Мусиқӣ дар ҳаёти ман Music in my life

Transcription

ЗИЁДУЛЛО ШАҲИДӢ

МУСИҚӢ ДАР ҲАЁТИ MAH

ДУШАНБЕ

НАШРИЕТИ «ИРФОН»
ББК 85, 23 (2Т)
78 точик
Ш 44

занлиш;

сНОФЯП ПТЗНЧШАН

СС.Нашриёти «Ирфон» 1986
ҲАЁТ ВА МУСИҚЙ

Мусиқй яке аз воситаи муҳимми тарбияи зебоиши-
иоспи эстетикии омма буда, одамонро ба меҳнат, мубо-
риза ва корномаҳои бузург раҳнамоӣ мекунад. Аз ин
РУ халқ мусиқии хубро меписандад. Мардуми кишвари
мо ходимони офарандагони мусиқии ҳақиқатан хал-
қиро, ки сарвати маънавии ҷамъияти моро бо осорн
хеш ғани мегардонанд ва дар ташаккули дуньёи боти-
шш созандагони муҳташами коммуниста ҳиссаи худ-
ро мегузоранд, эҳтиром менамоянд. Санъати мусиқид
мо саршори набзу мазмуни ғояҳои баланди инсонпар-
вари суда, дар он тафаккуру эҳсоси пурхурӯши инсо-
нн мубориз ифода ёфтааст. «Санъати бемаъно чист’—
санъати бемаъно ё ки холй аз андеша айнан мисли ҷис-
ми беҷон, яъне мурда аст!» —гуфта буд В. Г. Белинский
Ин эрод ва баҳои мунаққиди бузурги реалист ба санъ-
ати мусиқи низ комилан тааллуқ дорад.

Санъати мусиқй ба эҳсосот ва рӯҳи доираи васеи
таъснР РасонДа> дар шуури онҳо ҳамон фикру
андешаҳоро бармеангезад, ки ҳангоми таълиф баста-
корро фаро мегирад. Магар зиддиятҳои чпддии образ-
хои мусиқи дар асарҳои симфонӣ ё вусъати мақоми
асоси дар опера фаҳмида намешаванд? Оё дар ҷараё-

ни шуниданн_нав°ю таронэҳои Дӯстдоштаи ватанпар-

шшпп лиРики‘,[шқии борҳо шунидэамон мазмуни ғоя-
‘ Р°’ к" даР зимни он нуҳуфтааст, дарк накарда, тан-
хо латофати пурэҳсоси онҳоро аз cap мегузаронем?
Бигузор руҳия, моҳияти асосии таассуроти аз мусикй

азНТа;ааккТп?’ ГС ИН таассУР°т «из c^mop^SSS
соковФКРУ образҳост», гуфта буд Римский-Кор-

DVC хамяи пУнКТЗИ б°Р.икназаР°наи композитори бузурги
рус ҳамаи ои назариетеро, ки мусиқиро танҳо талқин-

кунандаи эҳсосоти бешуурона ё танҳо васоити дилхушӣ
мепиндоштанд, ба таври ҳаққонй рад мекунад. ^ ^

3
Санъати мусиқй мисли ҳамагуна санъати ҳақиқӣ,
ба халқ, садоқатмандона хидмат мекунад. Равшан аст,
ки оркестри нафасӣ дар вақти юриши лашкар ба аска-
рон чӣ таъсир, қувваю ғайрат ва зиндадилӣ мебахшад.
Беҳтарин сурудҳои советӣ, аз чумла сурудҳои советии
тоҷик низ намунаи барҷастаи таснифотест, ки дар он-
ҳо рӯҳи шикастнопазиру қаҳрамонони дигаргуниҳои
бузурги сохтмони социалистӣ, ватанпарварию садоқати
тавонои совета бо обуранг, тобиш, ифодаҳои баланди
бадей инъикос ёфтаанд. Бисьёре аз ин сурудҳо дар да-
ман ҷабҳаи ҳаётӣ дар рӯҳияи одамон ғояҳои мардонагй,
матонат, олиҳимматй, муҳаббат нисбат ба Ватан ва
амсоли инро бармеангезонад. Мусиқй монанди адабиёт,
наққошй, театр ва дигар навъҳои санъатҳои нафиса
кобил аст воқеаҳом зиндагиро тавассути образҳои
ба худ хос — оҳанг инъикос намояд, ҳамчун воситаи
муҳимми дарккунии бадеии олами ботинй, ба сифати
аслиҳаи тарбияи ғоявию маънавии одамон хизматкунад.
Савту садоҳои муқаррарии табиат, яъне садои шамол,
шилдир-шилдири об, хониши паррандагон ва пеш аз ҳама
нутқи инсон — ҳамаи он чӣ одам дар табиат мешуна-
вад, сарчашма-асоси образҳои мусиқианд. Инсон аз айё-
ми пайдоиши хеш бо саъю кӯшиш ҳамаи садоҳои му-
ҳими атрофро, ки мешунид ва ҳис мекард, дар суруд
ва ё мусиқӣ ифода мекард. Вале мазмуни асосии санъ-
ати мусиқиро танҳо нутқи маънидор ва таъсирбахши
инсон ташкил медиҳад. Аз оҳангҳои зиндаи конкретин
нутқи инсон, зимни мубодилаи пурэҳсоси афкор, на-
воҳои шодию мотам рӯҳияи инсон инъикос меёбад.

Даъвати ҷанговаронаи аскар, ки худро ба майдони
муҳориба мезанад ва ё фарьёди ногаҳонии модари фар-
зандгумкарда ва ё каломи саршор аз муҳаббати маъшуқ
берун аз образ, бидуни алоқамандй ба воқеае истифо-
да шуда бошад, вай ҳанӯз образи мусиқиро ташкил до-
да наметавонад. Вале суруде, ки дар асоси унсурҳои
воқеии оҳангҳо тасниф шуда, ҳамчун воситаи ифодаи
ғоя эҳсосоте барангезад, дар дилу вучуд акси савт-
ро ба вуқӯъ оварад, мо онро мусиқӣ меномем.

Дар санъати мусиқӣ реализм бо ҷузъиёти алоҳидаи
садо, ки тасодуфан аз асли ягон чиз гирифта шуда ва
хусусияти тақлидӣ дорад, маҳдуд шуда наметавонад.
Ин чунин маънӣ дорад, ки реализм дар мусиқӣ фар-
дикунонии васеи мусиқй, чудо карда гирифтан ва му-
каммал намудани бисьёр чузъиёти садоҳоро, ки дар

4
ҳаёт мавҷуданд, талаб мекунад. Оҳанги мукаммали му-
сиқи образи типи ҷомеъест, ки мазмуни амиқи ҳаёти-
ро ифода карда, нисбат ба садоҳои ҷудогонаи тасоду-
фан ба гуш расанда баландтар, ифоданоктар ва таъсир-
бахштар аст.

Образи реалистии мусиқй, ки дар армияи қаҳрамо-
ни опера, дар мавзуи симфонӣ, дар суруд ё романеи
оммавӣ ифода ёфтааст, ҷиҳатҳои конкретй ва фардии
ходисаҳои бисьёреро, ки дар ҳаёт ва амалиёти одамон
оорҳо такрор мешаванд, муҷассам месозад. Маҳз сим-
фония, суруд ё романс барин асарҳои мусиқие, ки дар
асоси охангҳои форами нутқ эҷод шудаанд, асарҳои
ҳақиқатан реалиста шуда метавонанд.

Зимин садоҳои хоси нутқ, ки дар чараёни меҳнат
ва дар ту ли асрҳо ба вуҷуд омадаанд, сурудҳои меҳнатии
миллатҳои гуногун ба амал омада, тавассути халқ, суф-
гаю саш<ал ёфтаанд. Унсурҳои садои ибтидоие, ки як
вақтҳо хусусияти тасодуфй доштанд, дар суруду Му-
сиқи тобиши нав пайдо карда, аз ҷиҳати ғоявӣ мукам-
мал гардида, чузъиёти конкретии ҳаётро ҷамъбаст ме-
кунанд. Е худ дар асоси садои зиндаи нолаю фиғон,
ки дар зиндаги дида мешавад, дар процесси кори ба-
деии бисьерасра навои халқии ҳазин ба вуҷуд меояд.

п навоҳо бештар ба садои нолаю фиғонҳои табиӣ
наздик аст, вале дар айни замон он савт нисбат ба он
садо васеътар ва мукаммалтар аст, зеро «қонунияти
вниверсали», лаҳзаҳои бисьёри «нолаю фиғонро» дар-
оар мегирад. v ғ

Дар фольклорн мусиқии тоҷик ва мусиқии анъана-
ви классикии «Шашмақом» образҳои бадей, нағмаю
навоҳон пуршӯру сурурангези халқӣ чунон бисьёранд
ки оа онҳо оа назардиди баланди эҷодкорона муроҷиат
кардан лозим меояд. Бо мурури замон, пешрафти ҳаё-
ти маънавии халқҳон сермиллати мамлакатамон дар
назди ходимони мусиқй вазифаҳои нав ба наву муҳим
ва шарафнок пеш меояд, ки ин ба куллй мафҳум аст
Аалқ дар зимни образҳои барҷастаи реалистии санъати
мусиқи, азчумла дар оҳангу навоҳо ва суруду тарона-
хо ҳает, ифодаи орзу ва майлу хоҳишҳои худро мешу-
навад ва ҳис мекунад. 1 у

Дар солҳои Ҳокимияти Советй санъатн мусикии то-
ник аз ҳар чиҳат такомул ёфт ва ҳоло ба зинаҳои балан-
^-Рақкиет Рашида истодааст. Бо ёрии намояндагони
оарҷастаи санъати дигар халқҳои Ватани кабирамон
дар республика» мо низ кадрхои миллим сохахог гу-
ногуни санъат ба камол расидаанд. Дар баробари ин
театрхои мусиқӣ, опера ва балет, театри драмави. кол-
лективҳои бадей, оркестрҳои милли ва симфонй ва
ғайра ташкил гардидаанд. Беҳтарин асархои бастако-
рони тоник, дар ичрои хофизон, навозандагони машҳур
оркестру дастаҳои хорип овозадори Москва ба навор
гирифта шуда, дастраси шунавандагонн сершумори мам-
лакати пахноварамон гардиданд.

Ҳоло дар Тоҷикистон ду омӯзишгоҳи мусикн ва бнсьёр
мактабҳои ибтидоию миёнаи мусиқй мавҷуд аст.

Дар тараққиёти опера, балет, хорҳои бисьёровоза
ва асархои симфонй таъсири бонуфузи бобаракати санъ-
ати рус ва саҳми арбобони он зиёд аст. Тамошобннони
пойтахтамон дар саҳнаи театрн опера ва балети тоник
операҳои Чайковский, Бородин, Римский-Корсаков ва
дигар классикони бузурги рус ва аврупоиро бо шавқи
калон тамошо мекунанд. Асархои классикони мусикии
рус ва Аврупо ба ташаккул ва пешрафти операҳои мил-
лим тоник таъсири босамаре расонидаанд.

Мутаассифона, кори тарғибу ташвиқи мусикии кас-
бии ҳознразамони советии тоник он кадар хуб нест.

Боиси таассуф аст, ки операҳои миллй дар сахна ум-
ри зиёд намебинанд. Возех аст, ки санъати операвии мо
хеле ҷавон буда, тавассутп куввахои эчодн ва алалху-
сус маҳорати иҷрокунандагии баъзе артистов хуб нест.
Ва агар мо барои бехтар намудани корн театри муси-
киамон чораҷӯй накунем, сифати намоиши операхои
миллиро баланд набардорем, тамошобннони точпкро
ба театр чалб намудан аз эҳтимол дур аст.

Маъмурият, ҳайати эчодин театр сабаби аз репер-
туар бароварда шудани баъзе операхои миллиро аз на-
будани коргузорони кадрҳои мусиқй медонанд. Бояд
гуфт, ки ин даъво беасос аст. Як зумра овозхонони на-
вои, ки солҳои охир консерваториям Москва ва Тошканд-
ро хатм кардаанд, мувофики лаёкати худ кор ёфта на-
тавониста зуд аз театр мераванд ва бо корхои педагоги
машғул мешаванд.

Барои муваффакияти намоиши опера ва балет, нг>н-
нертхон симфонй чораҳои ҷиддй дидан лозим аст. Дар
пойтахти республикам мо донишкадахои олй ва мактао-
хои миёна кам нестанд. Дар онҳо хазорхо нафар чаво-
нони гуногунмиллат тахсил дорант ва ё кор мекунанд.
Агар ташкилотҳои ҷамъиятй барон давомоти тамошо-

6
6fdЛ мадад мерасо^даяд, кори тарғпбу ташвиқн му-
сиқн бешубҳа пеш мсрафт. Чуноце кн хотирнйшон шуд
маҳорату санъати сарояндагин баъзе ҳофизонн мо та-
даботи имрузаи шунавандагонро қонеъ намекунонанд
Mxv ,\р\ҳ ҳофизон дар концертҳо ва ё тавассути радиою
.елеаизион шсърро бсрӯҳ ва барғалат месароянд Санъ-
атксре, ки бо сайту созп худ ба халқ муроҷиат мена-

кунал нисбят ҒйЛаТ 13а бе эхсосу «Фоданок талқин ме-
>над, нисбат ба шунавапда беҳурматй аст. Дар vp-

фия<- *егуя”д* ки «Сухан аз даҳони Луқмон хуш аст>>
лофиз бояд руҳшинос бошад. Оҳанги сухая аз да-

*ГД- АфСД’ ки гурӯҳе 33 ҳофйзон ба маъ-
п... с\хан сарфаҳм нарафта, мавзунияту бадеияти шеъо-
ро коста мавзунии шеъру мусвдро а3Убайи „е?ара™
»*„' Р калима, ҳатто ҳар як ҳиҷо оҳанги хосе дорад
Агар сароянда ба мизон, оҳанг, ғоя, мазмуни шеър cap-
Фаҳм РаФта онро ба сомон расонад, бешубҳа суруд ба
шунаванда таъсири амиқ мебахшад УРУД

'°пЕрИ -С03Ҳ011 миллни радио ва телевизион дар
е.рафтихаети мусиқии республикаамон мақомп тоне-
те дорад. Як қатор асарҳои бастакорони тоҷик, тавассу-
и [;н дастаи ҳунарӣ ба навор сабт гардида, фонди mv-
сиқни миллим моро ғанӣ гардониданд. Дар хотар дорам
«ркевтр" шзкур соли 1944 дар дадаи РСа„ъа™ Zc„
“"/'"''' .у™-1 Л;’Р Тошканд сазовори баҳои хел/ба-
. нд гардида буд. Вале мутаассифона оркестр солхои
охир оарои вусъати кори эҷодй, баланд бардоштани са

халкииУНЗрИИ КЭМ К°Р мебарад. Бисьёр сурудҳои
халқии такмильефтаю асарҳои эҷодкардаи бастакорон

Д Р иҷрои ИН ҳаиати эҷоди бархилофи завқи бадеии мух-
лисони созу овоз сифатаи паст садо медиҳанд У

, бошад' К11 як кагор созхоп мэшҳури мил-

лии м\сиқи, мислн танбӯру дутор аз ҳайати оркестр оа-
роварда шудаанд ва ҳол он ки садои танбӯрРВа дутор
ба рангомезии умумии оркестр обуранги махсусе ш пи
хад Боиси тааҷҷуб аст. ки ин созҳо дар ҳайати я Л

оХаГ^::У:Г°3аНЛаГО"е’ КИ мусиқии «Шашмақом»-
Р * РДа истодаанд, низ кам ба назар мерасанд

даволе ба миен меояд, ки бо кадом мақсад боял kvJ‘

ЛИ ҳофизони радио «Шашмақом»роаз *уд

ас^нУаНнд“НЁешубУМяУМ,Ш (Х°РИ) Я-Ковоза ба'сомон
д' Бешубҳа, ин равия руҳи мардум бадеияти
мақоми класснкиро коста мекунад. Дуруст мешуд к и

' нафар ҳофизони сареҳовоз ва овозашон тамоили
савту сози классики буда, «Шашмаком»-ро аз худ на-
муда, ба магнитофон сабт мснамуданд.

' Дар барномаи дастаҳои ҳунарии филармония низ
ноқисию камбудиҳо ҷой доранд. Кувва, ҳайати эҷодии
оркестри симфонии филармония дар айни замон ба та-
лабот мувофиқ нест. Барой такмилу тарғиби мусиқин
симфонй ҳайати ин дастаро пурра кардан зарур аст.
Хуб мешуд, ки шурои бадеии Комитета радио ва теле-
визион, филармонияи давлатии Тоҷикистон, Театри опе-
ра ва балета ба номи С. Айнй бо бастакорон ва шоирон
сӯҳбатҳои эҷодӣ гузаронида, барон беҳтар намудани
барномаҳои концертии хеш чораҳои амиқ меандеши-
данд.

Мо аминем, ки арбобонн санъати Тоҷикнстон дар
ҷавоби гамхории доимии Партияи Коммуниста тамоми
кувва ва қобилияту истеъдоди худро барон бомуваф-
фақият ҳал намудани вазифаҳои азнми дар пешисто-
да сарф менамоянд ва асарҳои сазовори замон меофа-
ранд ва халқамонро ба сӯи ғалабаҳои беназир ҳидоят
менамоянд.

Соли 1959

РЕАЛИЗМ ДАР МУСИҚЙ

Кӯшиши чудо намудани мусиқй аз айвой дигари
санъат мазмуни идеявй надорад, ин равия дар_ амал
ба инкор кардани мақоми амалй-тарбиявии мусики овар*
да мерасонад. Идеяҳо ва фикрҳо доим дар мусиқй та*
вассути ифодаи садо: ғалаба, меҳру муҳаббат, гаму ан-
дӯҳ, хурсандй, нафрат, адолат, задухурд ва тазоди ин
образҳо бо таҷассуми бағоят пурэҳсоси мусиқи зуҳур
меёбанд. Ammo ин чунин маъно надорад, ки мусиқи во-
ситаи фақат пурэҳсос асту холй аз ғояҳо. Санъати му-
сиқй тавассути эҳсосот ва доираи васеи руҳи ҳамеша
таъсир мебахшад, дар шуури инсон он андешаҳоеро, ки
композитор ҳангоми таснифи ин ё он асар умкэн фаро
гирифта буданд, бедор мекунад. Магар зиддиятҳои чид-
дии образҳои мусиқй, дар асарҳои симфонй опера ва
дигар анвоҳои мусиқй мунъакис намешаванд ва ё наво-
ҳои ба дил ошно, сурудхои дӯстдоштаи ватанпарвари,
лирикиро Дар чараёни шунидан, мазмуни муайяни идея-
вии онҳоро дарк накарда, танҳо латофати пурэҳсоси он-

8
ҳоро «аз cap мегузаронем». «Бигузор рӯҳия моҳиятп
асосии таассуротн аз мусиқй ҳосилгардида бошад, вале
ин таассурот низ пур аз фнкру образҳост». Ин нукта-
ХОИ композитор» бузурги рус Римский-Корсаков онро,
ки баъзеҳо мусиқиро танҳо талқипкунандаи эҳсосоти бе-
шуурона, дилхушй мепиндоштанд, ба куллӣ рад мекунад.
Беҳтарин сурудҳон советӣ, аз ҷумла сурудҳои сове-
туй тоҷик, ки дар онҳо ғояхои қаҳрамонй, ватанпарва-
ри, дигаргуниҳои бузурги сохтмони социалистй бо об-
раз, ифодаҳои барҷастаи бадей таҷассум ёфтаанд, дар
инкишофи маънавй, эстетикии одамон эътибори шоиста
дорад. Сурудҳои совета дар худ мавзӯъҳои гражданӣ,
романтикаи революционӣ, иафоси бузурги ватандӯс-
ти, корномаҳои бемисли халқи мо дар сохтмони бинои
муҳташами ҷамъияти социалистй, ҳиссиёти интернацио-
нализми пролетарӣ ва амсоли инро инъикос намудаанд.
Кисми зиёди ин сурудҳо бо ҳаёти халқ омезиш ёфта,
дар муборизаю меҳнат ёрдамчин халқ гардиданд, дар
тарбияи мардум дар рӯҳи мардонагй, матонат, олиҳим-
мати, муҳаббат ба Ватани социалистй ва ғайра нақши
босазо гузоштаанд.

Санъати мусиқӣ яке аз анвои ҳунарҳои нафисаи
маънавии инсонй буда, мисли ҳунарҳо рӯйдодҳои объ-
ективии ҷамъиятро дар худ муҷассам месозад. Мусиқй
монандп адабиёт, наққошй, театр ва анвои дигари санъ-
ат қобил аст, воқеоти зиндагиро бо образу ифодаҳои
ба худ хоси савтӣ инъикос намояд,— чун воситаи мах-
суси дарккунии бадеии олами ботинй, аслиҳаи тарбия-
вню идеявип одамон дар ҷамъият эътибори зиёд дорад.
Садоҳои расмии табиат ва нутқи инсон — ҳамаи он чи
кп инсон садоҳои муҳити атрофро мешунавад, бешуб-
ҳа, сарчашмаи асосии буньёди образҳои мусиқӣ мебо-
шанд. Инсон аз замони пайдоиши хеш мекӯшид, ки ха-
ма» он садоҳои аз муҳитн атроф мешунидаашро дар
суруд ва ё тавассути соз ифода намояд. Вале моҳияти
асосии санъати мусиқиро нутқи маънидор ва таъсир-
бахши инсон ташкил медод. Аз охангҳои зиндаи миллӣ-
табиии нутқи инсон, тавассути мубодилаи пурэҳсоси са-
доноки одамон навоҳои сурудҳои халқй, лаҳни шоду
хуррамона ё маҳзунона, ботантана ё маъюсона пайдо
мешуданд ва мешаванд.

Дар санъати мусиқӣ реализм бо ҷузъиёти алоҳидаи
садо, ки тасодуфан аз асли чнз гирифташуда ва харак-
тер» тақлидй дорад, маҳдуд нахоҳад буд. Ин чунин маъ-

9
ни дорад, ни реализм дар мусиқн типикунонии васен
мусиқӣ, чудо карда гирифтан ва мукаммал намудани
бнсьёр ҷузъиёти садоҳоро, ки дар ҳаёт мавчуданд. та-
лаб мекунад .Оҳанги мукаммали мусиқй образи типи-
кии ҷомеъ, ки дар худ мазмуни чукури ҳаётро тачасеум
мекунад, назар ба нусхаҳои алоҳидаи тасодуфии садо,
ки дар ҳаёт зоҳир мешаванд, баландтар, бойтар ва таъ-
сирбахштар аст.

Образи реалистии мусиқӣ, ки дар арияи опера, дар
мавзӯи симфонй, дар суруд ё романеи оммавй ифода
ёфтааст, дар худ ҷиҳатҳои конкретии ҳодисаҳои зиёдеро,
ки дар ҳаёт, дар амалиёти халқ борҳо такрор меша-
ванд, типикй мекунанд. Маҳз шаклу намудҳои мусиқӣ:
симфония, суруд, романсҳо, ки дар заминай оҳангҳои фо-
рами нутқ эҷод шудаанд асарҳон ҳақиқатан реалистн
туда метавонанд.

Бо мурури замон, фаъолияти меҳнатии инсон, баланд
шудани шуурнокии он суруду оҳангҳои гуногун ба им-
ён омаданд ва аз лиҳози савтию овозӣ ғанитар гарди-
данд. Маҳз тавассути фаъолияти меҳнатй дар давоми
асрҳои дуру дароз сурудҳои меҳнатии миллатҳои гуно-
гун эчод шуда, аз тарафи халқ суфта шудаанд. Унеур-
ҳои садом аввала, ки як вақтҳо характер!! тасодуфй
доштанд, дар навои суруд ифодаи нави аз ҷиҳати идея-
вй мукаммалро мегирифтанд, ки он навъ чузъиятн кон-
кретонаи ҳаётро ҷамъбаст ва ташкил мекунанд. Л\аса-
лан, дар асоси оҳанги зиндаи нолаю фигон, ки дар знн-
дагй ба назар мерасад, дар чараёни кори бадеии бись-
ёрасра навои муайяни халқии ифода, рӯҳияи хазине
ба вучуд меояд.

Ин наво аз он лиҳоз ба оҳангн нолаю фиғони чудо-
гонаи табиии амалдошта каробат дорад, вале дар айни
замон ин наво аз он оҳанг барҷастатару мукаммалтар
аст, зеро вай, «қонунияти универсалй», ҳолатҳон бись-
ёрии «нолаю фиғонро» дарбар мегирад. Бо баёни ин
мисолҳо мехоҳам бигӯям, ки композитор-эҷодкор хамаи
ин паҳлӯҳои ҳаётро чуқур наомӯхта, асари реалистие
навишта наметавонад ва асари ӯ дар ҳаёти муснкй эъ-
тибор пайдо нахоҳад кард.

Аксари композиторон дар заминай мероси мусиқии
тоҷик асарҳо эҷод кардаанд, қисме аз ин асархо мақ-
були шунавандагон гаштаанд, зеро онҳо бо ҳаракати
халқ, зиндагӣ ва бо кори доимии он иртиботи кавй до-
ранд, аммо баъзеи ин асарҳо сарсарй, бе муҳаббат ва

10
эҳтиром нисбат ба мусиқй, холӣ аз ҳиссиёти баланди
руҳи навишта шудаанд. Дар фольклора мусиқии тоҷик
оҳангхои аз лиҳози бадей барҷаста бисьёранд, ки ба он-
ҳо бо чашму қалби эчодкорона назар кардан лозим аст.
Дар бораи баъзе асарҳои навишташуда ба чунин хуло-
сае омадан мумкин аст, ки дар ин асарҳо на фақат
оҳангхои ҳақиқатан халқй нестанд, балки баръакс му-
носибати беэътиноёна нисбат ба мусиқй ҷой доранд.

Рахманинов дар яке аз мақолаҳояш навиштааст,
«Дар мусиқй ҳама чиз ба он вобаста аст, ки оҳанг дар
маънои ҳақиқиаш мақом пайдо кунад. Оҳанг — ин му-
сиқӣ аст, асоси тамоми мусиқй аст».

Хамаи воситаҳои дигари ифодаи мусиқӣ — гармония,
танзими созй (оркестровка) бисьёровозй, услуби инстру-
ментала ҳар қадар муҳим бошанд хам, вале оҳапг дар
мусиқи мавқеи асосй дорад.

«Рангорангии тафаккури мусиқӣ, гуногунрангии ор-
кестрро ба вуҷуд меоварад» навишта буд Глинка. Ин-
струментовка мисли контрапункт ва умуман коркарди
ҳамоҳанги бояд фикри дар мусиқй ифода гаштаро пур-
ра ва мукаммал иамояд». Агар композитор холисии
оҳангро ба вучуд наоварад, ҳеҷ як матни барҷастаю пур-
мазмун, ҳеҷ як барномаи бисьёр муҳим ва равшанро
дар асари худ таҷассум нахоҳад кард.

Қарори Комитета Марказии КПСС аз 28 май соли
1958 «Дар бораи хатоҳо ба кори баҳо додан ба опера-
ҳои «Дустни бузург», «Богдан Хмельницкий» ва «Аз са-
мими калб», инчунин мақолаи редакционии газетаи
«Правда» бо сарлавҳаи «Роҳи мусиқии советй — роҳи
халқи ва реализм аст» бори дигар ба он шаҳодат ме-
диҳад, ки Партияи Коммунистӣ ва Ҳокимияти Советй
барон таракқиёти санъат ҳамеша ғамхорй ва мадад ме-
расонанд. Мусиқиро ҳамчун адабиёт, театр, рассомй ва
дигар навъҳои санъати нафиса аз ҳама гуна нуқсонҳо
ва качравиҳо нигоҳ медоранд ва ҳимоя мекунанд. Ком-
позиторони советй аз ҷумла композиторони Тоҷикистон
Карори КПСС-ро, ки дар боло зикр шуд, бо рӯҳбалан-
дии бузург пешвоз гирифтанд. Онро дар коллективҳои
эҷодй, аз чумла дар байни композиторон, ходимонн те-
атр ва дар маҷлиси шаҳрии фаъолони санъату адабиёт,
ташкилотҳои партияви, советй ва чамъиятии пойтахт
муҳоқима намуда, якдилона маъцул донистанд.

Хусусияти пешқадами мусиқии советй, муваффақи-
ятҳон калони он, далели раднашавандаи қувваи ҳаёт-

11
бахши идеяҳои партия аз рӯн масъалаҳои идеологи ме-
бошанд. Мусиқии профессионалии бисьёровозии советии
тоник (симфонй, фортепианй, операвй, камерави) хеле
навои аст. Бинобар ин аз хато ва камбудиҳо холй на-
хоҳад буд. Вале роҳи ӯ ягона, роҳи мусиқии совети —
роҳи халқӣ ва реализми совети мебошад, ки дар мубо-
риза бо ҳама гуна ақидаҳои зарароваранда оштинопа-
зир аст. Ва ҳамаи принципҳои миллии худро нигоҳ дош-
та бо роҳи интернационализми советӣ пеш меравад.

СӮҲБАТ БО ШУНАВАНДА

Мусиқии касбии советии тоҷик (махсусан асарҳои
дар солҳои охир навиштаи бастакорони тоҷик) қисми
ҷудонашавандаи санъати мусиқии мамлакати сермилла-
ти мост. Ҳар як бастакор ва санъатшиносе, ки аз му-
ваффакиятҳои мусиқии касбии мо бо ифтихор сухан ме-
ронад, дар айни замон бояд камбудиҳои онро низ хотир-
нишон созад.

Ман ҳам яке аз он ходимони санъати мусиқиам, ки
дар ин мавзӯъ мақола менависам. Дар ин муддат чанд
ҳикоёти воқеӣ ва очерку мақолаҳои хурде навиштаам
ва онҳо дар саҳифаҳои матбуоти ҷорй ва маҷмуаҳо ба
табъ расидаанд. Дар ин ҳикояву очерк, мақолаҳо аз
вазъи тараққиёти мусиқии профессионалии тоҷик, комь-
ёбиҳои дар солҳои охир ба миён омадаи он сухан ме-
равад. Максади ман ин аст, ки оммаи васеи хонанда-
гонро аз пешрафтҳои ин соҳа як дараҷа вокиф намоям.
Дар ҳикояи «Рафики найнавози ман» образи найнавозе
акс ёфтааст, ки аз кӯдаки ба мусиқӣ шавку хавас дош-
та, барои ноилияти мақсад ба зиддиятхои зиёде дучор
омада буд. Воқеан, пеш аз революцияи Октябрь ва дар
солҳои аввали Ҳокимияти Советй дар шароити Осиёи
Миёна артист шудан, ҳофизӣ кардан бисьёр мушкил
буд.

Дар байни мардум баромада суруд хондан ва рак-
сидани ҷавонзанон он тараф истад, дар ягон маърака
суруд хондани ҷавони хушовози боистеъдодро баъзехо
мазоҳ мекарданд.

Аз ин рӯ дар шаҳру деҳоти мо ҳофизон ва мусиқи-
чиёни касбию болаёкат кам ба камол мерасиданд. Дар
хотир дорам, ки солҳои 1920—25 дар Самарканд Л. Бо-
бохонов, М. Толмасов барин панҷ-шаш нафар ҳофизони

12
машҳури халқй буданд. Вале дар байни онҳо Ҳоҷй Аб-
дулазиз мавқеи махсус дошт. Дар атрофи вай 2—3 па-
фар шогирдонаш ҷамъ омада буданд, ки бо дутору тан-
буру ғижжак ба сурудхонии устодашон ҳамовозй ме-
карданд. Онҳо ҳаваскор буданд ва аз ин устоди мусиқй
мақомҳои классикиро меомӯхтанд. Доир ба ин ҳофизи
машҳур ва устоди «Шашмақом» асосгузори адабиёти
советии тоҷик устод С. Айнй дар мақолааш «Санъат-
кори бузург», инчунин дар ҷилди IV «ёддоштҳо»-и худ
бо номи «Аввалин мулоқоти ман бо Ҳочй Абдулази-
зи Самарқандӣ» бо самимият сухан рондааст. Ғайр аз
ин дар бораи нн ҳофизи номй очерку мақолаҳои знёде
чоп туда ва очерки муаллифи ин сатрҳо «Ҳоҷй Абдул-
азиз», ки соли 1958 дар шумораи 5-уми журнали «То-
ҷикистон» ба табъ расида буд, аз ҷумлаи ин навишта-
ҳост.

Дар Хуҷанд, водии Фарғона Содирхони ҳофиз хеле
шӯҳрат дошт ва дар атрофи ӯ бисьёр ҳунармандони
навомӯхт ҷамъ омада буданд.

Дар Бухорою Ҳисору Самарканд баъд аз революци-
ям Октябрь, яъне солҳои 1920—25 санъати шашмақом-
хониро як зумра ҳофизону навозандагони машҳур идо-
ма медоданд. Ҳар кадоми онҳо устоду шогирдон буданд,
вале сурудхонӣ ва азнавсозиро на дар мактаби мусиқй
ва на дар консерватория, балки аксар вақт дар базму
нишастҳои шеъру мусиқӣ ё ки дар меҳмонии ҳамдигар
меомӯхтанд. Хулоса, барои як дарача ҳунар омӯхтан
ва ба мартабаи санъаткорӣ расидан, б-а душвориҳои ҳа-
ёт рӯ ба рӯ мешуданд.

Пас аз ғалабаи бошукӯҳи революциям Кабири Со-
циалистии Октябрь вазъи ҳаёти иқтисодӣ, сиёси, мада-
нй тағьир ёфт, зиндагии халқ ранги дигар гирифт.

Оҳанги танбӯру дутор, рубобу думбра хам тарова-
ти тозае гирифт. Садои он боз ҳам баландтару гуворо-
тар гардид.

Дигаргуниҳои бузурги мамлакатамон, ғалабаҳои нав
ба нав, корномаҳои қаҳрамонони замом бастакорони
советиро ба эҷоди асарҳои тозаи мусиқии баландғоя ва
пурмазмун рӯҳбаланд менамояд. Рӯз аз рӯз шумораи
дӯстдорони театр ва маҳфилҳои мусиқи меафзояд. Он-
ҳо баробари шунидани суруду оҳангҳои халқӣ, инчунин
ба шунидани асархои бисьёровоза, опера, балет ва асар-
ҳои симфонй низ завқу салика пайдо намуданд. Хурсан-
диовар аст, ки шунавандагон, бештар чавонон, ба мак-

13
•сади фаҳмидани мусиқии касбн, ба бастакорон мактуб
навишта, хурсандӣ ва ё норозигии худро дар бораи аса-
ри шунидаашон баён менамоянд. Ба редакцияи муси-
кии радио ва телевизион низ дар ин хусус мактубҳои
гуногун меоянд. Ин бисьёр хуб аст, зеро дар натиҷаи
саволу ҷавоб ва баҳсу мунозира бо шунавандагон му-
сиқии тоҷик роҳи дурусти тараққиёти хешро муайян ме-
намояд ва барои рафъи камбудиҳо аҳли мусиқӣ чора-
хо меандешанд. Ҷоиз аст, ки дар байни муаллифони
мактубҳо шахсоне ҳам ёфт мешаванд, ки аз меъёри са-
волу ҷавоб ва мунозираҳои объективӣ баромада ҷидди-
яти ин масъаларо фаромӯш мекунанд. Суханҳои дағал
ва беистиҳола мегӯянд, аз доираи одоб берун мераванд.
Онҳо на фақат жанрҳои навро худашон намефаҳманд,
ннчунин мусиқии нави касбиро барои ҷамъияти мо за-
рармок мешуморанд. Яке аз муаллифони ин мактубҳо
чунин навиштааст:

«Опера ва балет маҳсули давраи капитализм ва бур-
жуазияи вайроншудаистода мебошанд. Мардуми хунгар-
ми мо рақси занони урьёнро дар саҳна дидан намехо-
ҳанд»...

Дар ҳақиқат опера, балет, асарҳои симфонй, муси-
кии бисьёровоза барои бисьёр халқҳо жанрҳои наванд.
Ин жанрҳо махсусан дар республикаҳои Осиёи Миёна фа-
кат баъд аз Революцияи Социалистии Октябрь арзи ву-
чуд кард. Аз таҳаввули ин жанрҳо дар мусиқии рес-
публикаҳои Осиёи Миёна ва Қазоқистон муддати зиёде
нагузаштааст. Пас аз 5—10 соли революцияи Октябрь,
яъне пас аз таъсиси республикаҳои милли опера ва ба-
лет, оркестри симфонии милли ва ҳоказо ба вучуд ома-
данд. Аз ин рӯ табиист, ки шаклҳои санъати мусиқӣ,
тарғибу ташвиқи он аз камбудиҳо холй нестанд. Дар
баъзе спектакльҳои операвӣ шеъру оҳанг ҳамовоз на-
буда, бинобар то андозае дағал ва нофорам садо меди-
ханд. Вале дар асарҳои солҳои охир таълифкардаи бас-
такорон ин камбудиҳо ҳарчӣ бештар бартараф шудааст.

Азтарафидигар мардуме, ки дар тули асрҳо суруду
навоҳои худро бо ҳамовозии танбӯру дутор, чангу рубоб
ва хоказо шунидаанд, дар муддати ним асру як аср ҳам
ба ин жанрҳо одат кардапашон мушкил аст. Як нафари
Дйгар навиштааст, ки тамоми мусиқии симфонй, опера
ва балетро ба як оҳанги думбура ҳам баробар намеку-
над.

14
Мусйқии халқиро ба мусиқии касбй муқобил гузош-
тан раво нест. Замона пеш меравад, одамон дигаргун
мешаванд.

Ободонии шаҳру деҳот, ғалабаи қаҳрамононаи .чал-
ки советй дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ, сохтмоаҳои азим,
фатҳи кайҳон, сохтмони станцияҳои обин барқй, ба боғу
бӯстон ва пахтазороп табдил ёфтапи чӯлу биёбонҳо,—
ин ҳама дар шеъру достопҳо, очерку ҳикояҳои нависап-
дагони советй, дар эҷодиёти рассомон ва дигар анвои
санъати советӣ инъикоси худро ёфтаанд.

Яке аз нигорандагони ин гуна мактубҳо менависанд:
«Чаро раққосаҳо дар мавзӯи таърих рақсҳои нав на-
меофаранд. Оё мумкин нест, ки дар мавзӯи шарора ги-
рифтани оташ ягон балет навишта, онро «Бедоршавии
суғдиён» номад?» Вай таклиф мекунад, ки дар мавзӯи
«Фарьёди Спита мин» ягон асари мусиқӣ навиштан дар-
кор, вале бо киноя илова кардааст, ки «Барои ин бисьёр
китобҳоро варақ задан ва бисьёр шабҳоро ба рӯз овар-
дан лозим меояд». Мехоҳам ба ин рафиқ ҷавоб диҳам, ки
барои навиштани асарҳои мураккабу калони мусиқй тан-
хо китоб варақ задан, таърих омӯхтан ва донистани му-
боризаи Спитамин бо лашкари Искандар кофй нест. Пло-
ва бар ин аз худ намудани партитураҳо, омӯхтани опе-
ра ва балетҳои бастакорони пешқадами ҷаҳон, дониста-
ни техникаи нави мусиқанависии замони ҳозира низ за-
рур аст.

Шарора гирифтан, забонаи оташро бе оркестри кало-
ни симфонй, хорҳои муттаҳидаи бисьёровоза, ки банду
басти опера ва балет аст, ба сомон расонидан амри ма-
ҳол аст..

Муаллнфони ин гуна мактубҳо аз кори бастакор, аз
процесса эҷоди вай хабар надоранд. Баробари ин кас
аз мазмуни ин қабил суханҳо ба хулосае меояд, ки баъ-
зе мухлисони мусиқӣ санъати бастакориро танҳо аз маш-
қи рубоб ва сурудхопии ҳофнз иборат медонанду бас.
Агар онҳо операи «Шуриши Восеъ» ва балети «Лайли
ва Маҷнун»-и С. Баласанян, достонҳои симфонии
«Қишлоки тиллой»-и Ш. Сайфиддинов, «Хотираи Ру~
дакй»-и Я. Сабзанов, балетҳои «Афсонаи кӯҳӣ», «Пи-
сари Ватан»-и Юрий Тер-Осипов, суруду романсҳои бо
ҳамовозии оркестри симфонй навиштаи бастакорони то-
чикро бо диққати тамом мешуннданд, эҳтимол ба чунин
хулоса намеомаданд.

Пӯшида нест, ки ҷавонони пешқадами мо, дар замоин

15
афзоиши қузваҳои халқ, ба даъвати партия ҳамовоз шу-
дани санъаткор, онро бо зиндагӣ ва воқеаҳои ҳаррӯза
зич алоқаманд кардан, дар асарҳои хеш ҳаёти халқи
советиро бо тамоми рангорангиаш инъикос намуданро
хуб эҳсос мекунанд. Тамоми халқи советӣ, инсонияти
прогрессивии ҷаҳон, нмрӯзҳо баҳри иҷрои нақшаҳои
съезди XXV КПСС содиқона меҳнат мекунанд.

Бастакоропи мо мисли дигар намояндагони санъат
ва адабиёт асарҳои нав ба нав меофаранд ва дар инки-
шофи маданияти шаклан миллӣ ва мазмунан социалис-
тии халқи худ саҳми арзанда гузошта, содиқона хизмат
менамоянд.

Соли 1971.

МУСИҚЙ ИШК, ACT

Дар солҳои Ҳокимияти Советй мамлакати бепоёни
мо, аз ҷумла шаҳру деҳоти республикаамон, рӯз то рӯз
ободу зеботар мешавад, ки ба эҷодкорон илҳоми саршор
мебахшад.

Дар ёд дорам, ки аз вокзали роҳи оҳани шаҳри Ду-
шанбе то кӯчаи ба номи Путовский ду ё се автобуси
хурдакак ба аҳолй хизмат мерасонид- Дар рӯзҳои бар-
фу борон аз як сӯ ба сӯи дигари кӯча гузаштан амри ма-
ҳол буд. Имрӯз Душанбе ҳамчуп маркази сиёсӣ, маъму-
рй, ҳунарй ба ҳар як адиб, бастакор.санъаткор ва рас-
сом илҳом мебахшад.

Ба бастакорону шоирон лозим меояд, ки бахшида ба
пойтахти ҳамешабаҳору зебоманзари мо даҳҳо асарҳои
созию овозй тасниф намоянд. Самъаткор бояд ишқ —иш-
қн сӯзон дошта бошад, яъне ишқи Ватан, халқ, табиат,
ишқи касб санъаткорро пабояд ором гузорад. Кормандо-
ни эҷодкор бо хаёти халқ, кору амалиёти меҳнаткашон
иртиботи қавй дошта бошанд, то ки офаридаҳои онон
корномаю саҳифаҳои бузург, садоқату рафоқат, меҳна-
ти ҳамзамононро амиқу рангину пурэҳсос таҷассум на-
мояд:

Шоирн беишқ мурғи бепар аст,

Бе ҳарорат моҳу бе ҷон пайкар аст.

Шоиронро и|шқ ҳотам мекунад,

Сарбаланди чумла олам мекунад.

16
Дар ҳақидат Мирзо Турсунзода бо маънии асил хо-
тами ишқу санъат буд ва ин сатрҳои пурҳарорат зодаи
чунин табъи саршор аст, Агар ҳофиз маънии шеъру
эхсосоти оҳангро якҷоя ҳис кунад ва ба он порае аз
эҳсоси хешро зам намояд, лаҳни савту сурудаш ба со-
меони созу овоз завқу сурур эҳдо меиамояд.

Дӯстдорони сершумори созу овоз чп дар республика
ва чи берун аз он ба саиъати баланди иҷрокунандагии
пояҳои устувори саиъати халқиашон, ки дар инкишофи
тарғибн мероси маданиамон корхои шоён кардаанд, ош-
но буда ва самимияту эҳтироми беандоза доранд. Зимин
пн онҳо ифтихори маданияти мусиқии мо мебошанд. Ба-
робари ин маҳорати сарояндагин баъзе ҳофизон тала-
боти рӯзафзуни дӯстдорону мухлисонро пурра қонеъ на-
мекунонад.

Гурӯҳе аз ҳофизон дар концертҳо ё тавассути радиою
телевизион шеърро галат мехонанд, ки ин авфнопазир
аст. Сароянда бояд ба оҳапг ва маитиқи сухан риоя ку-
над, образ, маънӣ, хаёлоти шоиронаро бо рангомезиҳои
овозй манзури шунаванда гардонад. Бояд таъкид кард,
ки ба оҳанги маълуму машҳур шеъри классикй ё шеъри
шоири муосирро зӯран часпонда хондани ҳофиз ҳеҷ гоҳ
дар ташаккули дуньёи маънавии шунаванда тағьироте
ба миён нахоҳад овард.

