Достони зиндагӣ (қ 3.) Stories of life (volume 3)

Transcription

Худойназар Лсозода

ДОСТОНИ ЗИНДАГИ

(Китоби сеюм)

Душанбе - 2008
ББК 84 томнк 7-4
А -83

X. Асозода. Достоин зиидагй. (китоби 3). Душанбе,
“Деваштич”. 2008, 406 сах.

Дар ҷилди сеюм «Достони зиндагӣ» хотираҳои давраи
донишгоҳи муаллиф бо сабки равону дилчасп қаламдод
шудаанд. Дар ин кигпоб хонанда бо воқеаҳои сиёсивӯ
фарҳангӣ ва иҷтимоии даҳ соли охири асри XX ва як қатор
чеҳраҳои хотирмони ин солҳои пурошӯб ошно мегардад.

Гооудлротвчниая
рвспуб. блбл. Тад.ССР

Муҳаррир: Имомиддин Рау ими

tSH\ (№47-}f>-39~fj

Ъ X 4 созоба ~ 2007
ДАФТАРИ СОЛҲОИ 1990-2000

Рӯзгори упиверситетиам дар даҳ
соли охири асри XX.

Пени у фтор

Китоби сеюми ёддоштҳо сарнавишти муаллифро дар даҳ
соли охири асри XX дар бар мегирад. Ин дах, сол аз нигоҳи
таърихиву фарҳангй хелс сармаҳсул буда, дар рӯзгори соҳиби
китоб бсгаьсир намондааид. Дафѵархои хотирот аз панҷ-шаш
адад иборат бошанд хам, ин ҷо бобу фаслҳои киюб бо номи
онҳо иргибот намегирад. Яъне, дар мазмуни ҳикоятҳо рӯзҳо риоя
намсшаванд, зеро баьзе дар назари муаллиф ҳсҷ навие
надорапд, балки такрори рӯзҳои пешинанд. Бинобар ин, агар
дар ду-се рӯз ягон воқеаи фавқулодда ва ё фарханіие ба
мушоҳида расида бошад, он ба хо гири донишандузии мухлисон
рӯи коіаз оварда мешавад. Ба ин маънй, муаллиф бештар ба
воқеаҳое мутаваҷҷеҳ мешавад, ки ҷанбаи таьрихӣ ва фарҳашӣ
доранд. Лз ин рӯ, ҳини мутолиаи китоб кас ба даҳҳо иемҳои
чеҳраҳои фарҳангӣ ошно мегардад. Муаллиф рӯзгори хешро
дар пайвастагй бо муҳити иҷтимоии ҷумҳурй ва Донишгоҳу
факултет waipax месозад. Ба ин хотир ин ҷилдро ҳам метавон
саҳифаҳое аз гаьрихи Донишгоҳи давлатй ва факултети
филология номид. Соҳиби китоб ҳар чиро ки дар соату рӯзи
падидоияш ба мушоҳида шрифтаасту ба дафзари хогираҳояш
сабт намудааст, ҳамон навь дар ҳикоятҳо инъикос медиҳад. Дар
қалами муаллиф роҳбарону устодони Донишгоҳу факултети
филология бо исму фаъолияти воқеии хеш оварда мешаванд.
Хонанда бо шахсоне ошно мехардад, ки онҳо ба сифати
нерсонажҳои воқеӣ мавриди баҳси муаллиф қарор мсгиранд.
Яыге, ин ҷо ба чеҳраҳои сиёсиву фарҳангие вохӯрдан мумкин
мешавад, ки онҳо ҳам дорои ҷиҳатҳои мусбат ва ҳам манфӣ
мебошанд. Ҳангоми рӯи тасвир овардани чунин қақрамонҳо
фақат аз воқеьбинӣ кор шрифта мешавад. Ба ибораи диі ар,
дар навиштани ин дафтарҳо ҳарфи дурӯғинро нахоҳед ба
мушоҳқда гирифт. Ҳар чи ки дар бораи ин ё он сарвару устоди
Донишюҳ навишта мешавад, рост хоҳад буд. Воқеъбинона
гаҳрир ёфтани мазмуни китобро даҳҳо шоҳидон, ки ҳоло дар
ҳаёт мебошанд, мставонанд гасдиқ намоянд. Дар нигоштани
китоб муаллиф аз баҳеҳои сиёсӣ канораҷӯӣ карданро салоҳ
медоиад. Агар ҷое ҳарфҳое аз сиёсат иброз шуда бошад, ҳақиқат
доранд. Дар назари муаллиф, падидаи маҳалгарой ҳамеша бо

5
инсонхо баробар вддам задааст ва аз он гурсхтан кори душворс
хочад бѵд Аз ин рӯ- ин иадидаи номатлуб дар кадом шаклс, ки
ба мушоҳидаи муаллиф расидаасг, ҳамон навь рӯи когаз
омадааст ГХадидаҳои номатлуби дигаре хам солҳои мавриди
назчр вомехӯранд, ки бисере аз онхо як сол, ду сол беш у.мр
намебкнаад, балки бо беҳтар шудани вазъи сиеси дар чумхурй
хул аз худ аз байн мсраванд. Дар ҷарасни воқеаҳои даҳсола
еоҳибв китоб кѵшиш менамояд, ки камбудиҳои балле роҳбарони
Донншгохѵ факултетро камтар ифшо созад. Дар маҷмӯъ инсон
лар калами муаллиф, сарфи назар аз ишголи вазифааш, бе
камбудй пест, балки ҳар кадом ҷо-ҷо ба амалҳои
норохаткунаида роҳ медиҳад. Муаллиф ба ин ақида аст, ки
мушохидахои ӯ дар айни замой мушоҳидаҳои ҳамдарсоиу
ҳамкоронаш хам мебошанд. Пайваста ба нақши шахе дар ҷомеа
сохиби китоб хам хешро бе камбудй намсбииад, балки гумон
мскунад, ки каси дигаре дар шинохти ӯ мулоҳизаҳояшро рӯзе
баён медорад. Устодоне. ки дар шинохти муаллиф бештар баҳои
манфй шрифгаанд, худро норохат набинанд, зеро онон пеш аз
хама инсон ҳасганд ва инсон аслан иадидаи мураккабсст, ки
шинохганаш бисёр душвор хоҳад буд. Ба ин маьнй, кас дар
шинохти хеш на ҳамеша муваффақ шуда метавонад. Ҳамин
қабил касон метавонанд худро аз қалами дигарон хубтар
шиносанд. Он чй муаллиф дар ин китоб меорад, бобҳое аз
шинохти ӯянд, ки дар иртибот бо рӯзгори дигарон ба мушоҳида
гирифта мешаванд. Шинохти кас боиси шинохти каси дигар
мешавад. Шинохти сохиби кит об ҳам дар заминай шинохтҳос
аз Доништоҳ ва факултети филология падид омадааст. Ба
хотири ин ки на ҳамаи рӯзҳои сарнавишти муаллиф ҷанбаи
донишандӯзӣ доштанд, мундариҷаи китоб ба асоси воқеаҳои
моҳеву соле тартиб гардидааст. Ҳамзамон бояд таькид сохт,
ки дар хикоят ҷумлаҳое хам ба назар мерасанд, ки чанбаи
хроникавй-ахборй доранд. Муаллиф аз шарҳу эзоҳи баъзе
воқеахои таърихй худро дар канор мегирад. ба ин маънй ки
таърихнигорон онҳоро хубтару илмитар метавонанд мавриди
°a.ft Ка^°^ диханд- Ка хонандаи гиромиқадрам муроҷиат карда
Офшьиам. ки агар чое ба эҳсосот дода шуда бошаму боиси
р чинш ири шахсе гардида бошам. аз зшон узр мехохам.

тмПн*™- Г>,М0Н мекунам» кит°бе- ки дар даст доред, ба
л. а : они ши инсошароиву фархангй дода метавонад.

6
I

Поспи соли хаштоду иуқ
на огози навадум

Баъд аз дифои рисолаи докюрй мехостам, ки киюбс дар
бораи муштаракияти забои ва адабиёти форсиии тоҷикӣ рӯи «он
бисрам. Азбаски дар хонаи исасчакиам шароити ороми кори
иадоштам, бештари вақтҳо дар бӯстонсаро менишастам. I охс
аз тарафи пагоҳ кафедраро хабар мегирифтам, ё дарехоимро
медодаму боз ба бӯстонсаро нас меомадам. Мамичони боічаам
ҳаловатам мебахшиду гамошои рӯди Кофарнихон илҳомам
меовард. Лаҳзаҳое мсшуд, ки дар замини боки а ба об додани
гулҳову дарахтон худро масруф месохтам. Бӯстонсаро хама
дарахтони мсвадиҳандаро доро буд. Соҳиби собиқаш, ки аз
миллаги немис маҳсуб мсгардид, онро чунон ба назму низом
сох га буд, ки кас кайфият медид. Бисёри вақтҳо меҳмонҳоямро
он чо қабул менамудам. Баъзе аз дӯстони афіонистониам,
монанди Ноили Қусейн борҳо мехмонам мешуду соатхо сари
адабиёти муосири Афѵонистон баҳсҳо меоростсм. Боре вазири
адлияи Афгонистон - Мухаммад Баширро мехмон шрифтам
ва бо ин баҳона дӯстонамро чамъ овардам. Метавон гуфт, ки
манзили асосии банда бӯстонсаро қарор гирифт. Бегоҳис аз
рӯзҳои ноябри соли 1989 дӯстам Қурбон Бобоев омаду гуфг.
«Шеф, ту ин чо нишастиву дар конфронси хизбии Университет
аъзои раёсат интихобат карданд». Азбаски ин дуст баьзан
шӯхиҳо дошт, ба ҳарфаш диққат надодаму аз паи навиштанам
шудам. У суханашро идома дода: «Май шӯхӣ намекунам. Дар
рӯйхати ҳайат номатро М. Назаршоев хонд, то ки ба бюллетени
овоздиҳй дохидат намоявд. Х,атто касе аз толор савол дод, ки
канй фалонй аз ҷояш баланд шавад, бубинем». Азбаски ту дар
конфронс ҳузур надоштӣ, М. Назаршоев ҳамчун доктору
профессори факултети филология муаррифиат кард». Банда ба
ҳарфҳои Қурбон шубҳа оварда изҳор доштам, ки «Чй хел? Ман
аз факултет намоянда интихоб нашуда будам, зеро худам
намехостам. Чӣ навъ коммунисте, ки намоянда несту дар
коифронс иштирок надорад, ба ҳайати раёсат интихобаш

7
искарліііМ» Курбом .уф* «На меле нам чй нащ., ам J
«миішпро меяонам л»м«» «МММ, «см ту дар расса, 6о.„й,
Сама меж КИрШМ, ** «* *ош6м комитета »іарти*нИи
уми верен іст ингмжоб іардид? «Хушбихг Гилорои». чаноб ,lfJ
Қурбом. Инсалю-Дробароиои паи онлртм, км баром ҷои коіибн
мубормо*сайтеытсимдулас»ао«оісфгабуд. Мамиамек* і ам.
км ба .іаеіахо хзмкорй мамоям на іо нос ба фианижинй .,,М4
шудабудем Мсдоииоам. км леками факуліеі и мо И Усмонон
Беки» ком ,югоем*с я * кафедрам «fаьрихм мар і им», X Саі іорон
на 6оі кмм-кмм .wrap ба рӯйхат дохн.« шуди бу даты Даоас a,
факулт мсхост, киа.лскани іаьрихшинооишом *а«ч щлиан і
Бееабаб мабул. «см Р Мусу лмонку.іо» на А. Саморой ба нами
X. Ся» юрой, км баі..іи ба кумитаи маріимиим мохиаи Рохи Оми
янінкол делами Ҷумъасв Наир Нажронич, мчрокуиаи.им
наіифаи коімби иар.имнй буд. рафіа хохиш нимудинд, км
«омхоро аі И Усмонон хилое куна иди Ом нам ба синили
намодилаюни факу.мсг X. Саморой чукин ҷаноо меди чад
«Май.іамі. ман чамлон дар им на.мфа будам мамсхсҳнм, к.ҷч>
рисолаи локюрй маиммианиам. И Усмонон котмб иімижоб
шинад». Рахимчону Абдумабй харфхои X Cat юроиро шутил
мсі утл «Им чй хсл мешана.!'' Хемо як факупсі дар дисіаш
хасл, шуме мсхохел Унимсрсиісіро 6а им мери ӯ гуэорсд» Во
хами.» чутко і диіар сарм май «у и котбшаими И. Усмонон
сӯҳбагро илома намели хднл Воре на ми И Усмонон даромада,
чмо лажа сухими ілирираѵмй амчом додсм Хамом дахза И
Усмонон іуфга буд «Максади нихоии май дскаий мест, балки
накшахом баланліарри амалй кардами ѵасіам» Ям«с наімфаи
.іскаіій баром ином шмам аяналм мансаб.юрмро ташкмл мсюлу
бас V индіи болохо баромдданро ор*у мемнмуд Варом им. пеш
аз хама хул|ю Дожили чомам докторй лидам мсхост Лар им чо.ы
куіпиш хам мскард. Наіарба икрори X Саморой дар кемфроме
номзадмй 6ан,іаро мах* f пешнкход мемамояд Аммо профессор
В Асрорй ал чой баланд шуда ба муқобили номтадии ман
мсбародд. Дадслаш ои будаист. ки «фаюмиро іашкидотн
наріияиии фахуятет хамчуи намодн іа псин іи ход микардіааст».
X. I а порой ба В Асрорй чаноб мс лихад. ки конфрот хуку к

8
дорад. кн дар іайри іісшнихоли іашкилоги иаріиявй номзади
наиро 6а рӯйхат дохид кунад. Ба хар ход исми бан.за ба рӯйхазм
овоздихй дохи I мсшавад. Ин харфхоро мсшунидаму 6а
профессор В. Асрорӣ ҳайфам меомад. ки баъд аз ба вазифаи
дсканв омаданн И. Усмонов ба бозичаи дастм чанд чавони
маиеабнеша табдид ефта буд, Қамин кас як сол қабл дар
вашфаи дсканй баіиаро дидан мехост, акнун хатто дар хайаім
раскати Кумжам наріиявин Университсз дожил гардидани марс
маьқул намешуморид. Ба ха мин ѵарик, дар набуданам аьзои
расе а I и хизби мнгихоб шудаму бахши идеологи ро рохбарй
мешшудам. Хизби коммунист иомаш монда буд, зеро дар
Лмчуманм 27-ум худи коммунисток моддаи гаашуми
• рохбарикунандаи хизбро аз байк бурда буданд. Ьа ибораи

диі ар. хизби коммуиисі ба хизби сиёсии муқаррарис іабдид ёфі
Льюи кумиіаи шфтмлвии Унинсрсизст шудаии банда ба ьзехоро
дар факуаіеі ба іашниш онард. Қод он ки ман баьд аз моддаи
шашро баржам задан дм іам аз хмзбу рохбарони он монда буд.
Бар асарм пай до шудаии чамьимгхос монанди «Растохез» на
хи <>им «Демократе» на «Махзаги кедом» горафі обрӯи хи кіи
замене м«она «оста мсіардид. Гуно»унакидай тамоми мухизи
факу I * с * > У нивереи гстро фаро гирифз. Аксари

демокра іияхохон собик хаімкунандаі они факудіе «и филолоі ин
хизоб чссфіанд Р Мусуд мои кулон, Л Сапоров. Ҷ Ьақозода,

I Хаскаімса бо сарлории Щодмон Юсуфов хизби демократ
іаьсис доданд I абимсі. ки усюдони иомбурда миски ахли
факуліет іаьсири худро мсгузошганд. Яызе, чунмн шуд, ки
машу ниши коммуиисій рӯ ба харобй онард. Ьо вуҷуди ин.
на хар кас 6а акидахои нав худро пайвасіа мставонисі.
Факултстро ду рухияи ба хам мукобил фаро іириф».
Муіаасснфоиа, ин іуноі унакидай ба «ачдиехон шӯрову ҷарасни
арсхо хам бсіаьсир намемоид. Сохаи касбии бандабепаріиявй
зьлом іар зил ва іакоіо мскард, ки аз хар навь ақилаву
хк «нарой худро дур .шлозам іахлнлхои авалиіикни ндораи
марбуіа дахшагхосро нешбинй мснамуд. Миро дозим омад.
ки ба іушанишинй нард о зам иа аз дусѵони дсмокразинхохдм
канорачуй намоям Хдрчаіід ки ба ход а шок рахмам мсомаду

9
оямлаатоиро дар бсяатаий мел и лам Аммо нос ми содхои
хадазоду* аллах ай 6а «таи раніампошихо шурӯь ёф1а бул
чомсаро сӯм богжхом сисей кашола мемамудаззд. Ба»,ди ба,иг
сохтани Армиям Совсій аз Афгонисзон даст а хо и идораи
«арбуза дар ходят* фурУравй хдрор га рифтам л, зеро хама
«ахматхоюонро Горбаче** барбод дол. Умри Ипифоки Соме і и
Ш момла буд Низоонахом онро ба иурраій дар чумхурй 6а
«у ик» хила мсгирифггм Афхори бедорсозии мил лаз аллах ай
тахрхои фархаміиро зіажш менамуд Орс, мил з агро белор
со*тан кним меомад, аммо бо калом рох?

Оголи соли наши ноАзахіро бо бахомас зарк карданам нет
ош Илочашроёфгам. Азрассати Имсіиіуіи ііедаіоіии Ку лоб
хохит наму.іам хи бамдвро барои хондами .ш редои натри*,,
адабист на пакт адабА ба факуятетм мібом на адабивт даызаі
намол.» Хамим буд, хи бкетумхои лмиар рохи К у добро нет
шрифтам Хонаи бародарам Сохибназарро, хи ма йи бином
Ииститут буд. икомаггох ха pop додам Ҳамарӯм дар хурси
нам чум ду чуфт даре мсхоидам Вахтой фароіа» бо дӯстоиу
устодоии Институт мехмонмхо мерафіем Дар мишаегхо
5аидаро ШодвалА Гайдна »фа рои. Го«6 Мирюси, Аламхон
Кумаров, Ба рог Нот мои. ( аилку.з Сабчася па ди t аром дамродй
«скардат Гои аз шахри Кӯзоб беруи баромала, го Восс»»»
4ӯьминобол »а диіар маха »зоім чммгакя cap мсаалсм Ин
ахзахо аз ширингуф гори дои Ь Но зимой гизои маыіанй
ебардошгем Ьезодии дуиоздахуми феира і іеіевмзионм
[ушанберо монда булам. км ба иаіарам бином Кумміэи
(арка »й хӯр-L хи мамаш мар *ѵчн бисере мам», ом.» г.» булан ду
»лу фигом мс6арлошзан.г Дар майор дхда шуд, хи дарахзи
Р»с ба як гараф чаппа «иpop дошту гродсАбусе байми
лэорхом найм би мо хкнахд? мсмстод Ноем за р ма».думам
РЛИ.1. хм ҷаьомдо чанмаи ((дт»дироі’'-ро юраі мгхарллмл
>мад ба сэрам as он чй мсгареидам*. іуфіаму замочи
ворҳоро гамошо камудам Ру и сахна се родбари асосии
мхурй Қ. Чадкамов, И Касса ал Г Иаллаев барочаданд
р хадом дойр ба назьмят ба амаломада харфхое і уф* Аммо
іарфи когиби икуми Кучи гаи Марка ій ношуннданй 6а матр

10
хѵрд. ки чунии буя: «Чем можете, защищайтесь». Ба акд.іаи ӯ
вазъиитм сиёсй тар пойтахт аз назорат баромадаает. вазораіхои
кудраій чорае андешила намставонанд, бинобар ни хар
шахрванд худашро бо хар рохе, ки мставонад, дифоъ намояд,
Азбаеки дар кӯчаву хиёбояхои Душанбе чавононро ба
мушохмда гирифгам, ки сӯн бинои Хукумат сайт партой
мекарданд, ба хона зашг зада, аз ходу ахноли Парно бохабар
шудам. Ӯ кдгьнян даром сашпартоихо иштирок надоштанашро
боиарам кунонл. Бо вучуди ин, іаъкидаш сохтам, ки хушёр
шаваду чанд рӯш дигар ба дарсхо хозир на туда, дар хона
нишинад Аз бародарам Ҷумъахон, ки сардори ГАИ и иохини
Маркой буд, ба гашвиш омадам, ки чй ход дошла бошад. Аз
ми ки он рӯзқо Мӯсо дар шифохонаи Қараболо табобат медид,
худро ором медкдам. Пагохии 13-ум сари дарехоям хозир
шудам, Усходену июіирдоя хамаій назъкяти сиссии дар
Душанбе ба вучудомадаро гахлил мекарданд. Наворхои
ісісвмшонй филмқои •>боевик»-ро пеши назари тамошобинои
«нар,» буд Дарси дуруст хам і уфіа мамешуд. Донишчуси хар
іахм дойр ба ходисахои Душанбе саволхо пси» меоварданд.
Банда аз хар навь тахлилхо на 6а саволхо чаиоб гуфтанхо
худдорй мекардам Дар ахбори бегохии 13-уми феврал аз
бариомахои телсвиіиомй наши бинои 12-уми Унивсрситстро
нитон доданд. ки намояндаи хизби демократ А. Сапоров
сӯхбат мснамуд. Хдмзачон навореро лидам, ки назири корхои
Дожитии СССР Нуго бо равшанфикрони Душанбе дар ѵолорс
сари мити муданнар кдрор донн. Миен и нишастагом ба чашмам
нанисанла Г Улупода на академик М. Шукуров хӯрданд.
Тлбиист, ки шаби сснздахум ласта и «Голубые береты» дар
фуру д» охи Душанбе аз чанд хавопаймои боркаши ниюмй поен
туда иду «назьиягро ором» сохіанд. Шунидам. ки рӯзи 12-ум
up инозаиии назди бинои хукумат 22 нафар купи а іардидаает.
Дар таьрихи нави точикои сахифаи то «с бо номи «Қоднсаи
хунини феврадй» еабі іардид, ки тарқу ззохи оиро ба картами
іаьрихкиюрон хавода мснамоям Мохи феврал поен ефту дар
факултег ба фаьолияти пелагіи нам идома бахшидам
Дарехоямро мехондаму ба хеч хсл еару еадохо худро

И
намекайвасгам Аккун дунівор буд бо донмшҷӯ сару Кор
гмрмфган. Онхо худродшар *сл медиданд. Намоя»Ыаҳои
адибқои наншьсмс ммсим домишчӯён даромада, акмдахои xciupo
сари омон бор мскарданд Породой он буд, км баъле гурӯҳҳо
чуалдкмонм коммушстро і?ш мамскардаі й шуданд. Тораф,
мухніи У минеренте Г) факудіст рУ ба харобй мсовард. Мубори ы
байки нсрухои коммуммсі на дсмокраіиву мсломй іеіу іу,,д
не гард ид

Рекіори хафі ѵммни Уммаерсиіеі и
ДМІ—ПІ

Бак» *3 шт км И. Дашиной валкрм маормфи чучхурй іаьин
rap.uw чуѵмти Униксрсмісгро бол онолахом рекюриіакй фар
тирифI Университете, км бо рафіани I Наіарок такрмбан
сокиби аокей надошг, мароіибаи хафіум еарвари худр.
чуоуч? мсиамуд, Ин дафьа им» ду ластам »хлору юм а» *мсобв
иамоаіеш окм іничо.і на чан у б іашкмд і ар.шд, км ншіхоий шабу
рӯч фвъолшп мскард, го км ном я.ш худро рек юр со лад. Соли
1990. км надімаи болсолй гамомм чомсаро паки» намуд. дар айни
ко я ба деракаіяои демокра імсоуй дар худуди Униисреиісі
рмвоч бахшмд Ии соде буд, км .lap Душанбе, Хучанд, Кӯдоб.
Қурпчпсина чамьмягхос ба «смири бсдорсолмм ммддаі ба
фаммияі иардохта, акидахом луиоіунро имени табакдм лиси
іанлид иссохгамд Недом» л рос и ниі ба ноем лай «илбм
навтасемем хеш дар байки мардум хосгахом xcntpo рмяоч
медодаид. Ьа мборам дм»ар, чомсаи ючмкро надидаи
туиогунакклай фаро іирмфі .lap «амин ваялся» рекюри нами
Унмвсрсмгеіро най.ю кардан золим мсочхд Акнун ,шр сари
Ҷумхурии Точикмегом Қаххор Махдамов мрор доипу хило
чақлпи рохбарикунандаи Ҳмлбм Коммунмсі дар ҷарасн буд
Гавре ки шохмдон нам карданд. Қ. Махкамон ду-сс іан а.»
іачояндаюни коми »с гм кар» няни и Унинсрсміеіро ШПдаш
оста, млікуи рек гори нами ми бортохм маѵрнфаіро маірдх
охга, лимнан номладии Дбдулло Ормфонро, ки иаіифаи
уовини ректор омд ба і оябхенгхоро ба ӯхда мню, истин хо»

12
ченамояд. И. Давлатов ба сифати вазири маориф момзади
хостак аввалшахси чумхуриро бо овардани чанд да те л и
каиоатмандкунанда, дастгирй намекунад. Қ. Махкамов гѴё
мулохи захои вазирро дуруст мешуморад. ки номзад к дуюмро
дар шахеи Фознл Тохиров мувофик мешуморад. Тавре ки аз
иемхои ду ношади псшниходкардаи Қ. Махкамов най бурдед,
ӯ «юн доктор* илмро аз чумлаи намояндагони ҷануб ном
намебарад. Яьне. метавон нешниходи Қ. Махкамовро 6а
макеадхои даеіаи шимол иртибот дод, ки дар дожили
Университет кор мебурданд. Бузургям ин ласта дар он буд. ки
адмеша номмяи зхшетиро дар казар дошт. Хайр, А, Орифов,
ки маысуд нест. ана Ф. Тохкровро ректор мондан дозим аст.
Пайваста ба ин чавзӯъ даеіаи чануб иомзадн худ, деканн
факултетк биология, доктор, профессор Хабиб Сафаровр©
чешапюхг, а чмо дар сӯхбат бо Қ. Махкамов ҷуръат намуд. ки
тар чупобили иомзадхои авваяшахс номзади худро ном
6>і».іраид Ҳол он ки дар сарм даеіаи чануб худи вазири маориф
И Дам,мигов карор дошт ва дар ии чода ӯро Т. Назаров
дшшщЛ меиамуд Чуиин дастахо дар факуятстхо хам ташки.і
тардмда буданд Дар чиҷмӯт. ду номзад комнавне шуд -
Ф Тохировм хукукшииос ва X Сафарови биолог, Харду хам
іаімкардагояи хамив даріох. дар хамин «хона» бузург туда
буданд. I афокуг дар махал буд; яке золам Конибодому диіаре
намояндаи Кӯлоб. Харду номзад дар факултстхо чонибдорон
юттанд. Дар факултсти филология дастан чаиубро
М Дахіатов, Р Мусудмоиқулов, Т. Хаскашсв, А, Саттеров
т ттр намояндаі они чануб, ба истиеиои Худой Шари фон.
ташкил медоданх Дасгаи тимол тахти рохбарии В Асрорй ва
И Усмомо» фаъолияі мснамуд, ки агитатором С. Вохидов,
Si Косимом. А Неьматов, С. Хошимон, С. Собирчонов барин
юлагони нохмяхои шимол махеуб мешуданд. Худоса, дар хама
флк> ггегхо хамин навь сарварону ташвиқг арон ба чонибдории
Ф Тохиров на X. Сафаров а чал мскардаид А. Саіторов. ки
еолхом хафюдум ба фармудақои даеіаи шимол амал мекард.
аккуи худро ба чанубихо найиаст. Хдмчукин X, Шарифов. ба
хотири нн км бо Ф. Тохиров дӯстии собиқа дошт, бо вучуди
кӯҳистонй буданаш, дастаи шимодро пазируфт, ки аз рӯц
меъёрҳои дӯстиву рафоқат, X. Шарифовро фаҳмидаи мумкин
буд. Дӯст он бошад, ки гирад дасти дӯст, дар парешонҳоливу
дармондагй, гуфтааст бузурге. Банда ҷонибдори дастаи ҷануб
будам. Оре, аз падидаи маҳал гурехтан кори душворе хоҳад
буд, зеро бисёр ҷабрҳосро маҳз намояндагони шимол дар
муқобилаш раво мсдиданд. Дигар ии ки падидаи мазкур ҳамеша
бо ҷомеа якҷо қадам мезад ва боз асрҳо қадам хоҳад зад. Русҳо
мсгӯянд: своя рубашка ближе к телу. Бубинед, ки ин ҷихаг барои
мардуми Аврупо низ бегона несг. Хоҳу нохоҳ махал касро
чониби хеш мекашад. Албатта, сӯи махал майл найдо кардан
маънии онро надорад, ки маҳалли дигарро бад бубинем.
Масалан, беҳтарин дӯстоиу ҳамақидаҳои банда аз самти шимол
мсбошанд. Вале, вақте ки масьалаи иіпихобоіу овоздиҳии
пинҳонй нет меояд, бештар кас ба пом заде овозашро медихад,
ки аз нигоқи м ишака ва махал ба ӯ наздикй до рад. Ф. Тохиров
аз солҳои тахеил ва хамкорихо дар ҷамьиятҳои доиишҷӯй
бароям ошно буд. Ӯро нисбат ба Ҳ. Сафаров хубтар
мешшюхтам, вале мехостам, ки ҳамвидояти хешро чонибдорй
намоям. Чаро дурӯг нависам. Ҳеҷ т ох дурӯяву дупӯста набудам
ва нахохам буд. Яъие, дар вазъияте, ки соли 1990, вақти
ингихоби рек тори ҳафтумини Университет қарор доштам,
падидаи махал маро ҷониби худ кашид ва гумон мекунам, ки
тшарон хам ба ҳоли банда іирифтор омаданд. Ниҳоят, ҳафтаи
штихоби ректор хам расиду аз ҳар факултет дах-дувоздах
*афарй намояндахо муайян гардид, то ки дар маьракаи
юмбурда шптирок намоянд. Маҷлиси интихобк ректор дар
еяори марказй баргузор шуд. Намояндахо аз дастгохи
'укумату аазорати мао риф ва кумитаи гшршявии Университет
олои сахяа баромадандт Харду но млад хо барном а хон
ясто риашощю ба аддм гшор ара шшудднд. Силас, комзадхо
: мшршш мрошш намоякдагон кд pop

ршфғавд» Ф.. Ттмрют ш X Сафаров ваълахон бисере доданд.
тщ ропгор алх Унмверсяхегро -6а сатхи башшшмдали

шрлоршт. Ѣаьж намояндахо аз .харду тараф туюрншхо
завд ва іюшжш хешро таърифхо карданд. Дар маврнди Ф.

шш

14
Тоҳиров эрод камтар сурат гирифт, балки ба хогири ин ки
ҳуқуқшинос аст, метавонад Университетро хубтару босамартар
роҳбарӣ намояд, мсгуфтанд тарафдоронаш. Аммо профессор
Исмоилов, ки бо Ҳ. Сафаров дар як факултет кор мскард, сухан
гирифту ӯро хелс сахт мавриди танқид қарор дод. Эшон таъкид
сохт. ки Қ. Сафаров ҳеҷ амалеро ба фоидаи Университет анҷом
нахоҳад дод. Дар шинохти Исмоилов вай як шахси худбин,
манфиатҷӯ ва дағал менамуд. Дар маҷмӯъ, Ҳ. Сафаровро еиёҳ
кард. Баъд аз муҳокимаи барномахо ҳайати комиссиям ҳисоби
овозҳо таъин і ардид, ки банда низ шомил шудам. Ойниҳол
Бобоназарова ва ҷамъан даҳ-дувоздаҳ кас ҳайати комиссиям
ҳисобро ташкил медоданд. Овоздиҳии пинҳонӣ огоз шуд. Мо
ҳамагӣ ҷараёни овоздиҳиро назорат мекардем. О.
Бобоназарова, ки еарсунурдаи Ҳ. Сафаров маҳсуб меі ардид,
хеле ҷиддй овоздиҳандагонро назорат менамуд. Гӯё хама
намояндаҳо ба нонибдории номзади арзандаи худ овозҳоиюнро
доданд, Ҳайат сандуқи бюллетенро бардошта, ба идораи
партиявй фаромад. Пушти дарҳои пӯшида бюллетенҳоро ба
тарафдории ду номзад ҷудо кардем. Ф. Тоҳироз беш аз яксаду
сй овози мусбат шрифта буду Ҳ. Сафаров 58 овози тарафдор.
Да стаи ҷануб бозиро ба пуррагӣ бохта буд. Раиси комиссиям
хисоб болои минбар қарор ги рифту галабаи Ф. Тоҳировро эълон
намуд. Чанд дақиқа ҷонибдорони дастаи шимол карсак заданд,
Тарафдорони Ҳ. Сафаров бо сархои хаму андешахошои бинои
асосии Университетро тарк гуфтанд. Он рӯз номзади
пешниходкардаи Қ. Махкамов ба сифати ректори хафтумини
Унивсрситети давлатӣ муаррнфй гардид. Табинст, ки ӯ баъд аз
ду-се хафга дастаи худро қадршиносӣ кард. Вазифаи муовини
ректор оид оа шӯъбақои шабонаву ғоибонаро бо фармони худ
барҳа.м доду бо ин амали хеле пухтакорона аз ҳарифаш А.
Орифов халос шуд. Ф. Тохиров кори хуб кард, ки филодотро
lap шахси профессор Бахриддин Камолиддинов муовини
таълим таъин намуд ва іайра. . .

Банда низ ректори навро самимона табрик гуфтам. Ҳарчанд
ки Ф. Тоҳиров хуб медонист, ки ман 6а гарафдории X,. Сафаров
овоз додаам, дастамро сахтакак фишурду «раҳмаг, раҳмат»-

15
гуфт. Мсдоішстам, ки ӯ бандаро азсолҳои донишҷӯй мсиазируф,
ва эқтиром ба ҷо меовард. Воқеан, Ф. Тоҳиров дар давраи хе ,с
ҳассоси ҷомсаи тоҷик сарварии Унивсрсиіетро ба дӯщ гирифі
Аз ин рӯ. ҳоло ки Ф. Тоҳировро дар макоми рскторй шинондсм
фаъолияти бавдиашро дар ҳикоятҳои исшомад рӯи гасвир хоҳам
овард.

I ирдихамой дар майдони Ленин

Дар заминаи воқсаҳои хунини февралии 1990, сентябри
ҳамин сол, дар майдони Ленини пойтахт намоиши
чандсадхазора баргузор гардид. Баъд аз ходиеаи феврали
маҷлиси бошукӯҳи коммуниста таҷлил шуду дар он
гунаҳгорони сангпартоиҳои февралиро дар шахси Бӯрй
Каримов, Hyp Табаров, Абдулло Ҳабибов ва амсоли онон
муҳокима карданд. Маҷлис таҳти раёсати котиби аввали Ҳизби
коммуиисти Тоҷикистон Қ. Маҳкамов сурат гирифт. Ҷарасни
мухокимаи ашхоси номбурдаро ба воситаи радиои ҷумҳурӣ
мустақим шунавонданд. Нотиқони ашаддӣ Р. Мӯсоева,
Н. Зарифова, И. Рахимова ва баъзе аъзоёни Кумитаи марказӣ
ба сурогаи Б. Каримову Н. Табаров ва А. Ҳабибов харфхои
дахшатнокро раво диданд. Ҷараёни муҳокима чунин cypai
дошт, ки гӯе мурофиаи судӣ бошад. Савол медоданд, чавоб
мсіирифтанд. Натиҷа он шуд, ки эшонро аз мансабхояшон
сабукдӯга намудануі. Дар он мачдис Б. Собир, Т. Абдуҷаббор.
Мирбобо Миррахимов ва дигар намояндаҳои нерӯхои
дсмократиро махкум сохтанд. Масалан, шоир Б. Собирро барон
он суханаш, ки «ман бисзу панҷ сол боз ба ии Ҳукумти
коммунисій мубориза мсбарам. . . » махкум намуданд, зсро ин
харфи шоир сарварони коммунистонро «девона» сохта буд. Аз
байи ду-се моҳ сииарй шуду намоиши майдони Ленин ташкил
гардид. Намоиштарон аксаран аз ҷумлаи мардуми
Вахшонзамин ва нохияхои атрофи Душанбе махсуб мсшуданд.
Рохбарони майдон мипбари иояи Лснинро, ки солхо хамчун ҷои
еуханронии сарварони ҷумхурй хидмаз мекард, истифода
нам у да, ноіиконро ба он до даі.ва і мекарданд ва аз он баландй

16
суи мардуми болои асфаді қарордоипа шиорхои сиёсиву
икгисодии хсшро района мссохтанд, Қамзамон дар толори
Шӯрои Оли ҷалащи памояндагони халк а»»н мсгирифг. Хисбони
Ленин ал налди кдср ю Почтам марка »й басіа бум Накдиёі
намсгашт. Сухангӯйхои майдон Шодмон Юсуфов. Іохири
Абдучаббор, Шарофи,сіин Имамов »a баьле чехрахои сиссииу
фархашии дигар буданд. Ҷилави намоишгарон бешгар дар
дасти Ш. Имомов карор донп. Мзхз ӯ бо махораіи баланли

нотиқиат мсіавонисл ііамоишчиснро дар фурсаіхои ба эхсосот
омадаи ба даст і ирад. Боре майдон чунон ба шӯр омад, ки кариб
буд, халорҳо туда ба бинои Шӯрои Олй іада дарояпд. Аммо
медидам, ки Ш. Имомов бо ар ли эхтиром ва исгифода ал
калимаву истилоҳҳои «бародарон, а ли юн, бародарони
мусулмон» сели одамонро аз зинахои даромадгохи бинои
номбурда нас гардонд. Агар он хаюр дожили бино чешуя,
гасаввур кардан мумкин буд, ки ба сари наможкдахои халк. ки
ба хоіири вазифа сархои якдигарро мешикастанд, чЙ балосро
меоварданд. Он лаҳза банда дар гӯшас аз майдон лер и ч и норм
бузургс ин ҳолро дидаму ба махорати иотикии Ш. Имомов коил
гардидам. Чунон ки мсгӯянд «сухани нагл морро аз хоиааш
берун месозад», маҳз харфхои саривакіиву бамаьнии Ш.
Имомов буд, ки мардуми дар хода іи «бехушй» карордошга
^дуюмбора болои замкни асфалт нипіасіанд. Дилам ба ин но гик
^С^мссӯх!, ки раіхои нолуки гудӯяш чунон хасга туда буданд, ки
^ садояш хира мебаромад. Як вазнфаи асосии майдоннишинхо
ѵ . он буд, ки *аР чй баландзар исісьфои Қ. Махкамовро талиб
намоянд. Ііссабаб нссг, ки С. Кснчаев хар сари вақл аз бинои
пі> Р°и берун мсбаромаду а г Шодмон Юсуф чунин тако ю

меиамуд: «Шодмонҷон, мардум баландтар дод зананд,
намояндаҳо о вол и майдонро нашунида исгодаанд, ха, баланд гар
исісьфои Қ. Махкамовро галаб намоед. . . »

Гап дар ин буд. ки дар яке аз мачдисхои Шӯрои Олй когиби
якуми \и іби коммуниста 1 очи кис і он Қ, Махкамовро президент
иніихоб намуданду исгилохи «нахуешрелиндені» сари іабоихо
ҷанлои іадан іирифг. Рахмон Набисв, ки замонс аі мансабхо
дур андохта туда буд, намояндаи халк иніихоб гарднду ба
муборизаи снссй нардохт, дасзаи худро дар мачлиси ІПуро
гаіпкил дол ва кӯшиш намуд. ки Қ Махкамови ракибшнро ,
маком и ирсзидсіпИ фарорад Аммо Қ. Махкамов мсіуфг: «Маи
Президент напои хасіам. . . » Фишори снссй боло гирифіу
нахуст резидент дар асари иотсъфотнллбихои майдон нӯхуми
сентябри соли 19*>І аз мансаби п рези де н і й дасі клміид ва қиии
толорро іарк маму дан изхор донн: «Ҳоло пушаймон хоҳед
іиуд». Акнун Р. Набиев вазифаи раисии 11 Іурои Олиро ишгол
кард. Дар ин чода Р. Набиевро аз хама бет хофизи пшнохта
Ҷӯрабск Мурод на Н. Ҳувайдуллоев дасттирй мскдрданд. Им
айёмс буд, ки манзӯи ба гарзи интихобй сураі бастани
Президенти нумхурй мэтрах шуду шаш нафар номиапис
гардиданд, ки инҳо буданд: Р. Набиев, Давлаі Худоназаров.
Исмоил Давтатов, Бӯрй Салимов, Шосв Бобишох. Сайфиддин
Тӯрасв. Ба рӯйхати нрезидентшавандаҳо дохил і ардиданн Р.
Набиев ба сифати раиси Шурой Олй сарварони нсрӯҳои
зиддикоммунистиро ба ташвиш андохту ншорашонро дар
майдон тагйир доданд. Акнун истсъфои Р. Набиевро аз вазифаи
навакак трифтааш талаб намуданд. Бори дигар майдони Ленин
дар заминай додгӯихои мардуми гумроқшуда ноором гардид
Дар ин амал тарафдорони панҷ президентшавандаи дигар
майдонро дастгирй мскард. Намояндаи хар кадоми он
микрофонро ба даст шрифта, шиори ба истеьфо рафтани Р.
Набиевро талаб менамуд. Мардуми бечора хар чк, ки котике
арз медошт. иҷро карданй мешуд. Яъне «истеьфо, истеьфо» гуси
дод мезад. . .

