Пантуркизм ва сарнавишти таръихии Тоҷикистон
Panturkism and the Rewriting of Tajik History

Transcription

МУҲАММАДҶОНИ
ШАКУРИИ БУХОРОЙ

ПАНТУРКИЗМ В А
САРНАВИШТИ
ТАЪРИХИИ ТОҶИКОН

Душанбе

«Адиб

2012
ББК 84 Тоҷик 7-4
Ш-48

Муҳаррири масъул
Пайванди Гулмурод

Муҳаррири нашриёт
Асрори Раҳмонфар

Ш-48 Муҳаммадҷони Шакурии Бухорой. Пантуркизм ва сарна-
вишти таърихии тоҷикон. - Душанбе: Адиб, 2012. - 304 с.

Китоби нави олими маъруфи тоҷик, академик Муҳаммадҷони
Шакурии Бухорой «Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тоҷикон»
рисолаи «Фитнаи инқилоб дар Бухоро» ва силсиланигоштаҳои
солҳои гуногуни муаллифро дар бар мегирад, ки посухест ба
даъвоҳои бебунёди бузургманишии олимону адибон, сиёсатмадо-
рону фарҳангиёни туркгаро ва таҳрифгарони забону адабиёт ва
таъриху фарханги тоник дар давраҳои гуногуни салтанати шӯравй.

Очерки «Аббос Алиев» давоми мантиқии хдмин силсила буда,
дар он зиндагиномаи нахустин вазири маорифи Тоҷикистон ва
профессори тоҷик Аббос Алиев (1899-1958) ва саҳифаҳои норав-
шани рӯзгори ӯ варақгардон шудааст, ки дар назари хонанда симои
яке аз муқобилону мухолифони шадиди пантуркизми Осиёи Миёна
мукаммал ҷилва мекунад.

ISBN 978-99947-2-226-6

© Мухаммадҷони Шакурии Бухорой (М. Ш. Шукуров), 2012
САЪДИ АКБАРИ ИЛМУ ФАРҲАНГИ ТОҶИК

Бино ба маълумоти сарчашмаҳои таърихиву адабй ва
навиштаҳои муҳаққиқони баъдина, ҳавлии бошарофати Муҳаммад
Шарифҷонмахдуми мулаққаб ба Садри Зиё (1865-1932) - шоир,
адабиётшинос, насрнавис, тазкиранигор ва муаррихи номии тоҷик,
яке аз шахсони соҳибмақоми аморати Бухоро, ба гуфти устод Айнй
«ҳар ҳафта се шаби таътил - сешанбе, чоршанбе ва панҷшанбе ода-
тан ранги анҷумани шоирон, шеършиносон, лагифагӯён ва ширин-
коронро мегирифт ва дар ин гуна ҷамъомадҳо, ки «Маҷлисҳои
Садри Зиё (С. Айнй) ном гирифтаанд, ахди маҷлис шеър мехон-
данд, дар бораи навиштаҳои ҳамдигар изҳори ақида мекарданд. Ба
ибораи устод Айнй маҳфили адабии Садри Зиё «мактаби адабиёти
ҳамон давра ва китобхонаи машҳури ӯ барои «талабаи маъниҷӯй
як хазинаи маълумоти беинтиҳо буд . Маҳфили адабии Садри Зиё
танҳо бо тахдили шеъру шоирй қаноат намекард, балки доғтарин
масъалаҳои иҷтимоъии замонро мавриди муҳокимаву баррасй
қарор медод. Ахди маҳфил «аз бадкирдориҳои роҳбарони хукумат
ва калонони ҳамон замон шикоят мекарданд, «ҳамеша як навъ
ҳаракатҳои оппозитсионй нишон медоданд , ки дар бедории фик-
рии адибони ҷавони оғози садаи XX нақши муҳимме бозидаанд.

Бесабаб нест, ки устод Айнй Садри Зиёро «аввалин тарбиятгари
маънавии худ ва «бешубҳа, аз ҷумлаи маорифпарварон ва та-
раққихоҳони замон донистааст, ки дар бедории фикрй ва суратги-
рии назари интиқодии онҳо ғояҳои маорифпарвариву ислоҳотхоқии
сардафгар ва пешвои равшангарони ҳамонвақтаи тоҷик Аҳмади
Дониш (1826-1897) - «ситорае дар осмони тирашаби аморати Бу-
хоро нақши муҳим бозидаанд. Садри маҳфил Шарифҷон-махдум,
бино ба шаҳодати устод Айнй «ошиқи асарҳои Аҳмадмахдум буд .

Дар ҳамин хонадони саъид, дар даврони пуртазоди солҳои 20-
уми садаи XX, дар айёме, ки Бухоро мақоми маркази ислому дин -
марказияти илму фарҳанги исломии худро аз даст дода, ба як
шаҳри одии шӯравй табдил меёфт, фарзанде таваллуд ёфту падару
модари шоду масрур аз таваллуди гулписарашон бо умеду орзуи
зиёде ба ӯ номи пурифтихори ахди ислом Муҳаммад (с)-ро доданд.
Дар таваллуди писарашон Муҳаммадҷон падари фозилу меҳрубон
рубоие дар моддаи таърих гуфта, ки як навъ дуову фотеҳаи неки
ахди хонадону наздикони эшон ҳам мебошад:

3
Ин тозанщол сабзу пурбар бодо,

Дар боги ҳаёт тозаву тар бодо!

Дар вақти таваллудаш, ки буд ахтар саъд,

Кардем рақам, ки саъдахтар бодо.

Вале тақозои такдир чунин буда, ки писари хурдй Муҳаммадҷон
аз меҳру муҳаббат ва навозиши модару дидору меҳрубонии падар
кам баҳравар гардид. Аз дороиву сарвату давлати аҷдодӣ танҳо
фазлу дониш ва чанд дастнависро ба мерос гирифт.

Охируламр, ҳавлии Садри Зиё - макони охирин мактаби адабиё-
ту сухани ноби тоҷикй дар Бухорои Шариф хароб ва китобхонаи
нодири падар - «хазинаи маълумоти беинтиҳо барои талабаи
маъниҷӯй тороҷ гардида, қисман ба Тошканд бурда шуд, ки аз
боқимондаи онҳо дар Тошканд охири солҳои 50-уми садаи гузашта
ба туфайли як навиштаи донишманди тоҷик Расулхони Ҳодизода
огоҳй ёфт.

Меҳрубонии Худованд буда, ки Муҳаммадҷони хурдсол бо амри
тасодуфе аз маркази бостонии илму адабу фарҳанги тоҷикон Бухо-
рои Шариф ба маркази тозабунёдаш Душанбе роҳ пеш гирифт. Ин
қиссаи пурдардро академик Муҳаммадҷони Шакурй дар «Зиндаги-
номаи худнавишт -аш чунин ба калам овардааст: •

«Чун давлати шӯравй аз мардум тилло гирд овардан огоз кард,
падарам зиндонй шуду дар зиндон аз дунё гузашт...

Модарам Мусаббиҳа Шукурова низ бо падарам зиндонй ва дар
зиндон гирифтори бемории сил шуда, баъди расидан ба озодй, пас
аз як соли даргузашти падарам, яъне соли 1933, вафот кард. Он гоҳ
ман дар синфи якум мехондам. Даргузашти модарам ҳангоми
таътили зимистонии мактаби ман, яъне дар моҳи январ буд. Мода-
рам ҳамагй 37 сол умр дошт.

Ман чанде дар хонаи тагойи худ Ҳабибуллоҳмахдум Авҳадии
шоир (1900-1937) зиндагй доштам...

Авҳадй дар Бухоро, дар Китобхонаи машхури ба номи Ибни
Сино, кор мекард. Шеъраш гоҳ-гоҳ дар рӯзномаи Бухоро чоп ме-
щуд. Азбаски Авҳадй дар ҷавонӣ аз ҷадидони Бухоро буду бисёр
ҷадидон оқибат инқилобкор шуданд, аз шӯравиён чандон хавф на-
дошту бо бародаронаш ба Афғонистон нагурехт. Бо вуҷуди ин, со-
ли 1937 Авҳадй зиндонй ва ба Сибир бадарга шуду дар он ҷо ба
ҳалокат расид.

Тағойам васии банда буду пас аз зиндонй шудани ӯ аз васоят

4
ҳам бенасиб мондам. Чанде пеш аз зиндонӣ шудани ӯ ман ба хонаи
аммаам Иқболхон, ки танҳо монда буд, гузаштам. Лекин аммаам аз
паси фарзандаш Асолатхон ба Сталинобод — имрӯза шаҳри Душан-
бе рафт. Ман дар Бухоро бекасу танҳо мондам. Дар як ҳавлии вай-
рона мезистам, ки моли бародарам Зариф буду Зариф дар як деҳи
Ғиҷдувон муаллимӣ мекард. Соли 1939 аммабачаам Асолатхон ва
хамсари Ҷалоли Икромй - Саодатхон, ки бо коре аз Душанбе омада
буданд, маро бо худ ба Душанбе оварданд.

Асолатхон дар Душанбе муаллим буда, Саодатхон дар Китобхо-
наи Фирдавсй кор мекард. Ҷалоли Икромй чанде пеш аз он аз зин-
дони шӯравй баромаду бемор буд ва ман намедонистам, ки дар
куҷо кор мекунад. Ман ба хонаи Асолатхон фуромадам ва ӯ имкон
фароҳам овард, ки бо ягона фарзандаш, ки низ Муҳаммадҷон ном
дорад (Муҳаммадҷон Раҳмонов), таҳсилоти миёнаву олиро ба поён
расонам .

Зиёда аз 70 соли умри пурбаракати ӯ дар Душанбе мегузарад, ки
шохдди гӯёи табдил аз шаҳри хурде ба маркази бузурги илму мао-
риф, адабиёту фарҳанги тоҷикон мебошад. Барояш ҳар шоху бут-
таи хиёбону навиштаҷоти деворҳояш азиз аст, ки барои то ин
дараҷа расидани маркази нави тоҷикон чи қадар меҳнату заҳмат
сарф шудааст. Онҳое, ки дар шаҳрҳои зебову обод хонаву ҳавлиҳои
хушбоду ҳавояшонро гузошта, ба хотири ободии миллату меҳан ба
маркази нави тоҷикон рахти сафар мебастанд, дар воқеъ, фидой
буданд. Нақши дастони онҳо дар қар бинои пурҳашамату боғҳои
гулафшон боқист, ки ӯ шоҳиди бевоситаи ҳамин гуна созандагиву
бунёдкорӣ, таҳаввулу дигаргуниҳои Душанбе дар солҳои гуногун
асгу гоҳо бо ифгихори беандоза, гоҳо бо сӯзу алами зиёд аз бурду
бохти шаҳри азизаш қалам меронад. Мехоҳад, ки ҳар ҳавливу хона,
осорхонаву китобхона, богу сайргоҳ, кӯчаву хиёбони шаҳр муво-
фиқу мутобиқи анъанаву суннатҳои меъмории аҷдодӣ ва ҷавобгӯйи
мақому манзалати пойтахти тоҷикон бошад. Бо ин синну соли
мӯътабараш ҳангоми қадамзанй дар кӯчаҳои шаҳр бо чашмони
камнураш ҳар овезаву лавҳаро \ича карда мехонад, ки аксаран сер-
хато ва ба забони бегонаҳо навишта шудаанд! У мехоҳад, ки ҳар чй
зудтар онҳо ислоҳ шаванд, зеро чунин навиштаҷоту овезаҳои пур-
хато ҳусни шаҳрро мекоҳанд...

Душанберо дӯст медорад, ки дар ҳамин ҷо бо душвориву муш-
килиҳо соҳибилм гардида, ба пояҳои бапандтарини илмй расид.
Айёми донишҷӯйиаш дар нахустдонишкадаи Тоҷикистон-

5
Донишкадаи омузгори ба солҳои вазнини ҷанги зидди Олмон рост
омад, ки он замонро чунин ёдовар мешавад: «Аз ҳеч дарсе китоби
дарсй ва ё кумакдарсй надоштем. Адабиёти бадеъии тоҷикй ва
тарҷумаи адабиёти русиро, ки даҳаи ей ба хатти лотинии гоҷикӣ
чоп шуда буд, ба даст оварда наметавонистем, зеро бештари муал-
лифон ё тарҷумонҳо ва ё муҳаррирон ва ё ин ки нафарони дигар, ки
номашон дар унвонсаҳифаи китоб зикр шудааст, дар террори соли
1937 ба зиндон афтодаву ба ин сабаб китобҳо аз фурӯшу аз китоб-
хонаҳо барчидаву сӯзонда шуда буданд... Дар донишкада ба мо
андак хатти форей ёд доданд, лекин китобҳои дастнависи куҳна ва
чопй сангин пеш аз инқилоботи соли 1917 ва 1920-ро низ намета-
вонистем пайдо бикунем, чунки чунин китобҳо китоби динй ба
шумор меомаданд ва онҳоро низ ҳар ҷо бинанд, мусодираву нобуд
мекарданд. Дар китобхонаи донишкада китоби руей бисёр буд, ва-
ле азбаски ҳанӯз чандон руей намедонистам, бисёр мехондаму кам
мефаҳмидам. Хуллас, ки китобхонй кам буд

Толибилмони он солҳо фақат аз дарси устодонашон дониш
меҷӯстанд ва дар ин радиф Муҳаммадҷони донишҷӯйро ҳам саода-
те даст дода, ки аз устодоне чун Лутфуллоҳи Бузургзода, Аб-
дулганй Мирзоев, Аббос Алиев, Шарифҷони Хусейнзода, Но-
сйрҷони Маъсумй, Икром Хоҷаев, Муҳаммадй Исматуллоев таҳсил
дидаанд.

«Аз инҳо, — мегӯяд ӯ, — Лутфуллоҳи Бузургзода ба ҷанг рафту
дигар барнагашт. Абдулғанй Мирзоеву Алоуддин Баҳоуддинов аз
роҳи хидмати ҳарбй ба Эрон фиристода шуданду мо аз дарси онҳо
маҳрум мондем. Дигарон дар шароити душвори замони ҷанг, ки
худ ба азобе мезистанд, фидокорона кор карда, моро ақлу ҳуш
меомӯхтанд .

Соли 1945, дар арафаи хатми донишкада, Муҳаммадҷони Шаку-
риро рӯзномаи «Тоҷикистони сурх ба кор, вазорати маориф ба
навиштани китобҳои дарсй даъват, вазорати корҳои хориҷӣ идомаи
таҳсилро дар мактаби дипломатии Маскав пешниҳод кард, ки пас
аз хатми он мактаб ба кори дипломатй машгул шавад. Института
таърих, забои ва адабиёт низ хостори идомаи фаъолияти илмии вай
дар ин даргоҳ шуд.

Ниҳоят, устоди гамхораш Носирҷони Маъсумй ӯро дар Дониш-
кадаи омӯзгорй ба кор гирифт. Вале чун моҳи августа соли 1945
дар Кӯлоб Донишкадаи дусолаи муаллимин таъсис ёфт, вазорати
маориф ӯро ба он ҷо фиристод. Бо сабаби беморй баъди як соли

6
муаллимй бо тавсияи пизишкону кумаки Абдулғанй Мирзоев ва
амри Бобоҷон Ғафуров, ки котиби Кумитаи Марказй буд, боз ба
Душанбе баргашт. Ба Донишкадаи омӯзгории Душанбе ба кор да-
ромада, солҳои 1945-1953 аз адабиёти қадим, забони тоҷикй, хо-
ниши ифоданок (хониши матн), равиш (методика)-и омӯзиши забо-
ну адабиёт даре гуфт. Ҳамин тариқ, кам не, дар 65 соли омӯзиши
забону адабиёт ва таъриху фарҳанги пурғановати тоҷик, комёбу
муваффақ гардид.

Истеъдоди фитриву қобилияти беандоза ва баракати илму до-
ниш соҳибномаш гардониданд. Аз муаллими один унвонҷӯй то да-
раҷаи доктори улуми филология, профессор, академики АИ
Тоҷикистон расид. Ҳарчанд дар оғози роҳ барои устоди роҳнамояш
Холиқи Мирзозода пешпояш доданд, аз ин ноомади кор ноумед
нагардид. Ба хотир меоварад, ки «он солҳо Тоҷикистон ба ҷуз ус-
тод Айнй се адабиётшинос дошт: яке Абдулганй Мирзоев, дигаре
Холиқи Мирзозода ва севумй Шарифҷони Хусейнзода. Хости за-
мон ин буд, ки онҳо, чун ҳамаи нависандагон, устодони до-
нишгоҳҳо ва дигар кормандони соҳаи идеология, аз якдигар айби
сиёсй биҷӯянд ва айби якдигар бигӯянд. Замон ҳамаро бо ҳам ба
талош андохта буд. Ҳама аз зери нохуни якдигар чирк мекофтанд.
Аз рақобати илмиву эчодгарй асаре наменамуд, танҳо айбҷӯйии
сиёсй дар миён буду бас. Муноқишае, ки дар сари осори Аҷзй бар-
хост, низ дар асл як падидаи рақобати он се адабиётшинос буд, ва-
ле чӯб бар сари мани ҷавони навқадам шикает».

Рисолаи номзадиаш «Эҷодиёти Сиддиқии Аҷзй (1865-1927)»-ро
баъди ҷусторҳои зиёди бойгонй ва китобхонаҳои Душанбеву Са-
марканд ва Тошканду Маскав омода ва дар кафедра баррасиву фи-
шурдаи он - авторефератро ба руей тарҷума кунонида, ба ҳимоя
омодагй медид, ки Абдулганй Мирзоев Аҷзиро на равшангару мао-
рифпарвар, балки аз чадидону миллатгароёни буржуазй қаламдод
мекунад Бобоҷон Ғафуров дар оғоз ба дастгирии мавзӯи рисолаи
номзадй бармехезад, вале баъди чанде ба назари Абдулганй Мир-
зоев розй мешавад. Дар натиҷа, Кумитаи Марказии Ҳизби Комму-
нистии Тоҷикистон, 29 декабри соли 1952, дар бошишгоҳи Раёсати
Фарҳангистони улуми ҶШС Тоҷикистон (ҳозира бинои
Пажӯҳишгоҳи забону адабиёти Рӯдакй) ахди илму адабро гирд
оварда, масъалаи Аҷзиро барраей мекунад, ки мубоҳисаи тӯлоние
(аз соати 19-00 то 3-00) идома меёбад. Вале, аз рӯйи анъанаи
точикй ва тақозои замон, ба ҷуз соҳиби рисола, Алоуддин Баҳоуд-

7
динови фалсафй ва Холиқи Мирзозодаи адабиётшиноси раҳбари
илмӣ, касе ҷуръат намекунад, ки хилофи фикри котиби Кумитаи
Марказии ҳизб Алиқул Имомов - раиси маҷлис чизе бигӯяд. Оқи-
бат маҷлис натиҷагирӣ мекуиад, ки Аҷзй шоири иртиҷойисту осори
вай бояд омӯхта нашавад.

Бо ҳамин, ба заҳмати чандинсолаи унвонҷӯйи ҷавон хати бутлои
кашида, рисолаи номзадиашро лағв мекунанд. Илова бар ин, аз
рӯйи қоидаву қонуни он замон, хавфе неш омада, ки ба устоди
роҳнамояш Холиқи Мирзозодаву худи ӯ тамгаи «миллатгаро би-
зананд, «Агар дар дигар ҷумҳурии шӯравй мебудем, X. Мирзозода-
ву маро ҳабс мекарданд. Аммо Бобоҷон Гафуров нагузошт, ки дар
Гоҷикистон бо чунин айбҳо зиёиёнро ба ҳабс бигиранд , — ба хотир
меоварад он лаҳзаву айёми барояш такдирсозро.

Хушбахтона, чунин зарбаи дар огози зиндагй бар андомаш фу-
ровардаи қисматро таҳаммулпазирона ггушти cap ниҳод, ин ноко-
мии ногаҳонй шасташро нагардонид ва ӯ, соли 1953, мавзӯи дига-
реро барои таҳқиқу омӯзиш интихоб кард, ки «Хусусиятҳои ғояви-
ву бадеъии «Ьддоштҳо -и Айнй (қисми 1 ва 2)» унвон дошт. Бо
маслиҳати устодону дӯстонаш роҳи Маскавро неш гирифта, як сол
дар Пажӯҳишгоҳи шарқшиносии Фарҳангистони улуми Иттиқоди
Шӯравй ба иншои рисола машғул гардид. Таҳти раҳнамоии про-
фессор И. С. Брагинский дар давоми шаш-ҳафт моҳ таълифи рисо-
лаи номзадиро анҷом дода, 28 феврали соли 1958 дар
Пажӯҳишгоҳи мазкур рисолаи илмиашро муваффақона дифоъ кард
ва ба Душанбе баргашта, фаъолияти илмиашро дар Пажӯҳишгоҳи
забону адабиёти Рӯдакй идома дод. Дар ин даргоҳи бузурги илм аз
соли 1951, аввал чун корманди илмй, аз соли 1959 ба ҳайси мудири
шӯъбаи адабиёти шӯравии тоҷик ва ҳоло, чун мушовир ифои вази-
фа мекунад.

Дилгармонаву ҷасурона дар риштаи нақди адабй ва таърихи
адабиёти шӯравии тоҷик машғули тадқиқу таҳқиқ шуда, дар
таълифу таҳрири «Очерки адабиёти советии тоҷик , иборат аз ду
ҷилд (ба тоҷикй: соли чонаш 1956-1957; мухтасари он, дар як ҷилд
(ба русй; Маскав, соли чопаш 1961) ширкат варзидааст.

ДаР баргардону таҳриру такмили «Синбоднома -и Захирй, «Ҳо-
гами Гой , «Самаки айёр , «Шоҳнома -и мансури қиссахонҳо,
«Ҷомеъ-ул-ҳикоёт барин осори насри классикиву ривоятй сахми
назаррас гузошта, нақши суннатҳои назму насри классикии форсӣ-
тоҷикӣ дар насри нави реалистии тоҷикии садам бистро мавзӯи

8
асосии пажӯҳишҳояш қарор медиҳад, ки натиҷаи онҳо дар чандин
мақолаву китоб, аз ҷумла дар китоби «Диди эстетикии халқ ва на-
сри реалиста (1973) пешкаши хонандагон гардидааст.

Ҳамроҳи профессор И. С. Брагинский-корманди ГТажӯҳишгоҳи
ховаршиносии АИ ИҶШС роҳбари гурӯҳи таълифи шашҷилдаи
«Таърихи адабиёти шӯравии тоҷик. Инкишофи жанрҳо таъйин
мешавад, ки чаҳор ҷилди аввали он таҳта номи «Таърихи адабиёта
советии тоҷик. Инкишофи жанрҳо солҳои 1978-1984 ба табъ раси-
да, муаллифонашон Холиқи Мирзозода, Раҷаб Амонов, Муҳам-
мадҷони Шакурй, Атахон Сайфуллоев, Абдураҳмон Абдуманно-
нов, Лариса Демидчик буданд. Ду ҷилди охири он ба муносибата
оғози бозсозии горбачёвӣ, ки ақидаҳоро бо суръату шиддат дигар
кард, аз чоп боздошта шудааст.

Гурӯҳи мазкур ду ҷилди «Таърих* адабиёти шӯр»»*н* тоҷик -ро
ба забони русй хям омода карда буд, ки поя бар таҳаввули жанру
сабк дошта, таҷрибае аввалин дар адабиётшиносии шӯрави ба
ҳисоб мерафт ва дар Пажӯҳишгоҳи адабиёти ҷаҳони Фарҳангисто-
ни улуми шӯравӣ чун намунаи тозаи таърихнигории адабй хуш па-
зируфта шуд. Аз сабаби зухури Михаил Горбачёву «бозсозй — ҳо-
яш оН ҳам рӯйи чопро надид.

Ӯ яке аз пешравони муборизаи пуршиддати касби мақоми дав-
латии забони тоҷикист, ки нахустмақолааш доир ба ин мавзӯъ дар
Маскав, дар ҳафтаномаи маъруфу машҳури «Литературная газета
(14 декабри 1988) таҳти унвони «Ҳар к-ӯ ба забони хештан дармо-
над («Кто беспомощен в собственном языке ) ҳануз 24 сол
муқаддам интишор ёфта, барандаи ҷойизаи «Мақолаи сол хам
гардид, ки хабари хуши он 28 декабри 1988 (№52) дар «Литератур-
ная газета ба табъ расида буд.

Нашриёти «Художественная литература (Маскав) ин мақоларо
дар маҷмӯаи «Говоря откровенно... Заметки писателей о межна-
циональных отношениях («Агар ошкоро бигӯем... Андешаҳои
адибон дар хусуси муносиботи байни миллатҳо ) (Маскав, 1989)
дар радифи навиштаҳои машҳуртарин шахсиятҳои адабии кишвари
шӯравй (академик Д. С. Лихачёв, Чингиз Айтматов, Васил Биков)
ба табъ расонид, ки як навъ дастгирии муборизаи фарҳангиёни
Тоҷикистон ва дигар чумҳуриҳои собиқи шӯравй аз ҷониби дои-
раҳои демократии Маскав ба ҳисоб меравад.

Нусхаи муфассали мақола ба забони тоҷикй таҳти унвони «За-
бони миллй ғамхории махсус хоҳон аст 25 ноябри 1988 дар

9
рӯзномаи «Тоҷикистони советй» ба табъ расида, ҳамовозии гарме-
ро ба миён овард. Бар асари чунин мақолахо ва пешниҳоди Конфа-
ронси ҷумҳуриявии забоншиносон дар Пажӯҳишгоҳи Рӯдакй (моҳи
декабри соли 1988) моҳи январи соли 1989 Шӯрои Олии Тоҷики-
стон Комиссиюни забои таъсис дод, ки пешнависи санадро ба ака-
демик М. Шакурй супурд, ки «Қонуни забон» ном гирифта буд.
Лоиҳаи «Қонуни забон» пас аз вироиши гурӯҳе аз донишмандону
хукуқшиносони варзидаи кишвар дар матбуот барои баррасии
умум пешкаш гардид, ки дар саҳифаҳои матбуоти он замони
Тоҷикистон баҳси гарму ҷӯшонеро ба миён овард. Аз деҳқони хок-
пош то олимони риштаҳои гуногун дар баррасиву такмили он
фаъолона ширкат варзиданд, ки баъди хомӯшии чандинсола
сах.ифаҳои матбуот ва барномаҳои радиову телевизионро гуногу-
нандешии воқей фаро гирифт. Қонун бо такмилу иловаҳо 22 июли
соли 1989-дар ичлоодяи Шӯрои Олй ба тасвиб расида, забони фор-
сии тоҷикй забони давлатии Тоҷикйстон эълом гардид, ки ҳадафу
мақсади асосии он бурун бурдани забони соҳйбдавлатон аз чорде-
вори хона ва табдили он ба забони ҳақикии илму адабу сиёсат буд.

Ҳамон сол Кумитаи истилоҳот, ки чанд сол боз аз фаъолият
бозмонда буд, дубора барқарор ва академик М. Шакурй раиси он
таъйин гардид. Қонуни забон тақозо мекард, ки кори идораҳо ба
забони тоҷикй сурат тирад ва Кумитаи истилоҳоти Фарҳангистони
улуми Тоҷикистон ба таҳияи истилоҳоти коргузорй шугл варзад. Ӯ
ба туфайли ширкати фаъолонаи хеш дар ислоҳи камбуду но-
расоиҳои забони тоҷикй, ки дар даврони шӯравӣ ба дарди тарҷума-
задагй гирифтор шуда буд, хидмати шоёну назаррасеро анҷом дод.
Дар заминаи корбасти усули илмии истилоҳоти миллй анвоъи
қолабҳои вайрони калимасозиро, ки дар истилоҳоти тоҷикии садаи
бист фаровон ба кор мерафтанд, ошкор сохта, нахустин дастовар-
даҳояшро дар мақолаи «Истилоҳот ва забони миллй» ба муҳокимаи
умум гузошт.

Аслан, дар таърихи илми филологияи тоҷик як даста олимон ба
омӯзиши масъалаҳои назарияи адабиёт, таърихи адабиёти тоҷик,
нақци адабй, эҷодиёти шифоҳии мардум, матншиноей ва гайра
шуғл варзида, умри худро сарфи тадқиқи сирф адабиётшиноей кар-
даанд. Дастаи дигаре танҳо масоили забоншиносиро мавриди
омӯзишу пажӯҳиш карор додаанд. Вале ангуштшуморанд олимоне,
ки илми адабиётро пайваставу мусовй бо забоншиноей пеш баран-
ду барраей намоянд. Ин равняй пажӯҳиш аз устод Айнй оғоз гар-

10
дида, Абдулғанй Мирзоев, Носирҷони Маъсумӣ, Муҳаммадҷони
Шакурй, Худой Шарифов ва дигарон идома додаанд. Таваҷҷуҳи
академик М. Шакуриро, чун устод С. Айнй ва Н. Маъсумӣ, ҷанбаи
муҳимми забони тоҷикй - риояи асолати забони модарй ва ҳусну
назокати он бештар ба худ кашида, ки маншаъ аз тадқиқи сабки
бадеъии устод Айнй, ҳамкории судманд бо забону адабиётшиноси
маъруф Носирҷони Маъсумй ва баҳсу мунозираҳои илмии солҳои
панҷоҳуму шастуми қарни гузашта дар хусуси покизагии забони
адабии тоҷик аз ҷониби фозилоне чун Тӯрақули Зеҳнй, Раҳими
Ҳошим, мутарҷимони маъруф Ҳабиби Аҳрорй, Ҳасани Ирфон,
Эмонуил Муллоқандов ва дигарон мегирад.

Академик М. Шакурй пайваста таҳаввулоту такомулот, ҳар па-
дидаи матлубу номатлуби забони муосири тоҷикро мавриди
омӯзишу таҳқиқ қарор медиҳад. Ҳанӯз соли 1964 дар мақолаааш
«Ҳар сухан ҷоеву ҳар нукта мақоме дорад дар маҷаллаи «Шарқи
сурх (ҳоло «Садои Шарқ ) масъалаҳои муҳимми забони адабии
гоҷик ва истифодаи онро дар матбуоти тоҷик ба риштаи таҳқиқ
кашида, натиҷаи заҳамоташро дар ин ҷода соли 1968, бо иловаҳо ва
такмилу таҳрири тоза, дар шакли китоби ҷудогона, бо ҳамин ном
ба чоп расонда буд. Чопи дувуми он соли 1986, нашри савумаш
соли 2005 сурат гирифт, ки иборат аз 400 саҳифа аст.

Ин асар як навъ ҷамъбасти илмии он ҳама фикру андешаҳост, ки
дар давоми зиёда аз ним аср аз тарафи суханшиносон, адибон, му-
тарҷимон доир ба нуқсонҳои забони матбуот, асарҳои бадеъии
тарҷумавй баён шудаанд ва он ягона асари мукаммалест, ки тамоми
нуқсонҳои забони расонаҳои хабариро аз лиҳози луғавй, калима-
созй, сарфию наҳвӣ ва услубй бо далелҳои шайъӣ собит менамояд.