Чандест ки Филармонияи Давлатии Тоҷикистон бо
эълонномаҳои мусаввару ороишёфта шаби эҷодии ҳо-
физонро мегузаронад, ки ин иқдом побили дастгирист.
Бале баъзан бо номи шаби эҷодй концерти муқаррарӣ
ба вукуъ мепайвандад, ки чандон ба мақсад мувофиқ
пест. Бариомаи чунин концертҳои эҷодӣ низ аз ҷиҳати
оҳанг, бадеияти зарбу услуб аз ҳад зиёд якрангу берӯҳ,
сифатан паст аст. Дар зал тамошобинон доду фарьёд
мебардоранд, ҳуштак мекашанд, пой мекӯбанд. Ба фик-
ри мо ин кабил тамошономаҳоро шаби эҷодӣ номидан
хандаовар аст. Баъзан ҳофизон оҳанги машҳурро каме
тағьир дода, шеъри навро месароянд ва худро чун муал-
лифи оҳанг муаррифй мекунаид.

Баъзе сурудҳои ба навор сабтшуда ниҳоят суету
каммазмун ва берӯҳу якрангу якнавохт мебошанд. Ҳар
замон сурудҳои бастакорон бо ҳамовозии оркестри сим-
фонй, ки дар Москва сабт шудааст, тавассути радио са-
до медиҳанд. Бо мурури замон адади ин навъи мусиқӣ
бо ҳамовозии оркестри симфонй меафзояд. Бастакорон

2—4372

17
дар вохӯриҳо аз ин хусус бо шуиавамдагои, махсусан
чавоион мубоднлаи афкор мекупаид.

Маълум аст, ки тадриҷан сифат ва мазмуну нафосаги
танзими оркестрй беҳтар туда истодааст, вале барон
боз хам баланд бардоштани сифати он чораҳои амалй
аидешидан ва корҳои зиёдро ба сомон расонидан лозим
меояд. Бинобар ин редакцияи мусиқии радио ва телеви-
зион бонд ба ин масъала диққати махсус диҳад. Боиси
тааҷҷуб аст, ки фонограммам сурудҳои бо ҳамовозии
оркестри симфонП дар Москва сабтшуда солу моххост,
ки дар фонетикаи радио бе ҳаракат мехобанд.

Як қатор композиторопи ҷавону умедбахши точик низ-
дар инкишофи мусиқии касбии тоҷик саҳми арзандае
мегузоранд. Асарҳои симфонии онҳо дар мамлакатхои
хориҷй низ садо дода, диққати аҳли мусиқиро ба худ
ҷалб намуданд.

Бастакори машҳури советй Арам Хачатурян таъкид
кардааст, ки «танҳо бо хатми донишкадаи махсус ва ё
донистани техннкаи сапъати нотанависй бастакор шу-
дан мумкин нест. Илова бар ин мусиқии халкй ва мероси
мусиқии қадимни миллиро донистан ва омӯхтан зарур
аст».

Мусиқии халкй, анъанавй — классикии «Шашмаком»-
мероси бои мусиқии миллии мост ва он бо эчодиёти
Рӯдакй, Фирдавсй, Ҷомй, Ҳофиз, Саъдй, Ҳилолй, Низо-
мй ва дигарон ҳамбастагй дорад. Бастакор баробари до-
нистани техникам мусикии ҳозиразамон ва ҳаматарафа
фаро гирифтани шаклу навъҳои он бояд забони адабиро,
ки бо фольклори мусиқй, классикй хамоханг аст, хифз
намояд. Набояд фаромӯш кард, ки дар алоқамандй омӯх-
тани чн эчодиёти шоирони классик ва чи осори хофизу
мусикачиёни пешин ба аҳамияти бузург молик аст. Бас-
такор бояд ҳарчи бештар шеър хонад ва азбар намояд.
Бесабаб нест, ки дар гузашта шоирону ҳофизон ва уму-
ман аҳлй мусиқй бо ҳамдигар робитаи кавии эҷодй доо:-
танд. Дар хусуси фасоҳати созҳои мусиқй ва мутрибони
хушилҳон Мирзо Абдулкодири Бедил фармудааст:

Ба сад назм агар нағма дорад хурӯш,

Ҳамон аз забои мерасад то ба гӯш.

Ту бардорӣ аз ҳалқаи даф садо,

Садояш зи дасти ту дорад асо,

Агар соз мавчн забони дил аст,

Дафу чангу пай тарчумони дил аст.

/

18
Тавассути устод Садриддин Айнӣ «Шашмақом» дар
панд дилд чоп шуд. Устод рочеъ ба ин сарвати маъна-
ь; мо чунин павмштаапд: «Мусиқии халқи тоҷик бо
адабиёти классикии ван баробар тараққӣ карда ва ривоҷ
гирифтааст. Як қисми шоирони тоҷик, ки дар шеър ном
баровардааид, дар мусиқӣ ҳам ; мутахассис будаанд.
Хатто баъзе аз онҳо шеъри худро худ бастакорй кар-
да, бо созу суруди худ месароиданд».

^ стод Абулқосим Лоҳутӣ ба мусиқӣ дилбастагй дош-
та оаробари ҳофизон суруд мехонд ва баъзан ба шеър-
ҳояш оҳанг мебасту худ месароид. Чунончи, сурудхои
«Силсиламӯ», «Бути нозанинам», «Эй накши ту ороми
дили май» ва монанди инҳоро Лоҳутй бо овози на он қа-
дар баланд месуруд ва мо ба нота сабт менамудем. Ви-
но ба эътирофи шоир оҳанги сурудхои зикршуда ба ӯ
максубият доранд. Бояд гуфт, ки таърихи тавлиди су-
рудхои Лоҳутй аҷиб аст, яъне оҳапгу шеър дар як вақт
эҷод шудаанд.

Пбтидои фаъолияти ман, ташаккули минбаъдаи он
дар робитаи эҷодп бо Мирзо Турсунзода, Боқй Раҳимзо-
да, Мпрсаид Миршакар, Муҳаммадҷон Раҳимӣ, Муҳид-
дин Аминзода ва бо шоирони писбатан чавон дар таъ-
лифи офариданп сурудҳо сурат гирифтааст. Бештари-
ни асарҳои май маҳсули ҳамин робитаҳои эҷодй, базму
нишастхои шеъру мусиқист.

Хулоса, бастакорон ва шоирони чавон бояд бо ҳам-
дигар муносибати қавии эчодй дошта бошанд. Шоиру
бастакор тавъамии шеъру мусиқиро ҳуб ҳис намоянд
ва барон такмили завқу ҳассосияти хеш ҳамеша кӯшиш
кунанд.

* * *

Суруд дар ҳаёти халқу миллатҳо аҳамияти бузурге
дорад. Тақрибан шаст сол муқаддам, дар солҳои ҷанги
гражданй бо мурури замон сурудҳое пайдо шуданд, ки
дар онҳо рӯҳи инқилобии халқ, муборизаи фидоиёну
партизанҳо, Армияи Сурх таҷассум ёфтаанд. Аз чумла
суруди «Партизани сурх» дар ин дявра мавқеи калон
дошта, дертар он ба гимни партизанй табдил ёфт ва бо
шеъри «По долинам и по взгорам» оғоз меёфт. Муалли-
фи пн суруд чавони 24-сола, комиссари Армияи Сурх
Петр Парфёнов буд- Бино ба ахбори баъзе ҳуҷчатҳо
оҳангу матни суруд ба калами худи Парфёнов мансуб

19
будааст. Суруд ба бисьёр забонҳои халқҳои ватанамон
тарчима шуда ва ҷавонони солҳои 1925—1930 онро бо
шеърн Лоҳутй месароидаид, ки чунин оғоз меёфт:

Дар Кавкозу Туркистон
Музаффар шуд партизон.

Дар солҳои Чанги Бузурги Ватанй бошад, сурудхои
«Каховка»-и композитор И. Дунаевский ба матни Свет-
лов, «Тачанка» оҳапги Листов ба шеъри Рудерман, «Ка-
тюша»-и композитор Блантер ба шеъри Исаковский,
«Священная война» мусиқии Александров ба шеъри Иса-
ковский... ва монанди инҳо ба сурудҳои дӯстдошта таб-
дил ёфта, дар мубориза бар зидди фашизм чанговарону
партизанонро рӯҳбаланд мекарданд.

Бастакорони тоҷик низ дар давраи ҷанг бо ҳамкории
шоирон асарҳои зиёд эҷод намуданд, ки онҳо руҳи ба-
ланди ватанхоҳӣ доштанд ва воқеоти замонро бо тамо-
ми мураккабию душвориҳояш дар худ таҷассум сох-
таанд. Ман бештар сурудхои С. Юдаков, Ш. Бобокало-
нов, А. Қамолов, Ф. Солиевро дар назар дорам. Ман
хам бо ҳамкории Лоҳутӣ, Турсунзода, Боқӣ Раҳимзода,
Деҳотй чанд суруд эҷод кардаам.

Бисьёр сурудхои тоҷикй таърихи аҷпбе доранд. Ма-
салан, рӯзе ман оҳанги Сулаймон Юдаковро бар матни
Лоҳутӣ аз радио шунидам, ки ин ибтидои ҷанг буд.
Дертар ин оҳанг бо шеъри дигари Лохути ба «Гимни
давлатии Тоҷикистон» табдил ёфт. Ҳамоно ба хонаи
устод Лоҳутӣ занг зада устодро табрик гуфтам- Лохути
маро ба хонаашон даъват карданд ва шеъре тӯҳфа
намуданд, ки бо чунин сатрҳо оғоз меёбад:

Нигори ман, ҳаёти ман,

Чи солҳо дар ин ҷаҳон асири ғам будем.

Аз ин лутфу марҳамати устод хушнуд шуда ҳамоно
оҳанги нави худро дар пианино навохтам. Оханг ба ус-
тод Лоҳутӣ хуш омад. Устод бадеҳатан шеъри «Дилдо-
да шудам»-ро навиштанд, ки он бо мисраъҳои зайл оғоз
меёбад:

Ман рӯи туро дидаму дилдода шудам,
Дар додани ҷон ба роҳат омода шудам.
Дар бандагй истода будам, зи ту дур,
Афтода шудам, ба домат, озода шудам.

20
Ин суруд чил сол ин чониб тавассути радио садо
медиҳад. Сурудҳои «Офарин», «Хонам мо он қадар ҳам
дур нест» (ба матни Мирзо Турсунзода), «Иди зафар»,
«Ранҷида нигорам омад» (ба матни Боқй Раҳимзода)
ва монанди инҳо маҳсули ҳамкории эҷодии босамари
ман ба аҳли қалам аст.

Дар тарғиби суруд ва ба самъи шунаванда расони-
дани он мавқеи иҷрокуна?1да хеле калон аст. Бисьёр
сурудҳо дар иҷрои Ахмад Бобоқулов, Ҷӯрабек Муродов,
Ҳанифа Мавлонова, Барно Исҳоқова, Рена Ғолибова,
Шоиста Муллоҷонова ва днгарон дар барномаҳои кон-
цертии филармония, радио макоми шоиста доранд.
Суруди Шарофиддин Сайфиддинов ба матни Боқй Ра-
химзода «Республикаи ман» махсусан дар ичрои Аҳмад
Бобоқулов пурэҳсосу мутантан садо медиҳад.

Сурудҳои Яъқуб Сабзанов, Амон Ҳамдамов, Саид
Ҳамроев, Хайрулло Абдуллоев ва бастакорони нисбатан
ҷавон Дамир Дӯстмуҳаммадов, Қ. Яҳьёев ва дигаронро
ҳофизони дӯстдоштаи мо ичро мекунанд. Барои маш-
ҳур шудани суруди «Иди зафар» бар матни Боки Ра-
ҳимзода хизмати Шоиста Муллоҷонова бағоят калон
аст. Суруд 8 май соли 1945 эҷод шуда, рӯзи дигар 9
май онро дар намоиши идона Шоиста Муллочонова
сароид. Сию чор сол аст, ки ин сурудро бисьёр ҳофизон
месароянд ва чун анъана хар сол дар рӯзи ғалаба ба
воситаи радио шунавонида мешавад.

ё худ сурудҳои шӯрангези Хоҷй Абдулазиз дар ич-
рои Ҷӯрабек Муродов умри дубора пайдо карданд ва
боз ҳам машҳуртару дилфиребтар гардиданд. Таронаҳои
нишотовари «Шашмаком»-ро Барно Исхокова бо завки
саршор ва маҳорати баланди овозхонй ба сомон мера-
сонад. Бисьёр умед доштам, ки чунин мулоқоти шои-
рону бастакорон тез-тез дар Хонаи адибони ба номн
Мирзо Турсунзода ба вукуъ пайвандад. Чунки дар ин
вохӯриҳо бисьёр масъалаҳои шеъру мусиқӣ мавриди
муҳокима карор мегиранд ва барои рафъи он чораҳо
меандешем. Хуб мешуд, ки шоирону бастакорон дар
пленуму анчуманҳои якдигар фаъолона иштирок на-
муда, концертҳои симфонӣ, операю балетҳоро хамрох
тамошо кунанд ва баробари ин ҷамъомаду чорабиниҳои
муштараки эчодиро бо хам бинанд.

Мо, бастакорон вазифадорем, ки мувофиқи талабо-
ти замон кор кунем, асар эчод намоем. Ҳар як дигар-
гунии хурду бузурге, ки дар ҳаёти мамлакати пахно-

21
варамон ва халқи қаҳрамону буньёдкори он сурат
мегирад, бояд дар асарҳоп созию овозии мо бо тобиш,
нфодаҳои рангин таҷассумн хешро ёбанд.

Пленума муштараки Иттнфоқи нависандагон ва Ит-
тифоки бастакорони Тоҷикистоп оид ба санъати суруд-
нависн, на танхо барон инкишофи суруд, балки умуман
дар ннкишофн навъу жанрҳои санъати мусикй, ки бево-
сита бо шеъру сухан алоқаманд аст, ба аҳамияти бу-
зург моли к мебошад.

ДАР БОРАИ САНЪАТИ ОПЕРА

Рӯз аз рӯз шумораи тамошобинони театрҳои мо зиёд
туда, талаботи онҳо нисбат ба санъат меафзояд. Аҳли
касбу ҳунар, махсусан ҷавонон, вақти истироҳати худро
бо шунидани мусикии симфонн, снектакльҳои операвй
хеле маданй ва самарабахш мегузаронанд. Ҷоиз аст
қайд намоем, ки опера ҳамчун жанр дар республикам
мо фақат 30—40 сол ин чониб арзи вучуд дорад ва он
ханӯз чавон аст. Албатта, операҳои мо бе камбудй
нестанд, вале ҳаминро ҳам бояд гуфт, ки дар байни
шунавандагон ҳанӯз одамоне ҳастанд, ки ба шунидани
опера чандон майл надоранд; мегӯянд, ки опера ба мо
номафхум аст. Дар районҳои дурдаст ва деҳот бошад,
чавонон дар борам опера тасаввуре ҳам надоранд. Би-
нобар он мехостам, дойр ба ин анвои мусиқӣ мухтаса-
ран чанд сухан туям ва хонандагонро бо баъзе хусу-
сиятҳои ба худ хоси санъати опера шинос намоям...
Шунидан кай бувад монанди дидан, мегӯянд, дар ур-
фнят. Барой фаҳмидани опера ва баҳо додан ба мусн-
қии он, пеш аз хама, ба театр рафтан лозим аст. Дар
театре, ки бинои боҳашамату зебо, толори дилкушо,
пардаҳои махмалини назаррабо, оркестри созҳои гуно-
гуни симфонй, курсиҳои нарми катор-каторро дороет,
спектакльхои нави операвй ва балетй ба вучуд меоянд.
Рӯзу шаб аз ин бино оҳангҳои фораму дилпазир ба
туш мерасанд. Мусикии дилрабои Чайковский, Верди,
Пуччини, Гуно, Бнзе, Римский-Корсаков, асарҳои ху-
шоханги бастакорони забардасти советй ва аз он чумла
оҳангҳои бастакорони Тоҷнкистон дар иҷрои навозан-
дагони пурмаҳорат садо медиҳанд. Овози форами ҳофи-
зони хушилхони мамлакатҳои гуногун, сарояндагони
республикаҳои бародарн ва Тоҷикистон аз ин толор

22
танинандоз мешавад. Дӯстдорони мусиқй ҳар бегох ба
нн Даргоҳи санъат меоянд. Бояд қайд намуд, ки теат-
ри опера ва балет на танҳо ҷоест, кп дар он спектакль-
хои операви ва балети намоиш дода мешаванд, баро-
бари ин маркази ҳаёти маданй ва ҷамъиятй аст. Дар
ин но тавассути мусиқӣ ва дигар намудҳон санъат дар
зимни ҳар як спектакль воқеаҳои ҳаёти гузашта ва
ҳозираи халқ, муборизаи он барон ҳаёти хушбахтона
инъикос меёбад. Мусиқй зебоии ҳаёт, ғаму шодии зин-
дагии инсонро ифода менамояд. Шунаванда дар ин но
ҳиссиёти баланди инсонро дарк мекунад. Дар сахнаи
театрҳои опера ва балети Москва ва Ленинград як ка-
тор спектакльҳои оли, ба монанди «Иван Сусанин»,
«Руслан ва Людмила», «Князь Игорь», «Модкаи ка-
рамашшоқ», «Евгений Онегин» намоиш дода шудаанд
ва дар дуньё машҳур гардидаанд, зеро ин театрҳо санъ-
ати ҳақиқатан реалистй ва пешқадамтарини замонро
таргиб менамоянд.

Муборизаи ходимони санъати рус, аз он ҷумла бас-
такорони бузург, дар роҳи санъати хақиқатан халқй
ва реалистн дар замони худ аҳамиятп бузурги ҷамъ-
ияти ва сиёси доштанд. Санъати операвии халқи рус
баробари дигар санъатҳои реалистии он маҳз дар ха-
мин муборнза обу тоб ва нашъунамо ёфт.

Ҳукуматдорони Россиян подшоҳи нисбат ба операи
реалистй назарногирона рафтор мекарданд. Соҳибонн
театрҳои императорй ба намоиши ин гуна операҳо мо-
неъ мешуданд. Қисми пешқадамтарини одамон —ин-
теллигенцияи давр бар зидди ин рӯхия баромада, дар
саҳна барқарор намудани операҳои хуби рӯҳн револю-
циони доштаро талаб менамуданд. Студентони чавон
аз толори тамошо ба хори духтарони асир, аз операи
Римский-Корсаков «Псковитянка» ҳамовоз мешуданд.
Хорҳои ҷудогона аз операҳои Мусоргский «Борис Го-
дунов» ва ғайраро халқ ҳамчун суруди революнионй
месуруд ва дуст медошт. Моҳи марти соли 1905 бо
қувваи студентони консерваторияи Петербург ба сахна
гузошта шудани операи Римский-Корсаков «Псковитян-
ка» тамошобинонро ба митингу намоишҳои сиёсй даъват
менамуд. Аз ин рӯ полиция артистонро аз саҳна ва
тамошобинонро аз тамошогоҳ дур мекард. Пн хел ҳо-
дисаҳо на танҳо дар Россия, балки дар дигар мамла-
катҳои хориҷй низ ба вучуд меомаданд.

Ҳаёт, фаъолияти бастакори машҳурн италиявй Чу-

23
зеппе Верди бо ҳаракати революционии Италия зич
алоқаманд аст. Сурудҳо ва хорҳои умумй аз операҳои
Верди ҳамчуи сурудҳои революционй дар байни мар-
дум шӯҳрат пайдо карда буд.

Муборизаҳои бастакоронн ҷаҳонӣ Глюк дар Франция
ва Италия барон санъати реалистии опера на факат
аҳамияти мусиқй, инчунин моқияти революциони ва
чамъиятй доштанд, зеро онҳо дар асарҳои худ идеоло-
гияи пешқадами замонро тарғиб ва тарафдори мекар-
данд. Дар мамлакати мо ҳанӯз дар солҳои аввали
Ҳокимияти Советй театрҳон опера ва балет ба хизмати
халқ нигаронида шуда буданд. Ҳоло дар назди театр-
ҳои опера ва балети советй, дар назди ходимони он
вазифаҳои бузург ва муқаддас меистад. Дар республи-
каи мо ташкил шудани театри опера ва балет зухуроти
ғамхории бузурги Партияи Коммунисти аст. Халқи то-
чик бо театрхои худ ва дӯстдорони санъати он фахр
мекунад ва ба он бастакороне, ки барои театри опера
ва балет эчод мекунанд, миннатдорй баён менамояд.
Операхои «Шӯриши Восеъ», «Коваи охангар» ва балети
«Дайли ва Маҷнун»-и С. Баласанян, операи «Тоҳир ва
Зӯҳро», балети «Ду гул»-и А. Ленский ва ғайра дар
таърихи пайдоиши опера ва балети точик ва инкишофи
ояндаи санъати операвй роли бузург бозиданд. Дар
саҳнаи театри мо операҳои машҳури ҷаҳони «Евгений
Онегин» ва «Модкаи карамашшоқ»-и Чайковский, «Кар-
мен»-и Бизе, «Князь Игорь»-и Бородин, «Моҳи май»-и
Римский-Корсаков, «Фауст»-и Гуно, «Травиата», «Ри-
голетто» ва «Аида»-и Верди ва гайра намоиш дода ме-
шаванд, ки тамошобинони Душанбе онҳоро бо шавку
ҳаваси калон гӯш мекунанд.

Умедворем, ки дигар тамошобинон низ операҳои ном-
бурдаро тамошо мекунанд, фикру мулоҳизаҳои худро
баён менамоянд ва ба ин васила ба тараққиёти мин-
баъдаи санъати операвии советй, аз он чумла ба пеш-
рафти операи миллии точик кӯмак мерасонанд.

КИНО ВА МУСИҚӢ

«Аз ҳамаи санъатҳо барои мо муҳимтарннаш кино
мебошад», гуфта буд Владимир Ильич Ленин. Бале,
ин хақ аст.

Кино омезиши кариб ҳамаи санъатҳоро дарбар ме-

24
гирад. Дар ҷараёни тамошои фильм тамошобин сурати
мутаҳаррикро дида, мусиқӣ мешунавад. Воқеа ва ама-
лиёти қаҳрамононро бо чашмони худ мебинад. Вокеа,
ҳодисаҳое, ки дар фильм сурат мегиранд, дар мусиқи
ифодаи равшани худро наёфтаанд ва номафхуманд,_та-
вассути кино пурра инъикос меёбанд. Масалан, фурура-
вии офтоб, дамидани субҳ, таркиши куху даман, ғурри-
ши шамол, ё ки туғьёни дарьё, садои форами чашмасо-
рон, омадани сел, пойгаҳи гурӯҳи аспсаворон ва ғайраро
на хама дар тасвири мусиқӣ эҳсос мекунад. Аммо дар
кино ҳамаи ин ҷузъҳо бо суратҳо ва аксар вақт
бо ҳамовозии мусиқӣ пурра таҷассум меёбанд ва би-
нандаю шунаванда моҳияти воқеаро пурра дарк мена-
моянд.

Бояд қайд кард, ки барои муъчазу пуртаъсир тасвир
намудани ин ё он воқеа дар кино мавқеи мусиқи бағоят
калон аст. Тасаввур кунед, ки шумо куллаи баландн
кӯҳсор, биёбони васеи беобу дарахт, ё ки майдони васеи
пахтазоронро дида истодаед. Дар ин асно, агар мусиқи
садо надиҳад, шумо оҳанги табиии куҳсорон, чулу биё-
бон, насими форами пахтазоронро бо завқи табиии худ
'ҳис менамоед.

Зеро табиат моломоли савту овозхост. Агар бо он
боз мусиқии ҳакиқй ва муносиб ҳамовози кунад, нашъ-
аи манзара, табиат дар назари шумо дучандон таро-
ватбахшу образноктар менамояд. Яъне пайдост, ки санъ-
ати кино ва мусиқӣ бо хам дар иртиботанд.

Кино барои равнақу ривоҷи мусиқи ва махсусан
дар тарғиби васеи суруд аҳамияти хеле бузург дорад.
Тавассути кино мусиқй ва суруд болу пар мебарорад
ва ба дили миллионҳо шунавандагону дустдорони созу
овоз маскан мегузинад. Аз чумла силсилаи сурудхои
оҳангсозони советй Дунаевский, М. Блантер, Соловьев-
Седой, А. Новиков, С. Туликов ва дигарон маҳз тавас-
сути кино дар Ватани паҳноварамон ва берун аз он
шӯҳрати тоза пайдо памуданд. Суруди «Ҷанги муқад-
дас»-и А. Александров, «Муҳаббати аввал», «Еревана
ман»-и Бобочонян, «Ватан аз чй cap мешавад» (аз ки-
нофильми «Сипар ва шамшер»), «Алвидоъ», мусикии
М. Таривердиев, суруди Тихон Хреников «Алла» аз ки-
нофильма «Достони аскари савора», сурудхои А. Пах-
мутова аз кинофильма «Ҷавони пуризтироб» маҳз та-
вассути кино ба дили миллионҳо дӯстдорони мусиқи
роҳ ёфтанд.

25
Су руд ва оҳангҳои оҳангсозонн баъзе мамлакатҳои
пешкадаму озодихоҳи ҷаҳон, аз ҷумла суруду навоҳои
охангсозони ҳинди дар репертуари ҳофизону иҷроку-
нандагон эътибори зиёд пайдо қардаанд. Зимин ин
СУРУДУ рақс дар инкишофи дуньёи маънавии одамон
василан хеле хубест. Силсилаи сурудҳои оҳангсозони
тоҷпк низ тавассути кино шухратп калон пайдо намуда-
анд: Аз чумла, сурудҳои кинофильмҳои «Ман бо духтаре
вохурдам», «Рудакп», «Дӯсти ман Наврӯз», «Писар бояд
зан гирад» ва ғайра дар байни шунавандагони сершу-
морн мамлакатамон маълум ва машҳур гардидаанд.

Табиатн шунаванда бисьёр нозук аст. Баъзеҳо cv-
РУДР хонандаро бо ҳамовозпи танбуру дутор ё рубоб,
баъзеҳо бо хамовозии чанднн созҳои милли (ансамб-
ли милли), гурухи дигари шунавандагон, бештар чаво-
нон, бо ҳамовозии оркестри эстрадй, фортепиано, ор-
кестри симфонй ва ё оркестри миллй шунидан майл
дорад. Масалан, сурудҳои Ҷ. Муродов, Б. Исҳоқова,
Б. Ниёзовро (бисьёртар аз «Шашмақом») бо ҳамовозии
ансамбли созҳои миллй бештар шунидан мехоҳанд. Су-
рудхои А. Бобокулов, ки бештар тавассути хамовозии
оркестри симфони ичро мешаванд, диққати шунаван-
дагони сершумори республика ва берун аз онро ба
худ чалб карда метавона ид.

Суруди наву замонавии Ш. Сайфиддинов бо шеъри
Боки Рахимзода («Республпкаи ман») дар ичрои А. Бо-
бокулов бо хамовозии оркестри симфони дар саросари
республика шуҳрат дорад.

Ala га р сурудҳо аз кипофильмн «Рудакп» дар тал-
кинн А. Абдурауфов, Ш. Муллочонова, ки бо хамовозии
оркестри симфони ба навор сабт шудааст, фораму дил-
каш нестанд?

Бастакорони мо солҳои охир низ як силсила суруд-
хои хеле хубу замонавп дар васфи Батан, Партия, Ле-
пин павиштаанд. Ин сурудҳо иҷрокунандагони асилро
мунтазиранд. Хуб мешу^д, ки баъзе, аз пн су'рудхо ба-
рон оркестри симфонй таизими созн (оркестровка) шуда,
ба навору карта сабт мешуданд. Агар студияи «Тоҷнк-
фильм» сценарияҳои махсуси мусикй навишта, ин су-
РУДХоро дохил мекард ё ки мувофикн мазмуни ин
сурудҳо сценарияҳо менавпштапд, бешубҳа яке аз
омили муҳимме дар тарғибп жанри суру’д мегардид ва
ба вусъати суруд чун жанри оммавптарини мусиқӣ сад-
ми арзандае мегузоштем.

26
Гуфтан ҷоиз аст, ки бояд дар чараёни истифодаи
оркестри эстрадй ё ки симфоҷаз (оркестри симфонии
хурд) дар фильмҳои тоҷикӣ ва ҳамовози ин оркестрҳо,
ки он дар заминай оҳангҳои миллим тоҷики тасниф
шудаанд, бояд табиату асолати милли коста нашаванд.
Мусиқии фильми «Рояли сафед», («Тоҷикфильм») то
андозае бад нест. Муаллифи мусиқӣ кӯшидааст, дар
зимни зарбу авзони мусиқии тоҷикӣ, мусиқии фильмро
офарад. Бояд гуфт, ки дар бисьёр ҳолатҳо мусикии
фильм ноҳамвор ва бетона аз унсурҳои милли буда ва
дарҳаму барҳамиҳоеро дороет. Чуноне ки мегӯянд, баҳо-
диҳандаи асил халк-шунааанда аст.

Дмитрий Кобалевский дар съезди IV бастакорони
советй гуфтааст, ки дар мамлакати мо радио, телеви-
зион, кино чун васоити хуби тарбияи одамон мавкеи
шоиста дорад. Бояд ин ташкилотҳо ба тартиби аеар-
ҳои беҳтарини мусиқй аҳамиятп ҷиддй днҳанд.

Сол то сол муносибати эҷодии студиям «Тоҷикфпльм»
ва Иттифоқи бастакорон вусъат мегирад. Бастакорон
Ш. Сайфиддинов ба фильмҳои «Зумрад», «Одам пӯс-
ташро иваз мекунад», Ф. Одинаев ба фильмҳои «Хиё-
нат», «Майдони парвоз», «Ба амри дил», С. Ҳамроев
ба фильмҳои «Духтари сеюм», «Баъде, ки Осиё бозмонд»
ва ғайра мусиқй навиштанд. Тараққиёти мусиқӣ ва
санъати кино ба ҳамкорню ҳамфикрии Иттифоки бас-
такорон, Иттифоки кинематографистон, студиям «Точик-
фильм» вобаста аст. Баробари ин барои равнаки бо-
суръати ин кори наҷиб мададу ҳамкории дигар ташки-
лотҳои эчодй низ зарур аст. Ҳамкории тарафайни му-
ассисоти эҷодй баробари пешрафт инчунин сифати асар-
ҳои бадеиро хубтару болотар хоҳад намуд. Ин аст
вазифаи муқаддасе, ки халқ ва Партиям Қоммунистӣ
ба зиммаи ходимони санъат гузоштаанд.

Соли 1969

АЗ ДУТОР ТО ОРКЕСТРИ СИМФОНЙ

Суруду оҳангҳои халқӣ ва мусиқии классикии точик
бо ҳаёт ва зиндагонии одамон зич пайванд аст. Бино-
бар нн «Шашмақом» чун мероси гаронбаҳои мадани-
яти мусиқӣ тӯли асрҳо аз наел ба наел нақл шуда
то ба замони мо омада расидааст. Халқи тоҷик номи

27
хофизону навозандагони машҳури худ Соднрхон, Ҳоҷӣ
Абдулазиз, Домулло Абдуҳалими Ибод (Савтхон),
Мирзоғиёс, Ҳоҷӣ Абдураҳмони Танбӯрй ва дақҳо, садҳо
санъаткорони гузаштаро, ки эстафетам санъати муси-
қиро аз падару бобоёни худ қабул намуда, то ба за-
мони мо оварда расонидаанд, ифтихормандона ба за-
бои мегирад.

Он комьёбию дастовардҳое, ки мо дар жанрҳои
нави мусиқии имрӯзаи тоҷик дар солҳои Ҳокимияти Со-
ветӣ ноил шудаем, самараи дӯстии халқҳои сермиллати
мамлакати паҳноварамон ва анъанаҳои бою қадимии
мусиқиамон мебошад, ки ҳам шаклан ва ҳаш гдазмунан
равнақ ёфтааст.

Ии ҷо хотнрнишон сохтани чанд лавҳаро, ки бе-
восита дар фаъолияти ҳунарии ман сурат гирифта-
анд, лозим медонам.

Солҳои 1934—1935, ҳангоме ки дар шаҳри Душанбе
театри опера ва балет вуҷуд надошт, театри драмавии
ба номи А. Лоҳутй баробари пьесаҳои драмавй на-
моишномаҳон драмавӣ-мусиқиро низ пешкаши тамошо-
бинон менамуд. Дар репертуари ин солҳо махсусан
драмаҳои мусиқй, мазҳакавии «Ҳалима», «Оршин мо-
лолон» ва ғайра мавқеи хосе доштанд. Агарчанде дар
Ленинобод омӯзишгоҳи мусиқй арзи вуҷуд дошт, вале
дар пойтахти республика мактаби мусиқй танҳо соли
1933 ба кор шурӯъ намуд.

Ман дар ҳайати навозандагони ҷавони театр кор
мекардам ва дар концертҳои миллй, ба суруду рақсҳо
ҳамовозӣ менамудам. Баъзан ғижжак, баъзан танбӯр
менавохтам. Рӯзе дар айни авҷи концерт, аз саҳна
назарам ба як марди қоқинарӯи тахминан 50-солае
афтод, ки дар қатори дуюм ё сеюм нишаста бодиққат
хунарнамоии моро гӯш мекард. Вай дар даст каламу
коғаз низ дошт ва ҳар замой сӯи мо нигоҳ карда, чизе
қайд менамуд. Ман ниҳоят вақти танаффус ба наздаш
рафтам ва ба коғази дасташ, ки дафтари адвор (нота)
буд, чашм дӯхтам. Ӯ маро дарҳол шинохт ва аз паҳлӯ-
яш ч,ой дода, худро шинос кунонид.

— Ман Листопадов Александр Михайлович,— гуфт
ӯ табассум карда.— Маро ба театри шумо муаллими
мусиқй таъин намуданд. Аз пагоҳ ё фардо cap кар-
да ба шумоён аз адвори мусиқӣ даре хоҳам дод. Ҳоло
нн ду оҳангеро, ки шумо навохтед, ман ба адвор сабт

28
кардам, оҳангҳои хубанд. Агар вақт дошта бошед,
лутфан ҳамроҳ биравем, ман дар пианино ин оҳангҳоро
навозаму шумо бодиққат гӯш кунед. Ба дурустй ё но-
дурустии он кӯмакн шумо лозим аст. Ва агар хато
бошад, он наворо бори дигар навозему ман ислоҳ на-
моям.

Мо ба сари пианино рафтем. Барой ман ин воқеаи
аҷибу фаромӯшнашуданн буд. Оҳангҳои «Сари кӯҳи
баланд» ва «Гардунн Сегоҳ»-ро Александр Михайло-
вич бехато сабт намуда буд. Ин лаҳза шавқи маро
нисбат ба мусиқй боз ҳам афзун кард. Ва дере нагу-
зашта дар назди театр маҳфили адворомӯзӣ таъсис ёфт
ва роҳбарпи онро Листопадов ба ӯҳда дошт. Ман дар ин
маҳфил аз Листопадов саводи аввалини мусиқй омӯх-
там.

Солҳои 1938—1939 баробари таъсиси Филармонияи
давлатии Тоҷикистон дастаҳои ҳунарии гуногуни ар-
тистй, ансамбли тарона ва рақсҳои тоҷикй, ансамбли
духтарони рубобнавоз, ансамбли тарона ва рақсҳои
помирй ташкил ёфтанд. Он солҳо масъалаи таъсиси
оркестри калони созҳои миллии бисьёровозаи тоҷик ба
миён омада буд, ки дар иҷрои он ходимони мусиқии
тоҷик таҳти роҳбарии композитори рус, дастпарвари
консерваторияи Москва Александр Степанович Ленс-
кий ташаббус нишон доданд. Дар ин бора маслиҳату
фаъолияти устодони мусиқӣ Шарф, Айрапетянц, А. Ка-
молов, Ш. Бобокалонов, Ф. Солиев ҷолиби диққатанд.
Дар ин давра бисьёрии созҳои миллии точикй так-
милу тармим шуданд. Баробари тағьири шакли соз-
хо инчунин рангомезии (тембри) садояшон низ тагьнр
ёфт. Андозаю меъёри диапазони созҳо, хусусияти ирти-
фони садоҳои чанд дараҷа васеъ карда шуд. Масалан,
ғижжаки оддй нисбат ба шакли берунии худ як овози
муқаррарӣ ва дигар як зилу бами ба .худ мутобиқ,
гирифт. Ба мақсади васеъ кардани меъёри умумии
оркестр гижжаки гайриоддй, яъне гижжаки «альт»,
сохта шуд, ки шаклан аз гижжаки пештара як дараҷа
калонтар аст. Бояд қайд намуд, ки коргузорони му-
сиқии республикаҳои Осиёи Миёна низ дар ин соҳа
чораҳои зарурӣ андешиданд.

Ба ин васила нуфузу садодиҳии ҳамаи созҳои мил-
ли зиёд ва имконияти ичрокунандагии онҳо васеъ гар-
дид. Дар натича оркестри созҳои миллии мо на танҳо
оҳангҳои халқӣ ва асарҳои бастакорони тоҷик, инчу-

29
нин асарҳои шаклан мураккабн композиторони рус
ва классикони ғарбро менавохтагй шуд. Ин дастаи
ҳунарй бори аввал соли 1939 дар театр» ба номи Лоҳу-
тй бо барномаи махсусе, ки асосан аз асарҳои халқй
иборат буд, баромад кард. Мо, шогирдонп Александр
Степанович Ленский, ки роҳбарии оркестрро ба ӯҳда
дошт, низ фаъолияти эчодии хешро дар ҳамин дастаи
ҳунари оғоз намудаем.

Бонд ҳаминро ҳам қайд кард, ки композиторони
тоҷик он вақтҳо аз лиҳози профессионалй тачрибаи
кофие надоштанд. Онҳо ба тайр аз силсилаи суруду
машқҳои яковоза, ба таълифи асарҳои мукаммал ва
мустақили бисьёровоза салиқае надоштанд. Чунки ак-
сарашон чун оҳангсоз тавассути дутор ё рубоб сурудхои
яковоза эҷод мекарданд.

Ман ҳам дар он айём як силсила суруду оҳангхои
яковозаро тавассути дутор зчод кардаам. Дигар хам-
касбони ман Аъзам Камолов, 1Чариф Бобокалонов хам
қадамҳои якумини бастакории хешро бо эчоди оханг-
хои яковоза бо дутору рубоб ва ё дигар созҳои милли
огоз кардаанд.

Аввалин мактаби мусиқй моҳи октябри соли 1933
дар Душанбе ташкил ёфт. Баъдтар солҳои 1936—1937
композиторон С. А. Баласанян, А. С. Ленский, хормепетр
Мирошниченко, муаллимаи фортепиано Н. А. Будке-
вич ва дигарон, ки аз Москва ва аз дигар шахрхои
Иттифоқи Советн ба Душанбе даъват шуда буданд,
барон дуруст ба роҳ мондани кори мактаби мусиқй
сидқан хизмат намуданд. Соли 1940 Иттифоқи баста-
корони Тоҷикистон таъсис ёфт, ки ба узвняти он як
зумра оҳангсозон ва бастакорони ҷавон қабул шуданд.

Соли 1943 дар наздн Иттифоқи бастакорони -тоник
студияе таъсис ёфт, ки роҳбарии онро С. Баласанян,
О. Ленский, С. Урбах, В. Пушков ба ӯҳда доштанд ва
ба мо аз назарияи мусиқӣ, фортепиано, сальфеджпо,
гармония ва ғайра таълнм медоданд. Пас аз хатми
ин студия соли 1946 чанд нафар аз дастпарваронро
барои таҳсил ба Консерваторияи Москва фиристони-
данд. Чанде аз онҳо студия ва шӯъбаи миллпи консерва-
торияро хатм намуданд. Дар 10—15 соли охир як зум-
ра ҷавонони мо таҳсилро дар донишкадаҳои олии му-
сиқии Москва, Тошканд идома дода асарҳои шоистаи
замон офариданд ва ба пешрафти мусиқии касбии то-
чик саҳми арзандае гузоштанд.

30
Дар таърнхн маданияти мусиқии тоҷик 18 апрели
соли 1957 чун рӯзи фаромӯшнашаванда боқй хоҳад
монд. Op руз дар залн калони Консерваториям давлатии
ба ноли П. И. Чайковский аввалпн концерти симфонии
точик барпо гардид. Бори аввал дар ин концерт рапсо-
диям тоҷикии Ф. Солиев, кантатаи Ш. Сайфиддинов
«Точикистон», достоин симфонии Я. Сабзанов «Хотираи
Рудаки», увертюрам симфонии Амон Ҳамдамов ва
сюитаи якумини муаллифи ин сатрҳо, суруду арияҳо
аз операҳои бастакорони тоҷик садо доданд. Солҳои
°хир боз як зумра ҷавонони соҳибистеъдод мисли Миръа-
тулло Атоев, Дамир Дӯстмуҳаммадов, Саидҷон Ҳамро-
еЕ> Чурабои Охунов ва дигарон ба арсаи эҷодӣ дохил
гардида мусиқин касбии тоҷикро ғанӣ гардониданд.
Боиси хурсанднст, ки операи «Бозгашт»-и Я. Сабза-
нов. балети «Писари Ватан»-и Тер-Осипов ба тамо-
шобинони Москва хуш омаданд. Дигар ин, ки бо ташаб-
буси Қомитетн радио ва телевизиони назди Совети
Вазнрони- республика солҳои охир як силснла асар-
ҳоп калони мусиқй дар ичрои хор ва оркестрҳои калони
Москва ба навор сабт шуданд ва ин кори наҷиб идома
дорад. Зимин ин дар Москва монтажи операҳои миллии
тоники—«Қомде ва Мадан», «Пӯлод ва Гулрӯ», «Боз-
гашт» ва боз як қатор асарҳои симфонӣ, кантата, арато-
рия, суруду романсҳои композиторони мо ба навор
сабт шуд ва ба ин васила миллионҳо дӯстдорони муси-
қии мамлакатамон ба мусиқии касбни тоҷик ошно
мешаванд, лаззати маънавӣ мебардоранд.

Бо нигориши ин мақола дар назди худ вазифае
гузоштаам, то андозае баъзе саҳифаҳои рангини рав-
наки мусиқии советам тоҷикро равшан намоям. Муси-
кии касбии имрузаи тоҷик бо вусъат рӯ ба тараққӣ
ннҳодааст ва аз он комьёбиҳои тоза ба тозаро дӯст-
доронн ин ҳунари латнф дар оянда интизоранд.

Соли 1967

ТО «КОМДЕ ВА МАДАН»

Чунон кн болотар дар мақолаи «Аз дутор ба оркес-
тра симфонй» хотирнишон шуд, то синни 22 солагй,
яъне то рузн вохуриам ба А. М. Листопадов, доир ба
адвори мусиқи тасаввуре надоштам. Барои чӣ ва дар

31
кадом маврид /истифода шудани аломатҳояшро низ
намедонам.

Ҳангоме ки дар наздн театр студняи мусиқи таъсис
ёфт, ман зуд иштирокчии он гардидам. Таҳти роҳбарии
муаллим Листопадов ба омӯхтани аломатҳон адвор,
равшантар гӯем, ба омӯхтанн садои мусиқй шуруъ
намудам. Баъдтар бо муаллимон Руднев, Гитгарц,
Ленский, Баласанян, ки ҳамон вақтҳо барои кор аз
Москва ва дигар шаҳрҳо ба Душанбе фиристода туда
буданд, шнносой гпайдо намудам ва барои баланд
бардоштани ихтисоси худ аз онҳо таълим мегирифтам.

Мехостам барои хондан ба Москва равам, вале шаро-
ити оилавй имкон намедод. Баъди чанд муддати таҳсили
студияи мусиқӣ дар спектакльҳо аз рӯи адвор навохтан
оғоз шуд. Ин тачриба барои ман бисьёр муҳим буд ва
оҳиста-оҳиста ба адвор сабт кардани оҳангро омӯхтам,
вале барои ба номи бастакорй мушарраф шудан тачри-
баи навозандагӣ, донистани мусиқии халқӣ ва классикии
«Шашмақом» кофй набуд. Илова бар ин, хондан, аз
худ намудани мусиқй—гармония, полифония, йнстру-
ментовкаи асарро омӯхтан лозим буд. Он вақтҳо опера
навиштан он тараф истад, ба ҳамовозии фортепиано
навиштани сурудеро ҳам тасаввур надоштам. Вазифа
бисьёр мушкил буд. Гӯё дар пеши раҳам як кӯҳи ба-
ланде меистод, вале дилам мехост, ки аз ин куҳ бигуза-
рам.

Барои ба охир расонидани ҳар суруд ба назди
устодам А. С. Ленский мерафтам. Баробари таъсис
ёфтани иттифоқи бастакорон, соли 1940 маро ҳам ба
аъзогии он қабул намуданд, ки он рӯз барои ман
фаромӯшнашуданист. Дар назди иттифоқ студияи
бастакорони ҷавон ташкил гардид. Дар ин студия ба
ғайр аз С. Баласанян ва А. Ленский боз В. Пушков,
В. Волберг, О. Вахтел барин чанд нафар санъаткорон,
ки дар солҳои аввали Ҷанги Бузурги Ватани аз дигар
шаҳрҳо омада буданд, даре .медоданд. Баъди чанг
барои мо бастакорони ҷавони точик шароит ва имко-
нияти ба Москва рафта таҳсил кардан фароҳам омад.
Пас аз се соли таҳсил дар студияи миллии консерва-
тория, соли 1952 ба курси асосии шӯъбаи миллии он до-
хил шуда, соли 1957 консерваторияро хатм намудам.
Вале дар ин муддат, яъне аз рӯзи ба сифати навозанда
ба Театри драмавии ба номи Лоҳутӣ дохил шуданам то
анҷоми таҳсили консерватория ҳаваси эҷодкорӣ ҳаргиз

32
маро тарк намекард. Ман то таълифи операи «Комде ва
Мадан» бисьёр суруд, романсҳо, асарҳои камеравӣ ва
мусики барон спектакльҳои драмавй эчод намудам, ки
пн хама маро ба навиштани асари ҳаҷман мураккаби
мусиқи омода намуд.