Ба хамил тариқ, понздах рузи мохи сентябри соли 1991 дар
майдони Ленин гирдиҳамоӣ идома сфт. Дар натича аз Маскав
Собчак ва академик Велихов ба сифати намояндаи М. Горбачев
ба Душанбе омада, миёни ахли майдони Ленин баромад
карданд. Мавзӯъ хал шуд. Р. Набиев мардумро «шунида
тавонист» ва аз маснади раисии Шӯро даст кашид. Сарварони
намоишгарони майдони Ленин, ки акнун майдони «Озодй»-аш
номиданд, максад гузоштанд, ки хайкали барқади доҳии
пролстариати чахон В. И. Ленинро аз байн бубаранд. Бинобар

18
им ки дар Iамиша намулани гирдихамоии мазкур нақши Ыйб*
«Пах.«аіи ислом» асосй махсуб мсюуд. рііиси шахри Душанбе
Максуд Икромовро мачбур иаму/инд. «и дар мавриди баркаиор
сохгаии хайкали Ленин қарори inf рои намой ндагони хнлкро
барорад. Қамим буд, ки беюхии рӯш охири іирдихамой М.
Икромон ба ахли майдон амрашро кироат кард.
Майдоннишинхо гӯё инкилоберо ииёда сох га бошанд, дакикахо
и а «ҳоднсаи фаиқулодда», ро бо кафкӯбихои иуранч кадр
камуданд. Бо ин патча, мардуми Вахнюнзамин па агрофи
Душанбе гӯс «іалаба» ба дасі опарданду кагорам мошинхои
иурборашонро еӯи нохияну дсхи хеш ба харакаг дароварданд,
Саркардагони майдон ба хулосае омааіна, ки хайкалро бе
итгироки намоипнаром хам фароварда мсгаиоиаид. А г рун
шуиидам бегохие баъд ал том, вахте ки хиёбоии Денин бсодам
меіардад, гурӯхе ба восиіаи чехникаи даркорй хайкалро ал
болои ігояаш мегиранд. Гӯё бо карори раиси інахр моиіини
крандор, ки хайкалро мефаронард, соаіхои нули шаб бомд ба
майдон ворид мсгардидааст. Аммо ногахон еоагхои наичи рӯч
мошини крандор назди хайкал карор мсгирад, Ин чиха г райей
шахрро ба гашвиш меораду ач ачрофиснаш еавол мекунад:
«Чаро мошини крандор аллакай аайдо шулааст, кдрори мо
соаги нӯхи шаб буд-ку! Кй фармон дол, ки мошинро дар
шохидии шаҳрвандон барои барканореохіани хайкал ба майдон
биерацд» Вале раис намсфахмид, ки ба іайр аз У боч буданд
фармондсхоне, ки бо ин амалашои Ҷумхуриро ночинчіар
мехосчанд бубинанд. Орс, барои коммунисгоп баҳонае лозим
оуд, ки ба муқобиди гашкиддихандагони намоиши
понздаҳрӯзаи сентября бароянд ва бо афюндани хдйкали Ленин
ач онон кдесос бигиранд. Шояд чуиин гахминхо ҷой донп анд.
Аммо банда ба мушохида гирифіам, ки он бегохй, ки мошини
крандор вачнин-вазнин нориди майдон шуду гурӯхс онро ҷониби
хайкал рохбаладй дошт, назди бинои вазо рати чироач
И. Мусосва бо Ваҳоб Во хи до в рохравии мошинро медиданду
Оайни худ ким чиҳо мсгуфтанд. Хулоса, чорабиниии
ҳайкалшиканй соатҳои панҷи рӯз оюз гирифт. Во км аМа ц,
«бсмагзхо» худро иороҳат дидаму хона рафтам. Пагоқи бо
троллейбус аз майдон ҷониби Университет мету за гитам, Кц
мошинҳои сваркаро дидам, ки иойҳои Лени про мссӯэонданд\
тамошобинҳо агрофи ҳайкалро иҳота намуда буданд. ча,и
нафари диі ар тросхоро ба мисну гардани доҳй мсбастанд. Одат и
тамошои чунин амали бсфарҳаш онаро надоппам. Ваъд аз як
соат вақти бозгашт ҳайкали Ленинро бо сару даету нойхои
шикаста рӯи замин дидам. Даҳшат он буд, ки баъзс ҷавонони
ваҳшисират на фарҳангиёни ттюандоз болои хайкал баромада
раке мекарданд. По ибтикори раиси радио ва тслевизиони
Ҷумҳурй Агахон Сайфуллое» бсгоҳй мат.ракаи лсниишиканиро
намоиш доданд. Дар навори телевизионӣ лахзаи болои хайкал
рақс кардаии бат.зе демократмақому исломтароён хсдс равшан
манриди тамошои мардуми Ҷумҳурй тардид. Ҳайкалшикаиии
раиси шаҳри Душанбе бо атрофиёнаш «вандализм» буду бас
Ят.нс ваҳшисна нобуд сохгани осори фарханіиро вандализм
меноманд. Он лақза вандалистони тоҷикро, мутаассифона, дар
еимои баьэе фарҳашиён ба мушоҳида іирифтам, ки таърихи
инеоният ҳатман амали ононро дар саҳифаи сисҳи хеш еабі
хохад нам уд. Ҳайкалро дар шакли норма-норма ба мошинҳо
бх>р карданду нояашро бо минбараш нигоқ доштанд. Майдони
«Озодй» факаі як рӯз холй моид. Дар асари шикасгани хайкали
Ленин нагохии дигар майдонро коммунисгон іахги рохбарии
вазири зироат В. Вохидов инггол намуданд. Коммунисгон ба
дифои дохиаюон баромада тамоми фабрику заводқо ва
мактабҳои оливу муассисаҳои илмии Дуінанбсро дар майдон
ҷамъ оварданд. Баіща мушоҳидаамро идома додаму нотиқони
майдони коммунистиро хслс гӯш додам. Он пагоҳй хунарігсіпаи
театри Лоҳутй Марям Исосва дар либоси сисх болои минбар
карор доил у ҳарфҳои таҳқиромсзе ба сурогаи майдоннишиихои
сентябри мегуфг. В. Вохидов хелс хуб майдонро ташккл дода
буд. Роҳбарони корхонаҳо ва муассисаҳо ба навбат мухолифони
давлатро мазаммат мекарданд. Лахзаи хотирмон он буд, ки
коммунистом мошинҳои пур аз нону хлебро ба майдон ворид
сохта, но-чо ба мардуме, ки ба дастгирии онҳо омада будаид,

20
гаксим мскирланл. Онозаи нонзаксимкунй ба гӯшахои дигарс
аз шахр расиду ода мои «урӯхлурӯ* ба майдои ворид туда,
хлебро ба халіахо мсандохіаиду игукри коммунисток карда ба
рохашон идома мсбахшиланд. Дар асари намомшк коммуиисгон
маҷлиси сессиям Шӯрои 0;ій намъ омаду Қадриддин
Аслоновро, ки акнуи Р. Набиевро иваз иамуда буд, аз вазифа
баркаиор сохт. Албаііа, намоиши коммуиисгон бсрақиб намонд»
балки ҳамон наюҳй сарьарони нерӯқои дсмокра іиву исломй
гаъҷилансадҳо ҷоиибдорони хешро назди «Қасрв сафсд» (акнун
бинои ҳукумати шаҳрро химии наи»» ном ту юш та буданд) чам»
оварданд. Медидам, ки Дуст му хам мал и Дует, Қорй
Мухаммадҷон, Д. Худоназаров, Т. Абдунаббор, Ш. КХ'уфов
на диіар иамояндахои «Нахзаіи мелом», «Растохсз» ба восиіаи
баланді ӯякқо мардумро аірофи худ ҷамь мсовардаид, то ки
издиҳомсро ташкил дола бошанд Хакорату «дхқмр па
мадам мати коммунист он cap шуд. Қарлкази наклисі мант,
гардиду іамошобинон дар ду майдои чамь омаданд. Нотикони
«Қасри сафед», мислс ки афзалияг найдо карданд, ки бисере аз
тамошобинхои коммункстон чониби дсмокрагхо гузашганд
Милиса байпи майдони коммунис гон ва «Қасри сафсд» дсворе
сох) , го ки байнашон мушізанй сура г набандад Мухдисони
«Қасри сафед», ки гаҷрибаи бенпари нотикииу майдонниншнй
доштаид, ба издихоми коммуиисгон фишори бештар онарданд.
Натиҷа он шуд, ки соатҳои чори рут коммунистом» гареу
майдонро холй карданд. Дархол чои онхоро нсрухои
зиддидавлатй ишгол намуданд. Боз майдони «ОзодЙ» ба
минбари нотиқон табдил ёфі. Тамоми рӯзу ніаб «саш партой»
ҷоииби ҳукумат идома месфт. Майдон ба еамти пушти сари
собиқ хайкал хаймазор шуд. Ҳатто шоира Гулрухсор хам
хаймас бар пой сохту ба гуруснанишипй пардохт. Шайхои бо
сардории надари Тӯраҷонэода гуруснанишипй зыіон карданд.
Қукумаги шаҳр кдроргохи Ленинро дар майдон хам нор карда
ҳайкали Фирдавсиро іузошганй шуд. Бо иҷрои кадом галаботе
мардуми майдони «Озодй» парешон шуданд. Коммункстон
Ѵч-х.ч ■ V*- ѵд>ѴчЧ ■ л ;-.)ѴЛММ>МН»Д\|'

* V» \ . НЦ Ч\Ѵ VW *«f ЧЛҶШчҶ' Оо *Н И И*ччҶчи II

\ч < ч> чЧ м Иѵ Ч'Л|»'- V ѴЧ \,ічѴ И 'нфі,<и I МчОѴ\ф

чѴ., ^-ѵ, чѴ. V 'ѵ' ,«> **е л* 'нч ’"'-‘Ѵ4»* ш*\ри Х\ҷ<и* х Хѵч(Н) I'
Май цпт «Ш*\к и>нѵч

Чг.% . «Ч \Н Г НлбнСв рансм Ш\|Ч'Н О )й интнхоб іар щ (
ѴЧ .-4VJV1 КМОЧМ Лч' wr !‘U\CM »|ЭОфСС00|Ч г Мусу 'імом\\.-to,,.
:\о-с« ѵ *он кмокраі Ш КѴуфоп.tttowp Ь О&бир. аспирант

университет Бойѵу ло і Шарнфон па о ч'с каси ангар ДЯр
іафѵарв чюбм демократ» км дар купан Пушкин қарор донн.
г\р\ѵпаимпіннн жк>н кардапд. Им полиса боной сару садохо
дар матбуоти доѵнду хорич гардид. Маьракаи мазкурро
ру пюмакон «Адолат» па «Чароги руз» бсштар иньмкос
мсдоданд Лкохои »уруснаиишинонро рӯи ион мсоварданд.
Сӯҳбатхошонро non мскарданд. Мақсадашон он буд, ки дар
ҷомсаи точик иадндаи адолат ҳукмфармо гардад. Қабл аз
ҳодисаи гурусішншиинй пагохис бо Р. Мусулмонқулов сухбаі
доіптам. ки сари мавзӯи адолатпсшагй ақидаашро бабн coxj.
Мо. ки дӯстони дерин будему дар як кафедра ифои вазифа
дошлем ва вазифаи рохбарии кафедра ба ӯхдаи эшон буд, ба ӯ
маслиҳат додам, ки аз сиссат канораҷӯӣ намояду аз паи
нави длани китобхои адабиётіниносиву таьлимй шавад. «Шумо
профессор ҳастед. обрӯи хуберо дар ихтибр доред, чй лозим аст,
ки бо баѵзе мансабхоҳон худро пайвастед?»,-гу фтам ба дӯстам.
Ammo ӯ габассуме карду іуфт: «Худойназар, адолатро барқарор
кардан лозим аст, чомеаро тагйир додан даркор. . . » Ман
хандндаму чавоб додам: «Рахимҷон! Адолат падидаи хуб аст.
Аммо онро аз замони Рӯдакӣ ба ин сӯ таргиб медоранду
мечуянд, вале хсч нс ки пайдояш намоянд. Бинобар ин, адолат
буда намставонад. Ҳама шоҳу амирон ва сарварони хозираи
чомеа аз адолат харф мезаданд ва мезананд, аммо дар амал
онро дидан намехоханд. Магар Амрико е Инглистон дашіатхои
адодатпешаанд? Албагга. не. “ генотсид вучѵд дорад. . ” Бо

22
н\ҷ\ tH tin. Рдхимҷон (’hi I уф» йМ'и С«.ні ід роій н«шуд, Кис
мим у UM, КН у л таки* І> іро ба теіархонм миисабненіахо
імнм.н ід буд і>,« баром іи сари он дасгірхон хсеілн дурып
ндѵк'ьдрд Гарфм на дар а» им км ӯ ро\н дкіарсро иніихоб
намуда бу і. банда ба muni мутчибаіи хайрхохона донпам
Инне, хярфхову максадқои мсрѴкои дсмокра інри маьқуя
мсдоішсіам, дери ҷомсаи и неон И 6а чунин ііаяМдахо дарураі
донн. На іс хамкорй кардан иамсхисгам, зеро дар Лфншисти
ад чунин макгабхом адодагхоқй даре омӯхт будим на хам
нагиҷнашро бо чашмони хеш датам Мезавои »уф‘^ ки хама
са рва роим нсрулои демократ, С>а истнснои «Нахзити исдомч
аз дӯсюни банда махсуб меиіуданд. Кар кадом 6о акидаи худ
буд, банда низ акидаи хешро доіи гам Масадан,

Р. Мусудмоикудон, А. Сапоров, Д. Худоназаров, Ь. С обир,

Ҳ, Абдураззоков, III. Имомов, Т. Абдучабборов, Халифабобо
Ҳомидон. III. ІОеуфов ва даххо донишмандонро номбар карда
метавонам, ки аз бехтарин чеҳрахои фарханій дар Ҷумхурй
шинохта мешуданд. Эшои дар мачмӯъ а дол агро іаріиб
мснамуданду аз ин рох чомеаро бедор сохганй буданд. Чй навь
мставон чунин ашхосро эътироф на кард? Мутаассифона, хеҷ
кадом аз эшон мактаби сиссатро натузашта буд ва иадидаи
сиёсатро хеле сатҳӣ мешинохтанд. Аз ин ноет, ки ил дастаро
ҳсҷ Iох муттаҳам кардан намсхостам. Бинобар ин, бандаро
биссриҳо ба хамил гурӯҳ шомнл месохганд ва чойхое хам
мешунидам, ки мсгуфіанд: «фалони демократ аст». Демократ
иомидани камина маьнии онро намедод, ки аьзои ҳизби
дсмокраій шудаам, балки дӯстонам Рахимҷону Абдунабиву
Б. Собиру дигар аъзоёни фаьоди хизби номбурда буданд. Орс,
нисбаташон хайрхоҳй нишон медодаму бас. . .

Аз гуруснанишинии аьзоёни хизби дсмокраій чанд рӯз
сипарӣ шуду иагохис раиси Шурой Олй Р. Набисвба аёдагашои
омад. Шахси аввали ҷумхурӣ онхоро дилбардорй кард ва худро
ба эшон ҳамақида нишон дод ва дархостхояшонро ёддошт кард.
Он ла\за шахсияги Р. Набиев гуруснанишинонрю маьқул омаду
дар симои эшон Президент ояндаи Ҷумҳуриро дидан хосганд.

23

■ ■■ ,
Sa.jc. пакте к ш Д Ху.юиа зарок хамнун иомаа.ш иер
щщщж&мщшшехШ .іар нтихобтм арешдентк бо шро f,( у
лсяюкрагпіо Аа дкгар чарзёнхои сиесй. монакли *Fatto»/
чДаъли Бадахшои* яа "Нахааги мелом» 6а мукоои.іи претил' *
аз тарафи ха.ік ингилобшуда Р, Набисв баромала,
сахифахои рӯзномахои хеш ӯро хар чй ки кудраги калачѣ,„Ц
мебардошз. еиёх мекарданд, хазло дар мако іас ба шахсияти
раскла тахкираш намудаяд. Дармаччӯь ҳукумаж Р. Набиенр'.
тьтироф иадоштаид Сарфи назар аз ии Р Набисв ба сифа, и
моиби хул Нарзулло Дӯстовро лазируфз. Сафаралй Кеиҷасв
ранен Шӯрои Оли ингихоб гардид. Н. Ҳувайдуллрев додсиюии
хул л и Ҷумхурй таьин шуд. Вазорази маорифро ба ихіисри
иамояндаи «Надзати ислом» - Зокир Вазиров гузошт. Дар
вазоратхои хифзи хуку к ба иетиснои вазорати дожила raj й и ро т
кадри сура г гирифт ва ғайра. Бо вуҷуди ин, нерӯхои
зиддикоммунистй ҳамаг й аз адолатхоҳӣ сӯҳба г мскардацду дар
ботин дарди мансаб мекашиданд. Бинобар ин, сардоронашон
нақшаҳои нав тартиб медоданд, то ки ин ҳукуматро низ аз миён
бардоранд. Дар ҳамин зам ина, 12-уми феврали соли 1992
маъракаи дусолагии ходисаи хунини соли 1990-ро дар назди
бинои хукуматй та ш кил доданд. Майдони назди онро бо номи
«Майдони Шахидон» ба расмият дароварданд. Дар минбар
хама сариарони чараёнҳои сиёсӣ, монанди Д. Худоназаров.
Тохири Абдуҷаббор, Шодмон Юсуфов, Қозй Тӯраҷонзода.
аз чониби хуку мат - Ҳ. Саидмуродов, шоира Г улрухсор ва чанд
модарони фарзандгумкарда карор гирифтанд. Майдон аз
шахрвандони Душанбе пур буд. Барф мебориду
минбарбудагихо шиорхо медоданд. Маъракаи сиёсй бо
гузештаян «Санги ёдторй» дар байни бинои хуку мат ва
чойхонаи «Рохаг» поён ёфт. Гулчанбархо гузоштанду майдон
пош хӯрд. Дар ин намоиш раиси Ҷумхур иштирок накард,
харч а н,з ки сарварони маърака дар іузоришхои хеш ин чихал ро
таъкид сохтанд. Шоял Р Набиев ин эродро ба инобаз гирифз.
ки іір напори телевизионй гуягузория ӯро бо дастаат нишон
юла ил. И к ramp тамошобинони Ҷумхуриро бовар мекунонд-
ой раиси Нумхур низ дар маъракаи ёдбуди ходисаи хунини

24
феира.іи соли 1990 ишіирос .тонн. Ікп.ц as ышьртли иочбурла
моли Maps буд, ли томе .пар бариочаи гокнпюяй чачлжи
раісати Шӯрои Одиро таліи сариарии С Кекчлеи намоиія
доданд Маитӯи мачлиси pacesги ШӯроиОлй фа мідиити Натири
корхои /юлил и и Чумхурй И Иаичуноно* буд. Ддр чухокичаи
вазир аѵюёми Шурой Олй М Назаршосв, А Ҷабборои
Д. Ашӯров ни і иIширок допігамд. f ӯс «айфи дохиларо суд
мскарда бошаид, С. Кснчасв савод нет меоварду
Н. Навҷувонон бо харфхои тикасгаи русину точикиаш посух
мсдод, Табиист, ки С Кснчасв ӯро as на лифа сабукдӯт карданй
буд. Воқсан. ю ҷос С. Кснчаев бо еаволгузорихоишу шарху
эзох доданҳояш Нанҷувоновро гахкир чскард. Мухокичаи
вазири дохиларо дар мачлиси рассати Шӯрои Олй гамомм
мардуми Ҷумҳурй іачошо кард. Ин муҳокима ба нафси
бадахшониҳо расиду 23-юми мэріи соли 1992 бо ибгикори
«Лаъли Бадахшон» як зумра чавонон назди Қасри Прел идеи і
намоиш ташкил додаид. Он пагохӣ сӯи факултет мсрафтам, ки
чашмам ба 100-150 нафар ҷавононс бархӯрд. ки ҷониби Қаср
мснигаристанду ким-чиҳо мсгуфганд. Бо як дидан хеҷ чиз
нафаҳмидаму ба факул гст омадам. Хаво боронй буд. /lap
кафедра Р. Мусудмонқуловро дида, аз вазъи майдоии
«Шаҳидон» огоҳаш сохтам. Ӯ бо шунидани қарфхои банда
андаке нарешон шуду аз паи кораш гардид. Рӯзи 24-ум шумораи
ҷавонони бадахшонй ба 300 кас расид. Маълум буд, ки эадон
ба дифои вазири ҳамшаҳрашон - Навҷувонов барочада Судаид.
Рӯзи ссюм демократҳову нахзатихо ба «Лаъли Бадахшон»
худро пайвастанд. Ногуфта намонад, ки рӯзи 23-юми марли
1992 ноиби Президент Н. Дӯстов назди намоишгарон баромада,
харфхое иброз дошт. аммо гӯшаш надоданд. Мақсад маълум
буд. Навҷувоиов бахонае мешуду бас. Дуруепараш дар сари
ин даста Д. Худоназаров қарор мсгирифгу аз дур тамошо
мекард, ки намоиш дар оянда ба кадом самт ҷараён мсгирад.
Ҳамчунин, чушовири раиси Ҷумҳур - Ҷабборов хам эхгироми
намоишгарони бадахшониро ба ҷо оварда. ваъдахое хам дод,
вале боз ҳам мақсади майдонорой гӯш додан не. балки
ормонхои дигаре буд. Аз ин чост, ки дар як хафта
қаротсгиниҳову вахиёчиҳои Вахшонзамин ҷониби Душанбе куч
баста майдони «Шахидон»-ро ба шаҳрчаи хаймахо габдил
доданд. Дар ду самти хиёбони Ленин ва майдони Путовский
хаймахо қомат рост карданд. Болои зинапояҳои даромадгоҳв
Қасри Президент баландіуяку микрофонҳоро омода сохіа, дар
шиорҳо ҳукумату Р. Набисвро мазаммат менамуданд
Нотиқонаш Қиёмиддини гозималикӣ, Раҳматуллои бохтарй.
Шодмон Юсуфов, Р. Мусулмонқулов, Тоҳири Абдуҷаббор.
шоир Ҳадимшо, Дӯстмухаммади Дӯсту Исо Мусой масчохи
ва амсоли онон махсуб мсіардиданд. Шоир Бозор Собир а >
воқеахои феврали соли 1990 ба ин гараф фаьол буд. Декани
факултсти хуқуки Унивсрситсти давлатӣ О. Бобоназарова низ
гохе дсмократҳояшро дастгирй менамуд. Гулрухсор, ки дар
гирдиҳамоии майдони «Озодӣ» гуруснанишинӣ эълон карда
буд, дар майдони «Шаҳидон» ба назар намсхӯрд. Дар майдон
хама ахли зиёро дидан мумкин буд. Аксари эшон фақат ҷараёни
намоишро тамошо мекарданд. Банда низ аз ҷумлаи
тамошотарон будам. Бинобар ин ки манзили ман дар кӯчаи
Турдиев, на дуртар аз мақдон қарор дош г, ду маротиба, вақти
пагохй ба факултет рафтан ва соатҳои ду-сс ханюми ба хона
баріаштан, даҳ-понздаҳ дакиқа нотиқонро гӯхн медодам. Дигар
ин ки назар ба тахассуси касбӣ бояд баьзе лахзаҳоро ба
мушохида меі ирифтам. Аз чор тарафи майдон дастгоҳҳои
наворгирӣ ноасн издиҳомро рӯи навор мсовард ва ҳамааш ба
касс іахо дар идораи бехаіарй ва дастюҳи ҳукумат аз назораі
гузаронда мешуданд. Хушбахтона, дар ягон касета иштироки
каминаро дида намставониетанд. Ин чунин маънй дошт, ки ҳоло
хам идораи марбутае, ки банда яке аз аъзоени он будам,
фаъолияі мекард ва дар муқобили дастаҳои кашшофии Амрико
қарор дошт. Амрико, Русия, Ирои, Туркия, ҳар кадом дар
алохидагй манфиатхои худро аз воқеоти Тоҷикистон
бардоштанй буданд. Масатіан, ном ба ном бароям маълум буд,
ки кихо аз зиёиёни тоҷик, чеҳраҳои шииохта, шахсиятҳои сисей
ба доми давлатҳои марбута гирифтор туда буданд. Хаймахо
бо ракамхо ишора ёфта, бо номи махалҳо шинохта мешуданд.
Бояд іуфт, ки мардуми миптакаи Кӯлоб ангуштшумор буданд.

26
Масалам, аз Кӯлоб фақа» Мулле Абдурахим ба чашм мсхӯрд.
Дар хаймахои диіар аз ианҷ-шаш кас бсін ба мушохида
намсрасид. Бииобар иа, мсгавон «Майдони Шахидон»-ро иурра
ба мардуми Карм, Дарвоз, Қӯргон ісшіа, Шахригуз, Қубодисн.
Қумсашир, Куйбишс» (Куйбеш), Козималик марбут донист.
Махсусан, қаротсгииихои Важшонзамин хсдс фаъод ба назар
мсхӯрдақд.

Мехри Хатлон

Поёии солхои ҳанподум миёни кӯлобичои Душанбе ақидас
ба вуҷуд омад, ки монанди намоиндагони дигар махаллоіи
Тоҷикистон муқими пойтахт ҷамъияти фархангис бо номи
«Меҳри Хатлон» таъсис бидиханд. Чанд нафар аз
равшанфикрони ба анлод кӯлобй комиссиям тадорукоі гашкил
дода, ниҳоят мачлиси муассисони онро баргузор сохтанй
шуданд. Ба ин хотир, якс аз рӯзхои бахорони соли 1989 дар
мактаби раками 91-уми шаҳри Душанбе сесад-чорсал нафар
кӯлобиҳои мукими Душанбе ҷамь омада. барномаи «Мсхри
Хатлон»-ро мавриди бахс қарор лода, зимнаи раиси онро дар
шахси Бобохон Маҳмадов интихоб намуданд. Максад аз
гаьсиси чунин чамъият он буд, ки дар рӯзхои азову хушу
хурсандй якдигарро бубинанд, дасти шахсони камбизоатро
бигиранд ва гайра.

Майдони «Шахидон» меларзид. Чоштс аз самги хисбони
Путопский ба майдони «Шахидон» дохил шуда, баьди каме
ҳарфҳои хархсларо ба сурогаи Президент на ҳукумати вак»
шунидан хоиа рафтанй будам, ки аз рӯ ба рӯям Рахмон Осгонов
баромад ва хабар дод, ки соати ду кӯлобиҳои Душанбе дар
толори рсеторани «Фароіат» ҷамь меоямду мавзӯи вазъияти
сиссиро баррасӣ менамоянд. Ман ба Раҳмон гуфтам, ки і ашкили
майдон аз бозии еиёсй бсш нсст. Мансабхохон сари мардуми
авомро гарант карда, болои замин онҳоро нишондааиду
фурсати муносиб меҷӯянд, то ки ба вазифаҳо бирасаид. Банда
аз сиссатбозй дур хастам, балки профсссораму дарс гуфтанамро
мсдоиам, бинобар ин узр, ки дар мачдиси кӯлобихои Душанбе

27
ширкаг кардан намсхоқам. Ammo Раҳмон дадслу 6урқ0Ни
бнссрсро пет онарду бона рам кунонл, ки маслиқа t и маи он ҷ„
муҳим лету иипирокам ха гм ист. Ноидоҷ соаіи дуй рӯз худр(,
ба ресторан и «Фароіат» расондам. С аид Ахмад, ) аффор
Миркх'н (Седой), І’. куб Салимон, Исматча, Ну рал и, Бобонащр
Шер на дигар раошанфикрони кӯлобии муқими Душанбе хочир
буданд. Маслит шуд, ки раиси «Мехри Хаглон»-ро овардан
ло шм, Ин нааифаро Ёқуб ба дӯш шрифту баьди дад-понздах
дакиқа Бобохон Махмадовро овард. Тодор пур а,
ҷавонмарлони кӯлобии Душанбе буд. Дар минбар Б. Махмадои.
С. Ахмад, Ғ, Мирзосв, Бобоназар ва банда кд pop іирифюм
Толорро аз назар гузарондам ва дидам, ки ҳсҷ кадомашро
намсшиносам. Нишастагон навонони тануманде буданд, ки бо
чашмоии гургона болои минбарро меню ариетанд ва беқарору
оштобзада маьлум мешуданд. Фахмидам. ки он давонон ба
• Мехри Хатлош» хеч муносибате надоранд, балки муштзану
шагтазакхои кӯдобиеанд, ки дар Душанбе 6а корхои савдову
дигар чашгуланх Дар енмои ондо заррае аз адабиёту фархан;
ба мушохида намераенд. Раисикунанда Ғ. Мирзоев ба аҳли
тестер мурочиат карда, минбарнишастаі онро ба сифати олимону
зяёмёмм кӯлобӣ музррнфй намуд. Хамзамон ӯ ба мо назар
андухга максади чамьомадрс фахмонд. Максад он будааст, кн
ку добихои Ду шанбе майдони «Шахидон»-ро чонибдорй кунан. і
ё гарафи хукумати расмиро бигиранд. Ғ. Мирзоев ба мавзӯь
равшанй андохта. таъкид еохт, ки «тарафи ҳукумат мехоҳад.
кн бачахои кӯдобиро дар пароканда сохгани майдон дар
баробари пули калон истифода намояд. Шумо, ки аз чумлаи
одимон даетед, ба ин чавоноки га ну манд фахмонед, ки к адом
іарафро дастгирй намоянд. Шабона майдонро пароканда
сооаяд ё зарурат надорад», хулоса кард садри маҷлис. Ранен
«Медри Хаілон» чавонмардонро хеле насихат намуд, аз эшон
да ьиагба но овард, ки худро ба ин бозидои сисей напайванданд.
Муоориза миёни тимолу минтақаи Қаротегину Дарвозу
Ба j он он шурӯь шудааст ва мо кӯлобиҳо бояд худро бетараф
эълон бидорем. Толорро сэру садоҳо, луқмаандозиҳо пахш
намуд ва гӯё сӯҳбати Б. Маҳмадов маъқулашон набуд.

28
к. Мирзосв чилавм еуханро ба камина вогузошт. Мак оромона
а j ноям баланд туда, ба ахти годор чунин харфхоро раеондам.
«Мо кӯлобиқо як умр дар назифаіирии диіарон мусоидаг
менамосм. Дар /Душанбе хамаеола чавонони моро бо мансійки
кӯқистон чаш мсандозанд, ю ки бмгӯянл аі ни мардум рохбар
намсбарояд, инхо босмачианл. Аіар фикри маро ба си фаги як
усюди донишгоҳй ба ииобат tHpcii, на 6а майдони «Шахидон»
хал ал расонсд на на іарафи ҳукумаги Ғ. Набисвро гирсд. Сабр
кардан лоіим меояд, го ки ду руст тар дарк шавад, ки
майдоннишииихо ба калом самт чараён чсіирад Ин бозиисиёсй
аст, ки дар он мсхоханд кӯлобихоро истифода баранду синае
хама гунохро ба сарашон бор иамоянд, Холо Президент
мехохад, ки дар баробари маблаги баланд кӯлобибачахоро
курбон бисозад. Не, ба игвои Ғ. Набиев фирефта натардед.
Майдони «Шахидон» огози бозихои сиссист. Мандонхои ди t ap
хам ба вучуд омаданашон аз имкон дур пест. Вакіе ки ба нафеи
мардуми Кӯлоб расиданду тахкикгарй сурат бигирал, шумо
мегавонед ба ин бозй худро бипайвандсд, Чунин нашавад, ки
шумо бо муштзанй чониберо маглуб созсду вазифахои
аввалдараҷаро ҷониби тамошогар чун пештара шш ел кунад.., »
Мутаасеифона, акидаи банда хам хушашои наемаду Исмаіча
луқма андохт: «малим, ин насихатхотон намешава, шумо
ҳамчун олим бген, ки киро занем, мо тайёрем». “Толор
гулгуладор шуду боиси норохатиам гард ид. Диіар токат
накардаму хамрохи Бобоназар толорро тарк гуфіам. Хдрчанд
Ғ. Мирзоев ва Б. Махмадов маро кафо гардонданй шуданд,
гӯш надодаму баромада рохи хонаамро пеш гирифтам.
Шунидам, ки маҷлиси «Мехри Хатлон» ба яі он натичаи дилхох
нарасидааст, балки хар калом бо а кидая худ мондааст. Ҳамоно
майдон меҷӯшид.

Рӯзе эѣлон карданд, ки иамоишгарони кӯлобй бегизо
мондаанд. Дархол аъзоёни «Мехри Хатлон» дар кули Комсомол
ҷамъ омада, хар кас аз рӯи тавоноияш чанлсӯмӣ чамъ нам уда,
ба иамояндаи кӯлобихо Мудло Абдураҳим доданд, то ки
хайманишинҳои Ховалингу Восеъ ва Фархор барои маводи
хӯрока сарф намоянд. Ин амалро ба он хотир ішёда сох ісм. ки

29
надди издкҳоми майдони «Шахидон», ки аксаран каротегинИҲо I
бѵланд, кӯлобихои Душанбе худро шармсор набиианд. Яънс
ердами мо факат барон хайманишинҳои минтақаи Кӯлоб бУл
на даетгирӣ аз майдони «Шаҳидон».

Гирдихамоии майдонн «Шаҳидон» ба гаравюн гириф,а„и
17 нафар намояндагони халқ ва іашкил іардидани ҳукуматц
мусолихаи мидлй 23-юми апрели 1992 поён ёфт. Ба раёсати
Шӯрои Олй шахсиятхои тоза дохил шуданд, ки дар он аз ҷум.щ
Абдулло Ҳабибови кӯлобӣ низ буд. Зоҳиран майдонн
«ГЛаҳидон» бар ҳукумаги Р.Набиев галаба ба даст оварду
аьзоёнаш хона ба хона гардиданд. Майдон холӣ шуд. Якс аз
ҳамкоронамон Дапронов Абдувалӣ рисолаи номзадй дифот
карду дар дараи Варзоб зиёфат орост. Он ҷо аз забои и
исфарагис гӯшам бод ёфт, ки кӯлобиҳо майдони «Озодй»-ро
ишгол хоханд кард. Оре, сухани он исфарагӣ шӯхӣ набуд. Зеро
режиссураи майдоннишинҳо аз іиимол сураі мегирифі
Кӯхистониҳоро хеле содда шинохта буданд.

Бисту чоруми апрели 1992 бо Абдуҷаббор Раҳмонови
шогирдам ҷониби Фархор ҳаракат кардем. Аз деҳаи Арча
духтари Алам Раҳимро барои писари холаам кслин шрифта
будем. Арӯсро Душанбе овардап лозим буд. Дар ҷараёни рох
ба мушоҳкда расид. ки кормандоии хифзи ҳуқуқ ҷо-ҷо, панҷ-
mam нафарй меистоданду мошинхои аз сам і и Душанбе ҷониби
Кӯлоб мерафтаро тафтиш менамудақд. Махсусан, дар Себистон
кормапдони милиса бешгар ба назарам хӯрдапд. Вақге ки ба
деҳаи Арча расидсм. аввалин саволе, ки псш оварданд аз
гинҷии роххо буд. Дар гӯйхона шунидам, ки кӯлобиҳо ба дифои
ҳукумат мебаромадаанд. Аллакай чавд адад авюбусҳо иур аз
бошандагони минтақа ҷониби Душанбе дар ҳаракат будаанд.
Шаб сари дастархони тӯёна нишаста будем. Раиси хочаі ии
«Коммунизм» Чиллахои Исосв омаду мавзӯи ба Душанбе
фирисгондани мардумро тасдиқ намуд. Ба гуфти раис «аз боло
{іармон омадаасг, ки мардумро ба майдони «Озодй» барем. . . »
юри аввал истилоҳи «вовчик»-ро шунидам. Маьнии ин калима
аҳҳобӣ будааст. Яъне, ҳама майдоншинҳои «111аҳидон»-ро
іххобиён меномиданд. Он лаҳза бо ҳозирин бахс оростан фонда

30
надошт. Дар тасаввури эшон ҳама душанбегиҳо «вовчик»
шияохта мешуданд. Воқеан, фархориҳо ба эҳсосот ом ада, ҳар
кадом хоҳиши ба майдони «Озодй» рафтанро изҳор медошт.
Бисту панҷуми апрел арӯсро ба мошини «Волга»-и Абдуҷаббор
савор кардсму чавд мошини душанбегй пушти сари ҳам роҳи
иойтахтро иеш гирифтсм. Ҳарчанд дар роҳ кормандони милиса
бисёр буданд, ба хотири ин ки арӯс меовардем, тафтишамон
намекарданд. Дар ҳақиқат, даҳҳо автобусҳои пуродамро
дидем, ки сурудхонон бо байрақҳои сурх ҷониби Душанбе
харакат доштанд. Аксаран ҷавонони 20-25-сола буданд.
Бештарашон дар сарҳо тӯппи сохти кӯлобӣ доштакд. Дар
истгоҳи Норак ду-се автобуси “Пазик”маътали автобусҳои
дигар буданду ҷавонон ба рақсу бозӣ овора. Агбаи Хаси
Сафедро поён фаромадему ба сарҳади Кофарниҳон расидем.
Чунин ба назар расид, ки гурӯҳҳое сари шоҳроҳ баромада, гӯё
ҳайатсро интизорй мскашиданд. Онҳо бешгар ба рақами
мошинҳои аз ҷониби Кӯлоб мсомада диққат медоданд. Аммо
дар ҳеҷ ҷои минтақаи Кофарниҳон мошинҳои моро, ки рақамҳои
Душанберо доро буданд, манъ накарданд. Соатҳои панҷ ба
маҳаллаи Нагорний расидем. Арӯсро фаровардаму хона
омадам. зеро ҳароратам аз шаб боз аз 38 боло буд, мехостам
истироҳат кунам. Вале дарвоза тақ-тақ шуду Амрулло Асоеви
физик бо Абдуҷаббор даромаданд ва хабар расонданд, ки
аъзоёни «Меҳри Хатлон» дар толори Вазорати ғалла сигод
ташкил доданианду ба он ҷо рафтани бандаро хостанд.
Пурсидам, ки дар ситод киҳо ҷамь шудаанд, ҷавоб доданд, ки
Назаров Т., Рамазои Мирзоев, Саид Аҳмад, Қамчин Чиллаев,
Маҳмадулло Лутфуллоев ва дигар зиёиёни кӯлобй. Чорае
насфтаму бо Амрулло ва Абдуҷаббор ба ситод рафтем. Толори
Вазорати ғалла пур аз кӯлобиҳои Душанбе буд. Акнун он
ҷавонони тануманди дар «Фарогат» ҷамыдуда ба назар
намехӯрданд, балки бештар зиёиён ҷамъ омада буданд. Дар
садри маҷлис Т. Назаров, Р. Мирзоев, С. Аҳмад, М. Лутф ва
банда қарор гирифтем. Маҷлисро муовини раиси «Меҳри
Хатлон» С. Аҳмад отоз бахшида вазъияти баамаломадаро
муташашшч эълон кард. «Аллакай майдони «Озодӣ» пур аз

31
чавоноии кӯлобй шудааст», - гаькид кард С, Ахмад. Май
ба чуиин карор омад, ки нагох хар кадом аз аьзосни «Ме
Хатдон» ба майдони «Озодй» омада, байни намоиииа,
даромада, онхоро бовар кунонад, ки омаданашон ноҷос,
бехтар act, ки майдонро гарк к у панд, наіарна хуни но I
рехзанаш аз им кон дур несз. Назаров Т. ва Мирзоев I». /
якчояій бо С. Ахмад аз банда хохиш карданд, ки ба нов
мардуми Кӯлоб мурочиазномае омо,іа созам. Қамин іарик,
кадом азаьзоёни фаьоли «Мсхри Хазлон» беюхии 25-уми a/ij
вазифахо іирифзанд. Мақсади мо аз майдон бароварда
вазандорхомон буд. Ьаьд аз мачлис чаид лахза бо Назаре
Мирзоев сӯҳбаз намудам ва навакак аз Фархор омаданаму
нюхрохи Кӯлоб-Душанбе даххо авзобусҳои нуродамро
мушохида гирифганамро кисса намудам. Талбак Назар
хамон лахза ишора намуд, ки мардуми Кӯлоб аз чашмак задаі
Қозӣ Тӯраҷонзода ба қахр омадаанд. Гӯё Қозй дар сессия
чашмак зада гуфтааст, ки «іалаба наздик аст». Ии чашмаки|
бошандаюни вилояти Кӯлоб барои худ ҳамчун тахкир қаб;
кардаанд. Бори ;іиіар он ду таъкид сохзанд: мардуми Кӯлоб[
іашкил кардаанд, харчи зудзар онхоро аз майдони «Озодғ
баровардан лозим аст. Ман, ки бонд маніи муроҷиагномар
гайёр мекардам, бсмориамро сабаб овардаму аз Қамчин хоҳш
намудам, ки ю паюхй матнро нависонда ба майдон биера.
онро бо Назарову диіарон як бор мебинсм ва баъд пахі
менамосм. . .

Бонд гуфг, ки баъд аз ноён ёфгани гирдихамоии «Шаҳидон»
иштирокчисни он худро дар либоси «қаҳрамонй»диданду вакіѵ
ба ноҳияву дехи худ барганпан, мардуми ба майдон наомадарс
гахкир намуланд. Зану духтарони хамсоягонро ха кора і д0 (ап ,

Чумхурии исломй бунсд мскунсм» на дигар суханхои
нойдархаворо иброздоштаанд. Чунин шуд, ки нохияну нилоятҳо
на деху кариичоі ба ду чабха іаксим гардид. Нишастагоии

32 ___

Майдони «Озоди»
май лони '< Шахи до»»» ба іайр ал иерӯи худ дар мукобил диіарро
«ила намславоиисланд. Онхо фаромӯш харда булан,- ки Ҳилби
коммунисі бсш ал хафтод сол таъсирамро мибни чомеа кавй
сох !а буду чставониеі, ки нсрӯи хсшро ба кор андозад. пушила
намонал, ки иамоиши майдони «Шахидом» зи;щи ком м у и ислй
бу j. Ьинобарин, куввахои зидди майдони “Шахидон о мола і й
і и рифту майдони «0зодЙ»-ро ташкил дод Ва ибораи дигар,
намоиніи майдони «Озодй»-ро хукумал, намояндагони хал к,
сарварони колхозу совхозхо ва мохияву шахрхо баріузор сохла
буданд. Дар сари им намоиш Прсзидснти тозаиилихоб Р.
Набиев, моиби ӯ Н. Дӯстов, ирокурори кул Н. Хувайдуллоев
ва раиси Шурой Олй С. Кенҷасв меистоданд. Ба хсн кас
пӯшида набуд, ки майдони «Озодйя-ро коммунисі он ташкил
іода буданд. Бссабаб мест, ки мошинҳои иурбору нуродам дар
ягой пост маиъ карда намсшуданд, балки озодона дожили
майдон мсгардиданд. Ҳукумат ба нуррагй дар ихтиёри
коммунистон карор дошл. Куҷо холо галаба, ки аъзоёни
майдони «Шахидов» тьлон доштанд. Маълум буд, ки майдони
«Шахидон» рахбарони нохондаву сиёсатиодидаро доштанду
бас. Онхо адолату озодиро хеле содда мефахмиданд, гумон
мекарданд, ки бо шиорандозиҳо як-ду намояндаашонро ба
хуку мат шомил сохтан галаба ба даст меоранд. Албатта,
даьвату шиорхошон дуруст буданд, дарди ҷомеаро мегуфтанд,
лемокрал ияро пиёда сохтанй мешуданд. аз озодандсшй сӯҳбат
менамуданд ва дар маҷмӯъ мардумро бедор кардан мехостанд
ва іайра. Аммо хама харфҳо ҷанбаи орзуву хаёлро доштанду
бас, пиёдашавиашон гайри имкон буд. Шиорҳо олимонаву
мантиқона, аммо нагиҷа ҳеҷ. Сарварони дсмократхо ва
растохсзу наҳзатиҳо инқилобро бсхун диданй буданд.
Мехостанд, ки ҷомсаро ба воситаи майдоннишинй тагйир
диханд. Банда ягон инқилоби бсхунро намешинохіам ва чунин
хам буди намелавонад. Назарияи ҳар навл> инқилоб хунрсзиро
гақозо мснамояд, ки ними гаърих садҳо маротиба оиро гаъкид
сох гааст. Агар ду-се руз ба кафо назар андозем, 23-юми апреіл
1992 вакіс тьлок шуд, ки майдони «Шахидон» ходи іардид,
чаидои дуруст набуд, балки сарварони он а мри пинҳоние содкр
аамуда, тевдоде аз майдоннишинхоро дар шахри Дуніанбе ҷо
ба чо карданд. то ки дар сурати майдони «Озодя»-ро ишгол
сохтани хӯлобихо онхо битавонанд дуюмбора майдони
*Шахидон»-роба кздихом габдил диҳанд. Аз ин ҷост, ки бегоҳии
24-уми апрсл, замоне, ки кӯлобиҳо дар майдони «Озодӣ» ҷамъ
омадаид, майдони «Шахидон» хам ба зудӣ пур аз намоишгарон
гардид. Майдони “Шаҳидон” мегуфтанд, ки садҳо
майдонишиниро дар қозиёт ҷойгир карда будаанд. Яъне, қозиёт
ба ситоди майдони «Шаҳидон» табдил ёфта, қозй -
Тӯраҷонзода, акнун ба пуррагӣ ҷилави роҳбариро ба ихгиср
дошт. Ҳамин тариқ, шаби 24-уми апрсл дар шаҳри Душанбе ду
майдони ба ҳам зид ташкил ёфт. Аз рӯи шунидам, он шаб миёіги
Тӯраҷонзода ва сарварони майдони «Озодй» гуфтушунид сурат
мсгирад. Дзр машвараг ба чунин хулоеа меоянд, ки шаҳидониён
майдонро тарк кунаид, иагоҳиаш, 25-ум озодинишинҳо ҳам
мақдонро іарк мегӯянд. Тӯраҷонзода ба ваъдаи намояндагони
«Озодй» бовар мекунаду мардуми майдони «111аҳидон»-ро аз
майдон бадар сохта, онҳоро дар қозиёт ва маеҷидҳои шаҳр
нкгоҳ мсдорад. Ҳамон шаби 24-ум, баъд аз ин ки майдони
«Шахидон» дубора холӣ мешавад, аекарони рус атрофи майдон
ва Қасри Президентро иечонда, таҳти назорати хеш қарор
медиҳанд. Назар ба мушоҳидаи банда, майдони «Шахидон» рӯзи
25-уми апрел ва пагоҳии 26-ум дар ихіиёри аекарони рус қарор
дошт. Зсро, вақте ки пагохии 26-ум аз хона баромада, назди
театри Лоҳутй расидаму оҳиста-охисга ҷониби майдони
«Озодй» рафтанй шудам, майдони «Шаҳидон»-ро пур аз
аекарони рус дидам. Онҳо хама роҳҳои даромаду баромад ва
дуроҳатиҳои атрофи қасрро назорат мекарданд ва
наметузсштанд, ки шаҳрвандон аз майдони назди каср рафіуо
намоянд, балки роххузаронро аз ниёдагарди самти рост иҷозат
медоданд. Амри аскаронро ба ҷо овардаму аз назди Универмаги
марказй гузашга ба дарвозаи боги истирохагй расида будам,
ки аз самти майдони «Озодй» издиҳоми ҷавонони кӯлобӣ
ҳаёхӯйкунон тарафи майдони «Шаҳидон» дар ҳаракат буданд.
Вақте ки ба самти майдони «Шахидон» нигариетам, дидам, ки
аз он ҷоииб низ издиҳоми дигаре рӯ ба майдони «Озодй» дорад.

34
Байни ду издихомя ба эхсосотомада 50-60 метр мокда б у; и ки
cap ба cap зананд. Ҳамин вақт дар паҳяӯям як равшанфикри
кӯлобй Мастонзодаро дидам, ки гуфт: «Муалдим, вазъият аз
иазорат баромадааст, ин ду гурӯҳи ҷавонои ба хдм бархӯранд,
хун то зону мехезад, ягон кор кардан даркор аст». Ба эшон
гуфтам, ки аввалан бачахои Кӯлобро мамъ кардан лозим асгг.