Бино бар мушоҳидаҳои дақиқ ва пайгиронаи муаллиф як микдор
ғалатҳои забони матбуоти тоҷик бо таъсири забонҳои бетона, ба
вижа, забони русй, дар натиҷаи тарҷумаи осору аснод, муоширати
озоди намояндагони забонҳои гуногун аввал ба гуфтугӯ ва лаҳҷаҳо,
баъдан ба забони адабй роҳ ёфтаанд. Чунин таъсири номатлуб на
танҳо дар истифодаи калимаю истилоҳот, балки дар унсурҳои ка-
лимасозӣ, шаклсозй, ибораю ҷумлабандй низ мушохида мешавад.
Сабаби аввали ба забони меъёрй вуруди баъзе унсурҳои граммати-
киро (оид ба - оиди, нисбат ба - нисбати, вобаста аз, вобаста ба,
новобаста аз, новобаста ба, вобаста аз ин (он) ки, вобаста ба ин (он)
ки, новобаста аз ин (он) ки, новобаста ба ин (он) ки, бо дарназар-
дошти, бо назардошти, бо дарназардошти ин (он) ки, бо назардош-

11
ти ин (он) ки, ба... нигох карда, ба... нигоҳ накарда, ба ин (он)
нигоҳ карда, ки ба ин (он) нигоҳ накарда, ки) ва қолабҳои ибораю
ҷумлабандии ноеаҳеҳро аз забони гуфтугӯйи озоди мардум,
баъдтар матбуот ва асарҳои бадей медонад, ки натиҷаи таъсири
гоҳе яктарафа ва гоҳе чандтарафаи сарфу наҳви забонҳои бегона ба
забони тоҷикистанд.

Дар анҷомсухани нашри охирини асари номбурда муаллиф дар
хусуси фарқанги сухан ва зинаҳои такомули он дар ҳар фарди
соҳибзабон менависад: «Забони адабии тоҷикӣ забони иқтидор-
мандест, ки дар зарфи чандин аср сайқал ёфтааст. Ин ҳолат ба зим-
маи қаламкашҳои имрӯза масъулияти ҷиддие мегузорад. Дониста-
ни таърихи забони адабй ва роҳҳои инкишофи он, истифодаи
ҳамаҷониба аз андӯхтаҳои чандинасраи вай, бо ҳассосияти махсусе
хис кардани нозукиҳои он аз шартҳои асосии фарҳанги сухан аст .

Дар воқеъ, меъёрҳои классикии сухани асил дар забони тоҷикӣ
реша бар умқи таърих доранд, ки бино бар таъкиди муаллиф, «дар
ягон соҳа, масалан, дар калимасозй, ё ҷумлабандй ва ё дар мавриди
муайян кардани ҷойи калима дар ибора ва ҳоказо аз меъёрҳои клас-
сикии асолати сухан дур рафтан барои инкишофи забони адабй
оқибатҳои номатлубе хоҳад дошт . Дур рафт ан аз меъёрҳои забои
на танҳо хавфи гусастани робитаи қавиро бо забони ноби гузашта-
гонамон, балки бо забони муосири дарй дар Афғонистон ва форсй
дар Эрон ба миён меоварад.

Нашри охирини китоб, бино бар шумурди профессор Б. Ка-
молиддинов, шарҳи мухтасар ё муфассали 83 нуқсони гуногуни
забони матбуот, радио ва телевизиони ватаниро дар бар мегирад,
ки баъзе маворид қайдҳои муаллиф хеле мухтасар буда, дар ним
ё як саҳифаи китоб ҷой гирифтаанд; дар бобати нуқсонҳои ҷиддӣ
ва баҳсталаби забони матбуот муаллиф хеле батафсил сухан ме-
ронад ва дар заминай фикру андешаҳои мухталифи тадқиқгарон
ва далелҳои зиёд ба хулосаҳои дақиқ меояд. Вале, мутаассифона,
он камбуду норасой, сах,ву ғалат дар матолиби матбуот,
гуфторҳои радио ва намойишҳои телевизион идома доранд, ки аз
надоштани гӯши суханшунаву чашми ибратбини мо гувоҳӣ
медиҳад.

Ҳарчанд забонамон аз ҷониби устодоне чун Айнй, Абдусаломи
Деҳотй, Носирҷони Маъсумӣ, Муҳаммадҷони Шакурӣ пуштибонй
дидааст, мо, соҳибзабонон нисбат ба тақдири забонамон бетарафи-
ро ихтиёр кардаем...

12
Шоири шаҳири нотакрорамон Лоиқ, ки ин хама талошу заҳмат
ва хидматҳои устод Шакуриро бо чашми cap дидааст, ба муносиба-
ги ҷашни 70-умин солгардашон бо қалби саршор аз муҳаббат на-
вишта буд: «Устод Шакурӣ, ки марди поксиригит ва накӯсияр, яке
аз ҷонфидоёни арсаи тамаддуну фаруанги тоҷик, ки бо чашми худ
сӯхтащои китобҳо, ба фалак дуд кашидани сӯхтори китобуо
(яъие дуди оуи миллати тоҷик!), ба тороҷ рафтани китобхонауои
Бухоро, минҷумла, китобхонаи циблагоуаш Шарифҷон-махдуми
Садри Зиёро, ки Аллома Садриддини Айнй дар он ҷо «гарди
меҳмонхона хӯрдааст, дар тӯли ҳафтод соли умр ва панцоҳ соли
қачамкашиву аламкашиаш аз болову поён ҳарфи таҳсинбарангезе
ком шунидааст, басо бӯцаламунсифатии одамону замонро дида-
аст, узбек шудани тоҷикони Бухороро бо чашми cap дидааст, хор
шудани уар ҳиҷо, ҳар калима, yap вожаи забони тоҷикиро эҳсос
кардаву дар китоби «Ҳар сухан ҷоеву ҳар нукта мақоме дорад ба
қадри донишу уиммат барои софкории забои ва саранависй қалам
судааст ...

Вазъи забони тоҷикй, резатаҳқиқоти мушаххаси китоби «Ҳар
сухан ҷоеву ҳар нукта мақоме дорад дар рисолаи «Сарнавишти
форсии тоҷикии Фарорӯд дар садаи бист (2003, ба хатти кириллй;
2005, ба хатти форсй) ҷамъбаст гардид, ки таҳаввулоту дигаргу-
нихо, тохтҳоро ба забои ва бохти тоҷикиро дар як сада дар бар ме-
гирад ва аз нигарониҳои бузургони миллат нисбат ба ояндаи тори-
ки забони тоҷикӣ ҳикояти талхе мекунад. Ҳамин ҳикоят боне гар-
дид, ки бархе муаллифро дар носазогӯйиҳо гунаҳкор донанд. Ҳол
он ки тамоми суханҳои «ранҷишбарангез -и муаллиф на ба хотири
сиёҳ кардани касе, балки аз вазъияти тоқатфарсои забони тоҷикй
дар соя и идеология и хукмрони вақт баён гардида, як навъ ифодага-
ри сӯзиши дили чорасозони бечора буд, ки сиёсат онҳоро маюсу
ноумед гардонида, ба ояндаи забону миллаташон бо шубҳа нигоҳ
мекарданд ва кор ба ҷое расида буд, ки қисме аз муаллифони
китобҳои дарсии забону адабиёт ва таърихи халки тоҷик барои
таҳсил фарзандонашонро ба мактабҳои руей медоданд...

Академик М. Шакурй дар кори хайри басо муҳимми замон-
таҳрири яке аз шохкорихои илми даврон - «Фарханги забони
тоҷикй , ки барои тахияаш донишмандони маъруф Раҳими Ҳошим,
Тӯрақули Зеҳнй, Вадуди Маҳмудй, Ҳ. Мӯҳсинзода ҷалб гардида
буданд, ҳамроҳи Раҳими Ҳошим, Владимир Капранов, Носирҷони
Маъсумй фаъолона ширкат варзидааст. Таҳрири «Фарҳанг нӯҳ сол

13
идома ёфта, соли 1969 дар ду ҷилд, дар Маскав, бо теъдоди зиёде аз
чоп баромад, ки зиёда аз 40 сол боз китоби рӯйимизии алоқамандо-
ну толибилмон, муҳақкиқону олимон ва мухлисони каломи ноби
тоҷикианд, ки бо ҳиммату кӯшиши донишманди эронй Мӯҳсини
Шуҷой ва сарсухани муфассали устод М. Шакурй дар Теҳрон низ
бо хати ниёкон чоп шуд.

Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон ба устод Шакурй қуввату
илҳоми тоза бахшид, ки ба масъалаҳои муҳимми адабиёту фарҳан-
ги тоҷик ва ҷомиашиносӣ дилгармонатар машғул шавад.

Истикдолият ошкор кард, ки бинобар пастии шуури иҷтимоъи и
ҷомиа шуури музофотӣ қувват мегирад ва яке аз сабабҳои ҷанги
дохилии Тоҷикистонро метавон аз ҳамин омил донист. Ин аст, ки
устод Шакурй, бо назардошти вазъият, риштаи таҳқиқашро ба сӯйи
дигар гардонида, бештар ба масъалаҳои худшиносии миллй даст
занад ва ду китоб «Хуросон аст ин ҷо (ба хатти форсй - соли 1996;
ба хатти русии тоҷикй - соли 1997, бо такмилу илова ва тасҳеҳ -
соли 2009 интишор ёфтанд) ва «Истиқлол ва худшиносии иҷти-
моъиву маънавй (1999)-ро ба табъ расонд, ки сабабгори баҳсҳои
доманадоре гардиданд. Кор ба ҷое расид, ки бархе алами писарро
аз падар гирифтан хостанд ва дар ҳаққи падараш Садри Зиё-
мураббй ва пушту панохд бисёре аз равшанфикрону ислоҳот-
хоҳони ҷавони тоҷик дар оғози садаи XX, ба вижа устод Айниву
Мунзим, носазоҳое гуфтанд. Баҳс водор кард, ки академик М. Ша-
курй китоби мукаммалу муфассали илмй ва пурмуҳтавои «Садри
Бухоро -ро таълиф кунад ва бори дигар, дар такя ба санаду
хуҷҷатҳои раднопазири таърихӣ собит намояд, ки ҳақиқатро наме-
тавон ба доман пӯшид.

Китоб дар ифшои бисёр муаммоҳои печидаи вазъияти муракка-
би сиёсиву иҷтимоъи и аморати Бухоро дар огози садаи XX дасту-
ру рахдамои хубест барои муаррихону муҳаққиқон, ҷомиашиносон
ва алоқамандони забону адабиёту таърихи халқи тоҷик ва марду-
мони дигари ҳамҷавори Осиёи Марказиву Россиян подшоҳй. Ва ин
талоши академик Шакурй бори дигар исбот кард, ки илм таҳамму-
лу тааммул мехоҳад ва ҳақиқат зодаву маҳсули тасодуми афкор
аст. Илми бебаҳс пойдор намемонад ва сараву сақати таърихро бо
чашми дил бояд шинохт.

Таваҷҷуҳи устод Шакуриро чун як омӯзгору равшангаро ислоҳи
мактаби миллй ҳанӯз дар даврони шӯравй ба худ кашида буд, ки
онро дар замони истиқлолият аз дидгохд худшиносй ба риштаи

14
таҳқиқ кашидааст. Дар китоби «Инсонгаройии омӯзиш ва забони
миллй» (2002, ба хатти форсӣ ва кириллй) бо тахдили вазъи забони
миллй, ислоҳи барномаи мактаб ва инсонгаройии омӯзишу парва-
ришро ба миён гузошт, ки мактаб ба инсон бояд одамият омӯзад.
Дар ин кори басе муҳим аз имконоти забону адабиёт ва илмҳои
ҷамъиятшиносй бештару беҳтар истифода бояд кард, ки вазъи но-
гувори ахлоқии замони муосир чунин муносибатро тақозо дорад.

Мақолаву пажӯҳишҳои академик Шакурй дар мавзӯъи адабиёти
тоҷикии садаи бист дар китоби «Нигоҳе ба адабиёти тоҷикии садаи
бист» (2006) гирдоварӣ шуда, чанд асари падарашон Садри Зиё -
«Наводири Зиёия», «Тазкори ашъор», «Рӯзвома» дар Эрон ва
тарҷумаи инглисии «Рӯзнома» ба қалами фарзанди донишманди
академик Шакурӣ-Рустам Шукуров дар Ҳуланд ба табъ расиданд.

Омӯзишу баррасии ҳамаҷонибаи таърихи тоҷикон ба муҳаққиқ
имкон додааст, ки ба таҳрифгарони забону адабиёт, таъриху бузур-
гмардони илму фарҳанги тоҷик-адибону муаррихони халқҳои дигар
ба воситаи матбуоти марказии собиқ Иттиҳоди Шӯравй дар Маскав
ва матбуоти тоҷик ба таври доимй ва оҷилй ҷавоб гӯяд. Бад-ин ва-
сила дар худшиносиву худогоҳии мардуми тоҷик хидмати шои-
стаеро ба анҷом расонидааст. Қисме аз он нигоштаҳо дар маҷмӯаи
нави академик Муҳаммадҷони Шакурй «Пантуркизм ва сарнавиш-
ти таърихии тоҷикон» гирдоварй шудааст, ки гувоҳи дигари
ҳақталошиву пархоши ҳамешагии фарзонафарзандони миллат дар
ҳимояи хуқуқу манофеъи тоҷикон аз солҳои нахустини тақсимоти
худуди марзии Осиёи Миёна то охирин лаҳзаҳои мавҷудияти дав-
лати абарқудрати шӯравй мебошад. Гувоқи ин гуфтаҳо «Нома ба
М. С. Горбачёв» мебошад, ки дар асоси маводи фаровони бойгонй,
матбуоту рисолаҳои ҷудогона, ҳамроҳи гурӯҳи равшанфикрони
тоҷик, бо умеди ислоҳи иштибоҳи таърихии солҳои 20-уми садаи
гузашта, иншо ёфтааст. Вале, чун ҳамеша, барои шунидани дарди
дили фарзандони миллати тоҷик дар таърихи беш аз 70-солаи
Ҳукумати Шӯравй аз раҳбарони даври марказ гӯши суханшунаве
пайдо нашуд.

Таҳқиқи мукаммалу муфассали асару мақола ва мадорики бой-
гониҳо имконият додааст, ки академик М. Шакурй назари қолабии
мероси шӯравиро дойр ба масъалаи дигари муқимми таърихй-
«Инқилоби халқии Бухоро» дар соли 1920 баршиканад ва ин ҳоди-
саро дар рисолаи «Фитнаи инқилоб» ба маърази таҳқиқи илмй бар-
кашад, ки дар чанд шумораи ҳафтаномаи «Озодагон» ба табъ раси-

15
даву ҳоло бо номи «Фитнаи инқилоб дар Бухоро дар ин маҷмӯа
ҷой дода шудааст.

Дар рисолаи номбурда пахлӯҳои гуногуни масъала, чеҳраи шир-
каткунандагони воқиа , фоҷиаи миллати тоҷик дар ду садаи охир,
ба вижа, баъди забти Осиёи Миена аз ҷониби Русия, беадолатиҳои
хукумати марказии Давлати Шӯравӣ нисбат ба тоҷикон ҳамаҷони-
ба тахлилу баррасй гардидааст, ки бидуни шакку шубҳа, андешаву
мулохизаҳои муаллиф барои омӯзиши гузаштаи на чандон дурамон
аз дидгоҳи наву тоза ва ифшои ҳакиқати таърихй ахдмияти хоссае
дорад.

Очерки «Аббос Алиев дар бораи яке аз чеҳраҳои маъруфи
сиёсй, илмӣ ва фархднгии тоҷикон дар нимаи аввали садаи XX -
нахустнозир Двазир)-и маорифи Ҷумхурии Тоҷикистон, нахуст-
муҳаррири рӯзномаи аввалини оммавии Тоҷикистони имрӯза «Бе-
дории тоҷик ва аввалин маҷаллаи ҷумхурии навтаъсиси тоҷикон
«Дониш ва омӯзгор , нахустпрофессори тоҷикон, устоди Дониш-
кадаи омӯзгории Душанбе идомаи мантиқии рисолаи «Фитнаи
инқилоб дар Бухоро буда, бозгӯйи садоқати софу беолойиши шо-
гирд ба устоду мураббии худ аст.

Зиндагиномаи фоҷиаангези ин марди шарифи миллатдӯст бо та-
кя ба воқиа ҳои таърихй ба риштаи таҳқиқ кашида шудааст, ки дар
шинохти на танҳо Аббос Алиев, балки бисёре аз чеҳраҳои маъруфи
солҳои 20-уму 30-юми садаи XX ёрмандй мекунад.

Аббос Алиев, бемуҳобо, яке аз муборизони ҷасури зидди пан-
туркизм буда, дар қимояи манфиати миллату меҳан ҷонбозиҳо кар-
дааст.

Маҷмӯаи нави устод Муҳаммадҷони Шакурй «Пантуркизм ва
сарнавишти таърихии тоҷикон ифодагари дунёи рангини андеша-
ву мулоҳизаҳои муҳаққиқи нозукбаён ва саъди акбари илму
фарҳанги тоҷик буда, ҳар кадоми мо, соҳибватанонро, талқин ба
худогоҳиву худшиносй, рафоқату вахдат ва ҳиммату гайрат дар
ҷодаи бунёду эъмори давлати сохибистиқлоламон мекунад.

Пайванди ГУЛМУРОД

16
САРСУХАНИ НИГОРАНДА

Дар ин маҷмуа мақолаҳои дар давоми солҳои гуногун
таълиф намудаи муаллиф гирд оварда шудаанд. Ҳар кадоме
аз он мақолаҳо ба муносибате. бо мақсади мушаххасе навиш-
та туда буд. Бештари мақолаҳо як навъ посухнома буда, бан-
да ба ягон даъвои ҳавохоҳони пантуркизм ё панӯзбекизм по-
сух гуфтаам ё ин ки ба чанд даъво якҷоя посух навиштаам.
Агар даъвое намебуд, бархе аз мақолаҳои ин китоб навишта
намсшуд. Мақсад ифшои дурӯги даъвогарон буд, ифшои ин
буд, ки пангуркистҳо таърихро таҳриф мекунанд, хилофи
воқсъияти таърих сухан мегӯянду амал мекунанд. Пантур-
кизм як ҷараёни зиддитаьрихист, ки қонунмандиҳои рушди
таърихиро бо зӯроварӣ дигар кардан, рафти таърихро ба роҳи
нораво бурдан мехоҳад.

Ин аст, ки банда пажӯҳиши вежаеро дар бораи пантуркизм
ва панӯзбекизм neui нагирифтаам, балки дар сари роҳи та-
лошҳо гоҳ-гоҳ луқмае партофтааму бас.

Аз ин мақолаҳо падидаҳои рангоранги пантуркизми Ва-
рорӯд намоён омадаанд, мадорики бисёре ҷамъ шудааст, ҳама
якҷоя нақши накбатбори пантуркизмро дар сарнавишти
таърихии мардуми тоҷик нишон медиҳанд.

Дар бархе аз мақолаҳо. ба вежа, дар «Нома ба М. С. Горба-
чёв андак кӯшише барои ҷамъбаст ва натиҷагирӣ дида ме~
шавад. Ба хусус, дар рисолаи «Фитнаи инқилоб дар Бухоро
масъалаҳои бузурги таърихи навини тоҷикони Варорӯд бар-
расй гардида, фоҷиаи таърихии ин мардум нишон дода шуда-
аст. Барои чунин хулосаҳои калони илмй дар баъзе мақолаҳои
дигар низ мавод ҳасз.

Банда бисёр мехостам, ки мақолаи умумие дар бораи
моҳияти идеологияи пантуркизми Варорӯд ва панӯзбекизм
бинависам. Вале афсӯс, ки фурсат даст надод, мавзӯъҳои
муҳимми дигар бандаро ба худ машгул доштанд ва банда ма-

17
дорики сершумореро, ки гирд овардаам, натавонистам барои
кушодани моҳияти пантуркизм ва нақши иртиҷоъии он дар
таърих истифода намоям. Пекин мадорике, ки дар ин маҷмӯа
ҳаст, ба пажӯҳишгарони пасина барои ҷамъбастҳои густардаи
назарӣ имкон медиҳад, то аз рӯйи падидаҳои ҷудогонаи пан-
туркизм дар бораи моҳияти аслии он хулосаҳои бузургтари
илмй бароваранд.

Ба ҳар ҳол, мақолаҳои ин маҷмӯа аз баъзе ҷиҳатҳо чигуна-
гии талошу пархоши зидди пантуркизмро, ки дар Тоҷикистон
ҳамеша идома дошт, нишон медиҳанд. Соли таьлиф ё нашри
ҳар мақола дар пойинаш ишора шуд, ки онро як андоза му-
шаххасияти таърихй мебахшад.

Муҳаммадҷони Шакурй

12 апрели соли 2009.

18
ФИТНАИ ИНҚИЛОБ ДАР БУХОРО

-1-

Соли 1990 ҷашни 70-солагии инқилоби Бухоро баргузор гардид.
Ба ин муносибат дар маҷаллаи «Садои Шарқ (№ 9) мақолаи нури
чашмам Рустам Шукуров «Моҳи сентябри соли 1920 дар Бухоро чй
рӯй дод?» ва чанд мақолаи дигар чоп шуд. Рустам Шукуров дар ин
мақола, бар асоси гуфтаҳои шохдцони воқиа, аз ҷумла, аз рӯйи гу-
воҳии халабонҳои шӯравй, ки чаҳор рӯзи «Инқилоб бо 11 хдвопаймо
Бухороро бомбаборон карда буданд ва баъд лофу газофи ин
«қаҳрамонон дар матбуоти русин он солҳо чоп шуда буд, нишон
дод, ки он чй «Инқилоби халқии Бухоро ном гирифтааст, ҳаргиз
инқилоби иҷтимоъй набуд, балки ҳамлаи вахдшёнаи Артиши Сурхи
Шӯравй ба кишвари Бухоро, як навъ таҷовузу ишғолгарй буду бас.

Дар ҳамон шумораи «Садои Шарқ як мақолаи таърихшиноси
Маскав Александр Крушелнитский низ чоп шуда буд, ки муаллифаш
рӯйдодҳоеро, ки «Инқилоби Бухоро ном гирифтааст, андак ис-
теҳзоомез баён намудааст. Барои истеҳзои ӯ мадорике, ки аз бойго-
ниҳо ва нашрияҳои шӯравӣ гирифтааст ва он мадорик мохияти рӯй-
додҳоро бидуни пардапӯшй фош мекунанд, сабаб шудаанд. Матни
аслии ин мақолаи А. Крушелнитский дар Маскав чоп шудааст1.

Мохи сентябри соли 1990 дар Бухоро ба муносибати он солгард
ҷашни бузурге барпо шуд. Дар Рӯзҳои ҷашн дар Бухоро Конфаронси
илмии Солонаи Айнй ҳам баргузор гардид. Бинобар ин, як ҳайъати
калон аз Душанбе ба Бухоро омад. Дар чорабиниҳои 70-умин сол-
гашти инқилоб ва Солонаи Айнй баъзе масъалаҳои вазъи онрӯзаи
тоҷикони Бухоро низ хеле тезу тунд ба миён гузошта шуд. Мохщ-
тан, байни баъзе аз аъзои ҳайъати Тоҷикистон ва мақомоти расмии
Бухоро мубохисаи сахте рӯй дод. Банда бо Муҳаммади Осимй,
Ҷалоли Икромй ва Намози Ҳотамй дар ин мубохнса ширкат доштам.
Тафсилоти ин мубоҳисаи ибратомӯзро дар ҷое дигар баён хоҳам
кард.

Аз ҷумла, банда 3 сентябр дар маҷлиси «Солонаи Айнй дар
мавзӯъи «Айнй ва Инқилоби Бухоро маърӯза кардам. Матни он дар
рӯзномаи «Омӯзгор 25 сентябри соли 1991 чоп шуд. Камина дар ин
суханронй аз рӯйи он чй устод Айнй дар бораи рӯйдодҳои ду даҳаи
огозини садаи бист, ба хусус солҳои 1917-1920 навиштааст, ба чунин

’Ниг.: А. Крушельницкий. Диктатура по телеграфу//«Родина , 1989. - №
11.- С.31-39.

19
хулоса омада будам, ки рухнамудхои пурталотуми поёни август ва
огози сентябри соли 1920 дар Бухоро ҳаргиз ба инқилоби иҷтимоъӣ
монандӣ надоштанд.

-2-

Садриддини Айнй рӯйдодҳои муҳимми ду дахаи оғозини садаи би-
стро, ки бархе сарнавиштсоз ва баъзе сарнавиштсӯз омаданд ва устод аз
бештарини онҳо огоҳии хуб дошт, дар нигоштаҳои худ баён кардааст.

Нозирот (комиссариат-вазорат)-и маорифи Ҷумхурияти Халқии
Шӯройии Бухоро 17 ноябри соли 1920 қарор баровард, ки навиштани
таърихи инкилоби Бухоро ба Фитрат, Айнй, Б. Солеҳов супурда шавад'.
Пекин Фитрат чунин асар нанавишт. Аз ин ки Б. Солеҳов таьрих на-
вишт ё не, банда огоҳй надорам.

Садриддини Айнй навиштани таьрихномаи муфассалеро зуд шурӯъ
кард ва он китоби ӯ, ки имрӯз бо номи «Таърихи инқилоби Бухоро
машхур аст, ба вуҷуд омад.

Чунонки устод қайд кардааст, оғози таълифи ин китоб «1339 қиҷрӣ,
рабеуссонй-соли 1920, 31 декабр * 2 ва поён ёфгани он «1921 мелодй, 23
март будааст, ки дар охири китоб сабт шудааст. Вале ин таърихи
таҳрири ӯзбекии китоб будааст. Тоҷикии он пешгар навишта шуда буд.

Айнй дар мақолаи «Ҷавоби ман (1933, ҷавоб ба Бектош) ме|ӯяд:
«Ҳацицат ин аст, ки ман қисми бисёрии «Таърихи ищилоби Бухоро -ро
солҳои 18-19 дар Самарканд ба забони тоҷикӣ навиштаам 3 4. Як
таҳрири тоҷикии ин китоб мохй феврали соли 1918 поён ёфта, «Таъри-
хи инқилоби фикрй дар Бухоро ном доштааст ва як нусхаи онро фар-
занди устод Айнй - Камол Айнй ба наздикй аз бойгонй ёфта ба чоп ра-
сонид'

Устод аз хамин пешнависҳои солҳои 1918-1919 китоби «Таърихи
инкилоби Бухоро -ро ба вуҷуд овард. Пекин, чунонки ӯ дар мақолаи
мазкури «Ҷавоби ман гуфтааст, нозироти маорифи Ҷумхурияти
Халқии Шӯройии Бухоро аз ӯ хост, ки он китобро ба забони ӯзбекӣ
тарҷума кунад.

Устод ҳамин тарҷумаву таҳрири ӯзбекиро ба номи «Таърихи

‘Ниг. Н. Ҳотамов. Як манбаъи муҳим (ДаР бораи асари С. Айнй «Бухоро
инкилоби тарихи учун материаплар )// Садои Шарк. - 1971. - № 1. - С.
^ 137-144.

2С. Айнй. Асарлар, т.1. - Тошканд, 1963. - С. 186.

■’С. Айнй. Куллиёт, ҷ.Н, қ. 2. - С. 185.

4Таърихи ёфт шудани ин дастнависи устод Айнй дар маколаи Камол Айнй
омадааст. Ниг..- С.Айнй. Таърихи инкилоби фикрй дар Бухоро. - Техрон,
Суруш, 1381-2002. - С. 3-16; С.Айнй. Куллиёт, ҷ. 14. - С. 8-28.

20
инқилоби Бухоро моқи марти соли 1921 ба охир расонид ва ба но-
зироти маориф супурд.

Он гоҳ китоб аз чоп монд ва чопи он соли 1926 ба номи «Бухоро
инқилоби таърихи учун материаллар дар Маскав сурат гирифт.

Он чӣ имрӯз ба номи «Таърихи инқилоби Бухоро шӯҳрат дорад,
тарҷумаи ҳамон китоби ӯзбекист, ки тарҷумаи он ба қалами зиндаёд
Рахдми Ҳошим соли 1987 ба табъ расид.

Хуллас, ки китоби Айнй «Таърихи инқилоби Бухоро якумин
таърихномаи инқилоби Бухоро буда, дар айёми вуқӯъи воқиа навиш-
та шудааст. Дар нахустин мохлои мавҷудияти хукумати нави
шӯравии Бухоро махдудияти сензура ва ҳадгузории идеологи ҳанӯз
вуҷуд надошт ва дар вақги чопи ӯзбекии он, яъне соли 1926, низ
ханӯз аз баъзе ҷиқатҳо пурзӯр набуд ва гумон меравад, ки зиёд накш
нагузоштааст. Айнй имкон дошт, ки он чиро, ки худ медонист, айнан
ба қалам биёварад. Устод Айнй аз фаъолтарин талошгарон буд ва аз
бештарини рухдодҳои замон огоҳӣ дошт. Аз ин рӯ, гувоҳии ӯ хеле
тътибор дорад.

-3-

Аз китоби Айнй «Г аърихи инқилоби Бухоро ва дигар
навиштаҳои ӯ пайдост, ки талошу пархоше, ки дар оғози садаи бист
дар Бухоро ба вуқӯъ омада, ба вежа дар даҳаи дувум авҷ гирифт, ху-
сусияти маорифпарварй дошт. Ҷадидони Бухоро, ки худро ҷавонбу-
хороӣ, тараққипарвар, ислоҳотхоҳ ном бурдаанд (ва Айнй дар кито-
баш онҳоро «ҷавонон низ меномад), асосан бо фаъолияти равшан-
гарӣ, бо кушодани мактабҳои усули ҷадид, зиёд кардани шумораи ин
мактабҳо, нашри рӯзномаи «Бухорои Шариф (1912) ва «Тӯрон
(1912) ва монанди инҳо, бо тайёр кардани ислоҳоти иҷтимоъиву
сиёсӣ машгул буданд. Мақсад аз ин ислоҳот, ки бояд амиру ҳуку-
матдорони вақти Бухоро бо ширкати маорифпарварон анҷом медо-
данд, низ роҳ кушодан барои ривоҷу равнақи маорифпарварй буд.

Маорифпарварони Бухоро салтанатхоҳ буданд. Онҳо нахуст аз
амир Абдулаҳадхон (1885-1910) умеди ислоҳот доштанд, ки бар бод
рафт. Чун амир Олимхон ба тахт нишаст, боз умеди ислоҳот пайдо
шуд. Он гоҳ ин шеърро гуфтанд:

Чу Эзид хост ислоҳоти куллӣ
Бухоро андар ии айём вбад,

Сайид Олгш Баҳодурхоии один,

Ки аз адлаш ҷаҳон ором ёбад,

Ба тахти салтанат битиаст аз бахт,

Зи тахту бахт, ё раб ком ёбад.

21
Кунун аз рӯйи цонуни адолат
Умури мамлакат анҷом ёбад.

Равад бунёди зулму ҷавр бар бод,

Асоси шарь истеҳком ёбад!

Ба таърихи ҷулусаш ҳотифе гу^т:

« Таращи миллати ислом ёбад

Ин шеър дар «Рӯзнома -и Садри Зиё омадааст. Садри Зиё номи
сарояндаи онро нагуфтааст. Аз маълумоти Шайх Абдулқодири
Раҳматуллоҳи Бухороии мутахаллис ба Саббоқ дар китоби «Ар-
мугони Саббоқ (соли 1410 ҳ. дар шахри Мадинаи мунаввараи
Арабистони Суудй чоп туда, баъдтар аз тарафи муҳаққиқи
шӯхратёри тоҷик Маъруф Отахонзода ба хатти русии тоҷикӣ бар-
гардон ва соли 2007 дар Тошканд ба табь расид) ошкор гардид, ки
ин шеър ба калами Абдулвоҳиди Мунзим, ки аз^ ҷадидон ва
инқилобкорони машхури Бухорост, тааллук дорад . Аз китоби
мазкур пайдост, ки дар ҷулуси амир Олимхон аз ҷадидони Бухоро
Абдуррауфи Фитрат ва Садриддини Айнй низ ашъори шодиёна
гуфтаанд.