Ба навиштани операи «Комде ва Мадан» соли 1950
шуруъ намудам. Баъзе суруд ва арияҳои онро ҳанӯз
дар айеми таҳсили консерватория эҷод карда будам.

Азоаски^ варианти якуми либретто ба сифати' дра-
маи мусиқи навишта туда буд, чунин фикр ҳам ‘ба
миен омада буд, ки онро ҳамчун драмаи мусиқй ба
сахна гузорем. Вале баъдтар бо маслиҳату машварати
иттифоқи бастакорон, роҳбарияти театр ва муаллифи
либретто Абдусалом Деҳоти онро ба опера табдил
додам. Асоси мусиқии операро оҳангҳои халқӣ ва клас-
сики ташкил медиҳанд. Махсусан дар опера мақомҳои
классикии тоҷик «Ушшоқ» мавқеи шоиста дошта ва он
барои амиқу^ равшан кардани образи мусиқии Мадан
ба сифати леймотив мавриди истифода шудааст.

Дар аснои навиштани опера ба душвориҳои зиё-
де дучор шудам. Вале мекӯшидам, ки опера ба шуна-
вандагон, ба халқ фаҳмо бошад.

Азбаски операи «Комде ва Мадан» яке аз аввалнн
асарҳои калони ман аст, бешубҳа аз, камбудиҳо холй
нест. Ман ин камбудиҳоро пеш аз таҳияи саҳнавии он хис
намудам. Баъди таҳияи опера боз камбудиҳои он аён-
тар шуданд ва барои ислоҳи онҳо доимо мекӯшидам.

Соли 1960.

ЧАНД СУХАН

ДАР БОРАИ ҲОФИЗОНИ ХАЛҚЙ

«Сухан аз даҳони луқмон хуш аст» ин зарбулмасал
асрхост дар байни халқ вуҷуд дорад. Агар ба зарбулма-
сали мазкур такья намуда, сурудро кй хонад? «Ҳ0-
Физ » гуем эҳтимол савҳ нанамоем. Дигар таъби-
рест машҳур «ҳар як сухан 366 паҳлӯ дорад». Агар маъ-
нои ин иборати рехтаро ба мусиқй нисбат диҳем, хар
як ҳиҷоро бо ҳар хел оҳанг сароидану замзама кардан
мумкин аст. у

- Ба ҳаР сУРУДи ҳофиз боз садои қалби пурэҳсоси ӯ
чур шавад, бешубҳа ба шунаванда рӯҳия, завқи тоза

3-4372

33
мебахшад, дили ӯро ба шӯру ҳаяҷон меоварад, дар за-
мираш образи анъанаи лирики эҳьё мекунад, ба суи
корномаҳои шоиста, далери, ватанпарвари ҳидоят мена-
мояд. Ҷоиз аст гӯем, ки сухани таъсиромези санъат-

кори асил дар он аст, ки у маънои сухан, вазн, задан
маитиқии онро умқан дарк намуда, ба савту лаҳн ха
мовоз сохта сарояд.

Устод Садриддин Айни дар бораи санъати баланди
овозхонии Ҳочӣ Абдулазиз бо самимият сухан ронда-
анд Аз рӯзе, ки Ҳоҷй Абдулазиз бо оҳангҳои «Шашма-
ком» шинос гардиду хусусияти таронаҳои шурангези ин
шоҳасари мусиқиро амиқ дарк намуд, дилу сози та-
роватбахши хешро ҳамнавою чӯр пиндошт, дустдоро-
ни санъати созу овоз номи ӯро бо эхтиром ба забои ме-

ГИРХочйНАбдулазиз оҳангҳои «Гулизорам», «Бебокча»,
«Бозургонй»-ро дар заминай зарбу савти санъати мақом
танзиму тадвин намуда, ба як шакли оҳанги марғубу
тозаи мусиқй гузошт ва бо ин асарҳояш дар таърихи
маданияти мусиқии халқй, анъанавии классикиамон

мавқеи шоиста касб намуд.

Дар айёми ҳофиз ва минбаъд бисьер санъаткорон
мекӯшиданд сабку равиши овозхонии Ҳочи Абдул-
азизоо омӯзанд ва ё таклиди эчодкорона намоянд. Ба-
ле бисьёри онҳо ба ин максад ноил нашуданд. Ин чо
бояд ҳаминро гуфт, ки ин ба маҳорати овозхонии са-
роянда вобастагй дорад. Дар охири асри XIX ва иб-
тидои асри XX аз байни омма ҳофизони соҳибҳунаре
ба камол расида ва бо маҳорати ичрокунандагии хеш
дили ҳазорон дӯстдорони мусиқиро ба тасхир оварда-
анд. Масалан, аз байни ин ҳунарварони халқй Муҳам-
мадазими Равонакӣ, Қори Яъқуб, Маъруфхон барин
ҳофизони Тоҷикистону Ӯзбекистон дар талқини қисм-
ҳои ҷудогонаи «Шашмақом», асарҳои Ҳочи Абдул-
азиз шӯҳрат пайдо намуданд. Боиси таассуф аст, ки
овози ин сарояндагони халқӣ ба навор сабт нашуда,
савту сози онҳо ба гирдоби фаромӯшӣ рафтанд. Со-
ниян, устодони мусиқии мо Бобоқул Файзуллоев, Шох-
назар Соҳибов, Фазлиддин Шаҳобов, ки бо маънии
том давомдиҳандагони асили анъанаҳои мақомхонианд,
бештари суруду оҳангҳои Ҳочй Абдулазизро бо ка-
моли устодӣ иҷро ва қисмеро ба навор сабт намуданд.

Хурсандиовар аст, ки ин эстафетаи устодони му-

34
меднханГчиШ0ГИРД0НИ °НҲ° бомУваффақият «дома
медиҳанд. Бимни ин чандин cvnvnvnu 3,,-, мима

РО Артнсти Халқии СССР aS Бобо™
сосоти хоси замонави сурудааст ^

еж s=, - «к;

ssd £рк ж

МИ асри XIX ва аввали аспи УУ г 6ни нимаи дую-

рату овозаи босазое пстап ' ^^°ДИРХ0Н Ҳофиз шӯҳ-
чумла Ҳоҷӣ Абдулазиз rw,Г Х°Физ°ни ин давра аз
лим ва дигарон дар (Ьахмигт!РХ°Н ВЭ Д°МУЛЛ0 Абдуҳа-

кнб°™ он са^\Гб^Г»ГдиГ^СГьзТаГ^' ^
мегуфтаанд. Бисьёп япп,пп,7 п- - 0аъзан шеъР низ

Саъдӣ, Чомй, Бедил ва дигарон^аз ^ м? ШерозГг’
ва рочеъ ба магт,япяхпи р нро аз ед медонистанд
мунозира мекарданд Аз и1‘1ИММИ санъати шеър баҳсу
овозхонии онҳо аз хампигяп 27 шакли °^анг ва услуби
чизеро, ки мо онд ба сабку паи!4 менамУд- Бинобар ин
Абдулазиз гуфтем ба ЬГ саР°яндагии Ҳоҷй
низ алоқаманГбуда ваФа?ЯпТ ™ ҲуНарИ-и Соднрхон
дар инпоя боз воло гарлонизЯЯҲ°И °НҲ0 шӮҳРаташонро
Ки Содирхон» мегуяндР Яке аз НтДя’ 33 ™ Ч°СТ’ КИ <<Ушшо'
дирхо» „РҲанг„ «С^"?ур^»1удаКГҲо?„оМаШҲУРН
мусиқии мо мавқеи шоистае Znl’n „ УРУд дар ҳаети
Ҳунарии бисьёр дастахои 1„Д„Р-Д имруз барномаи
медиҳад. Ин суруд тавассутИЧЖи санъаткоРонРо оро
визион ба навор сабт пп/гтЯ Ҳ0ФИ30НИ радио ва теле-

«Ушшоқи Содирхон»-р0 мутрибониХУг а~арИА ДИГЗр Ӯ
Халқии СССР Ҳ Мавяпнп«яР д ном7’ АРтис™:аи

Тоҷикистон Б. Исҳокова An™Ap™vH Халқии РСС
^сҳоқова, Артисти Хизматнишондодаи

35
Республика Боймуҳаммад Ниёзов ва дигарон бо маҳо-
рата баланд месар ^ д^ бошад ҳофизи маъруфи халк,

Акашариф Ҷӯраев бештар шӯҳрат дорад. Сюитаи бисьер-
қисмаи вокалй-хореографии «Чорзарб»-и Акашариф
ЧУпаев ки дар заминай оҳангҳои халқии куҳистони
точик тасниф шудааст, дар ичрои муаллиф бо ҳамово-
зии гурухи хофизони халк, навозандагону раккосон бо-
ри аввал соли 1949 дар Москва, дар концертҳои даҳаи
адабиёт ва санъати точик ичро шуд. Имруз ин сюита
дар репертуари бисьёр коллективҳои ҳаваскорони санъ-
ат ва касбии республика мавқеи арзанда касб намуда-
аст. Зимин ин сурудҳои халқй, мисли <<Усмаш намехом»
«Ҷӯраҷонам», «Ташниз», «Қалъабанди», «Ба нозам ч\
Лайло», «Рок», «Ироки Дарвоз» ва дигарон махз тавас-
сути ҳунарварию санъати баланди ичрокунандаги, ди-
дИ нафиси мусиқии санъаткории ҳофизи пурхунар дар
назди дӯстдорони созу овоз шӯҳрати тоза паидо кар-

ДаН&мрӯзҳо шогирдони Акашариф Ҷӯраев, писараш
Муқим Ҷӯраев, Абдулло Назриев, Барот Яхшиев, Са-
ломатшоҳ Шоҳназариев, Шумқор Одинабеков, Ибро-
ҳим Кобулй ва дигарон роҳи хониши устоди худро му-
вофиқи завқу салиқаи хеш идома медиҳанд. _

Хурсандиовар аст, ки солҳои охир аз баини халк
садҳо ҳофизони бомаҳорат ба камол расида, дар тар-
ғибу ташвиқи сарвати бои маънавии халқамон сахми
арзандае мегузоранд. Баробари пешрафти ҳаети иқ-
тисодӣ, илм ва дигар соҳаҳо санъати мусиқии мо ба зи-
наҳои баланди эҷодй расид. Аз ин рӯ рӯз аз рӯз дар
назди санъаткорони ҷавони мо вазифа, масъулияти нав
ба миён меоянд. Ҳунарварони ҷавони мо бояд мероси
гузаштаю имрӯзаи мусики, сабку равняй устодони м>-
сиқии халқй-анъанавиамонро омӯхта, бо нафосат, руҳ,
ифода ва санъати баланди ичрокунандаги онро ман-
зури дӯстдорони мусиқӣ гардонанд. Боиси хушнудист,
ки осори бадей-эстетикии мусиқиамон «Шашмақом»
ба нота сабт шуда ва ба пешрафти хаёти мадани, так-
мили маҳорат, истеъдоди ичрокунандагии санъаткоро-

намон омили хуб гардидааст.

«Шашмаком»-ро на танҳо ҳофизон, ичрокунандагон,
балки халк бо чону дил дуст медорад. Барой такмили
ояндаи «Шашмақом» чун шоҳасари мусики ба ҳофи-
зони чавону аҳли мусиқи зарур аст, ки назарияи му-

36
сиқии имрузаро омузанд, дар ин поя асарҳои тозаи ил-
ми-оммави нависанд.

Ҳофизе, ки оҳанги «Шашмақом» ё ягон суруди ди-
гареро омӯхтан мехоҳад, метавонад ба нота назар кар-
да, дар як вақт навори устодони мусиқиро гӯш кунад
ва сабк, усули асили санъати мусикии анъанавиро
омузад.

Ба муассисаҳои санъат зарур аст, ки муносибати эҷо-
диро бо бастакорон, ҳофизон, шоирон ҳамеша дар мадди
назар дошта бошанд. Ҳофизон бояд баром такмнл, рангин
намудани репертуар, маҳорати иҷрокунандагии худ кӯ-
шиш^ намоянд, ба аҳли шеъру мусиқӣ робитаи қавии
эҷоди дошта бошанд.

Ҳаминро бояд қайд кард, ки баъзе ҳофизони ҷавон
ба ин ё он ҳофизи машҳури халқ тақлиди маҳз намуда,
аз сабк ва эҷодкории худашон маҳрум мешаванд. Тақ-
лид бояд эҷодкорона бошад, дар он порае аз эҳсосу рӯ-
ҳи муқаллид ҳис карда шавад. Дар санъат бояд ҳар
мутрпб сабк, тарзи хосаи эҷодию ҳунарварй дошта бо-
шад. Созу овоз бояд аз дил барояду ба дил нишинад.
Асари тозаю бонафосат дар дилу дида менишинад ва
умри бобақо пайдо мекунад ва дар қалби сомеон соли-
ён ошьён мегузорад. Барон санъаткор аз эъҷози халқ
баҳои пурарзише нест. Эҳтироми халқ нисбат ба хо-
физ дар он сурат ба миён меояд, ки дар дилу рӯҳи шу-
наванда, рангомезиҳои тозаи созу овозро эҳдо намояд.
Пн муҳаббат, дилбастагӣ, эҳтиром на танҳо ба ҳуна-
ри баланди ҳофиз, зимни ин ба муаллифи суруд, бас-
такору шоир, халқе, ки чунин истеъдодҳоро ба камол
расонидааст, мутааллиқ аст. Баъзан ба вазъияти ногу-
воре ру ба ру мешавед, ки ин ё он ҳофизи номдор ва
ҳаваскор бо оҳанги маъмули халқӣ, классики шеъре
илова намуда, қисман пораҳои ибтидоию хотима, шаҳд-
хоро тағьир дода, моли худ муаррафӣ менамоянд. Бояд
ба ин масъала каме инсоф, эҳтиром ба мероси халқа-
мон кунем. Хуб мешуд, ки ташкилоти эҷодӣ барои пеш-
гирии ин иқдоми ношоям чораҳо чӯянд.

Агар оҳанги бастакору шеъри шоир ба шӯҳрат ша-
рафёб шавад, ин эъҷози бастакору шоир аст. Аз ин рӯ
ба мероси мусиқии халқй-анъанавӣ бо чашми хирад,
бо назари баланд, завқу диди баланд муроҷиат бояд
кард, на ин ки онро дар шакли мубҳаму ноҳамвор
талқин намуд.

Таносубу тавъамии шеъру мусиқӣ ба пешрафти ма-

37
данияти сарояндагӣ, ташаккули дуньёи маънавии шу-
наванда ба аҳамияти хос мансуб аст. Бинобар он ба
оҳанги маъмулию ба гӯш ошно, шеъри наверо зуран
мутобик карда сароидан эҷодкори нахохад буд. Сол
aJ сол кишвари м0Р рангину обод туда, мардуми бунь-
ёдкори МО бо меҳнати содиқонаи хеш иқтидору таво-
нои Ватани паҳноварамонро дучандон мекунанд. Сохт-
мони социалистии мо пур аз корнамоию қаҳрамоь
ҳост, ҳаёти мардум рӯз аз рӯз рӯҳангезтар мешавад-
Барой талқини ин дигаргуниҳои бузург суруду оҳанг-
хои тоза ба тоза офаридан лозим аст. Санъаткорони
мо бояд ҳамеша дар паи чустучӯ бошанд ва дар асар-
хои хеш ин дастоварҳои беназирро тараннум намоянд.

Соли 1978.

ДАР ОИЛАИ САНЪАТКОРОНИ РУС

Халқи тоник бо номи бузургтарин шоирон санъат-
корон, мусиқишиносон, ки дар тули қарнҳо бо асар-
ҳояшон зеби саҳифаи таърихи маданияти мо гардида-
анд, ифтихор дорад ва бо эҳтироми бузург онҳоро едо-
варӣ мекунад. Мутрибон ва мусиқишиносони тоник ҳа-
меша ба гаму шодии халқ шарик будаанд. Оҳанг, ма-
қомҳои халқӣ ва классикии тоник бо хает ва зиндаго-
нии халқ иртиботи кави дорад. Аз ин ру «Шашмаком»
ҳамчун пуркимматтарин сарвати бою маънави, бадеи-
эстетикй буда, дар он тамоми образҳои рангини мада-
нияти бостони мо таҷассум ёфта, асрҳо ҳамнафасу
ҳамрози мо хоҳад буд. Халки тоник бо санъати ба-
ланди Содирхон, Ҳоҷй Абдулазиз, Домулло Абд\ха-
лими Савт, Ҳоҷӣ Абдураҳмони Танбӯрй барин санъат-
корони халқй-классикй мефахрад. Ин устодон давом-
диҳандаи анъанаҳои бои мусиқиамон мебошанд ва анъ-
анаи онҳоро шогирдони асили ҳунарварашон Бобокул
Файзуллоев, Шоҳназар Соҳибов, Фазлиддин Шаҳобов
ва дигарон бо сабк, услуби хоса давом дода ба пешраф-
ти маданияти мусиқиамон таҳаввулоти тоза дохил кар-

даанд. _ .

Дар солҳои Ҳокимияти Совета ҳунарҳои нафисаи
тоҷик аз ҳар ҷиҳат такомул ёфт ва ҳоло зинаҳои ба-
ланди тараққиётро тай менамояд. Дуруст гуфтаанд,
ки — «як гули мақсуд дар ин бӯстон, чида нашуд бе

38
Г Г' Тавассути ғамхории Партияи Комму-
нис™ ва дустию дастгирии халқҳои Ватани кабирамон

HorvmfСгябЛ 11Ка л М0 НИЗ кадРҲ0И миллии соҳаҳои гу-
ногуни санъат ба камол расиданд. Театрҳои мусиқй

опера ва балет, театри драмавй, коллективҳои бадей’
матиСхал°қИасМт!ЛЛИИ СИМфонӣ ва ғайРа имРӮа дар хид-

Асарҳои композиторони тоҷик дастраси мардуми сеп-
шумори Ватанамон гарднданд „а баъзе аГГасардо

огаргтпУЛа’ ДЗр ‘1,ф0" ВДФИ30Н- навозандагони машхур
оркеетру хорҳои академии Москва ба навор бает шу-
дэанд. Як силсила асарҳо берун аз Ватанамон низ маъ-

зиГохМавШяҲУР- ГарДИД,аНД- даР республика ду ом|-
зишгоҳ ва си мактаби мусиқй арзи вучуд дошта паи

ваш SZT"0-" ояндаа санъат,, „о тадсил до-

ранд. Дар тараққиети санъати тоҷик, алалхусуг ляп
пешрафти опера, балет, хордой бисьёровоза ваУ асаг,Р

хои симфони нуфузи таъсири санъати пешқадами пус
ходимони он ниҳоят зиёд аст. шкалами рус,

сикйвдил п' ГГбИҲОе’ КИ М° даР жанРҲОи нави му-
иқн ноил шудаем, ин самараи бузурги дустии вайптг

нииамаостДаИ ХЗЛҚҲ0 Ва СИёСаТИ --и„^аСр™Ияиал?ниН:

«ЛАЙЛЙ ВА МАҶНУН» ДАР САҲНАИ
ТЕАТРИ КАЛОНИ СССР

Аз 21 то 28 декабри соли 1964 дар Москва rnieHvimT

РСФСр1Два ШРГеТИ Ит™фоқи бастакорони СССР,
баргузоп mv? £n п-Д6НИ ВазоРати маданияти СССР

jaKST д^ан?^а?рдоГрпеПраеВвУГ “опекай
-овети мавриди муҳокима қарор гирифт Дао ин w

н^ама^ӯзИГГРда„дРУС10ВСКт"1' М' Чулак" “ «• Че£

Мувофиқи нақшаи кории пленум рӯзона аз пйи
ГиъГЙ™Тв0о„ИРаДОИ ЭТОДЙ Шуда' «Ч> бегодаз JS

лода мешудаТИн SE™"2™bW" "аВ
бяпплтятттД тге концерту намоишномаҳо мохияти

чиллнтяДп тиқонп ин (Машваратро бештар асосноку
4 *ддитаР. шавқовартар менамудч Р У

Зимин ин ширкаткунандагони пленум операи

39
Д. Д. Шостакович «Екатерина Измайлова», опереттаи
А Листов «Панч дақиқа барои фикру хаел», балетҳо
«Гули Сангин»-и С. Прокофьев, «Лайлй ва Мачнун»-и
С. Баласанян ва дигар асарҳои саҳнавиро бо ша қу

завқи том тамошо карданд.

Масалан, дар рӯзҳои пленум намоиши балети «Лаи-
лй ва Маҷнун»-ро ҳама хушнудона кабул намуданд.
Тавассути Театри калони СССР коргардони шудани ин
асар барои ман низ воқеаи хурсандибахше буд, зеро
дар таҳияи ин асар коллективи эҷодии театри опера
ва балети Точикистон кори шоёне кардаанд. Аз ни р>
мехоҳам чанд нукта оид ба муваффақияти асари маз-
кур баён намоям. Балети «Лайли ва Мачнун» аввалин
асари ҳаҷман калони мусиқи ва моҳиятан бадеии бар-
часта |буда ва мусиқии он дар зимни фольклори бои
мусиқии халқи точик тасниф шудааст. Маҳорату саоки
тозаи эҷодии бастакор доираи намоиши асарро васеъ-
тар гардонид ва дар саҳнаи машҳуртарин театри со-
вета мавриди намоиш қарор гирифтани он бешубҳа га-
рави барчастагиаш аст. Сергей Баласанян ҳамчун санъ-
аткори соҳибихтисосу бомаҳорат соли 1937 ба Точикис-
тон меояд ва дар ташкили театри опера ва балет, ор-
кестра симфонй, хор фаъолона ширкат мекунад Ьаро-
бари ин дар жанру навъҳои гуногун асарҳо меофарад.
С. Баласанян бо ҷиддият вач муҳаббати беандоза ба
омӯхтани мусиқии халқи тоҷик ва махсусан фольклори
районҳои кӯҳӣ камар мебандад. Бо мақсади бо ҳофи-
зон шахсан шинос шудан ва ба навори магнитофон
сабт кардани суруду оҳангҳои халқи ва бо чашми худ
дидани рақсу савтҳои кӯҳистон ба ноҳияҳои дурдасти
республика меравад. Гуногунранги, сохти ба худ хоси
оҳангҳои халқй, зарбу усулҳои он диққати уро мутавач-
ҷбҳ сохта муҳаббаташро нисбат ба ин сарвати бои
маънавии халқ зиёд менамояд. Аз ин рӯ фольклори
мусиқии халқии тоҷик дар операю балет, дигар созу
навоҳои С. Баласанян мақоми хоса касб намудаанд.

Намоиши аввалин операи ӯ «Шӯриши Восеъ» (либ-
реттои М. Турсунзода ва А. Деҳотй) дар ҳаёти мадания-
ти мусиқии республика воқеаи бузурге буд. Дар ин опе-
ра Баласанян суруду мусиқии халқиро хеле устодонаю
эчодкорона мавриди истифода кардааст. Опера бори
аввал соли 1946 дар Москва дар рӯзҳои даҳаи адабиёт
ва санъати точик мавриди намоиш қарор мегирад. Опе-
раи дуюми ӯ «Коваи оҳангар» дар зимни воқеоти «Шоҳ-

40
нома»-и безаволи Фирдавсй шуда, либреттои он ба ка-
лами шоири забардасти советии тоҷик А. Лоҳутй та-
аллук дорад. Ин опера ҳам ба репертуари даҳрӯзаи
адабиёт ва санъати тоҷик дохил гардида буд ва ба му-
ваффакияти калон ноил шуд.

С. Баласанян соли 1943 аз Тоҷикистон ба Москва
рафта бошад ҳам, вале алоқаи эҷодии худро бо респуб-
лика ҳеҷ гоҳ сует нанамудааст. Дере нагузашта ӯ опе-
раи «Бахтиёр ва Нисо»-ро анҷом дода ба иншои балети
«Лайлй ва Маҷнун» мепардозад. Ин асарро дӯстдорони
мусиқй бо хушнудй кабул намуданд ва дар саҳна ум-
ри зиёд дид- Муаллифи он Баласанян ва дигар кор-
гарзанони |балет ба гирифтани Мукофоти давлатии
СССР мушарраф шуданд.

Дар саҳнаи Театри калони СССР бо муваффақият
таҳия шудани ин асар хизмати балетмейстер — ба саҳ-
нагузорандаи он, устоди санъати балет К. Голейзов-
ский шоистаи эътироф аст. Дар талқини хореографии
балет санъати рақсии миллим тоҷик хеле устодона исти-
фода шудааст.

Голейзовский чун устоди балет на танҳо дар СССР,
балки дар як қатор мамлакатҳои хориҷа низ маълум
ва машҳур аст. Дар эҷодиёти ӯ санъати хореографии
баъзе аз республикаҳои миллй, аз чумла хореографиям
замонавии тоҷик мавқеи арзанда дорад. У инчунин та-
ҳиякунандаи балети тоҷикии «Ду гул» — А. Ленский
мебошад, ки он соли 1941 дар рӯзҳои даҳаи адабиёт ва
санъати точик дар Москва ба ҳайати эҷодии театри
опера ва балети ба номи Айнӣ шӯҳрату комьёбй овард.
Балети мазкур саршори хореографиям халқии точик
буда ва он тавассути балетмейстер хеле муассиру гу-
ногунранг таҷассум шудааст. Дар хизмати дирижер

А. М. Журайтио, иҷрокунандагон Н. И. Бессмертнова
(Лайли), В. В. Васильев (Қайс), В. А. Левачков (Иб-
ни Салом) ва дигарон шоистаи таҳсин аст-

Соли 1964.

ОҲАНГИ ДӮСТЙ

Фарорасии даҳаи адабиёт ва санъати Узбекистан дар
республикам мо наздик меомад. Чанде пеш ин иди дӯс-
ти, адабиёту хунар дар шахру деҳоти Узбекистана

41
офтобрӯя ба вуқӯъ омада буд. Гуё чанд руз пеш мур-
ғи фӯлодини дӯстии мо аз фурудгоҳи Душанбе парвоз
карда, дашту саҳроҳои васеи пахта, кӯҳҳои сарбафа-
лаккашидаи ҳарду республикам бародарро тай наму-
да, дар фурудгоҳи Тошканд фуруд омада буд.

Мардуми меҳмоннавози Узбекистон моро самимона
истиқбол намуданд. Мо ҳанӯз аз тайёра фуруд нао-
мада, бо чашми дил чеҳраҳои хандон, рақсу шодии до-
дарон ва хоҳарони худро эҳсос мекардем.

Арбобони намоёни маданият, адибону санъаткоро-
ни машҳури ӯзбек Ҳалима Носирова, Олим Хӯҷаев,
Мухтор Ашрафӣ, Мутаваккил Бурҳонов, Сулаймон Юда-
ков, Манас Левиев, Ҳамид Ҷабборов, бастакорони ҷа-
вон, пионерон ва намояндагони муассисаҳои гуногув
бо чеҳраҳои хандон, гулу гулдастаҳои рангоранг моро
пешвоз гирифтанд.

Даҳаи адабиёт ва санъати Тоҷикистон дар пойтах-
ти Ӯзбекистон — шаҳри Тошканд бо тантана оғоз ёфта
буд. Акнун ин иди дӯстӣ дар Тоҷикистон шаҳри Душан-
бе идома меёбад. Ба назар чунин мерасад, ки гуё Аб-
дураҳмони Ҷомй ва Алишери Навой, Муқими ва Айнй
дар меҳмони ҳамдигаранд.

Мухлисони мусиқии ӯзбек овози форами артистони
Халқии СССР Ҳ. Мавлонова, А. Бобокулов, Т. Фози-
лова, Ҷ. Муродов артистони халқии РСС Тоҷикистон
Б. Исҳоқова, Ш. Муллоҷоноваро на фақат тавассути
радиою телевизион, балки аз саҳнаи театрҳои Узбекис-
тон мешунаванд ва лаззати маънавй мебардоранд.

Ҳалима Носирова, Саодат Қобилова, Насим Ҳоши-
мов, Фахриддин Умаров, Қомуна Исмоилова, Фароғат
Раҳматова ва дигаронро мухлисони сершумори тоҷик
аз самими қалб дӯст медоранд ва иазирои мекунанд.
Сурудҳои тоҷикии «Хуш он замон», «Хонаи мо он қа-
дар ҳам дур нест», «Ушшоки Самарканд» дар иҷрои
Ҳалима Носирова, «Мухаббат» дар нҷрои артисткам
халқии СССР. С. Кобилова, суруди «Мухаббат» аз ки-
нофильми тоҷикии «Вақти зангирии писар расид» дар
ичрои артиста халқии Узбекистон Б. Зокиров, рақсҳои
тоҷикй дар нчрои артисткам халқии СССР Ғолия Исмои-
лова, рақкосаҳои ансамбли «Бахор» ва дигар раққосонн
машҳури Ӯзбекистон мақбулп тамошобинон ва шунаван-
дагони сершумори Узбекистон ва дигар республикаҳои
бародарӣ гардидаанд.

Суруди ӯзбекии «Ухшайди-ку» дар ичрои яккахони

42
машҳури Узбекистан Т. Қодиров дар байни шунаван-
дагон шӯҳрати калон пайдо карда, тавассути сароян-
дагони Филармониям давлатии Тоҷикистон, комитета
радио ва телевизион, ҳаваскорони санъат садо меди-
ҳанд. Асарҳои бастакорони Узбекистан Мухтор Ашра-
фй, Мутаваккил Бурҳонов, Сулаймон Юдаков, Собир
Бобоев, Манас Левиев, Донӣ Зокиров, Хайрӣ Изомов,
Набӣ Хасанов, Икром Акбаров ва дигарон дер боз дар
барномаҳои ҳунарии дастаҳои мусиқии касбии тоҷик
эътиборн зиёд доранд.

Ӯзбекону тоҷикон, ки аз айёми куҳан шарики шодй
ва ғаму андӯҳи якдигаранд, суруду мусиқии онҳо низ
ба хам иртиботу ҳамбастагй дорад. Созҳои мусиқии
танбӯр, дутор, ғижжак, най, дойра, рубоб ҳам дар байни
точикон ва ҳам дар байни ӯзбекон тавъам мавриди
истифода аст. Дар тараққиёти мусиқии профессионалии
тоҷику ӯзбек ташаккули жанрҳои опера, балет, асарҳои
симфонӣ ва тарбияи кадрҳои миллим ҳарду республика
саҳми бастакорони рус хеле бузург аст. Онҳо мустақи-
лона ва ё бо ҳамкории бастакорони Узбекистан опера-
ҳои миллй эҷод кардаанд. Чунончи Василенко ба ҳам-
кории М. Ашрафӣ операҳои «Бӯрон», «Канали калон»,
Глиэр бо Т. Содиқов «Гулсара», «Лайлй ва Маҷнун»
ва ғайра эҷод намудаанд ва ин асарҳо дар таърихи ма-
данияти мусиқии советии ӯзбек, вусъати мусиқии кас-
бпи он нақши арзандае доранд.

Бо ташаббус ва иштироки бевоситаи мусиқишино-
сони рус В. А- Успенский, Е. Е. Романовская, Н. Н. Ми-
ронов осори мусиқии классикии тоҷик «Шашмақом»
соли 1924 ба нота сабт шуда ва ин шоҳасари мусиқӣ
ба хаёти мусиқии ӯзбек дохил шудааст.

Бастакорони Узбекистан ва Тоҷикистон дар зами-
най мусиқии классики пурсамарона кор бурда, ба таъ-
лифи операю балет, асарҳои симфонию камеравй ноил
шудаанд.

М. Ашрафй дар операҳои худ махсусан дар «Дило-
ром», «Қисмати шоир» аз савту таронаҳои рӯҳбахши
мусикии халқию классикй хеле устокорона истифода
кардааст ва боиси хурсандист, ки ин асарҳоро тамошо-
бинони точик дар саҳнаи театри опера ва балети ба
номи С. Айни ба забони тоҷикй тамошо хоҳанд кард.

Чанд сол муқаддам театри ба номи С. Айнй операи
мазхакавии бастакори номии Узбекистан С. Юдаков
«Найранги Маисара»-ро ба саҳна гузошта буд. Сол.ҳои

43
аввали ташкильёбии театри опера ва балет вабаъдтар
НИЗ драмаҳои мусиқии ӯзбеки, пьесаҳои Ҳамза Ҳакил
зола Ниёзй, Комил Яшин «Нурхон», «Гулсара» мусиқии
Г. Ҷалилов дар репертуари театр мақоми хоса касо

намуда буд. -

Дӯстй ва ҳамкории арбобони санъати тоҷику узбек

сол аз сол меафзояд ва мустаҳкам _мегардад. Шубхае
нест ки даҳаи санъат ва адабиёти Узбекистан дар 1о-
ҷикистон ба иди бузургқ умумихалқии дӯсти табдил
меёбад.

Соли 1966.

МАРҲАБО

Мусиқии халқҳои республикаҳои Кавказ, суруд>
навоҳон дилнишини онҳо кайҳост, ки ба дили миллион-
хо шунавандагони сермиллати совети роҳ ефтаанд.)
Дар саҳнаи бисьёр театрҳои республикаҳои бародарии
советӣ операву балет, драмаҳои адибони номии ин сар-
замин намоиш дода мешаванд. Ба асарҳои басгакоронн
Гурҷистон Андрей Баланчивадзе, Отар Тактакашвили,.
Алексей Маҷаварианӣ, Озарбойҷон Узиэр Ҳоҷибеков,
Муслим Магомаев, Қаро Қароев, Арманистон Арам
Хачатурян, Комитас Тигранян, Эдуард Мирзоян ва ди
гарон нафақат дӯстдорони мусиқии ватанамон, бал-
ки берун аз он миллионҳо одамони тараққихоҳ дилбас-
та мебошанд. Мусиқии халқҳои Кавказ ва махсусан
мусиқии рақсӣ, сурудҳои озари ба мардуми точик хеле
қарину фаҳмо аст. Мазҳакаи мусиқии Узиэр Хоҷибе-
ков «Оршин мололон» ба яке аз асарҳои дустдоштаи
халқи сермиллати кишвари мо табдил ёфта, дар саҳ-
наи тоҷик чандин бор намоиш дода шуд- Ин мазҳакз
дар саҳнаи бисьёр театрҳои Иттифоқи Совети ва мам-
лакатҳои хориҷӣ низ таҳия шуда, шуҳрати зиёде пайдо
кард ва тавассути кинематографистон таҳия ва ҳам-
чун фильми мазҳакавй писанди миллионҳо тамошобин
гардид.

Узиэр Ҳоҷибеков яке аз асосгузорони мусиқии кас-
бии озар, муаллифи аввалин операҳои миллим он аст.

Махсусан, операҳои миллии озарй «Лайли ва Мач-
нун», «Аслй ва Карам», «Шайх Сенон» («Санъон»)
«Рустам ва Сӯҳроб», «Шоҳ Аббос ва Хуршедбону» ва
гайра ба қалами ин устоди мусиқй мансубанд.

44
Баробари ин Узиэр Ҳоҷибеков дар тарбияю камо-
лоти ҳунарии аҳли мусиқии имрӯзаи озар роли бузург
дорад. Консерваторияи давлатии Боку, ки ба маркази
маданияти мусиқии касбии имрӯзаи Озарбойҷон таб-
дил ёфтааст, номи ин устоди мусиқиро дорад.

Аз ҳамсафони Узиэр Ҳоҷибеков, М. Магомаев низ дар
ташаккулу пешрафти мусиқии касбӣ, аз ҷумла операи
миллии Озарбойҷон, саҳми пурарзиш гузошта ва опе-
раи «Наргис» шӯҳрати ӯро дар ин поя боло гардонида-
аст.

Балети «Ҳафт пайкар», ки мансуб ба қалами баста-
кори машҳури Озарбойҷон Қаро Қароев аст, дар асоси
достоин безаволи Низомии Ганҷавй таълиф шуда ва ин
асар дар айни замон репертуари бнсьёр театрҳои маш-
ҳури мамлакатамонро оро медиҳад. Балетҳои «Ҳафт
пайкар» ва «Ба роҳи раъди ғуррон»-и Қаро Қароев бо
асарҳои бастакорони забардасти советй Д. Шостакович,

A. Хачатурян, С. Прокофьев, Д. Кабалевский ва дигарон
хампоя аст.

Бастакори дигари озарй Фикрат Амиров низ бо як
силсила асарҳои симфонй ва операвиаш дар ҳаёти му-
сиқии советй шӯҳрат дорад. Мавзӯи операҳои Ф. Ами-
ров истиқлолу худшиносии занону духтарони озарро
ташкил медиҳанд. Дар асарҳои бастакор бадеият, тачас-
суми инъикоси воқеот хеле рангин буда, саршори ифо-
даҳои анъанаҳои миллист.

Бастакорон С. Рустамов, А- Аббосов, Р. Ҳоҷиев,

B. Мирзозода, Султон Ҳочибеков, Ҷаҳонгир Ҷаҳонгиров,
Э. Назирова, Т. Кулиев ва дигарон низ бо асарҳои гу-
ногунжанри худ дар таракқиёти санъати мусиқии Озар-
бойҷон мавқеи шоиста доранд. Дар тарғибу ташвиқи
асарҳои бастакорон хизмати ҳофизону сарояндагон, аз
ҷумла артисти халкии СССР, асосгузори санъати во-
калии Озарбойҷон Булбул Мамедов, Шавкат Мамедо-
ва, Г. Саровский, Шавкат Алиакбарова ва дигарон шо-
истаи таҳсин аст.

Солҳои охир бисьёр санъаткорони чавону болаёқат
ба камол расиданд, ки бо санъати баланди сароянда-
гии худ миллионҳо дустдорони мусикиро мафтун на-
мудаанд. Овозхонони номй Муслим Магомаев (набе-
ран бастакор Муслим Магомаев), Рашид Бехбудов,
3. Хонларова, Ф. Ахмадова ва дигарон дар пешрафти
санъати мусиқии миллии озар ва маданияти социалистии
Ватанамон нақши босазое гузоштаанд.

45
Махсусан Муслим Магомаев бо овози форам ва дил-
нишини худ таваҷҷӯҳи миллионҳо шунавандагонро ба
худ чалб намуд. У дар як муддати кӯтоҳ дар Иттифоқи
Советй ва берун аз он ҳам шӯҳрат пайдо кард. Дар иҷ-
рои ӯ суруду романсҳои бастакорони Озарбойҷон, бас-
такорони машхури рус ва республикаҳои иттифоқй, ария
ва балладаҳо аз операҳои классикони мусиқии ҷаҳонй
хеле пурҳарорату устодона садо медиҳанд.

Фаъолияти дирижёрии артисти халқии СССР Та-
хизода Ниёзй, ходимони хизматнишондодаи санъат
А. Бадалбейлй, А. Абдуллоев ва дигарон дар таргиби
маданияти мусиқии Озарбойҷон боиси ифтихормандист.

Мардуми точик санъати шевои ходимони барчас-
таи маданияти мусиқии Озарбойҷон ва дигар респуб-
ликаҳои Кавказро борҳо дар саҳнаи театру оинаи нил-
гун бо завқу шавқи тамом дидаанд ва шунидаанд- Са-
фари ҳунарии дӯстони ҳамкасб ба республикаи мо ро-
битаҳои маданию фарҳангии халқҳои моро қави мена-
моянд ва саҳифаҳои тоза дар ривочу равнақи мадания-
ти мусиқии халқҳоямон боз хоҳад кард. Имрузҳо, ки он-
ҳо меҳмони арҷманди мо шудаанд, хайрамақдам ме-
тущем, ва ба кори пуршарафи эҷодии онҳо комьёбиҳои
нав ба нав орзу менамоем.

Соли 1966.

ИДИ МАДАНИЯТИ ХАЛҚИ АРМАН

Аз 15 то 17 — декабри соли 1971 халқи бародари
Арманистон 100-солагии зодрӯзи бастакори бузург, якг
аз асосгузорони маданияти мусиқии халқи худ Спен-
дияровро қайд намуд. Ҷашни бастакори бузург ба иди
умумихалқии Арманистон табдил ёфта буд. Мувофиқи
даъватномаи комиссияи ҷашнгирӣ ба май муяссар гар-
дид, ки дар ин тантана иштирок намоям. Вақте ки мо
аз аэропорти шаҳри Ереван ба маркази шахр то ба меҳ-
монхонД раҳсипар будем, шаҳр дар ҳақиқат қиёфаи
ҷашнй гирифта буд. Дар ҳар қадам шиорҳои «Хуш
омадед, дӯстон ва меҳмонони шаҳри Спендияров», «Сад
сола шуд Спендияров» ба чашм мерасиданд ва рӯҳи
тантанавии ин санаро бештар менамуданд.

Ин хел шиорҳоро ҳатто дар чароғҳои барқии кӯ-
чаҳо низ дидан мумкин буд. Ин чароғҳо гӯё чун сито-

41)
раҳои нурафшони осмонӣ ба мусиқй ва аҳли мусиқй
таъзим менамуданд.

Дар расми кушоди маҷлиси тантанавй роҳбарони
республика, ҳамдиёрони ӯ, арбобони санъату мадания-
ти республикаҳои бародарй низ ҳузур доштанд. Аҳли
мусиқии арман яке аз таъсисдиҳандагони мусиқии про-
фессионалки худро барои он сипосгузорй мекарданд,
ки ӯ бо маҳорати баланди эҷодкориаш барои тарақ-
қиёти мусиқии халқаш хизмати пурарзише намудааст.
Дар ин иди мусиқӣ иштироки хори Сурияи араб бои-
си хушнудй буд. Иштироккунандагони ин ҷашни бу-
зург, меҳмонони республикаҳои бародарй, додимони
санъату адабиёт, роҳбарони республикаи Арманистон
аз ҳунарнамоии ин дастаи хорй ба вачд омаданд. Дас-
таи мазкур асарҳои бастакори бузургро бо маҳорати
баланди ичрокунандагй манзури сомеон гардонд. 16-уми
декабрь дар толори концертии Иттифоқи бастакорони
Арманистон пленуми муттаҳидае бахшида ба чашни
Спендияров баргузор шуд. Худи ҳамон рӯз ба муно-
сибати расми кушодаи ҳайкали бастакор дар назди
мактаби сеошьёнаи шаҳр митинги калоне барпо шуд ва
ин мактаби мусиқӣ номи бастакор Спендияровро дорад.

Бегоҳии ҳамон рӯз вакилону меҳмонони хориҷй дар
бинои театри опера ва балет операи бастакор «Алмос»-ро
шуниданд. Ин асар аз беҳтарин осори мусиқии баста-
кор буда, дар таърихи маданияти мусиқии халқи арман
мавқеи арзанда дорад-

Операи мазкур дар зимни достоин классики ада-
биёти арман Туманян таълиф шудааст. Мавзӯи аеосии
опера муҳаббат ва садоқати бузург нисбат ба Ватан,
часурӣ, қаҳрамонию фидокорй дар рохи ҳифзи муҳаб-
бати инсон ва Ватан мебошад.

Намоиши аввалини опера бори аввал соли 1930 дар
Москва дар бинои театри калони давлатӣ ба вукӯъ
пайваста буд., Вале дар Арманистон операи мазкур
моҳи январи соли 1933 дар рӯзи кушодашавии аввалин
театри опера ва балети Ереван сурат гирифтааст. Дар
бораи ин опера композитори бузурги рус А. Глазунов
гуфтааст: «Боварй дорам, ки ин опера дар оянда шӯҳ-
рати калон пайдо менамояд ва мавқеи муаллифи онро
дар ин поя боз ҳам бузургтар мегардонад».

Спендияров тавассути дӯстиаш бо композиторони
бузурги рус, аз чумла бо Римский-Корсаков, мухаббат
ба халқу Ватан, ҳаёти худро бо мусиқй сахт пайванд

47
намуд. Асарҳои пурмазмуну реалистонаи бастакор на
танҳо дар зодгоҳаш, балки берун аз он шуҳрату ово-
заи зиёд дорад. У ба маданияти қадимии халқаш ва анъ-
анаҳои бои он эътиқоди беандозае дошт ва барои ин-
кишофи халқияти мусиқии халқаш хизматҳои пурар-
зиш кардааст. Спендияров чун гавҳаршинос осори му-
сиқин халқашро бо эҳсосоти баланду санъаткорона
такмил дод ва барон дигар бастакорон намунаи ибрат
аст. Асарҳои симфонӣ ва барон оркестри созҳои мил-
ли, солистон ва созҳои чудогона навиштаи у дар репер-
туарн дастаҳои ҳунарии республикаҳои бародари ма-
қоми арзанда доранд.