У розй шуду ҳардуямон байни хиёбон худро андохга
дастҳомонро боло кардем, то ки чанд лаҳза моро гӯш бидиҳанд.
Ман ба опхо гуфтам: «Бачаҳо, май профессор Асозода, устоди
донишгоҳ, кӯлобй кастам, аз шумо хоҳиш мекунам, ки ба қафо
гардед, хоҳиш мекунам, бачаҳои азиз». Якеаш, ки дар cap
гӯштии дӯхги кӯлобӣ дошт, сӯи банда ҳамла оварданй шуда
гуфг: «Малим, онҳо 28 рӯз митинг карданд, мо чизе нагуфтсм,
чаро мо нав як рӯз ин ҷосму онқо муқобилият мекунанд». Он
ҷавонро ҳақ шуморидаму боз ба илтиҷо даромадам, зеро
аллакай шаҳидониён назди боги истироҳатй расида омодаи
калла ба калла задан шуда буданд. Шаҳидониён, ки асосан аз
ҷавонони Душанбе иборат буданду бандаро то ҷое мешинохтанд
ба гапҳои ман гӯш мсдоданд. Ҷавонони кӯлобй баъд аз ин ки
маро хуб шуниданд, «хайр, майлаш, мо ҷанг карданй нестем,
фақат хоҳиш мекунем, ки онҳо ба мо халал нарасонанд»
гуфганду бо амри роҳбарашон қафо гаштанд. Шаҳидониён ҳам
чунин карданд, Назарам ба дастаи 50-60 нафарии милиса афтод,
ки ҳоли бандаро назора мекарданду аз роҳравҳо наҷунбида,
амалеро ба хотири ҷорй намудани тартибу низом раво
намедиданд. Гӯё онҳоро барои тамошо оварда буданд. Хайрият,
ки ҷавонони ҳарду самт маро фаҳмиданду аз раьяшон
баргаштанд, вагарна чунон ҷанги дастҷамьие сурат мебает, ки
Дигар танку тӯп қам опҳоро манъ карда наметавонист,
Игвоі арони ҳарду майдон дар шахси дастаҳои ҷосусӣ хуб
фаъолияг мскарданд, то ки сараввал ҷанги ду даста ҷавонони
юҷикро ташкил бидиҳанд. Он лаҳза оҳи бадарде cap додаму
ба он ҷавонмарди дар пахдӯям қарор дошта гуфтам: «Бародар.
кори хайреро анҷом додем, ҳарчанд мурданамон мумкин буд».
( ипас пушти сари бачаҳои кӯлобӣ ба майдони «Озодй» ворид
шудам. Ногуфта намонад, ки бсгоҳии 25-ум баъдн маҷдисн
« Мехри Хатаон» ба гӯйхона cap зада, хешу акрабои аз Кӯлоб
ба гуйомадзро огоҳ сох гам, ки горик-торики рӯзи 26-ум
Дѵшанберо *арк кунанд, вагарна им кон дорад, ки шоҳроҳи
Душанбе Кӯлоб ба воситаи Кофарнихон баста мешавад.
Чунки рузи 25-ум хама авіобусхои пуродами кӯлобиҳоро дар
хнесам Кофарнихон cam борон карда сэру бинихои бисере аз
чавононро хуншор сохта буланд. Бсгохии 25-ум. вақге ба
маіі іени «Озодй» омадам. і> ее ҷавононеро, ки дар Норак лида
будим, хуншор пилам. Яксаш байки майдон карор дошту сари
кафиллву рун хунодудашро ба ва гандорҳояш нншон медоду
мегуф «Лите с »т\о чн амл іеро дар мукобилм чо кӯлобнхо
рано чебинан і. Чаро мо ороч нмшинем?Майдонниіпинй кардан
доза м. то он і-лкіс кн онко маг луб на гарда нд. . . » Бинобар ин.
он бсто.х іаюям Ҷӯраконро бо завҷааш ва бародарам
Ссхибиазару хохарам Аиоргулро иодор сохгам. ки рох мақкам
шішуда. аз Душанбе бароянд. Қамин іанр хам карданд. . . Бод
бармсі ардам ба пагохии 26-ум и а прел, ки баъд аз издихоми
ҷавоиони кӯлобнро пас гарлоилан, вориди майдони “Озодй"
шудам, Майдон чунои серодам буд, ки чон судам задан надошт.
Дар микрофон найм хам шиордихй идома мсгирифт. Ҳамон
чарзи ногикиеро, ки шахидоннсн анчом медоланд. акиун
оюдчиен писда мееохіанд. Ба гӯшам шиоре расид, ки чунин
сад,о медод: «Зиида бод Сафарадй Кен час», хомин кӯлобиҳо!
Лаі.на I ба 1 ӯ радон юда! Мо ҳукумати сове гиро барқарор хоҳем
сохг!» Ин шиорхии бемаьнй боиси танаҷҷӯҳи майдоннишинон
гардонда мсшуд. Чунон ки іуфіам, ив шнохн авзосни «Меҳри
Хатлон» бояд ьакшдорҳояшонро ба гаи даронарда. майдонро
холи мссохтаид. Дар гӯшас назарам ба Махмадуллр Лутф иа
Кабулом ЛандаI хӯрд, ки дар халқаи намоинп арон қарор
доштаиду харфҳое иброз мсдошганд» нале онҳоро гуш
намсдодапду барьаке сарашон доду фигон мезаданд. Ҳамин
лаҳза буд. ки иаздам Маталй иайдо шуду гуфі: «Молим, мо
ѵн-допем, тумо чй мсхоҳсд, мо хеч юх майдонро холй
нойскунсм. чан шуморо эҳтиром мскумам, ранед аз им ҷо. аз
майи кора тон шансд. Мо баром наш наомадаем, аммо агар
май (они «IIІахидоіш наш карданй іиананд, мо іайбр, мо хама

36
назьи яроқро дорем. . . » Махали маро “даре медоду” хурӯқи
калони ҷавонони кӯлобӣ атрофамро иечонда буданду мушгҳоро
омодаи ба еару ҷонам задан доштанд. Нохахон Курихони
гӯштингир пайдо іиуду сари ман дод задан гирифх: «Коратон
чн. рафта олимихона кунед». Он лахза ба Бурихон чунин посух
додам: «Ой, аблаҳ! Ман ҳам кӯлобӣ ҳастам, дилам ба ин майдон
мееӯзад. Сафари.ій Кенҷаев шавҳари анааі аст, ки ӯро зинда
бод мсгӯянд. Марҳамаг, шиорҳотонро ба фоидаи Кӯлоб тагйир
дихсд, мо ҳам дар пахлӯятон карор мегирсм». Ҳамин дақза буд,
ки дасте аз зери бахалам гирифту маро аз чаиголи ҷавонони
«хунибинй», ки амри Маталиву Бӯрихонро иҷро менамуданд,
халос карда эсри дарахтони арча бурд. Андаке ба худ омадаму
ба наҷогдихандаам назар андӯхтам, ки Ёқуб Салимов буд. У
ба ма» гуфг: «Муаллим, фонда иадорад, инҳо гааро гӯш кардан
намехоҳанд». Талбак Назаров ҳам пай до шуду ба Маіалй
іахдидкунон 1 уфг: «Маталӣ, агар ҷанг мекунй аз дасгам
мсмурй». Маталй ба муаллимаш чунин ҷавоб дод: «Не, мал им,
ма оардори ахрапан майдон ҳастум, ҷанг карданк псстум». Ин
іачза Гаффор Седой (Мирзоев), Исматча хам назди Ёқуб ҳозир
шуданду афсӯс хӯрданд, ки ватандорҳотон ҳарфҳои кӯлобихои
Душанберо шунидан намехоҳанд. Доюенти Универсигеі
Нуралй Гадоев ҳам лашон-лангон байки майдон мегашг оа
ҳарфҳое 6а баьзеҳо мсгуфт. Ба назарам ӯ низ яке аз
гашкилкупавдагони майдони «Озодӣ» маҳсуб мсгарднд, зеро
шабу рӯз он ҷо буд ва озодона ба бинои Щӯрои Олй, ки ситоди
майдон гаҳти роҳбарии хукумат ва Мулло Ҳайдар ои ҷо қарор
донп, даробаро мскард. Он пагоҳй Қамчин қам омаду маши
муроҷиатномаро ба ман дод. Т. Назарову Р. Мирзоев ҳам, ки
он нагоҳй ссрташвиш маълум меіпуданд, иазди ман омаданду
іуфтанд: «Ҳсҷ хсл муроҷиатнома зарураг надорад. Мо иазди
кал он мсравсм...» Во шунидапи суханони Г Назаров, ки худаш
бегохии 25 ум си 1 од ташкил дода буд, аъзоёни «Мехри Хатлон»
дилшикасіа шуданду майдони «Озодй»-ро тарк гуфтаид, зеро
ҳар кадом іахкир дид на имкони мушт хӯрдан хам тахдидашон
мскард. Маі.лум гардид, ки баьд аз маҷлиси «Мсҳри Хатлон»
хоине ҷараёии ҷамъомади морс начакондану нарезонда ба
шгаби майдони «Озодй» расонда буч. Ситод дарҳол Mara ir
баран дузду авбошонро чамь оварда, супориш доданд, ки
пагохин 26-ум ҳарзиёии кӯлобии Душанбегиро азмайдон бадар
созанд. Аз ин пост, ки онхо ба мо мегуфганд: «Шуме хам вовчик
шудаед, шумо тарсончак, кори худатона кунсд. . . » Он пагоҳц
Валиевро дидам. ки мудирии шӯъбаи фархангии вилоятро ба
ӯдда дошт. Ӯ маро дида чунин изхор кард: «Росташро гуям.
мардуми Кӯлобро Н. Дӯстов овард». Дар майдони «Озодй»
аксари собик роҳбарони ноҳияҳои мин т ақаи Кӯлоб иштирок
доштанд. Масалан. Саймӯъмин Шамсов, ки солхо котиби якуми
Ҳизби коммунисту раиси колхоз буд, он чо «сайру гашт»
мекард. Собиқ рекюри Институти ііедагоіии Кӯлоб Тагай
Рахмонов. муовини ректор оид ба илм Азизов ҷавононро назди
микрофон даъват мснамуданд, то ки зидди Тӯрачонзодаиу дигар
роҳбарони майдони «Шаҳидон» шиордиҳанд. Албатга, нақшаи
майдони «Озодй» ба рои моей маълум набуд, Шиорҳошон фақат
ба дифои Р. Набиев ва С. Кенҷасв равона мсгардид. Акнун
Президент дар бинои Шурой Олй наҳлӯи С. Кснҷаев қарор
шрифта, рӯзе як маротиба назди мардуми майдони «Озодй»
баромада, ба онон миннатдории хешро изхор медопп. Май дар
майдони «Озодй» буданамро лозим надониста, роҳи қозиётро
пеш шрифтам, то ки аз накшаи сарварони майдони «Шаҳидон»
бохабар гардам. Вахте назди Қасри Президент раеидам аз
гарафи шимоли хиёбони Ленин мардуми бисере таҳти роҳбарии
Қорӣ Мухаммадчон (генерали мардум, муовини раиси наҳзати
исломй) нониби майдони «Шахқдон» меомаданд. Издиҳом
дарёи пурталотумеро мемонд. Онҳо іахіи шиори «Иттиҳод»
қадам мезаданд. Лаҳзас бат.д одамони ба эқсосотомада,
аскарони русро монанди селе пахш намуда, майдони
«Шаҳидон»-ро нур сохтанд. Дафьатан дастгоҳҳои балаидгӯяк
наеб гардкду ба шиорҳои зи.иіи кӯлобиҳои майдони «Озодй»
оюз бахшиданд. Дар байпи издихом назарам ба хаҷвнигор
Бурҳон Ганй, ус I од и университет Ҳомидов Саид па дигар
ҷонибдорони майдони «Шахидом» хӯрд, ки «Иттиҳод, и пиҳод»
гуси сари овози майдоншинҳои гачрибадорро мегирифтанд.
Банда без роҳамро ҷониби қозисг идома додам, ки аз пешоруям

38
бародарн Тӯраҷокзода, ки замене дар факултети филология
таҳсил мекарду маро ҳамчун устодаш эҳтиром мекард, баромад
ва боз аз роҳаш баргашту то идораи қозиёг ҳамроҳиям кард.
Дар қозиёг одами биеёр ба назарам нахӯрд, балки баъзе
саркардагони майдони «Шаҳидон» ҷо-ҷо меистоданду байни
худ сӯҳбат менамуданд. Раиси «Раетохез» Тоҳири Абдуҷаббор,
ки бо Шариф Ҳимматзода сари мизе менишаст, маро дидак
замон ба ис гиқболам баромад. Ӯ аз ман ҳамчун кӯлобие хоҳши
ба ҷо овард, ки ҳарчи карда пеши роҳи хунрезиро гирифтан
лозим ап . Зимнан илова намуд: «Кӯлобиҳоро гумрох кардаанд,
мардумро дант андохтанианд». Дубора майдони «Озодй»
омадам. Me гарей дам, ки агар ҷанг cap занад, бачаҳои Кӯлобро
бисер хоҳанд кушт, зеро чунин ба назар мерасид, ки майдони
«Шаҳидон» мусаллаҳ шуда буд. Аз рӯи иқрори Маталй, ки
болотар иіиора доштам, майдони «Озодй» низ аслиҳа дошт.
Чунон ки туф гам, ҳодисаҳои апрели соли 1992 чунин ҷараён
і ирифтанд, ки дар пойтахти Ҷумҳурӣ ду майдони ба хам зид бо
номхои «Озодй» ва «Шаҳидон» ташкид гардид. Дар харду
майдон мардуми ҷануб ҷамъ омада буданд. Майдони «Озодй»,
ки камтачрибатар буд, кӯшиш менамуд, ки ҳама меъёрҳои
майдоншинии «Шаҳидон»-ро истифода намояд. Тафонут дар
ин буд, ки дар майдони «Озодй», такрибан хама намояндаі они
қавмҳои чанубро дидан мумкин мешуд. Дар майдони
«Шахидон» бошад, фақат зодагони Қаротегину Дарвоз ва
Бадахшои ба мушоҳида мсрасид. Ба ибораи дигар, масадан дар
майдони «Шаҳидон» ягон узбеку туркман майдоннишинй
намекард, аммо дар «Озодй», ба хусус қавмҳои узбек, монанди
лакаю калугу кушу рот хелс зиёд хаймаҳо зада буданд ва хатѵо
ба чабони худ шиорхо медодаид. Яьне майдони «Озодй» ҷанбаи
и»нерпа геионалистй дошт. Майдони «Шаҳидон» бо ибгикори
нерӯҳои демократ ташкил ёфта бошад хам, дар ҷараёни он
нақши исломгаросн бештар ба назар мехӯрд. Нотиқони асосиаш
Мулло Абдугаффор, Мулло Саьдидин, Қорй Раҳматулдо,
)шони Қиёмиддан, Мулл о Абдураҳим ва амсоли онон буданд.
Майдони «Озодй» бошад ҷанбаи коммунистй ба худ касб карда
буд. ( игоди он дар дафтари раиси Шурой Оли С. Кспҷасв

39
фаъолият менамуд, ки сардорашро Мулло Хдйдари Шариф
меіуфтанд. Явне «сандуқи хайрия» дар ихгиёри у қлрор дощ-і.
ки хамарӯза садхо хазор рубл ба он ворид мегардид. Он ҷо собик
демократҳо Очилов ва ( амиев низ мусоидат мекарданд.
Хаймахои майдони «Озодй» ҳам оа гаклиди майдони
«Шахидои» ракаміузорй туда, ба иохия хову маҳалҳо
номгузорй гардкда буданд. Дар гӯшас зери дарахтони арчаи
сам іи вазорати хорича хаймас бар ной буд, ки бо номи
хучачдиҳо шинохта мешуд, аммо дар дохилаш ягон хуҷандй
ба пазар намерасид. Факат талон мскардацд, ки аз Хуҷанд хам
мардум ба дифои ҳукумати Р. Набисв 6а Душанбе омадаанд
Хуҷаддиҳо чандон содла набуданд, ки майдошшшинй кунанд,
аммо пулу маводи хӯрокаро бсбаркаш ба майдони «Озодй»
ворид месохтанд. Ҳарду майдон қумондонхо дошт. Маьлум аст.
ки майдони «Шаҳидон» дар мархалаи аввали
майдоннишикиашоп чанд генерала мардумй, монанди Қорй
Рахматулло, Эшони Қиёмиддин ва Мулло Абдураҳимро га в л ид
намуда буд. Майдони «Озодй» низ дар шахеи Сайгак Сафаров
чунин кумовдонро дошт. Мавсуф касс маҳсуб мегардид, ки
чамъан бисту се соли хаёташро дар махбасҳои советй синарӣ
карда буд ва ба таьбири худаш «ӯ 23 сод обрӯи тоҷикро дар
махбасҳо боло» бардоштаасг. Воқеан, қумондони майдони
«Озодй» «мактаби ҷиддисро хатм намуда буд» ва яюн
қумсидони майдони «Шахидон» ба ӯ расида намегавонист.
Пинхон намемонд, ки аз Сайгак Сафаров ҳама аъзосни ситоди
майдони «Озодй» мурданвор мстарсиданд Тамоми
ҷавонмардони кӯлобис. ки дар майдони «Озодй» ҷамъ омада
буданд, дар и roan и С. Сафаров карор мсгирифтанд. Бесабаб
нест. ки ӯро борхо cap-сари даст ҳазорхо ҷавонои бардошта то
назди дарвозаи боги исгирохатй мебурданду боз он масофаро
бо шиорҳои «Зинда бод Сангак!» нас мегаштанд. Майдони
«Озодй» ин амалро хам аз майдони «Шахидон» омухіа буд.
Чунон ки инхо Эшони Қисмиддинро сарсари дастон бардошта
гирди майдон мегардонданд. Ба нисбати кумондонҳои майдони
«Шахидон» С. Сафаров воксьбинтар менамуд. У як рӯй дошт,
зеро «тахеили 23-еолааш» хамин павъ тарбиятагп карда буд.

40
океъбиниву якрӯягиащ боиси он шуд, ки Президент
ЧИХ2ГИ хешро иборат аз 700 кас ташкил дода, қумондонаш
арМияи вро бо фармон таъин намуд. Ҳамзамон онҳоро

6ӯри* іибоси низомй на аслиҳа таъмин карданд на ҳдмарӯза
б°пСбайііи майдон машқҳои низомӣ анҷом медодаид. Мусаллах
гаодондани 700 нафар ҷанонмардони кӯлобй сарварони
майдони «Шаҳидон»-ро водор сохт, ки онҳо низ аз наии
дарсфти аслиҳа шаванд. Майдони «Шаҳидон» нерӯи ҷангии
хсшро дар симои ҷавонмардони бадахпюни мсдид. Иихо хам
ба машқҳои харбӣ пардохтанд ва аслихаи зиёдеро аз русхо
харидорй кардаид. Масалан, гақсими автомати «Калашников»-
ро худам дар қозист ба мушоҳида і ирифтам. I узаагга аз ин,
русҳо мошини пур аз автоматро дар хиёбони Саьдии I Перо ій
«иартофга рафтанд». Баьд аз ним соат он мошин ба ихшёри
майдони «Шаҳидон» қарор гирифт, ки дар арки рӯ ба рӯи
чойхонаи «Роҳат» нигоҳ дошта шуду аз он ҷо дар шоҳидии
мардум ба чавонони бадахшонӣ тақсим гардид. Тасаввур
кардан мумкин буд, ки нерӯҳои иртиҷой ҳарду майдонро
мусаллаҳ намуданд, фақат ҷанг андохтанашон монда буду
халос. Аз рӯи маълумоте, ки банда дар даст доштам, ҷантро
дар пойтахт ташкил кардан намехостанд. Инсофро бинед,
нойтахтро хароб карданӣ набуданд. «Дастаҳо» дар ҳарду
майдон фаъол буда, ҳама чузъиётро ба мушоҳида мегирифтанд
ва ба сурогаи даркорӣ мерасонданд. «Ситоди» таҳлилии дитаре
ҳам дар яке аз биное фаъолия г дошт. . .

«Хонаи профессор Асозода
оташ зада шавад»

Ба хотири майдоннишинии ватандорҳоям ду-се рӯзи аввал
ба майдони «Озодӣ» cap мезадам ва баьзе рафтору гуфгор ва
андсшаронии ононро ба мушоҳида мегирифтам. Аммо одамони
шиносамро тақрибан намедидам. Дар назарам ҳама
майдоннишинҳо бароям бетона маълум мешуданд. Муҳиммаш
он буд, к и ягон ҷавон аз авлоди падариву модариам
майдоннишинӣ надошт. Ба истиснои даҳ-понздаҳ нафаре, ки дар

41
садорати майдон қарор мегирифтанд, дигар аз ҷумлаи
донишмандону фархангиёни минтақаи Кӯлоб дар ин маг>ракаи
мансабхохони марказнишин иштирок наменамуданд. Масалан,
аз Ховалинг то Кӯлобу Восеъ ва Москваю Фархору Дангара
и ягон муаллимро нашинохтам. Майдоннишинҳои «Озодй» аз
ҳисоби бонувон низ дар хаймаҳо ба мушоҳида мерасиданд, вале
ононро ба мақсади дигаре оварда буданд. Дар харду майдон
бонуи покдоман наменишаст, балки ҳамон бадахлоқоне
иштирок мекарданд, ки аз тарафи шаб дохили хаймахо ба
фоҳишагарӣ машгул мешуданд. Дар хаймае барои якеаш ду
чавон чунон дастбагиребон шуданд, ки боиси ҳунрсзй гардид.
Албагга, «бозй, бозй аст» ва дар он аз ин тоифахо хам истифода
мебурданд, ки нафратангез буд. Ҷавонони майдони «Озодй>
бештар аз ҳисоби дуздону авбошон ва бадахлоқон ҷамъ оварда
шуда буданд. Онҳо майнӯшӣ мекарданд ва аз маводи мухаддир
хам фаровон истифода мекарданд. Аз ин ҷост, ки дар майдони
«Озодй» беназмй ба мушоҳида мерасид ва кас мстарсид, ки
миёни намоишгарони майдони «Озодй» озодона гаштугузор
намояд. Пайваста ба ин мавзӯъ, майдони «Шаҳидон» ба назму
низом менамуд. Навбатдорҳо фаъолият мекарданд ва назму
низомро дар майдон назорат менамуданд. Банда ин ҳарфҳоро.
ки менависам, аз ватандорхои воқеьбинам узр мехоҳам, вале
чй илоҷ, ки майдони «Озодй» хамон навъ буд, ки рӯи когаз
овардам. Саҳифаҳои таърихро дуруст бояд навишт, вагарна
таърих намсшавад. . .

Дуста вазирам Бобохон Маҳмадовро сари роҳ дидаму харду
нияги «тамопюи» майдони «Озодй» намудем. Рӯзи сеюми
майдоннишинии кӯлобиҳо буд. Байни майдон мегаштсм, ки
Қурбоналй Саидовро дидсм. Ин дахза нависанда А. Самадов
ва шотирдам Абдуҷаббор ҳам ба мо худро пайвастанд.
Қурбоналй, ки хонааш дар биноҳои назди Универмаги марказӣ
қарор дошт, моро барои нони чоштро якҷо дидан ба манзилаш
даьват кард. Чанд соатс меҳмони Қурбоналй шудему сари
мавзӯи доги рӯз майдонҳои пойтахт, бозингарони сиёсӣ
ақидаҳо рондем ва дурнамои намоишҳоро ҳар кадом ба

42
фаҳмиши худ таҳлил кардем. Андаке барои аз ҳолати
нороҳатиҳо баромадан май ҳам истифода иамудему боз якҷоя
майдони «Озодӣ» омадем. Он ҷо маро бародарам Мӯсо ҷустуҷӯ
менамуд. Гӯё ҷиянам Саьдй Ғафуров чанд соат боз бандаро
мекофтааст. Сараввал ба кӯчаи Турдиев рафтааст, баьд хонаи
холаашро дар Нагорний хабар гирифтааст ва таъкид сохтааст,
ки маро найдо кунанд, ки ran ҷиддӣ аст. Ҳамин лаҳза буд, ки
язнаам Мадамин (Муҳаммадамин) наздам шитобзада расиду
гуфт: «куҷо мегардй, Саъдй чӣ гане дораду аз саҳар боз
чустуҷӯят дорад. . . » Саъдй ба Мӯсо изқор доштааст, ки дар
штаби майдони «Озодӣ» маслиҳат шудааст, ки хонаи Асозодаро
дар кӯчаи Турдиев оташ зананд. Бо шунидани ин хабари
гайричашмдошт аз Бобохон хоҳиш намудам, ки Сангакро аз
минбари майдон, ё ситод пайдо карда, ба ин ҷо биёрад, то ки
мавзӯъро таҳкиқ намоем. Бобохон ҷониби минбари майдон
рафту ман дар гӯшас аз бинои Вазорати хориҷа бо Абдулҳамиду
Абдуҷаббор ва Мӯсо омадани Бобохону Сангакро интизор
шудам. Лаҳзае нагузашту Сангак омад. Бобохон ба ӯ муроҷиат
карда гуфт: «Бобои Сангак ин касро мешиносед? Профессор
Асозода аст ва аз шумо ким-чи ганро пурсиданй аст». Ман аз
эшон пурсидам: «Акай Сангак! Рост аст, ки дар сито ди шумо
қарор шудааст, ки ҳавлии маро оташ бизананд». Ӯ саволи
бандаро шуниду ангушти ҳайрат тазид ва қотеъона посух дод,
ки дар ситод сари ин мавзӯъ ҳеҷ амре сурат наіирифтааст, ин
ran дурӯг аст”. Сипае, Сангакро аз зери баіалаш гирифта он
гарафтар бурдам ва худамро дурусттар шиносаш намудам.
«Акай Сангак», гуфтам ба ӯ. «Ман ҳамон сагераи кӯлобиям,
ки соли 1957, вақте ки шумо рӯзи Якуми Май духтарчаи 7-8-
солаи русеро назди мактаби Сталин бо мототсикли сечархаатон
нахш намудеду ман ӯро аз болои замин бардошта дар ҳолате,
ки аз сӯрохии биниаш хун мешорид ба рулкаатон гузоштам».
Сангак, мисле ки ҳушёр шуду «Э, ту сагераи худамон будай-
ку! Рост гапат. Он пагоҳй духгаракро ба поликлиника расондам,
аммо дер туда буд. Барой он ҳодиса се сол гирифта балам»,-
гуфт. Ноі аҳон Саъдй аз куҷое дар либоси шифохона иайдо гауду
ба Сангак гуфт: «Акай Сангак! Чаро хонаи тагоии маро

43
'Хяі ' Бзъд ккеед Kajxx» паі охи лл нафар 2.

к;тѵак-КЖЖ бехі.гарй оз зелдтшн зшфехонан вокзалн Рохи
Охлв v'MiUisu) яурсщдааид- ки «Саьлк хамон профессор
• • j 7jr0jf п ісг Хокаа—рс суэондашющд». Саъдй аз

зшфоюеа гл реѵгз дар чустѵчу и чан шудааст. Ха.чон лахза
Са ьлм б* мая рӯ оварла туфг. ки гӯё чан пагоҳӣ ба козиёт рафТ2
бѵлаач. Маьлумам шуд. км Сантак ҷияни бандаро хсле хуб
мгшйнохгаасг ва медонист, к и полковники бехатарӣ аст
Бикобар яя, у адянамро бодиккат гӯш доду гуфт: «Ин хабар
яодуруст аст, балки «утка» аст, ки аз ҷониби майдони
«Шадддон» сураг гирифтааст, то ки профессор дигар назди
члмгаахрихояш наояд». Бо вучуди ин, дуюмбора аз Сангак
хохиш намудам. ки мавзӯъро аз Мулдо Ҳайдар фаҳмад, шояд
ӯ игтилоъ дорад. С атак «майлаш» гуфту байни издиҳом
нопадид гардид. Баъди чаид дакика пас омаду бори дигар
боварам сохт. ки чунин амр воқеият надорад ва худро аороҳат
кабинам. Сипае Сангак ба ману Саъдй мақсади ба майдом
омаданашро таъкид сохг. «Мо»,-гуфт Сангак.-Ҳукумати
конуниро барқарор карданӣ ҳасгем, дигар мақсаде надорем».
Ҳамзамон ба ман муроҷиат карда изхор дошт: «Профессор, ту
эачаи худамон будаӣ ва нагз медонй, ки ҷумҳуриро ду мулло
адзир кардаасг. Ин ҷо козй ва ои чо мулло Абдулаҳим. Ҳамин
*у муросо кунанд ё дафь шаванд, ҷумхурӣ обод мешавад.
Мардуми Кӯлобро Мулло Абдураҳими Вахҳобӣ гумрох
юхтаасг, Душанбе ва аірофи онро бошад Тӯраҷоизода ба ҷарӣ
сашида истодаасі». Боз ҷониби банда нигаристу такрор кард:
<Ту, ки сагераи Кӯлоб ҳастй, нагз мсдонй, ки ман зиндагии
губе дорам. мошину маюза дорам, ҳавлии хубс сохтаам. Аз ин
)ӯ. ман ба ҳсҷ хел майдоннишинӣ одаг иадорам. вале маро сари
ганг оварданду сарвар интихоб карданд. Чӣ илоҷ, омадем.
ѵммо. ман як чизро ба гу гуфганиам: Ман дар Кӯлоб фақат як
ушмани ҷонй дорам, ки Шайхи Камол ном дорад. ӯро ба
амоми бачу качаш аз байн мебарам, дигар ба касе кор
адорам. Бачам, худаг як мулоҳиза кун, чсҳраҳои фарҳангии
'ӯлоб дуруст андеша намекунанд. Навакак Қабибуллоро аз
іхна зада фаровардам. Дар бӯи носи даҳонащ истода

44
намешаваду ӯ маро насихат кардани мешавад. Чаро
намефахмад. ки мардуми Кӯлобро сари нанг овардаанд,
гахкираш кардаанд. Қозй бошад, сӯи занҳои Кӯлоб чашмак
мезанад ва галаба наздик аст мегӯяд. Калом галаба. Мебинем,
кй галаба мекунад, Қозӣ ё Сангак. Ҳамин тарик. сӯҳбати дах-
понздах дакикаии банда бо қумондони майдони «Озодй» ба поён
расид. Сангакро хуб гӯш додаму ташаккураш гуфтам. Аз эшон
узр хостам, ки беҷо заҳматаш додам. Сангак хайрухуш карда,
дастамро фишурду суй минбари майдон рафт. Баъд аз сӯхбат
бо Сангак Сафаров дилам ором нагирифту бо шогирдам
Абдуҷаббор аз назди майдони «Шаҳидон» мегузаштам, ки
Тоҳири Абдуҷабборро дидам. «Тохир»,-гуфтам ба ӯ. Чй дар
қозиёт «шпик» хает, ки овоза кардаанд, ки Асозода ба он ҷо
рафтаасту бо козӣ хамсӯҳбат шудааст?» Тоҳир ҳайрон монду
афсӯс хӯрд, ки дар мавриди банда чунин хабаркаширо раво
дшдаанд. Баъди он «утка» дилам аз харду майдон монду дигар
парвояшон накардам. Фақат дилам ба мардуми гумроҳгаштаи
майдонҳо месӯхт, ки гамоми рӯз болои асфалту бетон ва зери
борону офтоби сӯзон менишинанду дигарон соҳиби вазифа
мешаванд. Ба хотири С. Кенҷаевро боз ба ҷояш барқарор
кардан чаро мардуми Кӯлоб мубориза мебарад, на бошандагони
Айниву Масчоҳ. Торафт вазъияти майдонҳо тезу тунд мешуд.
Чандин маро гиба игвогарон қариб буд, ки мардуми майдонҳоро
cap ба cap занонанд. Ҳанӯз хам дар майдони «Шаҳидон»
Қутбиддину Қорӣ Муҳаммадҷон, Тӯраҷонзода ва шайхҳо,
хамчунин қиблагоҳи Қозӣ шиорҳо дода аз омадани кӯлобиҳо
изҳори норозигӣ мекарданд. Тӯраҷонзода, ки дар огоз аз
майдони «Шаҳидон» канораҷӯӣ зоҳир мекард, акнун қафо
гашта наметавонист ва аз бозӣ баромаданаш ба ҷонаш хавф
оварданаш мумкин буд. Бинобар ин, ӯ низ худро фаьол сохт ва
дар ҷамь кардани мардум кӯшиш намуд. Моҳи апрели 1992
дар арафаи поёнёбй буд. Сарварони майдони «Шаҳидон» Хонаи
радиоро ба даст оварданӣ мешуданд, аммо ҷуръат
намекарданд, зеро он дар сарҳади майдони кӯлобиҳо қарор
дошт.

45
Якѵми чай и 1992 шуд. Намояндагони майдони «Озодй» бо
шигкроки Президент на дш ар еарварони чумхурй ҷашни майро
гзчлнл намуданд. Аз назди минаар армиям ҳафсаднафарии
Р. Набиев кадамзанон бо байракхову шиорҳои коммунистй
мегузаштанд. Шунидам. ки Руегами Абдурахим шкор медод.
«Ҳарчанд ки мардуми Кӯлоб имрӯз мотам дорад, мо пашни
майро бо гантаяа ва шукӯху шаҳомоти хосса пешвоз хоҳем
шрифт». Мотам эълон доштани Р. Абдураҳим ба он далел буд.
ки як рӯз кабл Миралй Маҳмадалй - раиси хоҷагии овозадорк
ба но ми В.И.Ленини нохияи Воссъ, вазьиятро дар маҷлис
даҳшатанрез арзёбӣ мекунаду ногаҳон болои фарш да роз
мекашад. Ӯро аз сару пойҳояш бардошта ба мошинаш
мегузоранду ронанда шитобзада ҷониби Кӯлоб роҳ пен,
мегирад. Ҳама і умон бурдаанд, ки раиси овозадор дилкаф
шудаасту мурдааст. Аз ин рӯ, хостаанд, ки ҷасадашро ба
манзидаш ноҳияи Восеъ иіпикол диҳанд. Баьди соатс дар ҳиссаи
атбаи Хаси сафед, ногаҳон М, Маҳмадалй аз пушти сари
ронанда садо мебарорад, ки то куҷо расидаанд. Ронанда ҷавоб
медиҳад, ки атбаи Хаси сафсд пушти cap монд. Ин ҳолат раис
ба ҷояш худашро рост мекунаду «Ҳай кун» амр мскунад ба
ронандааш. Сарвароии майдони «Озодй» шиюбзадагй зоҳир
мекунағ!ду пагоҳи Якуми Май дар рӯзномае іаъзияи
М. Маҳмадалиро эълон менамоянд. Нихояі дар асари фишори
майдони «Озодй» маҷлиси Шӯрои Олй баргузор тардид.
Дуторнавози моҳири кӯлобӣ Рустами Абдураҳим, намояндагони
халқ Адолат Раҳмонова, Ҳикмат Шарифов ва Мулло Ҳайдару
С. Кснҷаев, В. Ҳувайдуллосв, Сайгак Сафаров, Очилов ва
дитар ҳомиёни майдони «Озодй» ба муқобили майдони
«Шаҳидон» ҳарфҳо мезаданд. Табиист, ки дар ин мачлис
намояндагони халқ аз исрӯҳои демократ иштирок карда
наметавонистанд. Аз ин ҷост, ки Тоҳири Абдуҷаббору
Гӯраҷонзода, Д. Худоназаров, Аслиддин Сохибиазаров аз
мннбари майдони «Шаҳидон» гузоришҳояшонро ба суротаи
маҷлиси Шӯрои Олй мефиристондақд. Ammo садои эіпон дигар
маънй намедод, зсро маҷлис дар ихтиёри намояндаҳои халқ аз
коммунистон қарор дошт. Аз ин рӯ, маҷлиси Шӯро дуюмбора

46
■

с. Кенчаевро ба вазифааш барқарор намуд. Ин рӯз ба таърихи
5-уми май рост омад. Ҳамон рӯз бегоҳй намояндаи халқ
Муродулло Шералиро рӯи ҳавлии Шӯрои Олй парронданд ва
ҷар натича ба ҳалокат расид. Хеле инсони фарҳангй буд.
Рисолаи номзадӣ дифоъ карда, бо ҳукми тақдир ояндаашро дар
сиёсат санҷиданӣ шуду намояндаи халк, аз Панҷакент интихоб
гардид- Аз қатли Муродулло, ки солҳо дар Кобул ифои вазифа
доштему бароям ҳамчун инсони шариф, инсоне, ки мӯрчаро озор
намедод, соатҳо хунҷигар шудам ва дар ботин ба падидаи сиёсат
лаънат хондам, ки як чеҳраи фарҳангии умедбахшро бегуноҳ
ба дами марги нобаҳангом кашид. Ин куштор ба мақсади
муайян ниёда шуда буд. Ба ибораи дигар, ду майдонро ба ҳам
мезад ва хунро то зону мехезонд. Ҳамин бегоҳӣ дар дуроҳагии
қарияи «Совети Олӣ»-и ноҳияи Ленин нахустин маротиба
бархӯрди майдонҳо огоз гирифт. Чанд тан аз намояндагони
майдони «Шаҳидон» ва майдони «Озодӣ» ба қатл расиданд.
Панҷуми май табиат ҳам худро ноором медид. Қаво тира шуд.
Чангу бод хест. Дигар дар майдонҳо касро шинохтан душвор
шуд. Борони маҳину сард сару рӯйҳоро «навозиш» медод. Дар
харду майдон мардум безобита менамуд. Дақиқаҳо монда буд,
ки майдони «Шаҳидон» бо майдони «Озодӣ» дастбагиребон
шавад. Маҷлиси Шӯро вазъияти ноҳинҷорро ҳис карду
пароканда гардид. Ҳар кадом ҷонашро ба кафи даст гирифту
гурехт. Ҷасадҳоро аз «Совети Олй» ба қозиёт оварданд. Шаби
панҷуми май намояндагони майдони «Шаҳидон» телевизионро
таҳти тасарруфи хеш қарор доданд. Демократҳо, наҳзатиҳо
намояндагонашонро дар шахси профессор Р. Мусулмонқулов
ва Аҳмадшоҳи Комил рӯи саҳнаи телевизион бароварданд.
Хонаи радио ҳануз дар ихтиёри майдони “Озодӣ” буд. Ҳамоно
мардуми майдонҳо дар ҳолати даҳшатборе қарор доштанд.
Бисёр мехостам, сӯи майдони «Озодӣ» равам, аммо боз
метарсидам, зеро интизом чандон қавй набуд. Мефаҳмидам, ки
ҳарду майдон як халқ аст - тоҷики кӯҳистон, чаро ҷанг кунанд.
Беҳтар аст. ки муггаҳид шаванду ҳокимиятро ба даст г иранд.
Боз мефаҳмидам, ки нерӯе ҳам ҳаст, ки ба муттаҳидшавии онон
садди роҳ мешуд.

47
«Майдонҳо» поён ёфтанд

Баьд аз ҳодисаи панҷуми май, ҳолаги майдонҳо боз Ҳам
даҳшатовар гардид. Чунон ки мегӯянд, фақат ба керосин гӯх Ир
задан монда буд. Майдони «Шаҳидон», ки аллакай маркази
гслевизиони Ҷумҳуриро ба ихтиёри худ қарор дода буд, нияти
Хонаи радиоро гирифтанро дошт, то ки мардуми ҷумҳурИр0
дурусггар аз вазъияти сиёсӣ ва муваффақиятҳои мухолифип
огоҳ созад. Мсгуфтанд, ки ким-чӣ хел гуфтушунидҳо дар
бӯстонсарои қукуматӣ миёни майдони «Шаҳидон» ва майдони
«Озодй» сурат мегирад. Шояд натиҷаи ҳамон еӯҳбати гарафайи
буд, ки рӯзи 7-уми май мардуми майдони «Озодй» бонд
майдонро тарк мсгуфтанд. Орс, чунин қарор қабул туда буд.
Ин дафьа низ майдони «Шаҳидон» бар ҳукуматиёп пирӯзй ба
дастовард. Майдоннишинони «Озодй» сароссмавор ба мотиву
автобусҳо мсшинастанду роҳи баромадан аз шаҳрро ҷусчуҷӯ
мекардақд. Табиист, ки қисмс шабона тавонистанд пойгахгро
іарк гӯянд, аммо гет>доди бепггари онҳоро ба автобусқо савор
карда бо роҳбаладии Д. Худоназаров аз зариқи маҳаллаҳои
46-уму 63 юм ба дурохагии Нвон бароварданд. Назар ба
шоҳидии бародарам Ҷумьахон, ки авгобусхо азсарҳади ноқияи
марказй мегузаппанд, аз болои бомҳои маҳаллаҳои номбурда
гирборон шудаанд. Дар ҳиссас аз сарҳади ноҳияи Ленин низ
перуқои мухолифи давлаі мошинҳои пуродами кӯлобиҳоро бо
садои Iиру камон гуоел кардаанд. Рӯзи 7-уми май. то соа ги 13.
майдони «Озодй» беодам монд. Акнун «бачаҳо»-и ҷашараи
бадахшонй дар дастҳо автомати «Калашников» дохили
майдони «Озодй» туда, ба хаво тир холй карда, гӯё бозй
мскарда бошанд, дсворҳону дару дарвозаҳои биноҳои Шурой
Олй, Вазораги хориҷа ва Кумитаи нлонро бо гирандозиҳои
найдарҳамашон галбср мекарданд. Ва заҳхонаҳои бинохои
номбурда даромада, баьзс ҷабрдидагонро озод намуданд.
Майдони «Шаҳидон» низ таҳхонахои Қасри Президент ва
Тсатри Лоҳутиро ба зиндони одамони ба худ номаъқул габдил
дода буданд. Чунин буд, ки дар харду майдон дастаҳои махсус

48
гаштугузор намуда касони барояшон шубханокро ба таҳхоиахо
мебурданду азобу шиканҷа медоданд. Шахсан банда чандин
касонро лаҳзаи ба таҳхонаи Лоху ій бурдани «ҷа.8ошлардон»-и
майдони «Шаҳидон» наҷот додам. Бисёре аз аъзоёни дастаҳои
«одамбар». ки таҳсилкардаи Университет буданд, маро
мешинохтанду «ба хотири устод» гӯён ҷабрдидаҳоро рахо
месохганд. Аммо дар маҷмӯъ чунин одамони «шубхапок» ба
садхо мерасидаид, ки шабу рӯз шиканҷа мешуданд. Ин навь
фаъолияти майдони «Шаҳидон» ба майдони «Озодй» хам
кӯчонда шуд. Даҳҳо шахсонро аз миёни роҳгузарон доіита, ба
гаҳхонаи бинои Шӯрои Олй мебурданд ва дастаи ҳифзи майдоп,
к и сардораш Маталӣ буд, дзету осіин боло мезаду
шикорашонро бо дасту шахта хуннюр месохганд ва маҷбур
месохганд, ки ақаллан Қозиро ҳақораги қабехе бидиҳад.
Бинобар ин, ки май аз ин навь фаъолйяти майдони «Озодӣ»
бохабар будам, баьд аз се рӯзи аввал дигар «ба аёдати
ватандорхоям» намерафтам. Аз рӯи гуфтаи нотиқони майдон
ва бахуеус Сашак Сафаров, ки хукумати қояуниро баркарор
карданй буданд, чй павъ мешудааст, ки худ қонуншиканй
мскарданду ҳар ахмақиву ноодамие, ки майдони «Шаҳидон»
анҷом медод, майдони «Озодй» низ амалй месохг. Орс, аксари
майдоннишинхои «Озодй» дуздозгу авбошон ва шахсоне буданд,
ки солхо ба асоси қонуни судй дар маҳбасҳо хоб рафтанд. Чӣ
ҷои баҳс аст, ки сардори асосии майдони «Озодй» С. Сафаров
маҳсуб мсгардид. Бо навиштани ин ҳарфҳо ватандорҳоямро
мазаммату маломат карданй пестам, вале аз воқсият і урехтан
барои эҷодкор амали душворс хоҳад буд. Хоҳу нохоҳ майдони
«Озодй»-ро бо коми майдони кӯлобиҳо муаррифй мснамуданд.
Вакхе ки ба даегаи апбош силоҳ дода мешавад, он силоҳ ҳатман
кассро бсҷон карданаш ногузир хохад буд. Дастахои
силоҳбадасти майдони «Шаҳидон» ҳам авбошон буданд. Ҳеҷ
I ох инсони хондагй ва бамаыій ба дасх силоҳ нахоҳад і ирифх.
Масалан, иайваста ба фаъолияти заҳхонаҳои Шӯрои Олӣ ман
факаі як мисол меорам, ки ба Абдуҷаббор Раҳмонов тааллуқ
мегирад. Эпюн «Як ҳамшаҳриёиамро бинам» гуфга дар майдон
пайдо мешавад, ки шербачахои Махали ӯро сар-сари даст

49
хамчун шахси шубханок ва ҷосуси майдони «Шаҳидон» ба
таххона мебаранд. Уро ба сандалие шинонда саволхо пеш
меоранд, чавобҳо мсгиранд ва баъд ба воситаи мушт заданҳо
мачбураш мссозанд, ки козиро ҳақора і дихад. Ҳарчанд ӯ ил і иҷо
мекунад, ки дар баробари хамшахриёнаш гунохе надорад ва
қозй ҳам ба вай бадие накардааст ва ҳатто намешиносадаш.
боз тахлиду заданро Маталй идома медиҳад. Хайрият, чанд
ҷавони авбошбашараи дехааш иайдо мешаванду
Абдучабборро шинохта аз ҷазо халос мекунанд. Абдуҷаббор
метавонад навиштахои бандаро дар мавриди хеш тасдиқ кунад.
Вобаста ба чабрдидагони таҳхонахои харду майдон садҳо
мисолхо овардан мумкин асгг. Мисоли дигареро аз фаъолияти
дастахои майдони «Шаҳидон» мсорам. Рӯзе ба назарам хӯрд.
ки яке аз кормандони хукумати Конибодомро, ки шӯ ьбаи арабӣ
хатм намуда буд, зада-зада ба таҳхонаи Лоҳутй дароварданд.
Хеле кӯшиш намудам, ки халосаш кунам, аммо ҷавонони
бадахшй гуфтанд: «Мал им. кор нагирен, и мардак комму лис і
аст ва барои майдони «Озо,ій» як хаіта пул овардааст, ки дар
майдони хавой доннем. . . »

Бинобар ин, ки телевизиони хукуматй дар дасти майдони
«Шахидонв карор дошт, рӯзи 7-уми май баъд аз баромада
рафтани кӯлобихо наворбардорон мухиіи майдонро бо
таххонахои Шурой Олй аксбардорй намуда, дар барномаи
бегохирӯзй намоиш додаіщ. Майдон харобазору ахлотҷоеро
мемонд, ки хакикаі дошт. Нонрезахо, устухонпорахо, чандахо,
сару либоси даридагй, чубу тахта, оташдонҳо дар тамоми
майдон ба назар расид. Тамошобинхои зисде холати майдони
«Озодйл-ро ба мушохида мегирифтанд. Дар іанаи дарахте
болои тахтачае «Музеи кӯлобихо» сабт ёфта буд. Толори
кинотсатри Ҷомй ба фохишахонае табдил ёфта буд, ки барои
тасвираш калам бсқудрагй мскунад. Таххонахои бинои Шурой
Олй хамчунин он чо ситоди чазодихии дастаи Маталй қарор
дошт. Даххо куггихои пур аз шаробу пиво, ширитсҳои маводи
мухаддир ва іайра тасвирхои рӯи наворомадаи гелевизиониро
мардуми ҷумҳурй ба хубй тамошо карданд. Албатта, имкон
дошт, ки ин воқеияти талхро ба мардум нитон надиҳанд, вале

50
ин амалро майдони «Шаҳидон» ба хогири шармсор сохтани
мингақаи Кӯлоб нишон медоданд. Кӣ будани мардуми Кӯлобро
ба ҳамватанон исбот карданй буданд. Харчанд ки дар майдон
кӯлобии вокеиро дидан душвор буд, аммо афсӯс, ки іавре
қаблан 1 уфтам, майдонро бо номи Кӯлоб мсілинохтанд. Рӯзи
8-уми май аъзоёни «Мехри Хатлон» маслихат карданд, ки бо
қувваи худ майдони «Озодй»-ро тоза намоянд. Ба ин хотир. ба
полковники баистеъфобаромадаи зодаи Кулоб - Холбобо
Шарифов мурочиат кардем. У ба идораҳои хукумагй даробаро
дошт. Аммо кӯтишҳои эшон натиҷа надод. Ҳукумати шахр
ичозат надодааст, балки гуфтааст: «монед, мардум ду-се рӯз
майдонро гамошо кунанду худ хулоса бароранд». Бо вучуди
ин. як даста бонувоки кӯлобии муқими Душанбе Дар майдон бс
ҷорӯбу белу халтахошон даромаданд, вале кадоме аз сарварони
майдони «III ахи дон» онҳоро бо тахдид аз майдон бадар сохт.
Чунин муносибати шаҳидониҳо боие гардид, ки аз ин ба баъд
хама кӯлобихои Душанбе дар муқобили «адолатпешаҳо» қарор
гирифганд ва дар оянда фаъолиятхои ҷиддиеро баҳри
барқароркунии ҳукумати қонунӣ пиёда сохіанд. Қаблан
робигаи ҷавонмардони пойтахт бо дастахои Кӯлобу
Вахшонзамин барқарор гардид. Чунин хавф омад, ки кӯяобиҳои
Душанбе бояд худро дифоь менамуданд. . .

Гузашта аз ин, бо чашми cap дидем, ки чй навъ баъд аз
баромада рафзани кӯлобиҳои майдони «Озодӣ» шербачаҳои
майдони «Шаҳидон» рӯзҳои ҳафтуму ҳаштум то даҳум-
чордахум бачаҳои кӯлобии Душанберо аз хонаву кӯчаву бозор
бо номи шахси «гаубҳаангез» ба тақхонахои Қасри Президент
ва Геатри Лоҳутӣ интиқол медоданд. Дар хамин замина,
бегоҳии хафгуми май С. Сафаров ва Р. Абдураҳимро аз бинои
офитсерони СНГ (ИДМ) дастгир намуда, дохили мошини
жиіулие дар шоҳидии ҳазорон майдоннишинҳои майдони
«Шаҳидон» аз дарвозаи поёни Қаср ба ситоди «адолатхоҳон»
бурданд. Назарам ба Сангак хӯрд, ки пушти сари ронанда қарор
дойку ду наҳзагй сари ӯро ба поён фишор медоданд. Рустами
Абдурахдмро хам ба ҳамин шакл оварданд. Ин ду саркардаи
майдони «Озодӣ» ггатгҷ рӯз дар ихтиёри қозиёг буданд. Бо онҳо

51
сѵхбаги телевизионй гашкю кар;ѵшд. Таоиист, ки худро сафе;,
намлланлу хуку «агро сиёх. Манлум буд, ки дар назди силоҳ
харчи гуфтамашон мумкин буд. Шоад оа хотири зинда монда;,
Сангаку Руст»* чунин икрорро раво диданд. Н ӯху ми май назди
Tea три Лохутй Саид Ахмадовро вохурдам. У пешниход кард
ки чанд нафар аз аъзоёни «Мсхри Хатлон» ба қозй Тӯраҷонзода
ва дитар сарварони «Шахидон» дидор бинему мавзӯи озо.і
кардани Сангаку Р. Абдурахимро матрах созем. Мо таре аз он
донг гем, кн хини тафтиш бурдан болояшон пешоб мекунанд
Ҳамин навь тарзи ҷазоро нахзатиҳо раво мсдиданд. Ба ин хоінр
соаги муайян бо Саидҷон вохӯрдам. ки іуфт: «Маълум шуд, ки
Д. Худоназар онхоро аз чангопм хунини Мулло Абдугаффори
нЮжний» хал ос карда, худаш то Кӯлоб роҳбаладӣ
мскардааст». Ин хабар ҳакикат дошт. Дахуми май расида
бошад хам. ханӯз майдони «Шахидон» мавҷ мезад ва
галаботашро ба комиееияи оштии милли пешниход менамуд.
Дар нагича ҳукутмати мусолиҳаи милли іаъсис доданд. Давлаіи
Усмон, ки яке аз муовииҳои раиси ҳизби «Наҳзати ислом»
махсуб мсгардид. чонишини раиси Шӯрои вазирон таъин шуд.
Худойбердй Холиқназаров ҳамчун намояндаи «Лаьли
Бхіахшон» Вазорати корҳои хориҷиро ба ӯҳда шрифт ва гайра.
Яъне, намояндаҳои майдони «Шахидон» ба ҳайати ҳукумаги
Р. Набиев шомил шуданд. Шунидам, ки аз вазифагириҳо
демократҳо канораҷӯй зоҳир кардаанд. Инҳо, ки хондагиҳо
буданд, аз масьулиятмаидй тарсиданд. Чошти 10-уми май аз
факултет баромада, хона рафтанй будам, ки майдони
«Шаҳидон»-ро нотинҷ дидам. Андак маьтал шудаму хостам
фаҳмам, ки чй ran аст. Дар минбар яке аз кормандони бехатарӣ,
ки Файзалӣ Саидов ном дошт, ким-чиҳои иівоіаронаро ба
суротаи идораи хеш иброз медошт. Ҳамин лаҳза буд, ки Қорӣ
Муҳаммадҷон аз ҷавонон даъват ба ҷо овард, ки ба Кумитаи
амният ҳуҷум оварда, онро заҳти гасарруф қарор бидиҳашс
Бо шунидани чунин даьвати игвогаронаи генсрали мардумй
таъҷилан садҳо ҷавонон ва майдоннишинҳо ҷамъ омаданду дар
сафи пеш Қозй Муҳаммадҷон ва бародараш қарор гирифчанд.
Дар он саф ду-се нафар аз устодони математикаи Университет.