Дар шеъри Мунзим, ки дар боло овардем, баъзе усули асосии
ислоҳот зикр шудааст: аввал ин ки ислоҳот бояд куллй бошад, на
ҷузъй. Сониян, таъмини оромй дар кишвар, пойдории адолати
иҷтимоъй, устувории асосҳои шаръ, тараққии ҳамаҷонибаи киш-
вар дар назар аст. Тавон гуфт ин шеър як навъ хостномаи чадидон
аст, ки хоҳишҳои асосии онҳоро ба диккати амир расонидааст.

Зуд маълум шуд, ки аз амир Олимхон ҳам ислоҳот умед кардан
набояд. Дар натиҷа, аз солҳои 1911-1912 дар миёни бархе аз ҷаво-
нон рӯҳияи радикал пайдо шуд. Чанде аз бухороиёни Истамбул,
ки Ҳошими Шойиқ низ бо онхо буд, маслаҳат оростанд ва қарор
доданд, ки агар амир Олимхон ислоҳот ҷорй накунад ва тартибе
наздик ба машрутаро рад намояд, ӯро аз тахт сарнагун бояд овард
ва ба ҷойи ӯ якеро аз хонадони мангития ба тахт бояд нишонид .
Аммо ин ният амалй нашудааст.

Чунонки мебинем, хатто дар сурати табаддулоти ҳарбй ҳам 1

1Рӯзномаи Садри Зиё. - Теҳрон: Маркази аснод ва хадамоти пажӯҳишӣ,
1382=2003. - С. 217

2Ниг.: Шайх Абдулқодири Кароматуллоҳи Бухарой.. Тазкираи Саббок. -
Тошканд: Фан, 2007. - С. 160-161. Ин ҷо шеъри Мунзим як байт зиёд
омадааст.

3Ниг.: Ш. Турдиев. Роль России в подавлении движения джади-
дов//«Центральная Азия (Швеция). — 1990. — № 1 (13). — С. 133.

22
фақат иваз кардани як манғитй ба манғитии дигар ҳадаф қарор
ёфтааст. Салтанатталабӣ сахт ба зеҳнҳо нишаста буд.

Ҳатго пас аз террори апрели 1917 (баъди судури фармони ис-
лоҳот ва «намойиши шукрона -и ҷадидон) ва марти 1918 (баъди
«воқиаи Колесов ), ки аз ислоҳотхоҳии амир ва байзоиёни иртиҷоъӣ
дигар ҳеч умед намонд, чун созмони ҷавонбухороиён ба Абдуррау-
фи Фитрат супориш дод, ки барномаи ин созмонро тартиб бидиҳад,
Фитрат соли 1918 як «Лоиҳаи ислоҳот тартиб дод, ки бисёр ҷолиб
ва яке аз мухимтарин санадҳои таърихи маорифпарварии тоҷикон
буда, дар ин санад ҳадафи асосии сиёсй машрутият аст. Фитрат ме-
хоҳад, ки сохти амирй нигоҳ доштаву як Шӯрои вазирон таъсис дода
шавад ва сиёсатро асосан ин Шӯрову сарвазир муайян бикунанд. Ин
аст, ки ҳатто, пас аз пирӯзии Инқилоби Октябри соли 1917, дар фик-
ри Фитрат, ки аз наздикони Файзуллохи Хоҷаи ифроткор буд, гояи
салтанатталабй сахт ҷойгир будааст.

Фақат дар «Маромнома (барнома)-и Фирқаи ҷавонбухороиёни
инқилобй, ки Файзуллохи Хода онро соли 1920 (пас аз сафари Мае-
каваш) тартиб доду конфаронси ҳизб 14 июни соли 1920 тасдиқ
кард, омадааст, ки сохти амирй бояд сарнагун ва Бухоро Ҷумхурияти
Демократии Халқй эълон шавад. Ин аст, ки ғояи ҷумҳуриятхоҳй дар
ҷунбиши ҷавонбухороиён фақат дувуним ё се моҳ пеш аз Инқилоби
Бухоро расман пазируфта шуд.

Фикри инқилоб дар сари Файзуллохи Хода ва баъзе ифроткорони
дигаре хеле пештар, чунончи, солҳои 1917-1918, дар натидаи хам-
корй бо болшевикони рус, пайдо шуда буд. Вале он гоҳ фикри
инқилоби идтимоъй ва думхуриятхохии коммуниста ҳанӯз бештари-
ни дадидони гурезаи Бухороро фаро нагирифта буд, фикри ақаллият
ба шумор меомад. Бо вудуди ин, таърихи Инқилоби Бухороро аз со-
ли 1917, аз мохи апрелу майи он сол, ки дадидон пас аз боло гириф-
тани иртидоъ ба Когон гурехганд, cap кардан мумкин аст.

Дар Когон бо қувваҳои инқилобии руей, аз думла, бо болшеви-
кон, ҳамкорӣ cap кардани дадидони гуреза рӯхияи инқилобии
онҳоро қувват дод. Чун ҳадафи сиёсии нав - хохиши инқилоби
идтимоъй дар марому маслаки бархе аз дадидони Бухоро соли 1917-
1918 пайдо гардид, ба ақидаи мо, таърихи инқилоби Бухороро асосан
аз ҳамин вакт, аз апрели соли 1917, оғоз кардан лозим аст ва дунби-
ши дадидияро дар ду даҳаи оғозини садаи бист то мохи апрели соли
1917, таърихи равшангарй ва маорифпарварии тодикй бояд донист.

Ҷадидони ҳавзаи Бухоро то соли 1917 ва бисёре пас аз он ҳам
«инцилоби фикрӣ ва «инцилоби илмӣ мехостанд. Инро мо имрӯз

23
ипцилоби фарҳангӣ меномем. Инқилоби фархангӣ аз диди ҷадидоп
як раванди сулҳомез ва натиҷаи як таҳаввули тадриҷии фарҳангӣ
буд. Исталоҳи «инқилоби иҷтимоъй , ки гоқ дар адабиёги ҷадида,
чунончи дар навиштаҳои устод Айнӣ, дучор мешавад, натиҷаи ис-
лоҳоти сулҳомези иҷтимоьнву сиёсй, инчунин, натиҷаи таҳаввули
тадриҷии фарҳангиро дар назар дошт. Ҷадидон натиҷаҳои бузурги
равандҳои нави маорифпарварй ва ичтимоъиву сиёсиро инкилоби
иҷтимоъй ба шумор меоварданд. Вале, ба ақидаи банда, мо имрӯз он
инқилоби ормонии ҷадидонро бояд инқилоби фарҳангй биномем. Аз
ин рӯ, ба фикри мо, ҷунбтии равшангаршу маорифпарвариро, ки ач
Аҳмади Дониш cap шуба, то соли 1917 дивом кард, таърихи инқило-
би фарҳангӣ, инцшюби маорифпарварй бояд номшд бикунем.

Аз ин дидгох, бояд гуфт, ки устод Айнй дар китоби «Таърихи
инкилоби Бухоро таърихи ҷунбиши маорифнарварии тоҷикии
ҳавзаи Бухороро баён кардааст, на таърихи инқилоби болшавикиро.
Дар Бухоро равандҳои иҷтимоъиву сиёсие, ки ҷомиаро ба инкилоби
болшевикй биоваранд, вуҷуд надоштанд. Ин нукта аз ҷониби
муҳаққиқони рус низ дар баҳс бо Ф. Хочаев дар ҳамон солҳо таъкид
ёфта буд. Ва аз китоби Айнй, ба ин ҳақиқат бовар косил мекунем.

Ба гуфти устод Айнй халқ ба инқилоб омода набуд. Устод дар бо-
раи соли 1918, ки сардори хукумати шӯравии Туркистон Фёдор Ко-
лесов ба Бухоро ҳамла оварда, инқилоб карданй шуд, гуфтааст: «Ҷа-
вонон (ҷавонбухороиён -М. III.) дар он рӯзҳо ба дехконон ва ба сар-
бозони Бухоро низ фирефта шуда буданд. Ҷавонон гумон мекарданд,
ки деҳқонон ва сарбозоне, ки аз чабру зулми хукумати Бухоро ҷон ба
лабашон расидааст, бо андак харакати мо ба моён хамрох шуда, ба-
рон ба даст даромадани талабҳои мо, ки айнй муддао ва манфиаги
онҳост, ёрй хоҳанд дод. Ҳол он ки деҳқонон ва сарбозхо ба хадде
зери занҷири зулму ситам фашурда шуда буданд, ки маҷоли ҳаракат
кардан надоштанд. Ба замми ин, муллоҳои хоин ва эшонҳои шари-
атфурӯш дар байни деҳқонон хеле хуб ташвиқот бурда, онҳоро бар
зидди ҷавонон барангехта, аз номи шариат ба иҷрои ҳар коре омода
карда буданд. Дар муқобили чунин тайёриҳо баённомаҳое, ки ҷаво-
нон паҳн мекарданд ва ташвиқоти онхо ҳеч таъсире дошга намета-
вонист '.

Чунонки мебинем, мохи марта соли 1918. хангоми «воқиаи Коле-
сов , Бухоро аз вазъияти инқилобй фарсахҳо дур буду мардумон
наметавонистанд марому маслаки инқилобиро бигшзиранд. Дар соли

'С. Айнй. Таърихи инкилоби Бухоро. Душанбе: «Адиб », 1987. - С. 208.

24
1919, ҳатто соли 1920, вазьият ҳамон буд, ки буд. Ҳатго фиғони си-
тамдидагон баланд садо намедод, чӣ ҷойи пазириши ғояҳои

инқилобӣ!

Устод Айнй таъкид кардааст, ки дар он рӯзгор халқи Бухоро ҳат-
то ба қабули ислоҳоти маорифпарварй омода набуд. Устод дар кизо-
би «Таърихи инқилоби Бухоро бобе дорад ба ин сарлавҳа: «Оё халқ
ба ислоҳот толибу ҳозир буд?» Ӯ дар ин боб ба пурсиши якум, ки оё
халқ ба ислоҳот толиб буд? посухи мусбат ва ба пурсиши дувум по-
сухи манфӣ додааст. Вай барон посухи дувуми манфи батафсил са-
бабҳо нишон дода дар охир мегӯяд: «Роххо вайрон, обҳо гандида,
тамоми мамлакат харобазор... Халқ бемор, фақир ва мӯҳтоҷ...! .
Пас аз ин устод боз андак аз мазлумии халқ ва маҳрумияти ӯ, аз ну-
фузи муллоҳои мутаассиби муҳофизакор сухан карда, дар поёни боб
чунин хулоса баровардааст: «Бинобар ин, гуфта метавонем, ки ба
ғайр аз ҷавонону ҷавонфикрон аксарияти халқ ба ислоҳот омода на-
буд. Хдтто ба ин гуфтаҳои худ як ҷумла низ илова карда метавонем.
Ин халқи мазлуму нодон аз тарафи хукумату косалесони он -
муллоҳо ба муқобили ислоҳот омода мешуд

Ин аст, ки мардумоне, ки ба ислоҳоти маорифпарварй омода на-
буданд, магар метавонистанд ба табаддулоти инқилоби омода бо-
шанд? Халқ метавонист ба муқобили ҷавонбухориёни маорифпарва-
ри ислоҳотталаб хуруҷ бикунад, лекин наметавонист зидди амиру
вазир, шариатпаноҳон ва муллоҳои манфиатчӯй cap бардорад. Бар
зидди низоми иҷтимоъиву сиёсй ба по хестани халқ аз чашм дур буд.
Шуури иҷтимоъй ва эҳсоси худдифоъии халқ ҳанӯз паст ва ба да-
раҷаи худогоҳии инқилобӣ нарасида буд.

-4-

Ин нофаъолии иҷгимоъии оммаи халқ, ки устод Айни махсусан
таъкид кардааст, чунин маънй надорад, ки дар Бухоро муборизаи
иҷтимоъиву сиёсй ва ҷунбиши адолатчӯйй вуҷуд надошт. Не, дар
Бухоро, чун асрҳои пеш, мубориза идома дошт. Ба вежа, бо зухури
Ахмади Дониш дар нимаи дувуми садаи нуздахум мубориза тезу
тунд шуд.

Шогирдону пайравони Ахмади Дониш, ахди маҳфили адабии Са-
дри Зиё, ҷадидони ҷавони қимматбаланд ҳама ё бештаринашон та-
лошгари фаъол буданд. Ҳақгӯйй, ки намунае аз башардӯстии фаъоли 1 2

1 С. Айнӣ. Таърихи инқилоби Бухоро, саҳ. 151.

2 Ҳамон асар. - С. 152.

25
Саъдӣ буд, бисёр ҳақгӯёни нотарсу забардаст пайдо шуданд. Онҳо
бо овози баланд ситамгарону ноинсофонро фош мекарданд. Касоне
чун Шукурбеки «дузд пайдо шуданд, ки моли давлатмандонро
ғорат карда, ба бенавоён тэқсим мекарданд.

Яке аз пархошгарони ҷасур Мулло Амон буд. Мулло Амон садои
дилхароши танбӯрро бад медид ва «хурӯшидани доира -ро нагз ме-
дид. Инак, ӯ гуфтааст: «Мехохдм, ки бо садои пурҷӯшу хурӯши дои-
ра ҷӯшону хурӯшон ба кӯча барояму Рустамвор наъракашон ба дари
арки амир раваму бо ғурриши шерона гӯям: «Ӯй гургони одамхор!
Аз шумо умеди одамгарӣ кардану ва одам шудани шуморо чашм
доштан ғалат аст! Шуморо тавбаи гургона додан (яъне, нест кардан)
лозим аст 1.

Ин гуна талошгарони фидокор дар асарҳои Айнй бисёр тасвир
шудаанд. Чун хдмаи ин тасвирҳоро як-як мехонем, дар ҳақиқат, та-
саввуре пайдо мешавад, ки чунонки боре профессор Георгий Ломид-
зе гуфта буд: «Бухоро ба ҷӯш омадааст («Бухара кипит ). Бухоро
ҳеч гоҳ орому хомӯш набуд. Чи дар илму фарҳанг, чи дар муборизаи
иҷтимоъй Бухоро хдмеша дар ҷунбиш, дар ҷӯш буд.

Устод Айнӣ дар таърихномаҳо ва асарҳои бадеъии худ навъҳои
гуногуни мубориза, хдмчунин, пархошгарони барҷастаеро тасвир
кардаву нишон додааст, ки муборизаи зидди ситами иҷтимоъй, зид-
ди сиёсати урувдорй ва истибдоди байзоиён ҳамеша идома дошт.

Инро низ ба ёд бояд бигирифт, ки ин х,ама муборизаҳо шакли
анъанавии бостонй дошта, бештар талоши шахсони ҷудогона ба
муқобили ситаму ситамгаро1ги ҷудогона ва аз набарди муташакки-
лонаи инқилобй, аз пархоши умумии халқ хеле дур буданд.

Аз ин рӯ, устод Айнӣ гуфтааст, ки халқи Бухоро ба набарди
инқилобй ва пазириши инқилоб тайёр набуд.

Ин ҳақиқатро на танҳо Садриддини Айнӣ ва касоне мисли ӯ
фақмида буданд, балки бисёр хориҷиён низ медонистанд ва, ҳатто,
ба хукумати шӯравии Маскаву Туркистон низ маълум будааст.

Чунончи В. В. Куйбишев, ки яке аз ҷангҷӯтарин намояндагони
Маскав дар Туркистони болшевикй ва тарафдори ҳар чй зудтар
юриш оғоз кардани Артиши Сурхи Шӯравӣ ба сари Бухоро буд, 25
июни соли 1919 гуфтааст: «Оммаи халқи Бухоро то дараҷае ба камол
нарасидаанд, ки инқилобе, ҳатто инқилобе на ба маънои урупой,
балки ба маънои шарқии он, барпо бикунанд («Бухарские массы не

1С. Айнӣ. Куллиёт, ҷ. 7. - С. 402.

26
созрели до совершения революции не только в европейском, но и
даже в восточном смысле слова )'.

Чунонки мебинем, Куйбишев ба хубй медонист, ки дар сарзамини
Бухоро аз вазъияти инқилобӣ дараке нест. Бегумон, бархе аз кордо-
рони Русияву Туркистони шӯравй низ инро медонистанд. Бо вуҷуди
ин, бисере аз онҳо мехостанд, ки ҳар чй зудтар дар Бухоро инқилоб
бикунанд. Аз ҷумла, В. В. Куйбишев андешае доштааст, ки «чун
маҳв кардани Бухорои истнбдодй барои Туркистони шӯравй зарура-
ти ҳаётист, мумкин аст бо нерӯйи Артиши Сурхи Русия зери ниқоби
инқилобиёни бухорой дар Бухоро табадцулоте ба вуҷуд оварда ша-
вад «Поскольку для Советского Туркестана жизненной необходи-
мостью является уничтожение деспотической Бухары, постольку
силамы Российской Красной Армии, под вывеской бухарских рево-
люционеров, в Бухаре может быть произведен переворот )2.

Чунонки мебинем, мақсади аслӣ «маҳв кардани Бухоро (унич-
тожение) будааст, ки ошкоро ба забон омадааст. Ба ин нукта низ
диққат бояд бидиҳем, ки инқилоб ва нест кардани Бухоро на барои
халқҳои Бухоро лозим будааст, балки зарурати ҳаётии Туркистони
Русия будааст, яъне барои импиротурии болшавикй зарур омадааст.
Инро хам Куйбишев рӯйрост гуфтааст. Ӯ ҳеч нияташро пинҳон на-
мекунад. Агарчи дар Бухоро аз вазъияти инқилобй нишоне нест, В.
В. Куйбишев инқилобгунае ба майдон овардан мехоҳад ва онро хам
дар зери ниқоби инқилобҷӯёни Бухоро, яъне ҳамон ҷавон-
бухороиёне, ки соли 1917, пас аз шикасти маорифпарварй, ба Турки-
стон паноҳ бурда, бархе аз онҳо аз августе соли 1918 худро ба оғӯши
болшевикон партофтанд, ба вуҷуд овардан мехоҳад. Бо ниқоби
инқилобу инқилобиён Бухороро маҳв кардан мехостанду бас!

Мақсади аслй на инқилобу озодии мардуми тоҷик ва гайра, балки
несту нобуд кардани Бухорои Шариф - ин маркази фарҳангиву
мазҳабиву сиёсии Ватани муқадцаси мост. Хоҳиш мекунам, ки исти-
лоҳоти «махв кардан - «уничтожение ва «ниқоби инқилобиён -
«вывеска бухарских революционеров , аз ёд наравад, ки минбаъда,
барои фаҳмидани моҳияти баъзе рухнамудҳо лозим хоҳад шуд.

В. В. Куйбишев он суханҳоро дар як маҷлиси хосса, ки фиристо-
дагони баландпояи Маскав дар Тошканд барпо карда буданд, гуфта-
аст. Дар қарор (резолютсия)-и ин маҷлис ба таври қатьй гуфта шуда-

’Икт. аз: В. Генис. «С Бухарой надо кончать...! К истории бутафорских
революций. Документальная хроника. - М.: МНТИ, 2001. - С. 19.

2Ҳамон ҷо.

27
аст, ки «инқилоб дар Бухоро ногузир аст ва «бо ёрии сарнайзаҳои
Артиши Сурх ба вуқӯъ хоҳад омад («революция в Бухаре неизбеж-
на , «совершена она будет при помощи штыков Красной Армии )

Боз хам аҷаб бепарда сухан гуфтаанд. Ошкор аст, ки хатман Бу-
хорои бузургро нест кардан мехоҳанд ва силоҳи ин нобудкориро, ки
сарнайзаи туфанг аст, тез карда истода буданд. Ин ҳам бояд таъкид
шавад, ки боз ҳам қарордоди «Инқилоби Бухоро на дар Бухоро ё
дар байни бухороиён, балки дар Тошканд, дар маҷлиси намояндаго-
ни баландрутбаи Маскав, қабул шуд. Ин ҳам равшан аст, ки маҷлис-
нишинон дар ғами халқи Бухоро нестанд, балки «зарурати ҳаётии
Туркистони шӯравӣ («жизненная необходимость для Советского
Туркистана ), яъне хостҳои импиротурии навтаъсиси болшевиконро
ба назар доранд.

-5-

Он андешаи Садриддини Айнй, ки гуфтааст дар солҳои 1917-1920
халқи Бухоро ба инқилоб кардан омода набуд ва, ҳатто, ислоҳоти
маорифпарваронро наметавонист бипазирад, аз чанд ҷиҳат хеле
муҳим аст. Нахуст он, ки Айнй вазъи ҷомиа ва руҳияи халқро бисёр
нағз фаҳмидааст. Устод замонашиноси бузург буда, замонасозии
машхури ӯ аз замонасанҷй cap зада буд. Дақиқбинии устод Айнй 7
апрели соли 1917, ки ба «намойиши шукрона ва «намойиши шодиё-
на -и ҷадидони хдмкораш сахт зид баромад, маълум шуда буд. Мута-
ассифона, Абдулвоҳиди Мунзим (Бурҳонов), Файзуллоҳи Хоҷаи
моҷароҷӯ ба гапи Айнй ва рафиқонаш гӯш накарданд ва «намойиши
шодиёна -и онҳо ба мотам табдил ёфт: маорифпарварй шикает хурд,
ҷадидон ба Когону Самарканду Тошканд гурехтаву баъзе роҳи
инқилобро пеш гирифтанд.

Он гуфтаи Айнй, ки дар Бухоро заминаи инқилоб вуҷуд надошт,
пеш аз ҳама, ба муқобили сарварони инқилобиёни Бухоро ва, ба вежа,
ба муқобили пешвои ҷавони онҳо Файзуллоқи Хоҷа гуфта шуда буд.
Ин муҳимтарин нуқгаест, ки Айниро чун бузургтарин ва ҷасуртарини
ҳақҷӯёни замон нишон медихад.

Г ап дар сари он аст, ки Файзуллоҳи Хоҷа аз нимаи соли 1917 пай-
васта баёнот медод, ки гурӯххои пинхонкори созмони ҷавонбухорои-
ён чи дар даруни шаҳри Бухоро ва чи дар баъзе вилоятҳо бо таблиғоти
инқилобй мардумро ба шӯриши инқилобӣ тайёр кардаанд ва мунтази-
ри кумаке аз берунанд, яъне ҳамин ки Артиши Сурхи Шӯравӣ ба сӯйи
Бухоро юриш cap кард, ин инкилобиёни пинҳонкори дохилӣ cap ме-

1 Владимир Генис. «С Бухарой надо кончать...! — М., 2001. С. 19.

28
бардоранд ва амирро сарнагун мекунанд. Устод Айнй нодурустии
ҳамин даъвоҳои Файзуллоҳи Хоҷаро исбот кардааст.

Чун Файзуллоҳи инқилобхоҳ бо чунин маълумот ба сардори
ҳукумати шӯравии Туркистон (Тошканд) Фёдор Колесов муроҷиат
кард, Колесов, ки худ ба имо маътал буд, зуд пешниҳоди Файзул-
лоқро қабул карду ва 1 марта соли 1918 ба сари Бухоро лашкар ка-
шид. Вале ҳеч гурӯҳе аз даруй ё беруни Бухоро cap набардошту
амирро сарнагун накард. Колесов сахт шикает хӯрда шармандавор
роҳи гурезро пеш гирифт. Баъди ин ҷанг чун Колесов ба гардани ҷа-
вонбухороиён айб гузоштан хост, ки ахбори нодуруст додаанд
(дурӯғ гуфтаанд) ва аз даруни Бухоро ҳеч гурӯҳе ба инқилоб омода
набудааст, Файзуллоҳи Хоҷа айбро ба сари худи Колесов партофту
гуфт, ки Колесов ба пинҳонкорони даруни Бухоро силоҳ надоду аз
ин сабаб онҳо натавонистанд хуруҷ кунанд.

Файзуллоҳи Хоҷа дар китоби машхураш «К истории революции в
Бухаре аз «воқиаи Колесов сухан ронда, сабаби якуми шикасти
ӯро чунин баён кардааст:

«Первой и главной внешней причиной было то, что Колесов не
сумел выполнить соглашения, не доставил младобухарской органи-
зации обещанного оружия вовремя и в крупных размерах, следстви-
ем чего явились невозможность вооружить всех членов нашей орга-
низации и, следовательно, начать восстание изнутры, как то предпо-
логалось по плану и было, конечно, вполне целесообразным

Чунонки дида мешавад, «восстание изнутри - «шӯриши да-
рунй -и Бухоро яке аз шартҳои ҳамлаи Колесов будааст. Ва ҳол он
ки дар дохили Бухоро қувваи ҷиддии ҷадидон боқӣ намонда буд. Пае
аз террори апрели 1917 бештари ҷадидон аз Бухоро гурехтанд ва
боқимондаҳо парешону пароканда ба ниҳонгоҳҳо ҷо шуда буданду
умед кардан, ки онҳо шӯрида амирро сарнагун хоҳанд кард, ниҳояти
кӯтоҳбинй буд.

Банда, албатта, намехоҳам, ки Колесовро сафед бикунам. Ҳоло ба
ҳама маълум аст, ки Колесов аз рӯйи қонуни империализми
инқилобй ба тарзи «таҳоҷуми сурх (красная экспансия) ба Бухоро
ҳамла оварда буд. Банда он нияти Файзуллоҳи Хоҷа, он беандешагии
ӯро таъкид кардан мехоҳам, ки ба дасти душмани гузаро бошад хам,
ҳарчи зудгар инқилоб кардан мехост.

Беандешагии инқилобии Файзуллоҳи Хоҷа чанд бор зоҳир шуд ва
нахустин бор як сол пеш, яъне мохи апрели соли 1917, ҳамаро ба 1

1Ф. Ходжаев. Избранные труды, т. 1. - Тошканд, 1970. - С. 135.

29
ҳайрат оварда буд. Мехоҳам кӯтоҳак ба ин воқиа диққат ҷалб бику-
нам.

Чун 7 апрели 1917 фармони ислоҳот эълон шуд (онро Шарифҷон-
махдуми Садри Зиё дар Арк хонда, ба диққати ҳозирони сершумор
расонд), соати сеи ҳамон рӯз сарварони ҷадидия ба ҳавлие гирд ома-
да машварат оростанд, ки рӯзи дигар ба шодмонии фармони амир
намойиш барпо бояд кард ё не? Бисёре аз ҳозирон барпо кардани
«намойиши шукрона ва шодиёна -ро лозим надонистанд. Ба вежа,
Абдулвоҳиди Мунзим (Бурҳонов), Мухдддини Рафъат, Мӯсо Са-
идҷонов (аз Кумитаи Марказии Созмони ҷавонбухороиён), инчунин,
Садриддини Айнӣ, Аҳмадҷон Махдуми Ҳамдӣ, Ҳомидхоҷаи Мехрй
ва дигарон ба намойиш сахт муқобил баромаданд. Аммо Файзул-
лохи Хоҷа ва тарафдорони ӯ ҳамоно барои амалидошти пешниҳоди
худ пофишорй мекарданд. Онҳо «намойиши инқилобӣ барпо кар-
дан мехостанд.

Дар он ҷаласа Махмудхоҷа Беҳбудии Самарканда, ки ба мароси-
ми эълони ислоҳотнома даъват шуда буд, низ ширкат дошт. Чун
мубодаса хеле кашол ёфту тезу тунд шуд, Беҳбудӣ пешниҳод кард,
ки ба пеши элчии Русия Миллер намоянда фиристанду бифақманд,
ки ӯ ба намойиши ҷадидон розист ё не. Ин пешниҳод қабул шуду
Файзуллоҳи Хоҷаро бо се нафари дигар ба дафтари Миллер фири-
стоданд. Файзуллода Ҳоҷа дар рисолаи мазкури худ навиштааст:
«Миллер кратко ответил делегатам, что он не советует манифести-
ровать '.

Яъне Миллер иҷозат надод, ки намойиш баргузор шавад. Аммо
бинед, ки Файзуллоҳ чй менависад: «Утром следующего дня, явив-
шись в магазин «Ширкати Баракат , я застал там покойного Фазлид-
дана Максума и Абдул Вахида Бурханова (Мунзим-М.Ш.). Эти двое,
противники манифестации, под клятвою спросили меня: - Правда
ли, что Миллер согласился на манифестацию? - Я дал уклончивий
ответ 2.

Ин ran чй маънй дорад? Маънои ин ran қамин аст, ки агарчи
Мунзим Файзуллоҳро қасам дода пурсида буд, Файзуллоҳ роста га-
про нагуфт, дурӯғ гуфт. Дурӯгаш ин буд, ки Миллер чандон ба на-
мойиш зид нест. Ва бо ин беандешагии ӯ намойиш огоз ёфт.

Бо баҳонаи ин намойиш, чунонки гуфтем, иртиҷоъ боло гирифту
террор cap шуд. Хайрият, ки дар ин террор ҳеч нафаре кушта нагар-

*Ф. Ходжаев. Избранные труды, т. 1. - Тошканд, 1970. - С. 105.

2Ҳамон ҷо.

30
дид (гайр аз Мирзо Назруллоҳи Ғафурзода, ки 9 апрели 1917, баро-
бари устод Айнй, 75 чӯб ва, ба қавли Файзуллоҳи Хоча, 150 чӯб
хӯрда буду пас аз се рӯз дар бемористони русони Когон вафот кард),
вале маорифпарварй торумор шуд.

Аммо дар «воқиаи Колесов (марти 1918) дар Бухоро террори бу-
зурге огоз шуд, ки ба шумурди худи Файзуллоҳи Хода ё созмони
ҷавонбухороиён, дар ин террор 3000 нафар кушта шуд. Даҳшатҳои
террори соли 1918-ро устод Айнй дар «Ҷаллодони Бухоро тасвир
кардааст.

Файзуллоҳи Хода он гоҳ хамагй 21-22 сол дошт (тав. 1896). Аз
ҳамин солҳои давонй Файзуллоҳ мехост, ки бо ҳар роҳ, ҳатто бо
модарову иғво, бо дурӯғу фиреб, ба мақсади худ бирасад. Ва аксари
мавридҳо азму иродаи қавй ӯро ба мақсад мерасонид.

Ба ин тариқ, тавон гуфт, ки фаъолияти сиёсии Файзуллоҳ дар ап-
рели 1917 ва марти 1918 бо дурӯғу фиреб ва фитнаи худғаразй оғоз
ёфта буд. Ин роҳи ӯ то поёни умраш идома дошт.

* * *

Солҳои 1918, 1919 ва 1920 Файзулоҳи Хода бисёр бикӯшид, то
мақомоти шӯравии Туркистону Маскавро бар ин бовар биоварад, ки
Бухоро бо табл итоги ниҳонкорони давонбухороиёни инқилобй (дади-
дони гуреза) ба инқилоб тайёр шудаасту агар Артиши Сурх ба сӯйи
Бухоро юриш cap бикунад, инқилобиён аз даруни Бухоро cap бардош-
та амирро сарнагун мекунанд. Агарчи моҳи марти соли 1918 ошкор
гардид, ки чунин баёнот бебунёд аст, Файзуллоҳи Хода ҳар чй бештар
ба он фикри худ пофишорӣ мекард. Мақомоти шӯравии Туркистон
хам барои густариши кори таблиготии созмони давонбухориён, (ки
баъд Ҳизби давонбухориёни инқилобй ном шрифт) ва Ҳизби комму-
нисти Бухоро ёрмандиро дарег намедоштанд.