Яке аз асарҳои машҳури у «Этюди ереван» солҳост,
кп дар репертуари оркестри симфонии филармония ва
оркестри созхои халкии радио ва телевизиони тоҷик са-
до медиҳад. Романеи машҳури ӯ «Дар назди гул»-ро
бисьёр ҳофизони машҳури мамлакатамон бо завқу
шавқ месароянд. Мизбонону меҳмонон дар баромад-
хои худ ҳамин хусусияти хоси мусиқии санъаткори бу-
зургро хотирнишон сохтанд.

17-и декабрь дар шабн хотимавии ин тантана котиби
якумпКМПК Арманистон Хачатурян чунин изҳор на-
муд: «Дар солҳои Ҳокимияти Советй маданияти шак-
лан миллй ва мазмунан социалистии халқҳои Шарқи
озоди мо на фақат нашъунамо ёфт, балки роҳи нави
реалистии тараққиёти замонро пайдо намуд ва он бо
равнақи имрӯзаи маданияти халқҳои тараққипарвари
чаҳон ҳамқадам ва сазовори эътирофи умумиҷаҳонӣ
гардид. Спендияров дар эҷодиёташ масъалаи табиа-
тан ҳамоҳанг гардонидани фольклори мусиқи ва садо-
хои ба худ хоси наҷиби онро тавассути оркестри сим-
фонӣ ба хубӣ таҷассум намуд бо ин васила мусиқии
симфонии арманро ҳампояи мусиқии симфонии умуми-
чаҳонӣ кардааст. Партия ва Ҳукумати Советӣ меҳна-
ти нависанда, бастакор, рассом, арбоби санъатро қадр-
шиносй карда, барои вусъати он ҳамеига чораҳо меан-
дешанд. Яке аз қадршиносии партия ва хукумат хо-
тирнишон кардани зодрӯзи бастакори машҳури мо аст».

Дар мачлиси кушоди тантанавии ин санаи бузург
ман низ чун вакили Тоҷикистон дар баромади худ кайд
намудам, ки операи Спендияров дар театри мо тахия
хоҳад шуд. Боиси хурсандист, ки суруду навоҳои тоҷи-
кӣ дар иҷрои ҳунармандони арман садо медиҳанд ва
хоҳанд дод. Ин аст, принципи миллии Ленинии партия

48
ва ҳукумати советии мо, ки ба вусъати муштараки ма-
данияти сермилати Ватанамон омилҳои наверо ба миён
меоварад.

Давоми тантанаи ҷашнгирии Спендияров 24— де-
кабрь дар толори мӯҳташами концертҳо барпо гардид
ва дар ин бино пленуми муттаҳидаи иттифоқи баста-
корони Арманистон ва СССР кори худро оғоз намуд.
Эчодиёти Спендияров ба пешрафт, фаъолияти ҳунарии
шогнрдони ӯ Арам Хачатурян, Артурян, Степанян, Бо-
боҷонян, Мирзоян, Огонесян ва дигарон таъсири боса-
маре расонидааст. Ин тантана дар таърихи маданияти
муснқии сермиллати советй сабт хоҳад шуд.

Соли 1971.

МЕҲМОНЙ ДАР КАВКАЗ

Моҳи май соли 1958 ба май муяссар гардид, ки дар
фестивали мусиқии республикаҳон бародарии Закав-
казия ширкат намоям.

Самолёти мо аз болои кӯҳсорони сабзу лолапӯши
cap ба фалаккашида, майдонҳои васеи пахтазор ва
богот парвоз карда ба сӯи шаҳри Боку мерафт. Вақте
ки самолёт аз болои баҳри Каспий парвоз мекард, ман-
зараи дилфиреби шабонгоҳи шаҳри Боку ба мо хеле
хуш омад ва гӯё моро дуруд мегуфт. Дар фурудгох
моро арбобони намоёпи санъати Озарбойҷон бо гулу
гулчанбарҳои гуногунранг истиқбол намуданд. Барой
иштирок ба ин иди мусиқӣ аз тамоми республикаҳои
бародарии Иттифоқи Советй вакилон омада буданд.
Композиторон, мусиқишиносонн Арманистон, Гурҷис-
тон, Ӯзбекистон, Точикистон, РСФСР, республикаҳои
назди Балтика ҳамдигарро ба оғӯш мегирнфтанд. Меҳмо-
нон дойр ба тараққиёти мусиқии Озарбойҷон бо шав-
ку завқ сухан меронданд. Онқо мегуфтанд, ки мо то
кунун тавассути радио ё ки баъзе қартаҳо оид ба му-
сиқии гуногунрангу гуногунжанри Озарбойчон тасав-
вуроте доштем, вале акнун бо чашм дида ва бо гӯш ме-
шунавем. Махсусан, оркестри симфонии давлатии Озар-
бойчон ва дигар дастаҳои касбии бадей ба зинаҳои ба-
ланди тараққиёт расидаанд. Концерти оркестри симфо-
нй, ки таҳти рохбарии дирижёр Афросиёб Бадалбейлй
сурат гирифт, мукаддимаи оцераи Фикрат Амиров
«Севил» хеле пурнафосат садо дод. Либреттои опера

4—4372

49
дар зимни пьесаи драматурги машҳури Озарбойчон
Ҷаъфар Ҷабборлӣ «Севил» иншо шудааст-

Арияю хорхо, кисмҳои чудогонаи нигориши сим-
фонии опера, бо тачассуми образи зани муборизу озо-
дихоҳи Озарбойчон Севил ва дигар ғояҳои озодихоҳӣ
бо маҳорати баланди бастакорй тачассум ёфтаанд. Аз
ибтидо то интиҳои опера муборизаи озодихоҳона бо
як хатти вусъатноки драматурги, тобишу ифодаҳои
муассиру рангини мусиқӣ сурат гирифтаанд.

Мусиқии опера дар заминай фольклори мусиқии
халқии Озарбойчон тавассути бастакор хеле моҳиро-
на эчод шудааст.| Меҳмонон ва иштирокчиёни фести-
вали мусиқй инчунин балети композитори намоёни Озар-
бойчон Қаро Қароев «Ҳафт пайкар»-ро бо шавку ҳа-
васи том тамошо карданд. Қ. Қароев ин асарашро дар
асоси достоин «Ҳафтпайкар»-и Низомӣ эчод намуда-
аст. Асари мазкур солиён дар репертуари театрҳои
машҳури мамлакатамон ва берун аз он мавқеи шоис-
та дорад. Ғояҳои бузурги инсонпарварй, садоқати бе-
интиҳои инсон, қувваи бузурги халқ ва муборизаи он
барои озодии инсоният мазмун ва гояи либретторо
ташкил медиханд. Мусиқии балет хеле гуворо ва
саршор ифодаҳои рангину реалистона аст. Қаро Қа-
роев дар чараёни таъмири асараш аз тачрибаи
бои бастакорони бузурги халқи рус, ба тарзи нав дар
мусиқии бисьёровоза талкин намудани эчодиёти му-
сиқии халқӣ салиқаи баланд зоҳир намудааст. Дар
ин иди мусиқй инчунин операи яке аз асосгузорони му-
сиқии советии Озарбойчон Узеир Ҳоҷибеков «Гӯрӯғ-
лй» манзури тамошобинон гардид. Муаллиф тавассу-
ти ҳамовозии оркестри симфонй манзури халқ гардо-
нидани асар малака, допиши баланди мусиқидониаш-
ро намоиш додааст. Лаҳзаҳои хониши умумй (хор),
муколамаи мавзун (речитатив) суруду рақсҳо вокео-
ту персанажҳо бо ҳамовозии оркестри симфонй кус-
ну таровати миллии худро дучандон кардаанд.

Роҷеъ ба асари худ композитор навиштааст: — «Бо
навиштани операи «Гӯрӯғлй» ман дар назди худ вазифа
гузоштам, кп дар асоси тачрибаҳои классикони мусиқии
рус ва совета ба он чй қодир кастам, омезиш дода, опе-
рае таълиф намоям». Иштироккунандагони иди мусикй
бо тамошои операи Ҳочибеков оид ба пешрафти ма-
данияти мусиқии касбии мардумн сохибикболи озар
тасаввуроти амиқ косил намуданд ва ин асар яке аз

50
дастовардҳои навини маданияти шаклан миллию маз-
мунан социалистии советй аст.

Идонаи фестиваль дар маркази республикам Ар-
манистон шаҳри Ереван сурат гирифт. Дар он ҷо та-
мошономаҳои аҷиб бо намоиши балети «Мрамар»оғоз
ёфт, ки мусиқии ин асар ба қаламн бастакори боистеъ-
доди арман Андрей Бобоев таалуқ дорад. Мухлисони
мусиқии опера муаллифро бо чапакзаниҳои бардавом
ба саҳна даъват намуданд.

Баробари ин ба иштирокчиёни фестиваль муяссар
шуд, ки концерти ансамбли тарона ва рақсҳои Арма-
нистонро, ки бастакор Арутунян роҳбарии онро ба ӯҳ-
да дошт, тамошо кунанд. Ин дастаи ҳунарӣ на танҳо
рақсҳои арман, балки рақсҳои мардумони дигарро низ
манзури тамошобинон гардониданд. Дастаи мазкур дар
саросари мамлакат ва берун аз он тавассути санъати
баланди иҷрокунандагиаш шӯҳрат дорад.

Тамошобинон инчунин бо силсилаи асарҳои компо-
зиторони ҷавон низ шинос шуданд. Аз ҷумла асарҳои
бастакорони ҷавон Тер-Тетевасян ва Арутунян сазово-
ри эътироф буданд. Рӯзҳои хотимавии фестивали ба-
ҳори мусиқй дар пойтахти республикаи Гурчистон Тби-
лиси сурат гирифт. Дар ин ҷо иштироккунандагон сил-
силаи асарҳои симфонй, опера ва балетҳои компози-
торони гурҷиро бо завку ҳаваси том гӯш карданд. Қон-
цертҳои ансамбли тарона ва рақсҳои Гурҷистон бо ҳу-
нарнамоии баландаш ҳамаро дар ҳайрат гузошт.

Муваффақият ва маҳоратн иҷрокунандагӣ, наво-
зандагии оркестри симфонии давлатй ва камеравии Гур-
чистон дар солҳои охир ба комьёбихон беназир ноил
шудааст. Ин оркестр ва дигар коллективҳои бадеии
Гурчистон бо программаҳои гуногун дар кишварҳои
дигар ҳам эътибори мусиқии касбии гурчиро боло бар-
дошта меоянд. Дар барномаи баҳори мусиқӣ инчунин
балети Мачавариани «Отелло» мақоми шоиста касб
намуд.

Либреттои ин балетро артисти халқии СССР, Лау-
реата Мукофоти Ленинй, балетмейстер Вахтанг Ча-
букиани навиштааст. Тахиякунандаи пн асар ва ич-
рокунандаи роли асосй худи Чабукиани аст. Дар бо-
раи маҳорати устоди санъат бисьёр мақолаву асарҳо
таълиф шудаанд. Ҳайати эҷодии театр, махсусан труп-
паи балет асари мазкурро бо эҳсосоти баланди иҷро-
кунандагӣ ба сомон расонидаанд. Гарави комьёбии ба-
лети «Отелло» мусиқии он буда, композитор дар та-
чассуми характер ва образҳои асар сабк, услуби хо-
саи худро намоиш додааст. Дар талкин ва манзури
сомеон гардонидан, фораму фаҳмо садодиҳии оркестр
хизмати дирижёр Дмитриади қобили қайд аст. Дири-
жёр мақсад, эҳсосот, тасаввуроти бою амиқи компози-
торро хеле устодона манзури сомеон мегардонад.

Баҳорн мусиқии республикаҳон Кавказ таассуроти
моро доир ба тараққиёти маданияти мусиқии халқҳои
бародарии сермиллати мамлакатамон боз ҳам амиқтар
намуд. Имрӯзҳо ба Тоҷикистони офтобрӯяи мо ходи-
мон, арбобони намоёни санъати Закавказия омадаанд.
Бо боварии комил метавон гуфт, ки онҳо бо санъати
бою баландғоя, гуногунрангашон мардуми точикро низ
хурсанду шодон хоҳанд гардонид.

Соли 1958.

СЕРГЕЙ ВАСИЛЬЕВИЧ РАХМАНИНОВ

Ба муносибати 90-солагии рӯзи
таваллудаш.

Рахманинов бо асарҳои барчастааш дар таърихи
маданияти мусиқии чаҳонй мақоми арзанда дорад. Ма-
салан, асарҳои ӯ «Алеко», достоин «Зангӯлаҳо», кан-
-нвф» ‘«ининелвц иАеяего вд киноэивд» ‘«doXeg» ubiei
тазия барон ду фортепиано, сюита барон ду фортепи-
ано, романсҳои «Насаро, эй соҳибчамол», «Дар назди
тирезаи май» ва ғайра ба силсилаи дурдонаҳои мада-
нияти мусиқии рус ва ҷаҳонй дохил шудаанд.

Эҷодиёти Рахманинов дар муҳити мубориза ба му-
кобили хама гуна ҷараёну унсурҳои модерниста дар
санъат ва дар давраи муҳофизати санъати реалистй
сурат гирифтааст. У иштироки фаъолияти эчодии худ-
ро дар мубориза бар зидди космополитизм ва асарҳои
реалистона сахт мепайвандад. Рахманинов пайраво-
ни санъати модернистиро аз он чиҳат танқид мекард,
ки онҳо ба мусиқии халқй беэътиноёна назар мекар-
данд ва хатто ба эчодиёти бастакорони бузург, ки асар-
ҳои онхо дар заминай мусиқии халқӣ тасниф шуда
ва иртиботи устувор доранд, низ бо як ҳисси кибру ғу-
рур нигариста, сабки эчодии санъаткорони реалистиро

52
сабки ақнбмондаю гузашта мепиндоштанд. Чунки аксари
онҳо ба таълифи мусиқии ҳақиқатан халқию реалис-
тона истеъдоди казон надоштанд, айби худро бо да-
ма гуна сохтакориҳо, бе мавқеъ истифода намудани
«гармония» ва аккордҳои формалиста рӯпӯш карданй
мешуданд, худро «ихтироъкор» мешумориданд. Рах-
манинов ва ҳамсафони у ба муқобили ин қабил сохта-
корию дарҳам-барҳами «ихтироъкорони» мусиқӣ мубо-
ризаи шадид мебурданд.

У ҳамеша тарафдори мусиқии реалиста буда ва ба-
рон таргиби осори Глинка, Даргомыжский, Чайков-
ский, Римский-Корсаков,, Мусоргский, Бородин, Та-
неев, Бах, Бетховен, Шуберт, Шуман, Лиет, Вагнер,
Берлиоз ва дигарон кори пурсамар мебурд.

Аз мактубҳои шахсии ӯ ба ҳамқаламону дӯстонаш
пайдост, ки диққаташро воқеоти бузурги революцно-
нии солҳои аввали асри XX дар Россия ба ваҷд овар-
да буданд ва ҳамраъйию ҳамовозии холисонаи худро.
нисбат ба ин рӯйдодҳо баён кардааст. Ӯ ҳамчун ди-
рижёри операи императорӣ аз ҳеҷ чиз ваҳм накарда
ба қарори дар моҳи феврали соли 1905 навиштаи аҳ-
ли мусиқии Москва имзо мегузорад. Дар ин карор-
дод чунин фикрҳо сабт ёфта буд. «Танҳо санъати озод му-
ҳим аст ва танҳо озодона эҷод намудан шавқовар аст».

Гузоришоти Рахманинов оид ба мусиқӣ дар айё-
ми мо моҳияти худро гум накардааст, осори мусиқшт
у рӯҳи ҳақиқатнигорию гуманистии худро бештар аф-
зудаанд. Нуктаҳои ҷолибу пурэҳсоси ӯро на танҳо дар
навиштаҳояш дарьёб менамоем, балки рӯҳи саршори
ғояҳои бузурги инсонпарварона дар осори мусиқиаш
баланд садо медиҳанд. Аз ин рӯ мардуми тараққихоҳи
чаҳон ба осори ӯ бо ихлоси баланд менигаранд ва хо-
тирааш дар дилу дидаи халқ нақши абадӣ бастааст.
Соли 1963.

РАМЗИ ДӮСТӢ

Эй сорбон, охиста рон, к-ороми чонам меравад,

В-он дил, кн бо худ доштам, бо дилситонам меравад.

Ин сатрхои шӯрангези Саъдии Шерозиро мардумо-
ни афгону тоник аз айёми зиндагии шоир то ба им-
руз бо ҳамовозии рубоб, наю чанг, танбӯру дутор, ба
завқу салиқаи хоси мусиқй месароянд.

53
Боиси хушнудист, ки ин дӯстӣ дар солҳои Ҳокимия-
ти Совета мустаҳкамтар шуд. Яке аз омилҳои муҳими
дӯстии Афғонистону Тоҷикистон сафарҳои ҳунарии
аҳли мусиқии ин ду халқ ба кишварҳои ҳамдигар аст.
Устодони санъати афғон дар Тоҷикистон ва устодони
санъати тоҷик дар Афғонистон борҳо санъати миллии
худро намоиш додаанд.

Тамошобинони тоҷик овози форам, сурудҳои дил-
нишини ҳофизон Ҳафизуллои Хаёл, Залонд, Мухам-
мад Иброҳими Насим, хонумон Ҷило, Парвин, Рухшо-
на ва дигаронро шунида, ба санъати рангини мусиқии
халқӣ-анъанавии афғон дил бохтаанд. Навозандагони
пурмаҳорати Афғонистон Муҳаммад Умар, Салими Сар-
маст, Фақнр Муҳаммади Нангиолай, Гулаълам Сали-
ми Қандаҳорӣ, Ғулом Сарвар бо созу навои дилошӯб,
маҳорати баланди сознавозиашон шунавандагони пой-
тахти моро мафтун гардониданд. Ду сол қабл аз ин ҳай-
ати эҷодии театри драмавии Афғонистон меҳмони пой-
тахти республикаамон гардида, тамошобинони тоҷик-
ро бо чанд пьесаи пурмазмуни худ ошно карданд ва
ин шаҳодатест, ки театри касбии афғон ба пешравию
дастовардҳо комьёб шудааст. Мардуми тоҷик суруду
мусиқии афғониро ҳамчун азони худ ва мардуми аф-
ғон сурудҳои тоҷикиро мисли суруду навоҳои худашон
мепазиранд ва месароянд. Ба сурудҳои ҳунарпешагони
иомии мо Аҳмад Бобоқулов, Шоиста Муллоҷонова ва
дигарон мардуми ин мамлакати ҳамсоя дилбастагии
зиёд доранд.

Ҷонона фақат шумора дӯст медорум,

Себаргаю лолазора дӯст медорум.

Ин суруди хеле маълумро мо борҳо дар ичрои ҳо-
физони халқии Тоҷикистон шунидем- Ҳамкорӣ бо аҳ-
ли мусиқии Афғонистон риштаҳои дӯстию мадании мо-
ро боз ҳам устувортару рангпнтар хоҳад кард.

Соли 1966.

ЁДИ МУХТОР АШРАФӢ

Мухтор Ашрафй ҳамчун бастакор ва дирижери бар-
ҷастаи замон дар таърихи санъати мусикии профес-
сионалки имрӯзаи халқҳои Осиёи Миёна мавқеи арзан-
да дорад. Таъсиси театрҳои опера ва балети Узбекис-
тан дар шаҳрҳои Тошканд ва Самарканд бо номи ин
арбоби машҳури мусиқи алоқаманд аст. М. Ашрафй
моҳияти тадбиру чорабиниҳои аввалини Ҳокимияти
Советиро дар тараққи додани санъат ва маданияти мил-
ли сари вақт ҳис карда тавонист ва барои татбиқи ама-
лии он фидокорона камари ғайрат бает. Ӯ нағз медо-
нист, ки санъат, аз он ҷумла санъати мусиқӣ дар мамла-
кати социалистии мо ба манфиати халқ, барои равна-
қи ғояҳои бузургу ҳаётбахши ҷамъияти социалистй ра-
вона шудааст. Аз ин рӯ Мухтор Ашрафй аввалин ту-
да ба таълифи операҳои милли шурӯъ намуд.

Ибтидои фаъолияти эҷодиаш, ки дар таълифи опе-
ра тадрибаи кофй надошт, бо муаллими худ С. Н. Ва-
силенко ҳамкорӣ кард ва самараи ин ҳамкорй авва-
лин операи узбеки — «Бӯрон» ба миён омад. Зеро

С. Н. Василенко медонист, ки шогирдаш на барои шӯҳ-
рат ба ин кор даст задааст, балки ӯ барои ташаккули
мусиқии касбии Узбекистан кӯшиш дорад. Пайдост,
ки дар республикаҳои Осиёи Миёна ҳанӯз мусиқии про-
фессионали дар маънии имрӯза арзи вуҷуд надошт.
Таснифи^ асарҳои мусиқии бисьёровоза, симфония, опе-
ра ва ғайра басо мушкил буд.

Мухтор Ашрафй дар яке аз мақолаҳои худ мена-
висад, ки мусиқии касбии Узбекистан дар ибтидои та-
шаккули хеш ба як қатор зиддиятҳо рӯ ба рӯ шудааст.
Миллатчиёни буржуазӣ намехостанд, ки мусиқии уз-
беки тавассути оркестри симфонй садо диҳад, ё ки тан-
зиман бисьёровоза бошад. М. Ашрафй дар шаклёбии
мусиқии касбии ӯзбек аз пешоҳангу фидоён буда ва
дар ин роҳ хизматҳои шоиста намудааст- Зимни ин ӯ
бо ҳамкории устодаш ду операҳои миллии ӯзбек—
«Бӯрон» ва «Канали бузург»-ро эчод намуд. Сониян
дар ин поя тачрибаи бои эҷодй андӯхта як силсила
асарҳои мураккаби мусиқӣ, мисли операҳои «Дило-
ром», «Қалби шоир», балети «Тӯмори муҳаббат», «Те-
мурмалик», достану поэмаҳои симфонй, асарҳои тан-
зиман мураккаб барои хор ва оркестри симфонй эчод
намуда, ба тараққиёти мусиқии ӯзбек саҳми арзандае
гузошт. У дар консерваторияҳои Москва, Ленинград
таҳсил карда, чун композитору дирижёри борикназар
ба ҳаёти мусиқи омадааст. М. Ашрафй ҳунарвари ҷуян-
да, навовару пурэҳсосе буд. Ӯ ба бастакорону муси-
қишиносони рус Н. Н. Миронов, В. А. Успенский,.

55
С. Н. Василенко, Р. М. Глиэр, ки ибтидои ташкилу
равнак, додани санъат ва маданияти Узбекистон аз
шаҳрҳои Москва ва Ленинград омада буданд, дусти ва
ҳамкорй дошт.

Аз тарафи дигар, М. Ашрафӣ мусиқии халқии уз-
бек ва тоҷикро ҳанӯз аз айёми хурдсолиаш дуст ме-
дошт, аз мактаби мусиқии классикии «Шашмаком» баҳ-
равар шудааст. Аз ин ҷост, ки дар асарҳои у махсусан
дар операҳои «Дилором» ва «Қалби шоир» оҳангу савт-
ҳои маълум ва машҳури ин шоҳасари мусиқи тавассути
оркестри симфонй хеле пурнафосат садо медиҳанд. У
санъати баланди устодони мусиқи Ота Ч,алол, Ота Ғиёс,
Ҳочӣ Абдураҳмони Танбӯрӣ, Ҳочӣ Абдулазиз, Домул-
ло Ҳалим, Содирхон, Мулло Туйчи ва дигаронро қадр
менамуд ва онҳоро устодони аввалини худ дар ин ҳуна-
ри шариф медонист.

Соли 1942, вақте ки ғалабаи армияи советӣ бар фа-
шистони гитлерӣ шиддат мегирифт, у ҳисси ватанпар-
варй ва ифтихормандиашро тавассути симфонияи яку-
ми қаҳрамонии худ ва чандин асарҳои вокалии барои
хор навиштааш таҷассум намуд. Дар симфонияи дую-
ми ӯ ннз муборизаи озодихоҳонаю қаҳрамонии халқи
Совета бо ифода, ғояҳои бузурги ҳаётӣ инъикос ёф-
таанд.

Ашрафиро яке аз асосгузорони мактаби дирижёрй
дар Осиёи Миёна ва Қазоқистон гӯем, хато нахоҳем
кард. Даҳҳо шогирдони ӯ баъди хатми консерваторияи
Тошканд ҳоло дар театри Узбекистон, муассисаҳои му-
сиқии республикаҳои Осиёи Миёна пурмаҳсул кор ме-
баранд.

Шогирди соҳибистеъдоди ӯ, Артисткаи халқии СССР
Дилбар Абдураҳмонова ҳоло вазифаи сардирижёрии
театри опера ва балета ба номи Алишер Навоиро ба
ӯҳда дорад. Шогирдони ӯ дирижёронн номии Тоҷикис-
тон Ибодулло Абдуллоев, марҳум Э. Айропетянц, Ус-
мон Муҳаммадёров ва дигарон дар тарғибу пешрафти
мусикии касбии советии тоҷик саҳми арзанда доранд.
Таҳти рохбарй, тавассути санъати баланди дирижёрии
Ашрафй бисьёр асарҳои симфонии композиторони Уз-
бекистон ва дигар республикаҳои бародарии Иттифоқи
Советй манзури шунавандагони сершумори ватанамон
ва мамлакатҳои хориҷй гардиданд.

Соли 1975 дар ҳаёти эчодии ман воқеаи хурсанди-

56
бахш ба вуқӯъ омад. Охирҳои моҳи февраль Ашрафй
аз Тошканд ба ман занг зад. Дар шӯрои олимони кон-
серваторияи Тошканд маслиҳат шудааст, ки шаби эҷо-
дии маро бо иштироки якҷояи қувваҳои эҷодии филар-
мония ва консерватория гузаронанд. Барой тартиб до-
дани барнома Ашрафй маро ба Тошканд даъват кард.
Ман ин таклифро хушнудона қабул намудам ва шаби
эҷодй 26 апрели соли 1975 дар толори концертии «Ба-
ҳор» баргузор гардид. Дар шаби эҷодӣ оркестри сим-
фонии филармонияи давлатии Узбекистон ба номи Қо-
рӣ Ёқубов бо роҳбарии Қувонч Усмонов, овозхонони но-
мии тоҷику ӯзбек А. Бобоқулов, С. Қобилова, Ш- Мул-
лоҷонова, М. Додобоева, С. Бинёминов ва дигарон иш-
тирок карданд.

Соли 1968 бо ташаббуси Мухтор Ашрафй дар саҳ-
наи театри опера ва балети ба номи Алишер Навои
операи бастакори тоҷик Я- Сабзанов «Бозгашт» таҳия
шуд. Балети таърихӣ-қаҳрамонии М. Ашрафй «Темур-
малик» дар репертуари театри опера ва балети ба номи
С. Айнй мақоми арзанда дорад. Ба калами М. Ашра-
фй чандин суруду романсҳои тоҷикӣ низ мансубанд.
Ораторияи «Достони Рустам», ки барои оркестр, хор
ва яккахон навиштааст, яке аз асарҳои охирини уст.
Оратория дар зимни «Шоҳнома»-и ҷовидонии Фирдав-
сй ва ашъори шоири соҳибистеъдод Лоиқ Шералй таъ-
лиф шудааст ва дар оянда яке аз муҳимтарин асарҳои
коллективи филармонияи тоҷик хоҳад гардид. Бо та-
шаббуси фаъолонаи М. Ашрафй дар театри опера ва
балети Самарканд операи «Комде ва Мадан»-и муал-
лифи ин сатрҳо аз нав ба саҳна гузошта шуд. Мухтор
Ашрафй гуфта буд, ки рӯзи премьера албатта ба Са-
марканд меояд. 26-декабри соли 1975 премьераи опера
барпо гардид. Ман Ашрафиро дар зали тамошо мекоф-
там, бовариам намеомад, ки ӯ аз олам гузаштааст. Ва-
ле афсӯс, сад афсӯс, ки ӯ дар байни мо набуд.

Мухтор Ашрафй дар тараққиёти маданияи мусикии
советии тоҷик низ хизматҳои арзанда намуда ва ҳуку-
мати республика ӯро бо унвони фахрии Ходими хизмат-
нишондодаи санъати РСС Тоҷикистон кадр кардааст.

Соли 1975.

57
ФАЗЛИДДИН ШАҲОБОВ

Суруд. тарона, мусиқӣ бо ҳаёт ва маишати халқи то-
ник зич алоқаманд аст. Халқ бо шоирон, санъаткорон,
мусиқидонони худ фахр мекунад. Оҳангу сурудҳои хал-
қию классикии тоҷик, аз ҷумла «Шашмақом», чун сар-
вати бои маънавии халқ аз авлод ба авлод нақл шуда,
то ба рӯзгори мо омада расида бо сабк, шакли нав рав-
нақу ривоҷ ёфта истодааст.

Халқи тоник номҳои устодони обрӯманди мусикй
Содирхон, Ҳоҷӣ Абдулазиз, Доммуло Ҳалим, Усто Шо-
ди, Ҳоҷи Абдураҳмони Танбурй ва дигаронро ҳамеша
бо ифтихор ба забои мегирад.

Дар солҳои Ҳокимияти Советй мусиқии тоҷик аз ҳар
чихат такомул ёфт ва ба зинаҳои баланди тараққиёт
расид. Як зумра устодони «Шашмақом» ин санъатро аз
гузаштагони худ омӯхта, то ба имрӯз оварда расони-
даанд. Яке аз комьёбиҳои мадании мо ба адвори имрӯза
сабт намудани «Шашмақом» аст ва он дастраси мух-
лисони санъати мусиқии классикии тоҷик гардид. Ин
кори хайрро чанд тан устодони мусиқӣ ба анҷом расо-
ниданд, ки яке аз онҳо навозанда, ҳофиз ва бастакори
муқтадир Фазлиддин Шаҳобов буд. Фазлиддин Шаҳо-
бов бо маънии том устоди «Шашмақом» ва танбӯрии
ҳунарманд буд. Дар ҳақиқат дили ҳар як шунавандаро
санъати баланди аз оҳанги танбӯри пурэҳсос ба тасхир
меовард. Дар сабки сознавозии ӯ, махсусан танбӯр
асолати назму оҳанг шунида мешавад.

Оре, санъати тароватбахши ин қабил танбӯриён
■қалби шоирро ба шуру ҳаяҷон оварда будааст:

Зи минои танбӯр номе расой,

Ба ҳуциам зи масти паёме расой!

Ба май нест мӯҳтоҷ минои ӯ,

Муҳайёст аз нола саҳбои ӯ!..

Бисоти ду олам дар оғӯши ӯст.

Маи нағма дар соғари ҳуши ӯст.

Кашад булбуле cap зи ҳар тори ӯ,

Зи мизроб пайдост минқори ӯ,

Зи созаш талаб нағмаи ин бисот,

Ҳамин ҷода дорад мақоми нишот.

Ҳаминро ҳам бояд қайд намуд, ки малакаи балан-
ди ӯ дар сурудхонӣ ва танбӯрнавозй мӯҷиби инкишо-

фи санъати бастакории ӯ гардида, имконоти васеи эҷо-
диро фароҳам овардаанд.

58
Аз ин рӯ дар суруду навоҳо, асарҳои дар жанрҳои
гуногуни мусиқӣ иншошудаи ӯ равонӣ, салосату бало-
ғати мусиқй мавқеи хос доранд ва дили дӯстдорони му-
сиқиро ба ваҷд овардаанд. Фазлиддин Шаҳобов чун му-
саннифи борикназар' эҳсос мекард, ки маҳз халқ ва
таърихи маданияти халқ бо чашми хирад, диди балан-
ду санъаткоронаи мутриби асил назар менамуд.

Мутриб! Ин чй сухани хушоҳангу гуворост. Бино-
бар диди пурэҳсоси мутрибона доштан, ба мусиқии
классикӣ меҳру муҳаббати зиёд доштан тахайюлоти на-
фиси савтӣ дар асарҳои ӯ омирона садо медиҳанд.

Беҳуда нест, ки ин қабил мутрибону сознавозони
хушилҳонро Мирзо Абдуқодири Бедил бо як завқу ил-
ҳоми саршор тавсиф намудааст:

Муғаннӣ, кунун вақти ҷӯшу навост,

Ки буньёди ҳастӣ ба дӯши садост!

Тағофул ба бедории айш чист?)

Раги соз беш аз раги хоб нест!..

Ба сад назм агар нағма дорад хурӯш,

Ҳамон аз забои мерасад то ба гӯцп.

Ту бардорй аз ҳалқаи даф садо,

Садояш зи дасти ту дорад асо!..

Раги соз — мавҷи забони диласт,

Дафу чангу най тарҷумони диласт!..

Ҳар як хонандаи хушовоз сурудҳои ин санъаткори
номиро бо шавқу илҳоми саршор месароянд. Чи тав-
ре ки дар боло зикр шуд, сарчашмаи оҳангҳои^ Фазлид-
дин Шаҳобов мусиқии халқию классикӣ аст. Ӯ на тан-
хо ҳофиз, балки марди шеърдону шеършиносе буд.
Шеърро некӯ мегуфт.

Ӯ баъзан панду насиҳати сардафтари адабиёти клас-
сикии тоҷик Абӯабдуллои Рӯдакиро ба хотир меовард:

Ҳар кй наомӯхт аз гузашти рӯзгор,

Ҳеч наомӯзад зи ҳеҷ омӯзгор.

Равшан аст, ки то Революцияи Кабири Социалис-
тии Октябрь мусиқии классикии тоҷик «Шашмақом»
таввассути баёзу рисолаҳои махсус таҳлилу таҳқиқ шу-
дааст. Он чун мероси бою нотакрори мадании даҳонй,
аз наел ба насл нақл мешуд.

Дар муқаддимаи ҷилди якуми «Шашмақом» ду-
руст қайд шудааст, ки соли 1924 профессор Успенский

59
ба Бухоро омада, барои ба адвори мусиқи сабт наму-
дани оҳангҳои ҷудогонаи «Шашмақом» аввалин маро-
тиба ташаббус нишон дода буд. Аммо дар он айём ба
таври бонду шояд ба сомон расонидани ин икдоми шоис-
та шароите мувофик наомада буд. Санъаткори бо ама-
лия ва назарияи «Шашмақом» дониши мукаммали му-
сиқидошта ниҳоят кам ба назар мерасид. Бинобар он
профессор Успенский маҷбур шуд, ки ин кори муҳимро
бо ёрии устодони онвақтаи «Шашмақом» Бобо Ҷалол,
Мирзо Ғиёс ва Мирзо Назрулло ба сомон расонад. Ин
устодон бо вуҷуди дар оҳангҳои классикии тоҷик усто-
ди комил буданашон бо илми ҳозираи санъати мусиқӣ
мусаллаҳ набуданд.

Бо вучуди он, дар ҳамон шароит сарфи назар аз баъ-
зе камбудиҳо ба адвор гирифтани «Шашмақом» аҳа-
мияти калон дошт. Пае аз 23 сол боз се нафар устодо-
ни «Шашмақом» ба воя расида, барои давом додани ин
кори пуршараф ва масъулиятнок камар бастанд, ки ин
устодон Бобоқул Файзуллоев, Шоҳназар Соҳибов ва
Фазлиддин Шаҳобов буданд. Хулоса, дар тӯли чандин
сол «Шашмақом»-и тоҷик ба адвор бает гардид.

Устоди мумтоз Фазлиддин Шаҳобов дар айни камо-
лоти эҷодист. Ҳар як зуҳуроти нави зиндагии халқи хуш-
бахти худро бо асарҳои шоистаи замон ҳамовоз месо-
зад- Ба калами ӯ на фақат сурудҳои яковоза, балки
бисьёровоза мансубанд.

Соли 1969.

ҲОҶЙ АБДУЛАЗИЗ

Симоҳои намоёни илму адаб ва санъаткорони за-
бардасти ин ё он давру замон ба ташаккулу инкишофи
маданияти халқи худ нақши босазое гузоштаанд. Яке
аз устодони санъати мусиқии классикии халқи точик,
ки бо таснифоти фусункоронаи худ дар таърихи мада-
ниятамон саҳифаи нав кушода ва боиси ифтихору эҳти-
роми бузург гардидааст, Ҳоҷй Абдулазиз Абдурасулов
аст. Санъаткори ҷавон бо ҳофизони машҳури замони
худ шиносой пайдо карда, дере нагузашта на танҳо дар
зодгоҳаш, балки берун аз он шӯҳратёб мешавад. Ҳоҷй
Абдулазиз ба як қисм мамлакатҳои Шарқ Миср, Ис-
кандария, Ҳиндустон, Туркия, Ҳиҷоз ва ғайра сафар на-
муда, бо санъати мусиқии мардуми ин кишварҳо шинос

60
мешавад. Ӯ баробари дуторй ва танбурии_ соҳибҳунар
будан, инчунин бо омӯхтани мусиқии халқи ва класси-
кии «Шашмақом» мепардозад. Лаёқат ва маҳорати ду-
тории ҷавон диққати бисьёр ҳофизон ва мусиқидонон-
ро ба худ ҷалб менамояд Ва баъзе аз устодони мусиқй
ба такмил ёфтани истеъдоди вай ёрии беғаразона ме-
расонанд.

Махсусан Ҳоҷӣ Абдулазизи 18—19 сола бо сурудхо-
нию дуторнавозӣ дӯстдорони навоҳои дилошӯбро дар
дайрат мегузошт.

Аксарияти ҳофизону навозандагони касбии Самар-
канд ва шадрдои атрофи он дар вақти сурудани ма-
қомҳо созҳои мусиқиро худашон ҳамнаво намекар-
данд ва ё тамоман навохта наметавонистанд, бинобар
он дуторй ва ё танбӯриеро ба сифати ҳамнавоӣ ба мач-
лису ҷамъомадҳои сурудхонӣ ҳамроҳ мебурданд. Ҳоҷй
Абдулазиз бошад, ба ин эҳтиёче надошт. У дуторро бо
тамоми нозукиҳояш бо камоли устодй ва сабку рави-
ши хоса менавохт.

Дере нагузашта барон шунидани овози ӯ аз Хуҷан-
ду Қӯқанд, Намангону Тошканд, Бухорою Хоразм ва
Хисор дӯстдорони мусиқй меомаданд. Ҳар дафъа дан-
гоми хондани суруде ва ё навохтани оҳанге Ҳоҷӣ Аб-
дулазиз тағьироте ба оданги он дохил менамуд. Мақом-
дои «Ушшоқ», «Гулизорам», «Бозаргонй», «Чапандози
Наво», «Талқинча», «Қашқарча», «Абдурадмонбегй» дар
иҷрои Ҳоҷй Абдулазиз авҷу даромад кашида ва обу-
ранги тозаю савтию овозй гирифтаанд.

Суруддои халқии тоҷикй, ки сабку услуби хос доранд,
дар амалиёти мусиқӣ ва ғайра дар шаклдои сеқисмй ба
назао мерасанд.

Масалан, қисми якум — сарахбори аввали оданг,
қисми дуюм авҷ ва қисми сеюм — фуруди он аст. Аммо
Ҳоҷӣ Абдулазиз ин шакли одангдоро тағьир дода, ба он
ифода, рангомезидои навро дохил намуд. Пеш аз он ки
ба «авч» ручӯъ намояд, ӯ якчанд такт, зарб ё ки як-
чанд иборадои савтй илова намуда, еипас ба авҷ мера-
сад, ки ин сабки табиие барои гузариш аз як шохаи му-
сиқй ба шохаи дигаре модияти иртиботиро касб мена-
мояд.

Аз ин рӯ Ҳоҷй Абдулазиз на танҳо чун дофизи
хушадою хушладн, балки чун одангсози боистеъдод дар
таърихи маданияти мусиқии мо шӯдрат дорад.

Ман ки яке аз мухлисон ва дӯстдорони санъати Ҳо-

fil
чй Абдулазиз ҳастам, мехостам, тафсилоти як вохӯрие-
ро бо ин устоди мусиқй нақлнамоям, ки он аз аҳамият
холй нахоҳад буд.

Ҳоҷй Абдулазиз дар Самарканд чун ҳофизи хушхо-
ну маҳбуб шӯҳрату овоза дошт, ҳар фард мехост, ки на
танҳо аз овози ӯ ғизои маънавй бардорад, балки ба ди-
дораш мушарраф шавад. Дар хотир дорам, рӯзе як ра-
фики ҳамсиннам, ки ҳамроҳ дар кружоки ҳаваскоро-
ни санъат ширкат доштем, ба хонаи мо омада гуфт:

— Медонй чй ran? Имрӯз, соати ҳафти бегоҳ дар чой-
хонаи маҳаллаи мо Ҳоҷй Абдулазиз бо шогирдони худ
меомадааст, ба ин муносибат чойхонаро оро дода исто-
даанд. Мардуми маҳалла даву ғеҷ карда кӯрпачаю қо-
линҳои нав андохта, барои Ҳоҷӣ Абдулазиз ҷои махсус
тайёр менамоянд. Ман ба ҳамон ҷо меравам.

Аз ин хабари хуш ман ба ҳаяҷон омадам. То соати
ҳафт бардошт карда натавониста, ҳама корро ба як сӯ
гузоштам ва ҳамроҳи рафиқам ба чойхона рафтам. Ал-
лакай дар он ҷо одамони бисьёре ҷамъ омада буданд.
Мо ҳам аз як гӯшаи чойхона ҷой гирифта, омадани ҳо-
физро мунтазир шудем.

Ин воқеа тахминан охири моҳи апрели соли 1925 рӯй
дода буд. Соати 7 фойтуни дуаспа дар назди чойхона
омада истод. Одамон аз ҷойҳояшон хеста, ба сӯи фой-
тун нигоҳ мекарданд. Мӯйсафеди миёнакади нуронии ха-
робакак ва се нафар ҳамроҳони ӯ аз фойтун фуромада
ба тарафи чойхона меомаданд. Табассуми гарми ин мар-
ди муйсафед диққати ҳозиронро ба худ мекашид. Ба-
робари наздик шудан ӯ бо таъзим ба ҳозирон салом дод.
Ба гӯшам расид, ки чавонмарди дар паҳлуи мо буда
ба дигаое бо овози паст мегуфт:

— Дидй, Ҳоҷибобо дар вақташ омаданд-а! Халқро
ҳурмат мекунанд.

Ҷавони дигар ба ӯ гуфт:

— Э, ту аҷоиб будй-я, охир халкро ҳурмат накунад,
мардум уро ин кадар ҳурмат мекарданд-мӣ? Ҳурмат
мекунанд. ки ба ҳурмати мардум сазовор шудаанд-дия!

Ҳоҷи Абдулазиз дар тан ҷомаи беқасаби рах-рахи хи-
сорй ва дар cap саллаи сафед дошт. Навозандагоне, ки
ҳамроҳи у аз фойтун фуромаданд, шогирдони ӯ 'Қорӣ
Сироҷ, Қорӣ Яъқуб ва Қобилҷон буданд, ки дар як даст
сози мусиқй доштанд ва бо дасти дигар боэҳтиром аз
таги багали устоди худ гирифта меомаданд. Ҳама ба
пешвози Ҳоҷи Абдулазиз боэҳтиром аз ҷой бархостанд.

62
Устод ба ҷои худ гузашта нишаст ва дербоз мунтазир
будани халқро фаҳмида ба шогирдони худ ишора на-
муд, ки созҳоро омода созанд ва худаш хам табассум-
кунон ба тарафи халқ назар дӯхта дуторро ҷӯр карду
пеш аз он ки сурудеро оғоз намояд, пардаҳои дуторро
як-як санҷида баромад.

Баъди ҷӯр шудани созҳои мусиқӣ ӯ ба шариконихуд
як ишора намуда, ҳамоно суруди «Бебокча» (шеъри
Шавкати Бухорой)-ро оғоз кард.

Баъди хотимаи суруд мӯйсафедон миннатдории худ-
ро бо нидоҳои «саломат бошед, Ҳочй», «кам нашавед»,
«ба ҳазор дароед» изҳор менамуданд. Ҳоҷӣ ҳам бо та-
бассум ба сӯи онҳо нигоҳ карда, бо ишораи cap ҷавоби
эҳтироми онҳоро мегардонид. Баъд аз фурсате, ӯ як
пиёла чой нӯшида, суруди «Ушшоқ» -ро бар ғазали Фу-
рӯғӣ оғоз кард ва ин яке аз такмилоти бевоситаи ово-
зию савтии худи Ҳоҷибобо будааст. Ин сурудро аҳли
мусиқии Самарканду Бухоро ва дигар маҳалҳо ба номи
«Ушшоқи Ҳоҷй» ном мебурданд.

Тарзи овози ӯ (тембри овозаш) тенори лирикӣ бу-
да, бисьёр форам ва дилнишин садо медод, ки ҳанӯз
он нашъаи савту овоз аз хотираҳо дур нарафтааст.

Ҳоҷӣ Абдулазиз аз ганҷинаи бебаҳои мусиқии хал-
қи худ баҳраҳо гирифта, сарвати онро афзунтар кард.
Номи ӯ ҳамчун ҳофизи забардаст дар қатори бузург-
тарин ходимони санъати мусиқӣ сабт шудааст.