52
монандн Юнусй ва Искандар ба назарам хӯрданд. Дарҳол ба
Юнусй фахмондам, ки ба ин игво дода нашаваду бо нахзатихо
ҷониби вазорати бехатарй наравад, ки дар ҳиссаи кинотеатри
Домй бо тиру тӯп пешвозашон хоханд гирифт. Оре,
медонистам, ки гуфтам. Аммо онхо маро нашуниданду бо Қорй
Муҳаммадҷон ба кеш гӯён дав-давон хиёбони Ленинро ба самти
почтаи марказй ва баъд бинои офитсерони СНГ кӯтох карданй
шуданд. Чунон ки шпора намудам, дар рӯ ба рӯи ‘'Хонаи дӯстй’
аз болои биноҳои Вазорати бехатарй тири Калашников ба
сарашон борид ва чавд тӯпи тонку бетеерҳои генерал Ашӯрови
СНГ аз наздикии бинои марказй издиҳомро пешвоз гирифтанд.
Даҳ-понздаҳ дакика тирпаррониҳои тарафайн идома ёфту баъд
маьракаи ҷониби қозиёт мурдакашии шаҳидониён огоз гирифт.
Чанд тан аз ҷавонони бадахшй, ки бо бегеерҳошон муқобилият
нишон доданд, куштаву маҷрӯҳ шуданд. Барой мушоҳида назди
Вазорати зироат карор гирифтаму он лаҳзаи даҳшатборро
дидам. Хайрият, ки Юнусиву Искандар аз назди почтаи марказй
ба самти филармония худро зада аз мурдан халос шуданд. Дар
ин задухӯрди бемаьнй бародари Қорй Муҳаммадҷон ба қатл
расид, ки болои дастонаш қарор дошт, чй суд? Магар
нафаҳмиданд, ки Файзалии бехатарй вазифаашро бояд анҷом
медоду мардумро ба дами тиру тӯпи низомиёни СНГ
мефиристонд. Ин амалиёт чашми майдоннишинҳои «Шаҳидон»-
ро сахтакак тарсонд. Фаҳмиданд, ки бо оташ бозй кардан
нашояд. Баъди ин ҳодисаи хунин боз чанд соаги дигар бадгӯиҳо
ба суроғаи ҳукумат идома ёфт. Онҳо далел оварданӣ мешуданд,
ки аскарони ҳукумат сӯи мардуми бесилоҳ тир холӣ карду дахҳо
касро кушт. Майдони «Шаҳидон» шиор медоду Р. Набиев дар
гарнизони СНГ бо офитсерони рус майнӯшӣ мекард. Хукумат
фалаҷ туда буд. Номаш монда буду халос. То рӯзи даҳуми май,
аксари аъзоёни ҳукумат фирор карда буданд. Аз аввалшахсҳо
Р. Набиев монда буду раиси Шӯрои вазирон Акбар Мирзоев,
ки то ҷое эшон ҷонибдори мухолифини ҳукумат буду дар
бӯетонсаро ҳайати ҳукуматро дар гуфтушунид сарварӣ
менамуд. А. Мирзоев барои майдони «Шаҳидон» ҳамчун кӯлобӣ

53
шинохіа мои уд на мі’іанонисганд ба кӯлобихо биі ӯиид, ки «бо J
чй мсхохед. хайаіи хукумаіиро кӯлобии худа юн роҳбцри
мекунад-ку».

Нихоя 1, іуфіушуниди бӯстоисаро ба чунин хулоса омад, ки
нсрӯхои зидаихукуматй хосіахояшро амалӣ сохіу мставонад
майдони «Шахилон»-рохолй кунанд. Азииҷост, ки 14-уми майи
1992 майдоии «Шахидон» иароканда гардид. Баьд а<.
гуселондади мардум ним рӯзи дигар ба рӯбучини майдон на
1 ирду аірофи он дода шуданд. Агар намояндаюни майдони
«Оіодйн низ имкопияі мсдоштанд, майдонашонро ба низом
мсдаронарданд, аммо чунон ки гуфтам, онҳо фақат фурсаі
сфтанд, ки ҷонхошонро аз майдон берун бикашанд Табиисз
ки дар чуиин холаг майдон касиф мемонад, Ба хамин тарик,
майдонҳои Душанбе аз мардуми гумроҳшудаи атрофи ҷумҳури
озод гардиданду нақлиёги шахрй ба харакаг даромад. Маълум
буд, к и майдочҳо дар так іи дигархелтар берун аз нойгахт боз
ба фаъолии і хоханд пардохі . . .

Ҷашни Давлат І»срдиев

Нимахои дуюми мохи май 1992 шахри Душанбе ба холати
псипарааш қарор іирифіу аз дӯсти дерини ҷилликӯлиам
Давлат Бердиев даъватномаи ҷашни 60 еодагиаш расид. Бо
дӯсгонам Қурбон Бобосн. Тугон Тауров на Мирзо Тоҳиров
масдиҳат намуда, онхоро ба ҷашни номбурда бо худ гирифгам.
Акнун банда на мошини “Волга'-и Г АЗ-24, балки “Москвич'-и
навбаромад дошіам. Чошти 18-уми авгусг бо рӯхиии истироҳаз
кардан ба шохрохи Душанбе Қӯргшггепна ва баьд Ҷилликӯл,
соатхои панҷи беюхй худро ба хонаи Бердиев расонидем.
Армуюне хам баронш харидорй кардем. Соатс рун хавлиаш
иишастему баьд баром иштирок дар мачлиси танганавии нашим
60-солаі й ба мак габи даҳсодаи иоҳия, ки наздикии хонаи
сохибчаши кома г росг мскард, рафгем. Д. Бердиев хеле шодком
худро медид, ки аз нойгахт чор устоди допиіигохй ба іабрикаш
омадаем. Рӯи қавлй деі хо қаторак мсҷӯшиданду еамовори чой
бак бак саде медод. Акай Точмон, дирсктори макіаб еобиқ

54
шогирдам Лҷик Мирзосв ва дитар ошиоёни дсрин агрофи
мсхмопони душанбегй дамъ омадаид. Тохиров Мнрзо, ки худ
вахиёчй буд, бештар боиси таваҷҷӯҳи ватандорхояш гардвд.
Дӯстам Қурбон чун ҳамеша хушгаий мекард. Іуюи бошад
худро бовиқор нишон мсдод, гӯё раиси кадом ноҳкяе бошад.
Замоне ҳамагонро ба толори ҷашн хайрамакдам гуфіанд. Ба
қабати дуюми бинои мактаби иавсохт боло шудем. Мизхоро
доирашакл гузошта болояшон дастархон густурда буданд.
Маьлум шуд, ки комиссияи тадорукот шакли ҷашнгирихоро
тагйир додааст. Яъне, мсҳмоион ҳам соҳибчашнро табрик
мсгӯянд ва хам гизо истеъмол менамоянд. Ба ибораи дигар,
маҷлиси ҷаишии Д. Бердиев маъракаи тӯйҳои арӯсиро мемонд.
Ногиқс ҷилави маҷлисро дар ихгиёр дошт, ба табрикгарон
сухаи мсдод ва ҳам дастаи мусиқй габьи иппирокчиёнро баланд
месохт. Ин тарзи ҷашнгирӣ ба назарам ҷолиб намуд.
Намоякдаҳои ноҳия, маориф ва раиси хоҷагиро дар мизи
душанбегиҳо нишонданд. Аҳли юлори ҷашннро асосан
мардуми Кӯлоб ва Вахиё ташкил медод. Азсӯҳбатхои саримизй
маьлумам гардид, ки аз нишастагон касс дар майдонҳои
Душанбе набудааст. Он шаби 18-уми август фақат ҳарфҳои
габрикӣ сурат гирифтанду садои мусиқиву рақс. Касе парвои
майдонҳои Душанбеву мақсадҳои ниҳоии онро намекард.
Бонуе, ки раисии маҷлисро ба ӯҳда дошт, якс аз шогирдони
донишгоҳии банда маҳсуб мешуд. Баъд аз ҳарфҳои расмии
мудири маорифу раиси хоҷагй ва директори мактабро шунқдан,
ногаҳон сухани табрикиро ба камина вогузошт. Чанд ҳарфе аз
нахустин рӯзҳои ошной бо соҳибҷашн иброз доштам, самимона
табрикаш намудаму сарбаландиҳо хостамаш. Аз меҳмонон ба
М. Тоҳир ва дӯстам Қурбон низ сухани табрикй дода шуд.
Маъракаи ҷашнй то соатҳои ёздаҳи шаб идома гирифту
давомашро дар хонаи Д. Бердиев дидем. Сари дастархон
духтурс мснишаст, ки аз Қумсангир барои габрик омада буд.
Маҳз дар ҳамин сӯҳбат истилоҳхои «мн» ва «ма»-ро шунидам,
ки ба маьиии кӯлобиву қаротсгинй ё вахиёчй фаҳмида
мсшудааст. Ба сарам зад, ки майдонҳо, аляакай таъсири
маифиашонро ба мардуми таҳҷоӣ гузошта буд. Ҳамон духтур
киіха кард, ки чанд рӯз кабл бо як духіури кӯдобӣ аз Ҷиллику.,
ба кумсашир рафтанй мешаванд. Дар ҷараёни роҳ духтурц
вахиёчӣ аз ҳамсафараш хоҳиш мскунад, ки вақтс ба марками
нохия мсрассму аз мошиа поём мешавем, дар іуфторат a J
калимаи «ма» иегифода нанамо, ки вазъияі хуо несі на баъди
майдони «Озодй» кӯлобиҳоро бад медидаій шудаацд. Марди
кӯлобй «майлаш» мегӯяду аммо якбора таъкиди хамсафари
вахиёчиашро фаромӯщ карда назди чанд ҷавонони кумсат при
«ма» талаффуз мснамояд. Ҷавонон мсфахманд, ки ӯ кулобй ас і.
ба вай дармсафіанд на бо мушту лагад мсзанаидаін.. Духтури
кумсангирй бо душворис хамсафари кӯлобиашро наноі
мсдихад. Им қисса боиеи норохаіии мо-мсхмонони душанбсій
гардид, ки дуямон кулобй будсму дуй диі арамон аз Тоникободу
Вахиё. Ҳсч тасаввур намекардсм, ки мардуми муҳоҷирс, ки
солхо ба хам омсзиш сфіаанду дар як мухи і и интимой рӯзгор
мебинаид, акнуи дар асари майдонҳои ба хам зидди ной і ах і бо
бахонаи «мн» у «ма» якдиіарро чашми дидан надоранд. Вале
ин нихаіи иоматлубро дар Ҷилликӯл ба мупюхида наі ирифіам.
Ҳарду іараф мсіуфіанд, ки ходисахои Душанбе «беақлй на
ношукрй» асту бас. Нуддаҳуми май дӯстони ҷилликӯлиам дар
сохили дарси Вахш мехмонамон гирифганд. Лахзаи хотирмони
ин нишаст аз дарё домнами лакамохис буд, ки даҳ-дувоздах
килю пази донн. Аз гӯшти он хам шӯрбо омода еохтанду хам
кабоб. Замонс буд, ки Султон Ҳамадони іноіирдам, ки дар
похияи Қубодисн муовини раиси бехатарй буд, ба аёдатамон
расид. То дер сари манзӯ ьхои доги ҷумҳурӣ бахсхо сура 11 ириф і
Гармии бахор гаъсирашро мегузошт. Бимобар ин лозим
донисісм, ки то соатҳои хафіи беюх аз сохили хушбоду ҳавои
рӯди Вахні халонаі бигирсму синае ба роҳи Душанбе баросм.
Ба ин хоіир, дар маркази хонагии «Пахтакор» хайрухуш
намудсму ҷониби Душанбе харакат кардсм. Ҳамсафаронам
гӯшти лақкамохиро бо шароб омсзиш дода, ширишуфторй
менамуданду баіша дар ҷилани мошин рӯ ба нет домнам. Дар
дашти Уріабуз қарор домнем, ки мототсикле аз мошини мо
гузаціт, Қурбон шӯхикунон мошинамро наҳ зад. ки чй хсл аст.
ки як мотосиклчаи дучарха онро мсгузарад. Банда аз тарзи

56
нронии афгонҳо истифода бурданӣ шудаму газро дуиоҳа
М Кардам ва мотосикдро паси cap моноидам. Дӯстони
ши ракайф «офарин, офарин, ана мошин ин хел мсшанад»,
гуфта таьриф кардан гирифтанд. Лахзае нагузашту боз
мотосиклчй ба ман худро расонду ким-чи ишорас ба ҳолати
мошини ман кард. Ман рафтори ҷавони мотоеиклсаворро мазок
фахмида боз газро бо тамоми меру иахш намудам. Ду-сс
километри дигар мошин давиду ногаҳон садои іак-іаки моюр
баромад ва дигар рох гаштаи нахост. Дар гӯшас аз шоҳроҳ
малъ кардам. Капотро бардоштсм, ки матор аз кор баромада
буду дуди сиёҳсро аз гӯшаҳояш cap медод. Рӯз поен мссфіу
торикй ҳукмфармо мсгардид. Чор нафар кулохбасарон сари
нгохроҳ дастҳо ба кисаҳо зада чй кор кардаиамонро
намедонисгсм, ҳол он ки ҳамаамон мошин доипему солҳо сари
чилави он меиишасгсм. Дар масофаи як километр дуртар қарияе
аз сам іи рости шохрох ба назар мсхӯрд. Бадбахтона мошиие
хам намсгузашт, ки маньаш намосму вазьи мошинро дуруспар
фахмем. Ба хулосас омадем, ки мошинро ба ҳолаш гузошта ба
он қария cap бизансм. Дарвозаи оҳаиинс хонасро оро медод.
Тахмин намудсм, ки соҳиби ҳавлй ҳагман ягон шахеи мошиндор
аст. Сохиби хона марди қоматбалаида хушмуомилае дарвозаро
ба рӯямон кушоду «марҳамат, марҳамаг» гуфга назироиямон
кард. Ба этой вазъиятро фахмондем на дар кадом ҳиссаи шоҳроҳ
мондани мошинамонро нишон додем. Ӯ мошини «Волга»-и 21
донпаасту худаш саринжснери хоҷагӣ будааст. Моро ба
мошинаш шинонду иазди мошинамон омадем. Мавсуф, ки
шахси касбй буд, дарҳол муайян кард, ки «матор задаасгу» онро
фақат ба воситаи іросу буксир мсшавад, ки ба ҷое интиқол дод.
Яънс «мотор кардан» лозим меомад. Маслиҳат дод, ки мошинро
іо масҷиди ( аидашраф кашидан даркору баъд бо ёрии муллоҳо
моторашро сиҳат кардан лозим аст. Ammo бо исми
С аидашрафро шунидан банда розигӣ надодаму «илоҷи дигарс
бояд ёфг»,-1 уфтам ба он марди хайрхоҳ. Ин ҳолат Мирзо Тоҳир
гуфт, ки дар маркази совхози Гуркманистон кадом тагобачааш
менишастаасту мошинро ба он ҷо бурдан лозим меояд.
Саринженер, ки худ аз ҳамон хочаі й будааст розй шуд, ки ба

57


воситаи мошини худаш моро го он но рохбалади кунад. Соа(
нухи шаб туда буд. Ба сархади «Туркманистон» расида будем
ки чавонмардоне пост доштанду моро маътач сохтанд. Рақами
Душанбе донпанн мошини бечони мо онхоро бсзобита сохта
буд. Саринженер ба онон фаҳмонд, ки мехмон хастандч
устодони Донишгох. ба сабаби вайрон шудани мошинашой
хонзи фалонй рафтан мехоханд, то ки рӯзи дигар моптнашон
Лѵрусг шавад. Постдорон дигар мамониат нишон надоданде
рохро бароямон кушоданд. Тагобачаи Мирзо моро дида хайрон
шуд. ки дар нн вазъияти номусоиди сиёсй чй навъ ба маркази
чайдоннншинхои «Шахидон» cap задаем. Воқеан, акнун
фахмидем, ки бошандагони ин хочагй вахиёчихо буда, чандин
маротиба майдоннишинй карда, чанд рӯз қабл аз Душанбе
баргаштаанд. Сохибхона дастархон іустурду сӯҳбат огоз
шрифт. Тагобачаи Мирзо, ки дар идораи шугли ахолии вилоя г
ифои вазифа менамуд, чунон вохима андохт, ки хуш аз сарамон
наряд. Дар ҳамин замина Қурбон ба дарди меъда гириф гор туда
харорагаш ба 39 расид. Ӯ хама гӯшти лаққамоҳиро оқ-оқкунон
аз дахон мебаровард. Соҳибхона дору пайдо карду ба Қурбон
нӯшондем. Ҳанӯз ҳоло тагобачаи Мирзо воҳимаангез
қиссаашро идома медод. Ба ақидаи ӯ ҳамин соатҳо ҷанг байни
вахиёчиҳову кӯлобиҳои Вахт огоз меёбад. Писари эшон якс
аз танкчиёни дастаи вахисчиҳо будааст. Мо худ ба худ
меітфтем: «Кучо омадсм. Худро ба дами оташи ҷанг гирифтор
намудаем». Дар ҳамин рӯҳия шабро рӯз кардсм. Нимашаб
ҳолати Қурбон мӯыадил гардид. Пагоҳӣ аз сохибхона, ки бояд
ба шаҳри Қургонтенпа мсрафі , хохиш намудам, ки ба сардори
ГАИ-и вилоят Сафаралй Гулов расонад, ки Асозода бо чанд
дӯсташ дар «Туркманистон» асту мошинаш вайрон шудааст.
Тагобачаи Мирзо сари вазифааш рафту баъд аз як соаі
нолковникҳои замоне душанбсгй С. Гулов ва Наврузов бо як
устои немис ва гаҷҳизоти мавриди зарурати мотори «Москвич»
омаданд. Усто дарҳол маторро фаровард ва ба гаъмири он огоз
кард. Сафаралй Гулову Наврузов ду-се соат бо мо моиданд, то
ки мошин дуруст шуд. Ӯ қисеаҳои ачибс вобаста ба фаьолияти
ҳизби «Наҳзати ислом» кард. Вазьиятро ііар вилоят нохуб

58
арзёбй намуд. Чанд маротиба ба вилояти Кӯлоб катори
мошинҳои маводи гизодоштаро гусел карданашро накл намуд.
Нони чоштро хӯрдему і о сарҳади Қурғонтеппа моро раҳнамоӣ
кард. Ҳамсафаронам аз илтифоти С. Гулов изхори хушй
карданд. Қойил ба он буданд, ки дар он рӯзхои ҳассос сардори
ГАИ-и вилояти Қургонтепна рафтори одамгариву
ҷавонмардонаеро ба хотири мо анҷом дода, мошинамонро
дуруст кард. Дар ҷараёни сафар то Душанбе хуб ба холи хеш
механдидем, ки худро дар маркази нерӯҳои мухолифин қарор
додем ва шаберо хам он ҷо сипарй намудем. Қурбон, ки акнун
сиҳат ёфта буд, бештар сӯҳбати ҳамсафаронро гарм мекард.
Қиссаҳои шунидаамон моро водор месохт, ки оқибати
майдонҳои Душанберо баъдтар хоҳем дид. . .

Баъд аз «ғалаба»-и майдонҳо

Мусаллам буд, ки ҳеҷ майдон пирӯз нашуд, ҳарчанд ки ду
маротиба майдони «Шаҳидон» «галаба» кардем» гуфтанд. Дар
баробари нош хӯрдани майдонҳои Душанбе бисере аз вазироиу
манеабдорон ба хотири зинда мондан пойтахти Ҷумҳуриро тарк
карданд. Чунон ки гуфтам, раиси ҷумҳур Р. Набиев зери қаноти
русҳо панах мебурду Акбар Мирзоев барои ба ду ҷабҳа хизмат
кардаиаш дар марказ монда буд. Додситони кулл
Н. Ҳувайдуллоев дар сессияи намояндагони халқи вилояти
Ленинобод гузориши сисей дода, гурӯҳҳои мухолифини
давлатро мазаммат менамуд. Аз Душанбе ба дуриҳо қарор
шрифта, ҷониби қозиву тарафдоронаш «хай, хай» мефиристонд,
Раиси Шӯрои Олӣ С. Кснҷаев ҳам дар к адом гӯшае аз манотиқи
Осиси Миёна ба муқобили онпозитсия ҳарфҳо мегуфт. Ноиби
президент Н. Дӯсгов ҳам ҳамчунин аз дур ҷониби Душанбе
дасти таҳдид меафшонд. Саркардагони мухолифин бошанд,
ҳаиӯз ҳам дар пойгахт буда, нақшаҳои нави пирӯзшавиро аз
болои кӯлобиҳо мекашиданд. Бо фирор кардани С. Кенҷаев
Акбар Искақдаров раиси Шӯрои Олӣ итихоб гардқд. Мечавон
1 уфт ҳукумат пурра дар ихтиёри оннозитсия қарор дошт. Онҳо
ба вазифаҳо таъин мскарданду аз мансабҳо сабукдӯш

59
«екіѵ^ланл Таъкиби кӯлобихои пойтахт идома меёфт. БисёРе
аз чавонмардони кулобкхои Душанбе гӯе «ғайб» заданд. дигағ
онхоро дар пойтахт дкда намешуд.

Мох* июни соли 1992 ба сабаби фалаҷ шудани хукума.
юмократхр отгадки “Ваган” таъсис доданд. Ба ибораи дигар.
бахри дифои хукума ги мусолихаи миллй дастаи чанговаронро
аз хисоби ҷавонони Душанбе, Бадахшон, Қаротегин пурра
намудавд. Сардори ситод раиси ҳизби демократ Шодмон Юсуф
іаьин гардид. Ба ин муносибат дар радио ва телевизион баромал
карда, мақсади ситодро ба мардуми чумҳурӣ фаҳмонданӣ шуд
Шгабашонро дар бинои мудофиаи гражданӣ қарор доданд
Сабаби таъсиси ситод он буд, ки дастаи ҳафтсаднафарии
Р. Набиев, ки дар майдони «Озодй» мусаллаҳ тардонда буд, як
рӯз Кабл аз майдонро тарк кардани кӯлобиҳо^ бо
калашниковхошон шабона пойтахтро гарк намуда, дар Кӯлоб
қароргоҳ гирифтанд. Гузашта аз ин, вақте Сангаку
Р. Абдураҳимро Д. Худоназар то Кӯлоб гусел намуд, онҳо
дархол дастаҳои чаш иро дар хама ноҳияҳои вилояти Кӯлоб
ташкил доданд. Акнун хар ноҳия і уруххои чаш и дот і ва аслиҳа
мсхариданду чорабиниҳо мсандешиданд. Вақтс ки ситоди
Шодмон Юсуф вориди нохияи Вахшонзамин гардида, мардумро
озор доданд, хонахои кӯлобихоро оташ заданд, баьзсхоро
куштанду мачбур сохтанд, ки гурсза шаванд, урдуи кӯлобиҳо
ба дифои ватандорҳошон пардохта, муборизаро ҷидди огоз
намуд. Чанд рӯз ҷангҳо ин чову он чо сурат гирифі ва дар
натиҷа ситодисни дсмократҳову наҳзатихо талафоти чонй
доданду ба Душанбе барганітанд. Ситоди ‘Ваган дар ин
мубориза, милисахои нохияхои Душанберо хам сафарбар
сохтанд, ки кисме аз онон ба катл расиданд. Чунин шуд, кг,
мохи июл - август баьзс мансабдорони давлатй аз Хуҷанд бг
пойтахт барт анггашту бо опнозктсия, ки такрибан хукумат дар
ихтиёрашон буд, ба шакли «гургошно» вазифахошонро идома
доданд. Мохи сентябр буд, *и додситони кулл
Н. Хувайдуллоевро дар хиссаи махаллаи «Асфа.пная»
вахшиёиа ба катл расонланд. Сару садо баланд шуду лар ин
я'утігтор чониби мухолифинро гунахгор донистанд. Ин ходиса

60


боне іардид, ки вазгьияти сиёсй боз ҳам тезу тундтар шавад.
Бесару сомони ва беназмиву бемасъудиятй дар тамоми
вазоратхонаҳову муассисаҳои давлатӣ ба мушоҳида мерасид.
«Ҷавонони гаюри пойтахт» яке аз рӯзҳои сентябр Қасри
Президентро мухосира намуда, чанде аз вузароро гаравгон
гирифтанд, ки дар он чумла Назаров Т. , Маҳмадов Б. ,
Саймуродов Ҳ. j Қаюмов, Р. Мирзоев ва дигарон шомил
мешуданд. Ин ҳодисаро вақте фаҳмидам, ки пагоҳӣ ҷониби
факултет рафтанй будам. Назди «Зинат» омадам, ки Шариф
Зариф, дотсенти факултети иқтисодй аз пешорӯям баромад, ки
хеле ҷигархун маълум мешуд. Ӯ маро дидан замон хабар
расонд, ки Рамазон Мирзоевро дар қатори дигар мансабдорони
ҳукуматй дар Қасри Президент гаравгон кардаанд. Дар айни
ҳол аз банда хоҳиш ба ҷо овард, ки дар мавриди озод кардани
бародараш мусоидат намоям. Ман дилбардориаш карда
гуфтам, ки ташвиш нашавад, ин амал аз бозие беш нест, озод
мешаванд. Қаблан Саид Ахмадро дидаму гуфтам, ки ҳамчун
намояндаи «Меҳри Хатлон» ба қаср ворид шуда, вазирони
кӯлобиро барорад. Ӯ шитобзада сӯи дарвозаи Қаср рафту
дохили бино гардид. . . Шариф Зариф дар майдон монду ман,
ки дарс доштам, роҳамро идома додам, ки Ғаффор Мирзоев бо
мошини ГАЗ- 69 дар гӯшае аз хиёбон қарор доду савол кард,
ки чй ran аст. Ба вай низ ҳамон суханеро, ки ба Саидҷон гуфтам,
иброз доштам ва хоҳиш намудам, ки Назаров Т. ва Б.
Маҳмадовро ба ҳар роҳе, ки ҳаст, аз дасти гаравгирон наҷог
диҳад ва нагузоранд, ки ягонтои онҳоро ба «даргоҳ»-и Мулло
Абдуғаффор бубаранд, вагарна монанди Сангови муовини
раиси хукумати Кӯлоб кушта хоҳанд шуд. Ғ. Мирзоев мавзӯъро
чандон ҷиддй надиду гуфт: «Маллим, парво накун, ин як бозии
сиёсӣ асту бас... ». Ин гуфт ва бо ман хайрухуш намуда ҷониби
Қаср роҳ пеш гирифт. Банда дарсамро дар курсҳои чор хондаму
пас гаштам, ки Назарову Маҳмадовро озод карда буданд.
Шунидам, ки Р. Мирзоевро бо Ч,. Каримов ба қабули Мулло
Абдут аффори Южний фиристондаанд. Аз рӯи накди баъдии
Назаров Т. муовини сарвазир Ҳ. Саидмуродовро ҳамон рӯз
ЧѴ[\І(Ч"Н Нм ф»! ѵиос мокунад Ба поем гаи іаравгон сохздц,,
члнд тан матрон онно.чпѵиа сари Президент фншори навбаіа
оамрла ба у на чаатохаш мобоварй тьтон карданд. Л і ип Н0С1
кн авваднн шѵ іа іас ггоҳи и pea идеи і ба нстсъфо рафі
Р Набмеп хост ба Хучанд фирор кунад. аммо ӯро дар фуруд,
дошшідѵ зӯран а риза и истеъфояшро ба асоси хуччаіи раем и е
гнрнфганд. Прсзидсіггро дар фурудюҳ Исмагулло ном айулй
даспир намуда буд ва ба он хучҷат ҳам ӯ имзо гузошт. Баьд
аз ин Р. Набисвро ба зодгоҳаш Хуҷанд «муаддабона» гусел
намуданд. Акнун ягона рохбари Ҷумҳурӣ раиси Шӯрои Олй
Акбар Искаидаров шинохта шуд. Тавре ки мсбинсм, майдонҳо
пош хӯрда бошанд ҳам. вазъи хукуматдорй хуб нашуд, балки
рӯз то рӯз ба фалаҷшавӣ рӯ ба рӯ омад. Ҳарду майдон дар
Кӯлобу Вахшонзамин ба чангҳои дохилӣ омодатӣ мегирифтанд.
Ба ин хотир, бегоҳие чсҳраҳои шинохтаи Кӯлобу Қаротегипу
Бадахшону Вахиё дар дафтари кории раиси Шӯрои Олй ҷамз.
омада, мавзӯи мӯъгадил гардондани вазъро дар Вахшонзамин
матраҳ сохтанӣ шуданд. Аз ҷониби кӯлобихо Б . Маҳмадон,
Н. Абдулҳақов, А. Самадов, Р. Мирзосв, С. Ахмадов,
Ҳ. Абдураззоқон, Усмон Расулов, Абдугаффор Рауфй, Абдулло
Ҳабибов, банда на боз чанд та ни дигар иштирок кардем.
Намояндаҳои дигар; Қадриддин Аелоиов, А. Соҳибназаров,
Сияров, Вазирон 3. , Искандар Рауфов, Юнуей ва амеоли онон
буданд. Мйшварат таҳти раёсати А, Искандаров сурат шрифт.
Дар маіпнарат И. Абдулхаков, Б. Махмадов, Қ. Аелоиов.
Сияров ва Вазиро» беннар фаьол маьлум шуданд, Қамон рузхо
аз дастахои ҷангии кӯлобиқо иеми Лангарй хслс сари забоихо
буд. (Похидои мсіуфіаанд, ки фақиз ӯ ҷангро мехостааеі. Ёдам
хает, ки генерал, собиқвазиридохилии Ҷумхурй Н. Абдулхаков
гуфт: «Хайр, хамов Лангарй бо кадом гуноҳс аз сиетсмаи
мидией рои да туда будаасі Плмешнилд, ки хочир уро аз нав
ру I баи офиіесрй дода бе Натра іи дохиан ҷалб нямоянд, ю ки
чаши бародиріфпй рух нидихад», А, Сохибназарон ба
Р Мирзосв ру оиарди гуфг: «Ту хабаркатаки Р. Набисв
мебоінй. рафіи I уй, ки неніи рохи куаобиқота битирад. Чипами
кулпбихо дар дани I’ Набиев аез, аіар У хохдд., ҳочир неніи

62
Н.хи Кӯлобиҳоро шрифта метано над». Р. Мирзосв азиетифодаи
гаьбири «хабаркаши Президент хастй» сахт ранҷиду ба
д Соҳибиазаров чанд еухани қабеҳро рано дид. Аммо
А. Соҳибназарон аз Р. Мирзоеи на танҳо узр пахост, балки
гахдид кард, ки ба фадониҳо мефармоям худи ҳозир баста
мебарандат. Б. Маҳмадов дар ғазаб шуду А. Соҳибназаровро
дашном дод ва қариб буд, ки дастбагиребон шавақд. Дар ин
сӯҳбат Қ. Аслонов хелс шахси фурӯтан ва воқеъбин ба назарам
хӯрд. Ӯ пешниҳод қард, ки як намоянда аз Кӯлоб ва як намоянда
аз Қаротегин ба сифати сарварони ҳайате ба Вахшонзамин
сафар бикунанд ва вазьиягро аз наздик дида, ҳаллу фасл
намоянд. Чунин ҳайаг ташкил ёфту Б. Махмадов ва Қ. Аслонов
ба он шомил гардиданд ва з аем им гирифтанд, ки пагоҳ ҷониби
Қӯргонтеппа ҳаракаг менамоянд. Маҷлис поён ёфта буд, ки Б.
Маҳмадов аз даети А. Соҳибназаров дошту ҷонибе кашолааш
кардапӣ шуд, ки ман нагузаштаму Маҳмадовро дигар тараф
кашида бурдам. Ҳамон бегоҳ А. Соҳибназаровро ҳамчун
инсони фигнагару игвоандоз шинохтам. Қамзамон маълумам
шуд, ки кӯлобиқоро чашми дидан надошт. Патоҳ шуду ҷанги
дохшій дар Вахшонзамин аз назорат баромада буд. Бииобар
ин, машварати оншабаи мо иатиҷае надоду ҳар кас бо ақидаи
худаш монд. Маълумамон нашуд, ки баъди як рӯзу ду рӯз ва
хафтаву моҳ ҷумҳурй ба кадом ҳолат дучор меояд. Ба назарам,
кор аз кор тузатта буду харду ҷониб худро таҳқирдида
мешинохтанд на ягоиа роҳро дар ҷант медиданд, ки дар ин ҷода
дастаҳои иртиҷоьнарасти кишварҳос мусоидат мснамуд.

Вазі>ииги гаълим ва им гиҳоноги
кабули соли 1992

Метаном гуфі, ки дар чаид мохи майдонбозихо дар
Унинереиіеі, іаіфибаи дарси ҷиддй еураі магирифт. Бадии кор
он буд, ки ин Сюргоҳи маьрифаі ба марка іи перухои
демокра Iину иаҳзатй чабдиа ёфі. Бисере аз усюдоии
демокра пиуди іеі,доде аз донишҷӯёцро аз путч и худ ба майдони
«Шаҳидоп» катода мекардапд. Бархс майдонпишиниқоро

(И
баҳона менамуду даре намегузашт. Донишҷӯёне, ки мехос,
дониш андӯзанд, зери фишори ҳамдарсони демократіи
нахзатимаоб гардида, маҷбур мешуданд, ки дар хонаҳ0и
монанд. Чунин шуд, ки баъзе устодон ба дарс медаромацду
іушае аз чашм ишора мекарданд, ки «метавонед ба май
равсд». Аз ҷумлаи нрофессорони факултет фақаз банда ,,,
мегуфгам ва саҷ фоиз шогирдон иштирок менамуданд. Mail
ҷараёни лексия ба донишҷӯён мефаҳмондам, ки фИк
майдоннишиниро камзар кунанду ба дарсҳо бисянд. ҳц
хархапіахое, ки муҳизи 7оҷикистонро фаро іирифгаасі.
хозири мансаб аст. Табиист, ки кормандони бехаіарй ҷараЛ
дарсхоро назора I мскардаид ва онҳо мсдонистанд, ки кадо I
аз уезоду кадоме аз шогирд чй ақида ба cap дорад. |»0І
Саймумин Ял имов, ки Университсзро аз идораи марбута назор
мекард, I уфз: «Муаллим, ягона ирофсссоре, ки содикона да
мс/узараду донишчӯёнро аз майдонравй мань медора
шумоед». Ьинобар им ки вазьияз дар факултсти филолст
йорохазкуианда бул, банда чунин мсьёрро чорй кардам: «X,
минирд бояд дар лсксияхои адабиези муосир нишинад, ваі арі
Унивсрсизстро замом нахоҳад кард». Вокеан, донишҷуе
дарехоямро бо марок мешуниданд. Баз>зе устодони дигаі
монанди М. Норматов хам ба дарс чиддй муносибат мснаму
ва хсч гох аз роҳи майдонҳо намегузапіт. Устодон Саи
Халимов, Д. Хоҷасв низ шунаванда доштанд. Ба асар
майдоннишиниҳову дсмокразмаобй курсҳои якуми факултеі
шаркшиноей намсхосзанд, ки имзиҳони «Мадхал
адабиёішиносй»-ро назди банда суиоранд. Fan дар ин буд, кі
май ба иловаи лексия аз онхо адабиези бадей талаб менамудам
Масалан, «Маріи судхӯр»-и С. Айнй, «Ривоязи сугдй»-і
С. Улугзода, «Шохии янон»-и Ф. Мухаммадиев ва гайр;
намунахои насриро хонда, мазмунанюнро бояд аввалаі
месупориданд, баъд ба им іихон ичозат мегирифтанд. Дар байт
гурӯххо, ки донишҷӯёни наҳзатмаоб зиёд ҷой доштанд ва
бандаро, ки хамчун кӯлобӣ меіпинохтанд, ба декану мудири
кафедра шикояг пеш оварданд, ки имтихонро ба ҷои фалонй
устоди дигаре кабул намояд. Мефахмидам. ки майдони

64
«Шаҳидон» таъеирашро ба баьзе донишҷӯёни минтақаи Айнй,
Панҷакент ва Қаротегину Бадахшон гузошта буд ва қасоси
майдони «Озодӣ»-ро аз маи i ирифтанӣ буданд. Ии ҳодиса баьди
он ки дар имтиҳони ҷорӣ ягон донишҷӯ баҳои мусбат нагирифт,
рух дод. Яьие, онҳо бори дуюму ссюм ҳам имтиҳонро сунорида
наметавонистанд, зсро адабиёги бадеии фармудаамро иахонда
буданд. Аз ин рӯ, ба мудири кафедра, профессор
Р. Мусулмонқулон вазъияти ба амаломадаро фаҳмондам ва
хоҳиш намудам, ки имтиҳони «Мадхали адабиётшиносй»-ро ба
ҷои банда худашои кабул на.моянд. Хдмин хсл ҳам шуд, аммо
боз донишҷӯе баҳои мусбат іирифіа натавонист. Яьне,
Р. Мусулмокқулов ҳам моиаиди ман аз саволҳо ҷавоб галаб
мскард. Албатта, шогирдои дар ин ҷода гуноҳи камгар
дошгаид, балки роҳбарони факултет айбдор буданд. Дар асл
факулгеіи шарқшиноеӣ ю ҷое ба факултсти миитақаи
Қарозе1ину Вахиё тааллуқ мегирифі. Махсусан, дотсент
Ф. Наҷмоиов миёни донишҷӯён обрӯи калонеро еохиб буд.
Ӯ солҳо еарварии ин факултетро ба ӯхда дошт. Баьд аз эшон
Комил Муеофиров декан ингихоб шуданд, ки зодаи митақаи
Қарозегин буд. А з ин ҷоег, ки дар факултети номбурда
долишҷӯсни қаротегиниву вахисчӣ бешгар ба мушоҳида
мерасиданд. Ҳамчунии, ҷавононе ҳам аз ноҳияҳои Айниву
Масчоҳ таҳсил мекардаид, ки дар маҷмӯъ онҳо ба хизби
«Наҳзази ислом» робита доштанд. Чунон ки болотар ишора
намудам, ин тоифа шогирдон усгоди кӯлобизодро шунидан
намсхостанд. Июни соли 1992 сад нафар доиишҷӯи соли аввали
факултсти шаркшиносй аз имтиҳони банда қарздор монданд.
Шарт гузоштанй шудаид, ки «Асозода бидуни талаби саволҳо
ба онҳо баҳои чору нанҷ гузорад». Аммо ман ба итвои
донишҷӯсни бахши арабиву форсӣ ва шӯъбаҳои дигар дода
нашуда, ба онон баҳо намемозщам. Баъд аз ин ки «ҳомиашон»
профессор Р. Мусулмонқулов ҳам дониши онҳоро ҳеҷ донист,
дастае аз донишҷӯён аз банда узр хостацду розй шуданд, ки
имтихонро қабуд намоям. Барой банда муҳим он буд, ки
шогирдони зери фишору ақидаҳои номатдубмонда. гунохашонро
фаҳмиданд ва ғо ҷое ба устод таслим шуданд. Аз ин ҷост, ки
„м.ичонро кабул кардаму ба ҳар кадом са.ҳи дониі„ап
мѵайян сох .а. ба кд бахои мусбат гузош гам. Вазъияти поҳи,1ҷо
ҷомса на ходисахои нохуиш аз псиюмадаро ба назар гирИфІа
чамаашонро комсб донистам. Дар манриди донищҷӯё,^
факудтети филология еанолс нет иамсомад. эсро онҳо ба Хама
гаіабоіи банда итоат мскарданд, адабиёти бадсиро
мссупоридаид на ба имтихон содиқона омодагй мегирифІаі1;(
Одаги банда мн буд. ки хсч то* донишҷӯснро ба махал ҳо ҷу.Ҷо
намскардам. Ва ибораи дигар, «ҳамаро бо як чашм медидам»
Ин ҷнхагро донншҷӯён хис мснамуданд на эҳтиром ба Ҷо
мсовардаші. Мугаассифона, на хама» устодон чунин рафюр
мскарданд- Барой бархс устодон махал иақши асосӣ мсбози
Гузашга ал ин, дар гамоми факултстхои университет баъд ач
гашкил гардидани майдони «Озодй» фишор белой донишцӯспи
кѵлоби юд анҷ I ирифг. Ҷо-ҷо онхоро доигга мезаданд на маҷбур
месохганд. ки унивсрсиіотро іарк гӯянд. Чанде аздонишҷӯёни
мин гака и Кӯлобро мунакқаган ба ноҳияҳояшон баргардондам
Бадбахій он буд, ки ин донишчӯён на ба носитаи шохрохи
Душанбе Кӯлоб ва на ба восигаи Қурготемиа ба зодгоҳатон
рафта наметавонистанд. Аз ин рӯ, онҳо ба воситаи поезд то
Хуҷанд рафта. аз он ҷо бо ҳавоиаймо Кӯлоб парвоз мскарданд.
Аз бисере шогирдони кӯлобй хохиш менамудам, ки аз хонаҳои
иҷораашон берун набароянд. Воқеан, таҳқир ва фишор сари
кӯлобихо дар шахри Душанбе нақгаи худро мегузошт, ки неши
касс пушила намемонд.

Дскани факултст И. Усмонов рӯйхати аъзоёни комиссиям
қабули соли 1992-ро гартиб дод, ки банда низ шомил будам.
Дар ҳайат профсссорони филолог Р. Мусулмонқулов.
А. Сапоров ва банда бошем хам, декан, ки худ таърихчй буд,
хешро раиси ип комиссия исншиҳод карда буд. Ин ҷиҳат камс
боиси гашвиши мо шуду дар сӯҳбатс ба декан гуфтам, ки то ки
худро аз гапу гапчаҳо халос кунад, бандаро раис псшниҳод
намояд, зеро медонистам, ки ду профессори демократро
намехост. Аммо ӯ насиҳати бандаро нодида гирифту якравй
зоҳир намуд. Барой ман ин мавзӯь чандон ҷиддӣ наменамуд,
вале Р. Мусулмонқулову А. Сатторов чунин муносибати

66
сарвари факултстро барои худ тахкир медониетанд. Чунин шуд,
ки моҳи июл И. Уемонов ба калом кииівари хориҷ сафар карду
профессорони демократ масьадаро назди ректор Ф. 1 охирон
кӯпдалаш маграҳ сохтанй шуданд. Чоште ба бином асосй cap
задам, ки Р. МуСулмонқулов па А. Сатторов маро дидан замон
изҳор доигганд, ки якҷоя ба кабули ректор медароему раиси
комиссиям қабулро ди тар мекунем. Он айём ҳарфи демокрагҳо
ба ҳукми қонун даромада буд. Ф. Тоҳиров моро ба хушӣ
истиқбол шрифт ва пунин савол псш овард: «Майлаш, ман розй
ҳастам, ки И. Усмогювро иваз намоем. Аз дуи пгумо кадоматон,
ки хоҳед. марҳамат худи ҳозир фармон мебарорам»,-гуфт ба
профессорони демократ. Ду профессор ба якдигар
менигаристанду наметавонистанд, ки хешро пешниҳод намоянд.
Оп ҳолат умуман маро намедиданд. Ниҳоят, Р. Мусулмонқулов
изҳор доил', ки «Абдунабй раис шавад». Ии мавзӯь х,ал шуду
ректор аз дсмократхо маслиҳат пурсид, ки хдйкали Лснинро
канда нартофтему намсдонсм, ки дар ҷояш киро гузорем.
Профсссорон, яке мсгуфт, ки ҳайкали Рӯдакиро тузоранду
дигарс ҳайкали Фирдавсиро пешниҳод мскард. Банда чун
ҳамеша ба мушоҳида дода шуда, ба ҳоли ректор дар ботин
механдидам. Дидам, ки демократҳо чандон маслиҳа ш мувофиқ
дода намезавонанд, майли ҳазлпешагй фароям гирифгу ба
ректор туфпам: «Фозил Тоҳирович! Шумо худ рӯзе чеҳраи
шинохта хоҳед гардид. Бинобар ин, ҳсҷ айб надорад, ки ҳайкали
худатонро ба ҷои Ленин барной намосд». Ин шӯхии талх боиси
хандаи дсмократҳо ва ҳам ректор шуд. Ф. Гоҳиров ҳозирҷавобй
нишон доданӣ шуда, «нс, ин Асозода ҳазл мекунад»,-гуфт дар
ноёни сӯҳбат. Хонандаи тиромӣ, худ қазоват намоед, ки то чй
андоза надидаи мансаб барон демократҳо муҳим будааст.
Маеалан, онҳо агар каме адолатпсша мешуданд, мегуфтанд,
ки на ину на он, балки бандаро нешниҳод менамуданд. Вале
чунин накарданд, ҳол он ки ман ҳам профсссори филолог будам.
Орс, дуст они демокра і и банда ташнаи ҷоҳу мансаб буданд ва
муборизаашон низ баҳри ҳамин мақсадҳо сурат метирифт. Бояд
*УФГ’ ходисаи иваз шудани раиси комиссияи имтиҳоноти

қабул дар факултети филологияро кадом рӯзноманигоре ҳамчун
,.й»гч»»оіи «■<** ишікмі». •»*««*•« И "«>. а , I

хориҷа «чи«««і " У™1’"'’" Р*Ф™РИ Рсм„Р|ѵ|
■-Гйпмкопукй м.собИЛ М «•« Р««Р“ У»»»С|Ч',1с|

;».»!»• мил- И» 40 WM М*«ДОИ*> ™««Р» ху ,|„|
• шмаич II Уемонов ҷонибдори маидомн «Озодй» буду on
L профессора дсмокраі аз сарішропи майдоии «Шахидом,
чахсуб мсгардиданд- Іабиисг, ки '1*. 1 охирои маро барон
кѴиобй будапам ба майдони «Озодй» нисбат мсдод. |>У и.