Дар бораи таблиготи пинҳонй, ки гӯё дар байни аҳолии Бухоро гу-
стариш меёфт, дар навиштаҳои оид ба таърихи Инқилоби Бухоро, аз
думла, дар навиштаҳо худи Файзуллоҳи Хода, шарху баён зиёд аст, ки
мо аз баъзеи он ёдовар мешавем.

Аз ин маълумот бармеояд, ки солҳои 1918-1919 дадидони муҳодир
10000 нусха китобчаи таблиготй чоп кардаанд1. Инчунин, туфта шу-
дааст, ки 10000 нусха маромномаи давонбухориён ва 17000 даъватно-
ма ба чоп расида буд2, то ки дар байни аҳолй паҳн бикунанд.

'Ф. Хоҷаев. Избранные труды, т. 1 С. 105.
- Ҳамон ҷо.

31
Лекин Файзуллоҳи Хоҷа қеч намегӯяд, ки ин ҳама варақаҳо ва
китобчаҳо ба дасти мардум расиданд, ё не, расида бошанд, чи
миқдори онҳо расид, аҳолй онҳоро чӣ тавр қабул кардаву аз қабули
онҳо чй натиҷае ҳосил шуд! Охир, мақсади асли ба аҳоли расонида-
ни таблиғномаҳо ва натиҷа ҳосил кардан аз онҳост. Баъзе
пажӯҳишггарон кӯшидаанд, то муайян кунанд, ки бархе аз таб-
лиғномахо ба дасти мардум гоҳ-гоҳ мерасид ё не. Аз сад яке расида
бошад ҳам, мо бояд фаромӯш накунем, ки чунонки дар боло дидем,
устод Айнӣ бо далелу бурҳони ҷиддй гуфта буд: «Баённомаҳое, ки
ҷавонон паҳн мекарданд ва ташвиқоти онҳо ҳеч таъсире дошта на-
метавонист

Ба ин сухани устод Айнӣ бояд бовар бикунем ва бигуем, ки тиражи
калони баённома, даъватнома, маромнома ва дигар таблиғномаҳо, ин-
чунин, пинҳонй ба Бухоро фиристонида шудани онҳо, аз он, ки гу ё
мардуми Бухоро ба инқилоб тайёр шуда буданд, гувоҳӣ намедиҳад.

Дар номае, ки Файзуллоҳи Хоҷа аз номи Ҳизби ҷавонбухороиёни
инқилобӣ ба номи Ленин навингга буд, хабар медихдц, ки «инқилоб дар
Бухоро пухта расидааст («назревание революции в Бухаре ) ва илти-
мос мекунад, ки ба инқилобиёни Бухоро кумак кардан лозим аст .

Нишонаҳои «пухта расидани инқилоб дар Бухоро , ки дар ин но-
ма зикр шудаанд, ғайр аз ишора ба тиражи таблиғномаҳо, ин аст.
Дар Бухоро 12 гурӯхи ниҳонкори инқилобӣ хает, ки таблиғ мебарад.
Ин гурӯххои пинҳонкор «ячейка номида шудаанд. Яке аз ин «ячей-
каҳо дар байни посбонони Арки амир кор мекардааст. Дар Са-
марканд, Каттақӯргон, Қаршӣ, Шаҳрисабз, Китоб, Ғузор, Чорҷӯй ва
дигар шаҳрҳо низ созмонхои пинҳонкор будаанд.

Дар ин чо, инчунин, дар дигар навиштаҳои Файзуллоҳи Хоҷа ва
дигар муаллифон боз хам аз таъсиси гурӯҳҳои махфии таблигкори ва
микдори онҳо сухан рафтааст, аммо гуфта нашудааст, ки ин гуруххо
чй тавр кор карданду аз кори онҳо мушаххасан чй натиҷае хосил

шуд!

Аз навиштахои Файзуллохи Хода маълум нест, ки аз он I ^ гурухи
пинҳонкор чанд гурӯҳ тавонист фаъолияти худро то инқилоби соли
1920 идома дихад. Аз гузоришҳои солҳои инқилоб метавон пай бурд,
ки бисёре аз ин гурӯххо аз тарафи хукуматдорони амир зуд ошкору
бардам дода шуданд.

Медонем, ки соли 1918 инкилобкори номдор Хусейн Хоҷаев чун 1 2

1 С. Айнӣ. Таърихи инқилоби Бухоро, сах. 230.

2 Ф. Хоҷаев. Избранные труды, т. 1 саҳ. 27 (муқаддима).

32
дар байни посбонони амир таблиғот огоз кард, зуд ба даст афтоду ва
вахдпиёна кушта шуд1. Халилбек Абдуҷалилов, ки низ дар байни
сарбозони амир кор cap кард, зуд ба даст афтод

Абдуллохоҷа (Абдуллохода махдуми Тӯразода), ки низ аз
инқилобкорони ҷасур буда, дар романи С. Айнй «Дохунда тасвир
шудааст, ба гуфти устод охирҳои апрели соли 1920 зиндонй ва куш-
та шуд* 2 3. Дар «Таърихи ҳизбҳои коммунистии Осиёи Миёна низ
гуфта шудааст, ки Абдуллохлода мохи апрели соли 1920 ба даст аф-
тод, вале он гоҳ 15 гурӯхи пинҳонкори коммунистй ташкил карда
буд4. Тавон пай бурд, ки аъзои ин гурӯҳ ё ки бештари онқо бо Аб-
дуллохоҷа дастгир шуданд, зиндонй ё ба қатл расиданд. Ривояте
ҳаст, ки Абдуллохоҷа 1 сентябри соли 1920, яъне як рӯз пеш аз
пирӯзии инқилоб кушта шуд5. Агар ин ривоят рост бошад, Абдулло-
хода ва ҳамкорони ӯ аз моҳи апрел то 1 сентябр зиндонй буданд ва
баъд кушта шуданд.

.Аммо аз бештарини гурӯхдои пинҳонкори таблиғгарӣ хабаре
нест. Маълум нест, ки фаъолияти онҳо аз чй иборат буд, онҳо чанд
гоҳ фаъолият карданд ва фаъолияти чанде аз онҳо бештар бомаҳсул
буд. Ба эҳтимоли қавй, бештарини онҳо чандон фаъолият карда на-
тавонистанд ва зуд ошкор гардиданд.

Дар номаи ёдшудаи Файзуллоқи Хода, ки ба номи Ленин навиш-
та буд, чанд маълумот аз фаъолияти ошкорову ниҳонии
инқилобиёни Бухоро оварда, аз ҷумла, аз таъсиси 12 гурӯҳи пинҳон-
кор (ячейка) хабар дода, инчунин зикр шудааст, ки 120 нафар
инқилобиёни Бухоро дар зиндони амиранд. Гумон меравад, ки миё-
ни ин ду рақами 12 ва 120 алоқамандие ҳаст. Ба пиндори банда, ин
120 нафар аъзои ҳамон 12 гурӯҳанд, ки ба зиндон афтодаанд.

Ба ақидаи банда, аз он чи гуфта шуд, метавон пай бурд, ки
пинҳонкории инқилобй, ки, гӯё, солҳои 1918-1920 идома дошту
Файзуллоҳи Хода аз ин хусус бо ифтихори тамом сухан меронад,
чандон таъсире надошту қариб ҳед натида надод.

Ба ин сабаб ва чанд сабаби дигар, бо қатъияти тамом гуфтан ме-
тавон, ки он исрори Файзуллоҳи Хода, ки, гӯё, солҳои 1918, 1919 ва
1920 Бухоро аз дарун ба инқилоб тайёр буда, чашм дар роҳи Артиши

'С. Айнӣ. Куллиёт. д. II, қ.2. - С. 183

2Ф. Хоҷаев. Избранные труды, т. 1. - С. 122.

3С. Айнй. Таърихи инқилоби Бухоро, саҳ. 230.

* История коммунистических организаций Средней Азии. - Ташкент:
«Узбекистан , 1967. - С. 485.

5Ф. Хоҷаев. Избранные труды, т. 1. - С. 463 (комментарии).

33
Сурхи болшевикон дошт, ба ҳақиқат созгор намеояд. Дар ин бора
ҳақ ба ҷониби устод Айнист, ки мегуфт: инқилоб дар Бухоро замина
надошту сухани таблиггарони инқилобй ба гӯши касе намедаромад.

* * *

Дар Бухоро, ба вей л дар остонаи инқилоб, дар солҳои 1917-1920,
коре ПИНҲОНЙ анҷом додан имкон надошт, ё ки чунин имкон бисер
кам буд. Тавон гуфт, ки барои таблиги пинҳонии инқилобиён дар
Бухоро имкон вуҷуд надошт ва дар сурати эҳтиёткории тамом низ,
таблигтарон имкони каме доштанд.

Шабакаи ҷосусии дохилии ҳукуматй дар Бухоро дар ҳама гӯшаву
канори аморат, ба ве д, дар пойтахт, бениҳоят густариш ёфта буд.
Ин ҷосусонро воки? .авис мехонданд. Воқианависҳо дар ҳама ҷо та-
бу рӯз ҳозиру нозир буданд. Ҳеч коре номатлубу ҳеч сухане шубха-
овар аз чашму гӯши онҳо пинҳон намемонд. Ахди аморат, аз ҷумла,
мансабдорони хурду калон, аз воқианависхо дар ҳарос буданд. Шу-
мораи воқианависҳо ва хушёрии онҳо ба хусус солҳои 1917-1920
хеле афзуд.

Эҳтимоли ин ки таблиғоти пинҳонии инқилобиён дар баъзе
мавридҳо аз назари воқианависҳо дур монда бошад, кам аст.

Як гурӯҳи калони ҷосусони дохилй аз занҳо буданд. Онхоро дух-
тарбин ё духтарёб мегуфтанд. Вазифаи духтарёбхо ин буд, ки кӯча
ба кӯча бигарданд, ногаҳонй ба ҳавлиҳо дароянд, бо занҳо сӯхбат
бикунанд, мазмуни ин сӯҳбатро ба сардори худ бирасонанд ва агар
дар ҳавлие духтари зебоеро бибинанд, ба харамсаро хабар бидиҳанд.
Ва, албатга, он духтарро ба ҳарами амир мебурданд.

Ин занони ҷосуси ба ном духтарҷӯй низ офати ҷони аҳолй буда,
мардум аз дасти онҳо ба дод омада буданд. Ягон гапу ягон кор аз ин
занҳо пинҳон намемонд. Шак нест, ки ба вежа солҳои 1917-1920 ин
занони духтарков низ ба ҷустуҷӯйи инкилобиёни таблиггари
пинхонкор сафарбар туда буданд. Ин ҳам эҳтимоли комёбии
пинҳонкорони инқилобиро кам мекард.

Мегӯянд, ки дар гирди табли калони Арки Бухоро ин байтҳо бо
хатти тилло навишта шуда буданд:

Ойииасон ҳар чи бидидӣ, магу,

Обсифат он чи шунидй, биту!

Гар ту дар ин варта адаб дидай,

Субҳ магӯ, он чи ба шаб дидай!

34
Лоҷарам, ин гунбади анҷумфурӯз
Он чи ба шаб дид, магӯяд ба рӯз!

Ин байтҳоро равоншод Раҳими Ҳошим аз устоди худ Садриддини
Айнй гирифта будааст. Мо чанд кас бо домулло Рақими Ҳошим би-
сер фикр кардем, ки чаро ин байтҳоро ба табли салтанатӣ навишта
бошанд, ба табли калони Арк, ки бисёр пурсадост, навиштани чунин
байтҳо, ки даъвате ба асрорпӯшист, чӣ маънӣ дошта бошад! Гӯё, ме-
хоҳанд бо овози баланд (бо садом табли калони салтанатй) бигӯянд,
ки сирри давлатро пӯшида бояд дошт. Инро бояд ҳама шунаванд,
бидонанд ва иҷро бикунанд! Дар айни замон, дар он байтҳо, гӯё чу-
нин маъние ҳам ҳаст, ки дар ин маврид ҳар кас бояд монанди саги
хапгир бошад: ноаён амал карда, фошкунандагони сирри давлатро ба
даст афтонад! Мехостанд, ки ҳама хабаркаш бошанд, аз пайи якди-
гар ҷосусӣ бикунанд!

Албагга, дар ду даҳаи оғозини садаи бист, ки даврони инқи-
лобҳои ҷах,онй буда, се инқилоби Русия, инқилоби Туркия, Эрон ва
ғайра замину замонро ба ларза оварда буд, хукуматдорони Бухоро
хеле кӯшиданд, ки шумораи сагхои хапгирашон зиёдтар бошад. Эл-
чихонаи Русия низ дар Бухоро дорой шабакаи ҷосусон буду фаъо-
лияти онҳо низ ба муқобили инқилобхоҳон равона шуда буд.

Чун вазъият чунин буд, ҳеч ҷойи тааҷҷуб нест, ки кори фиристо-
дагони инқилобиён дар Бухоро барор накарду аз кори онҳо натиҷаи
матлубе ба даст наомад.

* * *

Михаил Фрунзе - лашкаркаши одамкуши дигари Русия 25 авгу-
ста 1920 ба Артиши Сурхи Туркистон эълон кард, ки лашкаркаши ба
сари Бухоро субҳи 29 август оғоз хоҳад ёфт. Фрунзе зарурати ин
хдмларо чунин шарҳ додааст: «Халқи Бухоро бар зидци гуломдоро-
ни худ шӯриш кард («бухарский народ восстал против своих пора-
ботителей )' ва, бино бар ин, бояд Артиши Сурх ба шӯришгарони
Бухоро дасти ёрй дароз бикунад.

Ва ҳол он ки ин гуфтаи Фрунзе дурӯғи маҳз буд. Дар Бухоро
мохн августа соли 1920 х,еч гурӯҳе шӯриш накардааст.

Танҳо Файзуллоҳи Хоҷа ва Наҷиб Хусаинови тотор — раиси Ҳиз-
би коммунисти Бухоро ва хамдастҳои онҳо мегуфтанд, ки халқ ба
шӯриш тайёр асту шояд гуфта бошанд, ки шӯриш кард. Е ки шояд 1

1]Директивы командования фронтов Красной Армии. Сборник докумен-
тов, т. 3. - М., 1976. — С. 550.

35
Фрунзе он дастаҳои мусаллаҳи инқилобиёни Бухороро дар назар
дошта бошад, ки ба инқилоб тайёру шурӯъ карданд, ба тадоруку
ҷунбуҷӯл даромаданд. Шояд Фрунзе ҳаминро шӯриши халқ ба шу-
мор оварда бошад. Ва ҳол он ки ин на шӯриши халқ, балки омодагии
инқилобхоҳон буду бас.

Дурӯғи маҳз будани гуфгаҳои Фрунзе аз рӯзи якуми ҷанг
(инқилоб)-и Бухоро маълум гардид.

Сарлашкари шӯравӣ Михаил Фрунзе дар ёдцоштномаи худ на-
виштааст, ки чун ҷанг cap шуд, ошкор гардид, ки ваъдаҳои
инқилобхохони Бухоро, ки аҳолии ин шахр ба шӯриш омодаанду бо
cap шудани ҷанг ба по хоҳанд хест, батамом дурӯғ будааст. Инак,
навиштаи Фрунзе: «Обнаружилось на деле полная лживость завере-
ний бухарских революционеров о якобы готовности населения к
восстанию

Ин аст, ки гузоришҳои бофтаву пурмуболиғаи Файзуллоҳи Хоҷа
оқибат фош шуданду Фрунзе онҳоро «полная лживость - «дурӯги
маҳз номидааст.

Мо намедонем, ки чун ин «дурӯги маҳз ошкор шуд, Фрунзе дар
айни шидцати ҷанг ба Файзуллоҳи Хоҷа чиҳо гуфту Файзуллоҳ ба ӯ
чй ҷавоб дод. Албатта, зуд ягон дурӯги дигаре бофтагист. Вай ба
дурӯгбофй усто буд. Лекин аз як чойи рисолаи ёдшудаи ӯ «Дар бо-
раи таърихи инқилоби Бухоро ошкор аст, ки ӯ боз касонеро пайдо
кардааст, ки гуноҳашро ба гардани онҳо партояд. Вай дар рисолаи
мазкур мегӯяд: «...худи ҷадидон гунахкор буданд, ки чанд норасой
содир карданду натавонистанд тӯдаҳои густаришдорро ба мубориза
бо аморат ба по бихезонанд («не сумевшие поднять широкие массы
на борьбу с эмиратом )1 2.

Чунонки мебинем, гунаҳкор ҷадидон-маорифпарварони шӯыгава-
ри тоҷик будаанд. Чунонки дар боло таъкид кардем, маорифпарва-
рон, дар ҳақиқат, муборизаи зидди аморатро ба маромномаи нона-
виштаи худ дохил накарда буданд ва инро Файзуллоҳи Хода барои
сафед кардани худ истифода кардааст.

Аз он гуфтаи Файзуллоҳи Хода на гуноҳи таърихии ҷадидон,
балки як чизи дигар ошкор мегардад. Ошкор мегардад, ки «широкие
массы - тӯдаҳои мардум дар инқилоби Бухоро ширкат надоштанд.
Ва инро Файзуллоҳи Хода -пешвои инқилоби иқрор кардааст. Пас,
ҳақ надорем, ки инкилоби Бухороро инқилоби халқй биномем.

1 Иқт. аз: В. Генис. «С Бухарой надо кончать...!, сах. 37.

2Ф. Хоцаев. Избранные труды, т. 1, саҳ. 121

36
Лз ин ҷо, боз як бор маълум мешавад, ки он баёноти Ҳизби ҷа-
вонбухороиёни инқилобӣ ва пешвои онҳо Файзуллоҳи Хоҷа, ин-
чунин даъвоҳои Ҳизби коммунисти Бухоро, ки, гӯё, бо таблигу
ташвиқу пинқонкории сиёсӣ мардуми шаҳру деҳро ба инқилоб
омода карда буданду ҳама халқ инқилобро ба хушнудй пешвоз
гирфтанд, аз ҳақиқат дур ва аз ҷумлаи худситойиҳои инқилобисту
бас.

Мутаассифона, имрӯз дар оғози садаи бисту як ҳам, баъзсҳо
инқилоби Бухороро «инқилоби халқй гумон мекунанд. Чунончи,
Соҳиб Табаров пирӯзии инқилоби Бухоро ва поёни умри сулолаи
мангитияро чунин баён кардааст, ки «бо муҳорибаву муборизаи
мусаллаҳонаи мардуми мазлум аморати Бухоро 15 зулҳиҷҷаи соли
1338 ҳиҷрй (29 августи соли 1920) ба охир расид Пас С. Таба-
ров мегӯяд:

«Таърихи амирони мангитияи Бухоро -и Айнй он баромади
халқиро ин тавр шарҳ медиҳад: «Ҷавонбухориён ба муовинати
асокири сурхи шӯравӣ ё ин ки асокири сурх бо роҳбарии ҷавонон
аз Чорҷӯй, Бухоро, Хатирчй, Қаршӣ ва Шақрисабз ба тоҷу тахти
амир Олим якбора ҳуҷум оварданд ". Мебинем, ки ин ҷо гуфтаи
С. Табаров бо гуфтаи устод Айнӣ ҳеч созгорӣ надорад. Аз ин
ҷумлаи устод Айнӣ, ки С. Табаров далел овардааст, ҳаргиз чунин
маънй намебарояд, ки «мардуми мазлуми аморати Бухоро
инқилоб карданд ва ин инқилоб, чунонки С. Табаров мегӯяд, «ба-
ромади халқй буд.

На. дар гуфтаи Айнй қаргиз чунин маъно нест. Баръакс, Айнй
таъкид кардааст. ки «асокири сурхи шӯравӣ ва «ҷавонбухориён
ба тоҷу тахти амир хуҷум оварданд. Инқилоби Бухоро фақат кори
хдминқо - кори ҷавонбухориён ва асокири сурх буд. На кори

халқ.

Устод Айнй ин чо дар инқилоб танх,о ду қувваи сиёсии низо-
миро чун омили асосй номбар кардааст: Артиши сурхи шӯравй ва
ҷавонбухороиён. Қувваи савум, масалан, оммаи мардум, номбар
нашудааст. Ба ақидаи мо, ин ҷо Айнй қувваи асосии инқилобкор-
ро дуруст муайян кардааст. Айнй боз хдм омилҳои асосии ҳалку-
нанда дар рӯзҳои инқилобро на аз рӯйи баёнияҳои расмии пеш-
воёни инқилоб. балки аз рӯйи ҳақиқати ҳол ба қалам гирифтааст;. * 2

Табаров. Се маорифпарвари тоҷик дар бораи амирони мангит.
Душанбе: Эҷод, 2006. - С. 182-183.

2Ҳамон асар, саҳ. 185.

37
Ин ҳам як намунаи равшани дигар аз ҳақгуйиҳои устод Айнист,
ки дар бол о и шора кард ем.

Аз мушоҳидаҳои баъзе касоне, ки рӯйнамудҳои инқилобиро бо
чашми худ дидаанд, низ метавон бовар ҳосил кард, ки мардуми
заҳматкаш ба инкилоб чандон ширкат накардаанд. Чунончи, аз
«Рӯзнома -и Садри Зиё мехонем, ки дар рӯзҳои инкилоб аз Қарши
то Бухоро мардуми деҳот тарсону ҳаросон аз сарбозони шӯравй
гурезон буданд. Файзуллоҳи Хода дар рисолаи ёдшудаи худ ёд-
мондахои Г. Омелюстыйро бо сарлавхаи «Дар зери деворҳои Бу-
хоро («Под стенами Бухары ) овардааст, ки мегӯяд: «Чун си-
поҳиёни Фрунзе ба шаҳр даромаданду ҷанги сахти кӯчагй cap
шуд, мардум аз бомҳову тирезаҳо ба сари сарбозони Фрунзе оби
ҷӯш мерехтанд («отпарываемые даже кипятком с крыш, окон ) .
Ба гумони мо, оби ҷӯш рехтан ба сари душман на кори сарбозони
амир, балки кори сокинони шахр буд, ки ба таври худ бо сипоҳи
ишғолгар пархош доштанд.

Ногуфта намонад, ки масъалаи ба вучуд оварда шудани Арти-
ши Сурхи Бухоро дар се соли пеш аз инкилоб (1918-1920) низ аз
баъзе ҷиҳатҳо то андозае шубҳаовар аст ва, ба фикри мо, ба
пажӯҳиши вежа эҳтиёҷ дорад.

Мегӯянд, ки инқилобиёни Бухоро - Ҳизби коммунист ва Соз-
мони ҷавонбухороиён пеш аз инқилоб чанд дастаи низомии омода
ба чанг доштанд. Чунончи, дар Когон дастае иборат аз 300 нафар,
дар Каркй 270 нафар, дар Тирмиз 200 нафар ва ғайра.

Шояд Артиши Сурхи Бухоро дар аввал аз ҳамин дастаҳо фа-
роҳам омада бошад. Вале боз ҳам маълум нест, ки ин дастаҳо кай
ташкил шуданд, ҳайъати онҳо аз чй касоне иборат буд, чй рӯҳияе
доштанд, шуури иҷтимоъии онҳо ба чй дараҷа буд, ҳар кадоме аз
онҳо то чй андоза омодагии ҷангй дошт, то ба инқилоб иштирок
бикунад ва ҳоказо. Ба фикри мо, ин гуна рақамҳо, ки кам нестанд,
низ эҳтиёҷ ба тафтиш ва пажӯҳиши вежа доранд.

Ошкор аст, ки масъалаи заминай иҷтимоъии инқилобе дар Бу-
хоро, ба вежа инқилобе, ки онро Артиши Сурхи Русияи болше-
викй ба вучуд оварда бошад, аз муҳимтарин масъалаҳои таърихи
мо буда, паҳлӯҳои гуногун дорад ва ҳар паҳлӯи онро чудогона ва
ҳамаи соҳаҳои онро якҷоя ба пажӯҳиш бояд гирифт, то моҳияти
аслии он чи «Инқилоби Бухоро меномем, маълум шавад.

' Ниг.: Ф Хоҷаев. Избранные труды, т. 1, саҳ. 189. _

2 История коммунистических организаций Средней Азии, саҳ. 488.

38
-6-

Он чй мо дар фаслҳои гузашта аз гуфтаҳои Куйбишев ва Фрунзе
овардем, аз китоби Владимир Генис «Кори Бухороро томом бояд
кард... гирифта шудааст. Номи ин китоб аз гуфтаҳои Куйбишев бу-
дааст, ки бо қатьият ҳукм баровардааст: «С Бухарой надо кон-
чать...! Яъне, Куйбишев шитоб дошт, ки кори Бухороро зудтар ба
поён расонад. Истилои Бухороро зудтар анҷом бидихдц.

Сарлавхди дувуми китоби В. Генис ин аст: «Аз таърихи
инқилобҳои сохта (бутафорские революции). В. Генис дар натиҷаи
шиносой бо мадорики бойгониҳои Русия, ки фақат дар даҳаи навади
садаи бист ба рӯйи пажӯҳишгарон дар боз карданд, ба ин натиҷа
омадааст, ки табаддулоти соли 1920 дар Бухоро як ' ’'нқилоби со-
хтаву бофта буд, дурусттар он, ки таҷовузгарй аз тарафи Артиши
Сурхи шӯравӣ буд, ки номашро инкилоб гузоштанд.

Тамоми китоби В. Генис иборат аз мадорики бойгониҳост, к. зй-
нан оварда, бо андак эзоҳ пораҳоро ба ҳам пайвастааст. Аз ин мад.
рик пайдост, ки ба вежа Валериан Владимирович Куйбишев, ки аз
намоёнтарин шахсиятҳои сиёсии кишвари шӯравӣ буд ва Михаил
Василевич Фрунзе, ки сарлашкари машхури шӯравй ва он солҳо
фармондехи ҷабҳаи Туркистон буд, бисёр кӯшиданд, ки ҳамла ба
Бухоро зудтар сурат бигирад. Зудтар Бухороро маҷрӯху зери по ди-
дан мехостанд!

Русия дар солхои 1918-1919 ба харобазор табдил ёфт. Аз импиро-
турии мӯҳташам кам чизе боқй монда буд. Финляндия, се киш-вари
Соҳили лаби Болтик, Лақистон (Полша) ва гайра аз Русия чудову
мустақил шуданд. Сарварони инқилоби сотсиалистии Русия, аз ҷум-
ла, В. И. Ленин ва Л. Д. Тротский хостанд, ки бохтҳоро бо «инқило-
би Шарқ ҷуброн бикунанд. Дар Русияи Шӯравй бисёр тарафдорони
«таҷовузи сурх - «красная интервенция сари кор омаданду бешта-
ри онхо рӯ ба Шарқ оварданд. Нақшаи «фатхц Теҳрон кашида шуд
ва ба як ривоят, Артиши Сурх то Қазвин расида, он ҷо шикает хӯрду
баргашт. Дар Тошканд созмони «Инқилобиёни Афгонистон мавчуд
буд, то дар рохи Ҳинд ба кор ояд. Лекин пеш аз рӯ овардан ба сӯйи
Ҳинд давлати хонияи Хева ва аморати Бухороро аз сари роҳ бардош-
тан лозим буд. Мохи феврали соли 1920 болшевикон Хеваро ишғол
карданду хамаи нерӯҳои ҷабхаи Туркистонро ба муқобили Бухоро
омода кардан гирифтанд.

'В. Генис. «С Бухарой надо кончать...!, саҳ. 17; Инч. муроҷиат шавад ба
дигар навиштаҳои В. Генис.

39
Куйбишеву Фрунзе пай дар пай ба Маскав телеграмма медоданд,
ки давлати Бухоро бо ёрии инглисҳо қувват гирифта истодааст. Куй-
бишев 26 августа соли 1920 дар як маҷлиси ҳизбии Тошканд ҳатто
гуфт, ки Бухоро «барои зарба задан ба Русия тайёрй мебинад («го-
товится для удара по России )'. Албатта, ин як дурӯғи маҳз барои
баҳонаҷӯйй буд. Агарчи амир Олимхон дар ёддоштномаи «Таърихи
хузнулмилали Бухоро андак лоф задааст, ки, гӯё, бо Туркистони
Русия ҷанг кардан хост, маълум аст, ки Бухоро ҳеч наметавонист ба
Русияи бузургу паҳновар ҳамла биёварад. Ин ҳақиқат ба ахди фаҳм
маълум буд, вале Куйбишеву Фрунзе ба Маскав телеграммаҳо фири-
стода, иҷозати «таҷовузи сурх ба Бухороро мехостанд.

В. Ленин, Л. Тротский, Н. Бухарин ва дигарон ба ҷанги Бухоро
розй набуданд ва ба телеграммахои Турккомиссияи Тошканду фар-
мондеҳии ҷабҳаи Туркистон ҳар бор ҷавоби рад медоданд. Онҳо ба
ҷанги Бухоро розй набуданд на ба он сабаб, ки ҷанту таҷовузу мус-
тамликадориро намехостанд, балки ба он сабаб, ки он ҳангом Русияи
Шӯравй бо Лаҳистон ҷанг дошту барои хучум ба Варшав тайёрй ме-
диданд ва ҷанги Бухороро то пирӯзй бар Лаҳистон мавқуф гузоштан
мехостанд.

Лекин Сталин ба нақшаи шитобкоронаи Фрунзе розй шуду пеш-
ниҳод кард, ки «ба зудии ҳар чӣ тамомтар аз рӯйи тавсияи рафик
Фрунзе амал бояд кард («действовать без промедления по рецепту
т. Фрунзе )“.

Оқибат Куйбишеву Фрунзе, ки тоқаташон тоқ туда буд, мунта-
зири фармони Ленину Тротский нашуда, ба ҷанги Бухоро миён бас-
танд.

-7-

Дар муддати андаке бештар аз як мох (мохи августа соли 1920)
ҳама қарордоди зарур дар бораи ин ки ба Бухоро «инқилоби шӯравй
бояд бурд , кабул шуд. 29 июли 1920 Дафтари ташкилй (Оргбюро)-и
Кумитаи Марказии Ҳизби Коммуниста (болшавикй)-и Русия - ЦК
РКП (б) тасмим гирифт, ки дар Бухоро инқилоб бояд кард ва ба Ҳиз-
би ҷавонбухороиёни инкилобй, ки мохи феврали соли 1920 дар
Тошканд таъсис гардид, ёрии Маънавиву моддй расонда шавад. Ин
аст, ки иҷозата инқилоби БухорО аз Маскав расман содир шуд, t,

Дар айни замон тасмим гирифтанд, ки сарвари инқилоб бояд
Ҳизби коммуниста Бухоро бошад, на Ҳизби ҷавонбухороиёни 1

1В. Генис. «С Бухарой надо кончать. . . !, сах. 36.
2Ҳамон асар, саҳ. 35.

40
инқилобй. Файзуллоҳи Хоҷа розй шуд, ки Ҳизби коммунистии Бу-
хоро пас аз инкилоб ҳокимиятро ба даст бигирад. Аз ин рӯ, Файзул-
лоҳи Хода зуд ба Ҳизби коммунисти Бухоро гузаиггу Ҳизби ҷавон-
бухориёни инқилобиро ба ҳоли худ гузошт. Ваъда кард, ки дар яку-
мин рӯзҳои пирӯзии инкилоб Ҳизби ҷавонбухороиёни инқилобй
барҳам мехӯрад, дурусттар он, ки қисми асосии он ба Ҳизби комму-
нисти Бухоро хамроҳ мешавад (ин ваъда 11 сентябри соли 1920 иҷро
шуд).