Вазифаи муқаддаси ходимони санъати мусиқӣ ва
бастакорони мо ин аст, ки эҷодиёти Ҳочй Абдулазиз ва
ҳамсафони ӯро биомӯзанд. Онро дар асоси талаботи на-
зарии имрӯзаи мусиқй инкишоср дода, дастраси оммаи
васеъ гардонанд.

Соли 1958.

УСТОДИ САНЪАТУ АДАБ

Мо ранчбарзодагонем,

Обод аз мо замин.

Маҳсули сарпанчаи мост,

Тоҷи шохону нигин.

Ин шеъри устод Абулқосим Лоҳутӣ вирди забони
мактаббачагони Тоҷикистон ва шаҳру деҳоти тоҷикни-
шини Узбекистан гардида буд-

Дар ёд дорам, муаллими забои ва адабиёти мо Обид

63
Исмати, ки марди мусиқидӯст буд ва ба мо суруд мео-
мӯхт, ин шеърро аз газетаи «Овози тоҷик» навишта ги-
рифта, ба мо омӯхт.

Ман низ яке аз мухлисони ин устоди бузурги назм
будам, ҳамеша орзуи дидани ӯро дар дил мепарвари-
дам. Дере нагузашта ин орзуи ман чомаи амал пушид.
Соли 1935, дар тантанаи ҷашнгирии 10-солагии буньёди
Республикаи Советии Социалистии Тоҷикистон ӯро дар
раёсати маҷлиси идона, ки дар бинои театри драмавии
бо номи Лоҳутӣ баргузор шуда буд, дидам. Рафикам
Мирзиё ба ман шахси дар паҳлӯи чапи садри мачлис
нишастаро нишон дода гуфт: «Дидй, ана хамон кас Ло-
ҳутӣ!».

Пас аз хотимаи концерт Лоҳутӣ бо табъи болида ба
саҳна баромада, ҳамаи санъаткоронро як-як ба оғуш
гирифта табрик кард ва бо нидо гуфт: «Офарин ба шу-
мо, кашшофони санъати советии тоҷик!».

Шеърҳои устод Лоҳутй бо мазмун ва бадеияти ба-
ланди худ ба бисьёр бастакорони тоҷику ӯзбек, русу
казоқ, озарию арман илҳом бахшидаанд. Охири соли
1941, дар рӯзҳои мудҳиши ҳуҷуми фашистон ба пойтах-
ти Ватанамон — Москва яке аз шеърҳои ватанхоҳии
устодро бо унвони «Бародарон» аз рӯзнома хонда, хе-
ле ба ҳаяҷон омадам ва хостам, ки ба он оҳанг эҷод
кунам, вале бастакори ӯзбекистонй Сулаймон Юдаков
пешдастй намуд. Дере нагузашта ин суруд бо ҳамово-
зии фортепиано дар иҷрои солиста театри опера ва ба-
лета точик Ҳоҷӣ Ахмадов гадо дод. Суруд саршори гоя-
ҳои олии ватанхоҳй буд ва маро хеле хуш омад. Худи да-
мой рӯз ба хонаи устод занг задам ва хурсандии худро из-
ҳор намудам. Устод миннатдорй баён карда гуфтанд,
ки имшаб шеъри дигаре эчод намудаанд. Таклиф кар-
данд, ки ба хонаашон омада шеърро гирам ва агар мақ-
бул ояд, ба он оҳанге бинависам. Ман аз лутфи устод
хушнуд шуда ва ҳамон соат ба хонаашон раҳсипор шу-
дам. Устод маро ба оғӯш кашида, пурсупос карданду
ба чойнӯшй таклиф намуданд ва бадехатан ин шеърро
хонданд.

Нигори ман, хаётн ман,

Баҳори ман,

Чй солҳо дар ин ҷаҳон асири ғам будем,

То ин замон, чу бандагон
Зери ситам будем.

64
Зиёдулло Шаҳиди
Шаҳиди бо завҷа ва писари дуюмаш

Шаҳидй бо Тихон Хренников, котиби якуми правленияи Итти-
фоқи бастакорони СССР, дар ихотаи кормандони маданияти ӯзбек
Зиёдулло Шаҳиди ҳангоми эҷод
Шаҳиди дар халқаи пионерон

Арманистон. Сӯҳбати эчодӣ бо ҳамкасбон

Шт
Зиёдулло Шаҳиди ва Мирсаид Миршакар
ГГ.:.;

ВБ

* ;^ЩЦШ~ I

jl- igi tfSL

и| 'Щн

з%, ie

I



шш

Щ.

т

ЙПШШШ 3 шЩ Ж. ^жЯР • >М V %>: |РТ\ pi \ \ ^ ■УХ&№Ш$
Я11М\ v

Шаҳиди бо духтараш Мунира ва наберааш Наргис

Шаҳидӣ дар шаҳри Самарканд, дар хавлии падараш Мукаддас
Шахидй.
Аз тарафи ча_п ба рост: А. Бобокулов, Ш. Муллоҷонова, Р. Ҳо-
дизода, 3. Шахиди. М. Мпршакар ва Барно Исҳокова.

Зиёдулло Шахидй ва солисти опера Адҳам Холинов.
Зиёдулло Шаҳиди бо наберааш Наргис
Ин суруд то ҳол гулбоғи санъати тоҷикро оро ме-
диҳад.

Соли 1943, айни шиддати Ҷанги Буэурги Ватанй, дар
ақибгоҳ ҳар як гражданини совета мекӯшид, ки ба
фронт мададе расонад. Табиист, ки адибону бастакорон
ба ин муборизаи озодихоҳона сафарбар шуда буданд
ва мардумро бо асарҳои ватанхоҳии хеш ба мубориза
даъват мекарданд. Устод Лоҳутӣ бо ҳама серкорӣ вақт
меёфт, ки шогирдону дӯстони худро хабар тирад, онҳо-
ро аз сӯҳбатҳои рӯҳбахши худ сарфароз гардонад.

Он вақтҳо ман бо оилаам дар яке аз кӯчаҳои мар-
кази шаҳр истиқомат доштам- Боре, соатҳои ду-сеи рӯз
дар хона оҳангеро машқ мекардам. Завҷаам ба ташви-
ши рӯзгор андармон буд. Дар ҳамин асно тақтақи ти-
реза ба гӯш расид. Аз ҷоям хеста иигоҳ кардам ва бо
ҳаяҷон ба завҷаам гуфтам: «Лоҳутӣ омаданд»,

Ҳарду ба пешвози устод шитофтем. Устод дар наз-
ди дар бо чеҳраи хандон меистод ва котазпече дар даст
дошт. «Омадам, ки шумоёнро бо фарзанди якуматон
табрик намоям!» — гуфт ӯ ва гарму ҷӯшон вохӯрию аҳ-
волпурсй кард.

Хурсандии мо ҳадду канор надошт. Шахси бузурге

ки ҳамеша орзуи ба дидораш расиданро доштам, им-
руз меҳмони мост. Дар ин асно тамоми шеърҳои устод
ки бо рафиқон дар ҷашнҳо тавассути концертҳои ҳавас-
корони санъат бо оҳангҳои гуногун месурудем ба хо-
тирам расиданд. Махсусан, сурудҳои «Ман фарзанди
як деҳқоне будам», «Ери мастчоҳиам», «Бути нозани-
нам»... ва дигарон вирди забони хурду калон буданд.

Ъ стод аз саргузаштҳояшон шаммае нақл карда баъд
шеърҳои нави худро хонданд. Сӯҳбату дидорбинии мо
кариб ду соат давом кард ва он лаҳзаҳо як умр дар
лавҳи хотирам нақш бастанд. ғ

Пас аз чанд рӯз ба хонаи устод занг зада, оҳанги
нав эчод кардаамро муаррифй кардам ва хоҳиш наму-
да гуфтам: «Хуб мешуд, устод вақт меёфтеду барои ин
оҳанг матне менавиштед». Устод ҳамон лаҳза маро ба
хонаашон таклиф намуданд. Ман чанд маротиба оҳанг-
ро такроран ба пианина навохтам ва аз байн як соат
нагузашта матни суруд бо унвони «Дилдода шудам>
таиер шуд: J

Ман рӯи туро дидаму дилдода шудам,
Дар додани ҷон ба роҳат омода шудам.

5—4372

65
Дар бандагй истода будам зи ту дур,

Афтода шудам ба домат, озода шудам...

Шеъри асил тавъам ба мусиқй аст. Шеърҳои устод
Лоҳутӣ низ шеъри асил буда, яке аз сабабҳои хушоҳан-
гию равонии мусиқии он дар ҳамин аст- Махсусан шеър-
ҳои устод «Гар намедонй, бидон», «Бути нозанинам»,
«Ханҷари заҳмат», «Мо зафар хоҳем кард», «Парвона
медонад», «Зи дастат гарчи шуд хунин дили май», «Эй
дил, эй дил» ва ғайра дар дилу дидаи мардум маскан
гузидаанд. Ҳамин дилбастагиро нашриёти «Ирфон» ба
чанобат гирифта, як силсила сурудҳои устодро, ки бас-
•'такорони тоник, ӯзбек ва дигар республикахои баро-
дарй ба онҳо мусиқӣ навиштаанд, манзури дӯстдорони
мусиқӣ гардонид. Бешубҳа, ин маҷмӯаи шеъру мусиқи
барои инкишофи минбаъдаи маданияти мусиқии сове-
тии тоник ёрӣ хоҳад расонд.

V. Соли 1970.

ҲОФИЗИ ХАЛҚ

Кӯҳистони Тоникистон манзараҳои дилфиребе до-
сад ки аз тамошояш чашм сер намешавад. Шоирон
дар' васфи ин диёр ашъори зиёде сурудаанд. Шоири
тоник Абдусалом Деҳотй аз тамошои куҳистони Дарвоз
(ба ваҷд омада, эҳсосоти худро ин тавр баен кардааст:

Ду-се рӯзе шудам

меҳмони Дарвоз,

Намудам сайри ҳар

бӯстони Дарвоз.

Ба дил ҳамчун баҳорон

сайқалам дод

Ҳавою боди атрафшони

Дарвоз.

Ба як сӯ барфу як сӯ

пухта гелос,

Аҷаб фаслест тобистони

Дарвоз.

Кухистони тоник баробари табиати зебо ва ман-
зараҳои дилфиреб доштан, инчунин макони адибон ва
санъатварони соҳибистеъдод аст. Яке аз устодони му-
сиқии мо ҳофизи халк, Акашариф Ҷураев, ки дар

66
овозхонию навохтани созу оҳангҳои халқӣ сабку ра-
виши хосе дошт, зодаи кӯҳистон аст.

Ҳаёт ва фаъолияти ҳунарии Шариф Ҷӯраев б»
эҷодиети бадеии мусиқии ноҳияҳои Қалъаи Хум, Дар-
возу Ғарм, Ҳисору Қаротоғ ва дигар маҳалҳо сахг
каиванд аст. ба як силсила сурудҳои дар зимни фоль-
клори халқ тасқифнамудааш обуранғи тоза, шаклу
мазмуни замонавй дохил карда, дар ташаккулу рав-
нақи мусиқии халқи тоҷик саҳми арзанда гузошт. Аз
ин ру халқ уро на фақат ҳамчун ҳофиз, балки чуш
оҳангсози мумтозу давомдиҳандаи анъанаҳои бою пеш-
қадами мусиқии қадимии халқи худ дӯст медорад.

. Акашариф Ҷӯраев дар района Қалъаи Хум таваллуд
ефтааст. Қалъаи Хум ҳамчун қароргоҳи мусофирону
савдогарон буд, ки аз маҳалҳои дурдасти Бухорою
Хисор, Қаротегину Кулоб меомаданд ва тавассути
Дарвоз ба мамлакатҳои хориҷи рафтуо мекардандт
Табиист, ки ин шароити чуғрофӣ ба иқтисодиёт, ур-
Фу одат, мусиқӣ ва сурудҳои ин ҷойҳо таъсир ра-
сонидааст. Ҳофизон, мутрибони ин ҷойҳо намунаҳои
суруду мусиқии тӯёна, наврӯзӣ ва ғайраро аз бобою
бобокалонҳои худ мерос мегирифтанд ва мувофиқи
завқу салиқаашон тарғибу идома медоданд.

Падари Акашариф низ марди шеърпарвару mv-
сиқидуст будааст. У чун сарояндаи моҳири сурудҳои
халқи, донандаю навозандаи пурэхсоси мусиқии клас-
сики шӯҳрат доштааст. Акашариф Ҷӯраев бисьёр су-
п\дҳои халқи ва^ классикиро аз падари худ омӯхтааст
ва аз ин сабаб уро устоди нахустини худ мешуморид.

'Уноне ки қайд шуд, шароити ҷуғрофӣ ва маъмурии ин
маҳал дар маданияти мусиқӣ, эҷодиёти аҳли ҳунари
ин диёр, аз чумла фаъолияти санъатварии Акашариф,
таъсири босамаре гузоштааст. Аз ин рӯ пайдост, ки
дар тарзи овозхонию сознавозй, осори мусиқии ӯ ҳам
таъсири оҳангҳои халқӣ ва ҳам савту навоҳои клас-
сикии тоҷик ҳис карда мешавад. Масалан, сюитаи
рақси ва овозии «Чорзарб», ки соли 1949 дар даҳац
адаоиёт ва санъати тоҷик дар Москва бомуваффақияг

иҷро шуда буд, дар зимни эҷодкорона такмил додани
оҳангҳои халқию классики таълиф шудааст.

Сюитаи «Чорзарб» аз чаҳор усул таркиб ёфтааст.
Қисми якуми он «Шаҳд» ба сабку равиши анъанавй
оғоз меёбад. Дар ин ҷо созҳои ҳамнаво танбӯр, рубоб,

67
най, ғижжак, дойра ва ғайра ҳама бо як садо дар як
парда навохта мешаванд, сониян қисми таронави оғоз
меёбад:

Ҷонам, ман ёри туям,

Намешавам ёри касе,

Дар доми туям ,

Намешавам ром ба касе.

Ин косаи шарбате, ки

бо ҳам хурдем,

Ҳаргиз нахӯрем шароб

дар ҷоми касе.

Боз ҳавои чаманам орзуст,

Ҷилваи сарву суманам орзуст.

Қисми дуюм бо зарби «Уфар», яъне бо зарби шаш-
ҳаштьякй давом мекунад.

Қисми сеюм бо мисран «Соки, сокичон, пиёла пур-
-май кун» ибтидо ёфта, аз лиҳози оҳанги ба яке аз
қисмҳои «Шашмақом» қаробати хеле наздик дорад.
Яъне аз «Уфари Уззол» гирифта шудааст ва ин шаҳо-
дат аз он аст, ки тарзи хониши Акашариф Чураев бо
мусиқии классикии «Шашмақом» пайванд аст ва ин
ақидаро бо мисолҳое чанд тақвият додан мумкин аст.
Масалан:

Хами зулфи ту чин-чин, ноз ба мушки хито дорад,
Барфи рӯи ту гулгун, ханда бар субҳи сафо дорад.

Тарзи ичро ва зарбу усулҳои ин асар ба шуъбаҳои
«Чапандози Наво», «Талқйнчаи Савти Сарвиноз» ва
дигар таркиботи созию овозии «Шашмақом» дар ирти-
зет

Кисми чаҳорум бо унвони «Сабзаме, сабзам» маш-
хур буда, бо хусусияти худ ба оҳангҳои халқии ту-
ёнаи Самарканду Бухоро шабоҳат дорад.

Акашариф Ҷӯраев аз хурдсолй ба навохтани дум-
биаю дутор хавас пайдо мекунад. Баъдтар дар синни
10-солагй аз Иззатшоҳ ном хизматчии маъмурии ҳа-
мон давра, ки марди соҳибистеъдод буд, чанд суруду

наво меомузад. _ - г

Иззатшоҳ дцлбохтаи адабиети классики буд, оа
онхо оҳангҳо эчод мекарду месуруд. Акашариф барои
омӯхтани мусикй дар хонаи ӯ ба сифати дастьер кор
мекард ва аз ӯ навохтани созҳои гуногуни мусиқиро
ёд мегирифт ва дар базму нишастҳо устодашро ҳам-
роҳй менамуд.

68
Дар он айём Шариф Ҷураев бо Каримхон, Эшони
Лоди ва Мирзо Ғулом барин ҳофизони машҳури диё-
раш ошнои пайдо мекунад. Санъати сарояндагии ин
ҳофизи халқи муҳаббати ӯро ба мусиқӣ ва сурудхонӣ
бештар мекунонад. Гарчандеки сурудҳои такмилдодаи
у бештар ба сурудҳои халқи монандй дорад, вале аз
лиҳози образноки ва руҳафзоии хеш аз сурудҳои ҳо-
физони дигари халқӣ ба куллй фарқияте доранд.

Аввалҳои соли 1934 буд, — ҳикоя кард, яке аз
санъаткорони куҳансолщ республика, — маро ба уп-
равленияи санъат даъват намуданд ва гуфтанд, ки ба
зуди ба райони Ғарм рафтан лозим. Ҳамон вақтҳо
Акашариф бо оилааш дар Ғарм истиқомат мекард.
Дар Ғарм олимпиадаи районӣ барпо мешудааст. Аз
ин таклиф май хело хурсанд шудам, зеро дер боз дар
дил орзуи дидани ин ҳофизи машҳурро мепарваридам.
Фардои он руз азми сафар кардем. Ҳамин ки вориди
район шудам, аз шахси якуме, ки ба мо рӯ ба рӯ омад,
пурсидам:

— Шумо намедонед, хонаи Акашарпф дар куҷост?

— Хонаи Акашарифи ҳофиз? Ҳӯ, ана дар ҳамон
қишлоқ, вале худи у ҳоло дар клуби район аст ва имшаб
концерт медиҳад.

Ҳамон шаб дар концерта олимпиада ҷои нишаст
ёфтанамон амри маҳол буд. Ҳангоме ки барандаи кон-
церт баромади ҳофизро эълон кард, қарсакзании пур-
мавҷ залро фаро гирифт. Акашариф бо чеҳраи хандон
ба тарафи халқ нигоҳ карда, далерона ба саҳна ба-
ромад. Дар даст сози мусиқии танбӯрмонанди ёздаҳ-
тора дошт. Марди хушқаду қомат менамуд. Дар тан
ҷомаи беқасаби ҳисоридӯхт ва дар cap тоқии чоргулп
сафед дошт. Дар ҳамон концерт ман сурудҳои «Эй
хузури мақдамат», «Усмат намехом», «Ҷӯраҷонам»,
«Агар ба гулшан», «Нозанин» ва гайраро бори аввал
дар иҷрои ӯ шунида будам, — гуфт дар фуроварди су-
ханаш мусоҳиби мо.

Дар Душанбе бори аввал Акашариф соли 1926 дар
концерта ҳукуматие, ки ба муносибати ташкильёбии
Республикаи Советии Социалистии мухтори Тоҷикис-
тон барпо гардида буд, бо ҳамроҳии устодп худ Мир-
зо Ғулом ҳунарнамой кард. Соли 1935 ӯ ба сифати ҳо-
физи яккахонии комитета радиои Тоҷнкистон ба кор
даъват шуд ва соли 1941 дар концерта нахустини
даҳаи санъати тоҷик дар Москва бо писаронаш Қан-

69
дил, Муқим ва Дарвози иштирок намуда санъати ба-
ланди овозхониашро намоиш дод. Дар солҳои Ҷанги
Бузурги Ватанӣ ӯ якчанд сурудҳои ватанпарвари офа-
рида ҳамроҳи писаронаш месуруд.

Акашариф марди шоиртабиат низ буд. Масалан,
шеърҳои «Байрақи озодй», «Аэроплан», «Капитан Гас-
телло» ва ғайра дар он солҳо шӯҳрати зиёд доштанд
ва онҳо тавассути худаш ва писаронаш садо додаанд.

Соли 1955 барон гузаронидани даҳаи навбатии санъ-
ату адабиёти точик дар Москва тайёри мерафт. Ба
ин муносибат дар назди филармонияи давлатии Точи-
кистон ансамбли ҳофизони кӯҳистон бо роҳбарии Ша-
риф Ҷӯраев таъсис ёфта ва дар ҳайати ин дастаи ху-
нарй ҳофизон Абдулло Назриев, Барот Яхшиев, Аб-
дураҳмон Еров, Саломатшоҳ Назриев, Муқим Ҷӯраев,
Шумқор Одинабеков, Зулайхо Раҳимова доҳил бу-
данд. Ин санъаткорон бисьёр ҷиҳатҳои нозуки санъ-
ати овозхониро аз Акашариф омӯхтаанд.

Имрӯз ҳофизон, шогирдони Акашариф Ҷӯраев су-
рудҳои ӯро месароянд, анъанаҳои сарояндагиашро да-
вом ва ривоҷ медиҳанд. Бастакорони Тоҷикистон низ
эҷодиёти Шариф Ҷӯраевро барои ба оркестрҳои гу-
ногун омода намудан корҳои шоёне мебаранд. Ман низ
аз чумлаи дӯстдорони овозу хониши Акашариф Ҷӯраев
ҳастам, бисьёр асарҳои ӯро такмил додаам, бо осори
мусиқии ӯ дилбастагии зиёд дорам. Он ҳама хотиротро
ба ёд оварда, ин сатрҳоро ба муносибати 75-солагии
зодрӯзаш нигоштаам.

Соли 1970.

АЙЁМИ ГУЗАШТА

Ману рафикам — композитори машҳури рус Андрей
Эшпай, ду нафар артиста ленингради — сарояндаи
асарҳои ӯ ва ронанда чамъ панч нафар, аз доманаи
киштзорҳои пахта, аз болои ағба ва аз мобайни боғу
токзорҳо гузашта ба тарафи Қӯрғонтеппа мерафтем.
Валентина сарояндаи хушовози ленингради, ки дар
паҳлӯи ронанда менишаст, ҳар замон сарашро аз ти-
резаи мошина берун бароварда, гулҳои дарахтон ва
лолаҳои пуштаву адирро бо хаячон тамошо ^ мекард.
У аз ин манзараҳои дилрабо ба ваҷд омад. Сурудҳои

70
дустдоштаашро замзама мекард ва гоҳо бо овози ба-
ланд мехонд.

Шумо нахоҳед ҳам, ман месароям,— гуфт Ва-
лентина руяшро ба сӯи мо гардонида, — чункн ин да-
рахтони сабзу хуррам, лолаҳои шукуфон маро ба су-
рудан водор мекунанд.

Ман метарсам, мабодо шамол хӯрда овозатон
даста нашавад.

Баръакс, насими баҳорон, ҳавои форами кӯҳсор
■ба кас илҳом мебахшад, — гуфт дар ҷавоб табассум-
кунон Валентина.

Ман то ин вақт зебою дилнишин ва шӯху пур-
мазмун будани мусиқии тоҷикиро фақат аз радио ме-
шунидаму дарк мекардам, — гуфт Эшпай. —Акнун
дарьефтам, ки ин оҳангҳои ҳақиқатан дилошӯб мағз
андар мағзи ин куҳсорон тавлид меёфтаанд Шумо
бастакорони тоҷик, хеле хушбахт ҳастед, ки дар оғӯ-
ши ин гуна табиати зебоманзар мусиқӣ эҷод мена-
моед...

Баъд Андреи Эшпаи машинаро дар соҳили дарь-
ечаи шухи куҳи нигоҳ доронда, барои тамошои гирду
атроф берун омад. г

Мо аз автомашина баромадем ва дар соҳили дарь-
еча истода манзараи атрофро тамошо мекардем. Ша-
моли форам муйҳои тиллоранги Валентинаро гоҳ ба
китфонаш ва гоҳ болои чашму абрувонаш парешон

мекард.

Сабзаву себаргаҳо, ки дар рӯи замин махмалвор
мавҷ мезаданд, гӯё ба пеши пои Валентинаи хушил-
ҳон пояндоз мешуданд.

Ба ин ҷойҳо пештар ҳам артистон меомаданд?
— пурсид Валентина.

Меомаданд, вале бо чанднн азобу машаққат.

То дастгир шудани Иброҳимбек ба ин ҷойҳо
омадани артистон ҳам амри маҳол буд, — ба гаи ҳам-
роҳ шуд ронандаи автомашина.

Иброҳимбекаш кй? — пурсид аз меҳмонЬн.

Ҳамон вақт ҳикояти як рафиқн ҳамкасбам, ки дар
солҳои босмачигари иштирокчии бевоситаи бисьёр во-
қеаҳо буд, ба ёдам расид.

Ҳангоме ки ҳама ба машина баргашта савор шу-
дем, ман ба накли он ҳикоят cap кардам.

Солҳои 1930—31 вазъият ногувор буд, — ҳико-
ят кард рафиқам. Аз як тараф босмачиён, аз тарафи

71
дигар боёну рӯҳониён ба ташкил кардани мактабҳо,
театру тамошохонаҳо бо ҳар роҳ халал мерасониданд.
Ба ходимони маорифу маданият сӯиқасд мекарданд.

Ҳамон вақтҳо як гурӯҳ артистон, ки тақрибан аз
понздаҳ-шонздаҳ нафар иборат будем, чон ба каф ги-
рифта кор мекардем. Аз чумла шаш нафар ҷавонзанон
ҳам буданд. Рӯзе мо ба яке аз районҳои дурдасти
Кӯлоб сафари ҳунарӣ кардем. Азбаски дар он районҳо
ҳанӯз роҳи мошин набуд, маҷбур шудем, ки то Янги
Бозор (Орчоникидзеободи ҳозира) савори мошини бор-
каш равем. Аз он чо бо ёрдами комитети ичроияи рай-
он чанд аспу хар ёфта, яккасаю дукаса савор шуда
роҳро пеш гирифтем.

Ҳамон шаб дар яке аз колхозҳои районы Кангурт кон-
церт намоиш додем. Концерта мо кариб се соат давом
кард. Пас аз концерт, каме истироҳат намуда, чою нон
хӯрда будем, ки сардорамон, марди тануманди хушқад-
ду қомат, ки вазифаи режиссёриро ҳам адо мекард,
аз дари меҳмонхона даромада бо оҳанги ҷидди гуфт:

— «Рафиқон, акнун хару аспҳоро савор шавед, ба
колхози дигар меравем. Дар ин чо монданамон хавф-
нок аст».

Ман худ ба худ фикр мекардам, ки дар ин бевак-
тии шаб сардорамон моро ба кучо мебурда бошад?
Охир, пагоҳ ҳам рафтан мумкин-ку?

Дӯстам Шарифҷон ҳам чи будани гапро нафаҳмида,
ба ман нигоҳ карду китф дарҳам кашид.

Соати яки шаб, ҳаво торик, осмонро абри сиеҳ фаро

гирифта буд.

Баъд аз каме роҳ рафтан борон ҳам ба боридан
cap кард. Шаб торик, шамол, садои дарьёчаҳои атроф
ва шаршараҳои кӯҳӣ ба дили кас ваҳм меандохтанд.
Ҳамин вақт ба ногаҳ овози гирьяолуди духтари дар
оқибам нишастаро шунидам:

— Ҳа, Гулҷаҳон, чаро гирья мекуни? — пурсидам
аз ӯ, лаҷоми аспро кашида.— Оё ягон чоят дард ме-
кунад ё хунук хӯрдӣ?

__ Артистка нашуда мурам ман. Худи пагоҳ оа хо-

наамон бармегардам. Ин чй азоб! Хамин ҳам кор шуд,
шабу рӯз дар ба дару кӯҳ ба кӯҳ гаштан мегирифтем-
дия.

__ Э, ту ҳоло чй будани касби санъаткорро аз кучо

медонй?’ Ин ҳамин хел касб ки дар байни мардум ну-
ри маърифат, маданият паҳн мекунад, фаҳмиди?

72
— Фаҳмам-нафаҳмам, аз пушти ин касб тӯъмаи
тири босмачиён шуданро намехоҳам.

— Парво накун, ҳеҷ чиз намешавад, аз ҳамлаи босма-
чиён сарҳадчиёни далер туро муҳофизат хоҳанд кард.

Борону барф омехта меборид. Чанд қадам аз мо
пештар аспе, ки дар он ду нафар — як зану як мард
савор мерафтанд, пояш дар лой лағҷида афтид.

Зану мард ҳарду аз болои асп парида дар руи лой
сарнагун афтоданд. Ҳамин ки асп аз ҷояш хест, дар-
ҳол ман аз аспи худ ҷаҳида фаромадаму лаҷоми онро
ба дасти духтарак дода худам ба ёрии онҳо Давидам.
Онҳо — Муҳаммадҷонака ва занаш Бунафша буданд.

Муҳаммадҷонака аз ин ҳодисаи ногаҳонӣ саросема
шуда монда буд. Чӣ кор карданашро намедонист.
Навъе карда аз ҷояш хесту:

— Э, пошшохон, чӣ тавр? Ҳар чӣ безарар-ми? —
гӯён аз зери бағали занаш бардошта, навозиш мекард.
Занак ҳам худро далер гирифта:

— Не, не, қеҷ ran не, фақат дастам камтар ба санг
бархӯрду бас.

Рафики дигар, ки савори хар буд, ба ёрии онҳо ра-
сида омад. Навъе карда онҳоро баргашта ба аспашон
савор кардем. Роҳро идома додем. Mo cap то поямон,
бо созҳои мусиқӣ гӯё дар ҳавзе ғутонида бошанд, шип-
шилта тар шуда будем. Илоҷи ба қафо баргаштан
набуд. Ягон деҳаи наздик ҳам ба назар наменамуд.
Инчунин ҳеҷ кадомамон намедоиистем, ки боз чи қа-
дар роҳ дар пеш аст.

Хулоса, пас аз чанд километр роҳ рафтан, аз дур
милт-милт чароғе намоён шуд. Сардорамон, ки аз ко-
ри кардааш сад бор пушаймон буд, дили моро бар-
доштанӣ шуда, бо овози баланд гуфт:

— Рафиқон, ана аз афташ дар он тараф деҳа, асп-
ҳоро ба тарафи чап гардонед.

Ӯ пеш даромад ва мо ҳама аз қафояш равон шудем.
Роҳ як андоза ҳамвори аробагард менамуд. Хотирҷамъ
ба тарафи чароғ нигоҳ карда мерафтем. Пас аз каме
роҳ рафтан Мирмаҳмуд, ки аз мо тахминан 25—30
метр пештар ҳамроҳи як духтараки дигар савори асп
мерафт, якбора ба қафо баргашту бо ҳаяҷон гуфт:

— Рафиқон, корро бало зад, дар пеш дарьё барин
як сои калони касногузар...

— Чй кор мекунем?

73
Вале Абдуҳамид, ки хеле ҷасур буд, бо свози ба-
ланду мағрурона гапи ӯро бурида:

— Э, ин қадар мурғи шағол дидагй барин дод на-
зан. Мана, аввал май мегузарам, тарсончак, баъд шу-
моён — гуфта рост аспро ба об ронд. Боз ду нафар
рафиқонамон сиҳат саломат гузаштанд.

Мо ҳам бо Гулҷаҳон беосеб гузаштем. Вале аспи
панчум, ки дар он рафиқони май найнавоз Наимҷон
ва Абурауфи чангй савор буданд, дар миёни об бо ду
пои акибаш шишта монд, саворагон аз болои асп фу-
ромада аз лаҷомаш кашнда, аспро хезонданд ва бо
як азобу машаққат ба он тарафи сой гузаштанд. Вале
кӯрпаю ҷомадонҳое, ки ба ду паҳлӯи зин овезон бу-
данд, мисли заврақ дар рун об лаппасзанон шино ме-
карданд.

Сардорамон, ки аз тарсу ваҳми ин кор камтар аса-
бй туда буд, овозаш гирифта бошад ҳам, кӯшиш ме-
кард, ки ҳама овозашро шунаванд:

— Ҳой, вай кӯрпаю ҷомадонй кӣ? Доред, намонед
ки равад!

Наимҷон зуд худашро ба об партофта, кӯрпа ва
ҷомадонҳоро гирифта баромад.

Бо ҳамин азобу машаққат охир ба деҳаи чароғдор.
расидем ва фаҳмидем, ки ин ҷо идораи колхози нав-
ташкил будааст.

Қаровули колхоз моро дидан замой шинохт ва ба
идора, ки ду дар хонаи кӯҳна дошт, гирифта даромад.
Духтаронро ба хонаи худаш, ки аз идораи колхоз на
он кадар дур буд, бурда монду зуд ба пеши мо бар-
гашт. Дарҳол дар мобайни хона гулхап даргиронда,
чойҷӯшро гузошт. Ҳама дар атрофи гулхан нишаста
чой менӯшидем. Деҳа дар хоб, атроф хомӯш буд. Гоҳо
аз дуру наздик аккоси сагон шунида мешуд. Дару де-
вори идора аз дуд сип-сиёҳ шуда буд, аз шифту де-
ворҳои он шӯрхок мерехт.

Дар берун борон акнун монда буд, вале шамоли
сахт ва торикии зулмот ҳукмрон буд. Мо гоҳ-гоҳ маъ-
нидор ба якдигар нигоҳ мекардем ва ҳама ҳайрон бу-
дем. Дар як гӯшаи хона милтиқи думила овехта шуда
буд. Як вахт аз берун баланд-баланд аккос задани
сагҳо ба гӯш расид. Ҳама ба ваҳм афтодем.

— Агар босмачй бошад, чй кор мекунем? — гуфт
Махмуд бо овози ларзони худ.

— Корат набошад, дар ин ҷо милтиқи думила ис-

74
тодааст, дидӣ? — гуфт Абдуҳамид вазъиятро ба шӯхӣ
гардониданӣ шуда. — Як худам чортаашро лӯнда ме-
кунам. — Вай милтиқро аз ҷои овехташудааш ба дас-
таш гирифту шарақ-шуруққунон мили онро ба тарафи
Мирмаҳмуд рост кард. Мирмаҳмуд бо таре сэру рӯяш-
ро, бо бари ҷомааш панаҳ карда: — Э моне, раваду
тираш бошад,— гуфт.

Яке аз ҳозирон:

— Ҳеҷ гаи не, боемачиён парронданд, мегӯем ме-
монем-дия — гуфт. Ҳама баробар хандиданд.

— Вақти ҳазлу бозй нест. Масъала ҷиддӣ мена-
мояд. Милтиқро ин чо деҳ — гуфт сардорамон ва аз
дасти Абдуҳамид гирифта ба пушти сурати Ленин, дар
таги гилем пинҳон кард.

Ҳамин вақт якбора дар кушода шуду чор нафар
босмачй даромаданд. Дар пой мӯза ва дар тан ҷомаи
сиёҳ доштанд. Ба сари синаҳояшон тиркашҳои пуртир
овезон буд. Сарҳояшон бо миёнбандҳои шоҳии барги
карам маҳкам баста шуда, аз таги он тоқии чоргули
чиркин намоён буд. Онҳо милтиқҳоро шарақ-шуруқку-
нон ба тарафи мо рост карданд.

— Хезед аз чоятон, дастатонро бардоред!

Ҳама аз ҷойҳоямон бархостем. Мирмаҳмуди ғиж-
жакнавоз, ки аз ин ҳодиса хеле ба воҳима афтода буд,
дасти чапашро баланд бардошта, бо дасти росташ ҳа-
ракати гижжакнавозиро нишон дода истода:

— Ана, мо аскар иестем, мо артист, мусиқачй! —
мегуфт.

— Медонем, аскар нестй, артист, нагмабоз, бозин-
гар ҳастй. Ин тараф баро, набошад, бозй кун!

— Занқои бозингару ашӯлахон дар куҷоянд?—Дӯғ
зад босмачии дигар.

— Ту ин қадар буздилу тарсончак будай,—гуфт
Раҳимҷон оҳиста ба Мирмаҳмуд бо оҳанги ғазаболуд.—
Ман аскар не, ман артист будааст... Онҳо дар ин чой
нестанд, — гуфт якбора бо овози баланд ба тарафи
босмачиҳо нигоҳ карда. — Ҳеҷ кас барон шумо бозй
намекунад. Агар тамошо карданӣ шавед, пагоҳ бегоҳӣ
дар колхози ба номи Карл Маркс концерт мешавад,
чй қадар ки мехоҳед, тамошо кардан гиред.

— Чй мегӯӣ, сагбача! — Калони босмачиҳо бо Ин-
дски милтиқ ба сандуқи синаи Раҳимҷон чунон сахт
зад, ки вай чанд дақиқа нафасашро гирифта натаво-
ниста, ба худ печид.

75
Мо чй кор карданамонро надониста, созҳои муси-
қиро аз ғилоф бароварда, ҳар чӣ бодо-бод гӯён ба
фармони босмачиҳо мунтазир истодем.

— Сар кунед, агар бозй карда тавонед, зинда ме-
монед, набошад, ҳамаатон ба ҷаҳаннам меравед, фаҳ-
мидед! — гуфт сардори босмачиён.

— Ин сагбачаро бошад даступояшро баста ба оби
Вахш мепартоем, — гуфт бо қамчин ба тарафи Раҳим-
ҷон ишора карда.

Дигар чои гаи намонд, вале роҳи халосиро чустуҷӯ
кардан лозим буд. Май ба мусиқачиён ишора кардам,,
ки созҳоро кушоянду навозанд.

— Ягон мақоми шӯхро cap кунетон, — гуфтам ба
Фозилҷон.

Яке аз артистон суруди «Анор овардам»-ро naci-
паст cap кард, вале тарсида-тарсида мехонд. Мехост,.
ки ба хониши худ меҳмонони бадҷинсро коре карда
хурсанд кунад. Вале калонн босмачиён ба газаб омада:

— Овозатро баландтар бароварда хон! Чй хобат
омада истодааст? Пн тавр бошад, коре мекунам, ки
дигар бедор нашавй!

Аз рафти кор масъала ранги дигар мегирифт. Ме-
тарсидем, ки босмачй боз шарики дигарамонро ҳам
зада маиб накунад. Фавран ду-се кас ҳамроҳ шудем ва
суруди ӯ хеле баланд садо дод.

Доирадаст ҳам ҳамроҳ туда, буду шуди ҳунарашро
кор фармуданй мешуд ва базм торафт авч мегирифт.
Гӯё ки мо бо ҳамдигар маслиҳат карда бошем, ба ҳар
восита анҷоми корро ба ақиб меандохтем.

Оҳиста-оҳиста базм чунон тафсида рафт, ки кайфи
босмачиён ба арши аъло баромад. Ҳатто кор ба чое ра-
сид, ки яке аз босмачиён милтиқашро ба дасти як
артист дода, беихтиёр худаш чапакзанон ба рақс да-
ромада рафт ва шарикони дигарашро хам ба рақс ка-
шола кардан шрифт. Ҳама аз кайфи базм мает шуда
буданд. Раҳимҷони аз босмачй шаттахӯрда ин фурсат-
ро ғанимат шумурда чашми босмачиёнро хато карда,
аввал ба кафои май як-ду дақиқа пинҳон шуда истода,
баъд оҳиста худро аз тиреза ба берун партофт. Чи
тавре ки баъд фаҳмидем, вай ҳамоно яке аз аспҳои
босмачиёнро, ки ба сутуни айвони рӯи ҳавлӣ баста шу-
да будааст, савор шуда, рост ба тарафи застава да-
вонидааст. Базм давом дошт...

Ин базм, базми шодию хурсандй набуда, балки

76
базми мубориза буд. Ҳамагӣ акнун пай бурдем, ки
Раҳимҷон барон ба сарҳадчиён хабар додан ба заста-
ва рафт. Бинобарон, ҳаракат мекардем, ки сир фош
нашавад. То расидани ёрӣ базмро ҳарчӣ гармтар карда
кашол медодем.

— Агар ба замми ин қадар базм як пиёлаги шаро-
би арғувонӣ менӯшидем, кор дигар хел мешуд-а, акай
Саттор, чй гуфтй? — гӯён сардори босмачиён ба яке
аз шариконаш нигоҳ кард.

— Э, акай Абдураҳмон, аз таҳи дили май гаи зади,
май ҳам ба ту инро гуфтанй будам, вале ҷуръат накар-
дам.

— Ҳой, қаровули магазини ин чо кист? Дар ҳамин
чост ё ки вай ҳам дар ягон ҷой пинҳон шуда нишас-
тааст?

Посбони колхоз Акашариф, ки аз ин ҳодисаи но-
гаҳонй ба водима афтода буд, дар назди моён худро
гунаҳкор ҳис мекард. Вай ба назди ҳамон босмачи
омада, сарашро поён андохта истод.

— Ҳой, гадобача, зуд барон мо ду шиша шароб
ёфта биёр! Агар дар худат набошад, ба хонаи мудири
магазин рафта меорӣ, фаҳмидй?

— Хуб, ҳозир ёфта меорам, — гуфта берун баромад
қаровул. Аз байн дере нагузашта қаровул ду шиша
арақ, гӯшти яхнй ва чанд дона нон, як коса ҷурғот
бардошта омад.

— Ана акнун ин базмро базми чамшеди гуем хам,
мешавад. Рақсу ашӯларо дурусттар cap кунед, — фар-
мон дод яке аз босмачиён ва шишаро кушоду пиёларо
пур карда, аз чояш бархост. Пиёлаи аввалро бо ду
дасти адаб ба сардорашон дароз кард.

— Марҳамат!

Сардор пиёларо ба даст гирифтан замон бо виқор
гуфт:

— Хайр, барои фатҳи қурбошиҳоямон, барон фат-
ҳи амирамон!

Арақро то чакраи охирин нӯшида, пиёларо ба та-
рафи сокй ҳаво дод. Баъд соқӣ аракро худаш нушида
ба шарикони дигараш хам як қадаҳй дароз кард.
Рақсу ашӯла давом мекард. Пас аз фурсате сокни
босмачиён қадаҳи панҷумро ба тарафи муаллими мо
дароз кард.

— Мана, марҳамат карда шумо хам як пиёла ну-
шед.

77
— Ман одати нушидан надорам, вале барон хур-
сандии шумоён менӯшам, — гуфт.

— Агар моро дурусттар хурсанд карданй бошед,
инро менушеду зуд рафта аз духтарҳои нозанинатон
дутоашро гирифта меоед, хуб? Марҳамат!

— Раҳмат, майлаш рафта меорам. —Хайр, ба са-
ломатии шумоён, — муаллимамон қадаҳро бардошт.

Баъд ба сардори босмачиён мурочиат карда, ду
даст ба сандуқи дил гузошт:

— Иҷозат шавад, барон ичрои фармонашон равам.

— Зуд рафта оед, — гуфт сардори босмачиён.

Муаллим баромада рафт. Мо медонистем, кн муал-

лим ҳам ба тарафн застава ба қафои Раҳимҷон шито-
<бид.

Боз ду шишаи дигар арақ ҳам қариб ба охир раси-
да буд. Босмачиён ба навбат ба рақс мебаромаданд,
садои суруд ба фалак мепечид. Дар ҳамин вақт якбо-
ра ҳам аз дар ва ҳам аз тиреза қариб 15 нафар сар-
дадчиён дар дастҳояшон милтиқ зер карда дарома-
данд.

— Дастатонро бардоред!

Босмачиён, ки милтиқҳоро ба як кунҷи хона гузош-
та, масти базм буданд, чй кор карданашонро надонис-
та, дастҳои ларзонашонро баланд бардошта, дар чо-
яшон шах шуда монданд. Ҳамин вақт раиси колхоз,
котиби ташкилоти партиявй, якчанд фаъолони колхоз
дам аз воқеа бохабар гардида расида омаданд.

— Тиркашҳоятонро кушода ба замин монед! Ан-
чому аслиҳаро партоед!—фармон дод сардори сарҳад-
чиён.

Босмачиён бе ягой саркашй фармонро ба чо овар-
данд. Пас аз фурсате дастҳояшон баста шуд ва ба
аробаи чаҳорчарха савор карда шуданд...

Рӯзи дигар мо дар колхози ба номи Карл Маркс
концерта калон додем. Дар концерт ман бо най «Та-
ронаи Ироқ»-ро бо ҳаяҷон ва шавқи тамом навохтам.

Дар вақти навохтани най суханони Гулҷаҳон, ки ша-
‘би гузашта, дар роҳ гуфта буд, ба хотирам омад. Гӯё
Гулҷаҳон маро партофта рафта бошад, нолаи наи ман
'баландтар гардида, ба кӯҳу дарьёҳо, ба чӯлу биёбонҳо
расида, аз сангдилии маҳбубаи ман шиква мекард.
Ҳангоме, ки концерт ба охир расид, Гулҷаҳон гирья-
кунон давида ба назди ман омад.

— Маро мебахшед, ман гапҳои дирӯзаро дар сари

78
қаҳр гуфта будам, ба ҳеҷ ҷо намеравам, ҳамеша ҳам-
роҳи шумо мемонам, Наимҷон-ака!

Ҳамин тавр, барои несту нобуд кардани босмачиёге
санъату санъаткорон содиқона хизмат карданд.

— Коре карда босмачиёнро чанд соат бе ресмок
баста монда буданд, гӯед — гуфт Валентина ба ман;
нигариста.

— Рост, таъсири мусиқй бағоят бузург аст. Садои
вай аз садои тир пуртаъсиртар..., гуфт маънидорона
Эшпай.