И Усмоноаро дидаму і уф гам: «Иброхимҷон, чй шуд акмуц
Маро нахостй, ана чӯрақои дсмократатон ҷоягро зӯра!,
гирифіанд». Аібапа, аушаймонй мскашид, вале изҳор кардан
намсхосг. Маълум буд. ки декан аз мушовиронаш - В. Асрорй.
VI. Норма го в. С. Вохидон. Т. Неъматзода, Л. Нсъматон
маюмаі мешунид, ки худро чанд рӯзи июли соли 1992 хслс
пороха 1 медид. вале дарди мансабхохй боло мегирифту бел
юкаі мскард. Дар камин замина, маҷлиси шӯрои олимони
факулгетро баріузор намуду мавзӯи таьсиси факултеги
журналистикаро пешниҳод кард. Фикрхо іуногун буданд. Man
катъимн ба муқобили чудо кардани факудтст баромадам
Р. Мусулмонқулов, А. Сатторов, Т. Хасканіев, Д. Хочаен.
Э. Шоев. Ҷ. Бакозода ва дигарон низ намехостанд, ки дар
заминай шӯъбаи журналистика факудтст эхе шавад, зеро
зарурат надошт. Табиист, ки гурӯхи дигар В. Асрорй.
М. Қосимова, А. Нуралиев. А. Саъдуллосв тарафдори таксим
ш\ дани факудтст буданд. Баьд бо пешниходи А. Саггоров таври
муваккат факултегро чудо намуданд. Фахмо буд. ки аз
И. Усмонов хал ос шудан мехостанд. И. Усмонов хам дигар дар
му косили докторхои филолог истода наметавонист. Ӯ худрс
мусгакилтар диланй буд. В. Асрорй низ дар мухипи лемократхои
фахултет фаъолиаг кардаяро нолозим мелонис; Хдмин таркк.
Шӯро тар чаариди таьсиси факултеги рӯзяоманигорй каре г
кабул намух Кдеати дутом и бином ездахумро ба ин факулте:
зобаста карданд. Импехонхои тое ист он іи соли хон ищи 1992
дар адсуыигг* оесагусомо*гй ноёк гфт Моей юса тать ли бота. -
им. за Лулвнбе бегуяг баромадав хаафк чокі лет меоаард
%з£жмс ишвгтакаш шзпасл оромй jKSBrry бас Мох* август

т
иміихомхои кабул cap шуданд Р. Мусуімонку лов баром манл
рӯз ба Ҳимдусгон сафар карлу лиіардар маьракаи им і иконкой
кабул и им прок макарл Хайаіи комиссии аз Л. Са моров,

Т. Хаскашси, X Мачидов, А. Мавлонов, О. Хӯҷамуродои,

К. Мусофиров, С, Қошимов, С. Гобирҷонов, Найнанди
Гулмурод на боз ду-сс каси дигар ибораі буд. Им і иконкой
кабул дар бииои шамум мсгуіашт. Меганом і уфі. ки кама
комиссиико іакіи фишори дсмократхову макзагико фаьолияі
мснамуд. Довталабон навал лар сад фои» аз мин іакаи
Қаротсгин, Файзобод, Кофарникон, Қисор на Балахиюн ба
шакри Душанбе омада буданд. Намоиндакои ду нилоиіи асосии
ҷумкурй Ленинобод ва Кӯлоб ба нойгахт омада
наметавонистанд. Ҷавонони видояіи Қӯргонияша кам, кариб
ки ба мушокида намерасиданд. Табиисг, ки намоиндакои камаи
махалхои Тоҷикисгон мукими Душанбе ба иміихоноіи кабул
ишгирок карданд. Аз чониби хкзби «Нахзаіи ислом» пайи кам
рӯйхагхо ба комиссия ворид мсгардиданд. Иакзатиком
Кофарникон. ки хомии хеш Қозй Тӯраҷонзодаро медиданд,
фишори бсшгар меоварданд. Марли пахлавончуссас юкс ба
имгиконко дахолат мекард, кн ба сиёхпӯсгхои Африке монандй
дошг. У тақрибан 100-120 кило вазн дошт. Мсі уфіанд, ки яке
аз қумондонхои меру.кои нахзаіи аст. Хднюми іафіиши иішюхо
найдо мешуду аьзоёни комиссиям море якояк ба цахдез даыіаі
мсначуду амрашро писда мееохі. Боре аз Абду лдочон кокиш
кардааст, ки ба довталабс бахои ду гуэорад. Аммо иншои он
бача ба дастм X Мачидов мсафгаду баком мусбат шарад.
Ку мо ндо и и сиёҳдӯст дарвозаи скнфхонам моро кушоду бо
ангушташ Абдуллочонро берун хост. Ду-сс дакика баьд
Абду лдочон ба чояш омада нишасту Мачидовро назди
смехиӯс! фирмстонд. Замене X Мачндов 6о чехраи паридаву
іирсбош* катета баргашту Абдуллочонро хдқорат дол, ки чаро
уро шур андохгааст. Абдудлочон мсфахмонд, ки у худаю аз
акггсчасг немн муаідпа бахомондагиро сфтааст Бай аз май
савод кард, а Мачіеюв кмег Маи чй кам мекардам Ман кеч
іувохс кадорам, агар вай безхтнромй юхир карда бошад»
Анлак X Мачіеюв ба худ омаду гуфт: *Ман хам аз гирсбонати
типам» Яънс X Чачндовро ба сиифхонас даронарда бѵ, J
кт-ta будаасг. Чошгс ректор баъд аз сасхати Ирон Go Ху;і0и
Шарифу О. Хӯчамуродов барон назораі омаду дар дахдсз ОІІ
пахіавони сисхиӯаро і”та гуФт: ««родар. чй тумо „„

ҷохо мсгардед. мумкин нсст, қрдо маъракаи имгмхоноги кабу ,
аа. барое і аз ин чо. . . » Он буқасурат бо Шуниданм сухаиѴП)
рек юр бо» енсх rap туду л' Тохирон саио.і кард: «Ту худу,
кй’» *1* I охирон бо ифтмхор: «Ман, о а рода р рскгорн
Унивсрситеі ѵасіам. іез аз ни но баросд»,-іуфг ба иахлавот,
н.,х,.,гн СисхнѴсі наин Ф. Тохирон омаду і уф г «Он. мардак.
мл рекіор на юрта намедонум. хозир бардошіа аз хамим
0.1 аандин стонам іукім мспаріомут, зала мемурй. . . ѵ,
Ф Гохиров фахмнд. ки сиёхнӯст аз он инсонхос нсст. ки
наенхагро шуни да ктвонад. «хай»,-іуфту ба зудй ҷонашро каҷ
кард.

Чунон кнгуфгам. мохи июл рсктори Уииверсиіст бори анва і
ба кишнари Ирон аз рохи заминй сафар кард. Ваъзан, ки дар
бннон mam найдо мешуд, ҷараёии сафари Иронро хслс чиддй
кисса менам уд. Мсгуфт, ки «Им Олямҷон форсиро
чсдоииегааст, бо иронихо хуб сӯхбаг мскунад. Худой Шарифои
хам ба форсй балад будаасг. Маи хам кам-кам форсиро ед
іирифтам. Забони мушкил иабудааст, ба забои и худамон монанд
аст. факат одат кардан дозим аст». Мо филолоіхо чй хам
мсіуфтсм. Ба холи точики хукукшинос механдидсм, ки то хол
намсдонист. ки забони форсй хам забони ючикиет. Сӯхбатхои
форсии Ф. Тохироо. вохӯриҳо бо ирониенро X. Шарифоп
иіиринтар нак.1 менамуд, ки иахандида намешуд. Ман ботам,
О.іимчонро лида метуфтам: «Хд, Олимчон форсиро мелонисгай,
туро ирониён мсфахмидаанд». Олимчон мсхандиду боз баѵзс
лах'захои дигарро аз форсиі ӯихои Ф. Тохироп накл менамуд.

Пагохие вазири маориф Вазиров Зокир бо Ниёз Сафаров ва
М. Назаршоев барои назораги имтихонхо омаданд. Ман, ки бо
Вазиров аз солхои 60-ум оіпной доштам, нақти ахвопурсӣ ба
ман пешниход кард, ки дар Институт забонҳо ва зифаи муовини
ректор оид ба таълимро кабул иамоям. М. Назаршоев ин
пешниходро шунида. маро гашвик кард, то ки розиіиамро

70
дихам. Man «мвбишм», іуфіаму сари маизӯь бахс ороеганро
л озим надонисіам. Иміихоноги август й гамом шуд. Соли
хон и ши 1992-1993 оюз сфг. Пой і ах г хамоно бо хукумагаш
дар холаіи бсхаракаій карордони. Акнун як хафіаи дарсхо
гипари туда буд, ки рӯзе ба Вазора г и маориф да книгам
карданду банд аз сӯхбат бо вашр баидвро муовими рскюри
Донишкадаи забонхо іаьин наму.іаид. Ьа на мрам ин псшииход
аз чониби дусюци демократам Р. Муеу.імонкулов. А. Саі горой
на Ш. Юсуфов cap зада буд Ман аі иахусіин дахзахои сӯхбат
бо назир роій набуданамро изхор доіиіам Лммо ӯ маро бонар
кунонд, ки максад ба донишкадви иомбурда имімкоі доданам
дар онндаи мастик мази фа и рскгорро шш од кардан act. Дар
сӯхба іс Р. Мусудмонқудов хам твькид карда гуфі: «Масли ха іи
мо іуро ректор мондан буд, Чаро вазир назифан муониниро
накда кардааез?» ба хдр иань талаб нам удам, ки дар фармони
назир на визита і на над, ки хар вакі ки он но буданро нахосіам,
дубора ба кафедраи назарии ва адабиёш муосирм Университет
бармегардам», Ба хамии мамій, фармон со лир шуд Рӯдс баьд
аз соаіи ду, муонини вазир Ниез Сафаров маро бо Иодир
Одилон ба мошинн хидмагиаш шинок, и барон ошно сох tan ба
ахди кормандони Донишкадаи забонхо бурд. Г о лори марка ши
донишкада аз устодону кормандон аур буд, Ниез Сафаров
бапдаро ба сифати муовини іаьлим ва Нодир Одндонро хамчун
муонини ректор оид ба и ім муаррифй кард. Бо вучуди ин,
хамкориамро бо кафедра идома додам. Аз иахустин рӯзҳои
фатюлия іам эхеос кардам, ки му хи іи он донишкада барои банда
нееі. Ноилоҷаз 15 умхои сентябри соли 1992 ба иҷрои вазифаи
нав дар мухиіи дигаре иардохтам. . .

1 абаддулотн С. Кеичаев ва Р, Лбдурачим

Вазъияіи сиёсй горафі рӯ ба харобй меовард. Дар
Вахшонзамин байии нсрухои нахзаіиву тарафдороии хукумаги
конунй дар мисоди нсрухои ҷашии кӯдобихо идома меёфі.
Кишнархои гайр ба оташ керосин мерехтанду баьзсаш
манфиаіи худро дар ин минтақа ҷустуҷӯ мснамуд. Чандин

71
дизим. Маи «мсбинам», гуфіаму сари мавзуъ бале оростанро
лозим надонистам. Иміихоноти августй гамом шуд. Соли
хониши 1992-J993 оюз ефт Пойіахг хамоно бо хукумаіаш
дар ходаіи бехаракаій карор доил. . . Акиуи як хафіаи дарсхо
сипарй туда буд, к» рӯзе ба Вазораіи маориф даьваіам
карданду баьд аз сухбаі бо вазир бандаро муовини рекюри
Донишкадаи забонхо іа ьин намуданд. Ба татарам ии лсншиҳод
аз ҷониби дусіони демокра іам Р. Мусудмонкудов, А. Са порой
ва Ш. Юсуфов cap зада буд. Мая аз нахусгин лахзахои сӯхбат
бо вазир розй набуданамро изхор дошіам Ammo f маро бовар
кунонд, ки макса*і ба донишкадаи момбур.іа икпофл доданам
дар ояндаи наздик вазифаи рскторро ишгол карда» асг. Дар
сӯҳбате Р. Мусудмонкудов хам таъкмд карда гуфг: «Маслихаз и
мо іуро ректор мондан буд. Чаро вазир вазифаи муоииниро
ваъда кардааст?» ба хар навъ талаб намудам, ки дар фармони
вазир навишта шавад, ки хар вакі ки он но буданро нахосіам,
дубора ба кафедрам назария ва а,іабиёги муосири Унивсрситсі
бармегардам». Ба хамин маънй, фармон со*іир шуд. Рӯзе баьд
аз соаги ду. муовини вазир - Ниёз Сафаров маро бо Полир
Одилов ба мошини хидмагиаш шинонда ба рои ошно сох тан ба
ахли кормандони Донишкадаи забонхо бурд Тодори марказии
донншкада аз усюдону кормандон аур буд. Ниёз Сафаров
бандаро басифати муовини гаълим ва Нодир Одидовро хдмчун
муовини ректор о ид ба нлм муаррифй кард. Бо вунуди ин,
хамкориамро бо кафедра идома додам. Аз нахусгин рӯзхои
фаьолияіам эхсос кардам, ки мухи іи он донишкада баром банда
несі. Лондон аз 13-умхои сентябри соли 1992 ба иҷрои вазифаи
нав дар мухити дитарс пардохіам. . .

Табаддулоти С Кеннасв ва Р. Абдурахим

Вазьияти сисей юрафі ру ба харобй меопард. Дар
Вахшонзамин байни нерухои нахзажну тарафдорони хукумаіи
конунй дар миеоли нерухои ҷавгии кӯлобихо идома мссфт.
Киш парной іайр ба отага керосин мерехтанду баьзсаиі
манфиати худро дар ин мим гака ҷустуҷӯ меиамуд. Чаплин
боз хам шяддат шрифт. «Ҷавонони гаюри Душанбе» барон оэод
намудани Хонаи радио па Қасри Президент чиддй мечаніаданд.
1»ѵ )И 25-уми октябр низ чангхои кучаі й и дом а ёфтанд. 26-уми
октябр опоза шуд, ки яастахои С Кенчаев шикает хӯрдаиду рӯ
ба фирор овардаанд. Шохидон иақл мекарданд, ки гузаргоххои
назди Универмаг и марказй нур аз мурлагони регарй шудаанд.
Дар хиссаи автобазаи ссюм ва хиёбони Айниву дожили
шифохонаи касалихои дарунй чангхои хуиин чанд соати рӯзи
24-ум сурах гирифт. Ҷасадхои узбекбачахоро аз ахлогчойхо
месфтанд. Воқсан, «чавонони іаюри Душанбе» нерӯҳои
Ксичаевро чунон саркӯб кардана, ки онхо барои ноли худро
раҳонидан ба тангкӯчахои шахр нош хӯрдаиду аз ӯзбскқои
Душанбе начот талабиданд. Қисмс аз регарихоро дар гаххонаву
манзилхоіпон пинхон намуданд. Шунидам, ки Р. Абдурахимро
рӯзи 25-уми октябр аз бинохои яаэдя матбааи якум донна ба
штаби автобазаи се бурдаанд. Кенчаев бегохии 26-ум бо кадом
хилаву найраше бо гурӯҳе аз чантиенаш рохи фирорро чустанй
туда бошад хам. дар махаллаи Чоряккорону он гарафгар ба
самти Ҳисор аз тарафи танкхои СНГ тирборон шудаанд.
Табиист, ки «сарлашкар» чонашро мерахонаду даххо чавонони
гумроҳшудаи регарй ба қатл мерасанд. Қисме аз онҳо, ки ба
воситаи теннахои Лучобу қаторкӯҳҳои Ҳисор фирор карданй
шуданд, аз чанголи «бачаҳои таюр» халосй насфтанд, балки
қар кадомро дар чояшон ба қатл расондакд. Табаддулоти С.
Кенҷасв ва Р. Абдураҳим бо резондани хуни са;іхо чавонони
ба доми фиреби мансабхохон іирифторомада поён ёфі
Мсгӯянд, ки С. Кенчаев бо қароргоқи Р. Абдурахимро ба
оппозит сия ифшо сохтан худро халос кардаает. Нерӯқои
нақзатй, ки ба хуни Р. Абдурахим танша буданд, дар майдончаи
автобазаи се ӯро нимбарахна сохта чанд соате азобу
шиканҷааш карда, синае болои мошини самосвале борат
карданду тирборонат сохта, ба самти маҳаллаи Қаротегин
бурда дар ахлотҷос партофіаанд. Албатта, банта ҷузъисту
вокеияти ходисаи бакатлрасии Р. Абдурахимро намсдонам ва
он чй мснависам ба асоси іуфіахои одамоне хаст, ки онҳо хамон
лахзаи кушторро мушохида кардаанд. Ҳеҷ кас туфта

73
намставонад, часаде, ки ба зодгоҳаш интиқол до да иду ()п
тантана гӯр карданд, аз Р- Абдураҳим буд. Ьар асари
табаддулоти С. Кснҷасв кӯлобиҳои Душанбе низ дар шахеи
дотсенти Университет Иуралй Гадоев ва Шеру дш арон, ки Дцп
кӯчаи Заргар зиндагЯ мекарданд, ноҷавонмардона рузи 24 ум
аз байн бурда шуданд. Банда барои беному нишон гум шудани
Н. Гадоев чанд рӯз ба воситаи одамҳоям кӯшиш намудам, аммо
натиҷа ба даст наомад. Шоҳидони даҳшати рӯзи 24-ум аз кӯчаи
Заргар иакл карданд, ки он пагоҳӣ ду маротиба С. Кснҷаев ва
Р. Абдураҳим бо такой хонаи Шер омада буданд. Баъд аз ин ки
дар автобазаи се яке аз қумондонҳои наҳзагиҳо ба қатл расид
дастахои ӯ аз хиёбони Дӯстии халқҳо ва кӯчаи Хайём ба
маҳаяяаи Водонасосная ҳуҷум оварда, ногаҳон ҳавлии Iileppt
бо тӯп мезананду ӯро вахдниёна мскушанд. Хдмон лаҳза кадомс
аз ҳамсояҳо дар бораи Н. Гадоев маьлумот медихад, ки гӯё \
низ бо Шср якҷо амал мекарда бошад. Наҳзатиҳо назди ҳавдии
ӯ омада аз хона бадараш месозанд ва амр мекунанд, ки ба
мошини боркаш боло шавад. Бинобар ин, ки ӯ шахси ним ran;
буду як пояш мелашид, изҳор мекунад, ки гуноҳе на,чорад, чарі
вайро бурданй хаставд. Аммо авбоінсирате ӯро бо лагадаш зада
зӯран ба мошин боло мекунад. Қудои Н. Гадоев дотсент Р
Ҷабборов, ки поёнтар манзил доштааст, дархол ҳодисаи Н
Гадоевро ба А. Сохибназарови хамдехааш мераеонад ва хохит
мекунад, ки Н. Гадоевро аз чанголи қассобони си годи автобазаи
ее начот дихад. Аз рӯи накди Раҳмоналй гӯё Соҳибназарои
дархол ба ситоди номбурда меравад на аз онҳо менурсад, ки
фа юн одамро куҷо кардаанд. Касе чавоб мсдиха;і, ки «малима
каргошкачинй равон кардем». Соҳибназаров ҳарфи рамзии
қозилонро д у руст дарк накарда, гумон мсбарад, ки Н. Гадоев.
ки замин дошт, шонд, ки каргошкачинй рафгааез. Он солҳодар
асари ҷангхои до хи л й дар таркиби луіавии забои ду иетилохи
нав ар іи нуҷуд кард, ки яке «ба карюшкачинй раной намудану»
диі аре «ба мохиі ирй фирисгондаи» буд. Яыіе, дасіахои наҳзатй
аіар касеро бо номи коммунисту іараф/шри хукумаі ба катл
мсрасонд, мегуфт, ки «ба каргошкачинй равонаш кардем» ва
аіар дасіахои нашим кӯлобихо шахссро бо номи нахзаіиву

74
демокра I мекушт, мсгуфт, ки «фалонира ба мохигирй
фирисюдсм». Пайнасіа ба хамим мавзӯь истилоххои «пончик»
„а «юрчик» ииз дар забои падид омад. «Вончик» нахзатиҳоро
мсиомидаиду «юрчик» кӯлобихоро. Ии ду исгидохро руеҳо
их гироі> карда буданд. Дар айни замом калимахои «вончик» на
«юрчик» маыіии делом чинояжро хам медод, ки бо иавиипану
хондан нс, балки бо галаффуз кардами онхо шахе ба ҷаэо
мерасид. Чунон ки мсбиием, он илгохии 24-у,ми окіябр Ну рал й
Гадоевро кахзатидо бо гунохи «юрчик» буданаш аз байн бурда
буданд. Ҳамон аагохй дар хиссаи фабрикам гекстил Саидакбари
судяи нохияи Рохи Охан ва Мавлон Олимов полковники
милиса ба сифати юрчик дастгир шуда, ба ласти кассовой и
Мулло Абдугаффор ҳамчун «юрчик» кушта гардиданд. Паю
карданд, ки дар кабристони «Жилмассивам Душанбе бет аз
бист ҷасадро дар чукурие болои хам тур карда будаанд, ки
ду гой он ба Саидакбару Мавлон іааллук допггаанд. Аммо дар
ин миён насади Н. Гадосв набудаастг. Фарзаидону дусіопаш
хеле кӯшишҳо карданд, вале мурдаи ӯро пайдо нанамуданд.
Табаддулозм беақлонаи С. Кенҷасв даххо инсонҳои бегунохро
беному нишон гузошт. Мсіӯянд, ки рӯзи 26-уми октябр дар
болои як тедешка беш аз сй-чид часадро ба мазори Сарноемс
оварданду чое хамаашро болои хам кабр карданд. Кихо буданд,
он ҷасадҳо? Рузе шохидони воқса бояд онхоро ифшо со'занд.
Гу мои мекунам, ки он мурдахо ба ӯзбскбачаҳои С. Кеичасву
ҷавонони 1 умроҳшудаи Кӯдоб тааллуқ довита мд, ки аз иаади
Универмаги марказину дигар тангкӯчахои шахри Душанбе
чамъ оварда шуда буданду сохибонашон дар ким-кучои Қисору
Рсгар ва Кӯлоб карор мегирифтанд. Акнун саволс ба миён
меояд, ки чй навь шуд, ки Р. Абдурахим аз даегахои нашим
Кӯлоб чудо шуду ногахон дар миніакаи Per ар пайдо гардида,
бо С. Кенҷасв худро найвасг. Ба иіі савол ҷавоб додани банда
і айри имкон аст, зеро ба хсч кадом аз вагандорхои силохба-
дастам робита надоштам. Аммо мавзӯи хучуми ногахонии
С. Кеичасву Р. Абдурахим вирди забонхо буд на хар хел онро
шарху ззох медоданд, Яъис, он чй ман вобаез а ба ин маеьала
мснависам дар заминай шунидахоям сурат бастаанд. Маьлум

75
аст хи дар Вахшоизамин бо сардории байтах Сафари,. I
старой чабхаи «Фронли халкй* таъсис «фта буя, ки каѵ
Ч2Ш хоя дожили бо номи нсрухои «Фронтм хал ки,» писла мету
Боз метуфланд. ки ташкмлкунандаи «Фронте халкй» ( Кенча
булааст. хи дар миктакаи Хисор арзи вучуд кардаае, Гаи л.аг
им буд, КИ С. Ксичасв мсхост, ки дар тайри фаъолии т хои чат и к
гӯлобихо, ба хусус С. Сафаров, хук у мази конуниро баркарог
нлчомя. ОІоял ӯ, «и хул хукукіпинос буду кй булан»
С Сафаровро хуб ме,юиист, на мех ост, ки бо ёрии чунин ттта>
5а хокямюѵ расад Дммо бол бе и шли роки нсрӯхои кӯлоби»
ом иамставоиист. ки ба кудраг бирасад. Ал ин рӯ, бо калом
рок Р Аблурахимро «а 100-200 нафар кӯлобибачахоро ба х>,.
лалб сохл ва лабаддулоли 24~уми оклябрро писла сохл. Аіар он
Кеичасму Р. Абдурахим ба муқобилкяте сахти иерӯхои
on полите и я дучор иамеомаданду шикает намехӯрдаид
( Ксичасв худро еариари дав.тат мсдилу Р Абдурахимро раиси
Шӯрои иалирои. К.абд ал рӯи кор овардани табаддулоти 24 уми
окгябр С Ксичаен хукумалашро лашкит до/ia буд. Масалан.
дах рӯз кабя аз хамим ходиеа банда хостам иисарам Парвилро
ки тола ал Ямам омада буд дар идораи тумруки чумхурй ба
кор тттоми.і на моим. Он пакт Абдулло \абиб хам он чо ифои
калифа дошту яке ал муониттхои Мавлои Олимон махсуб
мстардид. Чанд рӯз баьд дар ошхонаи қасри «Борбад» туи
арӯсис сураі тирифту он чо бо Мавлон сӯхбат доннам. Ӯ ба
чан чунин ваьда дод: «Муалдим, ду-сс рӯзи дигар токал куттсд.
худам бачатоиа ба кор метирам». Яытс, яке аз назирони
хукумати навтаьеиси С. Ксичасв хамин шахе шояд шинохта
мешуд. Боз аз чэнд касотти дигар ном гирифіанам мумкин аст.
ки рӯзи 24-ум баьд аз шунидани эъломияи С. Кснҷаев аз Хонаи
радио сару либоси вазирй нӯтпида, маьтали он буданд, ки холо
онхоро «сарвари дандат» муаррифй менамояд. Табиист, ки ба
ду-сс кӯлобй хам ба хотири Р. Абдурахим вазифа медод. Тавре
ки маълум мешав а, г дарди мансабхохй Рустам Абдурахими
луюрыавозро ба Ретар кашола карда будааст. Хучуми
С Кснчасв ва Абдурахим барои кумондони кулли нерӯҳои
кулобй С. Сафаров хамчун хиёнат ба максадҳои олии онҳо

76




шикохі* шуд ва ба ёрии С. Ксичасв иаііштофг. балки м«*гал
«0НД, ки шикает хӯраду шарманда іардад. Бо вучуди ин, рули
24-ум о вола хам пали шуд, ки С. Сафаров бо армимаиі камин
соатхо ал аібаи Фахробод поёи шуда, нсрӯхояшро бо
С. Ксичасв мепай вандал. Аммо и и о вола луруі баромаду
барвакс дар радио гьлои карла ид, ки С. Сафаров район
хуку махи вилок? и Кӯдоб - Ҷонхои Ри юс про ба калл рзсондааст.
Назар ба гуфлаи як корманди бсхаларй Ч Рилосв а* рӯле, ки
раиси хукумал таьив шуд, мехослаасі, ки чаши іарафайн носи
шалу харлу чониб ба сулх биояид. Хдмчунии ӯ ба Вахтой замин
хучум овардаии исрӯхои кӯлобро f адаі мешуморидаас«

I у типи ал ин, Ч Рилосв ба Р. Абдурахим и пола? дола будааст,
ки худро бо С. Ксичасв омслиш дижди, ,іар хамим лам и на бо»
мешунидам, ки Рилосв гаври ниихонй ба Қолй I ураномлода
иртибол доштаасі на калом накшаеро ли,ши кӯлобихо ниёда
кардами будааег Ба С. Сафаров маълум шулааст, ки лавҷаи
Ҷ, Рилосв ба к,олй хсшиіарй доштаасту валифаи баланде
Ризоевро ишилор будаасл. Таъчилан дар Кулоб мачлиси сессиям
намояндахои халкбаргузор шуду дирсклори совхози «Даш ара»
Эмомалй Рахмоновба сифаіи раиси хукумати вилояти Кӯлоб
назируфла шуд. Мавсуф яке ал намояидахои халқ дар маҷлис
махсуб іардида, хелс фаъол маълум мсіардид. Ҳар дафьа, ки
иазди микрофон мсомад ал воксият еӯхбат мснамуд. Боре гаъкид
сохт: «Чаро хама вазирои и вал мешавакду хсч нс, ки Вохидов
Абдулвахоб ал вазифа сабукдӯш шавад...» Э. Рахмонон давронс
ба ин вазифа омад, ки дар вилояти Кӯлоб хама наві.и кудраі
ба фаъолияти С. Сафаров иргибот мегирифт, Махл ӯ хосгаашро
таьин мснамуд ва нахостаашро ал вазифа сабукдӯт мскард,
ки ин ҷихат воксият дошт ва дигар хсл шуданаш хам мумкин
набуд. Вилоятчанд мох боз дар мухосираи иқтисодй карордоші.
Вазі.и зиндагии мардум ба дараҷаи нихой расида буд. Факаі
аз Ленинобод орду равтан ва дигар маводи гизой хамчуи ерй
ба воситаи хавопаймо ба вилоят мсрасид, ки нокифоя буд.
Мардум ба бсмории домана гирифпгор омад, ки сарчаіпмааш
камбуди маводи іизой махсуб мешуд. Бо сипарй шудани
ходисаи хунини 24-уми октябр, раиси Щӯрои Олй А.

77
Иекандаров маҷлиси ссссияро даьваг намуд, аммо б0 J
намояндахои халк аз нилоятҳои Лснинободу Кӯлоб Ва
Қӯргоктеппа ба пойтахі наомаданд.

Сессиям шонздахуми Шурой Оли

Баъд аз табаддулоти бсҳунаронаи С. Кенҷаев ҷангқон
дох ил й дар Вахшонзамин бештар ривоҷ гирифт. Дастаҳои
ҷангиикӯлобиҳо тақрибан минтақаро таҳти назорат қарор дода,
биосрс аз аҳолии марбут ба Қаротегину Вахиёро аз деқоташоп
бадар сохтанд. Мардум ба хотири наҷоти ҷонҳошон худро ба
сарҳади Афгонистон заданд. Қисса мскарданд, ки садҳо ҳазор
бошандагони Вахшонзамин дар соҳили дарёи Панҷ ҷамь
омадаанду интизори ба он сӯи рӯд гузаштан мебошанд. Ба
ибораи дигар, соҳилхои рӯди Панҷ то наздикиҳои Термиз ба
кароргоҳи гурсзагони Вахшонзамин табдил ёфта буд. Аъзоёни
Фронги халқӣ охирҳои моҳи октябр аз самти Себистон ба агбан
Шар-шар иоён фаромада, ҷониби Кофарниҳон ҳаракати наш ӣ
псш гирифтанд, вале ба муқобилияти сахти нерӯҳои наҳзатӣ
дучор омада, рӯ ба фирор оварданд. Ҷониби оппозитсия
лахзаҳое аз ин наши нобарорро ба воситаи телевизион намоиш
доданд. Дастаҳои наҳзатй бо виқор аз «ғалаба»-и навбатиашон
хурсандй зоҳир менамуданд. Яке аз қумондони нахзатӣ дар
мусохибааш гуфт: «Як кӯшиши бисёр босамари ҷангӣ cypai
гирифт, ки дар нагиҷа душман рӯ ба фирор оварда, дар айни
хол агбаи Шар-шарро боло бурдан доранд. Мо душманро
таъқиб карда ба донаашон мерасонем». Сипае наворбардор
рохи каҷмокаҷи Шар-шарро шшюн медод, то ки фирор кардани
кӯлобиҳоро ба мардум нишон дихад. Дар хамин наш, ки бо
номи «набагии Норак» махсуб мегардид, яке аз қумондонхои
каебни кӯдобихо Ланіарй Лангариев вақги аз нули Норак
г> зашта нониби Душанбе ҳучум оварданаш азтири ірааатомиёі
мачрух гардкд, ки ба зудй ба Хунанд инподая дода шуд. Бегохи
он рѵзи «чадаба» дар сари ба.іандни «Хаеи Сафсд». он но ки
аосік мидиса фаьодияг меиамояд. издихомн одамонрю бо
гс ісвк >ор нишон доданд, ки дар байнашон бакзе чсхраҳои
фарханши чумхурй. хатто баьзе навиеандагон ба мѵшохида
мсрасид, ки «галаба»-и кофарнихонихоро табрик мегуфтанд.
дар ботин мсандепіидам, ки зчодкорро ба чаш чй муиосибаіс.
Орс, боз хам дарди мансаб шахсро ба дами оташ мекашидааст.

Дақаи а ввали мохи ноябри соли 1992 рӯ ба даҳаи дуюм
донпу ҳсч нс, ки вазьиити сисеии ҷумҳурй рӯ ба бсхбудй бнёрад.
Ьа асоси машваратхое сарварони нсрӯҳои хукумат ба чунин
хулоса омаданд, ки мачлиси Шӯрои Олиро дар шахри бостонии
Хучанд, он чо ки аллакай аксари мансабдорони давлатй
«гуреза» туда буданд, даъват намоинл. Дар ии ҷода намни
раиси ҳукумати вилояти Кӯлоб Э. Рахмонов эхсое мсшуд,
Табиист, ки этой дар ин чода бо С. Сафаров мавзӯнро маірах
сох іа, қисмс аз иерӯхои чангии Кӯлобро ба минтақаи Лснинобол
интиқол дола буданд. Илова ба ин дасгақои кӯлобиҳо ду-сс
моҳи охир дар Искандаркӯл машқхои низом и анчом медоданд.
Ба ин хотир, раиси Фронти халкй С. Сафаров бо дасгахои
ҷангиаш атрофи Хуҷандро мухосира намуд ва барон сура г
бастани мачлиси Шурой Олй замина омода намуд. Хдмзамон
бо рохбарони дар иойтахтбуда робита барка pop шуду раиси
Шӯрои Олй Л. Искандаров чонибдорони демократу нахзатиаш
ба Хучанд омаданд. Мақсад аз мачлиси номбурда ба сулҳ
омадани тарафхои ба хам зид буд. Нихоят, 16-уми ноябри соли
І992 дар касри «Арбоб»-и Худанд мачлиси Шӯрон Олй
баргузор гардид. Рӯзи аввалро ба мачлиси аъзоёки дизбхои
сиёсй табдил доданд. Ин чунин маьнй дошт, ки бояд баром
Сессиям нюнздахумро ниёда сох тан, религии сарварони хама
нсрӯҳои сиёсй ба даст меомад. Банд аз ин мачлиси
намояндагони халк таҳти рассати раиси Шурой Олй Акбар
Искандаров огоз ёфг. Мавсуф чу нон харф мс зал, ки гус лар
вазифааш мемонда бошад. У аз накшаи сарварони Лснинобол
ва Кӯлоб огохн надошт. Чанд рѵз кабл бо Хочисни собик раиси
хукумати Лснинобол ва сароваронн нерӯхои чашки Кулоб, ба
хусус С. Сафаров маслихат шуда буд, ки раиси Шурой Олй
раиси хукумати Кѵлоб-Э. Рахмоновро лешнмход мскунанл.
Вакіс ки Кулоб mam мох дар мухосираи нктмсолй карор імрифі,
мардумаш іахкирхо дид, даххо наноішардонаш дар чашхои
Вахшонзамин, Норах нобуд іардиданд ва аз бодои хуввахои
оитмипич ноиіОй Ой чйИ 0Ий|Ц, ДМ»«р Чои Пич» »,і*оѵ , и I
роХбіфМ дйіийі й» ЧАДОМ МЙМШ 0 Ой Л Гцинй Д Лі им Чт і к(| I

\ ЦсмШДйрОИрО ЙД імжфи IVI» ІИН»ДИ, Он ИМИ UUII I Ийчмпнн, I

тмихоб i upturn Ни мйирим чимд corn іу.и мппид дй,, „■

МѴІЙЙІ РМНСЙИ МЙҶИК Ой ѴЛДЙИ МЙМОИИДЙН чялц, ді Кд .I

ІдОйрои VnuiOvsio іѵтмпм шуд I ІйМонпдпчои Кулцр I
Ѵдрійі РцХМОНОИА. \MhMftl IИ(Iрифом, Мирдишиси, ДфMlHui I
М\ то \ййд«р* Нсьмйіои Ҷурмчои mi диіаром нащи микрофон
мрор I ирнфт. іар Оор.ш «а и,нм іи снссй дар чуччури на дар 1и
мардумн КѴ'іоО ѵарфѵо мсіаданд I удортии \ар ішмошідан
кѵ.'іобй Оомеи кар» йк\ои дуру д«ро»и ахлн юмор мсіарднд. |,а
на tap чсрасид, ки ішмомнднхон мииткаи Қарода ину Ьидихиюн
на чіііиі іани дшар ад Иахпмидамин худро порохаі мсдидаім
на барон ододома нншаспшу cap боло кардан шарм мсдопианд
Намонидахом Лонниобод иухтакорона а мал меиамуданн Дар
нарасіш мачлис фа мол набуданд, балки беги і ар ба рафтори
намоиидахои чануб бо шубха мсниі арисганду дар ацдешаи ом
буданд. мг ин ду ҷинохи ба ҳам дид мавдӯи ба судч расиданро
чй наш» чад мскарда бошаид. Дар гудоришхои намояндахои
чадк моӯхдабароии Президент Р, Набиен ва іаравгонм
ошшзи гсия гардидаии А. Искандаров таькидхои зиёдс шунида
шуд. Қамин дариқ, Э. Рахмонов бо гарафдории хама
намояндахои чалк раиси Шӯрои Олй ва хам сарнари давлаі
иніихоб гардид. Р. Набиевро хам боре даьват карданду
хостанд, ки аркзаи исгсьфояшро таври конунӣ кабул куианд.
Аммо > намсхост ва орзу дошт, ки боз ба ҷояш ниши над. С
Кенҷаев ва Н. Листов то интихоби Э. Рахмонов хсле фаьолияi
нишон доданд ва худро таъсисдихандаи мачлиси Шӯрон Олии
16->ми ноябр мехисобанд. С. Кенҷаев ба ин акида буд, ки агар
ба иойтахг хуҷум намекард, мачлиси имрӯза ташкил
камегарлид. Яъне. ӯ бо он табаддулоташ марказро фишор
овард, то ки мачлиси Шӯрои Олй дар Хучанд эьяон карда
•давал. Онхо вазифаи Сессиям 16-умро дар барка pop намудани
чугуиаги конуий мелидаид. Бояд Р Набиев хамчун Прсдидсиги
д: арафи хатк шггихобшуда ба чояш моноида шавад. Дар ин
сура i И Лустояу С, Кенчаев хам бояд ба сифати ноиби

80
,1|11‘ШДвН*У рати Шурой Orff» ІІ«»И|іуф»М мсідудпдд Л чмо
чудИД ИИНіу/1, (іа ІКМ НгіН'І ру »и ЙІІІЙІ ІИ < ГМ ИИ < КсНҶЙСНрО б»

hV'UH' «ДМДХОІО» КИрМММ/t, ІО ИИ бй ҶНрЙ. ИН ЧНҶЛИС ХЛДМЛ
ИНріІЮДДД Лміуо ЧИ МММ Ч.ІЧДЖ. Діф даеім J, І’ячминои Кнрор
доим Дир судами мидия ідориаш Омх'р оримоми ;і ( гшмонддадо
ходит кард, км чіио fun;. 6м хама («ч ару сомони до мямомдддхои
хйдк, Iудихіорннд Ѵ!о бойд мупадид ішшсму Іочииисюнро at
ікііііИйіи мурдии и а чо I бмдихсм С удами Осхіаридѵ
диккаічанбкунвндни ідрнари гокімніихоби чумхури он буд. ки

I уф г: «Го intuits ки хама іурсзадоро С>а нами мариаі ардооам
кудро о ром иачебидач». Іаі.киди диіираш чудим с а до дод:
«Ҷони худро дар хаіяр мсмонаму 6а чумхури суд л мсорам».

Бойд I уф I. ки баро и Р. НаОиеиро а t нре іидсні й дур ашдохіан,
дурусі карданд, ки идсініуіи ирс«идсніиро барон чадд год
бархам додадд. Анвнлан наших іи сиссиро дар чумхури
мӯътаднл сохта, баьд часьалаи иіпихоби ирсдидсміро ба мисн
іузодпан л озим мсомад. Воқсам. Р. Нлбисн іумод доим, ки
кӯлобиҳо хамаро іинч мскуданду ӯро боі ар чояш баркарор
мсиамоянд. Аз ид пост, ки мегуфі: « Мак хар наіохи pttut
іаропіида, сару либосамро пушила наци окна худро мсдидам
на іслсфод іуш мсдодам, ки қоло маро ба маҷдис хамчун

II рези дед іи кодунй да ьваі мснамоянд». Ӯ намефахмид, ки
майдоннишиниқобахотириӯросарнагунсохшисураі іирифіа
буд. Шояд Iасаввур хам намскард, ки аз махали диіарс ба
вазифаи аввалн чумҳурй шахсиятс мебарояд. Ба ин хоіир.
Президента қонуниро баркарор кардами маҷлиси Шӯрои Одй
гайрнимкон буд. Ҷарасни Сессиям 16-умро дар Хуҷанд
табаддулоти сиёсис хам номидан мумкин буд. Ба ин восига
хуку.маги хаф годсолаи хуҷандихо бархам зада шуд. Маьлум
буд, ки намояндаюни Лснинобод хун мсіирисіанд, аммо диіар
илоче надоштанд. Касри «Арооб» оа пуррагн тадти назораіи
чанонмардони кӯлобй карор дошт. Аз телевизор хам дкдан
мумкин буд, ки іаіи дарвозаҳои он ианч-шаш нафарӣ
силохбадас«он меистодаид. Ҷараёни oat.дни Сессиям ]б-ум
чунин сураі гирифі, км сулхк дастчамъй эълон шуду хама
кумонлонхо аз харду ҷониб байраки Ҷумхуриро баъд at Э.
Рцқмонов оуінданну наздаін сари іаіним фуруд онирдццл I
Мі* іидам, ни чи на іи. ('атак t афарои, I Куб < алнмои, Ҷущ, J
Буйдокони бадахиюни ии диіар сарнароим меру*,,,,
оннозиісиони пайракро мебӯсиданду якдиіаррн ба щуц,
мекашиданд. Онқо панда доданд, ки минбиьд іиюқри ба «амин
мегузоранду а» пан ободии ҷумқурй мешанакд. Муаллими
хунандис қӯшкори шохдори панҷсолаашро cap заду оши от,,,
дод. ба ). Раҳмонов на Р. Набисв ҷоману тӯппй пӯшонданд
Акиун іаксими наіифа оюз іирифі. Табиист, ки дар ин ҷода
накши С. Сафаров назаррас буд. Раиси Шӯрои Олй бо
муовимхояш Қоимдодов ва Хидиралисв болои сақна қарор
домну якояк исми вазиронро мегарифгу маҷлис таедиқ мекар.і
Дар нагиҷа Ғқуб Салимов вазири корхои дохила, Сайдамир
Зуҳуров вазири бехагарӣ, Мирзоназар Солеҳов - прокурори
кулли ҷумҳурӣ бо қарсакзаниҳои пурмавҷ пазируфга шуданд
Вазирони дигару муовинҳо ва раисҳои кумитаҳо паи ҳам
мавриди баҳси мачлис қарор мегирифтанду тасдик мешуданд.
Вазифаи раиси Шӯрои вазирон ба ӯҳдаи Абдуллочонови
бизнесмени хуҷандӣ і узошта шуд. Метавон гуфт, ки панҷоҳ дар
сади вазифаҳоро кӯлобихо гирифтанд: Э. Рахмонов, А. Достиев.
М. Убайдуллоев, Б. Маҳмадов, Ё. Салимов, С. Зуҳуров,
Шифоев, Р. Мирзосв ҳамагӣ зодагони минтақаи Кӯлоб буданд.
Вазорати маорифро ба Бозгул Додихудоева доданд. Вазиров
Зокир сабукдӯга гардид. Дар хамин мачлис вилоягхои Кӯлобу
Қӯргонтеппаро бо номи Хатлон мутаҳҳид сохтанд, ки бэ назарам
хаю буд. Кӯлоб боз расвогар мешуд, зеро иойіахти вилояі
шахри Қӯргонтепиа эълон гардид. Гап дар ин буд, ки
Вахшонзамин тақрибан бсодам мсмонд. Бопіаидаюпаш ба
Афгонистон фирор карданд. /lap вилояти Қӯргонзепна,
такрибан, кӯлобихо моида буданду туркзабонҳо. Мақсад он
буд, ки аз мимгакаи Кӯлоб мардумро ба ин ҷо мухоҷир созапд
на чойқои холимондаро нур кунанд. Дигар ин, ки С Сафаров
намехосіаасі, ки гурсзахоро боз мае кабул мамояд. Гушипа аз
ин, хавфи он хам буд, ки Вахтойзаминро ӯзбскқо ипиол
мпммоямд иа ха по онозихос хам шуиида мешуданд, кн онро
Уібскиі гон іпх«и Iасарруфи хсім карор медихад, Ѵзбекхои

Н2
liti а шин ы ии к бвхри чунин млкслд it Jut и iiuo чс кардана ил
> уфI у шумидхои нинхони хам бо Нелом Каримом аичом
мсдиданд Мам iJm ю Айиач Хамом со* і аи ро баыс
фарханіиёни куаобй мсшииход карда будамд, Он рУ >хо чаидон
бомирй набуд, ки typetaxopo at Афіонисюн нас мсоранд,
ХирчвНД ки ')■ Редмоном масьадаи барі ардондаии t у ре іахоро
вазифаи чоііии хеш мешуморид, < есеиии шотдахум кори худро
ба поён расоцд, аммо хукумаі ба іюйіахі мамсочад. Ханфи он
буд, ки «бачахои іаюри шахри Душанбе» бод »арані онапюн
мииранд. Факат 10-уми декабри сод и 1992 нсрӯхои хукумагй
қонунй азеуи Рсіару Қиеор вориди Душанбе шуданд Қамчунин
хайаіи хукумаі хам ад рохи Термиз ба ной tax г омадаид. Оши
ониии дар Хуҷанд додашуда наіича надод, іеро іурухи
Файзадй Саидов ахдро вайрон карда, ба нохкяи Кофарниҳои
хуҷум оварда, қисмс аз мардумро барои Қозй Чӯрачон іода
туда ба кдтд расонид. Хонаву манзилхоро оташ дад Ин иабард,
тақрибан дах рӯд идома ёфт. Нерӯхои он по ж гсия ру ба дарам
Роми і оварданд. Дасіахои хукумагй чониби Фаи юбоду Pot ун
харакаг намуда, кушюрхоро раво диданл Ба хоіирн им ки дар
ин минтака ие.чомихо бисер буданд. гурӯххои сндохбадасіи
ӯзбек дсхахоро хароб сохтанд ва хонахоро га.шву гороч
иамуданд. Масадан, дар як карими Сумбудак навад мардро ба
катя расонданд. Чунин амади ӯзбекхои Pet ар боне шуд, ки
чавонони мин гака ба кӯххо баю туда, дасіахои ш.ҷдиҳукумагй
гаткил дола, дар муқобили давлаі карор гирифтанд. Кухи
Кабулчарро гарконданд, to ки куннахои хукумагй чониби
Комсомолободу I арму Гочикобод на Дарвозу Баллоном рафѵа
иаіавонанд. Х,внӯз хам дасіахои ҷатии хукумаіи қонунй
нсрӯҳои оішози ісинро гаъкиб мснамуданд Худоса, отклики*
ба ҷангҳои нартизанй омодатй мстирифі. (\ Сафаров бошад
ба носиіаи радио на имени іион оішошгеииро шхдмл мснамуд,
харфхои носато мсіуфт. Хукумаі ба чунин қарор омад, ки хама
корхонахону муассисахо ба низом іи Хаііои срии имисодиро
дарсі пидора кд. Бонд суфі, ки дар норид шудани хайаіи
хукумаі и нан намни I куб (, а лимон, Г, Мнрзосп на дасіахои
чаш ии Pci ару Ҳисор ба мушохида расмл. Имхо аз чум ши онхос
буданд, ки байни ду майдои хайма зада будаіщ. То моххои июн-
июяи соли 1992 кй будани Ёкубу Мирзоев номаьлум буд. (
Сафаров онхоро ба ҷумлаи «вовчикҳо» ҳамроҳ карда, «ба
хунашон ташна» буд. Аммо чӣ шуд, ки якбора хешро бо
нсрӯхои кӯлобихо пайвастанду дар Сессиям 16-ум иайдо
шуданд. Чунон кн гуфтам, Ёқуб Салимов вазири дохила шуд
ва Ғ. Мирзосв бошад қумондони полки президента таьии
гардид. Таҷлили соли нави 1993 хотирмон буд. Тамоми шаб
урдуи ҳукума гй тирбозй карданд. Чунин ба назар мерасид. ки
дар пойтахт ҷангҳои шадиде сурат гирифтааст. Истилоҳи
«боевик» пайдо шуду онҳо аз тарафи шаб дар кӯчаву
маҳаллаҳои пойтахт ба шикори «вовчикҳо» машгул мсшудақц.
Баьд аз соати панҷ дар кӯчаҳои Душанбе шаҳрвандон дида
намсшуданд. Шахр пурра дар ихтисри «боевикҳо» қарор
мегирифт. Конуни ҳар ҷанг дар огоз ҳамин хоҳад буд.