Моҳи июли соли 1920 Турккомиссия барои тайёрии «Инқилоби
Бухоро созмоне ба номи Бюрои ҳарбии инқилобй таъсис дод. 30
июл маҷлиси ин Бюро ҳайъати сарварони ҳукумати Ҷумҳурии Бухо-
роро, ки пас аз инқилоб таъсис хоҳад шуд, муайян кард. Аз ҷумла,
Ахмадҷони Ҳамдй (Абӯсаъидов) раиси Кумитаи инқилобй (ревком)
ва Файзуллоҳи Хоҷа раиси Шӯрои нозирони халқ (сарвазир) тавсия
шуданд.

Рӯзи 10 август Турккомиссия (Комиссиюни Туркистон, ки намо-
яндаи комилхуқуқи Ҳизби коммуниста ва хукумати шӯравии Мас-
кав дар Тошканд буд) маҷлис баргузор карда, ин тавсияро тасдиқ
намуд ва Файзуллоҳи Хоҷаро раиси Шӯрои нозирон (комиссарон)-и
Халқии Бухоро, яъне сардори хукумати демократии «Инқилобии
Бухоро интихоб кард. Яъне мақомоти шӯравии Туркистон 33 рӯз
пеш аз инқилоб ӯро сарвазир таъйин карданд.

25 августа 1920 Турккомиссия як маркази ҳизбй барои раҳбарӣ ба
инқилоби Бухоро тартиб дод, ки В.В. Куйбишев раиси ин марказ,
Иаҷиб Хусаинови тотор (раиси Ҳизби коммунистии Бухоро) ва Фай-
зуллоҳи Хоҷа узви он буданд. Ҳама раҳбарии сиёсии инқилоб ба
хамин марказ, асосан ба Куйбишев, супурда шуд.

Чунонки мебинем, ҳама қарордодҳои оид ба инқилоби Бухоро
дар Маскав ва. мушаххастар дар Тошканд қабул шуда буданд.
Ҳизбқои муҳоҷирони бухороӣ, ки дар Тошканд буданд, он
қарорҳоро маъқул донистанд. Чунончи, аз 16 то 18 август анҷумани
чаҳоруми Ҳизби коммунисти Бухоро дар Чорҷӯй барпо гардид ва он
қарорҳоро тасдиқ карда, баъзе масъалаҳои Бухорои пас аз инқилоб,
аз ҷумла, ҳайъати ҳукумати ҷумхурии Бухороро, муайян кард.

Чун хама қарорҳо ва нақшаҳои инқилоби Бухоро дар сатхи ба-
ланди мақомоти шӯравии Туркистон ва, шояд, Маскав низ, тасвиб
шуданд, навбати амали низомии Фрунзе расид.

41
* * *

Фрунзе хдмаи нерӯҳои ҷангиеро, ки дар ихтиёр дошт, аз ҷумла, 11
хдвопаймои бомбаандозро аз саросари Туркистон гирд оварда, ба сӯйи
Бухоро ба юриш баромад. Дар хдйъати ин нерӯҳои ҷангӣ се полки то-
торҳо ва нахустин «полки шарқии мусулмонии довталабони бухорой
(сарбозони гурезаи амир, бештар тоторҳову бошқирдхри Русия) низ
буданд. Як идда ҷадидони ифроткори Бухоро, ки пас аз соли 1917 дар
муҳоҷират ҳизбҳо созмон дода буданд, мусаллаҳ шудаву дастаҳои ни-
зомй ташкил дода, бо сарварии касоне чун Файзуллоҳи Хоҷа низ дум-
думи сипоҳиёни Фрунзе ба сӯйи Бухоро шитофтанд.

Ҷанг субҳи 29 августа соли 1920 оғоз ёфт. Чунонки Фрунзе дар даф-
тари ёдмондаҳояш навиштаасг, хдмин ки ҷанг cap шуд, ошкор гардид,
ки ваъдаҳои инқилобхоҳони Бухоро, ки аҳолии Бухоро ба шӯриш омо-
даанд, дурӯғ будааст. Дар рӯзҳои дувум, севум ва чаҳоруми ҷанг низ аз
мардуми Бухоро кумаке ба лашкари Фрунзе нарасид.

Аҷобатро бинед, ки лашкари гарони Фрунзе дар рӯзи яку ми наш ка-
риб ба шикает расида буд. Дар рӯзи яқуми ҷанг лашкари Бухоро чунон
ба хучуми ҷавобй-ҳамлаи мутақобил даст зад, ки «нахустин полки
шарқии мусалмонй -и довталабони Бухоро гурезон ва ба хдр сӯ паре-
шон шуд. Сипоҳиёни Фрунзе, чунонки баъд ӯ худ дар ёддоштҳояш на-
вишта буд, «талафота калон доданд ва маҷбур шуданд, ки ақиб ниши-
нанд («понеся крупные потери, должны были отступить ) .

Яъне боз ҳамон ҳолате рӯй дод, ки хднгоми лашкаркашии Ф. Коле-
сов рӯй дода буд. Колесов, чунонки гуфта будем, 1 марта 1918 ба Бухо-
ро хдмла оварду инқилоб о вардан хост, вале шикает хӯрду бо азобе ҷон
ба саломат бурд. Ҷанги якуми Русияи болшавикй хдмин тавр ба охир
расида буд. Ҷанги дувуми болшавику Бухоро, ки Фрунзе 29 августа
1920 огоз кард, низ қариб буд, ки чун ҷанги я кум шармандавор поён
биёбад.

Фрунзе барои ислоқи вазъ он ёздаҳ хдвопайморо, ки ба ҷабхди Бу-
хоро оварда буд, ба кор гирифт. Чаҳоррӯза бомбаборони ёздаҳ хд-
вопаймо масъаларо хдл карду ба Фрунзе пирӯзӣ овард, ки худи Фрунзе
дар ин бора чунин гуфтааст: «Танҳо кори мохиронаи аэропланҳо даста-
ро аз нобудй халос карда - «Только лихая работа аэропланов спасла
отряд от уничтожения . Яъне, Фрунзе иқрор шудааст, ки сипохдш дар
дами нобудй буд, қариб маҳв туда буд.

Ҷанг 2 сентябри 1920 ба поён расид. 2 моҳи сентябри соли 1920 рузи
пирӯзии инқилоби Бухоро ба шумор меравад.

'В. Генис. «С Бухарой надо кончать...!, саҳ. 37.

42
-8-

Фрунзе дар дафтари ёддошгҳояш ба тарзи хамон худситоии
инқилобӣ, ки хамеша вуҷуд дошт, чанд ҷузъиётеро аз бомбаборо-
ни Бухоро хабар додааст. Дар матбуоти русии даҳаи бисти садаи
бист ва бо ёрии Максим Горкий солҳои ей баёнияҳои халабонҳои
бомбаандоз чоп шуда будааст, ки дар пажӯҳишномаҳо истифода
намешуданд ва ё гох-гоҳе ба онҳо андаке ишора мерафт.

Мо ҳоло як-ду сухан дар бораи ин бомбаборони ваҳшиёнаи
болшавикон, ки аз 29 август то 1 сентябри соли 1920 идома дошт,
гуфтан мехоҳем.

Бухорои бузург, ки шахри музей ва пур аз осори беназиру кам-
назири таърихй буд, чаҳор рӯз сахт бомбаборон шуд. Дар ин муд-
дат дар шаҳр 170 бомба таркид* 1. Дар 25 ҷойи шаҳр сӯхтори калон
cap зад. Болшавикон ба Ленин бо худейтой хабар доданд, ки ними
шаҳрро сӯхтор гирифт. («Пожар охватил полгорода ).

Ҷалол Икромии 11-сола аз як деҳаи дур он сӯхторро дида буд:
«Рӯзонаҳо медидем, ки аз тарафи Бухоро дуди гализ баромада, ба
хаво паҳн мешавад. Мегу^танд, ки шаҳр сӯхта истодааст, шаҳр
хокистар шуда истодааст

Халабонҳои шӯравй аз амали ваҳшиёнаи худ зиёд лоф задаанд.
Яке аз он халабонҳо бо ифтихор гуфтааст: «Мо Бухороро бомба-
борон кардем. Мо аморати қадимро зеру забар кардем. Бахусус, аз
расидани бомбаҳо ба машҳур Манори Март шодии мо ҳадду ка-
нор надошт. Агарчи ин бомбазанихо барои мо моҳиятан суде на-
дошт . («Мы разрушили древний эмират... - Особое ликование у
нас вызывали попадания бомб в знаменитую «Башню смерти ,
хотя попадания эти для нас были в сущности совершенно беспо-
лезны. В коротких промежутках между полётами шутили: «Держу
я бомб^, вижу внизу мечеть. Я и бабахнул прямо в купол . Хохо-
тали ) .

Он халабонхо бо ҳамин рӯхияи мугуливу чингизй ба Бухоро
«инқилоб оварданд . Онҳо тамоми шаҳрро ба хоки тира яксон
карданй буданд, вале фурсат наёфтанд.

Аз ҳамон рӯзҳои маргбори инқилоб Манори Калони Бухоро, ки
яке аз шоҳасарҳои санъати меъмории чахон ва мояи ифтихори мил-

'Ниг : Н. Ҳотамов. Дар Бухоро 170 бомба таркида//«Илм ва ҳаёт , 1994. -
№3-6. -С. 13-15.

2В. Генис. «С Бухарой надо кончать...!, саҳ. 40.

1Ҷ. Икромй. Он чй аз cap гузашт// Садом Шарқ. - 2006. - №1. - С. 22.,

4В. Генис. «С Бухарой надо кончать...!, саҳ. 40.

43
лати тоҷик аст, «Манори марг ном гирифт. Ҳамон «инқилобиёни
ваҳшӣ онро «Манори марг номиданд. Ва, мутаассифона, мо ҳам
чанд гоҳ ин номи вахдпатборро кабул кардем, ҳатто шоири ҳақгӯйи
мо Пайрав Сулаймонй достоне ба номи «Манори марг навишта буд.

Захми Манори калонро солқои баъд илоҷ карданд, вале дар за-
минҷунбии сахти Газлй ин захм боз кушода шуд. Онро боз таъмир
карданд, вале дар дили нозуки ин муҷассамаи ақлу ҳунар, гӯё, он
захм ҳанӯз ниҳон асту сӯзиш дорад.

Амир Олимхон дид, ки болшавикон Бухороро батамом нест кар-
дан мехоҳанд, аз баҳри тахту тоҷ баромада, рӯ ба гурез ниҳод.

Дахлиатҳои чаҳор рӯзи ҷанги инқилобро Садри Зиё дар «Рӯзнома
бо хобҳои хдвлноке тасвир кардаву гуфтааст: «Балову балво аз ин зиёда
нахохдд буд Мебинем, ки Садри Зиё инқилоби Бухороро «балову
балво донистааст. Ба диди Садри Зиё рӯйдодҳои он чор рӯз на
инқилоби ичтимоъӣ, балки нобудии «ватани муқадцас -ро овард. Аз
ҷумла, маркази шаҳр ба замин яксон шуда, гӯё, «даште буд ҷоншикор,
биёбоне буд одамхор, ки аз дидани он вахм муставлӣ мешуд

Оре, «балову балвое буд, ки харобиву наҳсият овард!

-9-

Инқилоби Бухоро чанд қаҳрамон дошт. Аҷобат дар он аст, ки ин
қаҳрамонон на аз инқилобкорон, балки, аз мухолифони инқилобанд.
Онҳо касонеанд, ки на барои иҷрои барномаҳои инқилобӣ, балки,
баръакс, барои пешгирии амалӣ шудани бархе аз моддаҳои маром-
номаи инқилобиён ба муқобили пешвоёни он инқилоб ва истеъмори
болшавикони Русия мубориза кардаанд. Дар муқобили ишғолгарони
шӯравй ва пешвоёни инқилоби Бухоро талош кардан баробари он
буд, ки мухолифи ҷараёни неруманди об шино кунанд. Бо вуҷуди ин,
касоне пайдо шуданд, ки имрӯз онҳоро метавон қаҳрамони пархо-
шҷӯ бо инқилоби болшавикии пантуркистй номид.

Мо ҳоло шаммаеро аз саргузашти се тан аз ахди як хонадони
наҷиб хикоят мекунем. Аз достони омӯзгори ин се тан моҳияти
инқилоби Бухоро маълум мешавад.

Чунонки устод Айнй дар «Таърихи амирони манғитияи Бухоро
гуфтааст, дар Бухоро дар ахди амир Музаффар як муллой машхур
буд, ба номи Қозӣ Абӯсаъид махдуми писари Наҷмиддин махдум.
Амир боре Абӯсаъид махдумро дар Шаҳрисабз (Кеш) қозӣ кард. «Аз

' Рӯзномаи Садри Зиё. - Теҳрон: Маркази аснод, 1382=2003.-С. 288.
2Ҳамон асар, саҳ. 287.

44
он ҷо ки қозии мазкур муллой машхур ва ба сифати адлу дод мавсуф
буд, муллоёни Шахрисабз, ки инони ихтиёри эл ба дасти эшон аст,
ба атрофаш муридвор ҷамъ шуданд 1. Қозй Абӯсаъид дид, ки ҳоки-
ми вилоят 120 нафар духтареро, ки духтарбинҳо дарак дода буданд,
гирд оварда, барои фиристодан ба ҳарами амир Музаффари манғит —
подшоҳи Бухоро омода мекунад, падарони ин духтархоро ба қозихо-
на даъват карда, дастур дод, ки барои наҷот аз фиристодан ба ҳарам-
хонаи амир зуд барои духтаронашон гаҳворабахш ё номзад биёва-
ранд, то ки қозй он духтаронро ба никоҳи номзадҳо дароварда, аз
гирифторй озод бикунад. Падарон шод туда, зуд барои духтарона-
шон домодшаванда оварданд ва қозӣ онҳоро никоҳ карда, ба шаҳру
деҳи худашон фиристод. Ва ба амир ба ин мазмун нома навишт, ки
чанд заъифаро аз номи Ҷаноби Олй озод карда, дар ҳаққи Ҷаноби
Олй дуо гирифтам ва хама як умр Ҷаноби Олиро дуо хоҳанд кард.
Амир он гоҳ дар Қаршй (Насаф) буд, ки ба Шаҳрисабз наздик аст.
Аспи хашму газабро тозиёна зада, ба Шаҳрисабз омад ва қозй
Абӯсаъидро бо худ ба Қаршӣ бурд. Дар роҳи Қаршй чӣ мушкиле рӯй
доду қозй Абусаъид бо заковату корсозй он мушкилро осон карду
дар бадали чунин чорасозй аз газаби амир раҳой ёфт, амир аз гуноҳи
ӯ гузашт.

Шак нест, ки ин кори мулло Абусаъид, ба вежа, ба навъе худро аз
ғазаби амир халос кардани ӯ, худ як қаҳрамонии камназир буд. Шу-
нидаам, ки чунин корҳо аз мулло Абӯсаъид чанд бор ба вуқӯъ пайва-
стааст.

Қозй Абӯсаъидро фарзанде буд ба ном Аҳмадҷон махдуми
Абӯсаъидзодаи Ҳамдӣ. Ин Аҳмадҷони Ҳамдй дӯсти ҷонии Садрид-
дини Айнӣ ва аз шогирдони Садри Зиё буда, Садри Зиё дар «Тазкори
ашъор чанд шеъри Ҳамдиро ба унвони намунаи «шеъри нав дар
ҳадзаи адабии Бухоро овардааст.

Ҳамдй дар ҷунбиши ҷадидон ширкат карда, соли 1908-и мелодй
(1326-и қамарй) бо Абдулвохиди Мунзим, Айнй, Ҳомидхоҷаи
Меҳрй дар Бухоро мактаби усули ҷадид таъсис карданд. Аз он ҷо, ки
иддае аз уламои расмй мактаби нави ҷадидони маорифпарварро хи-
лофи шаръи шариф дониста, хукуматдорон омӯзгорону шогирдони
мактабро таҳти таъқиб қарор доданд, тавон гуфт, ки маорифпарва-
рон, Ҳамдй ва рафиқонаш ҷон ба каф гирифта ба майдон даромаданд
ва ин кори онҳо низ як навъ қаҳрамонй буд. Қаҳрамонии Ҳамдй
баъдтар ба авҷи аъло расид. . <

1 С. Аӣнӣ. Куллиёт. ҷ. 10. - С. 88.

45
Ҳамдӣ моҳи апрели соли 1917 бо дигар ҷадидон ба Тошканд па-
ноҳанда шуд. Дар Тошканд мисли бисёре аз маорифпарварони гуреза
ба ҷунбиши инқилобй пайваст. Тобистони соли 1918 дар Тошканд
чанде аз ҷадидони машҳур, аз ҷумла, Азимҷон Яъқубов, Мухторҷон
Саъидҷонов (яке аз дӯстони Пайрав) ва Ақмадҷони Ҳамдӣ Ҳизби
коммуниста Бухороро ташкил карданд. Аз ин рӯ, Айнй дар «Намунаи
адабиёти тоҷик Ҳамдиро яке аз бунёдгузорони Ҳизби коммунисти
Бухоро донистааст.

Дар остонаи инқилоби Бухоро дар баъзе маҷдисҳои мақомоти ба-
ландпояи болшавикй, аз ҷумла, дар маҷлиси Бюрои қарбии инқилобй,
30 июли соли 1920, Ҳамдиро раиси Кумитаи инқилобй, яъне, сарвари
давлата нави пас аз инқилоб таъйин карданд, ки .ба забони имрӯз
бигӯем, Президенти Ҷумхурии Бухоро хоқад буд. Яьне, дар миёни
инқилобиён ва дар Ҳизби коммунисти Бухоро дар се соли гурезагй
(1917-1920), аз чумла, дар рӯзҳои наздик ба инқилоб, эътибори Ҳамдй
бисёр баланд будааст.

Инқилоби Бухоро ҳар чй наздик меомад, Ҳамдй аз ниятҳои нопоки
болшавикон, Куйбишев, Фрунзе ва дигарон бештар пай бурда, кам-
кам худро аз ҳараката инқилобй канор кашидан хост.

Рӯзе лозим омад, ки Ҳамдй бо Фрунзе, Файзуллохи Хоҷа ва дигар
шахсиятҳои баландпоя аз Тошканд ба Бухоро биравад, то ки дар
инқилоб ширкат дошта бошад. Он гоқ ки хама ба истгохи рохи охани
Тошканд омаданд, то ба Бухоро бираванд, Ҳамдй дар истгоҳ хозир
нашуд. Яъне, Бухоро рафтан ва ба инқилоб иштирок кардан нахост.
Фрунзе аз наомадани Ҳамдй (ки ӯро Абӯсаъидов номидааст) сахт дар
газаб шуд ва ин кори ӯро дар ёдмондаҳояш «буздилии нангин (по-
зорная трусость) номидааст.

Банда дар бораи ин сафари Ҳамдӣ чизҳое шунида будам ва чун аз
китоби В. Генис навиштаҳои Фрунзеро хондам, он шунидаҳоям ба ёд
омад. Шунида будам, ки Ҳамдй дар айёми инқилоби Бухоро тарчумо-
ни Фрунзе будааст, бо ӯ шатранҷ мезадааст ва бозиро мебохтааст, то
табъи фармондеҳ болида бошад, шояд дар ҷанг камтар берахмй кунад.

Дар байни шунидаҳои ман ишорае хам буд, ки, гӯё, аз чй сабабе
Ҳамдиро аз ширкат дар инқилоб андак дур карда буданд. Маънои ин
ишораҳои номафхум аз он ёддоштҳои Фрунзе, ки дар китоби В. Генис
омадааст, маълум шуд.

Он чй маълум шуд, ин аст, ки чун Ҳамдӣ ба истгохи Тошканд хозир
нашуд, то Бухоро равад ва инқилоб кунад, Фрунзе хашм гирифтаву ба
шӯъбаи махсус (особый отдел) фармон дод, ки Ҳамдиро пайдо бику-
нанд. Фрунзе навишгааст: «Пришлось дать приказ найти его через осо-

46
ботдел и прислать вслед под конвоем Ин фармон иҷро шуд ва Ҳам-
диро таҳтулҳифз бо як даста муҳофизони мусаллаҳ ба Самарканд
оварданд ва ба Фрунзе супурданд. Дар Самарканд Ҳамдй боз ғайб
зад (опять исчез). Боз ӯро ёфтанду ба ихтиёри Фрунзе оварданд.
Ҳамдиро дигар канорагирй муяссар нашуд ва лозим омад, ки
маҷбуран инқилобй шавад.

Барой Куйбишев ва Фрунзе лозим буд, ки дар рузи инкилоб
пешқадамони обрӯманде чун Ҳамдй дар пахлӯи эшон бошанд ва
Фрунзе Ҳамдиро ба зӯр ба паҳлӯи худ овард.

Аз чй бошад, ки Фрунзе идомаи ин достонро дар дафтари
ёддоштҳояш нагуфтааст. Ин кисса идомаи ҷолибе дорад, ки онро
профессор Намози Ҳотамй пайдо кардааст1 2. Идомаи достон ин
аст:

Чуноне ки дидем, рӯзи якуми ҷанги инқилоби Бухоро лашка-
риёни Фрунзе «талафоти зиёде доданд ва маҷбур шуданд, ки ақиб
нишинанд . Инчунин дидем, ки Фрунзе навиштааст, ки фақат
бомбаандозҳо сипоҳиёни ӯро аз шикасти куллй ва нобудӣ раҳоӣ
бахшиданд.

Чун Фрунзе барои ба кор андохтани ҳавопаймоҳо фармон омо-
да сохт, лозим буд, ки ин фармонро раиси Кумитаи инқилобй
Ҳамдй (Абӯсаъидов), раиси Шӯрои нозирон Файзуллоҳи Хоҷа ва
фармондеҳи ҷабҳа (фронт) Фрунзе имзо бикунанд. Ҳамдй аз имзо
гузоштан ба ин фармон катъиян саркашӣ кард. Ӯ нахост, ки
шаҳри азиз, ватани муқаддаси ӯ Бухорои Шариф бомбаборон ша-
вад. Ба Фрунзе ва Файзуллоҳ муяссар нашуд, ки аз Ҳамдй ба зӯрй
имзо биситонанд. Оқибат Файзуллоҳи Хоҷа ба ҷойи Х,амдй имзо
гузошт.

Ин саркашии Аҳмадҷони Х,амдй як қаҳрамонии камназир буд.
Он гоҳ чашми Фрунзеро хун гирифта буд ва Ҳамдии саркаш дар
рӯ ба рӯйи ӯ ҷон ба каф дошт. Дар ҳамин ҳолат ҳам ба ватан хиё-
нат накард ва сах^ истод.

Он гоҳ Ҳамдиро аз раисии Кумитаи инқилобй , , кдӯш кар-

данд. Пас аз инқилоб Ҳамдӣ чанде вазифаҳои хурдеро иҷро кард.
Пас аз таъсиси Тоҷикистон ба Душанбе омада, дар матбуоту на-
шриёт кор кард. Шеър ҳам гуфт. Дигар, мисли пеш аз инқилоб,
шоири ширинсухан набуд. Соли 1937 зиндонй шуд ва ба қатл ра-

1В. Генис. «С Бухарой надо кончать...!, саҳ. 39.

2Ниг.: Н. Ҳотамов. Таърихи халқи тоҷик. - Душанбе, 2007. - С. 242, 262,
278.

47
СИД.

Фарзанди Ҳамдй низ саргузашти аҷиб дорад. Фарзанди ӯ Ан-
вар Аҳмадов ном дошт. Аҳмадови хурдсолро соли 1922 бо як
гурӯҳ бачаҳои баистеъдод, бо сарварии Абдулвоҳиди Мунзим, ба
Олмон фиристоданд. Он ҷо таҳсили илм кард ва пас аз бозгашт
дар корхонаҳои Ленинград (Санкт-Петербург) ба унвони
муҳандис кор кард. Чун падараш соли 1920 «гунох, содир карда
буду соли 1937 зиндонй ва кушта шуд, Анвар Ах,мадов «фарзанди
душмани халқ ном гирифт ва дигар ба Бухорову Душанбе наме-
омад. Дар кадоме аз барномахои кайҳоншиносӣ ширкат дошт ва
гох-гоҳ ба фурудгоҳи кайҳоннавардии Байконур мерафт.

Аҳмадов мегуфт, ки ҳама китобҳои тоҷикии ба хатти лотинй ва
русиро дар хона - дар Ленинград дорад, ҳама қартаҳои тоҷикии
граммофон дар хонаи ӯ ҳаст. Дар Ленинград, ҳагго дар Маскав,
консерти тоҷикй шавад, ҳатман меомад. дар охирин қатор ниша-
ста гирён-гирён суруди тоҷикӣ мешунид. Боре чун Театри Лохутй
ба Ленинград чанд намойиш бурд, артистон хар шаб медиданд, ки
касе дар охирин қатор менишинад, пас аз намойиш оби чашм пок-
кунон меравад. Оқибат артистон бо ӯ шинос шуданд ва саргузаш-
ти ғарибии ӯро шуниданд, ки ҳамин фарзанди Ҳамдй будааст.

Ахмадов охири умрро дар Душанбе гузаронд ва китобе хам дар
бораи падараш чоп кард.

Дар сӯҳбатҳо аз саргузашти худ кам чизе мегуфт. Гӯё рӯй-
додхои рӯзгори пурозори хешро ба ёд о вардан намехост. Афсӯс,
ки саргузашташро аз худаш навишта нагирифтам.

Ҳамин аст шаммае аз саргузашти се нафар аз ахди як хонадон,
ки якумй қозй Абӯсаъид буду қахрамонй кард ва фарзанди ӯ
Аҳмадҷон - махдуми Ҳамдй низ қаҳрамонй карду шаҳид шуд ва
фарзанди ӯ Анвар Ахмадов, ки ба «гуноҳи қаҳрамонии падару
бобо умр ба ғарибӣ гузаронид, лекин забони модариро фаромӯш
накард, мехри суруди тоҷикй, мехри ватану миллат дар дилаш
хамеша шӯълавар буд. Ин ҳам шояд як навъ қахрамонй бошад.

Мутаассифона, азбаски Ҳамдӣ соли 1937 террор шуда буд, ус-
тод Айнй натавонист, ки ӯро дар «Ёддоштхо тасвир бикунад.
Дар «Ёддоштхо -и Айнй танҳо ба муносибати вафоти Муҳаммад-
сиддиқи Ҳайрат ва тадоруки дафни ӯ Ахмадҷон ном касе номбар
шудаасту ҳеч маълум нест. ки ин Аҳмадҷон кист. Ҳоло медонем,
ки ин Аҳмадҷон хамин Ҳамдист ва дар бархе аз осори Айнй гох-
гоҳе тасвир шудааст.

48
-10-

Садри Зиё дар «Рӯзнома -и худ нишон додааст, ки лашкари бол-
шавикони гушнапурзӯр чанд рӯз дар Бухоро ва дар ҳама ноҳияву
вилоятҳои марказии он машғули ғорат буданд. Ҳавлиҳои шаҳру деҳ
ғорат шуду ҳангоми горат соқибони ҳавлие ҳозир бошанд, кушта
шуданд.

Ғоратгарии сарбозони пирӯзманди болшавик чунон авҷ гирифт,
ки Бухоро урён монд. Яке аз намояндагони баландмартабаи Маскав
чун ба Ленин аз горат шудани Бухоро узромез қикоят мекард, барои
тасаллии дили Ленин гуфт, ки фақат Бухоро чунин горат нашудааст,
Артиши Сурх дар Эрон, Ростов, Харков аз ин камтар ғоратгарӣ на-
кардаанд'.

Вале ғорати Бухоро аз хама ғоратҳои болшавики зиёдтар буд. Ди-
гар намояндаи Маскав — Машитский номе 21 сентябри 1920 ба Мас-
кав телеграмма фиристод, ки «дар ғоратгарй ҳама Артиши Сурх иш-
тирок кард ва ду вагони пурбор ба Тошканд фиристода шуд... Акнун
ғоратгарй ба қишлоқҳо паҳн шудааст. Шикоятҳое аз таҷовуз ба но-
муси занҳову духтарҳо мерасад .

Куйбишев, ки аз аввали инқилоб намояндаи Маскав дар Бухоро
таъйин шуда буд, 15 сентябри 1920 дар рӯзномаи худ навиштабуд,
ки «солдатҳо ғорати чизҳои гаронбаҳоро давом медиҳанд . У 18
сентябр дар рӯзномаи худ навиштааст, ки «ғоратгарии солдатҳо 21
ящик чизҳои гаронбаҳо дар Вобканд ...

Файзуллоҳи Хоҷа таъкид кардааст, ки дар ғоратгари «ҳайъати
фармондеҳон (ҳар гуна Беловҳо-разные Беловы и другие) намуна
нишон доданд. Дар воқеъ, рӯй-рӯйи тилловорӣ қадам мезаданду
ҷавохдротро поймол мекарданд («фактически прямо ходили по зо-
лоту и топтали драгоценности ).

Белов фармондеҳи «гурӯҳи Бухоро дар ҷанг буд ва пас аз чанд
рӯзи ғалаба аз ӯ як халта хишти тилло (слиток) ёфтанд. Дар санади
дигар навишта шудааст, ки «занятые кишлаки были ограблены до
гола . Дар миёни халқ чунин тасаввур пайдо шуд, ки бо инқилоб
«русские приехали в Бухару только грабить ее 3. Бешубҳа, ин тасав-
вур ҳақиқат дошт. Таҷовуз ва ғоратро инқилоб ном карданд.

'В. Генис. «С Бухарой надо кончать...!, саҳ. 40.

2Ҳамон ҷо.

3Ҳамон асар, саҳ. 42

49
Як фармондеҳ (командир)-и сурх ва муовини ӯ ҳангоми ғоратгарй
аз Ғиҷдувон барои худ ин қадар чиз ҷамъ овардааст: «Ящик с драго-
ценностями, мешок с золотом, золотые пояса, золотое и серебряное
оружие, усыпанные драгоценными камнями, золотую палку, брил-
лиантовую звезду, серебряный ларец с драгоценными камнями и
прочее

Куйбишев барои пешгирии талону тороҷ чорае наандешид. Баръ-
акс, кӯшид, ки онро рӯпӯш бикунад. Дар бораи Куйбишев, инчунин,
гуфтаанд, ки (боз сухан аз даҳони Луқмон беҳ, ба забони асл меова-
рем) «с его стороны не было предпринято ничего энергичного, что-
бы очистить мечети из-под конюшен и казарм ".

Ҳама ғоратгарон беҷазо монданд. Сардаста (командир) Белови
мазкур 4 апрели соли 1921 бо қарори Бюрои ташкилии Кумитаи
Марказии Ҳизби Коммунист (болшавикй)-и Русия-Оргбюро ЦК РКП
(б) аз ҷазо озод шуд, ки гуфтанд: «дело о тов. Белове ликвидиро-
вать .

Ин ҳама горат аз тарафи сарбозону афсарони шӯравӣ, яъне аз та-
рафи шахсони алоҳида сурат гирифт. Ба чуз инҳо фармондеҳи ҷабҳа
Фрунзе хазинаи амирро ба Тошканд фиристод.

Хазинаи амир аз инҳо ибораг будааст: гангаи тиллои бухорой
1.148.380 дона, тиллои русй ба маблаги 4.365.100 сӯми русй, тиллои
рехтаи ҳамбургй 1.108 пуд, нуқра 45 тонна, нуқраи русй 1.385 пуд,
гангаи бухорой (нуқра) 62.834.780 дона, хокаву риштаи тилло 16
пуд, нуқраи бонки Русия 864 пуд, бриллиант 3482 карат ва бисер
чизҳои динар (ёдовар мешавем, ки як пуд шонздаҳ килограм аст)3.

Мегӯянд, ки тиллову нуқраи Бухороро ба чандин вагон ба Русия
бурданд.