Ҳамин ки ба даромадгоҳи шаҳри Қӯрғонтеппа наз-
дик омадем, аз тарафи рост теппаи баланде намоён
шуд.

— Ин теппа чи ном дорад? Магар ягон қалъаи
таърихист? — савол кард Андрей аз ман.

— Ин ҳақиқатан мероси ягонаест, кн аз Вахнш
бостони боқӣ мондааст. Ин қалъаи ҳокимнишини Вах-
ши қадим мебошад. Ба қавли шоири марҳуми мо Аб-
дусалом Деҳотӣ ин теппа «шоҳиди безабони» бисьёр'
воқеаҳои даҳшатнок аст, ки дар тӯли асрҳо ин водй
аз cap гузаронидааст. Мана, акнун ин шаҳрро худатон
тамошо кунед.

Аз дур овози карнаю сурнай, нақораю дойра шу-
нида шуд. Меҳнаткашони шаҳру деҳот зиёиён, аҳли:
касбу ҳунари гуногун ба пешвози меҳмонон баромада
буданд. Суруду оҳангҳои дилчасп тамомп водиро фара»
мегирифт. Ҷавонон ба меҳмонон гулдастаҳо тақдим
мекарданд...

Соли 1969.

РАФИҚИ НАЙНАВОЗИ МАН

Солҳои таҳсил дар Москва баъд аз шунидани сим-
фония аз толори калони концертии консерватория ба-
ромадем. Моҳтобшаб. Ба тарафи хобгоҳи мо ҳамагуна
нақлиёт рафтуой мекард, вале рафиқам хоҳиши пиёда
рафтанро пеш гузошт ва мо ҷониби дарвозаи Никитига
раҳсипар гардидем. Дар роҳ рафиқам оҳангеро зам-
зама кард. Оҳанг ба ман ошно намуд.

— Аз куҷост ин оҳанг? Ба гӯшам хеле шинос ба-
рин менамояд, — гуфтам.

— Ин оҳанги халқист, — ҷавоб дод рафиқам. Онра

дар айёми кӯдакй аз деҳқонбачае шунида будам, ки

79
дар сари хирман ба най менавохт. Мехоҳам онро чун
як лавҳае ба достоин симфонии худ дохил намоям.
Хуб шуд, ки савол додӣ. Ин воқеа таърихи аҷоибе до-
рад,— гуфт ӯ ва дасти росташро ба китфам гузошта
суханашро давом дод: — Агар дар он рӯзгор ба мо ҳам
монанди чавонони ҳозира дари мактабҳои мусиқӣ ку-
шода мебуданд, кор ранги дигар мегирифт. Ҳанӯз май
даҳсола будам, —- давом дод рафикам, — тагоии кало-
намон чанд нафар ҷиянҳои худро ба ароба савор карда
ба сайри харбуза, ба Даштаки Боло ном деҳаи дурдасти
Самарқад мебурд. Офтоби ҷаҳонтоб акнун нурҳои
худро ба олам паҳн мекард. Вале ҳангоме ки ба дар-
возаи деҳа наздик шудем, қурси офтоб фурӯ рафта,
шафақ лолагун гардида буд. Ин манзараи табиат дили
тагоиямро шояд мафтун намуда бошад, ки ин шеърро
якбора бо овози баланд хонд:

Шафакро лолагун дидам намози шом дар гардун,
Магар хуршедро куштаст, дорад домани пурхун.

Ҳамин вақт аз дур ба гӯшам садои най расид, ки
айнан ҳамин оҳангро менавохт.

Овози най торафт баланду форам садо медод. Са-
дои форами он ҳамчун хониши булбул маро мафтун
мекард. Ба суръати тези ароба нигоҳ накарда, аз ҷоям
бархостам ва то бифаҳмам, ки садои най аз куҷо ме-
барояду ин найнавоз кист?

— Барой чй аз чоят хестй? Магар девона шудй?
Аз ароба меафтй — фарьёд кард холабачаам Раҳматул-
ло, ки аз май як сол калон буд. — Шин, — гуфта аз
домани яктакам сахт кашид ва ба чоям шинонд.

Ман одати Раҳматуллоро нағз медонистам. Агар
ба вай гӯям, ки ман найнавозро диданй кастам, ал-
батта механдид ва маро мазоҳ мекард. Бинобар он ӯро
фиреб доданй шуда гуфтам.

— Чй кор дорй? Ман мехоҳам бинам, ки офтоб чй
тавр фурӯ меравад ва моҳ чй тавр мебарояд.

— Э-ҳе! Ҳоло инро донистани ту хеле барвақт аст,
Темурҷон. Баъди таътили тобистона рӯзи якуми хониш
ба мактаб рафта, инро аз муаллимаат мепурсй.

Тагоиям, ки савори асп вазифаи аробакаширо ичро
менамуд, ба чанҷоли мо аҳамият надода, кадом як су-
рудеро зери лаб замзама мекард ва ҳар замон оҳиста-
оҳиста аспро қамчин мезад.

80
Ҳар қадар ки бар дарвозаи деҳа наздик мешудем,
овози най боз ҳам гуворотар садо медод. Косаи сабрам
лабрез шуд, дигар тоқат карда натавонистам. Аз ароба
ҷаҳидам.

— Ман об менӯшам, шумоён рафтан гиретон, ра-
сида меравам, — гуфтам ба Раҳматулло.

— Гапа кам кун, дар ин бевақтӣ куҷо меравӣ? —
гуфта фарьёд кард холабачаи дигарам Абдуҳамид.

— Парво накунед, дер намемонам, — гуфтам так-
роран. Аз афти кор тағоиям ба гапи ман бовар кард,
ки бепарвоёна аробаро пеш ронд.

Ба лаби чӯй рафта хам шуда об нӯшидам ва сарамро
бардошта бо диққат ба оҳанги най гӯш додам. Аз чӯй
ҷаҳида ба ҳамон тараф, ки садои най шунида мешуд,
босуръат ҳаракат кардам. Аробаи тағоиям аз назар ғоиб
шуда буд. Чашмам ба пирамарди тахминан 60-солае
афтод, ки дар китфаш каланд, ба пешвози ман меомад.

— Амак, овози най аз куҷо мебарояд ва ин най-
навоз кист? — пурсидам аз ӯ.

— Ҳа, найнавоз-мӣ? Вай додарзодаи ман аст,—
гуфт каландашро ба замин гузошта. Ҳо, ана, болои
хирман нишаста най менавозад, — гуфта ба тарафи
хирман ишора карда, бо диққат ба афту андоми ман
нигоҳ кард ва пурсид:

— Исто, ки ту дар ин бевақтии шаб ба вай чй кор
дорӣ ва худат аз куҷо? Писари кӣ мешавӣ?

— Ман аз шаҳр, ҳамроҳи тағоиям ин ҷо ба сайри
харбуза омадем, ҳоло онҳо ба деҳа даромаданд. Ман
бо ин кайнавоз шинос шудан мехоҳам. Аз рости, вай
додарзодаи шумост?

— Ҳа, — додарзодаи май. Ammo ман додарзодаи
худамро девона гӯям, ту ҳам аз вай монданй надош-
таӣ... 3-ҳе, барои шунидани овози най аз ҳамроҳонаш
дар ин бевақтии шаб чудо шудааст-а... — гуфт зери
лаб.

Ман чизе нагуфта сӯи деҳқонбачаи найнавоз Да-
видам. Ба хирманчо наздик омада дидам, ки бачаи
тахминан дувоздаҳ-сездаҳсолае бо ангуштони худ су-
рохҳои найро тез-тез пӯшидаю кушода менавозад.

Найнавоз ҳамин ки маро дид, найро аз лабаш ги-
рифта, ба сари зонуяш гузошт ва ҳайрон шуда ба ман
нигоҳ кард.

S-4372

81
Чаро бас карди? Ман барон шунидани наи ту
омадам, боз ягон чиз навоз, — гуфта ба вай наздик
шудам.

Барой имрӯз бас, дигар наменавозам, ҳамин за-
мой амакам омада, маро ҷанг мекунад, — гуфт бача.

Ту ин найро худат сохтй ва ё аз ягон нас хари-
ди? — пурсидам аз у.

— Худам аз камиш сохтам, агар хоҳй, пагоҳ биё,
ба ту ҳам сохта медиҳам, — гуфт ӯ ва найро ба ман
дароз кард.

Аз нн лутфи писарак хеле хурсанд шудам. Найро
ба даст шрифтам ва мехостам, ки ба лабам наздик
оварам, вале ҳамин асно як дасти дурушт аз гӯши рос-
там дошта сахт тоб дод ва ба рӯям як шаппотй зад.

— Мана ба ту най, мана ба ту мусиқй, пеш даро, аҳ-
мақ, — гуфта боз маро тела дод.

Деҳқонбача аз чашмҳои беҷошудаи тағоиям тарсида
худашро оҳиста-оҳиста ақиб кашиду наи худро, ки аз
дасти ман ба замин афтода буд, бардошта маҳзунона
аз қафои ман нигоҳ карда монд.

Раҳматуллою Абдуҳамид, ки ҳамроҳи тағоиям ба
суроғи ман омада будаанд, тавалло мекарданд, ки ӯ
маро дигар танбеҳ надиҳад. Тағоиям боз шӯрида:

- Ҳоло ин шаллоқ не, шаллоқро аз дадеш мехӯ-
рад-дия! Ба пеши найнавоз рафта, чӣ кор мекардй?
Чи, найнавозиро омухтан мехоҳӣ? Ҳай-ҳай, бисьёр ҳу-
нари нағзро ёд мегирифтаӣ-дия, — писханд мекард та-
гоиям.

Абдуҳамид бо киноя ба ман гуфт,— «Темурҷон,
гуруби офтобу тулӯи моҳро дидӣ?».

Аробаи мо пас аз фурсате дар пеши як дарвозаиду-
табақаи на он кадар калон таваққуф намуд. Тағоиям
аз асп фуромаду бо дастан қамчин дарвозаро тақ-тақ
зад. Фурсате нагузашта як бачаи тахминан дувоздаҳ-
сола дарро кушоду шодикунон ба гардани тағоиям час-
пида оғугй кард.

Ман ҳамаи чӯраҳоятро овардам, — гуфт тағоиям
аз пешонаи бача бӯса карда, — падарат дар куҷо?

— Он кас андак пештар ба хонаи Раҳимчонака гу-
заштанд. Шумоён даромада шинетон, ман ҳозир чеғ
зада меоям, — гуфта моро ба меҳмонхона таклиф кард.

Мо кафшу музаҳоямонро дар даҳлез кашидему во-

82
риди меҳмонхона шудем. Баъд аз каме фурсат Абду-
раҳиму падараш омаданд. Падари Абдураҳим бо та-
ғоиям ҳамдигарро оғуш карданд. Баъди хӯрок хӯрдан
рахти хоб оростанд.

Рӯзи дигар баъд аз наҳорӣ падари Абдураҳим гуфт:

— Ана акнун ба саҳро мебароем. Бачаҳо худашон
бо дасти худашон харбузаву тарбузро аз палак канда
бароянд.

Ба сари полиз расидем. Падари Абдураҳим боз ило-
ва кард:

— Имсол, ҷӯрачон, аз ҳарсола дида ҳосил баҷо,
харбузаву тарбузҳо бисьёр ширин баромаданд. Охир,
акнун барои кй кор карданамонро медонем. Ҳосили
мехнатамонро акнун худамон мехӯрем, на бойҳои лаъ-
натй. Ҳукумати шӯро ғами камбағалонро хӯрд, замин-
ро аз бойҳо гирифта ба мо дод. Колхоз ҳам ташкил
кардем. Ин ободониро бинед-а, ҳамааш бо кувваи
ҷамъият. Беҳуда «дасти бисьёрй хишова» нагуфтаанд.

Пас аз каме сайру гашт падари Абдураҳим фармуд,
ки мо ба полиз даромада мувофиқи хости худ харбу-
заву тарбуз канем ва худаш тағоиямро ба рӯи суфаи
кӯрпачаю гилемпӯш таклиф намуд. Аҳли қишлоқ ҷамъ
омаданд. Дар байнашон найнавози дирӯза ҳам буд.
Нохост назарам афтод, ки тағоиям ҳам ба сӯи он бача
нигоҳ мекунад. Ранги ӯ андак паридагй барин шуд.
Ман охиста ба найнавоз наздик омадам.

— Абдураҳмон, — гуфт марди хушқаду қомати сал-
лакабуд ба падари Абдураҳим нигоҳ карда, — ман
вақтҳои охир ба маъракаҳои хурсандй бе писарам на-
мерафтагӣ шуда мондам. Имрӯз ҳам ӯро ҳамроҳам
овардам. Бо най як машқ карда, шумоёнро хурсанд
кунад, гуфтам.

— О, бисьёр хуб кардед-дия. Ба ман чанд кас гуфт,
ки Наимҷон бисьёр найнавози хуб шудагӣ. Овозааш
ба тамоми деҳа паҳн шудааст, — гуфт падари Абду-
раҳим.

— Дада, ҳӯ дада,—гуфт Абдурахим, — ду харбу-
заи даҳбедиро аз бағалаш ба замин монда истода,—
як най менавозад, ки ҳайрон мемонед. Дирӯз ду кас
аз театри шаҳр омада номи ӯро ба дафтарчаашон на-
вишта рафтанд. Дар шаҳр олимпиада мешудааст.

— Эҳе, корҳо калон-ку, — гуфт яке аз ҳозирон бо
оҳанги киноя, — ҳоло писаратон артист шуда, ба Моск-
ва рафта намонад, гуфта метарсам.

83
— Чаро метарсед, артист шавад, майлаш-дия. Агар
бо ҳамин ҳунар ба Москва рафта тавонад, кандаша
занад-е. Ҳукуматамон барон такмили ҳар як ҳунар мак-
таб кушода мондааст. Агар хонда муллой мусиқӣ мешуд,
ҷон мегуфтам, — гуфт падари найнавоз.

— Медонед, Мирзо Бедил дар васфи най чй навиш-
тааст, — гуфт падари Абдураҳим ва илова кард:

Лабе бар лаби най гузорй, хуш аст,

Шакар чун кунад найсаворй, хуцн аст.

Нафас аз лабаш дар саломатравй,

Фиғон аз дилаш гарми болодавй.

— Хайр, гапро дароз накунетон. «Шунидан кай бу-
вад монанди дидан» мегӯянд. Акнун як шунавем, ка-
нн, — гуфт касе аз ҳозирон.

— Канй, ная гир, писарам.

— Ҳа, ҳа, якто шавад, — гуфта монд тагоиям ҳам
ба ran ҳамроҳ туда ва ба ман бо гӯшаи чашм як ни-
гоҳ партофта.

Наимҷон ба навохтани най cap кард. Хама сокит
нишаста гӯш мекарданд. Садои най гоҳо баланд ва
гоҳо паст мешуд. Наимҷон бо як маҳорати калон аз як
оҳанг ба оҳанги днгаре гузашта, дили шунавандагонро
ба ҷӯш меовард. Оҳангн дуюми ӯ боғу лолазорҳо, зин-
дагонии хушу хурсандонаи пмрӯзаи халқро пфода мена-
муд.Машқ ки ба охир распд, ҳама баробар ба ӯ офарин
хонданд.

Падари Абдураҳим омада, аз пешонаи Наимҷон
бӯсида гуфт:

— Ҳақиқатан ман ин хел найнавозиро надида бу-
дам, ба таъриф меарзй писар, боракалло.

Ҳамин тавр, рӯз бегоҳ шуд. Ҳама бо якдигар хай-
рухуш карда, ба хонаҳояшон рафтанд ва мо ҳам ба
хонаи Абдураҳмонака баргаштем.

Рӯзи дигар баъд аз ноништа мо ба шаҳр равон шу-
дем. Тагоиям ба ман чизе намегуфт, аммо дигар ша-
риконам, махсусан Раҳматулло ва Абдуҳамид ҳар за-
мой маро бо нигоҳи худ табрик менамуданд, ки тараф-
дори ман ҳам бисьёр будааст. Ҳамин вақт касе боизг
тироб номи маро гирифта ҷеғ зад. Ҳама ба қафо нигоҳ
кардем. Наимҷон дар обу арақ ғӯтида ба тарафи мо
давида меомад.

Мо гумон кардем, ки ҳамроҳи мо ба шаҳр рафтан
мехоҳад. Вале ӯ омада аз тағоиям илтимос кард:

84
— Тағоиҷон, иҷозат диҳед, ҳамин найро ба ҷураам
тақдим намоям.

Мо ҳамагй бо чашми умед ба тағоиям нигоҳ мекар-
дем. Тағоиям бо аломати ризо cap ҷунбонид.

Ман аз шодӣ худамро дошта натавониста, аз ароба
фуромадам ва ҷӯраамро ба оғӯш кашидам. Аз чаш-
монам ашки шодӣ чорӣ гардид.

Баъд аз хайрухуш ароба ба роҳ даромад.

* * *

Ман метарсидам, ки мабодо тағоиям аз воқеаи гу-
зашта ба модарам ва ё падарам чизе гӯяд. Аз байн
ду-се рӯз гузашт. Ҳеҷ кас чизе намегуфт. Аз гӯшам
савту навои най ва он манзараи пагоҳирӯзии саҳро аз
назарам дур намешуданд. Садои най торафт маро маф-
тун месохт. Дигар тоқат карда натавониста, тохта ба
хона даромада найро аз қабати кӯрпача гирифта ба
навохтан оғоз кардам.

Барон модарам ин як ҳодисаи ногаҳонй буд. У ба-
робари шунидани садои най як қад парида ба қафояш
нигоҳ карду ҳайрон монд.

— Ин чӣ бемаънигӣ! — Вай фавран аз ҷояш хесту
назди ман омад.— Ин найро аз куҷо ёфтй, зуд ба ман
деҳ! — гуфта аз дастам найро кашида гирифт ва ба
оташдон партофт.

Най месӯхт, ман ҳам месӯхтам...

— Охир, барон чй, модарҷон, ин тавр кардед? Ин
сози мусиқй аст-ку? Бо вай оҳангҳои дилчасп навох-
тан, рози дил гуфтан мумкин аст.

— Гапро бисьёр накун, тирмизак. Айба намедони?

— Акнун мақсади модарамро фаҳмидам. Мехостам
ба ӯ чизе гӯям, аммо вай ба ин имконият надода, са-
тилҳоро ба дастам доду «рафта об биёр, набошад ба
падарат гуфта, ба таги шаллоқ, мемононам», гуфта амр
намуд. Ноилоч гирьякунон сатилҳоро гирифта, ба та-
рафи ҳавз равон шудам. Хамин вақт амакам, ки дар
шаҳрамон муаллим буд, ба ҳавлй даромада омад ва
маро ба ин аҳвол дида:

— Ҳа, Темурҷон, худаш чӣ ran? Чаро гирья меку-
нӣ? — гуфта пеши роҳамро гирифт.

Фурсати чавоб додан наёфта будам, ки модарам
аз сари тағораи ҷомашӯӣ хеста, ба амакам нигарист ва
гуфт:

85
— Шумо медонед, ин додарзодаатон найнавоз шу-
дааст. Ман наяшро гирифта ба оташдон партофтам,
ана барои ҳамин гирья мекунад.

— Нағз накардед, янга,— гуфт ӯ — Охир найнаво-
зи кори айб нест. Ин санъат, ҳунар аст. Агар найнаво-
зй айб мешуд, мусиқиро омӯхтан даркор намебуд, ҳу-
кумат мактабҳои мусиқӣ кушода, пули бисьёре сарф
намекард.

Ман ашки чашмамро бо нӯги остинам поккунон ба
тарафи ҳавз рафта истода, шунидам, ки модарам ме-
гуфт: «Охир чи донам, мардум мегӯянд, ки ин хел кор-
ҳо касби паст аст»...

* * *

Муаллимҳои мактаб маро барои моҳирона навох-
танам навозиш мекарданд. Муаллими мусиқии мактаб
бошад, ба ман наи нуқрагин тақдим намуда гуфт, ки
«акнун ту аъзои кружоки мо ҳастй». Ман аз хурсандй
ба куртаам намеғунҷидам. Тохта ба хона омадам, ба
чаҳор тарафи ҳавлй нигоҳ мекардам. Мехостам бо са-
дов баланд най навозам, то ки овозаш ба фалак печад.
Аммо ба назарам ҳавлй ва хонаҳои мо тангй мекар-
данд. Ногоҳ модарам аз хона баромад.

— Ана дидед, модар, шумо наи қамишини маро
дар оташдон сӯзондед, аммо муаллим ба ман наи нуқ-
рагин доданд. Инро сӯхта наметавонед.

Модарам бо ҳаяҷон гаи задани маро дида, бо оҳан-
ги ҳазл гуфт:

— Агар бисьёр навозй, гирифта ба чоҳ мепартоям.

Баъзе аз ҳамсояҳо ва хешу таборҳо ҳанӯз ҳам най-

навозии маро таъна мекарданд. «Ба роҳи паст рафтай»,
мегуфтанд. Ин гапҳо барои ман пучу сафсатта мена-
муданд. Хаёли маро бисьёртар манзараи богу чаман-
зорҳои хуррам ва кӯҳу саҳроҳои диёрам ба худ мека-
шид. Тасаввур мекардам, ки овози наи ман аз байнн
богу лолазор, дашту киштзорҳои серҳосил, аз қуллап
куҳҳои сарбафалаккашида гузашта боз ҳам баландтар
ва форамтар садо медиҳад. Хаёл мекардам, ки садои
наи маро тамоми аҳли шаҳру деҳот мешунаванд ва ба
ман офарину таҳсинҳо мехонанд. Яқин мепиндоштам,
ки садои форами он дили сарди онҳоро, ки асрҳо боз
дар зери таъсири хурофот мондаанд, гарм намуда, ба
олами маърифат ҳидоят мекунад.

Соли 1963.

86
УСТОД АЙНЙ ВА САНЪАТИ МУСИҚИИ ТОҶИК

Деҳе, ки айёми кӯдакии ман гузаштааст, аз Самар-
канд чандон дур набуда — Кафтархона ном дошт. Агар
аз Регистон баромада, ба тарафн офтоббарои шаҳр
равон шавед, роҳи шумо бо гузарҳои Мирзо Пӯлод,
Ёминӣ, Зоминӣ, Қаландархона ва ин маҳалҳо аз тара-
фи чап ба кӯчаи Хӯҷаариқ рост меомад, дере нагузаш-
та ба деҳаамон мерасидед. Кӯчаи мо солҳои пешазин-
килобй аз ҷумлаи кӯчаҳои калонтарини Самарканд ба
шумор мерафт. Вале иморатҳои атрофи кӯча ба на-
зарам хеле хароб менамуд.

Ахолии Кафтархона асосан ба касбу корн косибй,
кулолй, дуредгарй, бофандагй, чувозкашй, челонгарй
ва ҳоказо рӯзгузаронӣ менамуданд. Илова бар он баъ-
зе аз ин хонаводаҳо аз ташвиши богу обчакорй низ
хслй набуданд ва дар хотир дорам соҳибони боги ме-
вадор сатилу сабатҳои пур аз ангуру шафтолую гелос,
олуболу ба хару хингилҳои худ бор карда, ба шаҳр
бурда мефурӯхтанд.

Кафтархона монанди бисьёр деҳоти атроф бо ме-
ваҳои хушлаззату ширини худ ном бароварда буд. Боз
болотар аз деҳи мо роҳи деҳҳои Раҷабамин, Тайлок,
Богизогон рост меомад. Баъди чанде роҳ рафтан аз нав
хадди Самарканд баромада, ба райони Панчакент гу-
зашта монданатонро надониста мемонед. Пеш аз ре-
волюция ва баъд аз он чандин солҳо дар деҳи мо ва
деҳоти атроф дар зимистон рафтуой кардани аспу аро-
ба ва дигар нақлиёт чандон осон набуд. Кӯчаҳо санг-
фарш набуданд. Вале дар баҳору тобистон хушбоду ҳа-
во, обшору хушманзар менамуд. Дар тарафи роста
кӯча дар рӯ ба рӯи дарвозаи богчаи мо ду чойхонаи
ба назар намоён вучуд дошт. Дар ҳар яки аз ин чой-
хонахо дутогй самовори мисини калон дар хизмати
мизоҷон тайёр буд. Одамони ҳар касбу хунар аз гаш-
ти бозор дар ин чо дам гирифта, чойнӯшй, гаштак,
ҳарнфона, шабнишиниҳо мекарданду пагоҳии рӯзи ди-
гар боз аспу аробаҳои худро бо ҳам пайваст намуда,
роҳи кишлоқҳои худро пеш мегирифтанд.

Ҳар яки аз ин чойхонаҳо ба гайр аз хонаю айвони
дарунии сароймонанд, ки соҳибонашон онро бештар
дар зимистон истифода мебурданд, дар берун катҳои
калони панчарадори нақшин низ доштанд. Ҳар яке аз
ин катҳо дар болои наҳрчаҳои шӯхобу хушсадо диқ-

87
қати бофандагонро ба худ ҷалб менамуданд, гузошта
буданд. Хӯҷаинҳои чойхона ва чойдавакҳои он ҳар
пагоҳ ин катҳоро бо қолину кӯрпачаҳои гуногунранг
оро дода, диққати роҳгузаронро ба чойхона бештар
мутавачҷеҳ менамуданд.

Мардуми деҳаи мо ба ҳамдигар дӯсту меҳрубон
буданд ва ба хонаи якдигар рафтуо мекарданд. Аксари
онҳо соатҳои холиашонро дар чойхона бо хушҳолй ме-
гузарониданд. Ману бародарам Убайдулло, ки ҳама-
гй аз ман ду сол калон буд, баъди бозиҳо, рӯбучини
сари ҳавзи Қӯрғон куртаю шимҳои тозаамонро пӯшида
ба сари кӯча мебаромадем ва ба суфачаҳои таги дарво-
заамон, ки аз ду тарафи он барон нишастани ду одам
сохта буданд, нишаста гашти бозорро тамошо мекардем.

Баъзан агар дар вақти рӯфтурӯби сари ҳавзи Қӯр-
ғон ва ё бозӣ карда гаштанамон варрас зада гузаш-
тани мошинаи навбаромади боркаш, ки аз кӯчаи мо
ҳар рӯз якто нимто мегузашт ва мо онро кӯнка мено-
мидем, ба гӯшамон расида монад, сатилу ҷорӯбҳоямон-
ро ҳар сӯ партофта, барон тамошои он ба тарафи кӯча
медавидем. Вале агар ин ҳодисаи барон мо шавқовар
ба бегоҳирӯзӣ рост омада монад, ману бародарамро
аллакай медидед, ки ба суфачаҳои таги дарвоза ни-
шаста, мунтазири омадани падарамон будем.

Одамон яке бо аспу ароба, дигаре бо хараробаи
пур аз сабату каҷобаҳои холй аз кӯчаи мо гузашта ме-
рафтанд, пагоҳии рӯзи дигар боз зарфҳои холиро ба
ангуру шафтолу пур карда, сӯи бозори Самарканд ме-
шитобиданд. Бо сурудхонй аз бозор баргаштани онҳо
пайдо буд, ки хеле пул кор кардаанд. Ҳамин лавҳаҳои
пурфайзу шавқовари чойхонаи кӯчабоғи мо ҳамеша ба
хотирам меояд. Дар ин ҷо ҳангоми фурӯнишинии оф-
тоб ва баробари баландшавии моҳтоби ҷаҳонтоб ҳо-
физон ва мусиқинавозони атроф ҷамъ меомаданд. Садои
суруду мусиқинавозӣ диққати аҳли деҳро ба худ ҷалб
менамуд. Гуё байни ҳофизон, навозандагон худ аз худ
як мусобиқае давом мекард. Аз мазмуни сӯҳбатҳоя-
шон маълум мешуд, ки онҳо соҳибони ҳар хел касбу
ҳунар буданд. Вале сурудхонй, навозандагиро дӯст ме-
доштанд. Ходимони газета, муаллимон, зиёиён аз чум-
лаи дӯсторону шунавандагони шеъру суруду мусиқй
буданд. Дар хотир дорам, ки аз кӯчаи мо ба қатори
саворон, пиёдагардон як марди нуронии тахминан 40—
45 сола бо сэру либосҳои шинам, зебою ороста годе

88
ба харароба, гоҳе як худаш ба як маркаби сафеди ла-
чомдор савора тез-тез ба тарафи боло гузашта мерафт.
Дар риши сиёҳи ӯ якто-нимто сафедй афтода бошад
ҳам, ӯ худро хеле чавон ҳис менамуд ва чунин ба на-
зар менамуд, ки одами оддй набуд. Ман ва бародарам
ҳангоми аз пеши дарвозаи мо гузашта истодани ин
мӯйсафеди ҷавонмонанди хушқадду қомат худ аз худ
аз чойҳоямон рост хеста ду дасти адаб ба пеш гузошта
то аз назар дур шуданаш чашм ба у духта мемондем.
Боре аз бародарам пурсидам: кй бошад ин кас, до-
мулло, муаллим, муддарис, табиб? Ситорааш хеле гарм
менамояд. Бародарам китф чунбонида, намедонам гуф-
та мемонд. Рӯзе вақти аз дӯкон ба хона баргаштани па-
дарам ба маркаби худ савора рафтани ҳамон шахси
ба мо маълум рост омада монд. Мо ҳар ду аз ҷойҳоя-
мон хеста мунтазири наздик омадани падарам ва да-
мой одами нуронй рост меистодем. Ҳамоно ки аспи па-
дарам дар пеши дарвозаи боги мо наздик омад, тохта
рафта, аз лачоми асп дошта истодем, падарам аз асп
фаромада, ба зуди бо он шахси ҳамроҳашон даста-
шонро рост пеши сина гузошта, хайру хуш карданд.
Он кас хам ин тавозӯъро ба чо оварду табассумкунон
cap чунбонида, чавоб дод. Бародарам аз лачоми асп
дошта, аспро ба даруни қӯрғон медаровард. Ман бошам
аз он шахси савора чашм наканда, аз падарам пурси-
дам: — Падар, ин кас кй? Ҳар рӯз аз пеши дарвозаи
мо мегузаранд?

— Ин кас Садриддин Айни, шахси бисьёр бузург
гуфта чавоб дод падарам ва ҳандалакро аз хӯрҷин ба
ман гирифта медод. Вале ман бе он ки барои ҳандалак
овардани падарам ӯро оғӯш гирифта, раҳмат гуям, аз
кафои шахси ба ман ошно то аз назар ғоиб шуданаш
ҳайрон, нигоҳ карда мондам. Зеро ки ин ном ба ман
хеле ошно менамуд. Дар ҳақиқат аз либосҳои тару то-
заю оддй ва рангу рӯи тозааш ба шахси муътабару
фозил монанд буд. Ва ба ин ном аинан муносиб буд,
муаллимамон дар мактаб ин номро дар як руз чандин
маротиба ба забои мегирифтанд. Саргузашти _ уро,
ки аз муаллим шунида будам, ба хотирам омад. У шо-
ир, нависанда гуфта буд муаллими мо. Барои ба кор-
хои зидди амири Бухоро баромаданаш амир хукм ба-
роварда буд, ки ӯро ҳамчун инқилобчии зидди дину
целому шариат 75 чӯб ба тахтапӯшташ зада, ба зиндон
партоянд. Вахте ки бо ёрии аскарони Сурх инкилоби

89
Бухоро ғалаба кард, уро аз зиндон озод кардаанд,
гуфта буд ба мо муаллимамон. Аз ҳамон рӯз cap кар-
да, ба суфачаи дарвозаи боғамон аз ҳарвақта дида,
барвақттар баромада нишаста, интизори дидани устод
мешудам. Метарсидам, ки он кас гузашта нараванд.
Дар чойхонаи деҳи мо ҳафтае ду-се маротиба ҳофизон,
навозандагони атроф, аз он чумла ҳофизони Панҷакент
ва райони Айни ҷамъ меомаданду сурудхонй мекар-
данд. Рӯзе дар чойхона ҳофизони бисьёре ҷамъ омада
буданд. Чанде аз онҳоро ман аз ин муқаддам дида
будам. Одамони ба ман ношинос ба ҳамдигар шеър
мехонданду баҳсу мунозираҳо мекарданд. Вақте ки
ягон ҳофиз сурудхониро оғоз мекард, ҳозирон бо диқ-
кат нишаста гӯш мекарданд. Онҳо бо лаълй, дойра,
танбуру дутор яккахони мекарданд, гоҳе якчанд ҳофи-
зон ҳамовоз шуда бандҳои мақомҳоро тақсим карда
мехонданд. Рузҳои аввал он қадар сарфаҳм намераф-
там, ки ҳофизон мақомҳоро бо кадом шеърҳо мехон-
данд ва ин мақомҳо чй ном доранд. Вале бодиққат ва
ҳаяҷон гуш мекардам. Оҳиста-оҳиста номи мақомҳое,
ки ҳофизон пеш аз ичрои он ба ҳамдигар гуфта мехон-
данд, ба ман маълум гардид. «Наво», «Бузург», «Тал-
кинча», «Чапандози Наво», «Ушшоқи Самарканд»,
«Муғулчаи Сегоҳ», «Муғулчаи Дугоҳ», «Талқини Узол»,
«Ироқ» барин номи оҳангҳоро аз забони ин ҳофизон
ҳар замен мешунидам. Ҳофизон: Маъруфхон, Мулло-
мирзо, Мирзокамол, Муҳаммадазими равонакӣ, Қори-
Яъқуб аз ҷумлаи меҳмонони иззатманди ин чойхона бу-
данд. Онҳо ҳар замон байни худ доир ба санъати овоз-
А'ОНИИ ҳофизони машҳури Осиёи Миёна ба монанди
Ҳоҷй Абдулазизи самарқандй, Содирхони Хуҷандӣ,
Муллотӯйчии тошканди, Домулло Абдуҳалими бухороӣ,
Ҳоҷи Абдураҳмони танбурии Шаҳрисабзй сухан мерон-
Данд. Аз ин андешаҳои аҳли санъат Садриддин Айнӣ
нағз бохабар буданд. Ҳангоме ки устод аз деҳ ба шаҳр
мерафтанд, ё ки аз шаҳр ба деҳ бармегаштанд, бо ода-
мони дар чойхона нишаста салому алейк намуда, пур-
супос мекарданд. Одамон бошанд ба ҳамдигар: — Сад-
риддин Айни гузашта рафта истодаанд, гуфта мемон-
данд. Рузе ҳофизони дар боло номбурда дар байни худ
қарор додаанд, ки имрӯз дар вақти аз шаҳр баргашта
истодани устод он касро аз роҳ нигоҳ медорем ва ил-
тимос мекунем, ки чанд дақиқае ҳамроҳи мо нишаста,
суҳбат кунанд.

90
Қорияъқуб, ки ба ғайр аз овози форам доштанаш,
низ табъи шоирй ҳам дошт ва худро ҳамчун ҳофиз шо-
гирди Ҳочӣ Абдулазиз мешуморид, ин фикрро қувват
дода, гуфт: — май чанд бор шеърҳоямро ба устод ни-
шон дода, аз он кас маслиҳатҳо гирифта будам. Он
кас маро мешиносанд ва боварӣ дорам, ки дар ин бора
илтимоси моро рад намекунанд. Ман худам пеш аз ба
чойхона наздик омаданашон пешвозашон баромада,
масъаларо фаҳмонида илтимос мекунам. Маъруфхон,
ки бо кадом як шахси ба ман ношинос шоҳмотбозӣ ме-
кард, ба сухан ҳамроҳ шуда, хуб мешуд, ки бо шумо
Гулханӣ ҳамроҳ ба пешвоз мерафтанд, гуфт ба Қори-
яъқуб. Хулоса бегоҳии ҳамон рӯз ба ҳофизон, мусиқа-
навозон муяссар гардид, ки дар сӯҳбати онҳо С. Айнй
чун як шахси мӯътабар иштирок намоянд. Ман ҳам,
ки мухлиси мусиқии халқӣ, созҳои мнллӣ будам, ин
суханонро шунида ба онҳо наздик рафта, ба як кунҷе
нишаста омадани устодро нигарон шудам. Баробари
бо ду нафар пешвозгирандагон ба чойхона наздик ома-
дани Айнй ҳама ҳофизон ва дигар чойнӯшон аз ҷойҳо-
яшон бархоста рост истодаид. Айнй наздик омада, бо
ҳама пурсупос, саломуалейк карда, ба пешгаҳ болои
кӯрпача, дар як тарафи кат нишастанд. Ҳамаро як-як
аз назар гузаронида ба нишастан таклиф карданд. Баъ-
ди каме хушҳолӣ ва чойнӯшӣ Айнй илтимос карданд,
ки ҳофизон чизе сароянд. Мулло Мирзо ва Маъруфхон
ба даст лаълй гирифта, мақоми «Чапандози Наво», «Му-
хаммаси баётро бар газали Нозим» хонданд.

Чу дар дил орзуи сӯҳбати ширинкалом омад,

Ба номи ӯ забонро шарбату шаккар ба ком омад.

Баъди хотимаи суруд, Айнй ба ҳофизон офарин хон-
да, илова намуданд, ки ман ин сурудро бо ҳамин му-
хаммас дар Бухоро дар ичрои Ҳоҷй Абдулазиз шуни-
да будам. Устод дар фуроварди сухан мулоқоти ав-
валинашонро бо Ҳоҷй Абдулазиз ҳикоят намуданд.

Баъди чанд соли ин воқеа амакам Аълам Шаҳидӣ,
ки дар якумин донишкадаи олии Самарканд таҳсил
дошт ва рӯзе маро ба вохӯрии устод Айнй бо студен-
тон ҳамроҳ бурд. Толори маҷлисгоҳ аллакай аз сту-
дентону муаллимон пур буд. Вале мо коре карда, бо
амакам дар қатори ҳамкурсони ӯ чой гирифтем. Ман

91
аз хурсандӣ ба куртаам намеғунҷидам, дар ин ҷой ҳам
ба ман муяссар гардид, ки баромади пурмазмуни Ай-
ниро шунавам. Дар баромад устод аз саргузаши худ
нақл намуда, ҷавононро ба сӯи илму маърифат даъват
менамуданд. — Шумо ҷавонон, мегуфтанд устод, хуш-
бахттарин ҷавононн ҷаҳон ҳастед. Танҳо ҳукумати шу-
роии дар дуньё ягонаю аввалин дари илму маърифат-
ро барои шумо кушод, ки онро падару модарони шу-
мо, авлоду аждоди гузаштаи шумо асрҳои дуру дароз
орзу мекарданду барои он мубориза мебурданд. Вале
ба мақсад намерасиданд. Чӣ тавре ки мебинед, акнун
замона дигаргун шудааст.

Ман, ки аз хурдиам ба мусиқӣ меҳр доштам, дар
кружокҳои худомӯзии мусиқӣ фаъолона иштирок ме-
кардам. Ҳанӯз 13—14 сола будам, ки ба навохтанн
якчанд созҳои мусиқй лаёқати хуб пайдо карда будам.
Суруду навоҳои халқиро тез-тез азхуд намуда, бо соз-
ҳои гуногун менавохтам. Муаллимони кружокҳо маро
дар ҳар ҷо таъриф мекарданд, ба мукофотҳо пешни-
ҳод менамуданд. Расмҳоямро дар газетаҳои девори
мекашиданд. Вале ба хаёлам ин ҳама барон ояндаи
ман хеле кам буд. Ҳар рӯз ба фикри он мешудам, ки
дар ягон ҷой агар бо Садриддин Айнй ру ба ру шуда
монам, дар ин бора аз он кас маслиҳат мепурсам. Ҳа-
ракат мекардам, ки ба института этнографии мусиқии
Самарканд, ки ҷои машғулияти он дар ҳуҷраҳои мад-
расаи Шердор мегузашт, дохил шавам. Аммо ин мак-
сад ба ман муяссар нагардид. Хулоса баъди хатми мак-
таби ҳафтсола мудири мактаби деҳаи Равонак маро ба
муаллимии мактаби ибтидоӣ таклиф карда ваъда дод,
ки кружоки мусиқии миллӣ ташкил карда медиҳад.
Дар Равонак чанд сол кор карда, бо ҳофизони он чо
шинос шудам. Яке аз он ҳофизон Муҳаммадазими ра-
вонакӣ, сабки хониши Ҳоҷӣ Абдулазизро бисьёр усто-
дона бо ҳамовозии дутор месуруд. Баъди ба Душанбе
ба кор омаданам бо устод чанд бор дар маҷлисҳои
адибону санъаткорон ва дар театрҳо вохӯрдам. Хуш-
бахтона дер бошад ҳам, орзуи ман чомаи амал пӯшид.
Дар намоши спектакли «Дохунда» Абдусалом Де-
ҳотй маро бо устод шиносониданд. Ҳамон вақтҳо на-
висанда Ҷалол Икромӣ дар асоси романи устод «До-
хунда» пьесаи драмавие ба ҳамин ном тартиб дода бу-
данд. Якчанд номераҳои мусиқй ва сурудҳои пьесаро ба

92
оҳанг дароварда, барон оркестри милли такмил дода
будам, ки ба устод хеле хуш омад.

Соли 1940 дар айёми тайёрӣ ба намоиши даҳаи санъ-
ат ва адабиёти тоҷик дар Москва сурудҳои халқии
«Хуш он замон», «Гулпарӣ ба нозам»-ро дар иҷрои ҳо-
физони ҷавон шунида изҳори хурсандӣ ва таъкид кар-
данд, ки дар оянда ин хел сурудҳои халқиро ба адво-
ри аврупой сабт карда, дар шакли маҷмуаи сурудҳои
халкӣ нашр кардан лозим аст.

Соли 1947 мулоқоти худро бо устод дар толори маҷ-
лисгоҳи Совети Олии РСС Тоҷикистон ба хотир мео-
варам. Дар ин ҷо сессияи Совети Оли мегузашт. Устод
маро дар вақти танаффус дар роҳрав дида монданду
бо чеҳраи кушод салому алек карда гуфтанд: Шу-

нидам, ки ба Маскав ба хондан рафтед. Бисьёр кори
хуб кардед. Шумо мусиқии халқи ва «Шашмақом»-ро
нағз медонед, суруду навоҳои шумо эчодкарда, ба ман
хеле маъкул, бояд илми мусиқии замонавиро аз худ
намоед. Асарҳои симфонӣ, операвй нависед ва ин кор
бояд аз шумо cap шавад ва ман бовари дорам, ки аз
ӯҳдаи ин кор баромада метавонед. Албатта ин барои
шумо хеле мушкил, аммо шароит ҳаст ва ба шумо ёр
дам хоҳанд расонид. Шумо ин суханҳои маро ба рафи-
конатон гӯед, — халқ ин хазина аст, эҷодиёти халқро
омӯхтан ва онро бо назарияҳои мусиқии замонавии
Аврупо бой гардонида, ба халқ тӯҳфа намудан, ин ва-
зифан санъаткори ҳақиқӣ аст. Ба шумо маълум аст,
ки дар замони мо бе омузиши мусиқии Аврупо, наза-
рияҳои пешкадами он онера, симфония эҷод кардан
ғайриимкон аст.

Ман албатта, аҳамияти аз консерватория тарбия ги-
рифтанро мефаҳмидам, вале шунидани ин суханҳо аз
забони шахсе, ки дар мухити Осиёи Миёна аз хурдсо-
лиаш танҳо овози ҳофизони халк, доираю танбуру ду-
торро шунида омадааст, хеле таъсирнок буд. Ин мас-
лиҳат ва ғамхорие буд, ки устоди барчастаи илму ма-
даният, асосгузори адабиёти советии тоҷик зоҳир ме-
намуд. Бо ҳаяҷон дойр ба мусиқй сухан гуфтани устод
вазифаи маро дар роҳи азхуд намудани илми мусиқи,
муносибат, муҳаббати маро нисбат ба мусиқии халқию
классикии тоҷик бештар афзун намуд. Худамро хуш-
бахт мешуморидам, ки чунин як шахси бузург дар
хусуси эчодиёти ман падарона маслиҳат медиҳад. Со
ли 1948 дар Душанбе 70-солагии устод ботантана чашн

93
гирифта шуд. Баъди ба охир расидани қисми расмй
ва концерт бо устод вохӯрдам. Он кас ба май гуфтанд,
рафпқ Шаҳиди аз шумо ходит менамоем, ки достоин
Абдулқодир Бедил «Қомде ва Мадан»-ро хонда бароед.
Дар асоси он либреттои опера ва ё балет тартиб додан
мумкин аст. Хуб мешуд, ки ба зуди дар ин бора бо
Абдусалом Деҳоти дамкорй намоед. Ман ба он кас
гуфтам, ки бо шумо дар ин бора сӯҳбат гузаронида,
ба кор шуруъ намояд. Ба ғайр аз ин устод боз чандин
бор дойр ба масъалаҳои муҳимии мусиқй сӯҳбат наму-
данд. Таъкид менамуданд, ки ҷавонони оянда бояд
мусиқии халқ ва классикии «Шашмақом»-ро нағз омӯ-
занд ва аз худ намоянд. Дар асарҳои худ аз ин шоҳ-
асар ва мусиқии халқ истифода баранд, дар асоси он
асарҳои мусиқии сазовори замон офаранд. Ҳисси дил-
сузии устод дар «Ахгари Инқилоб» хеле пуробу ранг
ба қалам дода шудаанд. Аз навиштаҳои устод пайдост,
ки у дар инкишофи маданияти мусиқӣ ҳиссаи бебаҳо
гузоштанд. Ва дар ин хусус хеле оқилона навиштаанд:
«Шашмақом» як комплекси ҳавоҳоп классики буда, то
имрӯз дар Осиёи Миёна, дурусттараш дар Тоҷикистону
Узбекистон мавҷуд аст. Дар нотаи Европагй ҳам ги-
рифта шудааст, ки бо ин кор дар таърих пойдор мон-
дани вай таъмнн аст (Маҷмӯаи «Ахгари Инқилоб»,
саҳифаи 174). Насиҳат ва ғамхориҳои устод маро болу
пар бахшиданд. Дар фикри мутолиаи достопи «Қомде
ва Мадан» афтодам. Бо шоири машҳур Абдусалом
Деҳоти дар ин бора чандин маротиба гуфтугӯ кардам.
Хулоса соли 1952 Деҳотй дар ин мавзӯъ нақшаи либ-
реттои операро кашиданд. Ман ҳам ба навиштани су-
рудҳои ҷудогонаи он оғоз кардам. Хулоса операи «Ком-
де ва Мадан» навишта туда, премьераи он 12 декабри
соли 1960 дар саҳнаи Театри опера ва балети тоҷик,
ки номи устод Айниро дорад, барпо гардид. Соли 1972
достсни симфоние дар асоси оҳанги «Сарахбори Бу-
зург», «Талқинчаи Савти Сарвиноз», макоми симфоние
эчод намуда, номи онро «Бузург» гузоштам, ки ин ма-
ком худи ҳамон сол дар ичрои оркестри симфонии ко-
митети кинематографияи СССР ба лентаи магнитофон
сабт гардид. Вале дар омади ran мехоҳам бигӯям, ки
ин асар аз камбудй холй нест ва ман дар оянда баъзе
лаҳзаҳои онро аз нав дида баромада, бори дигар ба
сабти мукаммали он кӯшиш карданиям.