Вазъият дар ду моҳи аввали соли 1993

Метавон гуфт, ки инқилоби соли 1992 бо таъсиси ҳукума ги
нави Тоҷикистон иосн ёфт. Сарварии давлатро раиси Шӯрои
Олй Эмомалй Раҳмонов дар ихтиёр допгг. Вазоратхонаҳо ба
фаъодияти муқаррарии худ оғоз бахшиданд. Ба ибораи дигар.
соли нави 199? бо ҳукумати тозаишихоби Точикистон баробар
омад. Сарвари давлат дар гузоришхои сиёсиаш ҳарфҳои
бадардхӯри мардумро матраҳ месохт. Ҷурьагмандиаш дар он
шароити вазнини сиссӣ ба мардум умедбахш менамуд. Акнун
Точикистон ба чодаи сиёсату дипломатия сару кор мегирифт,
ки харду хам ба фаъолият, дониш ва амалҳои
адолатиарваронаи Э. Раҳмонов вобастаі й допп. Муҳиммаш он
буд. ки рохбари ҷавони Точикистон аз нахустин соатҳои
давлатдориаш ба мавзӯи сулху салох ва баргардонДани
гурезатони тоҷик камари химмат бает ва дар ин ҷода
чахокиёнро бовар кунонд, ки дар чанд соли наздик ягон гурсза
дар хоричи Точикистон нахохад монд. Мутаассифона, рӯзҳову
хафтахо ва моххои аввали сарварии эшон ба холатхои мушкиле
дучор омад, ки ба дахолати дастахои силохбадасти худӣ

84
ш

иріибот мегириф'і. Дасгаи Ёкуб, ластам Файзалй, дасгаи
Лашарй, дасгаи Сӯхроб, дасгаи Седой на боа даххо гурӯххои
ди rap, ки ламаі й силох доштанду хоетахои хешро иеш
меоиардаид на хам нагьиятро дар ҷумхурй нороҳат мскарданд.
Махсусан, дастахои еилохбадасги регарй, ки дар габаддулоти
Кенҷасв аз шахриеи шаллоқ хӯрда буданд, акнун худро
гакягоҳи давлаі хисобида дар маҳадхои 46-ум, 63-юму 65 ум,
Гинрозсм, Южний ва Водонососу шахрчаи Калинин ба
бстартибихо роҳ дода, ба іпикори юдагони Бадахінону Дарвозу
Ванҷ на миптақаи Қаротсгин пардохтанд. Дар гӯшаҳос аз шаҳр
«қасробхонаҳо» кушоданд. Рустами чорту гй бошад, ба хар
ҳамсолаш, ки хусумат дошт, іир холй мскард. Дар назари
даетахои номбурда хама душанбсшхо «вовчик» будаид. Ҳапо
устодону зиёиёнро низ азият медоданд на баъзсхошонро ба
қароргоҳхои худ бурда азобу шиканча мекарданд. Беадолатй
ба он дараҷа расид, ки аз хонаи касе. ки китобс ба хати арабй
иайдо мекарданд, ӯро ҳамчун исдомй ва «вовчик» иобуд
мссохтанд. Банда, ки чунин рӯзҳородар Афтонистони инқилобй
дида будам, дахҳо китобҳои чони Афгониетону Иронро ба
линчахои салафанй андохта рӯи хавлӣ гур кардам. Чунин амали
силоҳбадастони ҳукуматӣ ба гӯши сарварон расид, ки бсгоқис
муовини аввали раиси Шӯрои Олй Абдудмачид Досгиев сари
мавзӯи иомбурда дахл карда, таъкид сохт, ки қеч кас
нагуфтааст, ки ба китобҳои ба хаги арабннавицпашуда
безҳтиромӣ зоҳир гардад. Баъд аз ин зиёкён дубора
китобҳошонро аз «гӯр»-ҳо берун оварданд. Пӯшида иамсмонд,
ки силохбадастон бо баҳонаи қуюди шабгардӣ ( комендантский
час) баьд аз соатҳои дах ба галаву тороҷи хонахои
шаҳрвандони Душанбе шурӯъ мекарданд. Албагга, ин дастахо
бештар аз дуздбачаҳо иборат буданд, ки бадбахтона, бо номи
«Фрон 1 и халқй» силох ба даст доштанд. Вақге ки нолки Файзалй
Саидов дар стадиони Фрунзе кдроргоҳ гириф г, вазъия ім шаҳр ходе
дахшаібор шуд. Баьзан аз дасти «бачахо»-и ӯ устодону
донишҷӯёни бинохои ёздаҳуму дувоздаҳуми Университет націи
а з на зли стадион і узаштан азият медиданд. Ба хусус духтаронро
гахкир мскарданд, гӯшворхошонро аз гӯшҳошон канда

85
мстирифтанд на дигар номаъқулиҳоро ниебаіи окон р;и,()
мсдиданд. Тач.рих хам исбоі кардааст, ки ҳар нерус, ки дар
иикилобҳо пиру ій ба даст меоварданд, чанд соли aiimuu,
сохюри паи худаш боиси бссару сомонихо, бе низом и хо щ
бсқонуниҳо мсіардад. Дар чаш и іпахрнаіідии Тоҷикистон чуццц
шуд, ки хар иохияи чануб дастаҳои чаш й ташки і дод. ки оири
бсші ар бо номи кумондонаш, чуиои ки болотар исми чанд юн
онро ишора намудам, маьруфият иайдо мекард. Бо ин навишта
махаллсро маломат карданй пестам. Агар минтақаи
Қаротсгину Бадахшон хам, ки дар инкилоби номбурда болодасі
мсгардид, гумои намекунам, ки ат кӯлобиҳо одиліар худро
нишон медоданд. Банда ссчор мохи ҳокимияти иаҳзатиҳоро,
ки чашоваронаш ат хисоби бачаҳои Дарвозу Ванҷ на Каро іеітш
буданд, ба хубй мушоҳида намудам. Махсусан бачахои
Дарноту Ванч дар шахри Душанбе ба чй корҳос машгул
мстардиданд... Сарпаронашон ба дастҳошон рӯйхати кӯлобихои
Душанберо бо сурогану тслсфоихошон дода буданд Ман, ки
дар хсҷ ҷабхас набудаму фақат касби устодиамро медонистам,
хамарӯта тсри назораги «бачақои номбурда» қарор маирифгам
ва дар руйхаташоп нке аз анвалинҳо будам. Кадомс аз
кормандони бсхатарй ба дӯетам Қурбон Бобоев гуфгааст, ки
«хар иаюхй Асозодаро аз иазди дарвозааш то 102лом. он ҷо
ки поён тар дар кӯчаи Ф. Мухаммадй Донишкадаи забонҳо
нокеь act, ду нафар аз силохбадастони оппозигсия «гусел
мскунанд» Ба ӯ тӯсд. ки дигар сари вазмфааш хозир нашавад».
Он намоянда д у руст мегуфг. Аммо банда аз

«гуседкунандаюнам» чуб огохй доштам, зеро пахлӯи онҳо бот
ду илфарн ли! аре хам «гуосдам мскарданд», км оной «касбй»
буданду ба дутаибсіихо таадлук намсгирифѵанд ва гумон
лмскардам. ѵи ду кӯчагис. кя ходе таран нстифолаи силохро
Срруст аз худ накарда буданд, бо он ду мактабдидахои касбй.
ки на *к бору ду бог ба чушен ЧО іисахо сэру кор гнр»іфгаавд
барч'ар туда гамжанд. Он\о из чумлам он дастае буданд. ки
тар Ч(| гоикстои тахги рохбарин ку мондонатон мфои аадифд
мсн_чу .„дн! Бан та ѵпавонмшч. чюнандм Б кубу ди:дрон ga
вига*- topxotM худробштайвандэм. Аммо нлоч надоштам, чункн

86
мақсади рохбарони маекавии мо чи ш дигаре буд, ки онро хсҷ
imK'i иахоҳнм наниип. Аз ин ҷост, ки хамеша дар Душанбе
мондам на кори муаллимиамро идома додам, Вақгс ки
кумоидонқои хукумаіи колунй ба «фаьолияг» нардохтанд, чаид
дастаҳои махеуе ба пойтахт ворид гардиданл на дар іайри
иртибоі бо назораіхои кудра гй, вазифаҳошоиро нчро
мекарданд.,. II ай наста ба амали ноҷои қумондонҳо бонд гуфг,
ки дар заминай хусуматхои хамсояtиву шахей одамоиро бо
номи «демократ »-у «растохсзй» на «пахшій» нобуд еохіанд.
Дар ин амалхо хукумаіи Э. Рахмонов ҳеҷ даете надопп на
кӯшиш мснамуд, ки леши рохи оноиро б и тирад, нале дар он
Р5>зхо ҳоло кудрат надошг, зеро кудраі дар дас і и «боевику
қумондонхо» буд. Бинобар ин, қунваи сеюмс хам амал мснамуд,
ки ба фоидаи хукумаіи Э. Рахмонов кор мскард, Иақшаҳо
доштанд, ки андактар баѵзе рукнҳои онро хохед шунид.
Му гаассифона, қассосгирй моххои аввали 1993 дар шаҳру
дсҳочи ҷумхурй авҷ гирифт. Масалаи, дар заминай ходисахои
хуиини февралии 1990 ягона писари собиқ вазири фарханги
ҷумхурй - Hyp Табаровро бо мошииаш бурданду куипанд. Ё
ин ки ду маротиба ба ноли шоира Гулрухсор узбекхои
Вахшонзамин хатар ворид еохіанд. Шарофиддин Имомовро,
ки дар майдони «Озодй»-и а впал фаьолинт иишон дола буд, аз
куча дошта, ду шабона рӯз хабе карданд. Хайрия і, ки ба ӯ оссбс
нарасонданду ҷавобаш доданд. Хаи к и и этой аз он хогир сурат
шрифт, ки уро кормандонн раем и и давлатй тафіиш карданд,
кн го нос аз қонун кор мсінрифшнд. Агар боз камс ба қафо
ниіарсм, дар Хуҷанд сессия и 16-ум идома доил у ной і ах г
бссохиб монда буд. Нақлиёг намсі анл, нон набуд, газ набуд,
мислс кн акнун Душанбе дар мухосираи иқгисодй карор
меінрифѵ. Пагохис ниёда-пиёда ҷонибн маха паи 46 ум
мерафгам. кн дар хнссаи Гулисгои профессор Р.
Мусулмонқулов аз пешорӯям баромад. Ӯро хеде пороха г лидам
Баь.і аз салону алейхро ба ҷо овардан ба ӯ рӯ онарда гуфгжм:
«Рахимнон. холо дер нашулашл, зуд аз чумхурй баросд. ки бо
омаданн хукумати нав ахводагон бал хохад шудо. ӯ іагйири
рати чехра карду «наход. охир нн хукумати конунй act, оши
пнин доданд, MR магар боа б« бесару сомони роқ додйщ,,,, „
мумкмн лет», * уфі І.а иііоіі фахмоидим, ки д*р он.,,, н „!
иикилоб бенпчмихо сураі мсіирад Мерное, ки пиро Ру„ м '
Оиардааид, мамфтнқои хенірг» Дидинй туда, щ оорн рохат
рикибонапширо мсбардораид. Хохсд махохсд, тумо чаш,
мудда I ракиОи хукумаі будсд, бинобар им, іумон мскуиам, ни
баробари иорид тудани нсрӯҳби хукумаги ба Душанбе туморо
хаіман піаби аивал ба хабе мсіиранд» Рахимҷон харфхои
бандаро ту ни дан замой аз рохат ба кафо іашгу хайрухупі
кардем Дӯстам. хайрияг маслихаги бандаро тирифту баъди як
рӯ} бо срии шогирдонаш Лбдуҷаббору Махмадюсуф Пойтахгро
ба самти яке аз нумхурихои Осиси Миена тарк намуд. Ё им ки
дар ханлии Н. Табарон чихили фарзандаш сура» іирифту шоир
Б. Собирро бо риши расида лидам ва іуфгам: «Акай Бозор,
іумон намскунсд, ки ба хабсат мсіиранд?». Сигор дар лабон
дошт, дуде cap доду бо табассуми хамешаій чунин чавобро
лозим донист: «Худойназар, май барои он ба чос намсі урезам,
ки мсхохам дар куча дастгирам кунанду зиндониам созанд.
Ман хам мисли Масьуди Саъди Салмон мехохам, ки «ширинии
махбасро хис намоям». Ду-се рӯз си пари шуду Б. Собирро ба
ҳабс іирифтанд па дар телевизион бо ӯ мусохиба ташкил
доданд. Аммо Бозор бо якрӯягиаш монда буд ва гуф г: «Ман
Абдуррахмон гуфтаам. на Рахмон. Ҳол он ки исми президент
собик Рахмон асг, на Абдуррахмон». Дахолати саривақтии
Сарнари Давлаі боне шуд, ки ӯро баьд аз хашт моху чанд рӯз
аз махбас рахониданду ичозаташ доданд, ки аз чумхурй барояд.
зеро хеч кас он айём туфта наметавонист, ки боз ягон гурӯхи
силоҳбадасти дигар ӯро дастгир намекард. Аз ин чихат, баьэс
зиёиёнс, ки кишварро тарк гуфтанд, ходисаи мувакзеатй буд.
Рохи дигари начот он буд, ки шоир хулро ба чунин гурӯхҳо
мепайвает ва дар бораи сарвари он іпеър месуруд. Достон
мсгѵфт, мадхия мебахшид ё дар рикоби ӯ мсгатпт.
Мѵз асеифона. ин навъ адибон хам пайло шуданд. ки аз рузхои
ав'вали ходисахои нохуши Точикисіон гохе ба ин чиноҳу ГОхс
' ,н цинох хешро пайвастанл Бархе буданд. ки ба тақдир тан
лс анд, чѵмхуриро тарк нагуфтаид. Масала и, вақте ки *„

88
...ЖЛНЯЮІИ »«»»-“» ;",Г’"|И Киі»"»"* Ипифоки С..ИСІИ

!jji, Клеимо*)» «У""- б»Р<>“ > "'°ИР * а',и(,с

уд , Иц pjf қлио адибонс, ки здмоішеозй кардашід,
иГгида маммма. карор наіираид. иро у миі бирои .ипда
' „ шн чуииіі кардане?. Яте,т им ки ;іар рук додани хар навь
ннкидобу та» йироти сисей .абакаи фархан.и ва шеи .ах.и
фишору іаі.киб карор мсгирад, іус комунис». Чумки ип «абака
ба диниш сару кор дорад. аз акл кор мсіирад, рӯнорро іахлил
мскунад ва табиист, ки бо акидааш ба нафеи еаркардаіоии
табаддуяоіе мсрасанд. Барой дехкони хокпош омадани им с он
сох іор на шахсиятхои сисей мухим нее г. Ӯ касби дехкомиатро
медонаду бас. Ammo шахеи фарханій дарди чомеаро дар худ
хис мскунад на мсхохад. ки ба восигаи каламаш, ақидарониан»
ба он даво бахтад. Бинобар кн, дар хама лавру замомхо
фархаш исн азият дидаанд ва ҳодисоти солхои мавриди надари

Точикистонро ягона зълон допгган нашояд. Дар I оҷикисюн
падидаи мухим он буд, ки бо омадани Э. Рахмонов ба сари
давлат ӯ табакаи фархані иро зери химояи худ іирифт ва то
хадди имкон нагузошт, ки баъзе аз им «mубханокхо» ро гаьқиб
намоянд. Ногуфта намомад, ки дар чунии ҳодисахо, пеш аз хама
худи адибон айбдор мебошаид. Аіар адибс диіарашро бал
бинад, ӯро бо рохс назди идорахои дахлдори давлат еисҳ

мскунад. Магар, мисни адибоми точик солхои ей чунин холаі
рух надода буд. Хдтто хамсоя хамсояро мсфурухтаій іиуд.
Боевикеро пайдо карду ҳамоояашро ба кагл расойд. Садхо

мисодхо онардан мумкин аст. ки инсонхо дар аеари ху су мату
мунокишахои шахей якдигарро иобуд сохтанд. Яъмс дар ҳар
та г йироти сиёсй як марҳхтаи муайян дар ҷомеа холите падид
м со яду чои онро дасгахои дуздоиу авбошон tryppa намуда,
чомеаро бенизом сохтанй мешаванд. Чунин дастахо хсчЮҳ
оромии чомеаро намсхохад, зеро агар оромй шавад, онхо
бефаъолият мемонаяд. Хдрчи кадар ки чомеаро бесару сомо.ій
фаро тирад, хамон андоза табакаҳои дуаду авбош іиидатар
мсгарданд. Дар хамин замина мставон гуфт, ки гурӯххои
еилоҳбадае»и давлатй низ сулху салохро намехостамд Дар
Точикистони солхои 1992-1997 сулхро фака, Президент

89
Э. Раҳмонов мсхосту бас. Ҳаі ю аз агрофиёии Сарвари Данла 11
касонсро мсдонам, ки сулҳу салохро чашми дидан надоиманд
на мегуфтанд: «Боз ин чй ran аст. ки Э. Раҳмонов гурсзаҳоро
оварда. ба намояндаі они оппозиция вазифаҳо медихад. Онҳоро
аз Афюнисюн овардан лозим нест, вазифа додан ҳам хатост.»

Соли 1994 буд. Дар гӯшаи кӯҳис аз Тоҷикистон шахси
олируібае аз ҳукумат ба восигаи радио ва намоиши гслевизионй
чунин харфхои гахдидомезро иброз дошт: «Мо дигар ба ягои
намояндаи ошюзитсия сари миз намснишинсм. На ба қозӣ ran
мезанему на ба Давлат Усмону Шодмон Юсуф ва дигар ашхосс.
ки дар муқобиди мо қарор гирифтаанд...» Ин ҳарфҳо
мсшунидаму хотирахоямро аз Инқилоби Саври Афгонистоп
тоза намуда, як лаҳза бо чеҳраи манфури Ҳафизуллоҳ Амин рӯ
ба рӯ омада суханонашро алайҳи нерӯҳои мухолифин дар шахеи
профессор Раббонй, Гулбиддин Ҳикматёр, Муҷаддидӣ,
Аҳмадшоҳи Масъуд ва дигарон бори дю ар шунидан мсхосгам.
Бо вуҷуди ин, Президснти Тоҷикистон ба чунин ҳарфхои
игвогаронаи атрофиснаш мутаваҷҷеҳ шавад ҳам, акди солими
рохбариашро исгифода намуда, мудом аз пайи зудіар сулҳу
салохро ба Тоҷикистон овардан буд. Ҳар инкилоб ҳам заминаи
назариявй дораду ҳам амалия. Одатан, амалияхои инқилобхо
аз як кишвар ба кишвари дигар мекӯчад. Аз ин ҷост, ки бисере
аз амалияхои Инқилоби Октябр ва Инқилоби Афгониоонро дар
панҷ-шаш соли аввали давла гдории нави тоҷикон ба мушохида
гирифтан мумкин шуд. Ҳамин буд, ки вазоратҳои қудратиро
қумондонхову аъзоёни Фронги халқӣ пахш карданд- Чунин шуд,
ки баьд аз Ссссияи 16-уми Хуҷанд бисёрс аз силохбадастон аз
вазъият исгифода бурда, ҷойхоро дар вазора і хонахои номбурда
И1ПГОЛ карданд. Ҳатго ин тоифа дар вазора ги бсхагарй хам ҷой
>ирифган;і. Ин боис гардид, ки кормандони профсссонал-касбӣ
аз вазорати бехаіариву дохила баромада, ба корҳои дигар
машгул шуданд. Ман дар мавриди сарвари онвакгаи Вазора іи
бсхатарй Сай^іамир Зухуров эроде надорам. У аз бехтарин
кадри ин соха махсуб мсгардид. Вале, ваме ки дар бар<чбари
шахсн касбй як каси бсфарханг ва авбош карор мсі ирад,
іабиист . ки он касбй худро пороха і мебинад ва азбахрм касбаш

90
мегузарад. Лз ии ки Ёкуб Салимов, собиқ рскст Вазири корҳои
дожила таъин гардкд, кассро ба шубха насрал, зеро эшон дар
баркарор кардан и хукумази конуий нақши муайяне донн.
Дуруст аст, ки Гаффор Мирзосв ҷазои суди доги г, аммо дар
ҳодисаҳои марбуіа фаъолона иштирок кард на Горди
Президентиро сарвар шуд. Нсрӯи калонсро дар ихтиёр дошл.
Чй, магар ӯ аз вазифааін суиистеьмол карда аз баьзе рақибонаш
қасос нагирифт? Шохидон хастанд на рӯзс мсрасал, ки дар назди
конун ҷавоб мегӯяд (Аз ин ҳарфхо сс сол нагузашт, ки ӯ ба
маҳбас кашида шуд). Дар даврони коммунистй кам касонро
беі уноҳ ба ҷазо мекашиданл. Акнун бакзе забондарозон пайдо
шудаасту он давронро мазаммаг мскунанд. Мутаассифона, ин
даврон чунин ашхоси ҷазодида вазифахои давлатиро соҳиб
гардиданд, ки ин хам такозои замон буд. Сессиям 16-ум нишоп
дод, ки аз хама аъзои боинсофаш Сашак Сафаров будааст, ки
ягой вазифаро талаб накард, балки дар шахеи Э. Рахмонов
чеҳраи арзандаро тавсия намуд. Он рӯзҳо исми Сангак замину
осмонро меларзонд. Метавонист ӯ худро гаи нанҷ сол раиси
Фронти халкй эълон кунаду моканди Фидсл Кастро қудра гро
ба даст тирад. Албатта. метавонисг ва боварй лорам, ки дар
толори «Арбоб» ягон намояндаи халк чй аз Кӯлоб ва чй аз
Ленинобод ҷуръат намскард, ки гӯяд: «Нс, намешавад. Сашак
Сафаров 23 сол дар маҳбас буд». Man чузъисти масьалаву
гуфгугӯҳои қабл аз Ссссияи 16-ум суратгирифі аро намслонам
ва сари онхо қазоват хам карданй пестам, аммо іумон лорам,
ки каси бачурьаіу воксъбине пайдо мешаваду воқсияти Хучанд
ва ташкидшавии хукумази навро мснависад. Банда ба ин акида
хастам, ки агар дар сари нерӯхои минтақаи Кӯлоб Сангак
Сафаров карор намегирифт, гучон буд, ки онҳо нош
мехӯрданду нангу номуси мардуми минтакаро дифот. карда
мставониеганд. Бидуни шубха дар як чархалаи до» и ҷумхурӣ.
ки ҶКЛДҲОС аз іаърихи нави юҷиконро ба вучуд оварданаш
мумкннасз.С С а фа ров қаҳрамонй нишон дод ва накши нпомро
найвасга ба воксо.н солхои 1992 1993 бонд аз назархо дур
наандохг. > ро і аьрифу іавсиф ва ташвиқ кардан нашояд, аммо
воксняіи ба фаьоднміи ван иргнботдоштаро шохидон бонд рун

91
когаз биёранд. Чаро фаромуш кунем, ки маҳз бо ибтикори у
гурезахо аз нойтахт ба ҷоҳошон иншқол ёфтанд. Чӣ. магар
намедонем, ки вақтс тоҷикони гурсзаи муқими Душаибсро ба
Қубодиёну Шаҳритуз бурданд, онҳоро ӯзбекҳо чӣ гавр
«нешвоз» I ирифтанд. Қарияҷоти қаро гсі иаиҳову нахисчиҳоро
киҳо бо бу;щозерҳо ҳамвор карданд. Масалан, дсҳаи Партизаня
еурхи хоҷатии Ломоносовро, ки яке аз аъзоснаш Қаҳрамони
Мсҳнати Сотсиалистӣ - Талбак Садриддинов буд, кадомс аз
кохалафон ба замиаи бедолу дарахт табдил додааст. Ҷавоб ба
ин еаволҳо хеле кӯтоҳ мебоаіад: ӯзбекҳо ва арабҳои минтақа.
Ин тоифа ҳатто ба Ҷилликӯл cap зада, баъд аз ин ки
амволашонро ба мошин бор кардаад, манзилҳои вахиёчиҳоро
бсраҳмона оташ заданд. Дӯсти дерини банда - акаи Тоҷмонро
хаминхо дар гӯшае аз Бсшаи аалангон (Тш-ровая балка) се тир
заланд. Мутаассифона, ӯзбекҳое, ки дар хоки тоҷик зиндагӣ
мекарданд. ба тоҷиккушӣ даст заданд. Ин беномусҳо ба
дуртарин гӯшахои Қаротегину Вахиё даст дароз карда, бо номи
«кӯяобихо» мардумозорӣ зоҳир на.муданд. Аммо ба ин тоифа
ӯзбекхо банда ӯзбекҳои минтақаи Кӯлобро дохил карда
намет авонам. Нашунидам. ки ягон ӯзбеки кӯлобӣ ба одамозорй
монанди ӯзбскҳои Регару ноҳияи Ленину Вахшонзамин ва
Қубодиёну Шахритуз даст зада бошанд. Ба ин восита
гавонистанд. ки солхои 1993-1994 бо амалҳои ночои худ
мардуми Кӯлобро бадном созанд. Бо ин харфхо байни точику
ӯзбеки ҷумхурӣ чанг андохтанӣ пестам. Мо як умр дар мухиги
«тока рӯзгор мебинем ва заминн Точикистон ба эшон низ
тааххук. мегирад. Вале, ran дар ин аст. ки биоёрс аз онхо ба
итт-ои ластахон чосусин Узбекистон дола шуда. ген ос ил и он
чоро ба Точикистон кучондан хостанд. Яъне. онхо амри
У збехжговро ичро мекарданд, ки охирин нишонхошон баъд тар
5с- Махм у да полковник аз байн бурда ш> Д- Ин хамон Махмуде
5?.;. ки ссихои 1991-1992 дар Қӯр» онтешіа ним руз аз чониби
кулобихо мечантнду ним рӯзи дигар ба ёрии ошюзигсия

мКЕ:итофт_ ___

Бесту зашуми январи соли 1993 5а ролл рам Сохибназар, к и
лаг «еарказж :пахри Кулоб мкемзі мекунад. бо ду бародаря
_ -• л.с юегиам - Чу мълхону Мӯоо ба аедагам омаданд. Хини
ахвѵ'гуреш фахмилам. ки дар заминай хусумагхои





92


хона вода I иву хешу таборй домодамон Исмоили духтур бо чанд
авбош якҷоя шуда, Сохибназарро томе зӯран аз хонааш ба
мопіипе бор карда ба кисмаіи Тебалай бурда, азобу шиканҷа
медихад ва хатто дар болояш пешоб мекунанд. Вақте ки уро
куштанй мешаванд, як бало карда мегурезад ва дар юрикии
шаб дигар пайдояш иамекунаид. Бо чанд душворие нимашабй
ба хонааш мсояд ва муддати як мох ҷойхои кордхӯрдаву ншіа
хӯрдаро табобат мскунад. Ба хотири ин ки қотилонаш ҷазо
бубинанд, ӯ рӯзи дигар сураттиреро даъваг намуда сару дибоси
хунолуду дарида ва бадани »албершудаашро рӯи акс меорад.
Баъд аз сиҳат ёфтан ба идораи милисаи Кӯлоб муроҷиат
мекунад, вале касе гӯшаш намедихад. У маҷбур шуда Душанбе
омада буд, то ки аз моён маслиҳате бигирад. Воқеан, аксхои
бардошта кифоят мекард, ки Исмоили домодро, ки тоза аз
хоҳари мо ҷудо шуда буд, бо хамрохонані ба ҷазо кашанд. Май
аксҳоро хуб тамошо кардаму маслихат додам, ки ба хама чунин
амалҳо вазъияти фсълки ҷомеа айбдор аст ва зарурат надорад,
ки мо аз собиқ домод кассос биситонем. Ӯро ба Худо
супоридему дигар аз пушти амали ночавонмардонаи домод
нашудем. Зеро ба тоифаи беакз сарбасар шудан кори оқилон
нахохад буд. Дигар ин ки мо сохиби се ҷиян будем, чй тавр
мсшуд. ки падари онхоро ба маҳбас бикашем. Ҳол он ки акнун
дар шифохонаи нохияи Ленин ифои вазифа дошту барои мо
бародарон ҳеҷ мушкилис надшит, ки акаллан ҷазояшро ба
шакли «гочикй» ниёда созсм. Ба;ю ба пасаш... Чунин ашхоеи
инсонозорро рӯзе Худо мезанад, гуфтему ба падидаи
касосснтонй худро напайвастсм. Афсӯе. ки қаесосгирӣ дар
шахру нохияҳои ҷумхурӣ идома мегнрифт...

Ни\01гг полковник Файзу.хзо
Абдуллоевро ёфтаад

Бисту дуюми январи ахти 1993 дар яке аз толорхон бинои
Шурой Олй мачлиси рскгоронѵ муовинхои мактабхон олй
баргузор гарднд Мачтнсро райей комнтети мачяжси олй оид
ба мактабхон олй М. Назаршоев бо сѵхани мужддднмавй отоз
бахшид. Ҷонишинм ӯ Барогов маьрӯза кард. Гакрибан хамаи
рекгорхо гуэориш доданд. Сѵхани тоза ба мушохида нарасид.

93
Кӯхнагаиину харфболй, на чизн дигарс. Ьаъд аі нал ас а дар
мошини рек 1 ори Донишкадаи сапьаі 1'аҷабмад Амиров oj
идоран натри маібуоі Бобохон Мацмндон рафгсм. Дар
дафіари корни вазир банк дӯсюну қадрдонҳояш нам», ома іа
буданд. Ьародари назир Фай іуддо Лбдулдосв, ки полковники
мидией буд. дар набарди дарам Ром и» белому шпион іардида
буд. Чанд рӯэбоз ӯро мснусіанду ііайдо намекарданд. Мансуф
ш> іконники данраисонет йбуда.дар нохияи Ҳнсорвам хон охир
сардорм тӯкбаи корхои дохила туда мфои вилифа мснамуд V
иисонн аҷнбс буд, Дар мнеин ин t абака тоид мѳнанди нион
каем фарханінну малани кам ба наэар хӯрад. Банда ба
Фай ty і и» чандои ошной надонпам. Гохс. ки ба са ломи дӯсшм
Бобохон мерафіаму Файіудло хам дар либоси мулки вориди
ифіари бародаран) мсі ардил, дар на іарам на як корманди
ми тса, ба іки інахсс мавлум мешуд, ки як умр ба киюбу калам
еару кор доші. Мансуф кеде шахеи фуруіаи намудор мешуд
Ором сухбаі ѵснамуд на наст б а рода ри калонаш чурьаі ба
харфи окмро нора во медид. Гохс дар чехрааш іабассуми
иоаси) махни,юре хувайдр мсіардид, Кам бародароиро
ик ;о>‘ИМЗМ( ки якдмі арро лус і мсдошіаиду мена шруфіанд,
Хаф;>) Оародар бисер Оо иаюка* му ноем ба j ашомро йен
ке, і 4ах>.іумам Гуд ки Ь *Л Ахмадом од.; іам

Оо чм*рт штріулш су лба* кардаиро луеі м«донг», вале 6о
бародаран Ф*иду*лр ** іиѵіморома, *шры *лрф уф*- ба

.;,-р а< гм Іилбохон ,лрвМфвИ!!рО w/tyu иарндриім кар/о»

им г> тА 4., жа ***** боиси р;, гтіни

. .. / .у/, ЦуіЛУЛі ,.■/;)) кн рои

■ PW ' - *>5 W/U ry;v< '■ Si-pv у /*' -M

- a 'V --РѴ/ ^ f', S * s 6/ *

* J i

s / 4 ?

и / ✓ “

H'4

' у/ *sy /у' . « ^

*'Ѵ у .»</.£ 4 *І • 4 4

Ft-. « ѵ- 4/ ‘ S А 4S'# л*р '■ 'у>

■ У 0. . ' %’S - V. * * / Н * S'- *f#

^ /чѴ /'.'X « * -.л us* Mi '■ 1

-с * ■ i ■ * і'-'s* *щт *<s •'/« * '* ***'*■

''/'t



r */ s* \А4ШіМ PSS*iA$ Ь

^ 4 f / ft ' 0

iAf'StS, f ‘Sist“A,!, p*
V/ i\ f* ■ ‘S.

,-s 6.t и fit fsffytЙН
Наіанй баріанна буд, акди иикох мсбандад. Гавре мсбинсм,
Бобохонро хам хами» мард калом карда буд иа бо Файзуллои
додараш мсхри іиёд доімтанамі хам а » хамом мехрубонихои
ііадараімон Абдул л О еарчаиіма бардоииааст. Бобохон, ки
барвакі іар шахрй туда буд, баьдгар Файзуллоро пас аз хаіми
мак іаби миёмл дар иихиаи Фархор 6а Думіамбс мсорад иа барои
ба И иеі игу іи педаі огни IJ Іевченко дохил шудаиаиі мусоидаі
мснямоид. Сипае аз нохиии Хисор завчааінро интихоб
мсиішмоиду дар іарбими касбиаш хисса мсі уюрад. Ьииобар им,
иогахом бародарро іум кардам барои Бобохон іарбаи вахте
махеуб мсіардид.

Ф. Абдуллосн дар миміакаи Хисор обруи калоне дошл. Ѵро
мардум бисёр эхгиром мскард. Мавсуф ба сифаги сардори
шӯьба дар ходисахои солхОИ маіаіум наіузоіпі, ки бопіамдаіони
нохим тшлафоти чомй дихинд. Соли IV92, накіе ки «Фроніи
халкй» таілис офі, Файзулло а » рӯи касбам» ба им чабха хамкорй
мам уд иа ккс аз рохбарони он хсіпро муаррифй кард. Хукумаги
комунй дахуми декабри соли IѴУ2 махз бо ибгикори хамим маігь
ҷаиоимардони виіамдусі ба мойіахі ворид іардид. Файзулло
Ofош /шнллѵюрим тоҷикоиро г ах I и сариарии з Нахмомои хуб
дарк мемамуд иа мсфахмид, ки барои им /тнлліро миюх доііпин
бо nepfхои мухолифим, КИ бо моми мучохиддии худро
мемжмох іаид, /шлбаіирсбон міу/шмамі лозим мсомд Мазьимгро
моорому нурхазар медид. Бори охир, ки Файзуллоро дидам
да/ли ДукіМй книар буд, ки бо Ііобохом ма іди Сулюм Куннаі
раф/ему ом чо Файзулло бо J аффор Мир шеи /іар либоси
ззизоииззу дар ки/ф аиюмаі опал Он міаб Файзулло бисёр
ттоб-тіж ба иазарам раеид Хдмо иакіе надош», ки бо
бнротрыш чшнц /шшш: хамеухбаі міаяад У ,„абу ру < дар
"" ***ЪУЛ** рохЛарим/шсіасро, ки дармиміакди Кофармихои

wef/ухои omwmimn тнмт ид, ба ума /*„/„ Орс. қумом/ши
буд, аммо ма кумозмоии манси Фвйияиззу Хона Каримом ки
tMWSnwsw Донпамл Файзулло кумомдоми боамдеіма буд
мак заби ка, би нам буд ,м барохні чоми одам* шири*, мемамуд'
Хамим чи*„г«/,ро ,м*мз, ки бо мухо іифмк иа б» моей, а и силох,
б.« Ніи fm зил изии < умами зочики мехшд мушмибаі млмоид Ба
хамин максад рӯзи сербарфс ҷониби дараи Ромиі роҳ „СИ|
гирифт ва хост, ки бо сарварони мучохиддин мулоқощ
бародарона анчом дихад. Дар ин сафар ӯро Ғ. Мирюсв хамрохй
мекард. Шохидон накл кардапд, ки Файзулдо дар даст байрақи
сафед ниюх медоштаасі, чун рамзи мулокоти бесилох. Лммо
чй ходиса мсшавад, ки дар хиссае аз дараи номбурда Файзулдо
аз нутти cap тир мсхӯрад ва ба чарӣ чаипа мсшавад. Чаро Зз
пали сина нс. балки аз пушт тир хӯрданаш шубҳаовар мснамуд.
Хслс ачиб, ки аз хдмрохонаш касс маҷрӯх намсшавад, балки
сихаі ба кдрорі охашом бармеі арданд, аз чу мл а Ғ. Мирзосв.
25-уми яивар рӯзи чорум буд, ки часадро аз чои ходиса
бароварда камсгавонистанд, зеро мучохиддин мукобилииі
нитон медоданд.

Чунон ки каблан гуфіам, бошандагони иохияи Фархор ба
бемории меъдаву чиіар дучор омада буданд, ки тсмодашон
ба < афт хазор ѵерасид. Ба ин хотиир, дар на ми иочтахо раками
хисоби нули куиіО/Та буданд ва хар кас чанд сумс, ки метавоиисі
ба хисоби марбута меіузаронд. Банда низ рӯзи 28-уми январ
ба почта марказй даромада ба хисоби 000670715 як хазор рубл
иніикол додам. Ду мохаист, ки дарсхоро мамъ кардааид. Шояд
як* мхои фев рал дарсхо оі оз сбанд. Мохи аввали сол асіу
іабьам хира,илхоми навинпан надорам. Вазьияти номуыадили
чумхурй азиатам медод.

Сиюми яішар ба Донишкадаи забонхо cap задам, ки зані и
1 слсфон дар бораи найдо кардани насади полковник
Ф. Абдуллоев огохам сохт. Дарҳол ҷониби Вазораги маібуоі
рох неш іирифтам. Дафтари корни Б. Махмадов пур as
калрдонхояш буд. Дах руз дастаҳои хукумати баҳри насади
кумондони гурӯхи махсуси Вазораги корхои дохиларо аз дараи
Роми і баровардан кӯшишҳо карданд, аммо на іичаи мусбат ба
даст оварда натавонистаид. Бобохон ба восиіаи кадоме аз
намояндаюни опаозитсия дар Кофарниҳон ду муйсафедеро
найдо намуд, ки онҳо ба ин кор даст задана на часадро аз
ихіиёри мучохиддин бадар сохтанд- Маь.тум шуд, ки бсюқй
насади полконникро ба Душанбе интккол мсдиҳанд. Бобохон
маро вазифадор кард, ки ба Кофарнихон иаравам, балки ба

96
«оиааш рафта Ga занхо сунориш дихам, ки омодагй Оиіиранд,
аммо дар хсч eypai Ga завчаашу *ани шодранон на«уям. ки
насади Файзуллоро меоранл. Бобохон бо чанд нафари ди « ар
нониби карорюхи дар даромадгохи ,«араи Ромит карордшіпаи
дсрӯқои хукумаій pox паи іирифг. Банда ба махалдаиі юм
ба манзили Бобохон «мадам. Завчаи ӯ мяродиднн шмон пурсид;
«Ака, Iинҷй ас»? Файзуллоҷонро найдо кардед?». Ман чавоб
додам, ки ходе» чизс машіум нал. факді мсгӯянд. ки шщ& ли
Ҳдмзамон аз сохибхоназан хохиш кардам, ки хучраи май,«аро
омода купанд, зеро мехмон меомадааст. И «г харфхоро «нунидан
замов завчаи Файзулло, ки дар ошхопл су * ба і и бшмлр< іуш
мсдодаасі, ба оху иола пардохі. Кудакхо нарешон туданд Хдр
калом чи духтарони Бобохон ва чи яюпа писари Файзулло
ошуфта холена чонибам мениіарисіанд, вале саноде неш
намсоварданд. Соаі хои хафти шаб буд, ки часадро д.ар мотиве
на зли бино оѵарда, долили кампале ба кабаіи ее боло
бароваряанд, Дожили хона бозорро мемонд. Дажшаіе оуд он
шаби 30-юми январи 1993. Нагоҳии 31-ум юбу«и cap б ас гаи
нолковникро дар дахлези бинои Шурой Одй барон видов
«узоштаид. Накл карданд, ки дар тӯли дах руз ҷасадро сармо
задаасту сип-сисх шудааез. Мурдашӯйхо «асдиқ карданд, ки
аз пуни іир хурда б/дааст. Болои сари юбу«и полковник
бародароиу хешу акрабо карор іирифіанд. Мотами видов ругоз
ёфі. Сараввал раиси Шурой Олй, сарвари «авлаг Э. Раҳмшшн,

ҷоииши якумаш А. Достиев ва дигар аьзоёни хуку,маг барои
адои видов ба каее, ки сарсупурдаи милла с буд, омаданд ва
сари таьзим фуруд оварданд, Маслиҳаг шуд, ки мархумро дар
зодтохаш дафн менамоянд. Ҷасадро ба воситаи чархбод ба
Фархор ингиқол додаиду мо як дзета дӯстони Бобохон ба
воситаи мошин еӯи Фархор харакаі кардсм. Банда, Ахмад
Саид, Матлуб Давлатов, Ҷумьахон ва Мӯсо дар як мошин
менишастем. Деха ееродам шуда буд. Соати 15-и рун
Файзуллоро дар қабристони зодгохаш ба хок суиоридем. Ёқуб
Салимов, Ғ. Мирзоев ва джар қумоқдонҳои «Фрончи халқӣ»
дар маьракаи дафни полковник ишгирок карданд. Бисере аз
душанбеі ихо хамом рӯз ба Душанбе баргашганд. Дасіаи моро

97
раиси хочагии “Коммунизм» Чиллахон Исосл меҳмон іирифі
Якуми феврал аз тарафи паюҳй боз ба мурдахона cap задем.
зеро маъракаи хафташро мегирифтанд. Дар бозі анп хонаи
бародарам Холназар даромадсм. Қурбои Рахимов хслс
шириш уфториҳо кард. Дангара омадсм. Мошинамон вайрон
шуд. Ба таьмири мошин машгул шуданду Матлубхон хоҳиш
кард, ки як сари калам ба дсҳаи Корез равем. Хонаашон он ҷо
буд. Нанишастсм, Маілубхон калом таьинсро дода боз рохи
Душанберо пеш гирифтсм. Пайваста ба марги полковник
Ф. Абдуллоев овозахои хархсларо шунидан мумкин буд. Гӯс
ӯро ҳамроҳонаш наррондаанд. Имкон дошт, ки вазифаи
баландсро дар иазорат ба ихтиёр бигирад. Чунки шоҳидоне аз
ҷумлаи мучоҳиддин «уфтаанд, ки ӯро онҳо назадаанд, балки
ҷасадашро пайдо кардаанд. Вақте диданд, ки рутбаи
«толковники дорад, «тахостанд, ки часадро ба хукумат таслим
диханд...

Шояд овозахо дурусі буданд. Он пагохии мотам Ғ. Мирзосв
бо дастаапі дар «ӯшас қарор іирифіа, чилави суханро дар
ихтиср дошл. Қонуни хар инкилоб хам хамив аст, ки кадрхои
бсхіаринашро бо мурури замон аз байн мсбарад. Ҳукума!
хизматхои полковник Ф. Абдуллоевро кадр карда, баъди марі
ба шодравон рутбаи існсралй дод. Ҳамин тариқ, ба рӯйхати
і'Снсраихои іочик Файзулло Абдуллосв хам шомил гардид. , .

Феврали соли 1993

Якуми фснрал /іарсхо огоз йфтанд. Дар хар «УРУ* Па,п ш;"»
илфарй донишчусн мсниінастанд. Вазьи іюйтахт рУ ба бсхбудй
меовард. Во вучуди ин, аз вилоятҳои Хэ «лону Існинобод ва
Ьадахнюни Кӯхй шогирдон омада иамставонистаид. Дар
мамриди миніакаи Кдрот сгин ҷои бахс чсст, зс|ю дасіахои ба
ном муҷохиддии юрафт кдрорі оххояінонро он чо мсафзуданд,
Х.ОЛО дар «нахр «урУхи С. Сафаров амал мснамояд. Биной
мудофиаи гражданиро ба ситод табдил додаасі. Омадами
Саніак хуб н«уд,ба ин маьнй, ки постховусиюдхоро а»ітойтахі
бардонпанд. Хдма постхо кораюон бо моми «Фронт халқй»
_______________ ox
mpai кардану оэор додачи шахрвандон буд. Дуюми феврад
раиси Шурой О;ій і. Рахмонов бо ҷавонони ҷумҳурй вохӯрй
1 узароид. Муродиаінома кабул карданд. Мақсад о ром
іардондани ҷумхурй буд. Дирӯз сари pox Абдуҷаббору
Маҳмадюсуфро дидам, ки бандаро мсчусганд. Гус Абдулхай
Махмадаминон худаиіро мудири кафедра уклон кардаасі. і ап
дар ии буд, ки профессор Р. Мусу «монкулов, ки мудирии
кафедраро аз соли 1981 ба ин іараф анчом мвдод, ба аі.ари
демократ будаиані ҷумхуриро гарк намуд У барон бори ссіом
вазифаи мудириро ишгол намудан, соли 1991 аі паи интихоб
туда буд. Он со я садорати Университет мехост, ки банда
ҳуҷҷат суиорам. вале ба хогири дусіам Раҳимҷон лотим
надонисіам. Акиун, кафедра бе рохбар монда буд. Ягоиа
доктор, профессор камина, ки дар ин кафедра будам, бо
фармоии вазири маориф чанд мох боз вазифаи муонини
таьлимро дар Донннжалаи забонхо анчоѵі медодам Албатта.
дар кафедра чанд номзаду доісені, монанди Ҷ. Ьақоюда, А.
Рахмонов, М. Имомов буданд, вале чй шудаасту А.
Махмадамино», ки холо номзади илм набуд, худро мудир
месозад. Ии амал ба нафеи уішондорхо мераса^іу боиси нотинҷӣ
дар кафедра мсгардад. Ин ду номзади навои мсхосіанд, ки
банда ба кафедра баріардаму рохбарианіро ба ӯхда биіирам
Ііа ҷои корам омада. ба муовини рек гори Универеигсз оид Ga
I аьлим профессор Б. Камолиддинов заш іада, хоҳиш намудам,
ки фармоии мудирии А. Махмадаминовро декор куна,;. Ӯ банд
аі шунидаии далелхои овардаи май розиій дод. Хам шмон ба
ннон іуфіам: «Шоид ба кафедра бармеіардам».