-11-

Шояд бо мушоҳидаи рӯзҳову моҳҳои оғозини инқилоб Файзул-
лоҳи Хоҷа ва ҳамдасгҳои ӯ фаҳмида бошанд, ки чӣ фиребе хӯрдаанд.
Вале дурусттар он хоҳад буд, ки онҳо, баръакс, шод буданд, ки ба
сари қудрат расиданд ва парвое аз ин надоштанд, ки истиқлоли киш-
вар ба тамом аз даст рафтааст (ҳатто, ба ном истиқлол, ки пеш аз
инқилоб аморати Бухоро дошт, боқй намондааст), шаҳру деҳ хароб
шуд, мардум ҳама дорой аз даст дода, ду даст ба бинӣ монданд. 1 2 3

1 В. Генис. «С Бухарой надо кончать...!, саҳ. 43

2 Ҳамон асар, саҳ. 46.

3 Ниг.: Н. Ҳотамов. Таърихи халқи тоҷик (аз солҳои 60-уми асри XIX то
соли 1924). - Душанбе, 2007. - С. 260-261.

50
Файзуллоҳи Хоҷа фарзанди яке аз машҳуртарин шахсони Бухоро
Убайдуллоҳхоҷаи миллионер буд. Бухоро дар оғози садаи бист чанд
миллионер дошт, ки якуми онҳо худи амир, яке Убайдуллоҳхоҷа,
дигаре Ҷӯрабеки Араб ва Муҳиддини Мансурзода буданд. Аз инҳо
Мухдддини Мансурзода дар ҷунбиши тараққипарварон ширкат кар-
да, таъминоти моддии фаъолияти ҷадидони ҷавонбухороиро ба ухда
шрифта буд (чуноне ки Садри Зиё ва додарзодаи ӯ Сайидҷони Наз-
мии шоир ба маорифпарварон пинҳонй ҳар моҳ маблағе месупур-
данд ва Назмӣ ба ҳамин «гуноҳ соли 1918 кушта шуд).

Муҳиддини Мансурзода ба Садриддини Айнй ёрмандиҳо карда-
аст. Чун соли 1915-1916 лозим омад, ки Айнӣ чанд гоҳ аз Бухоро
i-урезад, ӯ ба Қизилтеппа ном ҷое рафт, ки он ҷо Мухдцдини Ман-
сурзода корхонаи пахта дошт. Ӯ Айниро ба яке аз корҳои сабуки ин
корхона, ба тарозудорӣ шрифт. Баъд Айнй ин корхонаро дар қиссаи
«Одина тасвир кард.

Фарзанди Муҳидцини Мансурзода Абдулқодири Муҳиддинзода
(1892-1934) аз фаъолони ҷунбиши ҷадидия буд. Ӯ дар 17-18 солагӣ
дар рӯзномаи тотории «Вакт мақолаҳо навишта, вазъи иҷтимоъиву
иқтисодии Бухороро тахлил мекард. Имзои ӯ дар ин мақолаҳо «Бу-
хороӣ буд* 1. Мардум ин мақолаҳои пурмазмунро бо ҳайрату тааҷҷуб
мехонданд ва намедонистанд, ки нигорандаи онҳо кист.

Устод Айнй дар бора и ин мақолахои шаҳрошӯби «Бухороӣ на-
виштааст: «Ин мақолахр аз аввали нашри худ (соли 1910-М. Ш.) аф-
кори умумро ба шӯр ва ҷавононро ба ғалаён оварда, сабаби ба ғайрат
ва қиммати бештаре ба кор даромадани онон гардиданд 2.

Чуноне ки мебинем, навишта\ои солхои ҷавонии Абдулқодири
Мухиддинзода ва баъзе навиштаҳои баъдии ӯ низ аз устод Айнӣ
баҳои баланд шрифтааст. Баъдтар Айнй нисбат ба Абдулқодири
Муҳидцинзода ҳаққи устодй пайдо кард. Пас, дар бораи Абдул-
қодири Муқиддинзода тавон гуфт: «Турфа шогирде, ки дар ҳайрат
кунад устодро .

Апрели соли 1917 Абдулқодири Мухдадинзода ба Тошканд
муқоҷират кард ва он ҷо номаш Мухдддинов шуд. Соли 1918 А.
Муҳиддинов ба Ҳизби коммунисти Туркистон аъзо шуд. Бо вуҷуди
ин аз аввали муқоҷирати Тошканд ба муқобили сиёсати мустамли-

'Муф. ниг. : С. Aiiuii. Таърихи инқилоби Бухоро. - С. 71-79; П. Гулмурод-
юда. Маорифпарварй ва низоми нави ҷаҳон. - Душанбе: Ирфон, 2006. -
) С. 38-47.

1С. Аӣнӣ. Таърихи инқилоби Бухоро, саҳ. 72.

51
кадории Русия мубориза cap кард. Чун хукумати Туркистони шуравй
дар Тошканд таъсис ёфт, дар ҳайъати он як нафар аз мардуми
маҳаллй, масалан, аз ӯзбекҳо набуд. Абдулқодир Муҳиддинов сахт
эътироз кард.

Ин рӯҳияи зидди гасбкории Русия, ки Абдулқодир Муҳиддинов
дошт, ба вежа пас аз инқилоби Бухоро қувват гирифт. Чун 4 сентяб-
ри соли 1920 ӯро раиси Кумитаи инқилобй (сарвари давлат) таъйин
карданд, чуноне ки гуфтем, бисер кӯшид, ки ғоратгарии аскарони
сурхро пешгирй бикунанд, вале коре аз дасташ наомад. Лашкари
болшавикони ғолиб пурзӯр буд ва ба касе итоат намекард. Сӯхтори
шаҳр чанд гоҳ идома дошт, аммо сипоҳиёни ишғолгар ба ҷойи ин ки
барои хомӯш кардани сӯхтор ёрй диҳанд, ба ғорат машгул буданд.

Он гоҳ Абдулқодир Мухиддинов овози эътироз баланд кард. У
талаб кард, ки Артиши Сурх аз Бухоро баровардаву Артиши милли
ба вуҷуд оварда шавад. Ӯ, инчунин, хост, ки коммунистони русу то-
тор, ки хеле зиёд аз Тошканд фиристода шуда буданду дар идорахои
ҳизбиву давлатй кор мекарданд, низ аз Бухоро бароварда шаванд,
зеро бисёр мекӯшиданд, ки Бухоро ҳамаҷониба ба зери нуфузи Ру-
сияи шӯравй гирифта шавад. Коммунистҳои тотор, ки гуруҳ-гуруҳ
ба Бухоро фиристода мешуданд, боиси он гардиданд, ки пантуркизм
дар Бухоро бештар реша давонад. Аз ин рӯ, А. Мухиддинов чун аз
Бухоро берун кардани онҳоро талаб кард, ба андешаи суди миллати
тоҷик буд.

А. Мухиддинов, инчунин, хост, ки созмонхои инқилобхоҳони
Эрон, Афғонистон, Ҳинд ва гайра бархам дода ё аз Бухоро бароварда
шаванд.

Абдулқодир Мухиддинов барои Ҷумҳурии Бухоро истиқлоли ко-
мил мехост. Вай, чунончи масъалае пеш гузошт, ки Ҷумхурияти
Халқии Шӯравии Бухоро бо кишварҳои наздику дур, аз чумла, бо
Эрон, Афғонистон, Туркия, инчунин Инглистон, Олмон ва гайра му-
стақилона муносибати сиёсй, иқтисодй ва фархднгй дошта бошад.

Ин пешнҳодҳои ватандӯстонаи Абдулқодир Мухиддинов пази-
руфта нашуданд. Мақомоти ҳизбии Туркистон, Турккомиссия ва
ғайра А. Муҳиддиновро миллатгарои буржуази эълон намуданд.

Аз ин рӯ, моҳи августа соли 1921 Абдулқодир Муҳиддиновро аз
кор гирифтанд, раиси Кумитаи Ичроияи Марказӣ интихоб на-
карданд. Ӯ чанд гох дар вазоратхонаҳо кор карду боз «гу-
ноҳҳои дигар содир намуд. Чунончи ҳамеша бо Файзуллоҳи
Хоҷа баҳс мекард. Ин баҳс чунон давом дошт, ки дар рӯзномаи
«Бухоро ахбори (ба забони ӯзбекй), ба гуфти Ҷалоли Икроми,

52
«Файзуллоҳ Хоҷаев ба забони туркй (ӯзбекй) мақола менавишт,
Абдулқодир Муҳиддинов ба забони тоҷикй мақола чоп мекард .

Абдулқодир Мухдддинов аз зиёиёни сиёсии тоҷик якумин касе
буд, ки дар бораи таърихи халқи тоҷик китоб навиштааст. Китоби ӯ
дар бораи таърихи Бухоро дар рӯзномаи ӯзбекии «Бухоро ахбори ба
забони тоҷикӣ дунболадор чоп шуда буд.

Ба ин тариқ, рақобати Абдулқодир Муҳиддинов ва Файзуллоҳи
Хоҷа пас аз инқилоб ба муборизаи як тоҷикгарой бо як панӯзбекист
табдил ёфт. Ҷараёнҳои муборизаи инқилобӣ дар Бухоро, ба вежа дар
гурезагӣ, гоҳ каму гоҳ беш обу ранги миллй мегирифт, аммо пас аз
инқилоб пантуркизм қувват гирифт ва рафта-рафта ошкоро мубори-
заи панӯзбекистҳо ва тоҷикгаройҳо ба миён омад. Сарвари талошга-
рони тоҷикпараст, чуноне ки пойинтар хоҳем дид, Абдулқодир
Муҳидцинов буд.

Солҳои муҳоҷирати сиёсй (1917-1920) ё ки аз аввали инқилоби
Бухоро Абдулқодир Мухдддинов ба доми пантуркизм афтод. Сабаби
ба пантуркизм гаравидани ӯ маълум нест. Шояд таъсири таблиғга-
рони забардасте чун Абдуррауфи Фитрат ва Файзуллоҳи Х,оҷа, ки бо
ӯ, гӯё, андаке хешовандй хам дошт, ё ки таъсири панӯзбекизм, ки дар
солҳои 1917-1920 дар Тошканд авҷ гирифт, ё ки баъзе таъсирҳои ди-
гар кор карда бошад, ки А. Муҳиддинов ба пантуркизм гаравид. Ба
ҳар хол, аз огози инқилоб то нимаи даҳаи бист дар ҳамаи санадҳо
миллати ӯро ӯзбек навиштаанд. Бо он ки ба ҳар тарз тоҷикгаройй
мекард, худро ӯзбек менавишт.

Як сабаби майл кардани А. Муҳиддинов ба тоҷикгаройӣ ин буд,
ки Садриддини Айнӣ бо ӯ наздикй дошт. Устод Айнй яке аз дӯстони
Муҳиддини Мансурзода - падари Абдулқодир Муҳиддинов буд.
Муҳиддини Мансурзода дар баъзе мавридҳо пушту паноҳи Садрид-
дини Айнй буда1 2, аз солҳои 1915-1916 дар миёни Айнй ва фарзанди
Мансурзода - Абдулқодир Муқиддинов дӯстии иойдор, қатто муно-
сибати устодиву шогирдй, оғоз ёфт.

Пас аз инқилоб, барои ин ки Абдулқодир Муҳиддинов ба сӯйи
тоҷикият ҳар чй бештар майл пайдо бикунад, талқинҳои устод Айнӣ
аҳамияти вежа дошт. Устод Айнӣ бисёр касонро аз туркгаройй ба
сӯйи тоҷикгаройй овардааст. Аз ҷумла, Мунзим, Зеҳнй ва дигарон ба
таблиғи Айнй аз рӯҳияи туркпарастй раҳой ёфтанд. Яке аз онҳо Аб-
дулқодир Мухиддинов буд. Устод Айнй ба онҳо моҳияти муборизаи

1Ҷ. Икромӣ. Он чӣ аз cap гузашт// Садои Шарқ. - 2006. - №1. - С. 36.

2Ниг.: С. Айнӣ. Куллиёт, ҷ. 1. - С. 65-67.

53
турку тоҷик ва пантуркизму тоҷикгаройиро равшан карда, окибаг
муваффақ шуд, ки онҳо дар роҳи озодиву истиқлоли халқи тоҷик
пархош оғоз намоянд. Мунзим, Зеҳнй, А. Мухиддинов, ҳатто пан-
туркисти гузаро Абдуллоҳ Раҳимбоев, барои аз таъсири пантуркизм
раҳой ёфтанашон аҳамияти таргибу ташвиқи Айниро рӯйрост эъти-
роф карда, баъзеҳо, чунончи Мунзим ва А. Мухиддинов, тавбано-
маҳо чоп карда буданд.

А. Мухиддинов ҳар сари чанд гоҳ ба устод Айнй дасти ёрй дароз
мекард, то ки устод мададмаош дошта бошад. Айнй соли 1923 дар
Самарканд консултанти консулхонаи Бухоро таъйин шуд, ки ин кор
бо далолати А. Мухиддинов сурат гирифт. Пас аз ин дар Самарканд
мудири як шӯьбаи Бухгосторг (тиҷорати давлатии ҷумҳурии Бухоро)
таъйин шудани Айнй ҳам бо ёрии А. Мухиддинов ба амал омад. Му-
дирии Айнй дар ин чо «аз сари соли 1924 то сари соли 1925 давом
кард Айнй навиштани «Одина - ро дар анбори ҳамин идораи
тиҷорат дар байни халтаҳову қуттихои пуру холй cap карда буд.

Соли 1924 табартақсими Осиёи Миёна cap шуд. Дар Тошканд ко-
миссиюни тақсими худуди миллии Осиёи Миёна таъсис гардид. Ин
комиссиюн чанд зергурӯҳ дошт ва Абдулқодир Муҳиддинови тоҷик-
гаройро узви зер|урӯҳи ӯзбекон таъйин намуданд. Мақсад аз ин кор
шояд бардоштани эътибори он зергурӯҳ буд. Аз чй сабабе, шояд аз
он сабаб, ки хангоми кори он зергурӯҳ низ тоҷикгаройии А. Мухид-
динов аз назарҳо пинҳон намонд ва бештар ба он сабаб, ки точикга-
ройии ӯро ҳама медонистанд, чун кори комиссиюни табартаксим ба
поён расид ва Ҷумхурияти Мухтори Шӯроии Иҷтимоъи и Тоҷики-
стон таъсис ёфт, А. Муҳиддиновро Раиси Шӯрои нозирони халқй,
яъне нахустин сарвазири Тоҷикистон таъйин карданд.

Яке аз нахустин корҳое, ки А. Мухиддинов ба унвони Сарвазири
Тоҷикистон кард, ин буд, ки ба устодаш Садриддини Айнй супориш
дод, ки «Намунаи адабиёти тоҷик -ро тартиб бидихад, то мавҷуди-
яти халқи тоҷик ва таърихи тӯлонии забону адабиёту фарҳанги ӯ ис-
бот шавад. Бо чоп шудани ин китоб зарбаи сахте ба пантуркизм зада
шуд.

Солҳои 1924-1929 Тоҷикистон як ҷумҳурии мухтор дар хайъаги
Узбекистан буду таноби тобеъият ба Узбекистан гардани Тоҷикис-
тони навбунёдро сахт фишор медод. Буҷети Тоҷикистон, асбоби со-
хтмон, асбоби мактабу маориф ё матбуот ва гайра хама аз Узбеки-
стан ба Тоҷикисгон меомад. Дурустгар он, ки намеомад, дер меомад.

'С. Айнй. Куллиёт, ҷ. 1. - С. 97.

54
бо душвориҳои зиёде ним а мерасид ва ғ. Аз ин сабаб, ҳукумати
Тодикистон бисер азоб мекашид. Ин азоб бештар ба сари А. Мухид-
динов, ки сарвазир буд, фишор меовард. Дар ин бора дар бойгониҳо
ва матбуоти нимаи дувуми даҳаи бист маълумот зиёд аст.

Шунидаам, ки боре Абдулқодир Мухиддинов ва Файзуллоҳи
Хоҷа, ки сарвазири Узбекистон буд, бо қатора дар як вагони
хукуматй ба сӯйи Маскав равон мешаванд. Он солҳо қатора то
Маскав 15 рӯз pox тай мекард. Дар тӯли ин 15 рӯзи ҳамсафарй А.
Муҳиддинов ва Файзуллоҳи Хода бо хам баҳс мекарданд, ки як
бахси тезу тунд буд. А. Мухиддинов аз холи табоҳи мардуми
тоҷик ва Тоҷикистони валангор, ки харобтарин гӯшаи Осиёи
Миёна аст, аз нодурустии ислохи ҳоли тоҷикон ва обод кардани
Тоҷикистон, аз душворй ва мониаҳои сохтмони Тоҷикистон ва м.
и. ran мезад ва гапаш сахт буд ва Файзуллохи Хоҷа ҷавоб мегуфту
ҷавоби ӯ низ сахт буд. «Сӯхбат то Маскав бо ҳамин шӯру изти-
роб давом кард. Чун ба Маскав расиданд, Файзуллохл Хода ба
қабули Сталин рафт ва дар ҳаққи А. Мухиддинов бадгӯйиҳо кард,
ки, гӯё, А. Мухиддинов миллатгаройи буржуазй ва хилофи интер-
натсионализми сотсиалистй буда, фақат дар ғами халқи тодик аст,
сами дигар халқҳои шӯравиро намехӯрад, халқи тодикро бо ҳама
халқҳои дигар муқобил гузоштааст ва ҳоказо. Ин бадгӯйиҳои
Файзуллохл Хода ба Сталин таъсир кард ва рӯзи дигар Сталин А.
Мухиддиновро ба хузур напазируфт.

Ин аст, ки пас аз таъсиси Тодикистони худмухтор низ мубори-
заи А. Мухиддинов ва Файзуллоҳи Хода, бадкориҳои Файзуллоҳи
Хода дар ҳаққи халқи тодик, дар хаққи А. Мухиддинов давом
дошт, ҳатто бештар тезиву тундй пайдо кард.

Аз соли 1927 сарварони Тодикистон Нусратуллоҳи Махсум,
Абдулқодир Мухиддинов, Абдурраҳим Ҳодибоев, Шириншоҳ
Шохтемур, Нисор Мухаммад ва дигарон барои аз ҳайъати ’Узбе-
кистон баровардани Тодикистон, барои ба Тодикистон додани
Худанд, Бухоро, Самарканд, Сурхон ва гайра мубориза cap кар-
данд. Нусратуллоҳи Махсум соли 1928 ба Сталин як номаи му-
фассал навишт.

Мухиддинов низ соли 1928 ба Сталин номае навишту баъдан
онро мақола карда, ба унвони «Мардуми шаҳру атрофи Бухоро
тодиканд ё ӯзбек?» ба тодикй ва русй чоп кунонид1.

'Ниг.: Дарси хештаниптосй. -Душанбе. Ирфон, 1989. - С.58-66; Инч..
Забони тоҷикй бар мабнои мубоҳисаҳо. - Душанбе, 2006; П. Гулмурод-

55
Ҳалли масъалаи таъсиси ҷумҳурии иттифоқии Тоҷикистон ба
Абдулқодир Мухиддинов ва муовини сарвазир Абдурраҳим
Ҳоҷибоев супурда шуд. Ин ду нафар дар ин роҳ бисёр кӯшиш
карданд ва ба ривояте А. Ҳоҷибоев дар ин бора бо Сталин сӯхбат
кард, ки барои ҳалли масъала нақши асосй дошт. Ниҳоят, соли
1929 Ҷумҳурияти Шӯроии Сотсиалистии Тоҷикистон - ҳафту-
мин ҷумҳурии Иттиҳоди Шӯравӣ таъсис ёфт. А. Ҳоҷибоев на-
хустин Сарвазири Ҷумҳурии Иттифоқии Тоҷикистон таъйин

гардид. .. ,

Муборизае, ки Нусратуллоҳи Махсум, Абдулқодир Муҳидди-
нов ва Абдурраҳим Ҳоҷибоев дар роҳи таъсиси Ҷумҳурии Итти-
фоқии Тоҷикистон карда буданд, пас аз чанд сол гуноҳи азим
дониста шуд. Нусратуллоҳи Махсум ва А.Ҳоҷибоев бо ҳамин
«гуноҳ соли 1933 аз кор рондаву соли 1937 террор шуданд.

Абдулқодир Муҳиддинов баъзе «гуноҳхои дигаре ҳам карда
буд. Чунончи ба Ленинобод ва Сталинобод номида шудани
Хуҷанду Душанбе муқобилат кард. Ба яке аз нақшаҳои калони
ҳокимияти шӯравй, ки дар Тоҷикистон якказироати ҷорй кар-
данй, яъне саросар танҳо пахта кориданй шуданд, сахт зид баро-

мад. _

Файзуллоҳи Хоҷа, ки сарвазири Узбекистони бузургу қави
шуда буд, он «гуноҳҳои А. Муҳиддиновро дастак кардаву боз
бӯҳтонҳои дигаре бофта, (ки гӯё Муҳиддинов дар бонкҳои
Шветсария ва Ҳиндустон пул дорад), коре кард, ки соли 1932 А.
Муҳиддиновро зиндонй карданд.

Мегӯянд, ки он гоҳ ки Муҳиддинов дар хабе буд, рӯзе рӯзно-
манигоре ба ногоҳ ӯро дар долоне дид ва пурсид, ки сабаои зин-
донй шудани Шумо чй будааст? Мухиддинов чавоб дод: Инро аз
Файзуллоҳи Хоҷа пурсед!

Ин аст, ки яке аз сабабҳои асосии ба зиндон афтодани А.
Мухиддинов муборизаи ӯ ба мукобили пантуркизм ва Файзул-
лоҳи Ҳоҷа, талошҳои ӯ барои ҳимояи манфиатхои миллати тоҷик
буд. Ӯро соли 1934 ба қатл расониданд.

Ривояте ҳаст, ки соли 1934 Муҳиддиновро накушта буданд ва
як тирро аз ӯ дареғ дошта буданд ва соли 1941 рӯзноманигоре
ӯро дар як зиндони Ашқобод дидааст, ки ҳолати руҳиаш бата-
мом хароб будааст.

Чунин аст мухтасари саргузашти яке аз қаҳрамонони инқило-

зода. Забои ва худшиносии миллй. - Душанбе, 2007.

56
би Бухоро, яке аз пешвоёни сиёсии мардуми тоҷик дар садаи
бист Абдулқодир Муҳиддинов.

-12-

Бесабаб нест, ки бархе аз ҷадидони Бухоро ба ифроткороне
чун Файзуллоҳи Хоҷа бисёр ҳамкорй накардаанд. Ин ҷадидони бо-
вичдону баномус ба дастаи Файзуллохоҷаи манфиатҷӯй ва худхоҳ,
ба тайёрии инқилобии ӯ, ки ҳар чй бештар ба болшавикон наздик
мешуд ва чоплусй мекард, сэру кор надоштаанд ё ки баъдтар дурй
ҷустаанд, худро аз «ҳаракати инқилобии бухороиёни Тошканд ка-
нор гирифтаанд. Ва, қатто, бархе аз ин ҷадидони поквичдон пас аз
инқилоб ба Бухоро барнагаштаанд ва дар ғарибй ба хориву зорй аз
ҷаҳон чашм пӯшидаанд.

Бархе аз ҷадидони собиқ дар муҳоҷират cap аз доми болшавик
берун кашида натавонистанд ва, чун Аҳмадҷони Ҳамдй, аз рӯйи
маҷбурият, инқилобй шуданд. Чанде, чун Абдулқодир Муҳиддинов,
кӯшиданд, ки дар сафи инқилобиён бошанд ва барои пешгирии
бадкирдориҳои ишғолгарони болшавик ва дастнишондагони онҳо
ҷидду ҷахд бикунанд.

Баъзеҳо, чун Садриддини Айнй, имкон ёфтанд, ки аз фаъолияти
созмонҳои «инқилобиёни Бухоро , ки соли 1918-1920 дар Туркистон
хеле фаъол туда, зери боли болшавикон даромада буданд, худро дур
бидоранд. Устод Айнй дар рисолаи «Мухтасари тарҷумаи ҳоли ху-
дам мегӯяд: «Раҳбарону аъзоёни «инқилобчиёни Бухоро бойҳо ва
майда савдогарони Бухоро буда, як қисми ин ташкилотро муллозо-
дагону махдумони Бухоро ташкил мекарданд . Ба ҳамин сабаб,
Айнй бо «инқилобиёни Бухоро ҳамкорй накардааст. Ва ҳол он ки
Айнй дар даврони маорифпарварй, то соли 1917, бо баъзе бойбачаҳо
ва бисёр махдуму махдумзодаҳо ҳамкории пурсамар дошт, аммо ак-
нун, шояд ба сабаби он ки дар чомиа чудоии синфиву табақоти ме-
афзуд, як муддат нисбат ба онҳо эҳтиёткорй пеш гирифта буд. Ба ҳар
хол, равшан аст, ки Айнй ба «инкилобиёни Бухоро чандон таваччуҳ
надошта, солҳои 1918-1920, дар мух,оҷират, ҳатго бо Мунзим, ки аз
бачагӣ, аз маҳфили Садри Зиё дӯсти наздик буд, чандон алоқа на-
дошт. Зеро, пас аз инқилоби феврал, ҳангоми маъракаи ислоҳотхоҳй
ва террори апрели 1917, Мунзим ба ифроткорон пайвасту миёни Ай-
ниву Мунзим ихтилофи сахту ҷудоии маслакй рӯй дод, ки дар кито-
би «Таърихи инқилоби фикрй дар Бухоро батафсил баён шудааст . 1

1 С. Лйнӣ. Куллиёт, ҷ. 1, - С. 91-92.

2 Ниг.: С. Айнй. Куллиёт, ҷ. 14. - С. 179-206.

57
Аз ҳамон вақт, аз апрели 1917, ки Айнй ба «намойиши шукронаи -и
Файзуллоҳи Хоҷа ва Мунзим муқобил баромад, ба ҳеч ифроткорй
ҳамроҳ нашуд. Дар давраи муҳоҷирати пеш аз инқилоби Бухоро низ
Айнй бо баъзе дӯстону ҳамкорони пештараи худ қатъи алоқа карда,
як андоза танҳо монд ва азоби танҳой кашид.

Ин ҳолати ӯ дар шеъри «Шаби танҳой , ки соли 1918 дар Са-
марканд сурудаву соли 1920 дар якумин ҳафтаномаи тоҷикии
«Шӯълаи инқилоб чоп карда буд, акс ёфтааст:

Шаби танҳоӣ дили ман хун шуд,

Дили ман хун шуд ишби танҳоӣ!

Дши шайбой ба куҷо гум шуб?!

Ба куҷо гум шуб били шайбой?!

Ба кӣ мегӯям били хунгашта?!

Дили хунгашта ба кй мегӯям?!

Зи кӣ меҷӯям били гумгашта?!

Дили гумгашта зи кӣ меҷӯям?!

На маро ҳамбам, на маро мӯнис!

На маро мӯнис, на маро ҳамбам!

На маро маҳрам, на маро муикрщ!

На маро мушфщ, на маро маҳрам!

Сари расвой сари ман бораб,

Сари ман бораб сари расвой.!

Сари савбоӣ ба куҷо монам?!

Ба куҷо монам сари савбой?!

На маро хона, на маро бистар.

На маро бистар, на маро хона!

На маро лона, на маро болин,

На маро болин, на маро лона.!

Чй бало мушкил алами бури?!

Алами бури чй бало мушкил?!

Нараваб аз бил гами маҳҷурӣ,

Реши маҳҷурӣ нараваб аз бил!

Рами ҳамзобон чй ситам бар ман?!

Чй ситам бар ман гами ҳамзобон ?!

58
Алами ҳиҷрон чӣ ҷафо бар ман?!

Чӣ ҷафо бар ман алами ҳиҷрон?!

Чӣ кунам, ё раб, шаби тащоӣ?!

Сари савдоӣ, дили шайдой
Ба ҷаҳон бо ҳам зи ҷаҳон барҳам
Бихурад, ё раб, шаби тащой!

Чуноне ки мебинем, дар ин шеър рӯҳияи як муҳоҷири сиёсй, ки аз
майдони талош, аз ватану дӯстону наздикон дур афтода буд, баён
шудааст. Айнӣ дар Самарканд низ дӯстони дерин дошту ёрони нав
пайдо кард, ки бештари онҳо маорифпарвари талошгар буданд.
Меҳру марҳамати онҳо дили Айниро неру ато мекарду Айнй хам-
роки онҳо пайкору набардро давом медод, ки фаъолияти маориф-
парварии инқилобй буд. Лекин, ба ҳар ҳол, мағлубият дар
муборизаҳои Бухоро, дурӣ аз ватану ҳамнабардони собиқ доге дар
дилаш гузошта буд.

Соли 1937 дар рӯзномаи ӯзбекии «Бухоро ҳақиқати ба забони
тоҷикй як мақолаи беимзо бо сарлавҳаи «Ниқобпӯшии Айнй чоп
шуда, муаллифи он Айниро «душмани халқ номида, аз ҷумла,
шеъри «Шаби танҳой -ро суруди маъюсй, зиддиинқилобй ва наму-
наи майдонгурезй ба қалам дода буд. Албатта, ин як буҳтон буду
бас. Шеъри мазкур мазмуни зиддиинқилобй надорад. Инчунин, на
майдонгурезй, балки гами берун мондан аз майдони дирӯза, ғами
ҷудоӣ аз ҳамҷангон дар ин шеьр акс ёфтааст.

Оре, Айнй дар муборизаи иҷтимоъиву сиёсй эҳтиёткор ва дур аз
ифроту тафрит буд. Аз соли 1917 аз Мунзиму Файзуллоҳи Хоҷа ва
дигар ҳамталошони пештараи худ каме дурй ҷустани ӯ аз ҳамин
эҳтиёткорй буд. Пекин солҳои 1918-1920 бо «инқилобиёни Бухоро^
муқобилату мухолифат накардааст. Ҳатго, боре чун ӯро ба ҳамкорй
даъват карданд, ӯ рӯ натофт. Вай мегӯяд: «Ман дар моҳи июни соли
1920 аз тарафи ташкилоти коммунистони Бухоро ба Тошканд даъват
шудам. Дар он ҷо як моҳ истода, лоиҳаҳо, баённомаҳо ва дигар
чизҳоро, ки ба калами ман эҳтиёҷ дошт, дар ду забон - дар забонхои
тоҷикй ва ӯзбекй навишта додам 1 2. Ҳамин буд хидмати Айнӣ ба
онҳое, ки худро «инқилобиёни Бухоро меномиданд ва ба инқилоб
омодагй мегирифтанд.

1 С. Айнӣ. Куллиёт, ҷ. 8. -С. 293.

2Ниг.: С. Айнй. Куллиёт, ҷ. 1.-С. 92.

59
Пас аз инқилоби Бухоро низ устод Айнй бо ҳукумати нави шӯра-
вии Бухоро муносибати сарде дошт, аз онҳо мансаб нагирифт (пеш-
ниҳодхояшонро рад кард), хатго ба Бухоро барнагашт, яъне, аз хукумат-
дорони нав дуртар истодан хост, дар Самарканд монд.

Ай ни сабаби онро, ки пас аз инқилоб ба Бухоро барнагашта ва бо
хукуматдорони пантур кисти Бухоро хам кори кардан нахост, чунин эзоқ
додаасг, ки «дар сари Комитета Иҷроияи Марқазй ва Совети Комиссаро-
ни Халқии Бухоро одамони шубҳанок буданд Ин ҷо Айнй
Мӯъминҷон Аминовро, ки чанд гоҳ раиси КИМ буд ва Файзуллохи
Хоҷаро, ки сарвазир-раиси СКХ буд, дар назар дорад. Айнй онҳоро ба
нармй «одамони шубхднок номидааст, ҳол он ки медонист, ки масалан
Файзуллохи Хода одами зарарнок аст.