Соли 1968 монтажи операи «Комде ва Мадан» дар

94
Москва дар иҷрои оркестри калонн комитета радио ва
телевизион ва хори капеллой ба номи Птица ба лентаи
магнитофон сабт гардид, инчунин ба карта низ гуза-
ронида шудааст. Бастакор Юрий Тер-Осипов бо ҳамко-
рии Шоҳназар Соҳибов, Фазлиддин Шаҳобов, дар асо-
си мақоми «Сегоҳ» низ асари симфониро ба худ ҷалб
намудааст.

Соли 1977 дар зимни савту навоҳои «Шашмақом»,
симфонияи «Мақомҳо»-ро эҷод намудам, ин асар дар
конкурси умумииттифоқии бастакорони СССР, ки бах-
шида ба 60-солагии таъсисьёбии СССР эълон карда
шуда буд, ҷои дуюминро ишгол намуд. Ин асар низ
соли 1978 дар иҷрои оркестри симфонии театри калони
СССР, таҳти роҳбарии дирижёр Юрий Эрмлер ба на-
вори магнитофон сабт шуда, дар симпозиуми байнал-
халқии мусиқии анъанавй ва классикии мардуми шарк,
ки дар Самарканд баргузор шуд писанди мухлисони
сершумор гардид.

Соли чорй театри опера ва балети ба номи С. Айнй
операи «Ғуломон», ки ман ӯро дар асоси баъзе лав-
ҳаҳо романҳои «Ғуломон» ва «Дохунда» (с. 1979) на-
вишта будам, соли 1980 бори дигар бо ташаббуси ар-
тиста халкии СССР С. Валаматзода аз нав ба саҳна
гузошта шуд.

Хеле хурсанд ҳастам, ки насиҳат ва ғамхориҳои устод
С. Айнй нисбат ба кори эҷодии ман мадади калон шуд
ва дастовардҳои зиёди эҷодй овард.

Умед аст, ки дар оянда бастакорони чавони мо дар
ин мавзӯъ асарҳои сазовори замон офарида, репертуари
худро рангин хоҳанд кард.

ЁДИ ФАРЗАНДИ БУЗУРГИ ХАЛ К,

Бо Мирзо Турсунзода ҳамсӯҳбат шуданро албатта
ҳар кас шарафи бузург медонист. Хушбахтона ман бо
ин шахси фозилу ҳимматбаланд на фақат ҳамсӯҳбат,
инчунин дӯсти наздик ва ҳамсоя будам. Ашъори ди-
ловези ӯ ба пешрафти фаъолияти ҳунарни ман таъсири
босамаре дорад. Ифтихормандона мегӯям, ки барои
тахассуси бастакориро пеша кардан ва ба ин кор ҷид-
дан му.каббат бастанам, дӯстии ман бо Турсунзода аз
он чиҳат хеле чолиб аст, ки хар як мисраи ашъори
ӯ ҳиссиёти баланди инсонпарварӣ, ишқи пок нисбат

95
ба Ватан, ба Партиям Коммуниста, қалби соф ва му-
ҳаббати гарму чушони у ба халқаш бо ифодаҳои ба-
ланди шоирона мунъакис шудаанд. Ин воситаҳои ран-
гини шоиронааш ба аҳли эчод, аз чумла ба бастакор
илҳоми саршор эҳдо намудааст.

Шахсан май шеърҳои Турсунзодаро мисли ашъори
классикой ва намояндагони беҳтарини адабиёти сер-
миллати совета мехонам ва ҷаҳон-ҷаҳон лаззат ме-
барам. Масалан шеъри зеринро шоир баъди Ҷанги
Бузурги Ватанй эчод кардааст ва май ба он оҳанг
эчод намудам, ки то ҳол дар иҷрои ҳофизони мо шу-
навонида мешавад.

Ватан меҳрат ба дил азбаски чо шуд,

Дилам аз хуррамй чун ғунча во шуд.

Хуш он касро, ки дар оғӯши гармат,

Намояд зиндагию кору роҳат.

Ба монандат касе модар надидааст,

Надидаасту на дар олам шунидаст.

Солҳои Чанги Бузурги Ватанй Мирзо Турсунзода
сардори управленияи корҳои санъатро дар назди Со-
вети Вазпрони РСС Тоҷикпстон ба ӯҳда доштанд.

Рузе он кас маро ба идораашон даъват карда гуф-
танд, ки баъди 3—4 моҳ театри вилоятии Кӯлоб бо як-
чанд спектаклу барномаи калони концертй ба Душанбе
меояд. Дар маркази республика даҳаи адабиёту санъ-
ати Кӯлоб баргузор мегардад. Маъмурияти театр ва
управленияи санъати шаҳри Кӯлоб ба ман мактуб на-
вишта илтимос кардаанд, ки шуморо барон ёрии ама-
лии эчодй расонидан ба он ҷо фиристонам. Ҳа, боз худ
навакак режиссёри театр В. С. Смирнов ҳам телефон
корда ҳатман Шуморо хоҳиш намуд. Щумо чй мегӯед?
Ман ризояти худро додам ва пас аз ду рӯз ба Кӯлоб
рафтам. Коллективи театр маро бо хурсандй пешвоз
шрифт ва мо ба кор оғоз кардем. Аз байн чанд рӯз
гузашт, дар театр репетицияи спектакли «Шабн 28»
мегузашт. Бачахо бо шавқ сурудҳои онро месуруданд.
Ба саҳна менигарнстам, дар хамин асно яке аз артис-
тони дар саҳна буда ба ман рӯ оварда бо даст ишора
кард, ки ба қафо нигарам.

Ба қафо нигаристам, ки Мирзо дар қафо нишаста
бо завк репетицияро тамошо мекарданд, ба пешвоза-
шон рафтам, ҳамдигарро ба оғӯш гирифтем. Пас аз

96
хотимаи репетиция артистони ҷавони театр ба атпосЬи
шо„р ГИрд омаданд. Турсунзода ба ,анонс! дар бор!"
корҳои худ нақл мекарданд. "

Чи тавре ки мебинед, ташкили театри мусиқй дао
шадр,, Кулоб шаходата он аст, кп дар оян/а са„ъ“!
- - ГИК ЧУН0Н нашъунамо меёбад, ки мислашро
аьрих надидааст. Солҳои пеш халқи мусиқидӯсту шо-
иртабиату санъаткори мо орзу мекард, ки оҳангу
шеърҳои эҷодкардаи онхо манзури омма бошад, ба ман-
фиати одамон хизмат намояд. Аммо ин орзую умеди он-
ҳо ҳаргиз ҷомаи амал намепӯшид. Шоирон, ҳофизон,
санъаткорон дар зери зулми амирону амлокдорон азо-
бу уқубат кашида, аз ҷаҳон чашм мепӯшиданд Имрӯз
чи тавре ки Ленини кабир гуфта буд, «Санъат азони
халқ аст». Ҳунарнамоии ҳар як артиста хушлаёкату
хофизи хушхонро кас дар саҳна дида беҳад хурсанд
мешавад. Баробари ин Турсунзода оид ба масъалаҳои
дигари шеъру мусиқи бо эҳтиром сухан меронданд. Дар
давоми ду рузи репетицияҳо спектаклу барномаҳои
концертиро аз назар гузаронида ба Душанбе баргаш-
танд.

Даҳаи адабиёту санъати Кӯлоб дар Душанбе бому-
ваффақият барпо гардид.

Дар яке аз рӯзҳои тобистони соли 1945, соли ғала-
°аи халқи совета дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ, ҳамроҳи
як гуруҳ санъаткорон ба яке аз колхозҳои райони Ор-
чоникидзеобод мерафтем. Дар он ҷо ба шарафи ичрои
плани панҷсолаи колхоз ҷашне барпо шуда буд. Ма-
шинаи мо босуръат пеш мерафт. Шамоли форами кӯҳ-
сорон гуё ниҳолҳои пахтазоронро навозиш мекард.
Буи атрафшони гулу себаргаҳои атроф ҳаловате дошт.

Дар роҳ Турсунзода таклиф кард, ки каме истем
ва аз мошин берун баромада, атрофро назар андохтем.
Аз ободии деҳи сарсабзи пахтазорону боғу токзорҳо
дили шоир ба ҷӯш меомад. Ин сатрҳо маҳсули ҳамон
лаҳзаҳои дилфиреб аст:

Офарин бодо шуморо, паҳлавонон, офарин,

Марду занҳои далери Тоҷнкистон, офарин.

Дар давоми роҳ шоир ҳамин мисраъҳоро такрор
намуда баъд аз он ба ман рӯ овард:

Шаҳиди, то ба колхоз рафта расиданамон, ин
шеърро ба охир мерасонам, хуб мешуд оҳанге менавиш-
тед.

7—4372

97
— Хуб шудааст, Мирзоака,—гуфтам.—На фақат оҳан-
гашро тайёр кардан, инчунин бо ҳофизон машқ карда,
дар барномаи концертин имшаба дохил кардан мум-
кин аст.

Хулоса, то ба колхоз рафта расиданамон шеъру
оҳанги он ҳам тайёр шуд. Ба идораи колхоз даромада
оҳангу матни сурудро бо танбӯр навохтам ва хондам
ва ба адвор сабт намуда, сониян ба ҳофизон омӯзони-
дан шурӯъ намудам ва ҳамон бегоҳ дар концерта тӯи
колхоз ҳофизони намоёни республикаамон ҳамин шеър-
ро бо оҳангаш суруданд. Имрӯз иддае аз ҳофизон ин
сурудро месароянд ва ба навори магнитофону карта
сабт шудааст:

Шавкатон моро ба колхози шумо овардааст,

Эй сазоворони меҳру ҳурмату шон офарин.

Ин қабил ашъори равону хушоҳанг бастакорро ба
илхом меоварад. Боз як суруди дигареро, ки бо ҳамко-
рии Турсунзода дар лаҳзаҳои сайри атрофи шаҳр сурат
шрифта буд, хотирнишон кардан чоиз аст. У дар рафти
сайру гашт чанд мисраи аввалашро навишта ва он
мисраъҳо дар хотирам нақш баста буданд, ки сониян
ба ман муяссар гардид ба матни он оҳанг эҷод на-
моям.

Гуфта будй, ту ки меҳмон мешавй,

Дар тани чонпарварон чон мешавй.

Рӯзу шабҳо интизорам ман ҳанӯз,

Бо дили уммедворам ман ҳанӯз.

Хонаи мо он кадар хам дур нест,

Гарчи дар чашми шумо манзур нест.

Сӯи мо тар бо суроғе меравй,

Аз миёни кӯчабоғе меравй.

Шаҳри мо монанди боғу гулцнан аст,

Манзили сайру тамошо кардан аст.

Сурудҳои халқй ва мусиқии классикии точикро кй
дӯст намедорад? Шунидани онро Турсунзода дар иҷ-
рои Акашариф Ҷӯраев, Шоҳназар Соҳибов, Фазлиддин
Шаҳобов, Бобоқул Файзуллоев, Барно Исҳоқова, Шоис-
та Муллоҷонова, Ҳанифа Мавлонова ва дигарон гуворо
мешуморид ва бо онҳо гоҳе ҳамроҳ мешуд, гоҳо ба зав^
омада аҳли махфнлро ба раке даъват мекард. Мах-
сусан ин кабил сурудхониҳо дар меҳмонию тӯйҳои ару-
сй ва ё ҳангоми ҷашнгирии ин ё он санаи муборак

98
халкии ЙТ меомад- Д?Р ин ҷамъомадҳо сурудҳои
4 /Д он зам°н», «Гулпари», «Чорзарб» «Каб-

с^баУтШРба„ФТя°Г,М Д"ГаР СУРУД™ тУ™аР» «
уҳоат бо як овоз месароидем. Дар сӯҳбатхои vnn

суруди «Хуш он замон» мақоми арзанда дошт.

Дигар аз суруди умумй «Пиёлаи мо» буда муал-
лифи ин суруд ҳам М. Турсунзода аст. Соли 1949 'дар
концертҳои даҳаи адабиёт ва санъати тоҷик дар Моск-
ва мувофиқи талаби^тамошобинон борҳо такрор мешу-
данд. Ба забони руси ин сурудро Гудзенко тарҷима на-
муд. сурудро ҳамаи иштироккунандагони концертҳои
даҳа мехонданд, дар қисми яккахониаш артисткаи хал-
кии Республика Раъно Ғолибова интихоб шуда буд
Вақте ки поезд аз станцияи Сталинобод ба суй Москва
равон гардид, Раъно Ғолибова ба хондани суруд оғоз
кард, дигарон ба у ҳамовози мекарданд.

Аҷоибаш ин буд, ки дигар пассажироне, ки аз вагон
ба вагон мегузаштанд, дақиқае рост истода, бо диқ-
қат оҳангро мешуниданду ҳамроҳи мо мехонданд ва бо-
вар кунед ки то ба Москва ин суруд дар вагонхо та-
нинандоз буд. к

Рузе дар як сӯҳбат сухан дар бораи хислатҳои хуби
инсони мерафт. Дар зиндагй ҳамин тавр ҳам мешавад
ки баъзан одамони чудогона аз омади кори худ болида
ҳавобаландию манмани мекунанд.

— Хусусан, гуфтанд Мирзоака, вақте ки онхо ба
вазифаи каме баландтар мерасанд, бо одамон беэъ-
тиноена муносибат мекунанд, вале дар охир аз ин ко-
ри худ шатта мехурданд, хушбахтона ин хел одамон
дар баини мо хело каманд.

Дар омади ran, ман як байти насиҳатомези яке аз
классикони адабиёти точикро хотирнишон кардам:

Баланду пастии дуньё қафои якдигаранд,
Агар ба моҳ барон назар ба чоҳ андоз.

тянл “?РИ бпсьёР баланд, бомаврид хондед, — гуф-
танд Мирзо, вале ду байта аввали онро хонда баъд

Ду[,аЙтро илова кУнед, мақсад равшантар ме-
шавад — гуфта худашон қироат карданд:

Чу офтоб ба ҳар заррае нигоҳ андоз,
Чу абр сояи раҳмат ба ҳар гиёҳ андоз.

99
Баланду пастии дуньё кафои якдигаранд,

Агар ба мо.\ барон, назар ба чоҳ андоз.

Баъди ғалабаи Ҷанги Бузурги Ватанй ман майли
таҳсил дар Москва намудам. Мирзоака маро дар ин
бора бисьёр дастгирй намуданд. Мегуфтанд, ки Шумо
аз бачаҳоятон хотирҷамъ бошед. 5—6 сол як чашм
пӯшидан қатӣ гузашта меравад, аммо хондани Шумо за-
рур аст. Барой ба Шумо шароити хонданро муяссар на-
мудан, он чй ба ман тааллуқ дорад, ёрй мерасонам. Дар
ёд дорам, ки бевақтин шаб аз Москва ба хонаи Мир-
зоака занг задам. Мехостам саломатии бачаҳоямро пур-
сам (дар он айём ҳам мо дар як хонаи истиқоматй
ҳамсоя будем). Телефонро ё худи Мирзоака ё ки зав-
ҷаашон мегирифтанду зуд мақсади маро фаҳмида ба
хонаи мо ба қабати дуюми иморат баромада хабар ме-
доданд, ки аз Москва телефон шуда истодааст, ё ки
ба телефон мегуфтам, ки барон бачаҳо тӯҳфае ва ё
ягой посилкаи дигаре фиристондам. Он кас ба хонаи
мо ин хабарро мерасониданд. Ҳар боре ки Турсунзода
ба Москва мерафтанд, таклиф мекарданд, ки ба ягон
спектакль ё ки концерт равем.

Рӯзе соатҳои 8-бегоҳй дар хобгоҳ будам. Мирзоака
бо ҳамроҳии Баҳоваддинов Аловуддин Маҳмудович
даромада омаданд. Ҳарду бо чеҳраҳои хандон пур-
супос карданд. Салому суруди ҳамаи рафиқон баро-
дарони наздик ва аҳли оилаатонро лутфан кабул
намоед. Дар дастонашон чизҳои коғазпече буданд. —
Омадем, ки студенти чавонро як бинем, гуфтанд ба
оҳанги шӯхи Мирзоако.

Аммо романеи «Зи сӯзи сина»-ро нашунида наме-
равем, гуфтанд Аловуддин Маҳмудович ҳам оҳан>ги
мехрубонии Мирзоакоро давом дода. Баъди фурсате
Шавкат Ниёзй бо як шоири ҷавон даромада омаданд.
Сурудҳои Лоҳутӣ ва худи Турсунзодаро паси ҳам ме-
хондем.

Тахминан 25-сол қабл аз ин сахт бемор шудам.
Нисфи шаб буд, ҳарорати баданам хеле баланд шуда
буд. Бачаҳоям аз ин воқеа ба тарсу воҳима афтода чи
кор карданашонро надониста зуд ба хонаи Турсунзода
хабар медиҳанд.

Баъди чанд дақиқа Турсунзода бо ҳамроҳии про-
фессор Лихтциер Израил Борисович ва шогирди у ва
боз як ҳамшираи шафқат ба хона даромада омаданд.

100
Ман ба оилаам мегуфтам, ки дар ин бевақтии шаб
<соати чори шаб) одамонро ташвиш додан шарт набуд.

Вале Турсунзода ба оҳанги дустиву бародарй ме-
гуфтанд, ки эҳтиёткори ҳамеша натнҷаи хуб мебахшад.
Шумо ин тавр нагуед, бачаҳо нағз карданд, ки хабар
доданд, охир ҳарорати баданатон то ба 40 баромадааст,
духтурҳо бо мошин омаданд. Хулоса духтурҳо дорую
дармон карда маро аз касалии ногаҳонй раҳо наму-
данд.

Мирзоака ба духтурҳо изҳори миннатдорӣ баён на-
муда онҳоро гуселониданду боз баргашта ба сари бис-
тари ман омада маро дилбардорӣ намуда шеърҳои нави
■худро хонданд.

Ин хислатҳои инсонпарварӣ ва садоқату дӯстии
шоир ба ман сиҳати бахшид ва ман баъди чанд рӯзн
•он ба по хеста, ба ичрои вазифа шудам.

Турсунзода ба маъракаҳои оилавии ҳамсояҳо, рӯз-
ҳои хурсандии рафиқони худ иштирок намуданро низ
хеле дуст медоштанд.

Ачибаш дар ҳамин ҷост, ки Мирзо бо хулқу раф-
тор, суханҳои пурҳарорату боэҳсоси худ як маъракаи
хурдакакро ба туй мубаддал мекарданд. Иштирокку-
яандагони суҳбатро ба сурудхонӣ, ба рақсу бадеҳагӯй
даъват мекарданд. Зеро ки завқу шавқи он кас нисбат
ба мусиқи хеле баланд буд.

Ба хотир дорам соли 1956 буд, ки барои ҷашнгирин
45 солагии Деҳоти ба хонаашон чамъ омадем.

Ба болои миз ҳамаи нозу неъматҳо омода буданд.
Меҳмонон шеърхонй, ба ҳамдигар орзуҳои нек изҳор
мекарданд. Суҳбатҳои бо завқу шавқи шоирону на-
висандагон ба маърака як рӯҳия, ҳаловату таровати
аҷоибе дошт.

Турсунзода бо як хурсандии беинтиҳо аз ҷо бар-
хоста гуфтанд:

— Шеърхонй, орзуҳои нек барои шоир ва санъат-
кор руҳи тоза, илҳоми нав мебахшад. Вале агар шеър
бо мусиқӣ бо ҳам тавъам садо диҳад, боз хубтар ме-
шавад. Биёетон ҳамаамон суруди «Хуш он замон»-ро
месароем ва баробари ин шеъри Хисрави Деҳлавиро
ба ёд оварданд:

Мутрибе мегуфт Хисравро, ки эй ганчи сухан,

Илми мусиқи зи ганҷи назм некӯтар бувад.

101
Сониян ба ман ишора карданд, ки оғоз кунем. Ман
сурудро оғоз кардам.

Хуш он замон, ки ба саҳни чаман ту бошию ман,

Пиёла бошаду май бошаду ту бошию ман.

Мисраи охиринро ҳамаи ҳозирон, ки тахминан 25
нафар будем, ҳамовозӣ мекарданд.

Суруд хотима меёфт. Вале Деҳотӣ, ки якҷоя бо мо
суруд мехонданд, оҳиста гуфтанд, ки «Гулпарй»-ро
чуфт кунам. Мирзо ба рақс медарояду мехонад: — Ман
табақчаро ба сифати дойра истифода бурда суруди
«Гулпарӣ»-ро оғоз кардам.

Мехоҳам боз таъкид намоям, ки дар ин хел сӯҳбату
ҳамнишиниҳо бо Мирзо Турсунзода борҳо иштирок на-
мудаам ва бештар умеду орзӯҳо мекардам, ки бо ин
марди фозил, шахси мӯътабару олиҳиммат, инсондӯст
ҳамсӯҳбат шавам ва ба суруду достонҳои ӯ оҳангҳо эчод
кунам.

Ӯ мегуфт: Дар асоси мавзӯи «Ҳасани аробакаш»
либреттои опера тартиб доданй ҳастам, ки мусиқии
онро бояд шумо нависед, дар ин опера Шумо суруду
оҳангҳои ба халқ ошнои шаҳру деҳоти бошукӯҳ, садои
шаршараҳои кӯҳсорони cap ба фалак кашидаю набзи
сози саҳроҳои пахтазорони моро ба мусиқии симфонй
таҷассум созед.

Ин орзуҳои некашро якчанд рӯз муқаддам аз дар
табобатхона буданам шунида, ба ӯ изҳори миннатдорӣ
баён намудам, дар умеди он будам, ки рӯзҳои наздик
ӯро дар хонааш сиҳат ва саломат мебинам. Аз ӯ мазму-
ни мухтасари либретторо мегирам.

Аммо ин орзуи ман ба навмедии ногаҳонй мубаддал
гардид.

Бегоҳии 24-сентябри соли 1977 дар хона машғули
кори эҷодӣ будам, ки хабари мудҳише оварданд. Ба
тарафи табобатхонаи шаҳрчаи тиббй пои пиёда ме-
давидам, бовариам намеомад, ки дӯсти ҷониам аз олам
даргузаштааст. Аз байни одамони дар роҳрав рост
истода Давида даромадам. Вақте ки дар рӯи кат чисми
беҷони ӯро, чашмони пурнуру меҳрангези ӯро абадй
пӯшида дидам, сэрам чарх заду чашмамро сиёҳӣ пахш
намуд. Доду фарьёд задам, ба назди бистари насади
беҷони ӯ нишастам, ашки ҳасрат рехтам. Ачал чй бе-
раҳму шафқат аст!

Мулоқоти дӯстию бародарй, лаҳзаҳон ҳамкории

102
эҷоди, хислатҳои инсонпарвари, маҷлисорои, ниҳоят
суҳбати чанд рӯз қабл аз он дар табобатхона баргу-
зоргашта аз назарам чун навор мегузаштанд.

. ^Марг нест, умед ҳасту зиндагонӣ ҳаст дар
дунье» мегуфт у ҳар замон дар омади ran.

Мехостам ягон мусиқии сӯгворӣ, марсияе эҷод намо-
ям. Вале барон ин вақти бисьёре лозим буд. Зеро ки
ҳаяҷону таассурот ғаму ҳасратамро мехостам тавассу-
ти мусиқи амиқтар таҷассум намоям. Бинобар ин ба
хулосае омадам, ки фикру таассуроти худро тавассути
шеър ба руи коғаз сабт намоям.

Рафти зи байни мо кунун
Мирзои пуранвори мо
Арзандаи ин бӯстон
Ҳам шоири мо, ёри мо.

Гарчи дилро пора мекард,

Оҳи сарди дӯстон
Гарчи бо гӯшам шунидам,

Нолаҳои хоҳарон.

Лек бар маргат наояд
Ҳеҷ гоҳе боварам.

Эй азизу меҳрубонам
Обрӯи кицпварам...

Шиносой дар ҷараёни кор бо асар, шеъри шоираи
Украина М. Иовенко, ки ба мақсади иштирок намудан
ба ҷашни рузҳои адабиёти рус дар Тоҷикистон чун
меҳмон омада буд, вале хабари ногаҳонии мудҳишеро
дар бораи вафоти шоир шунида, бо дили пур аз дарду
алам шеъре навишта буд, таассуроту таппиши дили
маро афзун гардонид. Тарҷумаи тоҷикии онро шоири
чавони тоҷик М. Едгори ба сомон расонидааст, ки хеле
пурсузу гудоз аст.

Лаҳзаҳое, ки он чо оҳанг танҳо тавассути скрипкаҳо
садо медиҳанд, байтҳои дар боло ба шакли шеър на-
виштаам дар иҷрои гуянда, ҳамчун эҳсосоти шахсии
оастакор ба самъи шунавандагон хоҳанд расид. Баро-
бари ин дар асар ашъори рангини Мирзо ба шакли cv-
руд низ мавр иди истифода шуда, ин абадияти осори
уро бори дигар гушрас хоҳанд кард:

Гуфта будӣ ту кн меҳмон мешавй,

Дар тани ҷонпарварон ҷон мешавй.

103
Ин буд ифодаи дӯсти ва рафоқати чандинсолаи ман
бо Мирзо Турсунзода.

Ман фақат чанд лаҳзаҳои мулокоти худро дар бо-
раи ин шахси мӯътабар, ки имсол 70-солагии зодрузи
ӯро халқи совета ва кишварҳои ба мо дӯст қайд мена-
мояд, ба тариқи ёддоштҳо нигоштам.

АЗ САМАРКАНД ТО БА ДАРВОЗ

Ду се рӯз шудам меҳмони Дарвоз,

Намудам сайри ҳар бӯстони Дарвоз.

Ба як сӯ барфу як су пухта гелос,

Аҷаб фаслест тобистони Дарвоз.

Ин сатрҳо порае аз он сурудҳои машҳури Абдуса-
лом Деҳотӣ аст, ки соли 1946 ман оҳанг эчод карда
будам. Соли 1950 нашриёти «Мусиқй»-и шаҳри Москва
ин сурудро бо адвораш нашр кард.

Дар ҷараёни хондан ва шунидани ин суруд дили
пурҳарорат ва муҳаббати беинтиҳои шоир нисбат ба
табиат, ба кӯҳсори зебои точик дар назар чилвагар ме-
шавад. Ҳислатҳои инсондӯстӣ, ҳақиқатпарвари ва меҳ-
натдӯстии Деҳотиро дар як мақола хотирнишон кар-
дан ғайриимкон аст. Садҳо шунавандагон ва мухли-
сони Абдусалом Деҳотӣ умеди калон доранд, ки дар
оянда дар бораи ин марди бузурги тоҷик таълифоти
зиёде иншо хоҳанд шуд.

Ҳар гоҳ ки асарҳои Деҳотиро варак занам, симои
ба дилу дида ошно, дар боғчаи худ дар сари палхои по-
мидору пиёз, бодиринг, гулҳои рангоранги савсану рай-
ҳон, либоси корни одни дар тан, каланд дар даст суруд-
хонон меҳнат кардани ӯро ба хотир меоварам. Ҳайро-
нам, ки муаллифи ин гуна асарҳои барҷастаи бадей,
достону шеъру мақолаҳои амиқи адабиётшиносию за-
боншиносӣ, пьесаю либереттоҳо, китобҳои дарси, фар-
ҳангҳо, барои ободию маъмурӣ гардондани хавлиаш
нигоҳубини долу дарахтон кай вақти холӣ меёфта бо-
шад?

Рӯзе дар аснои суҳбат дар ҳавлии Деҳоти, ки мо
бо ӯ ҳамсоя будем, шӯхиомез гуфтам: домулло, меби-
нам, ки ба гелосҳояшон гунҷишкон ҳамла наоварданд,
гулу райҳонҳои рӯи ҳавлиатон тару тоза, доим андар-
мони кор ҳастед. Деҳқонбачаи ҳақики барин-а?

— Ҳа, ин ҳам як машғулият-дия. Баъзан куфтагии

104
корро ба ҳамин васила мебарорам, гуфт ва пиёлаи чой-
ро ба май дароз кард. Баробари ин назарам ба оби
чӯи ҳавлй, ки бо як садои аҷоибу ғулғуладор, аз қубу-
ри таги айвони пешгоҳи ҳавлӣ ҷорй шуда ба ҷӯи ка-
лони кӯчаи Партизани Сурх ҳамроҳ мешуд, афтод.
Дар даруни чӯй як чархи аз тахтачаҳои махсус сохта-
шударо дидам. Дар ин чо як нӯги ресмон ба ким кучои
чарх ва нӯги дигари он дар зангӯлаи шохи дарахт
баста шуда буд ва чарх дар ҳавои шасти об бо суръат
ҳаракат мекард. Овози зангӯла аз болои дарахт баръ-
ало шунида мешуд. Гӯё ки зангӯла аз даруни табиату
ҳаво овоз медода бошад, овози он ба ман хеле хуш
омад. Аммо фаҳмидам, ки овози зангӯла барои аз ҳу-
чуми гунҷишкон эмин доштани гелос будааст. Ранги
шохҳои дарахти гелос мисли бандчаҳои лолаи сурх
ҳамоил буданд ва он ба дарахтони бордори себу олу,
шафтолу ҳамоҳангӣ доштанд.

— Ана дили нафису пурэҳсоси шоирро бинед-а!

Абдусалом Деҳотй аҳли санъатро бисьёр дӯст ме-
дошт ва бо аксари онҳо дӯстй дошт. Ҳар замон дар
ичрои онҳо шунидани оҳангҳои классикй «Шашмақом»-
ро ҳавас мекард. Дар вақти хунарнамоии ҳофизон ба
онҳо наздиктар мешуд, мехост бо онҳо ҳамовоз шавад.
Сомеони атрофро нидо мекард, ки онҳо низ ба нақо-
роти суруд ҳамовозӣ кунанд.

Ба ҳар шунаванда таъкид мекард, ки ба овозхонии
ҳофизон диққат диҳанд. Ба ҳунари сароянда сатҳй
назар накунанд. Ба ҳар як ҳиҷои аз даҳони ӯ хорич
шуда беэътиной накунанд. Тавъамии шеъру мусикиро
амиқ дарк намоянд ва ҳофизу шунаванда аз зебоиҳои
ин ду аркони ҳунар якҷоя лаззат бардоранд. Дар шаъ-
ни баъзе шунавандагони бепарво, ки дар вақти суруд-
хонии ҳофиз дар толори концерта худашонро нигоҳ
дошта натавониста, тартибу интизомро вайрон меку-
нанд, Деҳотй, шеъри ҳачвие гуфтааст:

Театр мактаб аст, ин ҷо чаро ту мает меой,

Ду шиша дар ду киса, истакан дар даст меой.

Фалакро гӯш кар кардй, ба ту бузғолаҳо ҳайрон,

Ба қийғоси ту қоил ман, ба уллоси ту қоил ман.

Дар ёд дорам, соли 1956, рӯзи 45-солагии Деҳотӣ
шоирон, нависандагон ва дӯстону рафиқон, ҳамсояҳо
ба ҳавлии у ҷамъ омадем. Ман ҳам, ки он солҳо ба-
рои офаридани операи «Комде ва Мадан» бо ӯ ҳам-

105
кори доштам, хабари ин дидорбиниро шунида хеле
хурсанд туда, як тоқй ва як миёнбандро ба коғаз пе-
чонида роҳихонаи Деҳотиро пеш гирифтам. Ҳамин ки
вориди ҳавлӣ шудам, дидам, ки чанде аз рафикон ал-
лакай омада бо чеҳраҳои хандон гулҳо, долу дарахтон-
ро бо диққат тамошо мекарданд. Яке аз меҳмонхо дар
сари кӯраи кабоб, ки мавчи дудаш ба осмон мепечид,
истода, ҳар замой бодбезакро аз дасти кабобпаз ги-
рифта, ба у ёрй расониданй мешуд.

Деҳотӣ, ки табақчаҳои рӯи дастурхонро ба тартиб
меовард, ба пешвози май омад. Мо ҳамдигарро дар
оғӯш гирифта бӯсидем.

— Боз 45-соли дигарро орзумандам, сиҳату саломат
бошед, — гуфтам май.

Дар ҳамин асно аз дарвозаи тарафи кӯчаи ГТарти-
зани Сурх Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Боқӣ
Раҳимзода, Мирсаид Миршакар даромада омаданд.
Пас аз сӯҳбатҳон гарму чӯшон, қадаҳбардорй, шеър-
хонй, рақсу сурудхонй оғоз шуд. Дар хотир дорам, ки
яке аз ҳозирони сӯҳбат, ки овози баланди хеле форам
дошт, суруди классикии «Уфари ороми ҷон»-ро бо ҳам-
овозии табақча мехонд:

Эй чеҳраи зебои ту, рашки бутони озари,

Ҳарчанд васфат мекунам, лекин аз он болотарй.

Пас аз он таклиф шуд, ки май суруди «Хуш он за-
мон»-ро сароям. Май, ки ҳофиз нестам, вале хангоми
эчодй худ ба_худ замзама карданро дӯст медорам ва
инро аҳли суҳбат медонистанд. Май ин сурудро аз
пардаи миёнаи танбӯр, ки ба потаи «ля»-н октаваи якум
мутобиқ аст, оғоз кардам.

Хуш он замон, ки ба саҳни чаман ту бошию ман,

Пиёла бошаду май бошаду ту бошию ман.

Мисраи охиринро, ки бо таъбири дигар нақарот
мегӯянд, ҳамаи ҳозирон, ки ҷамъ тахминан 25-нафар
буданд, ҳамовозй намуданд. Қисми дуюмн ин суруд бо
байтҳои зайл оғоз меёбад:

Омад-омадат гардам, чон, қадду қоматат гардам,

Ой ту ҷонон — ой ту ҷонон

Ой ту ҷонони ман боцние аз назокатат гардам.

106
О мадам ба меҳмонй (ҷон) шиштам лаби айвоне. (2 бор)

Мк оуса (3 бор) талаб кардам, ҷоне, гуфто, ки

ту медонй (2 бор)

Пораи дигари он низ бо байтҳои зерин оғоз ёфта
бештар усулаш равонтару нишотбахш мегардад:

Эй, санам, ту холи мушкинро ба пешонй задй, (2 бор)

Дар миёни синаам сад доғи пинҳонй задй. (2 бор)

Боз мепурси, ки рангат зард мебошад чаро (2 бор)

Доли май медонию худро ба нодонй задй. (2 бор)

Ва хотимаи ин суруд оҳанги авваларо гирифта ва
ин мисраъҳо такрор мешаванд:

Омад-омадат гардам, (ҷон) қадду қоматат гардам,

Ой ту чонони (3 бор) май бошие аз назокатат

гардам. (2 бор)

ДаР Ҳамин ҷо суруд бояд анҷом ёбад ва ман ҳам
оо даст ишорае карда, аз хотимаи суруд нақаратхо-
ниро огоҳ намоям. Вале Деҳотӣ, ки бо ман дар ин су-
руд ҳамовози мекарданд, оҳиста ба гӯшам гуфтанд,—
пушташро хунук' накарда «Гулпарй»-ро нуфт мекунем.
Акнун Мирзо ба^рақс медарояду мехонад. Ман табак-
чаи дар дастам бударо ба сифати дойра истифода бур-
да, суруди «Гулпари»-ро cap кардам. Маъсумй ва Де-
ҳоти ба ман ҳамовоз шуданд.

Гулпари-райхонпарй, нмшаб лаби бомат кй буд?

Дар ҳамин вақт якбора Мирзо бо шаст аз но хеста:
Деҳоти! Ба ман як рӯймолча диҳед, ман ҳоло
ҷавоби духтарро мехонам, — гуфта бо табассум ба
миёни хона омада рост истод.

— Акнун аз сараш cap кунетон, — гуфт ӯ. Мо ҳар
се мисраъҳои аввалро такрор кардем.

Гулпари-райхонпарй, нмшаб лаби бомат кй буд?

Мирзо бо шавқи том ду нӯги рӯймолчаро аз дасти Де-
ҳоти шрифта, болои cap партофт. Як нӯги рӯймолча
дар дасти рост, поёнтари сина, нӯги дигари он аз та-
рафи дил болои cap баландтар менамуд. Мирзо бо
шарму табдссуми хоси духтарона чашмҳоро хумор

107
карда, мувофиқи оҳангу зарби мусиқӣ давоми баде-
ҳаро, яъне ҷавоби маъшуқа ба ошиқро бо як маҳора-
ти баланд иҷро мекард:

Ҷон акаҷон касе набуд, аттор бачек омада буд.

(2 бор)

Гӯшвори зар оварда буд, чигӣ-чигй чангам макун.

Зулфакома қайчӣ макун, гӯшворама қайчй макун.

Хама аҳли сӯҳбат ба бадеҳа беихтиёр ҳамроҳ шуда>
ғазаби «ошиқ»-ро нисбат ба «маъшуқа» паст карданй
мешуданд.

Ҷигй-ҷигй ҷангаш макун, гӯшвораша пора макун.

Ҷигй-чигй чангаш макун, зулфакоцна қайчй макун.

Ҳамин тавр як дафъа «боғбонбача омада буд», дафъан
дигар «қассоббача омада буд», боз «корвонбача омада
буд» гуфта бадеҳаро ба охир расонидем. Ин қабил
сӯҳбатҳои хосаи шеъру мусиқӣ ҳар замон бо навбат
дар меҳмонии ҳамдигар такрор мешуданд.

Рӯзе дар яке аз тӯйҳои арӯсу домодй, ки ман бо
Деҳотӣ дар он хабарӣ будам, паҳлӯ ба паҳлӯ сафи як
миз менишастем. Ҳофизон месуруданд, раққосаҳо ме-
рақсиданд, ҳар замон меҳмонон, зану духтарони ча-
вон ва баъзан пиронро низ паи хам ба рақс даъват
мекарданд. Бокӣ Раҳимзода табиатан шоир ва соқии
базми шеъру мусиқӣ, махфилорои базми чавонон буд.
Ӯ баробари зарофатгӯ, хуштакаллум будан дили поку
пурэҳсос дошт ва дар даст микрофон дар ҳаққи ҳо-
физон ва санъаткорон, ки бо суруду рақсҳои худ меҳ-
монро шоду хуррам менамуданд, раҳмату офаринҳо
хонда баъд аз он ба мақсад наздик омада гуфтанд.

— Рафиқон! Ин чо, ки тӯи аҳли адаб аст ва ак-
сари меҳмонон нависандагон, олимон, шоирон ва санъ-
аткорон ҳастанд ва ман онҳоро нағз мешиносам. Вале
дар ин маъракаи бошукӯҳй чавонон хузур доштани як
шоирро мехоҳам махсусан қайд намоям, ки дар сӯҳ-
бати ин шахси ширинкалом ширкат намудан ба ҳар
кас ҳаловат мебахшад. Бннобар он ичозат дихед су-
ханро барои табрики арӯсу домод ба шоири машҳур,
устоди чавонон, дӯстам Абдусалом Деҳотй диҳам. Ҳо-
зирон Деҳотиро бо кафкӯбиҳои бардавом пешвоз ги-
рпфтанд.

Деҳотӣ дар дасти чап микрофон бо дасти рост ба
ҳозирон рӯ оварда гуфт:

108
— Соқии муҳтарам, Боқй! Иҷозат диҳед, пеш аз он
ки арусу домодро табрик намоям, мехоҳам бори дигар
ба ҳофизон ва махсусан ба Барнохон, ки сурудҳояшон
мунодии ишқу муҳаббат аст, изҳори миннатдорӣ баён
намоям.

Зиндагӣ иборат аз ғаму шодист. Ҷавонон бояд
аз_ гарму сарди он наҳаросанд. Суруде, ки Барнохони
муҳтарам сароиданд, гуё, ки оҳанги зиндагӣ ва муҳаб-
бат аст.

Ба расми булбулон имшаб лаб аз гуфтор мебастам,

Зи хуни дида дар дил, нақши сад гӯлзор мебастам.

Ба ёди рӯи ту имшаб ба гирди шамъ мегаштам,

Назар чун андалебон бар гули рухсор мебастам.

Сониян, Деҳотй шеъри Абуалӣ ибни Синоро ба ёд
овард.

Аё мижгон сияҳ оё на ҳар як духтару занро,

Зи руи хислати хубӣ ба май ташбеҳ месозанд.

Чу май ҳастанд тиллоӣ, ки душман бо хабар з-онҳо
Ба дасти содиқон афтанд, агар бо лутф бинвозанд.

Мехостам, ин кадаҳро барон арӯсу домод бинӯшем.
Ҳамаи ҳозирон аз ҷойҳояшон бархоста қадаҳҳоро ба
лаб бурданд.

Деҳотй дар бозгашт аз сайри дашту кӯҳсорон ё ки
ҳангоми бозгаштан аз зодгоҳаш ба Душанбе, бе фаъ-
олияти илми ва дасти холӣ намеомад. Ҳеҷ набошад
тухму қаламчаҳои гулҳои ҳарранг: савсану садбаргу
райҳон, тоҷи хурӯс, ниҳолчаҳои себу ток, анҷиру анор,
гелосу олуро ба снфати тӯҳфа барон ёру дӯстон ва
ҳамсояҳо меовард ва таъкид менамуд, ки ин қаламчаю
ннҳолҳоро ба ҳавлиҳояшон шинонанд.

Баъди рӯзи дуюми премьераи операи «Комде ва
Мадан» дар ҳавлии мо якчанд рафнқон ҷамъ омадем.
Назари Деҳотй ба токи ангури дорой, ки қаламчаи
онро худашон аз Самарканд оварда ба ҳавлии мо ши-
нонида буданд, афтода монд. Дилам аллакай гузаш-
та буд, ки сабзиши ток ба Деҳотӣ маъқул нест, ва ӯ
норозигии худро баён мекунад. Ҳамин тавр ҳам шуд:

— Охир ток ҳам чон дорад, мехоҳад ғизо гирад,
ташна мемонад, дида нстодаам, ки таги ток ба ин наз-
днкиҳо каландро надидааст. Фавран худи ҳозир бехи
онро кофта каме об додан лозим аст. Набошад баъди
ду-се рӯз аз ин ток ному нишоне намемонад. Талаб

109
карданд, ки қайчии токбуриро ёфта диҳам. Токбуррак-
ро аз дасти ман гирифта ин тараф он тарафи дарахт-
ҳоро ҳамчун боғбони пуртаҷриба қайчӣ карда гуфтанд,
к и мана ин хел ҳар замой баргҳои нодаркори ин
токҳоро тоза кунед. Бонд гулҳои хазонгашта дар шох-
ҳои дарахти он набошанд. Ҳар ду-се рӯз току дарахт-
ҳо бояд об хурда истанд. Охирҳои моҳи май буд. Ос-
монро абри сиёҳ фаро гирпфта, аз ҳар тарафи доманаи
осмон радон даҳшатангези раъду барқ мисли тири аз
таги гушатон гузашта истода ваҳмангез менамуд. Ва
ин садо гуё замину оемонро ба ларза меовард. Пас аз
се-чор дақиқа борони жолаомез борида баргу шохи
дарахтони мевадорро зада ба замин мефаровард. Оби
борон ва оби аз тарафи ҳавлии ҳамсоя ҷоришуда да-
ҳони қубурҳои ҳавлиро пахш карда буд ва саҳни ҳавлй
қариб ба ҳавзи пуроб мубаддал гашта буд. Пойлуч ба
тарафи куча Давидам ва хостам даҳони қубурро, ки
баргу шохи дарахтон гирифта буданд, тоза кунам. Дар
ха мин асно назарам ба Деҳотй афтода монд, ки тани
курта мисли одами дар ҳавз ғӯтида роҳи қубури та-
рафи кӯчаро аз хасу хошок тоза мекард. Кӯчаро низ
сел зер карда буд. Май каланд дар даст тез-тез хаму
боло шуда, кубури ҳавлиамонро тоза мекардам. Деҳо-
ти ин ҳолатро дида тез ба ёрии ман омад. Қубурро ко-
ре карда кушодем, об ба тарафи ҷӯйбори кӯча ҷорй
шуд.