Ноксам, мухи іи Донишкадам забонхо баронм маьқул иабуд
Ман дар У ниве реи тсг бузурі шуда будам на фақат ин мухиі
бароям куш мсомад. Ба ҳар ход, сабабҳои днгарс хам буд. ки
ман мавзӯи аз вазифаи муовинй рафганамро ба вазири маориф
Ьоиул Додихудоева маірах сохтам. Далели анналам он буд.
ки дар чанд ни.насі рсктори донишкада* до гасит Мунира
Л6дуллоена изхор доштааст, ки «Аеозодаро барии рекюрй
онардаанц». Сабаби дигар он шуд, ки вакте ки ректор ба
рухеаіи рафт, иҷрокунандаи вазифаи ректор на бандаро, балки

99
муовини идм, профессор Нодир Одиловро муаррифй маму.,
Ҳол он ки дар холата мабудани ректор, ӯро фақат муовини
таълим и ваз карда метзвонад. Дитар ни ки дар ду-сс мочи
фаъолиятам хама мудироиу деканҳо дар аі рофам ҷамь омаданд
ға фақат «Асозода» туфтанд. Оихо изҳор медоштанд, ки «акнун
Институт дар шахеи Асозода муовини таълим, ки нақшапу
ҷараёни таълимиро мефаҳмида бошад, ба фаьолият пардохт».
Ин овозаҳо ба нафси ректор расида пагоҳие даъватам кард на
гуфт: «Офарин, Асозода, ахди кормандони Донишкада шуморо
хеле хуб мепазиранд. Махсусан, бонувон аз шумо изхори хушӣ
мснамояяд». Рӯзе бонуи кореягие бо ариза муроҷиат намуд, то
ки ба вазифаи ассистента шомили кор дар Донишкада шавад.
Бо эиюн панҷ-шаш дақиқа сӯҳбати касбӣ намуда, ба хулоса
омадам. ки ӯ наметавонад муаллимаи мактаби олӣ бошад. Бо
хамин далел, ба аризааш радия нависондам. Як замон Муштра
Абдуллоева маро хосту гуфг: «Мавзӯи кадрро дар донишкада
ректор ҳал мекунад, на муовини таълим». Ӯро гӯш додаму чизе
изҳор надошта аз дафтараш хориҷ шуда, ҳамон лахза аризаи
истсъфоямро ба унвони зазири маорифи ҷумҳурй омода сохта,
рохи вазоратро пеш гирифтам. Аризаро ба қабулгоҳи
Б. Додихудоева супоридаму назди Ниёз Сафаров даромадам,
ки бо Абдуҷаббор Сатторов шоҳмот бозй мекард. Мавсуф
амали бандаро наиазируфт. Баръакс, хохиш намуд, ки
вазифаамро идома диҳам, андактар ректорам таъин мекунанд.
Ман розй нашудам ва ба эшон чунин изҳор доштам. «Ниёз
Сафарович, бароям айб аст, ки бо бонуе рақобат мекунам.
Бигузор худаш ректор монад. Мехоҳам, ки ба сифати профессор
боз ба кафедра баргардам. . . » Рӯзи диі ар ба Донишкада ҳозир
шуда, дсканхову мудиронро дамъ намуда, мавзӯъро ифшо
сохтам ва бо ?шон хайрухуш кардани шудам. Он ҷ0, ки
русзабоихо бсштар буданд, изхори норозита намуда, хостанд,
ки дастаҷамъй ба вазир мурочиат намоянд. ю ки аризаи маро
имзо накунад». Ба онхо изхори миннатдорй баен намуда,
каіііиміі аз вазифа рафіанамро таъкид сохтам, а иловаи
далелхои боло, боз сабаби диі ар он шуд, ки дар маьракас аз як
чехраи фархантӣ шунидам, ки мегуфі. « созода дар давраи

100
ошнптхт на лифа іи риф»». Орс, он шахсдурус» мсіуфі. Гӯи.ам
бод мсёф», ки на»а»»дорхоям исми бандвро ба рӯйхаги еиёҳашон
дохид намудаанду шарм мсдошгаачд, ки ягон чорас ннсбаіи
як ирофсосорашон биандсшанд. Аз омадани кӯдобиқо ба
ҳокимия 1 дафтае гузашгу як полковники милиса оид оа назора»и
роххо баидаро дида »уфт: «Шаби дахуми декабр як дасіа
ҷанонмардони кӯлобие, ки ба шахр ворид шудапд, ҷамъ
омаданд ва руйхаіеро аз назар гузаронда гуфтанд: «Мсгӯянд,
ки дар кӯчаи Турдисв 47 Асозода ном профессоре аз Фархор
истиқомат мекунад, ки солхо дар хориҷа будаасғу еохнби
мотиву молу анҷоми биеёре мебошад. Х,амин шаб чанд кас
туда ба хонааиі зада даромадан лозим аст», Лввалан он
полковник ба карори онҳо зиддият нипюн медиҳад ва піахеи
дуюм як шогирди собиқам аз Воссь будааст, ки ба
қарорбарорқо гуфтааст: «Агар шумо хозир ба хонаи Асозода
ҳуҷум оварданӣ шавед, бо хамиа Калашников хамаагонро
меиарронам. Асозода устоди ман асз. Нисфи кӯлобиҳоро маҳз
ӯ дохил мекунаду мехононад. Канй кй рафганй act барои
таллаву тороҷи хонаи Асозода, канй хезад аз ҷояш». Дасгаи
қарорбарор ноилоҷ аз раьяшон мсгардад. Баьдхо фахмидам,
ки еардори он дасіа авбошбачае аз маркази иохияи Фархор
будааот. Кадоме аз ватандорҳоям рӯзи ҷанозаи Одина Ҳошим
ӯро аз дур ба ман ошно сохт. Аммо лозим надонкстам, ки ба он
«қаҳрамони миллат» ҳарфамро ҳайф бидорам. Ду хафта
гузашту ои «қахрамон» кушта »ардид. Дар ботин гуфтам: «Боз
як дузд дар ҷомеа кам шуд, ки ба фоидаи мидлат хохад буд».

Аризаамро вазир имзо намскард ва ман ҳам еари вазифа
ҳозир намешудам. Аз ин ходиса Мунира Абдуллоева хабар
ёфта назди вазир мсравад ва хохиш мекунад, ки аризаи Оандаро
нмю накунад. «Асозода барои Донишкадз лозим аст», -мсі ӯяд
рекгор ба Б. Додихудоева.

Сеюми фсврал ба дафгари Б. Маҳмадов cap задам.
Масдихаги хафіи бародарашро дошт. Панҷумк фенрал, ки ба
ру ш іумьа рос» ом ад, маъракаи хафги генсрали зиндасд
Ф. Абдуллоев рӯи хавлии яке аз бинохои исгиқоматии 101-ум
бар» узор шуд. Ҳаво і ӯс мегиристу мардумро тар мееохт. Ьсш

101
:п дѵ се хлзор адоқамандон аз Дутанбсну Қисору фархо 1
К\ зоб ласта даст мсомаданду даеги дуо мсбардотіанд Кап'
бо манд нафар аз дусгону наздикши Бобохон сари роқ Қар U
I ирнфта, мардумро иазирой намудсм. Идам хасі, ки он рӯҷ р'('
\афг доги садкидлоЗ биринд андохтанд. Соатҳои 12-й рѵ
ноилоҷ дсги ҳаппумро омода сохтанд.

Вазьи ҷумҳурй юрафт Ру ба харобй меовард. Тоҷиккутй
дар анҷ буд. Аз вазора тхонаҳо cap карда го муассисаҳои
ҷшиап! ніахсони шубҳаноку номақбулро аз сари роҳаиюн дУР
меаидох ганд. Ҳар рӯз маҷлисбозй буд. Ҳама ran мезад
Бснггаринҳо аз иайи мансабу назифагирй буданд, Фабрикаву
заводсро гаҳги тасарруф қарор додан касби биссриҳо аз
минтакаи Кӯлоо гардид. 1 асаввур кунсд. ки собик ошпаз
фабрнкаро сочиб гардид. «\1о ҷанг кардсм, мо ҳукуматро
баркарор намудем. мо бояд хӯҷаини асосии шаҳр бошем»,-
чегуфгаид «тербачахо»-и ҳама нохияхои собиқвилояти Кӯлоб.

Хамои рӯзи маъракаи Ф. Абдуллосв собиқ вазири маорифи
ҷумҳурӣ Зокир Вазиров. ки бо Б. Маҳмадов ошноӣ дошт. омаду
пахлӯи мо дасгҳоро ттеши бар шрифт. Як ходиса дилхарош
нзм^ д. кй хамкоронаш дар вазорат дастҷамъӣ омаданду вале
§а вазкри собикашон даст доданро равон надиданд. «Ачаб
лукёг».-!хф ;ач мурочиат карда ба 3. Вазиров. ки худро хелс
норохд хис менамуд. Худ ба худ мегуфтам «ин саворхо. ки
♦мрӯз *5а гайр аз худ касеро намебинанл. пагрҳ числи Вазиров
об. а ; лаванд. чй кор мекарда бошанд?». Сипас ба Зокир
йа гиррь пн ох карда іуфшг. Зокирчон, имкороваіро дидй,
Зсі ••іашянад. ки шож сари вазифа эиеязо монанди хамикхо
шьовхоро -рубшвр», «Не- хеч. зох»--гуфт дар чавоб 3. Вазиров.

■ гк яи: чаид р<ж дар зажлшкаи Вазора т м огх&глрй <жхмон»

" ш»ифт; t тип 1 Asmuuhs 5с* ервя S- Мах«адлв ьа С*аад §а

wm»f» «ав кж яттдя *§Щю6яяа бул. «чот сф7 Хлтчушит
л-27' Д2Г.ЮЛЯШГ кягуанд. к*г зву эасг:

с тгжлзжжгщвяш г тш** Sjwaos- &■„

*аѳмг л^ряийг жэм* яиавчит«шк»': *?с:1Гаа?г . .

У щг*

Ші
Бегоҳии шашуми фсврал ба восигаи барномаи ахбори
ІСДСВИЗИОН эышіі карданд, ки чанде аз саркардагоии оииозмтсия
Мирбобо Мирраҳимов, Ақмадиюҳи Комил, Хуршсд Назаров,
Хайриддииов, Мудло Дчики ссбисюиӣ (Алиев Аҷик) ба хабг
іирифіа шудааид. Хдмин бсгох хабари раемии додсигоии кулли
ҷумх,уриро дар маириди делои ҷиноягӣ кушодаи ба раиси ҳизби
демократа Шодмон Юсуфов, раиси хизби нахзаіи исломй
ҲимматзодаШариф,собиқҷонишинисарвазир Давлаі Усмон,
Қозй 'Гӯраҷонзода, (Қахҳоров) шунавоида шуд. Ҳол он ки дар
Сессии и 16-уми Шӯрои Олй афви умумй эьлон гардида буд.
Ин тадбир чунин маьнӣ дошт, ки ба сулҳу салоҳ омадан
мушкилиҳо дошт. Номбурдагон дар кишнар набуданд,
метавонистанд, ки дар хориҷ нсрӯҳои зиддихукуматиро гашкил
диҳанд.

Дар дараи Ромиг вазъият чун псштара ноором асг. Гӯс байии
дасчаҳои муҷоҳидину ҳукуматӣ гуфтушуннд сураг шрифтааст.
Ф. Абдуллоев ҳам дар сафари ҳамин мудоқоти гарафайн
қурбов шуд. Мақсад ии буд, ки ошюзитсия силоҳро ба замин
гузораду тарафи давлаі гузарад. Аммо баьди шунидани
эъломияи додсиіони ҷумҳурӣ чагар онхо ба афви хукума г бовар
чекарданд. Не, албатга, хро ба хубӣ мефахмиданд, ки онқоро
ба ҷазо мскашанд.

Ҳафгуми фсвра.1 бо ҳамрохии Б. Маҳмадов ба кдрияи Тӯда
рафгем, он но ки бошандагонаш замене аз Балҷувон м>хоҷират
карда будавд. Яьне. мардуми ин деҳа мехосг, ки ба ёдбуди
собиқ сарлори шӯъбаи мидясаи Ҳисор иони хайроі дихад.
Маьракаи едбуд дар масҷиди деҳа сурат гирифт. Моро ба
хучраи аюхидае даъват карданд. Ҳаво сард буд. Дар бо:м анп
хам чанд чой посгхо мошинро тафтиш карданд. Ҳамин бсгох
буд, ки Абдучаббору Махмадюсуф хона омада. боз маст>алаи
ба кафедра баргаштанамро хохиш кардацд, Мефаҳмидам, к и
онхоро муднрии Абдулхай азият медод, харчи зудтар мехостанд
аз рохбарим муадлішашон хал ос шаванд Ба онхо фармудам,
км ба вазорат раванд. Армза додаач, имзо, ки шуд,
барм стартам. Н ӯху ни фсврал, соаги ездахунмм мачлиси
ректорат гузарондам. Шогирдон кам ба дарехо мсомаданд.

*03
>cu>iV* ндысхосіакл. к* хлмарӯзд сарм вазифа \ознг
ііаілкі Вазы»*ш косрому бал б> инн чаги харакагн нактнен,
uiaxptv бахена мекардак і Тздаб пачхдам. ки сарфм назар а <
чіу-нкадмхо кшткрокж юнншчуёнро бело бурлак л озим чсояд
т ,г> ха-фелрахо иавбатдор* норм тавал ва лкгар маеъадахои
зобасгГ За еазыигги акшчу іарокяро баррасӣ намудам. Як
pCi қабл дар вазораг хам масьадахои марбута матрах
ар адакд Баъд аз мачлкс ба дафтари Н. Сафаров даромадам.
\бдѵчаббор> Махчадюсуф хам маро хамрохӣ карданд. Онҳо
часъалаи баргаштанк бандаро ба кафедра бори дигар
хотирнишон сохтанд. Сухбаги моро ректори Университсі
халалдср кард. Маыум буд, ки Ф. Тоҳиров чандон пае омадани
маро ба факултст намехост. Вай чунип изхор дошт: «Ҳоло декан
нктнхоб шавад. конкурс шавад, баъд мумкин. . . У аз он
метарсид, ки баргаштани ман ба дсканшавии дӯсташ
X. Шарифов хаяад мерасонад. . . Бисту дуюми феврал
донишчӯёни кӯлобиро чамъ оварда, бо онҳо сари назму низом
дар Доиишкада сӯхбат кардам. Вазъият чунин шуд, ки онҳо ба
у сто тону мудирон ва деканхо итоат намекардатй шудаид
Шикоят бисёр меомад. Онхо ба деканхо мегуфтаанд: «Гарант
накун, мо галаба кардем. бахора гузор, вагарна. . ». Ба онхо

фахмондам. ки бо чунин амалхои нохубашон обрӯи ми.пака
на Сарвари Давлазро мсрезанд. «Ғалаба» хам ки карда
ботнанд. аз фурӯтанй кор бигиранд. Бисту сеюми феврад рӯзи
таъсиси Артиши миллй эъдон гардид. Ба ин муносибаі дар
майдони «Озодй» расми іузангг таршб ефт. Боз хамон баирақу
шиорхои замени советй боло шуданд. Мсгуфтанд, ки псрухои
хукѵматй дара и Ромит ва минтакаи Қаротсгинро аз даеги
мѵчохидин озод кардаанд. Вазьи шахри Душанбе бех.ар шудан
дорад. Ин рӯзхо Рамазон хам буд. Аксари мардум рӯза
донпанд. Дар ҷангхои шахрвандй ва ба хусуе дар ду мохи
айва ли ба сари давлат нишастани кулобихо аз намояндаіоии
митпака бисере азнавонон кунпа шуданд. Ьинобар ин хамарӯза
(ар мохияхои Кӯ л об маъракахои едбудсурат ме.иранд. Дар

Ч,ьи„ сдву.іхо Ka„o»„naW» шурои Ол« »а *Уку«ат б0
к.ѵмондойхои «Фронти халки», монанди А. Достиев, Ё.

104
I ггимов. С. Сафаров. Ф. Саидов, Хоча Карим иштирок намуда.
па сурогаи фарзандону занони бевамонда ва хешу ақрабои
' рбон ш у д а г о н и рохи озодй харфхои тасаллоомез иброз
медоштацд. Ҳамзамои боиувони бехонумонгашта, бачаҳои
бспадармонла суха» мсіуфтаид. Дар намокши телевизиони
іѵфта шуд, ки аз як нохияи Бохтар 300 кудобиро кушгаанд.
Аммо аз гарафи шшозизсия чй тсъдод «ба мохкгирй» рафіданд.
баек намешуд. Онхо низ точи к буданду дар дамой нохия бо
кӯлобихо беш аз 50 соя дар як мухит рузгор медиданд. Харду
чониб бошандагони кухнеюн буданду онҳоро ба мақсадс чаш
андохтанд. Миёни кӯлобиву каротегинй ҳсч фаркс гузошіа
намешуд. Ҳоло онхо аз якдигар мстарсидаид ва дар си мои
якднгар душмани чонии хегаро медиданд. Бозихои сисей
тоҷикро дарбадар сохту акнун Сарвари Данлат аз нами чамьи
ОНҲО буд.

Оюзи бахори 1993 ва ба катл расилани Сайгак...

Мохи марти 1993 огоз гирифг. Нерӯхои зидлкҳукумаз й ход о
хам дар минтакаи Қаротегину Бадахшони Кӯҳй фаі.олияі
мекунанд. Урдуи давлатй бахри о зол сохтани нохияҳои марбуга
аз «сиёхкорон» ба мубориза пардохгаанд. Дар ии набардхо аз
хама беш ҷавонони кӯлобӣ кушта мсіарданд. Аз як нохияи
Фархор 64 кас ба қатл расид. То ин муддат Вазораги дохила
118 нафар кормандони хешро аз даст дод Ба хамин монанд.
Вазорати корхои бехагарй ба қурбоииҳо рӯ ба рӯ омад, ки ба
хисобс 40 нафарро ташкил чсднҳад. Акнун набардхо так іи
нартизаниро мсгиранд. Дар заминая воқсоти Гоҷикисгон, шаби
ездахуми март гелсвизон муеоҳибаи Презнденти Ӯзбскиеюн
И слом Каримовро бо чухбирони .іемокраімаоби чахон шшюн
дод. И. Каримов дар муеохибаи марбуга чунои харф мс іад. ки
іус маношқи чашзадаи Точи кист онро аз наздик дидааст. Худро
хамчун режиссёр» чангхои шахрваидй мешннохт. Маълум
гардид, ки аз нахустин рӯзхои оюзгирии набардхо ӯ мавзӯъро
таҳти назораг карор дола, хавонаймохои чаніиашро бо коми
нсрӯхои хавоии СНГ дар нобуд сохтани исломиён сафарбар

105
намудааст. Ҳатто вазири мудофиаи Тоҷикистон
Шишлянниковро одами худ мсшуморид. Чунон ки қаблап
гуфтам, И. Каримов аз ҷангҳои шаҳрвандии Тоҷикистон
маифиаги хсшро мсҷуст, Овозаҳос, ки гӯё Вахшонзаминро
карорюҳи ӯзбскхо карданй будааст, дуруст мебаромаданд.
ГТӯшида набуд, ки баъд аз Сессияи 16-ум ва барқарор шудани
ҳукумаги қоиунӣ дар муқобиди нсрӯҳои давлатй исломгароён
мсисюданд. Он дастаҳое, ки бо номи демократу диіар дар
майдоми «Шахидон» қарор доштанд, і ӯё беному нишон
монданд. Бссабаб нест, ки монанди Афюнистон истилоҳи
муҷоҳидии вирди забоиҳо мегардид. Онҳо ҳукумати навн
Тоҷикистонро пурра коммуниста меномиданд. Дуруст аст, ки
набард байни коммунистону нсрӯҳои дсмокративу наҳзагӣ ва
диіар ҷиноҳҳо ҳанӯз феврали соли 1990 оюз гирифта буд.
Майдони «Озодй» низ бо дастгирии коммунистон арзи вуҷуд
кард. Яънс, мусулмонҳо бо коммунистон мечашиданд.
Мучоҳидон касонеанд, ки бар зидди і айриисломихо чаш эълон
мскунанд. Дар чунин ҳолат кишвархои исломӣ дастаҳои
муҷохидинро хаматарафа дасттирӣ менамуд. Сарварони
муҷохидон ҳар сари вақг назди идораҳои марбутаи исломй
ҳиеобог медоданд. Чунин амал дар Тоҷикисюн аз Афғонистон
кӯчоида шуда буд. Дар ҳамин вазъияч раиси Шӯрои вазирони
Точикистон Абдуллоҷонов ба воситаи радио мардумро дар
мавриди эълон доштани забони русй хамчун забони давлатӣ
огох сохт. Гузашта аз ин, хама сохторҳои давлаідории даврони
совета аз нав эҳё мешуданд. Ин чиҳатҳо боис мешуданд. ки
мухолифини давлат сафхошонро афзоиш ;хиханд. Дар он сӯи
дарёи Ому 21 хазор туреза ҷамъ омадаасі, ки ҳама чавонони
онро хатман ба дастаҳои ҷантй табдил хоханд дод. Ба ибораи
диіар» кдроргоххои мучоҳидин чи дар минтакаи Қарогегин ва
чи тимол и Афюнистон ташкил меёфтанд. Тасаввур метуд, Ки
хдма мардуми Қаротстан, Вахиё дар мукобили Кӯлобу Ҳисор
карор мегирифт. Табиисг, ки бо об шудаии барфҳо фаьолияти
чднгии мучохзстин афзоиш меёбад.

Фаъолиятам дар Донкщкадаи забонхо идома ебад хам, гайри
ншлу хохшдам сураі метарад. Рекюр «ro“ исишиходи теоаро

106
кабул надо рад. Мсхохад чилав факаі дар ласте худа и« бопцд.
Боа ба Ниса Сафаров мурочиаг намудам, «кичон сабр куисд»,
мегӯяду чавобам намедихад. Ният лорам, ки аз I. -уми март
cap карда дигар сари вазифаам дар Донишкадаи забонхо хозир
патанам. Ин табу рӯэхо С. Сафаров ба вое ига и телсвизион
мардумро дар баробари насихат кардан боз тахдид хам
менамуд, ки ба манфиати давлат нахохад буд. Наврӯзи соли
1993 дар вазъияти дигархсл іар ииёда і ардид. Се рӯз рухсаій
льдов шуд. 24-уми март рӯзи аввади Иди Рамазон хам буд.
Наврӯз бо Рамазон омезиш дода шуд. Ьа ин муносибаі дар
варзишгохи Фрунзе намоишхои ид она ташкил дода шуланд.
Сарварони хукумат ишіирок карда кд. Ин чихат нишонаи оромй
дар пойтахтро доніт. Дар ин ду-се мохе, ки гузашт, то чос
фишори қумондонҳо ва онхос, ки дар баркарорінании ин
хукумат иақш доштақд, болои вузарову сардори давлаі идома
меёфт. Дар вилояту ноҳияҳо низ онхо раисони хукумаіро
намсгузоштанд, ки вобаста ба талаботи конун корхошонро нет
баранд. Вахшонзамин нурра ба ихтиёри «бачахои» Фай зал иву
Хода - командир ва Саи/ано Шамолов гузашта буд. Ьа ибораи
дигар, ин минтакаро се кумондон байни худ такси.м карданд.
Дар Кӯлоб бошад, Қурбони Чол ном кумондон майдо і ардид.
Дуніанбсшахр дар итоаги «бачахои Ёқуб» қарор гирифі.
Сайгак чунин гурӯх насохі ва бо номи «бачахои Сангак»
истилох вучуд надошт. Сангак бештар бо давлат хамкорй
менамуд ва манфиати шахсиашро камтар медид. Факаі як
писари анаашро райей хукумати Фархор гаьин карду бас, ки
Бояковаш меномиданд. Махсусан, намни Саш ак дар но ба ҷо
кардани і урезахо ва онхоро ба делу нохияҳояшон
барі ардондан. ба назар мераеид. Уро бештар бо номи раиси
«Фроігги халқй» мешинохтанд ва хама «бачаҳо» аз ӯ чаш ми
таре доштанд. Сангак фаъолияташро байни пой тахту
Вахшонзамин пиёда мссох, Омад-омади С. Сафаров, ки мешуд
хама милисахои шахр дасхоро рое. мекарданду салом арз
медоппанд Агар Сангак май.™ сарвари давлатро дидан
мекард, каблаи ларвозаи Қасри Президент ба рӯяш кушода
ме,ардид. Тамоми дарвозахои ваэорату муассисахои дав ,атй

■Ч 107
ва хкёбону шохроххои чумхури барои ташрифи С. Сафари
«сабз» буд. Бинобар ин ки аксар вазирони кӯлобизодро ма\і у
ба вазифахо оварда буд, эхгиромашро ба ҷо меоварданд ва ба
гашнику таргибаш мусоидат мекарданд. Масалан, 21-уми мар,
дар ҷаиши Наврӯз, ки хукумат низ иштарок доіпт, С. Сафароі,
бо чанд «бачахояш» дар холати тан і анавор майдонро давр заду
дар минбар пахлӯи Э. Рахмонов қарор гирифт. Баьд ЁқуО
Салимов бо ёвархояш майдонро чарх зад. Сипае Файзалй бо
«бачахояш» бо еару садо дохили майдон шуду аммо давр назад,
бачки ба минбар баромаду нишаст. Он рӯзҳо Файзалй ба ҳеҷ
кас итоат намскард. Ҳатто Бобои Сангакро нодида мсгирифі
Воқеаи, воҳимаи С. Сафаров саросари кишварро фаро гирифіа
буд. Ҷо-ҷо мешунидем, ки қумондонҳо ба фаьолияти касбии
хукумаі халал мерасонанд. Махсусан, Файзалй Саидов бо
«бачахояш» ба «фабрикам одамкушй» іабдил ёфга буд.
«Бачахояш» рӯйхати дсмокраіу растохезу наҳзатиқоро сохта,
онхоро ноі ахон аз деху иоҳия ва махаллахо даепир намуда ба
ката мсрасонданд. Шохидон рӯзи дафии полковник
Ф Абдуллосв дар нохияи Фархор накл карданд, ки аз як
хоҷагик Карл Марке 25-30 иафар озодандешонро бо коми
демократу иоломй ба мошипи боркаше бор карда, берун аз
еархади нохия мепарронанд. Чунон ки іуфіам, дар диіар
гӯшақои Кӯлобу Нахшонзамин хам «сиёхкорон»-ро юза
мсиамуданд, Қаеосгирии ҳамеоя аз хамсоя бо дасіи «бачахо»
аач іирифг. Ин амалхо боиеи порохагй ва іаішіиши ҷиддии
Сариари Дашки мешуд на габиист* ки чорахо мсакдешид. Аммо
он даврон худи сарвар хам бонд худро эхтиёі мскард. Ьадбахтй
трон буд, ки вазораіхои қудратй чаидон фаьо.ч иабуданд, зеро
шӯъбахои асосии онхоро қумондонхои нохонда на суньи иішол
карда буданд. Нимахои дуюми феврал буд. ки Лангарй
.іані арисв банд аз чарохати дар иабарди I орак мрдошгааш
»ар Хучакд фавтид. Насади Уро ба Кӯло онарданд. Ҳама
еарнарони даалаі, аз чумла ). Рахмонов, А. Доеіиси на диіарон
дар маі.ракам дафии «қахрамои» иипирок карданд. Хдмон ру3
Саш ак баьд а»кабрисгон бар» ангган ба **анд ,ан а' "а иіикоцаш
»Ус Iуфгабошад, ки «ин хукумаі нашуд. онр° и»а ікардан ло1Им

108
мсояд». хеч чон бахс набул. Ӯ чунин кудратро ДонггДар чунин
холатхо аз исрӯи сеюм кор гирифтам лозим омаду оеюҳин 30-
юми марти соли J993 /іар маьракаи зодрӯзи Ф. Саидов харду
кумондони «дарачаи авнал», ки якдигарро «иадару "исар»
мсномиданд, сличена ба катя расокда шуданд. Бегохии сиюми
марг тслсвизион сабісро азсархади Панчу Афгонисгон мамоиш
дод, ки он чо С. Сафаров, А. Досгисв, Р. Мӯсосва, академиком
М. Осимй, М Диноршосв ва боз чанд тан аз шахсони марбута
сари мавзӯи сулху салох ва бар»ардондаии іурезахо аз
Афгонисгон бахс мекарданд. Аз хама беш С. Сафаров фаьол

мснамуд. Як мурочиаташ ба іуреза/он дар хоіирам мондаасі,
ки маъкан чунин садо дод: «Қамвагаиои, хамшахрисии азиз,
биссд ба хонаву дархотон, дигар шумоенро хеч кае азиат
нахохад дод. Шумо ярокхо гонро бисред, ии чо сидоқи нан лозим
мешавад". Синае С. Сафаров назди он сӯи рӯдбуда» он сари
гаъзим фуруд овард. Ҳамон рӯз С. Сафаров бо чархбол ба
Душанбе омада, боз ба қароргохаш шахри Қургонзеппа, ки
бачу качаш он чо иқомат мекарданд, бармсгардад. Аз рӯи какай
дух гари Сашак чунин бармсояд, ки надараш баьди сафари
Панчу Душанбе худро хасіа медиду ба исіирохат нардохг.
Законе кумондони шахр полковник Бобосв эаш »ада, аз Саш ак
хохмIи ба чо опардаасі, ки ба эодрӯзи Файзалй рана/ід. Саш ак

розй мешаваду якчоя ба ( онхоэіехникум меранамд. «Надару
ііисар» якдиіарро ба огӯш меіиранд, го дер раксу бозй
мскунанд. Ҳаио Шишляниикови вазир хсле ба раке дода
мешавад. С оагхои яки шаб С ашак хаирухӯш карда, рун хаилй
мсбароац. Файзалй «падараш*.ро ю беруи хамрохй «скупал
Лахэаи хайрухуш салон пірс біхіанд мешаваду гуі гавчи шіі

( атак бо ......,а ба чаіими чаш Фай илй іир холй мскун іл

«Ьачахов-и Фай-ид», ха болои бом, ларах,„„ д,р
омолабош ««pop дошіаанл. бс.аргвбона ,Ир холй мскуштд

О" х»«..л лутвор бул ......... ки вал,.и», чй „айв ру,

долине. Дар наі ича С. Сафаров бо чихихои (вара....о ба те

ба КДТД мсрасаил. А, чоииби Файмд* „в, чаид ган «топа
піулаил. 1 ус часа.,» Сад,,, бо чв.вхоаш го со,™ ІІ-в р9 и
«в, ар рув хавлив Файш» мемоиад. А Досгиса. ки дар

109
обрӯй дошт, бо техника рафта, баъд аз гуфтушунид бп
«бачаҳо»-и Файзалӣ мурдаи Сантакро бо бародарзодақояш
Да влагу Муродалӣ шрифта ба шаҳри Кӯлоб интиқол медиҳад
Дар гаъзияи ҳукуматӣ нерӯҳои сиёҳкор айбдор дониета метуд.
Баъд аз як рӯзи ҳодиса дафни С. Сафаров дар Кӯлоб ва Файзалй
дар зодюҳаш, Совхозтехникуми Куйбишев гаври тантананок
cypai I ирифт. Махсусан. маъракаи дафни С. Сафаров бо
омодагии чиддй аз чониби ҳукуматиён бартузор гардид. Раиси
комиссиям дафн. муовини аввали раиси Шӯрои Олй А. Достисв
чанд дақика дар бораи роҳи тайкардаи Сангак ва хизматҳояш
тар барқарор намудани ҳукумати қонунй гузориш дода.
митинги мотамро ифтитоҳ бахшид. Раиси Шӯрои Олӣ
Э. Рахмонов ҳарфҳои гасаллоомез изқор дошг. Турбати
С. Сафаровро ба қабристони шаҳрй интиқол доданду роҳбарони
ҷумҳурӣ бо чархбол ба Қӯргонтенпа омаданд, то ки дафни
Файтатпро низ ба расмияг дароранд. Дафьаган чанд мактабу
муассиса ва хочагиҳоро ба ыомхои С. Сафарову Ф. Саидов
гузоштанд. Албатта, С. Сафаров вактҳои охир хеле
динломатона сӯҳбат менамуд ва мардум зиёдтар дӯсташ
мсдош гагй шуд. Аммо Файзалӣ Саидов аз қотиле беш набуд.
Ӯ ду-се сол каСсоси падарашро аз бисёр бсгуноҳон і ирифт.
Одамкушиҳои ӯ ҳатман ба сахифаи гаьрих дохил мешаванд.

Идомаи фаьолият дар кафедра

Масъалаи ба кафедра баргаштанам 15-уми марти соли 199?
хал«ардид. Дар фармони вазир омада буд, ки фалонй аз вазифаи
ЧОНИНІИНИ ректори Донишкадаи забонхобавазифаи нрофесеорй
ба кафсдраи назария ва адабиёти навини форсии тоҷикии
Университети даалатй интиқол дода шавад. Ба асоси фармони
ватир рскюри Университет бояд фармони хсшро содир мссохт,
аммо ин амал 10-15 рӯз тӯл кашид. Ф- Тохиров харчиро баҳоиа
карда фармон намедод, ҳол он ки банда as 15-уми март дар
кафедра фаьолият менамудам. Дар ин ҷода деками нави
факуиег, профессор Худой Шарифоа чандои кӯшит

110
ZvMMбандаро со лир Імоял. Ҳамзамон хохиш карлой, ки
тк'кторро бубиаам. Ректор ба хушӣ қабулам намул на іуфг.
!<Рскіори Донишкадаи забонхо ба май чаіш бор занг зада хоҳиш
намуд, ки фармони шуморо содир накунам, то ки боз ба вазифаи
муовиниазон бар, ардсд». «Албатта» чавоб додам ба
Ф. Тохиров. «М. Абдуллоева гумон аст, ки монанди банда
муовини таълим пайдо кунад. Бинобар ин мехохад, ки маро
дошта бошад. Аммо май намсхохам бо ӯ ҳамкорй намоям. . . »
Ф. Тохиров маро шуниду гуфт: «Чй шумо корро медонед-ми?»
«Оре»,—гуфтам ба ректори нодидаг ири Университет. Зимнан аз
эшон эрод ней, овардам, ки чй магар я, он профсссори дитар
доред, ки ба ҷои ман дар кафедра мукаррар созед. Чй маіар
банда арзанда нестам, ки 15 рӯз боз фармои намедихед?
Ҳарфҳоям андак чанбаи тахдид пайдо кард, ки ректор «не, нс,
шумо арзанда, ҳамин ҷо якҷо калон шудем, мо аз солҳои
донишҷӯй ошно хастем. Худи ҳозир фармон медихам, ки аз
якуми апрел иҷрокунандаи вазифаи мудири кафедра боіпед»,
изхор дошт Ф. Тохиров . . . Ха мин тариқ, баъд аз ҳафт моҳи
дур шудан аз Университет дуюмбора 15-уми марти соли 1993
ба хонаи маънавиам баргаштам. Мачлиси нахустинро ба
масъалаи назму низом дар кафедра бахшидам. Аъзоён
Л. Маҳмадаминов, Ҷ. Бақозода, А. Рахмонов, М Имомов
Шахло Сафарова буданд. Бинобар ин ки А. Маҳмадаминов
муддати зиёдс рисолаи номзадиашро барои химоя нсшниҳод
намекард, хаштуми апрел мавзӯи марбутаро мавриди бахс
карор додем. Шогирдони у, монанди Абдучабборѵ
Махмалюсуф рисолакоіпоиро лифт, намуданд, аммо „ай ҳсҷ
нс, ки навиштани рисоларо ба поён расой ад. Ёдам х&ст
чандин маротиба мудири еобиқи кагіноті I
р. Мусулмонкуяои 6„ Абдулхай

рисолаи номзадиаш сӯхбат карда бѵд X m , Л ,и

ки «домуллои МУХ,арам, як ди.а^ба ^ Г** ^
хатман муса„над*и рисоларо болом миnm Мӯ’иа' Дихед,

Но шунидани чѵнип МИмгои ^.-узорам. . . »

чунин паѣдвхо гӯтҳои
11!

мудир еурхй пайдо
мскарданду ми rap қудрати ҳарфхои дигареро иеш овардапро
иамскард. Бист сол боз Абдулҳай дар ҷодаи ваьдадиҳй қарор
мс1 ирифіу бас. Май масьаларо таври дигар ҳал карданй иіудам
Агар дар мӯҳдати муайяншуда рисоларо ба муҳокима пспшиход
накунад, метавонад аз кафедра равад. Кафедра ба номзаду
докюрхои илм зарурат дорад. Монанди ӯ муаллими бсунвон
иур аст. Дар анҷоми рисола худи кас гунахюр дониста хоҳад
шуд. Ба чунин хулоса омадсм, ки хафгаи пспіомад мусаввадаи
рисоларо ба ихтиёри аьзоёии кафедра мсгузорад. . .

Дар шаҳр овоза паҳн гардид, ки шоир Бозор Собирро ба ҳабс
іирифтаанд. Тасодуфан дар бозори «Барака г» бо ду нафар
корманди бехатарй вохӯрдам, ки гуфтанд: «Бозорро моҳигирӣ
равен кардем». Ин ҳарфи рамзнок чунин маьнй дошт, ки дучори
дастаи силоҳбадасте шудаасту барои куштан бурдандаш. Он
лахза андешидам, ки агар харфи ин ду корманд дуруст барояд.
ҳукумаг шарманда хоҳад шуд. Дар шинохти банда мавзӯи ба
хабе 1 ирифтан ва ба ‘мохигирй” фиристодан маьнкҳои алоҳида
дошганд. Шояд он кормандон ҳазл намуданду Бозорро ба хабе

і ирифтаанд, еавол додам худ, ба худ.

Ёздаҳуми апрели соли 1993 дар шаҳри Хуҷанд собиқ
Президенти ҷумхурӣ Раҳмон Набиев аз дунё даргузашт. 12-уми
анрел маьракаи дафни мархум сурат іирифг. Раиеи комиссиям
дафн Абдуллоҷонов раиси Шурой вазирон сухан кард.
3 Рахмонов ва дигар аьзоёни ҳукумат иштирок карданд.
Ҷарасни дафнро ба воси гаи телевизион нишон доданд. Дар
мавриди марі и нобахангоми Р. Набиев овоаахои гуиогун
шунида мешуд. Воксия і он буд, ки у дигар бояд зиида намемоид,

зеро дар бораи воқсахои

солҳои 1991-1992 бисср сирҳоро

мс

г- ,,-г --Г—- - хамшахриёнаш ҷисман нобудаш

^донист. Мегуфтанд, к ‘ кӯлобиҳоро ташвиқ намудани

|сохтаанд,токидарбораи чин аз сессияи 16-ум, вақте

хучандихо ошкор нашавад. ^ ҳалК ИНтихобшуда пазируфча

чехрахои сиссии Хуҷандро айбдор

иаі ардид, дар ин амад баъзе

ки ӯ хамчун президента аз гарафи халк иншхоошуда назируфіа
ш амал----------------------

дописта, хини сархуш буданаш гуфтааст. « Қоло исчед, ман

- Г--Л.П1 «ГЬпяЗи

^ майдони «Озоди» ҷалб кард».
мегӯям. ки кихо кулобиҳоро ^ ^ faun бурд. Ин сир

низ боз

Шояд ИН харфи ночо ӮРО чисман
СЧХІИСІ» иӯшида хоҳал монд. Ҳамии ёздаҳум буд. ки нависандаи
халкии Тоҷикистон, Ҷалол Икромй дар синни 85-солагй нафот
кард- Сенздаҳуми апрел дар хонаи эҷодии М. Турсунзода
юбути шодравонро барои вндоъқарордоданд. Раиси комиссиям
дафн муовини сарвазири ҷумҳурй Зсбо Аминзода буд. Раиси
Шӯрои Олй Э. Раҳмонов дар мавриди хизмагҳои эчодии Ҷ
Икромӣ гузориш дод. Рӯзи офгобӣ буд. Марҳумро дар
кабристони Лучоб гӯронданд. Дар ин масъала Абдучаббор
Раҳмонов хслс фаъолият нишон дод... !8-уми аирел фогсҳаи
ҳафти нависанда назди ҳавлиаш сурат і ирифт. Котиби иггифоқи
нависандагон Абдурраҳмон Абдуманнонов, академик М.
Шукуров, ки домодашон хам буданд ва дигар адибон дастхо
пеши бар фотеҳагиронро хуілома>іед мегуфганд. Бо Юсуфчон
Акобиров якҷо нишастам. Мавсуф «табаррук» іуфіа. як табак
оши иалавро худаш танҳо хӯрд. Аз он ҷо бо Ҳабибулло
Абдураззоқову Нур Табаров ба бинои даҳуми Қараболо
даромада, аз ҳолу аҳволи охашсози шинохта Мирагулло
Атоев, ки баъди ҷарроҳй дуюмбора табобаг мсдид, хабар
гирифтем. Дардаш сахт буд. Завчааш болои сараш қарор дошт.
Миратулло бо чашмони умедбахш моро медиду оби дида
мерехт. Фарҳангие, ки дар бистари марі қарор дошт, аз вазьи
ҷумҳурӣ, рафюри баъзе «бачаҳо» изхори тикояг менамуд. Ӯро
мсдидаму афсӯс мехӯрдам, ки рӯзхои башумораш монда буд. . .
Нуздаҳуми апрсл бо Абдуҷаббор ба Иггиҳодими нависандагон
cap задсм Но нависанда А. Сама,ҷов сӯхбаг оросгсм. Бисгу
якуми аирел киссаи лаваш «Маҳбас» мисни донишҷӯсни бахши
иақди адабӣ мавриди баҳс карор меіирифт Ин рӯз, соаги 11,
толори Ҷомӣ бо 50-60 нафар мухлисони насри муосир нависанда
А. Самадро пазироӣ намуд. Шоир Сайдалй Маьмур низ
муаллифро ҳамрохй мскард. Банда бо сухани муқаддимавй
махфили адабиро огоз бахшидам. Мунаққид Ҷ. Бақозода доир
ба «Махбас» гузориши мухіасарс дод. Мавсуф А. Самадро
ҳамчуи нависақдаи ба кори эчо;чй ҷиддй чуаррифй намуд.
«Махоас»-ро хамчун ходисаи адабй шинохт. Дар іасвири а;щб
хает дар зиндон колабро мсмонад. Метавон қиссаро нахустин
асар дар боби рӯзгори маҳбаснишинхо номид. А. Сама і ба

113
шогирдои гуфт: «На танҳо муқокима, балки хондами асар к«,Гіи
cax.' aCT. A rap хонда бошсд. ташаккур маӯям». Домитҷӯс,,

С. Мусгафо (к. 4), Лола (к. 1), Бакосва (к. 2) доир ба кахрамони
марказии «Махбас» Фил бахс оросганд. Ҳамчунил '
Абдурасул (к. 1) симои қахрамони асосиро ошкор еохт. ьа
аки і.іи С. Ма г.мур нанисанда «Махбас»-ро дар муддаш сс м<»,
баъд аз накти расмй эчод кардааст. Дар иоёни махфиди адабй
муадлиф чанд ҳарфс оид ба қиссааш гуфт. Нависанда
суха наш ро ба шогирдои района сохта изҳор дошт: «Чуаии
сӯҳба ио барои донишҷӯён як майдои аст. Имтиҳон аст.
Пон зла ч сол боз сари ин мавзӯь фикр мекунам. Аз кӯчаи
«Сурхоб», нафароие, ки дар маҳбас кор мскунанд. нақл аз
ҷониби онҳо сурат меіирад. Аз ҳаёти маҳбасбудагон бисёр
чизҳоро омӯхтам. Бисёр мардуми боакланд. Ин тоифа ҳам
ҷисман на ҳам рӯ\ан қавӣ мсбошанд. Мухокимахои аҷиб
доранд Ин мавзӯъ тадқиқи ҷиддиро бояд биіирад. Тарбия дар
оила суст будаасг. «Маҳбас» рамз аст. Мо ҳама дар маҳбаеем.
Ҳоло мардуми мо худ «маҳбус» аст. Аз рӯи ҳолатҳо тахлил
шавад. Ба хотири як лаҳза. Нигоҳи Саг ва Фил. Инсон дар пеши
нигохи Car оҷиз аст. Зоҳиран зиёӣ аст. пуч аст. Ахволи оад
маҷбур кард, ки иа киссаро нависам. Ду сол аз кор ргфіам. Мо
худро сохиби ҳамин давлат намедонем. Ба cam и кишвар
мѵносибати хуб бояд кард. Тарбия нсст. Дар амал бояд нинюн
дихем. ки ин мулк аз мост. Идсали асар ин аст, ки мо ақаллан
дар бораи пояи инсонии худ биандсшем. Аз чақолат баросм.
Аз хама чои чони асар ҳамон ниюҳи Сагу Фил асі. Хама чиз
рамз аст. Боз сари он бояд фикр карл- Ада иет рам* ЛС|- Фил
шахси чамъбастӣ мебошад. Аз сад фил ача як ил сохгсм.
Насихат гуфтам аз мачбурият аст. Аз чихаги банду бает
камбудй над орал. Услубро бояд дид. Сари обГазхо фикр кардан
лозим мсояд. Дар хама лавру замой ноесхон ( насиха,тарой)
кѵшта мешаванд. Унвони кисса мачлии фа ісафи ка кар;иасі...
Ба хотири ии ки А. Самад, одатан, ором, канда-канда сухан
мскард. банда харфхои ӯро бо андак TaW ^доіиі намуда
будам, ки дар боло онхоро майзуратон гардоНдам.
Бисту дуюми апрсл бо Мӯсо як сари капам ба бӯсгонсаро cap
задам. Баьд аз габадяулоти бсаклонаи С. Кснҷасн лама
бӯсюисарохоба ихіиёри дуЗйЮйу рохзанхо *up°P гмрнфіакд. Дигар
намегавонистсм, хар сари ваю бӯечонсароро иаэорат кунсм Як
дафьа дуэдон моду анчомхоянгро бур,ши. Имрӯз хам. ки рафтсм,
дархоро шикаставу кигобукогазхоро нарепюн сфгсм. Хайрияі, дузд
ба китоб эхчиёҷ надошгаасіу онҳоро ба ягмо набурдааст. Ба хулоса
омадсм, ки ором шудани мишака гумон аст, аз ин рӯ бсхіар аст, ки
анчоми бокимовдаро ба Душанбе ингиқол ди хсм.

Бисту чоруми а прел нагохй барвакт ба факулгеі рафгам
Бо декан X. Шарифов сари бариомаи гаълимии «Адабисти
муосир» сӯхбаг кардам. Ман мехостам. ки бариомаи на» ба
унвони кафедра мувофикат намояд. Яьне адабиёти муосири
форсизабонон муштарак тадрис гардад. Ба ин хочир чанд тан
аз мутахассиеони сохаро ба кафедра даъват намудан дозим
меомад. Масалан, академик М. Шукуров, А. Мание зон,
А. Абдуманнонов, А. Самая ва амсоли ононро. Баьд аз
мулоҳизаҳои эшонро о.мӯхтан мешавад, ки бариомаи адабиёти
муосирро навишт.

Чанд рӯз қабл аз радиои ҷумҳурй корманде омаду хохиш
кард, ки дар боби чехрахои сисей оид ба профессор
Р. Мусулмониён изҳори ақида намоям. Банда і уф гам: «Агар
хохед, Мусулмониёнро хамчун устоду олими сохаи
адабиётшиноей муаррифй сохчан мумкин асг. Ба сифач и чехраи
сиёсй будани эшон сӯҳбат кардан намехохам». Он лаҳза
профессор X. Шарифов хам дар дафтари май менишаст, ки
ақидаи бандаро такрор карду сӯхбати сиёсй анчом додан
нахост. Он рӯзноманигор баромаду назди профессор
М. Қосимова рафт. Ҳамин буд, ки 20-уми апрсл дар бариомаи
радиоии «Чехрахои сиесй» ӯ Р. Мусулмониёнро харчи ки
мсі авонис I сисх намуд. ( иёсати мавсуфро маҳкуад кард.