Ин ҳам маълум аст, ки Айнй бо Файзуллохи Хода муносибати хуб
надошт. Муносибати нохуби Айнй бо Файзуллоҳи Хода соли 1916 ё ап-
рели 1917 огоз ёфт, ки дар масъалаи ислоҳотхоҳй ва пешвози фармони
ислоҳот маорифпарварон ба ду 1урӯҳ тақсим шуданд ва Айнй ба гурӯхи
зидди Файзуллохи Хоҷаву Мунзиму Фитрат даромад. Ин ихтилофи миё-
ни Айнй ва Файзуллохи Хода то охири умри Файзуллоҳ давом дошта,
гоҳ-гоҳ мубоҳиса мекарданд. Ин сардин байни онҳо аз ихтилофи маслакй
cap зада буд. Устод Айнй аз аввал муқобили мэром и сиёсии Файзуллохи
Хода буд ва ин ихталоф то охир давом кард.

Муносибати Айнй ба «инқилобиёни Бухоро , ба Файзуллохи Хода ва
хукумати шӯравии ӯ хдргиз чунин маънй надошт, ки муқобили инқилоб
ва ҳокимияти шӯравӣ будаасг. Айнй хдр се инқилоби Русия - инқилоби
соли 1905, инқилоби феврал ва октябри соли 1917-ро бо хушнудй пешвоз
гирифг. Ба вежа, пас аз он ки мохи апрели 1917 аз даста даллодони амир
75 чӯб хӯрду мохи марта соли 1918 хунхорони амир додари Айнй - Си-
родиддини маорифпарварро куштанд, дар на гадай чунин фодиаҳо, ки ба
сари худи ӯ ва пешкдцамони домна омад, рӯхияи инқилобй пайдо кард.

Айнй аз соли 1918 ба хидмати инқилоб камар бает ва фаъолияти мао-
рифпарварии ӯ ранги инқилобй гирифт. Айнй чанд суруд дар васфи
Инқилоби Окгябр навишт, ки аз якумии он, аз «Марши хуррият (ё «Су-
руди озодй ), ки мохи ноябри соли 1918 сурудааст, адабиёти инқилобии
тодикй оғоз ёфт. Аз навиштаҳои Айнй намоён аст, ки аз бархдм хӯрдани
низоми мангитии Бухоро хушнуд, вале аз он роху равише, ки дар
инқилоб пеш гирифганд (ва, мохиятан. на инқилоб, балки тадовузкории
Артиши Сурх рӯй дод), инчунин, аз он режим, ки Файзуллохи Хода ва
дигар нерӯҳои зиддихалқӣ пас аз инқилоб дар Бухоро дорй карданд, но-

'С. Айнй. Куллиёт, ҷ. 1, саҳ. 94.

60
розй буд. Айни аз рафтору кирдори «инқилобиёни Бухоро ва натиҷаҳои
норавои он норозй буд.

-13-

Маълум мешавад, ки на ҳамаи маорифпарварон дар инқилоби Бу-
хоро иштирок доштаанд. Баъзеҳо аз омодагиҳои инқилоб худро ка-
нор гирифтанд, бархе, чун Ҳамдй, аз ҳамроҳй ба инқилобиёни бол-
шавик пушаймон шуда, оқибат овози эътироз баланд карданд (фар-
мони бомбаборони Бухороро имзо накардани Ҳамдй эътирози сахт
аз ваҳшонияти инқилобй буд). Чанде, чун Айнй, гӯё, як навъ
бетарафй ихтиёр карда, чй пеш аз инқилоб, чи пас аз он, бо инқилоб-
корони гурезаи Бухоро ҳамкорӣ накардаанд ё андаке барои назарфи-
ребй дору мадор кардаанд. Чанде боз роқи дигар пеш гирифтаанд.
Садри Зиё дар «Рӯзнома -и худ инқилоб ва ҷумхурияти шӯравиро ба
куллй рад кардааст.

Оре, муносибат ба инқилоб гуногун буд, зеро инқилоб худ рӯй-
доде пурзиддият будааст. Аз шахсиятҳои намоёни замон ҳар кас во-
куниши хосе дошт. Ва фаъолияти инқилобии муборизон мазмунан аз
ҳам фарқ мекард. Касоне ҳам будаанд, ки инқилобро қабул надошта-
анд, вале дар идорахонаҳои шӯравй кор кардаанд.

Вале мо касеро намедонем, ки то даҳаи навад ба овози баланд
гуфта бошад, ки инқилоби Бухоро инқилоб набуд. Шояд баъзеҳо
гӯшакй гуфта бошанд. Шояд онҳое, ки пас аз инқилоб ба тарзи эъти-
роз аз мансабҳои баланд даст кашида, ба хориҷ рафтанд, эътирозно-
маҳое чоп карда бошанд. Лек онҳое, ки ин ҷо монданд, ҳама пирӯзии
2 сентябри 1920-ро «Инқилоби Бухоро ва гоҳо ҳатто «Инқилоби
халқии Бухоро номидаанд, ки, гӯё, ҳама халқ онро барпо овард. Ус-
тод Айнй аз соли 1920 дар хама нигоштаҳояш онро инқилоб мено-
маду васф мекунад.

Зиёда аз ин, бештарини маорифпарварони тоҷик инқилоби Бухо-
роро, гӯё, хуш пазируфтаанд ва ба хидмати он камар бастаанд. Бархе
аз онҳо инқилоби Бухороро мушкилкушое дар амалй кардани ор-
монхои маорифпарварй пиндоштаанд. Ҳабибуллоҳмахдуми Авҳадӣ
дар шеъри «Инқилоби сурх , ки назираи шеъри машхури устод
Лоҳутист, гуфтааст:

Аз инқилоб мақсади аввш маориф аст,

Ин як сабақ ба гӯш бидор аз китоби сурх'.

' Ниг.: Таьрихи адабиети советии тоҷик, ҷ. I. - Душанбе: Дониш, 1984. - С. 20.

61
Маорифпарвароне, чун Авҳадй инқилоби Бухороро инқилоби
иҷтимоъии фарҳангӣ гумон карданд. Дар дили онҳо умеди таърихй
пайдо шуд. Дар садаи XVII - XVIII дар ҷомиаи тоҷикон навмедии
таърихй қувват гирифт, ки гӯё аз оянда умед намонд. Аммо дар ни-
маи дувуми садаи 19, пас аз тасарруфи Русия Осиёи Миёнаро, дар
осори Аҳмади Дониш боз умеди таърихй пайдо шуду равшангарон
рохдои растагории миллиро ҷустанд. Бо инқилоби Бухоро дар дили
баъзе маорифпарварон умеди бузурге, бештар нерӯ ёфт. Гумон кар-
данд, ки акнун ба орзуҳо хоҳанд расид.

Вале, ҳайҳот, бештарини он орзуҳои маорифпарвари барбод раф-
танд. Инқилоб бисёр ормонҳои равшангариро рад кард ва Бухоро пас
аз инқилоб ба роҳи дигаре даромад ва сарварони он мутеъу фармон-
бардори маркази импиротурии болшавикй шуданду маслаки
болшавикй ихтиёр карданд.

Дар натича, дар байни бархе аз ҷадидони собиқ, ки ба ормонҳои
башардӯстии маорифпарварй содиқ буданд, кам-кам ноумедй, дил-
мондагй аз инқилоб, пушаймонй аз фаъолияти инқилобии худ пайдо
шуда, қувват ёфтан гирифт. Аз ин ҷиҳат сарнавишти Авҳадй чолиби
диққат аст.

Авхддии мазкур, (ки номи расмии ӯ дар санадҳо Хдбибуллоҳ
Ибодуллохрв буд), набераи Абулфазли Сират, фарзанди Ибодуллоҳ-
махдуми Ибрат буд. Модари каминаи нигоранда хоҳари Авҳади буд.
Авҳадй дар Бухоро, дар Китобхонаи Ибни Сино, кор мекард. Ду ба-
родари ӯ дар Бухоро дӯкони баққолӣ доштанд. Дар «Армугони
Саббоқ омадааст, ки номи ин ду бародар Саъдуллоҳмахдум ва Фай-
зуллоҳмахдум буд'. Ин ду бародар ба тоқатфарсоии рӯзафзуни зин-
дагии поёни солҳои бист тоб наоварда, ба Афгонистон рафтани шу-
данд. Хостанд, ки додарашон Авҳадй низ бо онҳо ба Афгонистон
биравад. Авхддй ба сафари Афгонистон розй нашуду гуфт: Ман
ҷадид будам, мо, ҷадидон, инқилоб кардем, бино бар ин, шӯравиён
маро озор нахоҳанд дод, ман ҷалои ватан намекунам.

Бародаронаш бо зану фарзандон ва модари кӯҳансол ба Афгони-
стон рафтанд. Авхддй дар Бухоро монд. Вале, пас аз ду-се сол,
тоқати ӯ низ тоқ шуд ва, тахминан, соли 1934, ҳавлии бобоиро
фурӯхта, ба Каркӣ (ки шаҳре наздик ба сархдди давлатист) рафт, то
аз он ҷо ба Афгонистон гузарад. Пекин, ба чй сабабе, шояд, ба саба-
би ин ки барои пардохти хидматонаи туркманҳои раҳбалад, ки ӯву

'Ниг.: Шаӣх Абдулқодири Кароматуллоҳи Бухороӣ. Тазкираи Саббок-
Тошканд: Фан, 2007. -С. 100.

62
ҳамсару фарзандашро бояд аз сарҳад мегузарониданд, пул камӣ кар-
да бошад, Авҳадй ба Афганистан рафга натавонист ва ба Бухоро
баргашт. Азбаски ҳавлии худро фурӯхта буд, дигар дар Бухоро ман-
зил надошту маҷбур шуд, ки иҷоранишинй ихтиёр бикунад.

Соли 1937 ба «гуноҳ -и он, ки аз Афганистан, аз модару барода-
ронаш нома шрифт, зиндонй ва дар Сибир ҳалок шуд.

Оқибат роҳи Афғонистонро пеш гирифтани Ҳабибуллоҳи Авҳадй
гувоҳй медиҳад, ки ин ҷадиди собиқ дар даҳаи ей, яъне пас аз даҳ
соли инқилоб, гирифтори навмедиву афтодарӯҳй шуд, аз низоми
шӯравй дилаш монд, аз инқилоб ихлосаш гашт. Дар миёни онҳое, ки
солҳои бисту сй ҳазор-ҳазор аз Бухоро ба Афганистан рӯ оварданд,
маорифпарварони собиқ, ки ба хидмати инқилоб даромадаву баъдан
пушаймон шуданд, бисёр буданд. Авҳадй яке аз онҳост.

Дигаре шоири машхур Ҳошими Шойиқ аст, ки пеш аз инқилоб
яке аз ҷадидони маорифпарвар буда, дар Туркия таҳсил кард ва пае
аз инқилоб дар Ҷумхурияти Халқии Шӯроии Бухоро ба хидмат да-
ромад, вале зуд аз «инқилоби халқй ва «ҷумхурияти халқй дилаш
хунук шуд.

Чун дар Афганистан сафир таъйин шуд, он ҷо монду то охири
умр дар Афганистан кори фарҳангй карда, шӯҳрате азим ба даст
овард.

Ҳатто, оқибати кори Файзуллоҳи Хоҷа - ин сарвари машхури
инқилоб ва Чумхурии Бухоро ва Ҷумхурии Узбекистан, ки яке аз
сиёсатмадорони забардасти Осиёи Миёна ба шумор мерафт, басе
ибратомӯз аст. Гуфтем, ки фаъолияти сиёсии ӯ аз нахуст ҳамроҳ бо
хиёнатхои пай дар пай ва беимонй буд: ба пантуркизму панӯзбекизм
гаравидани ӯ хиёнат ба миллати худ, ба миллати тоҷик буда,
Ҷумҳурии Бухороро ба Ӯзбекистони Шӯравй, яъне, ба импиротурии
болшавикй, илҳоқ кардани ӯ чунин маънй дошт, ки ба ватан хиёнат
кард, Бухороро ба фурӯш гузошт ва ба нархи он аз Маскав курсии
сарвазири Узбекистонро харид. Ба ин сабаб, инчунин ба дигар са-
бабҳои сиёсй Сталин аз ӯ садоқат чашм надошт ва соли 1937 ӯро ба
террор кашид. Он гоҳ Файзуллоҳ 42 сол дошт ва ҷавонмарг шуд.

Ин ҳама гуфтаҳо гувоҳй бар он медиҳанд, ки он чи «Инқилоби
Бухоро номидаанд, ниҳояти беинсофй ва рӯйдоде ғайриқонунй буд.
«Инқилоби Бухоро натиҷаи саҳву хатой бархе аз сиёсатмадорони
бетаҷрибаи гумроҳ, чун Ҳамдй ва Мунзим, нгтиҷаи хиёнату ҷинояти
баъзе аз фарзандони нохалафи миллат чун Файзуллоҳи Хода,
натиҷаи таҷовузу ишгалгарии ҷаҳонхӯрони болшавик буд. «Инқило-
би Бухоро аз марому маслаки олй маҳрум буд, поя бар ормонҳои

63
башардӯсти надошт.

-14-

Моҳияти инқилоби болшавикии пантуркистӣ дар Бухоро равшан-
тар аз ҳама он гоқ ошкор мешавад, ки нақши он дар сарнавишти
таърихии мардуми тоҷик аз назар гузаронида шавад.

Барои баррасии ин масъала лозим меояд, ки ба таърихи садаҳои
охир, ба як фоҷиаи бузурге, ки дар Варорӯд рӯй дод, назаре афканем.
Мо ин фоҷиаро дар чанде аз навиштаи худ ёдовар туда будем, лекин
лозим аст, ки боз як бор онро ба ёд оварем.

Дар оғози садаи шонздаҳ Шайбониёни ӯзбек ба Варорӯд сарозер
шуданд. Ҷангҳои сахте, ки дар садаҳои 16-17 (10-11 хиҷрии қамарӣ)
пайваста идома доштанд ва харобй меоварданд, дар садаи 18 ба
ниҳояти дарача шидцат гирифтанд.

Варорӯд ба майдони тохтутози қабилаҳои мухталифи кӯчӣ таб-
дил ёфт. Тоифаҳои турку мугул, узбеку қазоқ, қарақалпоқу қипчоқ,
қарахитоиву қалмоқ байни худ ҷидол доштанд. Баъзеи онҳо дар Ва-
рорӯд буданд, чанде дигар аз дашту биёбон ҳамла меоварданд.

Подшоҳи Русия Пётри 1 дар қарни 18-и мелодӣ - (12-и қамарӣ),
солҳои 1722 - 1725 мелодӣ (1135-1138 қамарй) Флорио Беневени
ном марди итолиёвиро ба унвони сафир ба Бухоро фиристод. Фло-
рио Беневени дар муддати се сол ба подшохи худ Пётри 1 чандин
нома навишта гузориш дод, ахволи кишвари Бухоро ва мардуми он-
ро батафсил баён кард. Ин номаҳои ӯро аз бойгонй гирифта, бо
шарху эзоҳи муфассал соли 1988 чоп карданд1. Аз тасвирҳои Ф. Бе-
невени маълум мешавад, ки кишвари бузурги Бухороро бесомонй,
бетартибй ва худсарии бехдпду канори кӯчиёне, ки онҳоро «озбеки
номидааст, фаро гирифта буд (ҳарфи «о дар калимаи «озбек муо-
дили «у -и тоҷикй мебошад, ки «узбак дар талаффузи тоҷикони
водиҳо ба «ӯзбак табдил ёфта буд).

Ба гуфти Беневени, «ӯзбекқо 32 қабила доштанд* 2 ва хамаи онхо
ҳамеша бо хам меҷангиданд. Онхо, инчунин ба ғоратгарӣ машғул
буданд. Ҳама шаҳру деҳ ғорат мешуд, ҳама роҳҳо ба дасти роҳзано-
ни кӯчй буд. Ӯ гуфтааст, ки «везде грабежи, везде разбой («ҳама

‘Ниг.: Посланник Петра 1 на Востоке. Посольство Флорио Беневени в
Персию и Бухару в 1718-1725 годах. — М., Наука, 1988. Ин китоб бо
ҳиммати Кароматуллоҳи Шукруллоҳ ба дасти банда расид, ки ӯро ба ҷон
сипосгузорам.

2 Ҳамон асар, саҳ. 124.

64
ҷой горатгарӣ, ҳама ҷой роҳзанӣ )Роҳҳои тиҷоратии сӯйи Эрону
Ҳинд баставу низ ба дасти роҳзанон буд. Беневени мегӯяд: «Са-
марканд низ шаҳри бузург аст, вале ҳоло ними он холӣ буда, бо тох-
тутози ӯзбекҳо вайрон шудааст («половина пуст и разорён от оз-
бецких набегов )1 2 3 *. Бумиёни тоҷик, ки аз дасти ӯзбекон ба дод омада
буданд, фарёдрасе надоштанд. Ф. Беневени мегӯяд: «Тоҷику ҳарӣ
пайваста ба Худо илтиҷо дорад, ки ӯро аз юғи тоқатнопазири ӯзбек
рахой бахшад («Таджики и хиреци непростанно от бога просят,
чтобы из-под озбецкого несносного хомута скорее вырватсья ) . Бу-
миён аз дасти он хама бедоду ситам ҷилои ватан мекарданд.

Дар мудцати се сол, ки Ф. Беневени дар Бухоро буд, аз ин шаҳр
бештар аз чаҳор ҳазор кас ба Ҳинд муҳоҷират кардааст: «Из Бухара
города больше четырех тысяч душ пошло в Мунгалы (Ҳинди
Мутул)»5 б.

Чунин буд аҳволи Варорӯд дар чоряки аввали садаи 18!

Ба замми ҳамаи инҳо, биёбонгардҳо дар садаи 18, ҳар тирамоҳ
дар айни ҷамъоварии ҳосил чун мӯру малах фурӯ рехта, хама
хосилро ба торат мебурданду нобуд мекарданд. Ин турктози тира-
мохй боре ҳафт сол пайваста давом ёфт ва, ба як ривоят, боре идо-
маи он бист сол буд. Яъне, бист сол, хар тирамоҳ, омада, ҳосилро
мебурданд! Хунрезй, қаҳтиву гуруснагии тӯлонии гӯшношунид рӯй
дод. Мардуми бумӣ, яъне тоҷикон, ҳазор - ҳазор талаф шуданд ва
рӯй ба гурез ниҳоданд. Дар охири қарни 18 дар Бухоро ду гузар одам
монд. Дар Самарканд касе намонд. Мадрасахои Регистони Са-
марканд шатолхона шуданд. Дар бораи соли 1148 қамарӣ, (1735 ме-
лодй) гуфтаанд:

Ба соли ҳазору саду чиҳлу ҳашт
Самарканд гардид монанди дашт!

Устод Айнй дар «Таърихи амирони мантитияи Бухоро чун аз
рӯйдодхои соли 1215 қамарй, яъне 1800 мелодй, сухан меронад, гуф-
тааст: «Самарканд дер боз хароб шуда, ба ҷуз се-чор хонавори
шаҳрдарун ҷунбандаеву иморате дар он ҷо намонда буд . Ин «се-
чор хонавор хам лӯлиён буданд. Чуноне ки мебинем, аз соли 1735

1 Ҳамон асар, саҳ. 129.

2 Посланник Петра 1 на Востоке, саҳ. 124.

3 Ҳарӣ - хиротӣ (ҳаравй).

'Ҳамон асар, саҳ. 81.

5Ҳамон асар, саҳ. 129.

бС. Айнӣ. Куллиёт. Ҷ. 10. - С. 19.

65
то 1800, яъне дар зарфи 65 сол, Самарканд ҳанӯз ба худ наомада буд.
Баъдтар Самарканд боз ҷон гирифт, вале Марву Балх батамом аз
байн рафтанду имрӯз танҳо вайронаҳои ин ду маркази бостонии
эронинажодонро мебинему бас.

Мардуми Фалгару Масчоҳ низ кӯч бардошганду чалой ватан кар-
данд. Хуҷанд, Истаравшан, Ҳисор, Бухоро низ кариб нест шуда бу-
данду ба азобе ҷон ба рамақ доштанд.

Аҳмади Дониш дар бораи охири садаи 18 мелодй гуфтааст, ки дар
Бухоро «хуҷароти мадорис коҳхонаи хари обкашу галладони баққол
шуда, ба сабаби он ки мардуми узбек дар умури давлатй тадохул ёф-
та, ҷихдти безабтии салтанат шуда '. Ин ҷо оғози замони хукмронии
сулолаи мангития дар назар аст. Ин ҳолат хеле давом кард.

Турктози точиккуши садаи 12 қамарй-18 мелодй дар таърихи
тоҷикони Варорӯд пайовардҳои накбатборе дошт. Мавҷи кал он и
муҳоҷирати тоҷикон шурӯъ шуду мардуми Бухорову Самарканду
Даҳбед ва ғайра ба сӯйи кӯҳсорони Тоҷикистони кунунй, ба сӯйи
Афғонистону Ҳиндустону Эрону кишварҳои араб роҳи гурез пеш
гирифтанд.

Меҳани азизро, он ҷоеро, ки хуни нофашон рехтааст, вайрону ва-
лангор гузошта, дурусттар он, ки ба туркҳо монда, мерафтанд!
Онҳое, ки ба ҷалои ватан тан надоданд, ҳоли табоҳе доштанд. Ҳоли
табоҳи миллату кишвар, он фоҷиаи бузурги таърихй, ки тухми мил-
латро месӯзонд, боиси ин шуд, ки дар ҷомиа як навъ навмедии
таърихӣ ба миён омад, аз оянда умед намонд, миллатро рӯй ба сӯйи
нестиву нобудӣ диданд1 2. Гӯё, умри таърихии миллат дар Варорӯд ба
поён расида буд. Махви маънавии тоҷикон cap шуд. Маҳви
маънавй рӯйдоди тозае дар таърихи тоҷикон буд, ки собиқа надошт ё
хеле кам дошт.

Аз суқути давлатй Сомониён ба баъд, дар тӯли қарнҳо, туркону
муғулон мардуми тоҷикро зери даст дошта, пайваста помолаш ме-
карданд. Мардуми тоҷик талафоти ҷониву молии хеле зиёде дод.
Истилои муғул маъракаи тоҷиккушй буд. Ин «маърака дар ахди
Темур ва пас аз садаи 15 низ давом ёфт.

Туркҳо тоҷикҳоро ҷисман нест мекарданд. Пас аз сарнагун шуда-
ни давлатй Сомониён ҳазор сол маҳви ҷисмонии тоҷикон давом

1 Аҳмади Дониш. Рисола. - Душанбе: Сарват, 1992. - С. 8.

2Дар бораи ноумедии таърихии садаи 18 ва 19 муроҷиат шавад: М Шаку-
рии Бухороӣ. Хуросон аст ин ҷо, чопи дувум. -Душанбе: Дониш, 2009,
боби «Ҳаёт амри маънавист .

66
кард. Лекин натавонистанд тоҷикро нест бикунанд. Мардуми тоҷик
дар муборизаҳо обу тоб ёфта, ҷонсахт шуда буданд ва, ҳарчанд та-
лафоти ҷониву молй бисер медоданд, ба ҳар хдл, бо қувваи азими
маънавӣ ва бартарии куллии фарҳангй тавонистанд дар нигохдошти
худ муваффақ бошанд.

Аммо пас аз турктози тоҷиккуши қарни 18 вазъият хеле дигар
шуд. Дар байни мардуми ӯзбек равандҳои этникии мутта\идй - кон-
солидатсияи этникй қувват ёфт. Ии ҳолат вахдюнияти туркиро афзо-
иш дод. Турк тоҷикро батамом зери по гирифт. Ӯзбекҳо тоҷикҳоро
«қул - барда, гулом мехонданд ва ғуломвор корашон мефармуданд.
То қарни 18 тоҷикону ӯзбекҳо аз хам чудо зистаанд, ба ҳам наомех-
таанд, масалан, ба якдигар духтар ба арӯсй надодаанд (гайр аз баъзе
истисноҳо), аммо пас аз садаи 18 дар баъзе ҷойҳо ба ҳам омехтани
бумиҳову омадаҳо оғоз ёфт, онҳо дигар бо ҳам ё пахдӯи ҳам мези-
станд. Дар баъзе ноҳияҳо тахдили ҷабрии мардуми тоҷик — ассими-
латсияи бо зӯроварй доман паҳн кардан гирифт. Тахмили ҷабрй
ҳаммаънои махди маънавии шахсу миллат аст. Ин аст, ки бар иловаи
маҳви ҷисмонии тоҷикон, маҳви маънавии онҳо шурӯъ шуд. Махди
маънавй аз ин огоз ёфт, ки дар баъзе ҷойҳо, чунончи дар Тошканду
Фаргона, бахше аз мардуми тоҷик забони туркиро пазируфтанду
узбек шуданд.

То қарни 18-19 турк шудани тоҷикон ва забони узбекиро пази-
руфтани онҳо кам, ягон-ягон, воқеъ шудааст. Туркҳо забони форсии
тоҷиконро медонистанд, аммо тоҷикон туркиро намедонистанд ё
фақат бархе аз онҳо аз туркй балад буданд, дар айни ҳол забони мо-
дарии худро тарк намекарданд. Ба забони туркй гузаштани баъзе
тоҷикон гоҳ-гоҳ ба сабаби ҷиддие воқеъ мешуду бас.

Чуноне ки академик А. А. Семёнов таъкид мекард, дар солҳои
огозини садаи нуздаҳ ҳама аҳолии шаҳри Тошканд ба тоҷики ran
мезаданд. Инро ҳам медонем, ки чун русҳо Тошкандро гирифтанд,
яъне дар нимаи дувуми садаи нуздаҳ дар Тошканд хднӯз туркигуй
бисёр набуд.

Муаррихи рус А. П. Хорошихин, чун аз рӯйдодҳои соли 1867
ҳикоят мекунад, дар бораи аҳолии онрӯзаи Тошканд мегӯяд: «Беш-
тари тошкандиён тоҷиканд («Ташкентцы — в большинстве те же
таджики ). Ин гуфтаи А. Хорошихинро ба он маънй бояд фақмид, ки
дар нимаи дувуми садаи нуздаҳ бештари тошкандиён хднӯз тоҷик
буданду баъд ӯзбек шуданд. Ба ҳар ҳол, дар нимаи аввали садаи
нуздах, раванди туркипазирии тоҷикон дар баъзе ҷойҳо кам — кам
суръат гирифт. Дар ҳамин сурат ҳам на ҳама, балки бахше аз марду-

67
ми тоҷик турк мешуданд.

Пас аз он ки Русия Осиёи Миёнаро тасарруф кард, турк шудани
тоҷикон афзоиш ёфт. Академик В. В. Бартолд гуфтааст, ки «танҳо
пас аз омадани русҳо, чунончи дар Самарканд, раванди турконидани
мардум пешрафтҳои зиёд кард 1 (Ин ҷо, бешак, на худи Самарканд,
балки гирду атрофи он, яъне вилояти Самарканд, дар назар аст, зеро
имрӯз - дар огози садаи бисту як низ аксарияти купли мардуми
шаҳри Самарканду баъзе атрофи он тоҷику тоҷикизабонанд).

Раванди турксозии точикон дар поёни садаи 19 то болооби За-
рафшон расид. Дар масъалаи ин ки чаро пас аз омадани русҳо дар
Варорӯд туркият доман паҳн кардан гирифт, мо фикри худро пойин-
тар хоҳем гуфт.

Ин аст, ки туркипазирии як қисми тоҷикон аз поёни садаи ҳаждаҳ
то поёни садаи нуздаҳ, дар зарфи андаке бештар аз сад сол, хеле гус-
тариш ёфт. Баъзеҳо туркиро аз рӯйи мачбурияту бархе ба ихтиёри
худ кабул мекарданд, вале пазириши ихтиёрй низ моҳиятан маҷбурӣ
буд, зеро вазъи замон, ба вежа қувват гирифтани ҳукмронии туркҳо,
мардумро бар он вомедошт, ки «ба ихтиёри худ туркй бипазиранд.

Чун бархе аз тоҷикон забони туркй пазируфтанд, ҳолати аҷибе
рӯй дод. Он тоҷикон, ки турк шуданд, фарханги моддиву маънавиа-
шон чун пештар монд. Урфу одат, пӯшоку хӯрок, суруду рақс ва
гайра хама монанди пештар буд, тоҷикй буд. Онҳо ба забои турк, ба
фарҳанг тоҷик буданд. Тавон гуфт, зоҳиран ӯзбек, ботинан тоҷик
буданд.

Ба ҳар хол, чун забои дигар шуд, тарзи тафаккур низ андаке ди-
гаргунй пазируфт. Ба шуури фарҳангии навтуркҳо, каме ҳам бошад,
унсурҳои фарханги туркй роҳ ёфт. То андозае дури аз фарханги
ориёии эронӣ оғоз ёфт ва чехраи маънавии мардум як андоза тагйир
пазируфт. Рафта-рафта тоҷикони туркизабон дигар худро на тоҷик,
балки ӯзбек ба шумор оварданд.

Бо фоҷиаи турктози асри ҳаждаҳ, бо гуруснамаргиҳо ва муҳоҷи-
ратхо шумораи тоҷикон дар баъзе ҷойҳои Варорӯд кам шуда буд, бо
турксозии рӯзафзун боз камтар шуд. Вале сипоси бепоён Худойро,
ки афзоиши табиъии тоҷикон хеле суръат ёфт ва дар андак муддат

1 Записки академика В. В. Бартольда по вопросу об исторических взаимо-
отношениях тюркских и иранских народов Средней Азии//Бойгонии
Фархангистони улуми Русия, фонди Бартолд, захираи 68, номгӯйи 1,
парвандаи 35, саҳ. 2. - Щтибоси мо аз: А. Турсунов. Исторические
судьбы культур разделённых наций//Ахбори Академияи фанҳои РСС
Тоҷикистон. Силсилаи шарқшиносй. - 1991.~№3.-С. 17.

68
тоҷикон сершумор шуданд.

Аз турк шудани як қисми тоҷикон чӣ натиҷае ҳосил шуд? За-
бони ӯзбекй пазируфтани бархе аз тоҷикон дар Варорӯд чй ди-
гаргунии таърихй аз пай овард?

Посухи чунин пурсишҳо хеле тафсил мехоҳад, вале мо кӯтоҳак
мегӯем, ки ба забони ӯзбекӣ гузаштани бархе аз тоҷикон як рухна-
муди мудхлше дар таърихи онҳо буд. Рӯй гардонидан аз забони
модарӣ ва миллияти аслии худ як фоҷиаи бузурги таърихй буд.
Моҳияти фоҷиавии ин рӯйдод иборат аз ин буд, ки бо турк шудани
баъзе аз тоҷикон осеби бузурги маънавӣ ба миллати тоҷик расид.
Акнун турк тоҷикро ҷисман мақв намекард, балки маънан нест ме-
кард. Тоҷики туркшуда дар қиёфа, дар зоҳир ҳанӯз ҳамон буд, ки
буд, лекин, ба қар ҳол, то аидозае ботинан, маънан дигар шуда буд,
узбек шуда буд. Ба сифати гоҷик рӯҳан нест туда, якбора ба унвони
ӯзбек арзи вуҷуд кард. Ҳамин турк шудани тоҷик маънои маҳви
маънавии ӯро дошт.