Вале аз тарафи айвой овози духтарчаам баромад:
— Дада, аз тарафи ҳавлии ҳамсоя об ба хонаи мо даро-
мада истодааст. Май ба он сӯ Давида ин аҳволро дида,
дасту по гум кардам. Деҳотй бо ҳаяҷон, сели омада
истодаро дида: ягой шолча ва ё намади кӯҳна ёфта
зуд ин сӯрохро бастан лозим, набошад ҳамаи об ба
таги хона рафта, хонаро фурӯ мешинонад, гуфт. Илоҷе
карда ҳамроҳи Деҳоти пеши роҳи борони хатарнокро
гирифтем.— Мана дидед, Шаҳидӣ,— гуфт ӯ гамхоро-
на, — дар вақти борони сел каме бо ташвиши зиндагй
даст ба гиребон шудем. Деҳқонҳо бечора 100—200 гек-
тар заминро шудгор карда, кишту кор мекунанд, дар
умеди гирифтани ҳосили баланд мешаванд. Вале як-
бора ногаҳонӣ борону жола омада, меҳнати ду-семоҳаи
онҳоро барбод медиҳад. Дар ин ҳолат ҳазорҳо сӯм
пулҳои колхоз барабас меравад, садҳо гектар замин-
ҳои шудгоршударо боз аз сари пав шудгор кардан ло-
лим меояд,— гуфта ғами колхозчиёнро мехӯрд.

110
Ингуна хислатҳои накукорӣ, наҷнб ва инсондустии
Деҳоти дар дилу дидаи ман абадй нақш бастаанд.

ҲАМКОРИИ МАН БО ДЕҚОТӢ

Ман чунин мешуморам, ки дар замонҳои кадим
шеъру оҳанг аксар вақт дар як рӯз, хатто дар як соат
ба вуҷуд меомаданд. Махсусан суруду навоҳои клас-
сикии «Шашмақом» ҳанӯз аз замонҳои кадим бе саб-
ти адворию навори магнитофон ҳамин тавр аз гӯш ба
гуш, аз авлод ба авлод гузашта, то ба рӯзгори мо ома-
да расиданд.

Мо дар ин хусус дар ҳар замон бо Деҳотӣ сӯҳбат
меоростем, мутолиа мекардем, ҳар як баыди шеърҳои
классикиро бо оҳангаш бпсьёр суботкорона аз дил
мегузаронидем. Ба чунин хулоса меомадем, ки шеър
ба оҳанг шаклан ва табиатан бояд наздик бошад.

Солҳои Ҷанги Бузурги Ватанй ба як силсила
шеърҳои Деҳотй сурудҳо бо ҳамовозпи фортепиано
навишта будам. Махсусан сурудҳои «Дар шаъни Дар-
воз», «Интизорӣ», «Мактуб ба фронт», «Ба тухми лаш-
кари гитлер қирон омад» аз сурудҳои хеле маълуму
машҳури он солҳо буданд. Хулоса ҳамкории мо бо
Деҳотӣ махсусан дар солҳои 50-ум самараи хеле хубе
дода буд. Ҳамон солҳо диққати маро мазмуни ғоявй,
бадеии достони «Комде ва Мадан»-и Абдулқодир Бе-
дил ба худ чалб намуда буд ва дар заминай ин асар
опера навиштанро устод СадридДин Айнй маслиҳат
дода буданд. Ман мехостам дар ин бора бо Деҳотй
гуфтугӯ карда дар асоси ин достой асари мусикӣ навн-
сем ва ҳаминашро пай бурдам, ки Деҳотй ба навишта-
ни либреттои опера майлу хоҳиш надорад.

Аз байн чанд рӯз гузашт, хушбахтона дар яке аз
маҷлисҳои Совети Олии РСС Точикистон устод Айнӣ
дар вақти танаффус маро дар роҳрав дида, таъкид
карданд, ки бояд ман достони «Қомде ва Мадан»-ро
бо диққат хонда баромада, дар асоси пн достон ягон
асари мусиқй нависам.

— Хуб мешуд, ки Шумо бо ҳамкории Деҳотй ба
навиштани операи «Комде ва Мадан» шурӯъ намоед.
Устод бо як қаноатмандӣ гуфтанд: — Ман боварй до-
рам, дар зимни ин асар операи аҷонбе навиштан мум-
кин аст. Ин маслиҳати устод ба ман боварию илҳом

ill
бахшид. Фардои ҳамон рӯз барон мулоқоти Деҳотӣ
ба хонаашон шитофтам. Хулоса дар ҳамон нақшаи на-
виштани драмаи мусиқии «Комде ва Мадан»-ро ка-
шидем.

Агарчанде мақсади асосии ман драмаи мусиқиро бо
опера пайвастан буд, ба Деҳотӣ дар ин хусус чизе на-
гуфтам. Зеро Деҳотй бештар хоҳони навиштани дра-
маи мусиқӣ буд.

Вале пас аз ду сол ҳамин варианти драмаи мусиқй
ба охир расид ва дар Совет бадеии театри опера ва
балет таклиф шуд, ки ин чизро ба опера табдил додан
лозим аст. Деҳотй ин таклифро бо хурсандӣ қабул кар-
данд.

Соли 1959 пас аз ду соли шӯъбаи миллии консерва-
торияи давлатии Москваро хатм намуданам операро
навишта ба охир расонидам. Соли 1960 операро ба
саҳна гузоштанд.

Бисьёр мухлисони мусиқӣ операро писандиданд.
Рочеъ ба он опера газетаи «Маориф ва маданият» ма-
кола чоп кард. Дар он баробари бурди муаллифон
баъзе норасоиҳои опера хотирнишон гардида, барон
таҳрири опера кумаки зиёд расонд.

Деҳоти дархостҳои маро, ки он барон равшантар
намудани равиши драматургии опера, фораму фаҳмо
баромадани^суруду мусиқии он нигаронида туда буд,
бо диққат гӯш мекарданд.

Масалан, суруди машхури Мадан «Эй тор»-ро, ки
бисьёр солистони театри опера ва балет дар концертҳо
низ месароянд, Деҳотй дар намоиши якум гузоштанй
буд.

Ман ба Деҳоти хоҳиши дигаре кардам ва гуфтам:
барои Мадан ин сурудро хондан барвақт аст. Мақса-
ди аввалини Мадан ба қасри шоҳ раҳ ёфтану аз ди-
дори Комде шарафёб шудан аст. Бинобар он илоҷе бояд
кард, ки Мадан бо нолаю фиғон дар ҷустуҷӯи Комде
бошад.

Бигузор саҳнаи аввалини пайдошавпи Мадан на
дар чули бе обу дарахт, балки дар бозори назди касри
Шоҳ сурат гирад ва ӯ Комдеро чустучӯ карда, ба ода-
мони дар бозор буда муроҷиат намояд.

— Ин фикратон ба ман бисьёр маъқул омад, —
гуфт Деҳотӣ ва хурсандона аз чояш хеста суханашро
идома дод:

— Мадан гуё Комдеро чустучӯ карда, то бозори

112
назди Қасри Шоҳ пои пиёда аз як мамлакати дур ома-
дааст. Дар ин бозор, ӯ бояд ба одамон муродиат на-
мояд ва мақсади худро фаҳмонад. Ин саҳна саҳнаи
алоҳида мешавад, гӯед.

— Ҳа, бисьёр хуб мешуд, домулло, — гуфтам дар
ҷавоб. Шеъри «Эй тор»-ро, ки шумо бо як эҳсоси ба-
ланди шоирона навиштаед, дар пардаи чаҳорум исти-
фода хоҳем бурд. Дар ин парда Мадан ба умеди ди-
дани дӯсташ лашкаркаши собиқи шоҳ Мансур аст. Ба-
рой халосии Мадан, Мансур аз мансаби сарлашкарӣ
даст кашида буд.

Эй тор ҳамовози ман, дар нолаҳои зор шав,

То халқ фаҳмад рози най, дар арзу ҳолам ёр шав.

Бинед ин чӣ хел шеъри пурсӯзу гудозест, бояд ин-
ро Мадан фақат дар таги дарахти мурод хонад.

Ин таклифи ман ба Деҳотӣ хеле маъқул омад ва
операро бо он намоиш cap кардем, ки дар бозори наз-
ди қасри шоҳ Мадан Комдеро чустуҷӯ намуда, суруд-
хонон меомад.

Фиғон сайёдҳои наели одам, ин ҷафо карданд,

Маро аз Комде, аз ёри гамхорам чудо карданд.

Ба монанди кабӯтар дар фазо озоду рақсон буд.

Ба қасри шоҳ оварданду мурғи бастапо карданд.

Деҳотӣ бо одамони шеъру ҳикоятдон, хусусан кӯ-
ҳансолон сӯҳбат оростанро дӯст медоштанд.

Рӯзе як мӯйсафеди тахминан 70-солаи хушқадду
қомат ба меҳмонй ба хонаи мо омад. Ӯ бо мо, падару
бобоҳоямон муносибати ёру ҷӯрагй дошт. Ин мӯйса-
фед бисьёр шеъру ҳикояҳо медонист. Дар рафти сӯҳ-
бат шеъру ҳикоятҳои аҷибе мегуфт. Ривоят ва шеър-
ҳои ӯ пурмазмуну реалӣ буданд.

Мӯйсафед баъди сайри кӯчаҳо, дар бозгашт Де-
ҳотиро дар роҳ дида будааст, ҳамин ки ӯ вориди хонаи
мо шуд хушҳолона гуфт:—дар кӯча домулло Деҳоти-
ро дидам, аз назди чойхонаи «Роҳат» то ба ҳавлии
худашон, яъне то кӯчаи Партизани Сурх оҳиста-оҳис-
та сӯҳбат карда омадем. Бисьёр одами хуб, фозил,
шоири ширинкалом буден-дия, бо ин хел одамҳо сӯҳ-
бат кардан ба кас ҳузуру ҳаловат мебахшад, — гуфт
Шодмонқулака. —- Он кас ҳам шумо барин одамони
шеърдону ривоятдонро хеле дӯст медоранд, — гуфтам.

8—4372

113
Вокеан, ба ман гуфта буданд, ин дафъа бо Шумо суҳ-
бат меоростаанд. Ҳозир ман ба он кас занг мезанам,
меоянд.

Пн вохӯри дар охири декабри соли 1961 ба вуқӯъ
омада буд. Деҳотиро ҳамон замой ба хона таклиф на-
мудам ва гуфтам, ки Шодмонқулака аз Самарканд
омадаанд, марҳамат, ба хонаи мо биёед. «Раҳмат,
баъди як ним соат меравам,» —• гуфтанд Деҳотӣ.

Сӯҳбати Деҳотию Шодмонкулака хеле тафсид ва
бо ҳам ҳикоёти ачнбе мегуфтанд. Мӯйсафед дар бораи
ваъдаю вафо, ростгӯй ҳикояте оғоз намуд:

— Ман ин хикояро ҳанӯз дар овони кӯдакн аз бо-
боям шумида будам, гуфт Шодмонқулака.

Рузе аз рӯзҳои дар замони кадим як чавонмарде
дар болои шутуре, ки дар болояш ду халтаи пурбор
дошт, саворон аз кӯчабоғе мегузашт. Ӯ бо як .кайфия-
ту ҳиссиёти баланд най менавохт.

Гӯё шутур ҳам аз овози най ба шавк, омадааст,
роҳ ба роҳ ҷилва карда метохт. Ҳангоме ки шутур аз
паси девори як боғи мевадоре мегузашт, чашмаш ба
дарахти мевадоре афтод, ки шохҳояш ба болои девори
тарафи куча ҳамоил буданд. Шутур гарданашро дароз
карду як шохи калони дарахтро, ки меваи бисьёре дошт,
шикаста шрифту боз чилвакунон рохи худро идома дод.

Аз ин кирдори шутур боғбонбачаи дар таги дарах-
ти мевадор нишаста вокиф шуда ба каҳр омаду фав-
ран камонашро аз гарданаш гирифта ба болои девор
баромада дид, ки мевахои бисьёре рехта болои шутур
бачае найнавозон мерафт. Ғазаби боғбонбача боз ҳам
боло шрифту ба максади он ки аз шутур ниқор гирад,
гардани дарози онро ба нишон гирифта тире кушод.
Аммо тир хато хӯрд, вай на ба гардани шутур, балки
ба дили найнавоз расид ва аз дили ӯ хун фаввора зад,
чавонмард ба замин афтод. Рӯи кӯчаро хун фаро ги-
рифт. Шутур мисли мехчӯбшуда рост меистод.

Одамони атроф аз ин ҳодиса фавран хабардор шу-
да, ба сари пайкари чавонп курбоншуда чамъ омаданд,
доду фарьёд, нолаю фигон баланд шуд. Богбонбачаро
дастгир карданду ба идорам ҳокими шаҳр супурданд.
Хокими шахр фармон дод, ки ӯро зиндон кунанд. Ко-
зи богбонро суд карду ҳокими шаҳр ҳукм кард, ки рӯ-
зи чумъа соати 2 рӯз ба катл расонида шавад. Бог-
бонбача ба ҳукм эътирозе накард ва гуфт, ки конун,
ки чунин бошад, ман розиам. Вале илтимосу хоҳиш

114
дорам, гуфт ӯ, агар ҳокими шаҳр ба ман бовар мекар-
данд, маро ду рӯз ҷавоб медоданд, ки ба хонаам раф-
та падару модарамро аз ин ҳодиса хабардор намоям.
Ман қавл медиҳам, ки бар ҳукм хилофе накунам. Қозӣ
гуфт ки ин хоҳиши туро фақат ҳокими шаҳр қонеъ хо-
ҳад кард. Ин хоҳиши боғбонбачаро ба ҳокими шаҳр
расониданд, ӯ розӣ шуд ва чавонро ду рӯз чавоб до-
данд._

Рузи иҷрои ҳукм фаро расид. Дорро дар қароргоҳ
омода карданд. Ҳангомаҷӯён аз ин ҳол хабардор ту-
да, ба кушишгоҳ ҷамъ омаданд. Соати ичрои қатл наз-
дик омад. Вале аз гунаҳкор дараке набуд, ҳама инти-
зор буданд.

Аз ҳар тараф ҳар хел овозҳо шунида мешуданд,
хешу ақрабои боғбонбача доду фарьёд мекашпданд.
Мегуфтанд, ки боғбонбача гунаҳкор нест. Вай ба худи
шутур тир кушоданй буд. Зеро _ки шохи дарахти ме-
вадор аз шутур осебе дидааст. У боғбон аст, гулу се-
баргаро дӯст медорад. У дарахти меваро мепарварад,
бояд намнрад. Дигарон мегуфтанд чаро ба ӯ иҷозат
доданд, ки ба хонааш равад? Мумкин ки ӯ фирорй
шудааст ва нахоҳад баргашт, кадом одами аз марг
халосгашта худро боз ба доми марг меандозад.

Хулоса вазъият торафт вазнин мешуд, одамон ба
ваҳм афтода буданд, гиребони ҳамднгар мегирифтанд.
Мушт мебардоштанд. Суханҳои нораво мегуфтанд. Ин-
тизорй хотима ёфт. Дар ҳамин асно якбора назари ода-
мон ба сӯи ағба нигарон шуд, кадоме аз байни ода-
мон бо овози баланд фарьёд кард. —Меояд, меояд,
боғбонбача меояд, ба таги дор меояд, барон мурдан
меояд. Равшан шуд, ки боғбонбача бо роҳи болои
агба тозон ба сӯи дор меомад. Дар қадаммонӣ, рӯю
чашму абрӯи ӯ осори тарсу ваҳм дида намешуд, бар-
ракс пайдо буд, ки ӯ маргро бо табассум пешвоз ме-
гирифт. Ҳама ҳайрон, бо дили пур аз дарду алам бу-
данд. Боғбонбача ба таги дор омада рост истод ва
гуфт:—ман қавламро ду накардам, ба мурдан ҳозирам!

Вале қозӣ ҳукм нахонда гуфт, — ҳукм пас аз ома-
дани ҳокими шаҳр хонда мешавад. Ҳокими шаҳр омад
ва бо овози баланд гуфт:

Мардум, халоиқ, шумо шоҳиди он ҳастед, ки бог-
бонбача ба қавли худ вафо карда ва дар соати таъ-
иншуда омад. Ин шаҳодати он аст, ки софдилу пекпеша
аст, аз ин рӯ ҳукми қатлро бекор мекунэм. Ин ҳукмро

115
маъкул мешуморед, ё не? — Дар ҳақиқат, у ба ваъ-
даи худ мардона рафтор кард, гуфт яке аз мардуми
ҷамъомада. Ин ҳукми шумо аълоҳазрат, ҳукми Одило-
на аст. Ҳозирон ҳукми бекор карда шудани катлра
маъқул шумориданд. Боғбонбача аз катл раҳо шуд.

Маънои ин ҳикоя онро ифода менамояд, ки ҳар
кас агар дилаш соф бошад, ба ваъдааш вафо кун ад,
ӯро дӯст медоранду ҳурматаш мекунанд. Ин ривоят
ба Деҳотӣ бисьёр маъкул омад ва гуфтанд, ки—ман
ин ҳикоятро ба хотир гирифтам, таҳрире менамоям ва
ба чоп медикам. Дар охир мӯйсафед гуфт, ки ман хе-
ле хушбахтам, ки имрӯз бо шумо сӯҳбат намудам ва
аз суханони ширинатон бахравар шудам. Аз фарорасии
имсол ҳам рӯзҳои ба шумор мондааст. Илоҳо дар соли
оянда ҳам ҳамин тавр ба дидори ҳамдигар мушарраф
шавем.

— Аз ин рӯ мехоҳам ин кадахро ба саломатии шу-
мо бардорем, — гуфт мӯйсафед.

— Бисьёр сухани хуб гуфтед, — гуфт Деҳоти, — чи
тавре ки мегӯянд, нақдашро ran задед-дия.

— Мегӯянд, ки 50-соли дигар, 100 соли дигар умр
бинед, ин албатта, нияти нек, оҳанги ба якдигар меҳ-
рубониро ифода менамоянд. Вале баъзан ин ният фа-
кат орзу мешавад, аммо он чи ки шумо гуфтед, бори
оянда ба дидори хамдигар мушарраф шавем, нақд
аст. Кй медонад соли оянда кй касту ки нест, — гуф-
та Деҳотй қадаҳи худро ба қадаҳи меҳмон ҳамовоз на-
муданд.

— Ман дар ҷавониам ба зодгоҳи шумо рафта бу-
дам, — гуфт Шодмонкулака. Агар хато накунам, киш-
лоқи шумоёнро Боги баланд мегӯянд. Бо падари шумо
усто Пирмуҳаммад дар вакташ дӯсти хеле наздик бу-
дем. Ман ҳам аз шумо илтимос дорам, ки агар ба Са-
марканд рафта монед, як бор меҳмони ман ҳам шавед.

Дар вақти хайру хӯш Деҳотӣ изҳори миннатдори
карда гуфтанд:

— Албатта — албатта, суҳбати шумо барои ман
дарси ҳаётомӯзй аст. Ҳикояе, ки имрӯз шумо накл кар-
дед, ба ман хеле хуш омад.

Вале афсӯс, сад афсӯс, ки соли оянда суҳбати Де-
ҳотй бо Шодмонкулака сурат нагирифт. Деҳоти баъди
ду моҳи ин вохӯрӣ бо зиндагй видоъ кард.

Душанбе — моҳи июни соли 1980.

116
ДОНАКДАИ САНЪАТ

Дар ёд дорам оилаи мо бо оилаи Маъсумиҳо як
дараҷа дур бошад ҳам, равобити хешу ақрабой дош-
танд. Шояд аз ҳамин сабаб бошад, дар айёми ҷаво-
ниаш, рӯзе бо бародари калонии Маъсумй-Точдорхон
иттифоқ дар кӯча вохӯрдам, пурсу поси гарму чӯшон
намуд ва сонй гуфт:

— Шунидам, ки Шумо ба кружоки мусиқии «миллй»
иштирок мекардед. Дутору танбӯр менавохтед, ба ман
инро муаллиматон Обид Исматй гуфтанд. Чй мешуд,
ки бо ҳам дурусттар шинос мешудем. Охир мо бо шу-
мо хеш мешавем, падару бобоҳои мо ҳамдигарро нағз
медонистанд ва бо ҳам рафту омад доштанд. Додари
ман Носирхон ҳам мусиқиро бисьёр дӯст медорад ва
ӯ ҳам дар кружоки худфаъолиятии мактаб иштирок ме-
кунад, овози хуб дорад. Агар хоҳед, ман ӯро бо Шумо
мешиносонам. Ман бо хурсандй cap чунбонида рози-
гиамро баён намудам. Баъд бо ҳамдигар хайрухӯш
намуда ҳарду ба роҳи худ равон шудем.

Чанд рӯз аз байн гузашт, тахминан соатҳон пан-
чи бегоҳ дарвозаи ҳавлии моро касе тақ-тақ зада номи
маро гирифта чег зад. Ман зуд баромада дарвозаро
кушода бинам, ки дар рӯ ба рӯям бачаи хушқаду қо-
мати гандумранг бо либосҳои оддй рост истодааст.

— Ассалому алейкум бародар, — гуфт ва ба ман.
даст дароз карда,— маро муаллим Точдорхон фирис-
тоданд, он кас акай ман мешаванд. Чанд рӯз пеш аз ин
бо шумо вохӯрда будаанд, илтимос карданд, ки ман
шуморо худи ҳозир ба хонаамон гирифта барам. Номи
ман Носирхон, — гуфт меҳмон бо табассум. Ман ҳам.
бо ӯ сидқан пурсупос намуда ба хона таклиф кардам.
Моддрам барои мо кӯрпача густурда дастурхон орос-
танду ба чойнӯшӣ таклиф намуданд.

Баъди чойнӯшӣ ман ба хонаи дигар даромада ли-
бос тағьир дода, ба назди меҳмон омадам.

Каме фикр кардам. Агар ба меҳмонии акай Носир-
хон равам, аз ман мепурсанд, ки чаро танбӯратро на-
овардй? Бинобар он хостам танбӯрамро гирам, вале-
Носирхон маро таъкид намуда гуфт:

— Акай ман хам танбур доранд, менавозанд, як-
чанд сози мусиқй ҳам доранд. Агар Шумо бо танбӯри-
худ одат карда бошед, майлаш бо худ гиред.

117
— Не, фарқ надорад, танбӯр бошад, мешавад, —
гуфтам дар ҷавоб. Ҳамин тавр ҳамроҳ аз хона барома-
да роҳи хонаи Маъсумиҳоро пеш гирифтем. Дар ос-
тонаи дарвоза Тоҷдорхон маро бо хурсандй пешвоз ги-
рифту ба хона таклиф намуд. Бо меҳмонон пурсу пос
карда, ҳар кадом аз болои кӯрпача ба ҷойҳоямон ни-
шастем. Ҳамоно чашмам ба танбӯру ғиҷҷак ва дутори
дар деворҳои хона овехташуда афтод ва худ ба худ
мегуфтам, «чаро ман бо инҳо то ин вақт шиносой на-
доштам?»

— Ман аминам ки шумоён бо ҳамдигар нағз ши-
нос шудед, гуфт Тоҷдорхон ба ман чойро дароз карда:
инҳо чӯраҳои ман ҳастанд, яке журналист, дигаре му-
аллим туда кор мекунанд, гуфта меҳмононро бо ман
ва маро бо онҳо шиносонид.

Тоҷдорхон шахсе, ки журналист гуфта бо ман ши-
носонид, Ҳамид Бақозода буд ва чанде аз шеърҳояшро
ба мо хонда дод. Баъди чанд фурсат Бақозода ба умеди
сӯҳбатро тасфонидан илтимос кард, ки Носирчон ягон
суруд хонад! Хуб мешуд, ки шумо танбӯрро чӯр мекар-
дед, Носирхон ба ман мурочиат намуд. — Вақте ки
Носирхон гуфт, ки «Қӯшчинор»-ро мехонад, ман зуд
торҳои танбӯрро ба ҳам соз карда порчаи аввали оҳанг-
ро ба захма гирифтам.

Носирхон ба лаълии дар даст доштааш зарбгирй
карда бо овози мулоим сурудро оғоз кард. Ӯ сурудро
бо шавқу завқи том бе ягон сактаи шеъру оҳангӣ, —
мувофиқи усули хоси он, чун ҳофизи ботачриба ме-
суруд. Дар ёд дорам, ӯ суруди «Қӯшчинор»-ро бар
матни Нақибхон Тӯғрал сароида буд ва он овози мав-
зуну сатрҳои рангини шоир то кунун аз лавҳи хотир
дур нарафтаанд:

Ба мизроби дигар қонуни ишқат соз мекардам,

Навои пардаи «Ушоқ»-ат аз «Шоҳноз» мекардам.

Чу мурғи бе пару болам, ман аз афтодагй лекин.

Ба сӯят бе таваккуф чун нигаҳ парвоз мекардам.

Ба маҳзи лутф сӯи кулбаи ман мехиромидй,

Ба роҳат пардаҳои дида пойандоз мекардам.

Агар мебуд дар ҳачри ту ҳамчун кӯҳ тамкинам,

Садое мешунидам аз ту гар, овоз мекардам!

Ман ин сурудро бо ҳамин шеър дар ичрои ҳофизи
машҳур Габриэл Муллоқандов ва баъдтар дар иҷрои

118
Шоҳназар Соҳибов шунида будам
доштам. Бо ҳамовозни танбӯр ҳар
та замзама мекардам.

ва хеле дуст ме-
замон оҳиста-оҳис-

Ҳамин тавр дустии мо бо Носирхон Маъсумй дар
Самарканд оғоз ёфта буд. Баъди чанд вақт ба Ду-
шаное омадам. Он вақтҳо у дар омӯзишгоҳи педаго-
гии шаҳри Самарканд мехонд. Ман дар театри ба но-
ми Лоҳути кор мекардам, оҳанг эҷод мекардам ва днл-
оохтаи шеър будам. Ед дорам, тобистони соли 1936

- Д’ кн вакти дамгириамро дар Самарканд гузарони-
дзм. J г

Носирхон омадани маро шунида ба хона омад.

Ьаро, писарам, ҷураат туро диданӣ омадааст —
аз куҷо шунидааст, ки ту омадаӣ,— гуфт модарам.

_ Ман баромада Носирхонро пешвоз шрифтам, вале
У ба хона даромадан нахост ва гуфт, ки ҳоло вақт
надорад Ба омузишгоҳи педагоги рафтанй аст Дар
он чо Деҳоти бо шоирони ҷавон сӯҳбат мегузарони-

Омадам, ки шуморо ҳамроҳ шрифта равам, баъд
Носирхон бар°МаДа шаҳРРо давр мезанем! —гуфт

Ман, кн Деҳотиро бисьёр дӯст медоштам ва бо ои
кас нагз шинос будам, аз шуиидани ин хабар хур-
сандиам афзуд ва мо зуд ба он чо рафтем. Дар то-
лори мачлис талабагон ва муаллимон ҷамъ омада бу-
данд Дар он чо иттифоқан Ҳабиб Юсуфиро дида мон-
дам. У ҳам аз чояш хеста ба пешвози ман омад. Мо
ҳамдигарро ба огӯш шрифта пурсупос кардем ва ҳар
сеямон дар як катор нишастем. Юсуфй низ танбӯрии
хубе буд. Ман бо ӯ дар кружокҳои худфаъолияти му-
сики иштирок мекардам. Аз ҳамон айём Юсуфй ба
шеърнависи шавки калон дошт ва шеърҳои ӯ дар га-
зетаи девории мактаб чоп мешуданд.

Дар Президиуми мачлис якчанд шоирон, муалли-
мон, аз он ҷумла Деҳотӣ менишастанд. Барандаи маҷ-
лпс Деҳотиро ба хозирони мачлис шиносонид ва су-
ханро ба ӯ дод. Деҳотй дар бораи муваффақиятҳои
адаоиети совети, аз он чумла адабиёти советии точик
суханрони намуд. Вақте кн шоир Деҳотӣ дар қаторн
шоирони чавон номҳои Юсуфй ва Маъсумиро хам ба-
рон мисол овард, дили маро як ҳаяҷону хурсандй ва
ифтихорманди фаро шрифт. Дар охир Деҳотӣ оид ба

119
эчодиёти Юсуфй чанд сухан гуфт, сониян эълон кард,
ки:

— Холо барон хонда доданн шеърҳояш сухан ба
шоири ҷавон Ҳ. Юсуфй дода мешавад.

Дар хамин маҷлис Юсуфй яке аз шеърҳояшро хон-
да буд, ки то кунун аз лавҳи хотирам дур нарафтааст.
Пас аз маҷлис ба президиум рафта бо Деҳоти вохур-
дам ва банд будани ӯро пай бурда хайру хуш наму-
дем ва хар се роҳи майдони Регистонро пеш гирифтем.
Дар рӯ ба рӯи Регистон чойхонае воқеъ буд ва Юсу-
«фй гуфт:

— Хуб мешуд, ки дар ҳамин чо як чой мвнӯши-
дем, кабоб ҳам доштааст.

— Бисьёр хуб мешуд, — гуфт Носирхон, таклифи
Юсуфиро кувват дода. Хулоса чои мувофикро дар чои-
хона ёфта, ҳар сеямон нишастем ва ба чойнуши шу-
рӯъ намудем.

— Чӯра, гуфт чойро бод кашида истода Носирҷон,—
Камолхон хофизро шунидаед?

— Ҳа шунидаам, вале надидаам, — гуфтам ман дар
чавоб.

— Ана худи ҳамон самоворчй Камолхон Ҳофиз ном
доранд, —гуфта ба самоворчй шпора намуд. Вай мар-
ди қоматбаланду аз болои яктакаш ду яккабанд баста
-буд. Агар худи ҳозир ягон кас биёяду гӯяд, ки «Шу-
мо ба тӯи фалон Қорй Абдуҳамид хабарй ҳастед, ха-
мон дакиқа чойхонаро ба шогирдашон супорида лоқу
луқашонро ғундошта, ҳамёни холиро ба нияти нек
ба киса зада аз кафои хабарчи ба тарафи тӯйхона ме-
давиданд.

— Пстед, истед, гуфтам ман, ба сӯи самоворчй ни-
гоҳ карда, дар ҳайрат омада.

— Охир, ин кас ҳамон кас нестанд, ки чанд сол
пеш аз ин дар чойхонаи боғи Панҷакент чойхоначӣ
туда кор мекарданд. Мехостам аз ҷоям хеста наздик-
тар равам, вале Камолхон, ки маро шинохт, ба тарафи
мо китф партофта омадан гирифт ва бо овози баланд
дз ними чойхона ба мо нигоҳ карда:

— Эҳе бачаҳои ман, ҷону чигарҳои ман, ассалому
алайкум. Хуш омадетон, хуш омадетон. Чи тавр шуд,
ки шумо ба манзили мо қадам ранҷа намудед. Хеле
хурсандам, кн шумоёнро дида истодаам. Мана, бача-

Z 20
ҳоям ин кас медонанд, ки ман дар Панҷакент чойхонае
ташкил карда будам.

— Ҳа, ҳа гуфт Носирхон дар ҷавоб, — рафтори уро
дида истода.

Ин кас дар Панҷакент як чойхонаи хеле овозадор
ташкил карда буданд, ки овозааш ба Тошканду Фар-
ғонаю Душанбе рафта буд.

— Андрей — гуфт Камолхон ба тарафи кабобпаз,
овозашро баланд карда,— ду порц шашлик биёр ба ин
меҳмонҳо.— Дар ҳамон чойхопа,— гуфта еуханашро да-
вом дод Камолхон, аз муомилаи Носирхон қувват ги-
рифта, чор нафар «падавайчие» доштам, ки муйлаби
ҳар яке аз онҳо чортои мана ин хел паҳлавончаҳоро
паққос мебардошт,— гуфта китфи яке аз ҷавононро на-
возишкорона тап-тап карда зада монд.

— Эҳе — гуфт, Юсуфӣ ҳам ба ran ҳамроҳ шуда ва
хурсандии Камолхонро ҳис карда истода,— мегӯянд,
ки дар байни Шумо то Ҳоҷй Абдулазиз фақат як ду-
торе намерасаду халос. Агар ҳамин дуторро ҳам ба
даст мегирифтед, мардум мегуфтанд, ки Ҳоҷи Абду-
лазиз зинда шуда омадааст.

— Ҳой Андрей!—чаҳор порц шашлику чаҳор круш-
ка пива аз ҳисоби ман барои ин ҷавонон биёр,— гуфт
боз Камолхон овозашро баландтар карда ва суханаш-
ро давом дод, — чӣ кор кунам охир, мардум ба чону
ҳолам намонда ба тӯйҳо шрифта мебаранд.

— Камолхонамак агар ҳофиз намешудед, овозаатон
ин қадар паҳн намешуд-дия, — гуфтам ӯро боз хурсанд
карданӣ шуда. Баъди хайру хуш дар роҳ Носирхон
баъзе сифатқои ӯро нақл кард:

— Ин касро агар таъриф кардан гиред, шашлику
пивою чои кабуд заказ кардан мегиранд. Мардум ин
касро ҳурмат мекунанд. Ҳофиз гуфта ҳамеша аз пеш-
гаҳи меҳмонхона ҷой медиҳанд, вале дар вақти суруд-
хонӣ лаълӣ ба даст бо чашми пушида чорзону нишас-
та ғеҷон-ғеҷон пеш омадан мегиранд. Ғарқи овози худ
гардида агар дар байн дастурхон ва нозу неъмати он
набошад, рост то пойгаҳи хона мераванд.

Бинобар он соҳибони меҳмон ҳар чӣ пештар дастур-
хонро паҳн мекунанд, ки Камолхонамак нағзакак дар
чояш ором нишаста сурудхонӣ намояд.

Ҳамин хел лаҳзаҳои хуши зиндагиро дар айёми ҷа-
вонӣ бо Носирхон гузаронидаам.

Баъд аз он солҳо гузаштанд, хабари дар Ҷанги

121
Бузурги Ватани қаҳрамонона ҳалок шудани Юсуфиро
шунида фиғонам баромад. Барой фурӯ нишонидани
ғаму андӯҳ зуд ба хонаи Маъсумй рафтам. Гуфтам:
Ба ман зуд ҳамон шеъре, ки Юсуфй дар вақти
вохуриамон дар техникуми педагогии Самарканд хон-
да буд, ёфта диҳед.

Маъсумй ба хотирам овард, ки ин шеър «Ишқи Ва-
тан» ном дошт ва ба маҷмӯаи шеърҳояш низ дохил
шудааст ва дарҳол китобчаро кушода ба ман хонда
дод:

Зи ишқи Ватан ҷӯш дорад дилам,

Ба ҳарфи Ватан гӯш дорад дилам.

Ватанро бинозам маро дар канор
Чу модар гирифту намуд бахтиёр
Ватан ҷони ман, ҳам ҷаҳони ман аст,

Ки чун бустон дилбару хуррам аст.

ва як нусхаи ин маҷмӯаро ба ман тақдим намуд.

Ман ин шеърро азьёд ва оҳанг эҷод кардам ва
он дар репертуари артистони номии мо эътибори зиёд
пайдо намуд. Соли 1961 ин шеър бо мусикиаш бо ҳа-
мовозии фортепиано ба ду забои — тодикй ва русй дар
маҷмуаи сурудҳоям, ки Нашриёти давлатии «Ирфон»
омодаи чоп кардааст, дохил гардидааст. Соли 1977 ин
суруд бори дуюм бо адвораш ба ҳамовозии фортепиа-
но ба забони русй дар нашриёти умумииттифоқии дав-
лати мусиқии «Советский композитор» ба табъ расид.
Боре, охири соли i948 ва ибтидои 1949 ба даҳаи ада-
биёт ва санъат дар Москва тайёрй дар авч буд. Ман
ҳамроҳи чанде аз рафиқонам, аз ҷумла бо Деҳотй дар
яке аз туйҳои арӯсие иштирок доштам. Дар он чо хуш-
бахтона Носирхонро дида мондем ва бо ӯ ҳампаҳлӯ
менишастем. Суҳбати Носирхон бо Деҳотй хеле авч
гирифта, дар бораи корҳои илмй ва эҷодии ҳамдигар
сухан меронданд ва ҳар замон диққати онҳоро суруду
мусиқӣ ба худ ҷалб менамуд.

Ҳангоме ки ҳофизон сурудхониро ба охир расони-
данд, раққосаҳо ба ҷойҳояшон нишастанд, сокии меҳ-
рубони маҷлиси мо устод Боқй Раҳимзода эълон на-
муд, ки дар ин чо рафик Маъсумй ҳузур дорад ва ме-
хоҳад чизе бигӯяд. Носирхон таклифи соқиро бо хур-
сандй кабул намуда, аз чой бархоста гуфт: Агар аҳли
маърака муқобил набошанд, ман табрики худамро бо
суруд баён намоям. Ин таклифро ҳама бо қарсакзанй
кабул намуданд.

122
Эй чеҳраи зебои ту
Рашки бутони озари.

Ҳар чанд васфат мекунам,

Ленин аз он болотарй.

Аз сурудхонии Носирхов ману Деҳотй ба ҳаяҷон
омада, бо ӯ ҳамовоз гардидем. Дар ҳақиқат хониши
у сеҳри ба худ хосе дошт. Дар яке аз вохӯриҳоямон,
баъди кадом як сурудро ба охир расонидани Маъсу-
ми, Деҳоти ба оҳанги шухй гуфтанд:

— Агар муаллими овози театри опера ва балетн ба
номи С. Айнй Прокофьев донад, ки дар Душанбе шу-
мо барин шахси соҳиби овози хубу марғуби оиерабоб
зиндагокй мекунад, тамоми республикаро ба по мехе-
зонд. то ин ки шуморо ба театр ҷалб намояд.

—Марҳамат, агар барои пешрафти театр ва санъ-
ати мусиқй овози май лозим бошад, як овоз не, даҳ
овозамро медқҳам, — хандида гуфт Маъсумй. — Вале
ҳоло таклифи ман ҳамин аст, бародарон,— гуфт сӯҳ-
батро боз тафсонданй туда, —дар ин ҷо аксарият шои-
рон, ҳофизон, артистон нишастаанд, хушбахтона аз та-
рафи дасти чапи ман, яъне аз тарафи ба дилам наз-
дик чураи чавонии ман нишастаанд, гуфту меҳрубонона
ба сӯи ман рӯ овард.

— Хоҳишмандам, ки ҳама қадаҳҳоятонро аз шароб
пур карда, аз чой бархезед, баъд ман бо чӯраам Ша-
ҳидй суруди «Хуш он замон»-ро месароем. Ин сурудест,
ки ҳама дусташ медоранд ва ман боварии комил до-
рам, ки рафиқони дар ин чо ҳузурдошта бо мо хам-
роҳ мешаванд. Қисми дуюми он оҳанги равону нафисе
дорад. Ҳамаи духтарони нозанине, ки зеби маҷлис ҳас-
танд, таҳти роҳбарии муаллими мо Боқӣ Раҳимзода ба
рақс дароянд. Боқӣ Раҳимзода ба сухани Маъсумй
ҳамроҳ шуд.

— Агар сӯҳбатамон ин хел бо суруду рақс давом
кардан гирад, насиб бошад пагоҳй мастобаро дар ҳа-
мин ҷой хӯрда, баъд мерафтем-дия. Аҳли сӯҳбат ҳама
қоҳ-қоҳзанон хандиданд.

Мо ҳар ду сурудро оғоз кардем.

Хуш он замон, ки ба саҳни чаман ту бощшю ман,

Ой, миёни ғунча ба як пираҳан ту бошию ман.

Ба шарт он, ки набошад миёни мо ағьёр,

Пиёла бошаду, май бошаду ту бошию ман.

123
Ҳама оҳиста-оҳиста ба мо ҳамовоз шуданд. Суруд
ба хониши умумихалқӣ табдил ёфт. Дар қисми дуюми
суруд духтарон ба рақс даромаданд. Баъд аз он «Гул-
парй», «Кабки хушрафтор» барин сурудҳо паси ҳам
суруда шуданд. Хулоса то бевақтии шаб сӯҳбатамон
бо хурсандй гузашт. Рости ran ман ба шеърҳои Маъ-
сумй мусиқй нанавиштаам, вале бисьёре аз сурудҳои
ӯро ҳофизон месароиданд. Махсусан, «Дӯстдорат гар-
дам» ном суруди ӯ, ки оҳангашро бастакор Амон Ҳам-
дамов эҷод кардааст, дар назди дӯстдорони созу овоз
шӯҳрат дорад ва ба магнитофон сабт туда, зеби бар-
номаи радиои республика аст.

Хислатҳои хоксорию инсонпарварӣ ва сӯҳбатороии
Маъсумй ниҳоят бисьёранд.

Сарфарозам, ки бо ин шахси мӯътабар, олим, за-
боншинос, шоир ва ҳофиз, аз айёми ҷавонӣ рафиқ бу-
дам, вале афсӯс, сад афсӯс, ки ӯ барвақт аз байн рафт.
Вале асарҳои илмию адабӣ, хислатҳои нотакрор ӯро
ҳамеша зиндаю ҷовид гардониданд ва симои ба дилу
дида каринаш дар лавҳи хотири аҳли завқ абадй нақш
баст.
МУНДАРИҶА

Ҳаёт ва мусикӣ................................ 3

Реализм дар мусиқй ....................... 8

Сӯҳбат бо шунаванда........................... 12

Мусиқӣ ишқ аст................................ 16

Дар бораи санъати опера................. 22

Кино ва мусиқӣ................................24

Аз дутор то оркестри симфонй .... 27

То «Комде ва Мадан»..................... 31

Чанд сухан дар бораи ҳофизони халқи . . 33

Дар оилаи санъаткорони рус .... 38

-«Лайлй ва Маҷнун» дар саҳнаи театри калони

СССР.................................. 39

Оҳанги дӯстӣ . 41

Марҳабо................................. 44

Иди маданияти халқи арман ................... 46

Меҳмонӣ дар Кавказ . . . ... 49

■Сергей Васильевич Рахманинов .... 52

Рамзи дӯстй............................. 53

ёди Мухтор Ашрафй.............................54

Фазлиддин Шаҳобов....................... 58

Ҳоҷй Абдулазиз.......................... 60

Устоди санъату адаб.......................... 63

Ҳофизи халқ............................. 66

Айёми гузашта........................... 70

Рафиқи найнавози ман.................... 79

Устод Айнй ва санъати мусиқии тоник . . 87

Ёди фарзанди бузурги халқ.................. 95

Аз Самарканд то ба Дарвоз................104

Ҳамкории ман бо Деҳотй..................111

Донандаи санъат..............................117
Шаҳиди, Зиёдулло.

Ш 44 Мусиқӣ дар ҳаёти ман.—Душанбе: Ирфон,

1986—128 с.

Китоби «Мусиқӣ дар ҳаёти ман» доир ба мафҳуми мусиқӣ, таъ-
сиру хосиятҳои он, роҷеъ ба фаъолияти бастакорони тоҷик ва мар-
ҳилаҳои инкишофи он маълумот медиҳад.

Шахиди, Зиёдулло.

Музыка в моей жизни.

ш

4700000000

М 501(13) —86

- 210

239—86

ББҚ 85.23(2Т>
78 тоник
Зиёдулло Шахиди
МУЗЫКА В МОЕЙ ЖИЗНИ

(на таджикском языке)

Муқарриз Р. Амонов
Муҳаррир Н. Икромов
Рассом Т. Самандаров
Муҳаррири ороиш В. Нелюбов
Муҳаррири техникй Е. Цынн
Мусаҳҳеҳ М. Хайдарова
БИ № 735

Ба матбаа 30.08.84 супурда шуд. Ба чопаш 10.02.86 имзо шуд,
ҚЛ 05187. Форматы 84Х1081/а2. Коғази типографии № 2. Гар-
нитурааш адабй. Чопаш барҷаста. Ҷузъи чопии шартй 6,724-
0,42 вкл. Ҷузъи рангаи шартй 7,548. Ҷузъи нашрию ҳисобй 7,09,
Адади нашр 2000. Супориши № 4372. Нархаш 45 тин.

Душанбе, нашриёти «Ирфон», кӯчаи Айнй, 126.
Матбааи № 1 Комитеты давлатии РСС Тоҷикистон оид ба
корҳои нашриёт, полиграфия ва савдои китоб.

Душанбе, хиёбони Ленин, 37.