Бисіу нанчуми апрсл, дар Ташаии минчақаи Кофарниҳон
байни мучохидин ва урдуи хукумач задухурд ба амал омада,
беш аз 40 нафар аскари давлатй ба шаходаі расид. Табиист,
ки аз чарафи ошгозитсия низ чацдин касон кушта шудаанд. Дар
мачмӯъ аз харду чониб точи к беҷон мс гардад. Бисгу шашуми
аире;і конфронси илми баргузор шуд. Банда бсрун аз баш,
оил ба «Инкилоби Савр ва ҷараёни адабисти АфгониС10н>!
маьруза кардам. Ният дорам. ки онро дар «Адабиёт ва саньаі.
рун ЧОП биёрам. Ин рӯзҳо ба мутолиаи эҷодиёти А. Сама
машгудам. Портрети бадсие навиштаниам. Ин рӯз бо Абдулхаи
сӯҳбат доштам, то ки рисоларо зудтар болои мизи кафедра
гузорад. Домулло С. Табаров занг зад. Абдуҷаббор сари вазифа
хозир нашуд. Бисту ҳафтуми апрел баъди ду чуфт даре
гузаштан, маҷлиси кафедра іузарондам. Масьалаи омодагй ба
содонаи М. Турсунзода барраей гардид. Чоруми май маҷдиси
илмй сурат хохад гирифт. Дар хамин мачлис мавзуи рисолаи
номзалии Зебинисо Ёроваро тасдиқ намудем. Дар мачлис
вобаста ба интязоми мехнат сухан рафт. Муаллима Шаҳло
Сафарова як мох боз ба дарсҳо намеояд. Ба гумонам ранҷишаш
аз он чихат буд, ки май дар чои рохбараш менишастам.
Пайваста ба ин мавзӯъ. 28-уми апрел аз Абдучаббор хохиш
кардам, км ба Шахдо занг за над. Агар хохиши кор надошта
боіиад равад, зеро дарехояш бссохиб мондаанд. Барой ишшли
вазифа и мудигй эъдон баромад. Декан аз банда хохиш ба чо
ова-> * го кн хѵччагхоямро супорам. Ният дорам. ки ин навбат
н^емторам Дафьан дитар эълон, ки доданд, месупорам. Бисіу
нѵччѵи апрсі тар кафедра ба хотирн нав.патани оарномаи
аѴабиёти муосир ҷамьомаде баргузор шуд. ки дар он
М Шѵкуров А. Маниёзов. А. Абдуманвонов, А. Самад. М.
Рачабов Аб ѵ> котик Набиев ва профессор X. Шарифов иштирок

кардана. акэоёни кафедра А. Махмадам„„оВ. А

Рахмоно

емоз бахши-'к». ' ^ ga тартиб додали барномаи адабиётн

р ОМОНОВ М и «ОМОВ хузур дошганд. Мачлисро X. Шарифов

<j ia. чилави суханро ба банта хавола кард. Ман дар

борам мушкклихос он '-------** "л,,ат*

муекіир изхори акида намудам. Мухокима ду соат идома ёфт.
Хдр калом фикру мулохизахояшонро арз доштанд. Баьэехо аз
ис * и лохи «форси» хазар мекарданд, балки факаі калимаи
«точик»-ро меиазируфганд. Ману М. Шукуров мсхостсм. ки
ісіи муосири форей туфта шавад, зеро номи „лмии

" -- А ни/

адаоиеі

Луисии” ammo А. Маниёзов қатьиян ба

абона-он форс» ме®"Ш6“а. пешниход мскард, ки «о,икй»

асгифодаи «форси» знД «УД ^
, уфга шавад. Профессор X. Шарифон равгаан ба истилоҳи
форей зиддият ни то и на мед од. А. Абдуманнонов на А. С амадов
муштарак донистаин адабиёіи сс хавзаи адабии форси ро кабул
надонп анд. Онхо ба ни акида буданд, к и сс адабиёт ает. Яьне
пешниход мекарданд, ки адабиёги точи к иву форей хамчун
воҳидхои адохида гад рис іпаванд. Дар ип сура г, ду барномаи
форей наннштан лозим меомад. Мархадабандии адабиёіи
муосирро муайян намудсм: маорифнарварй адабиёги цгӯравй,
воқеанигорй (реализмн согсиалисій). Хулоса. сӯхба іи озоде
сурат гирифт. Ин дасіа ба хотири банда намъ ома дан д, ки
иҷрокунандаи вазифаи мудиркро ба ӯхда догатам. Синае,
дастаҷамъӣ як ниёяа чой нӯшидем.

Дуюми май бо Б. Махмадову С. Мирзошоен хонаи
Начмиддини точир мехмонй рафіем. Сохибхона домоди Фо гид
Салимов, хамонс ки дар синфи 5-7 бандаро дарен адабисгу
забои дола буд. С. Мирзошосв. акнун раней . иил гохи сарвари
давлат шуда кор мекард. Он рӯз аз эшон фахмидам, ки Қурбои
Расулро ба дастгох бурдааст. Сӯхба г сари вдзьм сиссии ҷ\ мдурн
сурат гирифт. Мегуфтанд, ки дар сархадн Точикисюну
Ѵфгонистон нооромиҳо ба муіпохида мерасад Овочахо хае г.
ки іиуьбаи милисаи Тавнлдараро муҷохидин бсаслиха
гардондааст. Ҳамчунин чонишини якуми Шурой О гй А.
Достисвро дар М искан гаравгои гирифіаамд. Ии хабархо чу ним
ма ыій дотіанд, ки опиозитеняи тоник дар хама чо cap бардошта
нс года ас г. Маскав хам нопгинч асг, Шояд налги шзхрвандй огоэ
ёбад. Ин нагохй дар Душанбе накдист харакат накард Дирӯз
хам хамим навь буд. Шояд коршиканй боміад.

Солонаи М. Турсунюда

Сеюми майи 1993 бо аъзоёни кафедра мавзуи мачяиси идмии
рузи чорумро бори литар матрах сохіем, Донишчѵсни
шсьрхонро санҷидем. Лола Ғаюрӣ ва Фирӯза Саидова газалхои
МЛ урсунзодаро кнроат намуданду мо гӯш додем. Чоруми май.
чуфіи аввалро хонда, сипае бэ устодону шогирдон рѵи хавлии
оинои ечдахум ҷамь омадем. Ҳамасола аньана допггем. ки ба
асдаіи ма.юри іионр мсравсм. Устодон Ҷ. Ьақозода, М. И мимо»
Л. Рахмоио», А Давронов, Л. Маҳмаламинов, аспират і,

U lap и фо а ва банда донишчуснро рохбаладй кардсм. Одаищ
курской якумро сафарбар мснамудсм. Соаіи дах миёда ач
мобайни дехаи Ьуни Ҳисорак іузашта ба ісітаи Лучоб боло
шудсм. Дар рӯ ба руямои нимнайкараи устод қарор гирифі.
Сари іур гулчо іуіоипсм. Шогирдон газалҳои дӯстдонмаи
июирро кироаг намуданд. Чанд қигъа акс бардоштсм. Силас
ба он тарафи темпа іузашта кдбрхои Малика Собирона, Тӯҳфа
Фозилона. Ф. Мухаммадй. Ҷ. Икромй ва диіар чехрахои
фархані иро зиёраі кардсм. Гӯри Т. Фозилова нообод молла
буду кабри Ҷ. Икромй фурураф іа ба назарҳо расид. Дастҷамьй
аз рохи омадаамон ба бинои таълимй баріаннем. Мсхмонхои
даънатшуда якояк мсомаданд. Соати 1300 толори Ҷомӣ иур аз
хаводороии жоир гардид. Мачлиси илмиро декани факултст
профессор X. Шарифов огоз бахшид ва мехмонхо А. Манибзов,
Ҳ. Шодику лов. Маьруф Раҷабро хайрамакдам гуфт. Акпун
чилави сухан ба банда дода шуд, ки адибон М. Қаноат, А.

Самад, Хдкиазар Ғоиб, Ал иа хм ад Муроди вориди н>лор туда,
карсаки шогирдонро іарміар сохтанд. Аз М. Каноаі хохиш
намудсм. ки дойр ба усзоди маънавиаш чанд харфс парой
юиишчӯёни ташнаи доншн иброз бидоранд. I акрибан ним соат
таваччУхн хозиринро ба лахзахои хо.ирмонс аз рӯзюру
фаъолияіи М. Турсунзо.та ҷалб намуд. Сӯхба.и хуби илмнс
сура, іирифт. Сари дасгархок низ бсш.ар М Каноа, харф
мсзад. Мсхионхоро іусел нам,леи. Панчуми май мафией

.. г u тмя edrr. М. Каноаі имрӯз хам ба

солонаи М. Гурсунзода идома і-ч»

____^..xavrxu ѵсюдонро іуш дод на хамзамон

хотири уст од маърӯзахои усти/w і

харфхои доиишдихандас гуфі. 6* акидаи .и,он «алабисти
совс.й чизс нссі, фака, биот фоизага дшОиаи асид хасіу бас.
Аіар М. Турсунзолаву Б. Гафуров ммруч Дар хас, «сбуданд,
мардуми тоник худкушй памскард». Ьа кисми дуюмн ,уф,а„
М Каноа, розй будам. Аммо адабиси шуранн ак аа„раи
мѵайлми іаърихи миллати гочикро дар карин оис, инъикос
додаасі »а оиро мставон адабиёіи кобили кл ул довиста, хсч

118
іо* но.ичиму дарборй иомидан мумккн ucci, ІИсьри асил дар
ҳама дайру замой кем ба мушохида расидаает. Адабисти
шӯрамй хоси мухиіи ичіимоии худ буд на адибопи юҷик
содикона онро ба воситаи іасвирхои замонавй рун коіаз
овардааид. Ҳамчунии нообол будаии іури ҳуиарманди шӯравй
Г. Фозилова боной баҳси мачлис карор іирифі. банда изхор
доштам, ки «ақаллан конибодомихои Душанбе чамь шаванду
1 ури чеҳраеро, ки боной ифч нхори онхо хам хает, обод кунаид»
Шунида мешуд, ки муҷохидини точик дар самти шимоли
Афюниотон ба фаъолияз пардохтаанд. Шуьбахои милисаи

Тавилдараву Сагирдаііпро бссилох гардоидааяд. Дар минтакаи
Дашти Ҷум хавопаймои харбии СУ-ро зада афюндаанд. Гарс
аз он доштам, ки Тоҷикистон Афгоннстони дуюм мешаиад.
Аслан мубориза зидди коммунистом асі. Дар Россия низ чунин
мукобилат оі оз ёфтааст. Чеченхо муқобнли русҳо мсҷаш анд.
Қиргизхо хам худро ноором мебинанд. Ҳодисахои Тоҷикистон
ба минтақа бстаъсир нахохад монд. Олами иодом гӯё ба ҷӯш
даромадааст. Шашуми май сари мутолиаи дисгонхои А, Самад
карор донпам, ки X. Шарифов бо муовини ректор Замокалй
Қурбонов даромаданд. Ҳамин рӯзҳо овозаи таійиря ректори
Уиивсрси іа Ііахш мешуд. Замоналӣ мегуфт, ки боз Т. Назаров
рек юр мешавад. Мавзӯи ишголи вазнфаи мудирй неш омад. Р
Мусулмонқулов ду сол кабл интихоб шуда буд, чаьлумам нест,
ки ӯро ба кадоч асое аз мудирй кашидаанд ва ба ҷояш тьлон
додаанд. Бтгабар ин интизор шуданам аз рун адодат хоҳад буд
Рекіор, акнун ба ин хукумат хам худро пайвасганй аст. Махз
Ф. Іохиров ба в оси гаи гелсвизион аризаи таҳа и фишор
нависондаи Р. Набиевре қонунй зъд он доела буя A. Cat іорзода
наздам даромад, Ба ӯ низ сад о рати Университету факултет
фишор онцрда исюдаанд. Мухдаіи мудириаш носи сфіаасі на
Octet аз на и интихоб шавдд. Аммо хам декан на хам рек юр уро
барои демокра і буданаш намсхоханд. А риза ди чад хам, аз
рои калом мсафіад, Намсфаҳмндам, ки чаре* барои ахидц
туда каоро фишор меораид. Дар ин кор датах гунох надорад

119
балки садорагро айбдор хоҳад кард, ки бо чунин ама.і як
донишманди хубро ал даст доданаш мумкин мсіпавад.

Хафгуми май маҷлиси деканат сура г гирифт. Масьалаи
тасдиқи тавсифномаи А. Сатторзода барои ишголи назифаи
мудири кафедрам адабиёти классики боиси баҳси доманадор
гардид. Чуи рсжиссери ҳамешагӣ профессор М. Қосимоиа боду
хавои факултетро іаійир доданй мешуд. У ҷиддисна мсгуфт:
«Сатторов хукуки маънавй надорад, ки боз мудир шавад.
Хатман навишта шавад, ки ӯ муовини раиси ҳизби демокра.

буд. . . » •

нюл ’ боа ка*^1аРС"а С5,'6аг Д0Ш,ам- Ӯ »*» дод, КН M0W

ИК.Л бо кафедра хаирухуш мекунад. Сабабаш устои,
рохнамояш Раҳимҷон буд. Шаадо устодашро хелс содиқона
мег і .ируф, на ӯро, ки дар кафедра намедид, худро танҳои танҳо
тҳих менамуд. Ман ҳам им ҳолатро мефаҳмидам. вале барсяш
ери расондан гумон буд. Даҳуми май дар дафтари кориам
«Косаи давр»-и А. Самадро мехондам, ки Парвиз даромад. Ӯ
хушхол менамуд: «Дада, ҳайдама диҳед, нисар таваллуд шуд»
Мохи августи соли 1991 дар чойхонаи «Истаравшан» тӯи
арӯсиаш бо духтари ҳамшаҳрам Абдучаббор Гулчехра сураі
гирифта буд. Габрикаш кардам, бӯсидамаш ва хазор рубл
хайдаашро додам. Бароям бавд аз Манижаи Фотима, набераи
дуюм хиеоб меёфт. Ёздаху.ми май мачлиси шӯрои ил ми и
факултет буд. Декан маро ҷавоб дод. зеро назди ректор
рафтанам л озим будааст. Гӯё дар сӯхбати дирӯзаи декан бо
ректор хулоса шудааст, ки банда ба ивази Р. Мулсулмониён
ҳуччат супорам. Сухбат бо Ф. Тоҳиров ранги ҷиддй гирифт.
Аввалин тахдиде, ки нисбати ман раво дид. он буд, ки гуфт:
«Шумо аз ҳизб баромадсд». «Орс»,- іуфтам ба ректор. «Ҳизбе.
ки худашро дифоъ карда намегавонад ба кй лозим аст?».
Зимнан, иброз доштам: «Чаро шумо хайкали Ленинро канда
партофтед?» Ф. Тоҳиров бо ёд овардани ин, ки май аз ҳизби
коммунист баромада будам, маро тарсонданй шуда Гуфтан
мехост, ки ана дидед, шумо шахеи арзанда набоіисд ҳам мо
шуморо барои ишголи вазифаи мудири мепазирсм». Дммо
хучуми банда дар масьалаи хайкали Ленин уро хушёр сохту

120
1Сй тба-фо сари такяири баъдии Р. Мусулмониёи карор
"Гр дон гг: * Ӯ дигар бариамсіардал, паиро хатмдвба

мекашаид. Саггорюдаро хам. . . » Худоса, «ҳуҷҷатхоро

■ €

май дарвоэаамро Мӯсо

даорслГ Ф ректор ва хамов но 6а арвзаам им» Гуном,,
Лу,омахумй май лараоаа.мро Мусе зад «а киговн
«Становление крупных жанров»-ро 6а ластам лол.
иомзадии Сафар Умаровро дар бораи «Сиевуши Касроив
хондам. И и бача содхо «бееохиб» буд. Касс рохбариаінро оа
уѵіа намегирифт. Аз мудири кафедрам «Филолоіияи Ирон»
Ф. Начмонов хохиш кардам, ки тақаири ӯро ба ихіиёри май
сунорад. Ф. Начмонов ба банда рӯ оварда гуфт: «Мулле
Худойиазар, ту одамшинос нестй, аз ин бача хуой намебарояд,
баьд пушаймон мешавй. Дифоъ, ки намуд, дигар су рогат
нахохад кард... » Дар ҷавоб гуфтам: «Мулло Файзалй, мандат,
харчи ки хает, мсхоҳам ӯро дасггирӣ намоя.м. Мухим нсет, ки
ба кадрам мсрасад с не. . . » Дар ҳошияҳо эродхоямро
нависондам, то ки Умар зудтар онхоро исдоҳ намояду боз барои
дуюмбора диданам ба ихтиёрам мусаввадаро қарор диҳад. Дар
як қисмати шаҳр як ҳафга боз об нссг. Аз Ҷилликӯл бародари
акаи Тоҷмон омад. Хоҳиш кард, ки барои бародарашро сфтан
мусоидат намоям. Ҳоло ҳам маьлум набуд. ки ӯро куштааид ё
дар ягон қароргоҳе нигохаш медоранд. Дар барном а и
бегоҳирӯзии гслевизион ду ҷавонеро нншон додаид, ки якеаш
писари эшони Саидашраф буду днгарс аз деҳаи Навоболи
Ғарм. Онҳо чанд муддат дар он сӯи рӯди Ому қарор доипаанду
афгонҳо бачабозиашон кардаанд. Он ду бсшармона он амади
гайриинсониро қисса менамуданд. Дар сархадот чаши
гарафайн идома дорад, харчанд ки ҳукумат гуфтан намсхохад
Чордаҳуми май дар толори калони Университет, еоаіи |3°®
вохурии раиси Кумитаи амнияти милдй Сайдамир Зухурон
бо устодону кормандон cypai гирифт. Маҷлисро ректор Ф
Тоҳиров бо чанд сухани берабту бемантиқ огоз бахпшҷ С
Зубров дар боран тодтеиои Точикнсто» изцори акила нам,да
,уфг: «Я,о„ Iунахтор бсчазо иамсмовад». Дар маврили 6а',.,с

устодони Унивсрси гет низ саводҳои ш

Ойматов Хаким ном муадлими іаьрих такою
М. 121

вогарона дола шуд. Ха n o
намуд, ки хама
маидоннишинҳоро ба ҷазо бикашанд. С. Зуқуров ақидаи vn
нодуруст шуморида ҷавоб дод: «Дар майдонҳо тамоми мар
ҷумҳурй менишаст. Бмсёриҳо тамошогарон буданду бас
Ҳамонҳос назди қонуи ҷавоб мсгӯянд, ки аз қарду ҷониб даи
ба хун задаанд. . . » Вазьияти имрӯзи ҷумҳуриро чандои ором
намедид. Ба саволе оид ба сарнавишти собиқ раиси шаҳри
Дупханбе чунин ҷавоб шунидам: «Маҳсуд Икромов гурехтааст.
Дар ҷумҳурй несг. . . » Баъд аз ин маҷлис ду-се кас аз устодон
наздам омада гуфтанд, ки 17с «банда ректор мсшудаам». Ҷавоб
додам, ки «овоза асту бас, дурӯғ аст. Соҳибдоре ректор хоҳад
шуд, на камина, ки ҳеҷ гоҳ кӯлобгароӣ нахоҳам кард».
Шонздаҳуми май бо дӯстам Қурбон Бобоев ба хонаи Хайрулло
Сироҷов даромадем. Модарані рӯзхои наздик фавтида буд. Сари
роҳ ба хонаи қудо - Абдуҷаббор cap задем. Сипас, хонаи Парвиз
омадем, то ки ба муносибати нисарчадор шуданаш табрикаш
бикунем. Писарашро Анӯшервон ном ниҳода буд. Ба Таҳмина
идона додаму боз бо автобуси 18 сӯи хона роҳ пеш гирифіам.
Ҳабдаҳуми май бо Ф. Наҷмонов масьалаи муҳокимаи рисолаи
номзадии аспирантам Сафар Умарро матраҳ сохтам. Ду
доктори илм оид ба адабиёти Шарқ бояд иштирок кунад. Баъзе
маслиҳатҳоро, ки ба Умар медодам, қабулаш намеомад.
Назараш дар мавриди Ф. Наҷмонов манфӣ буд. Аз якравии
кӯлобӣ кор мегирифт, ки боиси нороҳатиам меі ардид. Аввалҳои
ию I рисола бояд муҳокима шавад. Ҳаждаҳуми май мачдиеи
кафедра бартузор шуд. Бандаро барон ишголи вазифаи мудирй
бояд нешбарй ѵекарданд. Декан ба маҷлиси ректор раф.у маро
мѵовинаш М. Имомов муаррифи кард. Устодон Ҷ. Бакозода,
А Махмадаминов ва А. Рахмонов дар боран банда харфхои
1 уміарокеро рано дидаиду «авсия иамуданд. Май хам чаид
сѵяцис тар поён и мачлис изхор доштам. Ьаьэс худсарихоро дар
ГфсѴра іаі.ки.і иамудам. Андак Абдучабборро іашидсо,там

;а кардам Б. ии маыій, «и «к.е «с «Ч*р» »а„да

.а taj » .. аѵішпиш ИІѴДа бѵя. »uua
пмоіі барои банда он буд, ки чй наш, раиси шахри Душанбе!
Фмолиддин Мансуров бо чахор ҷондораш, бо чарогҳои
h путан автоматҳо сари гардан то таги дарвоза о мала, аз
ФУ)Шин бо як тарзи хосса поён гардид. Чунин рафторҳо ҳар
МОбиро нороҳат мснамуд ва боиси хирагии табъаш мешуд. Им
1,м яке аз ҳамон қумондонҳои «Фронти халкй» и Ҳисор маҳсуб
мсгардид. Бисту дуюм дар тӯи арӯсис бо хофизи халкй Одина
ҳошим вохӯрдам, ки тоза аз шифохона бадар туда буд. Оби
чида cap дод. Ҳамшахриёнаш азобаш дода булаанд. Лбдучаббор
барои дар солгарди Хумайнй ишгирок кардан даъватнома
доштаасту ректор таъна зада, иҷозаташ надодааст, балки
насихаташ кардааст. Ин боне шудааст, ки даьваіномаро дар
назди Ф. Тохиров пора-пора намудааст. Бисіу панҷуми май дар
шӯъбаи адабиёти Институти забои ва адабисти Рӯдакй
муҳокимаи рисолаи номзадии А. Махмадіаминов дойр гардид.
Дар баррасии он докторону акадсмикхо М. Шукуров,
Р. Амонов, Р. Ҳодизода ва дигарон ишгирок карданд. Ҳамагй
ёздах аьзои шӯъба сари мавзӯи рисолаи мавсуф гузориш дод
Раиси мачлис X. Отахонова мухокимаро чамьбасч намуд.
Эроди чиддй он шуд, ки бояд дар унвон таі йиро і сура і бигирад
ва бахши нафархои инқилобй коммунистй бардоппа шавад.
Мухокима ҷолиб гузашт. Мухим он буд, ки ба дифоь іавсия
гардид. Мохи июл бояд дифоь шавад. Донишчуёни курси чорум
аз дарсхои домулло С. Табаров иіикояі карданд. Гӯё ба чои
даре хонда» донишчӯёиро тахқир менамудааст. Албатта,
жоіирдон насихаіхои устодро хамчуи гахіеир ниндоштаанд
Бисіу хафгуми май директори Инсгитучи забои на адабиёіи
Рӯдакӣ А. Маниёзовро дида, мавзӯи ба химия иҷозач гирифгани
рисолаи Абдулхайро матрахсохіам А. Маниеюв раиси Шӯр<зи
дифоъ буд. Ба хамаи аыосни Шӯро як чилдй аз киюби
«Адабиёти форси на сс шохаи он»-ро закатим намудам. Аз он
ҷо ба бинои марказии дониннох даромадам, ки аз исшорӯям
сардори шӯьбаи кадр, Манзурабону баромаду бо чехраи
хаидон «іабрик. мугылимя.-іуфі Май, ки ба чй муносибаі чабрик
Iуфіанаінро нафахмидам. «бо чй бандаро іабрик мснамосд»
пурсидам аз бону. Ӯ іуфі,ки рӯш Душанбе намояндаи Куми іаи

123
амнияти милли хучҷатҳои банддро омӯхтаасгу гӯё ректор меіпѵ.,

Ин чаълумотро Г. Бобоеодиқова хам тасдик кардаасг Ман д
Манзурабону гуфгам: «Ин овоза асту бас...» Бисту хавпуми май
.дар даре будам, ки ректор дарамро кушоду итгилоъ дод, к и 1ар
хонаи эҷодии М. Турсунзода маҷлисс сурат мегирифтаасіѵ
шунаванда мест. Хо\иш кард, ки шогирдонро ба он ҷо сафарбар
намоям. Маълум шуд, ки он маҷлисро ба навор
мебардоштаанду Ф.Тохиров сухан мскардааст. Дар минбар Л.
Самад, Р. Ҳодизода, У рун Кӯҳзод ва намояндаи чавонон
Давлатов Назир ва Ф. Тохиров менишастанд. Масьалаи ахлоки
ҷавонон барраей шуд. Сиву якуми май Иди Қурбон шуд. Бо
Қурбон идгардак баромадем. Сараввал хонаи Саид Ахмад
даромада, сипас манзили Бобохону бародари шаҳидаш
Файзулло даромада дуо намудем. Хдмзамон ба хонаҳои Зокир
Вазиров ва ҷиянам Саидакбар cap задем. Бобохон Махмадов
хам т асдик кард, ки мавзӯи ректоршавии банда овоза не, балки
ҳақикат дорад. Ман ба чунин ҳарфҳо бовар намекардам, зеро
касе аз ман маълумоте напурсидааст. Диі ар ин, ки барон ректор
шудан даводавй ба кор аст. Миснраву «таго» доштан даркор
асг. Ҳол он ки ман душмани чунин амалҳо мебошам. Ба назари
банда шахеи арзандаро бидуни пиёда сохтани амалхои боло ба
макоме бояд бнпазиранд, он вақт он вазифа фоидаовар хохад
гардид- Харчи ки то имрӯз шудаам, бо кӯшиши худ дарёфтам

Даъвати муфаттиш

Іѵюми майи 1993 дар дафтари кориам будам, ки ду
цшенмарди ношинос омаданду «даъватнома»-и додситони Рохи
Оханро доданд ва хохим. кардана, ки секши чай. соати 11, тми
Ниёзои ноч чѵфаггиш хозир шавам. Гуиоханро начсфахчидач.
Ба іо.іситони нохияи Марказй Ачир О.іимов занг зада, аз
чаизѵь пурсон иудам. Ба маьлумоти зшок як дзета чуфа ,
м вилояда «чъ оварда шудаанд, то «и баъзе асноди иобасга
^хояслхои то Ссссияи 16-у»ро гафтиш кунаид А. Олимо»
шГиГкард, ки шояд ягой куччате паидо шулааег, ки „и ,о
,сми банда ткр сфтаасг. Ба хар хол най ваъда дод, ки ба
саочори он дасгаи махсус заиг зада, ичозати хозир нашудани
ѵшро мс. и рад. Хулам гумонбар аз он будам, ки июяд дар бораи
р. Мусулмомиён маълумотс пурсидаиианд. Сею ми май назди
А. Маниёзов рафтам. Мақсад иҷозаг ба химояи А.
Махмадаминовро гирифтан буд. Масьаларо муебат ҳал кардсм.
Рӯ ш дахуми май мачлиси Шӯрои дифои рисолахои докторй
чамь омада, ба А. Махмадаминов ичозати химояро ба расмият
медароранд ва баъди як мох метавонад рисодаашро дифоь
иамояд. Яъне рӯзи дифоъ 10-уми июл муқаррар хохад гардид.
Чоруми май, пагохй ба А. Олимон занг зада фахмиданй шудам,
ки ба қабули муфаттиш Ниезов равам ё нс. У раф гаиамро хатмй
дониста гуфі, ки ба хуччаіе имзо гузоттая л озим будааст. Ба

ин хотир, бо Ҷумъахону Абдучаббор назди муфатгиш хозир
шудам. Он чо Махали и майдони «Озодй»-ро дидам, ки тоза аз
Хучанд ба Душанбе омада буд. Хазломез іуфтам: «Ха, Маталй
Хуҷандро гинҷ карда, акнун Душанберо тинч мена мой'?» Ӯ
хандид ва гуфт: «Устод, хамаи гапхои дар майдони «Озодй»
гуфтаатон рост баромад. Акнун аз хама чо зада пешамон карда
иетодаанд». Дар ҷавоб изхор доштам: «Маталй, хайрият, ки
Сангак кушта шуд, вагарна дар хунат тахта буд». Тасдик
кард, ки «рост, устод, ӯ зинда мсбуд, магар аз Хучанд ба
Душанбе омада метавонистам». Ҷумъахону Абдучаббор бо
Махалй сӯхбатро идома доданду май ба дафгари Ниёзов, ки
раками 4-ро дошт, иҷозат пуренда даромадам. Эгаон каси
хондагй маълумам шуд. Ба хушй кабулам кард ва як сахифа
ҳуччатро, ки мурочиатномаи созмони «Растохсз» ба мардуми
Кӯлоб буд, нишон дода савол пеш овард. ки банда ба ин хуччаі
ошно кастам с не. Дар он омада буд, ки як зумра зиёисии
кулобизод аз ҳамшаҳриёнашон даьваі ба чо овардаанд, ки аз
хукумати мусолихди мидий химоят намояид. Дар поёни ҳучҷат
иемхои чанд тжн аз олимону хунармандони кӯлобй оварда
мешул. Исми балла лам аикр ёфга буд. Ба мануки
муроҷиатнома шнкос туда гуф гам. ки онро бори на,ус г
мебинам. На чунин мурочиалномаро наинштам „а на и^ю
гуаоипам. Агар дар адччати асл имаоим бошад. м,р,ама,

125

іМШІ
нишон диҳед. Аз рӯи гуфгаи муфаттиш ин ҳуҷҷатро аз ҷафп.
кории созмони «Растохез» ба даст оварда будаанд, ки байт!
котазаораҳои иошхӯрда мехобидааст. Ва муфапиш і уф1Цм
«Бародар, агар шумо ба асоси чунин когазҳои сохгаву беимзо
одамонро ба тафтиш бикашсд, натиҷа ба даст нахоҳад онард
.jepo ои рӯз даҳҳо чунин ҳуҷҷатҳоро месохтанд, го ки кӯлобихои
Душанберо иазди минтака маломат карда бошанд. Муфапиш
хам тасдик, кард на хохиш намуд, ки як ҷумла сисҳ намоям:
«Надидаам ва имзо хам накардаам». Во хамин муаммос, ки
ДУ~СС рӯз ба а и дана водорам сохіа буд, ба хушй хал і ардид
Вазьияі дар миитақаи Қарозегин хамоно нотиич шинохта
мешуд. ІІІахси харбис гуфт, ки аз Тавилдара ёздах ҷасад на
нӯх захмй овардааид. Чор кормаиди амнинг бсному нитон
шудаанд, Нӯхуми май Қурбоп хоііааш даьваі кард Қиблаюҳаш
аз Фархор омада будаасі. Стам, Наврӯз Афзалон на ду-се каси
динар соате дар еӯхбааи мсхмон кдрор іирифісм, Даҳуми июн
М. Хусейн зодаро дидам. Аз Парни » нурсон шуд, ки рӯзҳои охир
сари назифааш хозир намсшанад. Дскани факулісі
К, Мусофирон изҳори норозиій кардааст. Гуфтам, ки ӯ ба

< / »4а I ия/ШР'і/і" Дирӯ» л » . , . ѵ

»/»« Ѵяил»......I" -*»**«• Щ,

; , ,, ,1!,,.,т><»«* «•* ...........«»»

Ими типы* ркіортам* бттім тѵ "а»«р

t * ,і Л*■ • .*** W ^

126
Чунон ем гуфтам, и„ оволаро Гулчахои Бобосодикона
паем чекер;,. Худаѵ, парное налом,гам „а дар фикраш ха»
набудам. Ёлдахуми кюн дар толори '(омй моеӯри бо -ыхусшн
хашкунандагони фаеултси филолшия (1953) бар.уюр шу;Р
Яке а, аввалимхо „іуда Л. Маниеw, X. Оіахонова, Зохир
Ахрорй, Лола Сулаймонова, Иноят Рустамова омадаид. Аз
устодон С. Хабаров, В. Асрорй на олимон Б Тилавов, А ьдохон
Афсахзод ишіирок намудаігд. Маҷлиси 40-содаіии хаімро
дскани факулгет ифтиюх бахшид. С, Табаров қамчуи
нахуелмудир июгирдоки собиқашро табрик гуфт. А. Мадиезов,
і. Ахрорй, Л. Сулаймонова ва X. Отахонова низ хотираҳои
ҷолиберо аз рӯзгори донишҷӯияшон қисса карданд. Синае ба
кабаіи ианчум баромада мсхмононро бо як лисда мой масруф
сохтсм, Дуноздаҳуми икж имтиҳоноти дата ій дар факуллсл
оюз іардид. Раиси комиссия профессор Расул Х,оди іода ва
аъзоён инхо будакд: А. Са і юрзода, С. Имронов, У. Гои рои Ҷ
Бакозада, X. Шарифов на банда. Чанд нафар риеолахои
динломи дифоьнамуданд. Шогирди кафедра Рохила Латифова
ба аснираніура нешвиход шуд. Ҳамин рӯз ожи соли собик декан
Махмуд Даилатон буд. Бал,ди иміихон дасіҷамьй ба маҳаллаи
65-ум рафіем. Чордахуми июн баьди имгихон назди
I». Махмудов даромадам. Навакак аз маьракаи дафии
надарарӯси ( црвари ^(ав.іаі оміма буд, Хаста худро медид.
Он ҷо іуфіанд, ки як иамоиидаи халк ал Кӯлоб Нуралишох
Назаров дар Маскам фавіидааеі. Овощ хасі, ки 24 уми икш
иібаддулоіи сиёсй мешудаасі. Худ ба худ цндвшидам, ки ба

....'..............Адясдахумм и

дар юлори Академики и .мхо бО-солагии X. Огяхонона гачлил
,,"и“ ' адри маҷлис академик Гадбак На

мі уд.

кихо лозим бои.ад, чуішн омозақом бсмаі.ни Қаждахуми июн

>ва гі

— ..«ларов буд,.
Л Мммийям, Л.р бор.„ емки,,ч.„„„ „имсомі,, тѵт

1,3,„I х. О,.шиши * у'Юриміи ИЛИИ „„рд Табрикх,, хам
,мёл будто, ІІумиуми ик,„б. Н.,,„ра,„ ма,9уо, сяв
I. Маем,,;,им „я Нм іиромр,, ки ,
мумкиир ,„У,Ш е„р ме.„р„ , Г'"»! ' ""Г "“У

„к,івОлвм«С«,ир. патту»ЧеерЗм У" Ы,тт

хр • ж на оаданаш мирам дошл

12?
Пақл кард, ки чй наш. кӯри Зардакро ба қатл расоіідаам
Охиета оқиста ҳама ташкилкунандцгопи «Озодй»-ро a j f)u -'
мсбаранд. Андактар Шариф Ҳайдару Салимов Саид на Мира!!
Бегматов низ купца хоҳанд шуд. Ҳар дафьа, ки уро мсдидам
аз ваіандорхоиш шикоит пеш меовард. Мислс, ки сахтакак
тахкираш карда будаанд. Бисту шашуми июн Шурой илмии
Донишгох масъалаи озмуни мудириро мавриди баҳс қарор
додали шуд. Мудиршавҳо дар дахлез чамь омада буданд, ки
дар он миён Ф. Наҷмонов, Л. Сатгорзода ва дигарон ба назарам

хӯрдалд. Бандаро ба юл op даъват карданд. Ректор еаволе пеш
оварду исмамро ба бюллетени овоздиҳй дохил намуданд.
Саіторзодаро бо баҳонаи нодуруст тартиб додали ҳуҷҷатхояш
пас гардонданд. Маъниаш он буд, ки мохи сентябр метавонад
аз Шӯро гузарад. Рузе муовини ректор оид ба таьлим профессор
Б. Камолиддинов аз мал савол кард, ки оё А. Сатгорзода бо он
акидахои зидди ҳукуматиаш метавонад мудир шавад. Ман аз
вокеият дур нарафта ба саволаш чунин чавоб ёфтам: «Дар айни
ход аз А. Сатгорзода арзандатараш нест . . » Он рӯз низ
масъалаи носоз будани хуччатхои А. Сатторзодаро
Б. Камолиддинов ифшо сохт. Максад, ки ӯ мудир нашавад.
Дека ни факултет хам намехост, зеро чои мудирй ба худаш дозим
ме. ардид. Барой натичаи овозхоро лгун ид ан маьтад нашуда
хона рафзам. Бетохй Абдучаббор занг зада «47 тарафдор ва
4 зи д» і уфт. Ф. Наҷмонов хам монанди ман о воз шрифт
Им I ихонхои давлатй поён ёфтанд. Июли соли 1993 оюз ёфі.
Па ІЧѴ,ИИ ин мох дар толори Донишгох мачдиси васси илмй
баш зор шуд Ба ха гмкунандагони соли чилум диплом хон аьло
; идаит Аз номи хатмкунандагони аввал А. Маниёзов,
З Ахпорй ва М Бобохонов суханхои табрикй иброз доннанд.
іп і іомхоро В. Асрорй супорид. Соати ду дар манзили Зокир
шефах буд. Он но Курбон Вобосв, Абдучаббор,
" ‘ \ѵмл. Мусо ва баи,в чамх. омадсм. Ин со;, духтари ӯ

Ша^'ра довхалаб буд. МагаяДЯ шуд, «я шширди факулхсхи
“ 1 р 1 3 Вазиров, ки хеч вазифае надоим на

филология мешавад.
хамиун іяахеи

хос1ах

«шубханою> махсуб маардид, бештар бо ман
„ш.ро машвара, мвшмуд. ДУ« намин ас,. А, „ачифа.

128
т рафій, диыр у асе сурогат намекунад. Май бедна р ха мин
луіп- шахсхоро даспирй мепамудам. Бсгохии ҳанпуми июл дар
хопаи Раҳмоиқули ҳунарманд, ки дар кӯчаи Шарк карор дорад,
мехмон і нудам. Одина Ҳошим бо дутор хслс хофизй кард. Дах
адад аз кичоби «Адабиёти форсй «а ее шохаи оп»-ро ба ӯ такдим
доштам. Он но маколас ба эшон бахшида шуда буд Бот хам аз
сох ім имрӯз меиодқд.

Пагоҳин даҳу.ми июл Матлубхон Даалатов иаздам о лад.
Духтаралі дохилшаи будаасз, Баьд аз маслихат хулоса шуд,
ки хуҷҷагҳояшро ба шӯъбаи шабонан филология месупорад.
Эшон.. ки акнун аазифаи вазириро дар ихтиёрдош s. хохиш кард,
ки бо ду-сс чехостагиам меҳмоиаш шавам. Дар peer оран и
«Точикиетон» мизеро интихоб намудем. Дӯсти хамешаі нам
Қурбов. ки бо Матлубхон унс гирифта буд. Абдучаббори
шогирд ду-сс соат аз хисоби Матлубхон истироха ; кардеч.

Чордахуми июл му овин и ректор оид ба таълим профессор
Б. Камолиддинов ногахон дохили дафтари корнам шуд.
Масъала и и буд: ки мая хама соатҳои адабиёти муосирро аз
факултеги рӯзноманигорӣ ба кафедра интиқол додам. Ба
назарам домулло В. Асрорй, ки мудири кафедра буданд. ба
муовини ректор шикеят кардааст. Декани факултеги номбурда
Абдусат тор Нуралиев низ ба наздаш рафіа будааст.
Б. Камолиддинов да рома дан замон аз вазифааш истифода
бурда, ба «хучум» гузашл. «Худойназар, чаро шумо бахри
соатзисдшавй соатхои дигаронро каш и да мегиред?»,-і >фі бо
асабоният. Man хам наст нафаромадаму ба муаллимам і уфтам:
«Дар Докипи ох як факултеги филология фаъодият мекунад.
Бинобар ин, тамоми фанҳои филологиро уел одой и ин факулпп
хонданашон л озим. Льне, адабиёти муосир дар хар факултете.
ки хонда мешавад, ба кафедраи мо иртибот мети пал. Соатхои

соатхип «/«'«пчи муосирро а

• *. „ ^— Г -

і сӯхба / шуду ди rap касс дат.вой
аз журналистке накард. Аз ин ба

129
баьд тамоми адабиёти муосири ҷаҳон марбути кафсдраи Мо
гардид. Масьалаи асішрантгирии факултети рӯзноманкгориро
низ мань кардам. Онҳо ҳуқуки маъиавй надоштанд, ки аспират
1 иранду дифоъ кунонанд. Аспирантҳошон ба воеитаи
кафсдраҳои факултети филология бояд тарбия мешуданд.
Табиист, ки фаьолияти мудирии банда ба В. Асрорй
А. Нуралиев ва дигар «бузургон»-и факултети рӯзноманш орй
маъкул набуд. Гузашга аз ин, онҳо ҷуръати баҳсро бо банда
надоштанд. Аз дур ҳар ran мепаронданду ба қабати панҷум
боло намсшудамд...

Шахси нотакрор

Абдулҳайро аз солҳои донишҷӯияш мешинохтам. Ман
лаборант будаму ӯ шогирди соли аввал. Гоҳе ба кафедраи забои
медаромад ва аз муаллимс ба саволҳояш ҷавоб метирифт. Дар
назарам аз ҳама донишҷӯи бекасу бесоҳиб меиамуд. Сару
либоси дурустс дар бар надонп. Ба он дараҷа лотар буд, ки
раҳми кас мсомад. Гумон мекардам, ки саломагиаш чандои хуб
набуд ва ҳам ба гизои дуруст эҳтиёҷ дошт. Аз нахустин рӯзҳое,
ки ӯро мешиносам, ногакрор маълумам мсшуд. Тарзи туфтори
ба худ хос, роҳгардиҳои ба худ хос, нигоҳкарданҳои ба худ
хос, мурочиати ба худ хос дошт. Бори аввал ки Абдулхай ба
чаш мам ҳамчун донишҷӯи нотакрор бархӯрд, бо Набиҷон
Саггорй сӯхбат мекард. Муаллим хам камгӯшту сиёҳнӯсту
ногакрор ва шогирд хам баландкаду логару нотакрор буданд.
Поёни соли 1973 аз хорича баргаштаму ба кафедра cap задам,
ки Абдулхай он чо менишасту ҳамон нотакрориашро идома
мебахшид Аз Рахимчон фахмидам. ки он чавони ногакрор
шогирди домулло С. Хабаров будаасту юза факултетро хатм
карда, дар кафедра ба сифати ассистент назируфта шудааст.
Мета вои і уфі. ки Абдуладйрро дуруспар аз декабри соли 1973
мешинохтам. Хамой солхо мавзӯсро оид ба «Намунаи адабиёти
«оч иг»-и С Айнй л ах ти рахнамоии устод С. Габаров мутолиа
мена му,>.у риеола навиштанй буд. Мавсуф бисер дар соҳаи

130
аҷабиётшиносй фаьслият нишоя медод. Ҳафтае наоуд, ки
рузномдҳои ҷумҳуриявӣ навиштаи Абдулҳайро чон накунад.
Хубии навиштаҳояш боз он буд, ки ба ӯ ҳаққи қалам меоварду
боиси оӯзгор дііданаш мегардид. Мо баини худ, Абдулҳаиро
бачан кафедра меномидем. Чунин шуд, ки «бачаи кафедра»-ро
ба «дух гари кафедра» ҳамсар сохтем. Ба ибораи дигар, Иззатмо
Аф>оиова ҳам аз шогирдони кафедра маҳсуб мегардид. Ьдам
ҳаст, вақт с ки бо ибтикори домулло хонаи Иззатмошон хостгори
рафтем, муаллим X. Муҳибов бо маслиҳати пешаки
домодшавандаро ним соаг таърифу тавсиф намуд: бисёр бачан
донишманд асг, қобилияти нотакрор дорад, оекасу куй аст,
сагера аст «а іайра тавсифҳои дигарро раво дид. Домулло,
Раҳимҷон ва банда болои кӯрначаҳо қарор гирифта, дастҳо
нсши Gap менншастем. ки боз хусурранҷиш нашавад.

Падарандари Иззатмо касби ронандагӣ дошту андак-андак май
исгифода меиамуд ва барояш чй навъ домод будани Абдулхай
чаидон аҳамият надоил . Тасаввур кунед, ки С. Хабаров барин
шахе дар рӯ ба рӯи марди хона нишаста, маътали он аст, ки
баьд аз муаррифии тогирдаш надари арӯсшаванда чӣ ҷавоберо
раво мебинад. Х,амоно муаллим X. Муҳибов бо ҳарфҳои
муаддабонаву олимоиааш соҳибхонаро «ҷоду» мекард.
Падарандари Иззагмо ронанда хам бошад, дарк иамуд, ки
сардори хостгорхо серіапй дорад, пеши даҳони X. Муҳибовро
гирифіу гуфт: «Маллнм, ин бача донишманд аст, сагера аст,
ба рои ман фарқ надорад, се ҳазор сӯмро ин ҷо гузоред ва ба
шумоёи чавоб, туйро ман худам барно мекунам». Ҳамон лаҳза
аз надари арӯс хушам омад. Воқеан, чй зарурат дошт, ки як
соат дар бораи домод лексия бихонй. Баъд аз ин як косагй турбо
хӯрдему барои тӯй омодаі й гирифтем. Як хафта і узашту тӯи
аруеии «бачаву духтари кафедра» амалй шуд. Тавре гуфтам,
Абдулхай хеле есрмаҳсул сари рисолаи номзадиаш кор мекард!
Ьорхо ваьдаҳо мешуиидам, ки хамил еол хатман дифоъ
мекунад Амм° ;|й сирре буд, ки худаш медонисту Худо.

улоеа, Абдулхай мудцати 20 сол «Намучай адабиёти тоҷик»-
Р° мавриди таҳқиқи адабиётшииоей қарор дод ва мақолаҳои

МУНДАРИҶА

Пешгуфтор .........................

ІІОСНИ соли хани оду нух ва оіози навад ....

Ректори хафіумини Университет и давлатй

Гирдихамой дар майдони Ленин ......

Майдони «Шахидон» .................

Мсхри Хатлон ........................

Майдони «Озодй» ............................

«Хоман профессор Асозода огаш зада інавад» .

«Майдонхо» ноён ёфіанд .....................

Ҷашни Давлаг Бердиев .......................

Баьд аз «іалаба»-и майдонхо ................

Казьииіи заълим на иміихоноіи кабули соли 1992

'I абадлулоіи С. Ксиҷасн ва Р. Абдурахим ...

Сессиям шонздахуми Шурой Олй ...............

Ваѵьииі дар ду мохи аввали соли 1993 .......

НихонI полковник Файзулло Абдуллоевро сфчанд

Феврали соли 1993 ..........................

Оюзи бахори 1993 ва ба каіл расидаии Сайгак ...

Идомаи фаьолииі дар кафедра.................

Солонаи М. Турсунзода.......................

Даъвати муфапиін ...........................

Шахси нотакрор .............................

Ба идомаи /ціфни М. Миршакар................

Кабл аз сафар ба Ирой.......................“

Ретори хани у мини Дониииохи дав.іаіи.......

Ііихояі чаррохӣ шудам .............*........

Баъд аз сафари дуюм ба .....................

Декани чордахум ............................

Оғози фаз»аіияіи сарварӣ ...................

Севзябри 1996 ..............................

Осоншгохи Уроіенпа .....................

Ьаъди рухсазй ..............................

5
7
12
16
22
27
32
41
48
54
59
63
. 71
. 78
. 84
.. 93
, 98
105
. 110
. 117
. 124
. 130
.. 134
.. 143
.. 155
.. 160
.. 164
... 170
... 175
....192
... 197
.. 204
Обо донн и дома дорад ..................... 2ю

Ёдбуди академик А. Мирзоев ....................221

Огози соли дуюми деканй .......................22Х

Баъд аз чордах мохи деканй ....................236

Кабл аз гаътили тобистона......................247

Чор мохи охири соли 1997 ......................255

Ян вар - майи наваду хаштум...................272

Харакаі аз Душанбе ...........................282

Шохрохи Чорчӯй ...............................289

Сарахс Хусравонй ...»..........................294

Аз маркази Ирок ба суи Арабистони Сауди

Зиёраіи Қаьбатудлох ........

Мадинам Мунаварра ..........................уі

Тобисюни соли 1998 .................

Соли Сомониён ................................

Исггеьфои дуюм ...............................

Пансиона іи Уроіеіша ......................393

Чорабинихои ҷашнй ..........................397

---- -.........................401

Ба чойи ііасіуфгор .....
ХУДОЙНАЗАР АСОЗОДА

ДОСТОНИ ЗИНДАГИ

(КИТОБИ СЕ ЮМ)

Муҳаррири техники К. Икромов
Тарроҳи компютер Ф. Ибодуллоев

Ба матбаа 09.04,2008 супорида шуд. Ба чоп 1^8.08.2008 им:
Коғази офсет. Чопи офсет. Андозаи 60x84 /^. Ҷузъи1
Адади нашр 200 нусха. Супориши № 281. Нархаш шар

ҶДММ Анну мани «Деваштич» ш. Душанбе
хиёбони «Дустии халқҳо», 47. Тел:223-56-66, 227-61
E-mail: devashtich@tojikistоn .com