Аммо «навӯзбекон дар байни мардуми ӯзбек бартарии фарҳангй
доштанд, ҳаёти маънавии ҷомиа дар дасти онҳо буд, ҳагго, дар Тур-
кистону Қазоқистону Қирғизистони кунунй дар ибтидои қарни бист
бештари мактабҳо тоҷикй буд.

Навӯзбекон фарҳанги исломии эронии тоҷикиро ба муҳити
гуркҳои Осиёи Марказй бештар аз пештар нуфуз афзуданд.

Аз ин рӯ, дар оғози садаи бист аз қисоби «навӯзбекон , яъне, аз
ҳисоби тоҷикони дирӯза зиёиёни ӯзбек хеле нерӯманд шуданд, на
танҳо дар байни ӯзбекҳо, балки дар байни дигар халқҳои турк эъти-
бори зиёиёни узбек афзудан гирифт.

Ин аст, ки тоҷикон, ба фоҷиаи таърихй дучор шуда бошанд ҳам,
барои фарханги нав паҳн кардан дар байни халқҳои дигар, барои ба-
ланд шудани савияи фарҳангии халқҳои атроф хидмат кардаанд.

* * *

Раванди турконидани тоҷикон ба аморати Бухоро низ расид, вале
нисбатан хеле кам, чунончи ба маротиб камтар аз он ки дар Тошкан-
ду Фаргона буд.

Дар қаламрави Бухоро туркманҳо, қазоқҳо, ӯзбекҳо ва ғайра низ
будубош доштанд, лекин аксарияти кулро тоҷикон ташкил мекар-
данд. Дар кишвари Бухоро дар садаи нуздаҳ ва ду даҳаи огозини са-
даи бист, гарчанде сиёсати урукдорй, яъне муборизаи мангит бо

69
тоҷик, торафт қувват меёфт1, ба ҳар ҳол кишвардорй асосан аз тара-
фи тоҷикон сурат мегирифт, ҳаёти маънавй ва ичрои шариат оа кул-
лй ба дасти тоҷикон буд, матбуоту нашриёт тоҷикӣ буд (маорифпар-
варони тоник соли 1912, баробари нахустин рӯзномаи точикии «Бу-
хорои шариф барои ноҳияҳои ӯзбекнишини аморат рӯзкомае ба
номи «Тӯрон таъсис доданд, ками дар кам ба ӯзбекй китобе китобат
ё чоп мешуд), мактабу маориф фақат тоҷикӣ буд: дар шахри Бухоро
тоторҳо мактаби тоторй кушода буданд, аммо мактаби узбеки вучуд
надошт (фақат як нафар, пас аз баргаштан аз Туркия, гуё, ба узбекй
мактаби усули чадид кушода буд). Мактаби нав, ки ҷадидон дар Бу-
хоро ва баъзе вилоятҳои он боз карданд, ҳама ба забони тоҷики буд.
Ҳагго, дар Мадраса китоби дарсӣ ба араби бошад хам, дарс ба фор-
сии тоҷикӣ ҷараён мегирифт.

Чи дар ҳаёти маънавй, чи дар коргузории идорй ва ғайра, дар cap
то сари аморати Бухоро форсии тоҷикй хукмрон буд.

Ин аст, ки дар аморати Бухоро чизе наздик ба маҳви маънавии
тоҷикон ба назар намерасид. Бо сиёсати уруқцорй ё ки новобаста ба
он, дар баъзе ноҳияҳо, аз чумла, дар куҳистони Бухоро, ки асосан
баъди инқилоб Бухорои Шаркй ном гирифт, худсарии баъзе сардо-
рони қабилаҳои турк афзоиш дошта бошад ҳам, хавфи ҷидди ба сари

хувийяти миллии тоҷикон наомада буд.

Тоҷикон дар аморати Бухоро дар ҳама соҳаҳои ҳаёти иҷтимоъи ва
фарҳангӣ ва иқтисодй ва гайра нуфузи тамом доштанд, точикият аз
эътибори куллй бархурдор буд. Ҳарчанд дар сари ҳокимияти сиёси
нафаре аз ғайри тоҷик, аз мангитиён, нишаста буду сиёсатгузорони
урукдорй амал мекарданд, бо вуҷуди ин, бояд бигӯем, ки моҳиятан
аморати Бухоро давлати точикон буд. Хоки поки Бухорои Шариф -
ҳама кишвар, хама зиндагии ичтимоъй ва фарҳанги, ҳама ҳаёти шах-
сиву хусусй ранги тоҷикии эронии худро нигах дошта буд.

* * *

Пас аз инқилоби соли 1920 вазъият дар Бухоро якбора ба куллй

дигар шуд. _

Болшавикон бо ишголгарии соли 1920 пантуркистхоро ба сари
кудрат нишонданд. Пантуркизм дар Осиёи Миёна солҳои 1918-1920
ба шакли панӯзбекизм даромад ва панӯзбекизм таҷовузкортарин шо-
хаи пантуркизм шуд. Пешвои пантуркистҳову панузбекистҳо дар
Бухоро Файзуллоҳи Хода буд, ки пас аз инқилоб сарвазири

1 Ниг.: М. Шакурии Бухорой. Садри Бухоро. -Душанбе: Деваштич, 2005.

70
Ҷумхурияти Халқии Шӯроии Бухоро шуд ва пеш аз хама мавҷуди-
яти миллати тоҷикро инкор карда, тоҷиконро як қабилаи ӯзбек ба
шумор гирифт ва даъво пеш овард, ки дар аморати Бухоро тоҷик
нест, ҳама ӯзбеканд!

Ин даъвои Файзуллоҳи Хоҷа ва ҳамдастҳои туркпарасти ӯ, бешак,
аз воқеъияти таърихй фарсахҳо дур буд. Бештарини мардуми амора-
ти Бухоро тоҷик буданд, на ӯзбек!

Абдурраҳим Х,оҷибоев барои радди чунин даъвоҳо ба таҳқиқоти
ситоди кул (генштаб)-и Русияи подшоҳӣ, ки дур аз мақсади сиёсй,
барои дақиқнигарии низомӣ анҷом дода буданд, такя карда, аз ҷум-
ла, навишта буд:

«Инак, ҷоншумореро, ки Ҷамъияти ҷуғрофиёии низомй анҷом
додааст, дар даст дорем. Дар ин мадрак гуфта шудааст, ки дар Бухо-
ро 3 миллион аҳолй ҳаст, аз онҳо 2 миллиону 100 ҳазор нафар тоҷи-
канд, 750 ҳазор нафар ӯзбек ҳаст 1.

Чуноне ки мебинем, аз се ду хиссаи ахолии Бухоро, балки зиёдтар
аз он чи пеш аз инқилоб ва чи пас аз он, тоҷик буданд. Аз ҳамин са-
баб, дар аморати Бухоро, пеш аз инқилоб, чуноне ки дар боло гуф-
тем, забони форсии тоҷикй хукмрони мутлак буд. Кишвари Бухоро
аз ахди Сомониён то садаи бист, кишвари тоҷикон буд. Аз ин сабаб,
Абдурраҳим Ҳоҷибоев дар хамон суханронии соли 1929, ки алъон
порае аз он овардем, дар бораи Бухорои пас аз инқилоб чунин хулоса
баровардааст:

«Ба хама маълум аст, ки ҷумхурии Бухоро ҷумхурии ӯзбекй на-
буд. ин як давлати эронй буд, ки пойтахти он Бухоро буд («Всем
известно, что Бухарская республика не была узбекской республикой,
что иранское государство, столицией которого была Бухара )2.

Ин ҷо А. Ҳоҷибоев айни хақиқатро гуфтааст. Ин ҳақиқатро аз ав-
вали инқилоб бисёр касон медонистанд, вале пантуркистҳо бо зӯро-
варй намегузоштанд, ки касе дар ин бора лаб во бикунад.

Файзуллохи Хода, дар зери фишори эътирозҳои тоҷикон баъдтар
маҷбуран, эьтироф кард, ки дар кишвари Бухоро 400 ҳазор тоҷик
хает, дар кӯхистони Бухорои Шарқй зист доранд3. Дигар ҳама
ӯзбеканд.

Иантуркистҳо, бо дастгирии болшавикони рус, дар Бухоро, пас аз
инқилоб мактабхоро ба туркии ӯзбекӣ гардониданд, ки устод Айнй

' Икт. аз: Р. Масов. История топорного разделения. - Душанбе, 1991. - С. 120
' Г. Масов. История топорного разделения, саҳ. 120.

' Ҳамои асар, саҳ. 125.

71
дар ин бора бо алам гуфта буд: «Тоҷикон дар аввалҳои Инқилоби
Октябр як мактаби шӯрой ба забони худ надоштанд . Ва, бояд ило-
ва бикунем, ки баъдтар ҳам дар масъалаи мактаб аҳвол беҳтар на-
шуд. Устод Айнй бо он гуфтаи худ на танҳо Бухоро, балки Са-
марканду бисер ҷойҳои дигарро низ дар назар дошт, ки дар он ҷоҳо
низ ҳанӯз аҳвол ҳамон аст, ки буд.

Бухоро маркази густурдае буд, ки дар он ҷо, дар садаи 9-10, забо-
ну адабиёти форсй (тоҷикй) шакл гирифт.

Бухоро аз қадим, лоақал аз даврони Сомониён, ки давраи шаклги-
рии форсии нав-форсии дарист, дар сари гахвораи ин забон шаб-
зиндадорӣ кардааст ва дурри дариро чун гавҳараки чашм эҳтиёт кар-
да, то ба замони мо расондааст. Ишголгарони болшавикии пантур-
кистй забони форсии тоҷикиро аз зодгоҳаш-Бухоро нест кардан хос-
танд. Бо ин ният забони тоҷикиро аз мактаб, матбуоту нашриёт ва
идорахонаҳои давлатй берун ронданд. Касе дар идорае ба тоҷикй ran
занад, аз ӯ ҷарима меситониданд. Ҳар кӣ аз зиндагй умед дошта бо-
шад, бояд худро ӯзбек мегуфту ӯзбек менависонд.

Ин аст, ки маҳви маънавии тоҷикон пас аз инқилоботи солҳои
1917-1920 якбора бениҳоят густариш ёфта, то Бухоро омад ва тамо-
ми ин кишварро фаро гирифт.

Миллати тоҷик аз инқилоб бисер зарар дид. Бо инқилоб ин-
кори мавҷудияти халқи тоник ранги расмй гирифт ва як чузъи
сиёсати давлат гардид. Давлатй навбунёди шӯравӣ дар Бухоро
нисбат ба тоҷикон сиёсати наслкушй пеш гирифт, забони
точикй, халқи точикро нест кардан хост ва хеле нест кард.

Ҳар қадар ки тоҷиконро ӯзбек менавиштанд, дар омори расмй
хдмон кадар шумораи тоҷикон каму шумораи ӯзбекҳо зиёд шудан
гирифт. Чунончи, дар вилояти кунунии Бухоро дар оғози даҳаи бис-
ти садаи бист, яъне дар солҳои якуми инқилоб, гӯё, шумораи
тоҷикон 160.000 нафар будааст, аммо соли 1924 ҳамаги 42.482 нафар
боқй мондааст. Яъне, дар муддати чаҳор сол шумораи тоҷикон дар
Бухоро чаҳор баробар кам шудааст. Албатта, шумораи ӯзбекон ба
ҳамин миқдор афзоиш ёфт.

Як моддаи маромномаи панӯзбекизм ҳамин буд: ба ҳар тарз - бо
зӯроварии тамом як қисми дигар халқҳои Варорӯд, ба вежа тоҷикон-
ро ӯзбек навишта, бо сохтакорй, ба таври сунъй шумораи ӯзбеконро
зиёд кардаву аз ӯзбекҳо як халқи бузурги тавоно ба вучуд овард. Ин
сиёсати ӯзбеконии дигар халқҳо, ӯзбекй кардани мактабҳо, кори 1

1 С. Айнӣ. Куллиёт. Ҷ. 11, к. 2. - С. 348.

72
идораҳо ва гайра «ӯзбеклаштурув ном дошту бештар аз ҳама нисбат
ба тоҷикон ба кор мерафт. Дар ниҳоят як давлати бошаҳомати
ӯзбекй барпо кардан хостанд. Панӯзбекистҳо бо зӯроварии туркиву
мугулй дар андак муддат ба ин мақсад расиданд ва соли 1924 дар
харитаҳо Узбекистан ном ҷумхурии шӯравй пайдо шуд.

Мо дар боло як-ду сухани академик В. В. Бартолдро оварда бу-
дем, ки пас аз он ки русҳо ба Осиёи Миёна омаданд, яъне, пас аз та-
сарруфи Русия Осиёи Миёнаро. аз нимаи дувуми садаи 19, турк шу-
дани тоҷикҳо суръат гирифтаву дар андак муддате доман паҳн карда
то Зарафшон, то Самарканд расид. Ба ин гуфтаи академик В. В. Бар-
толд бояд илова бикунем, ки он туркиятпазирии тоҷикон, ки дар ни-
маи дувуми қарни 19 бо ҳамлаи русҳо густариш ёфт, баъд хамчунон
давом карда, дар даврони инқилоботи болшавикии солҳои 1917-1920
бениҳоят авҷ шрифт.

Бо омадани русҳо туркиятпазирии тоҷикони Вароруд то Зараф-
шон расида бошад, бо инкилоби болшавикии соли 1920 ба Бухоро
расид, қисми калони кишвари Бухороро фаро гирифт. Чи дар нимаи
дувуми садаи 19, чи дар даҳаи бистум ва нимаи отозини садаи 20,
дар Варорӯд, аз ҷумла, дар водии Зарафшон, якбора зиёд шудани
туркҳо ва доман паҳн кардани туркиятпазирии тоҷикон ба ҳуҷуму
ҳамлаи русҳо, ба таҷовузи онҳо алокамандй дорад. Омадани русҳо ва
гусгариши нуфузи туркҳо баробар сурат гирифтааст. Чуноне ки ди-
дем, болшавикони рус дар Бухоро пантуркизму панӯбекизмро ба
сари ҳокимият оварданд ва барои турк шудани тоҷикон роҳи васеъ
кушоданд.

Ин аст, ки дар карни 19-20 ду қувваи бузург як шуда, ба сари
миллати тоҷик фишор оварданд. Он фоҷиаи таърихӣ, ки ба сари
мардуми тоҷик омад, натиҷаи як шудани ду неруи бузурги сахтфи-
шор буд. Миллати тоник дар тӯли ҳазор сол бо талошу пархоши
ҳамешагй (муборизаи давраи қарохониён, истилои мугул,
ҷаҳонхӯрии Темур, таҷовузи шайбониён, аштархониён, уруқдории
мангитиён) бехол шуда бошад ҳам, ба фишори фочиабори он
неруҳои дугона тоб овард ва, агарчи талафоти ҳангуфте дод, ҳанӯз
побарҷост.

Барои фаъолияти манҳусонаи пантуркистҳо, ки ҳама тоҷико-
ни водихои таърихии фарҳангхези Варорӯдро ӯзбек навишта,
шумораи ӯзбскҳоро ба маротиб зиёд карданд, халқи ӯзбек айб
надорад. Ӯзбексозии тоников кори мардуми ӯзбек набуд, балки
махсули мафкураи пантуркизми болшавикй, кори панӯзбе-
кистҳои миллатгарои мугулмизоҷ буд, ки ниятхои нопоки сиёсй

73
доштанд. Дар ин маврид ҳаргиз халқи бародари ӯзбекро гу-
ii ах кор набояд донист. Баръакс, халқи узбек аз нахсияти мил-
латгароёни бузургманиши худ бисёр зарар дид. Яке аз зарархо
хамин аст, ки худшиносии гаърихии миллати узбек ба рохи но-
дуруст даром ад, мардуми ӯзбек дар бораи худ, дар бораи таърих
ва аслу насаби худ фаҳмиши хато ба даст оварданд, дар бораи
халкхои гирду пеш, ба вежа тоҷикон ба куллй тасаввури ноду-
руст пайдо карданд. Афсӯс, ки бузургтарошии пантуркис гй дар
баъзе мавридхо шуури миллим бархе аз ӯзбекхоро заҳролуд кард.

Гуфта будем, ки бархе аз мардуми тоҷик низ дар таблиготи пан-
туркистй ширкат карданд ва, ҳатто, яке аз пешвоёни панӯзбекизм
Файзуллоқи Хоҷаи тоҷик буд. Ва онҳо низ ин корро бо худхохии
сиёсӣ карда буданд. Ин ҷо бояд илова бикунем, ки дар солҳои оғози-
ни инҳилоботи 1917-1920 бархе аз мардуми тоҷик ба доми таблиготу
ташвиқот ва фиреби пантуркистҳо афтода, ба ин пиндор омаданд, ки
низ ӯзбеканд. Онҳо баргалат худро узбек гумон карданд, дар санадҳо
худро ӯзбек навиштанд. Бисёри дигари тоҷикҳо аз таъқибу тахдиди
пантуркистҳо тарсида, худро ӯзбек нависонданд. Бо тарсу ҳарос
худро ӯзбек нависондани тоҷикҳо дар Узбекистан то имрӯз давом
дорад.

Бисёре аз тоҷикон, ки худро ӯзбек пиндошта буданд, баъдтар ха-
той худро фаҳмиданд ва ба баъзеҳо муяссар шуд, ки ин хатой худро
ислоҳ кунанд.

Чунончи, Абдулқодир Мухиддинов ба хатову гунохи худ иқрор
шуда, соли 1928, бо назардошти рӯйдодҳои солҳои огозини инқило-
би Бухоро, навишта буд: «...мо душмани забони тоҷикӣ будем, хиз-
матгору тарафдори иттиҳоди турку забони туркй будем Ва дар
поёни мақолааш афзудааст: «Мо сахду хиёнати сиёсии гузаштаи
худро иқрор мекунем ва лозим медонем, ки ислох карда шавад ".

Ин иқрори софдилонаи А. Мухддцинов як навъ тавбае аз сидки
дил аст. У бо кӯшишҳое барои таъсиси Ҷумхурии Мухтори Тоҷики-
стон дар соли 1924 ва Ҷумхурии Итгифоқии Тоҷикистон дар соли
1929 ва бо дигар хидматҳояш садоқати худро ба миллати тоник ис-
бот намуд.

Баъзеи дигарон, ки ба доми пантуркизму панӯзбекизм афтода бу-
данд, баъдан, хар кадоме ба таври худ, чунин садоқати комилро ба

'Абдулқодир Муқиддинов. Мардуми шахр ва атрофи Бухоро точиканд ё узбек?

НП. Гулмуродзода. Забои ва худшиносии миллй. -Душанбе, 2007. - С. 199.
2Ҳамон асар, саҳ. 201.

74
миллати тоҷик намойиш доданд.

* * *

Ope, зӯроварона ӯзбексозии тоҷикон, бе шаюсу шубҳа, наслкушй
ва нажодкушие буд, ки хукумати пантуркисгии ҷумхурии Бухоро
яке аз мақсадҳои аеосии худ ва муҳимтарин бахши сиёсати давлат
дониста, бо сахткӯшй ва бераҳмии тамом иҷро мекард. Фаромӯш
накунем, ки Ҷу.нхурияти Халқии Шӯроии Бухоро ва хукумати он,
бо сардории Файзуллоҳи Хоҷа, дастнишондаи Русияи шӯравӣ ва
мутеъу фармонбардори он буд. Аз ин рӯ, шакке нест, ки сарваро-
ни Русияи болшавикӣ аз сиёсати нажодкушии хукумати
ҷу.пхурии Бухоро, аз маҳви маънавии тоҷикон огоҳӣ доштанд ва
онро дастгирӣ мекарданд.

Мумкин аст, ки Куйбишев дар аввали инқилоб пай набурда буд, ки
бештарини мардуми Бухоро тоҷиканд, на ӯзбек. Вале, пас аз андак муд-
дат. чунончи пас аз он ки мактабхо туркии усмонй ва ӯзбекй шуданд,
пас аз он ки норозигии мардуму ошӯбҳо аз табдили забони мактаб оғоз
шуд, намояндаву фиристодагони сершумори Маскав ба зудӣ метавони-
станд эҳсос бикунанд, ки дар сиёсати миллии хукумати Бухоро нодуру-
стиҳое ҳаст, хукумат дар ҳақки мардум ситами миллй, ситами маънавй
раво мебинад. Ва ин хабар хдтман ба Маскав мерасид. Аммо Маскав,
ки дар ҳама корхри хукумати Бухоро, дар кӯчактарин нуцтаҳои
сиёсати ин хукумат дахолат дошт, дар масьалаи тоҷикон заррае
дахолат зоҳир намекард. Хукумати Бухоро дар ҳеч масъалае бидуни
ишораву тавсияи болонишинони Маскаву Тошканд наметавонист
цадаме пеш бигузорад, магар масьалаи тоҷикон. Дар масъалаи
тоҷикон хукумати Бухоро озод ва сохибихтиёр буд.

Бо таъкцд гӯшрас мекунем, ки хукумати болшавикии Маскав низ
мавҷудияти тоҷиконро эътироф намекард, ё ба назар гирифтан намехост.

Ба назар нагирифгани мавчудияти миллати тоҷиқ тавон гуфт, аз як на-
виштаи В. И. Ленин cap шуд. Чун намояндагони кдвмҳои турки Осиёи
Миёна бо қатьият мухторият ва истиқлол хостанд, Ленин, 13 июни соли
1920, фармойиш дод, ки «харитаи (этнографй ва ғайраи) Туркистон бо
тақсим ба Ӯзбекия, Қирғизия ва Туркмения тартиб дода шавад .

Чунонки мебинем, дар ин ҷо, бар ин, ки дар Туркистон тоҷикон низ
хдстақд ва эшонро низ мухторият бояд дод, ишорае ба назар намерасад.

Кумитаи Марказии Ҳизби Коммуниста Русия -РКП (б) 12 августа 1920 1

1 В. И. Ленин. Поли. сбор, соч., ,т. 41. - С. 436.

75
барои комму нистони Осиёи Миёна номае фиристодаву фармуда буд:

«Халқҳои бумии Туркистон ӯзбекҳо, қирғизҳо (қазоқҳо-М.
Ш.), туркманҳо мебошанд. Ҳокимияти шӯравӣ ба оммаи за^мат-
каши ҳамин халқҳо бояд такя бикунад («Коренными народами
Туркестана являются узбеки, киргизы, туркмены. На трудящиеся
массы этих народов и должна опираться Совесткая власть )1.

Ин ҷо низ миллати тоҷик номбар нашудааст. Ва ҳол он ки милла-
ти тоҷик он солҳо яке аз калонтарин миллатҳои Осиёи Миёна бу-
ду онро нодида гузаштан имкон надошт.

Инак, чанд рақам меоварем. Пеш аз инқилоби соли 1917 дар
Туркистони Русия ба як ҳисоб 1.300.000 тоҷик буд. Агар ин шумо-
раро ба 2.100.000 тоҷики аморати Бухоро (ки дар боло зикр шуд)
илова куцем, адади тоҷикон дар Варорӯд ба 3.400.000 мерасад.

Омори дигаре ҳам ҳаст (ва агарчи бештари ин шуморҳо нодақиқ,
гоҳ тахминӣ ва хилофи якдигаранд), онро низ ин ҷо меорем. Ҳангоми
ҷоншумори соли 1897 ва дар даҳаи оғозини садаи бист шумораи
халқҳои Осиёи Миёна ба ин қарор будааст: тоҷикон 1.890.000,
ӯзбекҳо 2.000.000, қозоқу қирғизҳо 1.571.000, туркманҳо 450.000.
Ба ҷуз ин, қариб як миллион (967.000) сорт мавҷуд буд, ки бештар
тоҷикони «навӯзбек ва тоҷиконеро, ки забони ӯзбекиро низ ме-
донистанд, сорт номидаанд (ва кордорони Узбекистан, ҳангоми
саршумори соли 1926, ҳамаи сортҳоро ӯзбек навиштанд). Аз ин ҷо
ҳам пайдост, ки миллати тоҷик дар даврони инқилоботи 1917 ва 1920
дар шумора аз ҳеч халқи Осиёи Миёна камй надошт, аммо дар
таърихсозй ва тамадцунофаринй аз ҳамаи онҳо бартар буд. Бо вуҷуди
ин, чунонки дар боло дидем, Ленин дар дастурномаи худ турк-
манҳоро, ки 450.000 нуфус доштаанд, номбар кардаасту тоҷиконро, ки
на камтар аз 2.000.000 будаанд, ном нагирифтааст.

Пас аз ин, тартибдихдндагони санадҳои ҳизбии нимаи оғозини
даҳаи бист аз пайи Ленин рафта, ҳеч боре номи тоҷикро ба забон на-
гирифтаанд (ғайр аз Ленин дар як навиштае). Пайдост, ки сарварони
шӯравй чанд соли пас аз инқилоби 1917 дар бораи вазъи Осиёи Миёна
гоҳ огохии мушаххас надоштанд ва дар ҳолате, ки аз кувват гирифта-
ни пантуркизму талабҳои қатьии пешвоёни халқҳои турк ба ташвиш
омада буданд, барои посух гуфтан ба даъватҳои пешвоёни турк меан-
дешиданду сарнавишти мардуми тоник дар махдудаи ин андеша
гунҷойиш надошт.

Гузашта аз ин, дар фаъолияти бисёр сарварони ҳизбии Маскаву 1

1 Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии
и Казахстане. - Сб. док. - Т. 2. - Алма-Ата, 1964. - С. 647.

76
Тошканд чораандешиҳое бар зидди тоҷикон ва ба суди пантуркизм
ба назар мерасад. Инак, чанд мисол.

Моҳи майи соли 1921 собиқ раиси Ҳизби коммунисти Бухоро
Наҷиб Ҳусаинови тотор аз Маскав ба Бухоро, ба номи раиси онрузаи
Ҳизби коммунисти кишвар Олимҷон Оқчурин, ки низ тотор буд, чу-
нин телеграмма фиристод: «Бояд ба он муваффак шуд, ки бештар аз
нисфи аҳолии Бухороро ӯзбекҳо, қисми хурдеро туркманҳо, баъд
эрониёну яхудиён ташкил бидиҳанд Ошкор аст, ки Н. Хусаинов
мехоҳад миллати тоҷик аз феҳристи аҳолии Ҷумхурии Бухоро берун
гузошта шавад, чунин вонамуд гардад, ки дар ин кишвар тоҷик нест.
Аз ин рӯ, тоҷиконро дар миёни миллатҳои муқими Бухоро ном наги-
рифтааст.

Ба пиндори банда, ин барқияро намунае аз муборизаи зидди
халқи тоҷик, падидае аз махви маънавии тоҷикон бояд донист.

Аз ин номаи Начиб Хусаинов ба ду нукта бештар эътибор бояд
дод: якум, он ки ин номаро як тотор ба тотори дигар фиристодааст;
дувум, ин нома аз Маскав омадааст.

Аз нуктаи якум бармеояд, ки тоторҳо дар Бухоро аз аввали
инқилоб, чунонки гуфтем, барои пиёда кардани сиёсати пантуркистй
ва қувват додани рӯҳияи зидди тоҷикон нақше диданй доштанд. Пеш
аз инқилоб, дар даврони ҷунбиши ҷадидия дар Бухорову Туркистон,
бисёре аз маорифпарварони тотору бошқирд бо маорифпарварони
тоҷик ҳамкориҳо ва хидмати таърихй кардаанд. Аммо дар остонаи
инқилоб ва пас аз он, мутаассифона, нақши онҳо ранги дигар ги-
рифт, ранги манфй гирифт. Дар даврони инқилоб бештарини то-
торҳо, бошқирдҳо ва гайра дар Бухоро ва дигар минтақаҳои Осиёи
Миёна фиристодагони ҳизби коммунисти Русия ва болшавикони
Тошканд буда, барои амалй кардани сиёсати Русия ва ниятҳои пан-
туркистй хидмат карданд. Ҳатто, тоҷиконе, чун Абдуллоҳ Раҳимбо-
ев ва Аҳмадбек Мавлонбеков, ки аз Тошканд ба Бухоро фиристода
шуда, хизби коммунистии Бухороро чанд гоҳ сарварй карданд, барои
иҷрои нақшаҳои пантуркистй кӯшидаанд.

Нуктаи дувум он аст, ки чун номаи Наҷиб Ҳусаинов аз Маскав ба
Бухоро фиристода шудааст, метавон гуфт, ки нақшаҳои панӯзбе-
кистии Н. Хусаинов ва О. Оқчурин дар Маскав низ замина доштааст,
супориши коммунист Н. Ҳусаинов ба коммунист О. Оқчурин аз
рӯҳияи баъзе доираҳои расмй ё гайрирасмии Маскав илҳом бардош- 1

1 Ниг.: И. Келдиев. Фарчоми худношиносй//«Садои Шарк . - 1989. - №7.
- С. 101; Я. Ҳотамов. Таърихи халқи тоҷик. - Душанбе, 2007. - С. 320.

77
тааст. Мо аз ин ҷо ба чунин натиҷа мерасем, ки дар ӯзбексозии
тоҷикон, дар маҳви маънавии мардуми тоҷик аз аввали инқилоб, кам
ё беш, Маскав низ даст дошт.

Ба ин ҳақиқат аз чандин рӯйдоди он солҳо бовар ҳосил мекунем.
Ва бархе аз онҳоро ин ҷо зикр кардан мехоҳем.

Абдуррахлм Ҳоҷибоев 21 июни соли 1924 (ки он гоҳ узви Раёсати
Ҷумхурии Туркистон буд) як навиштаи таърихии худро, ки «Тезисы
по вопросу о положении таджиков ном дошт, имзо ва ба мақомоти
боло пешниҳод кард. Инак, чанд ҷумла аз он навиштаи А. Ҳоҷибоев
(ки аз тарҷумаи душвори он худдорй мекунам):

«Остатки пантуркизма, панисламизма и сейчас еще существуют.
[...] Следствием этого является такая путаница в понимании нацио-
нальных вопросов в Туркестане и Бухаре, которая прочно утвержда-
ется в глазах многих советских и партийных работников, особенно
русских. [...] Но для втягивания в новую культуру и разрешения
проблемы одной из крупнейших народностей в Средней Азии,
именно - таджиков до последнего времени ничего не предпринима-
лось. [...]

Это обстоятельство давало повод и возможность многим совет-
ским и партийным работникам Средней Азии, некоторым созна-
тельно, из-за националистических, шовинистических соображений,
некоторым по незнанию, утверждать, что таджики как отдельная
народность не существуют, а если и существуют, то их следует ас-
симилировать узбеками 1.

Ин сатрҳо ва тамоми ин «Тезисҳо навиштаи як талошгари
ҷонсӯзи ватану миллат аст, ки дар айни авҷи зӯроварии пантуркизми
болшавикй ҷасурона овози эътироз баланд карда, ҳам аҳволи
тоҷикони Туркистону ҳам Бухороро ба назар дорад. А. Ҳоҷибоев
миллатгароёни бузургманиши ӯзбеку пушту панохи онҳо русҳои
идораҳои хдобиву хукуматиро ошкоро ном гирифта, беибо гуфтааст,
ки онҳо тоҷиконро, ки «яке аз бузургтарин қавмҳои Осиёи Миёна-
анд , узбек кардан мехохднд. Ҳар кас, ки бо собуни панӯзбекистҳову
пантуркистҳо ҷомашӯйй кардааст, медонад, ки он солҳо дар ин бора
бо овози баланд эътироз кардан танҳо ба ҷасоратмандони фавкулода
муяссар мешуд. Сипоси бепоён Худойро, ки он солҳо аз байни
тоҷикон чандин тан ҷасоратмандони фавқулода бархостанд, ки А. 1

1Боӣгонии Марказии ҳизбии Института марксизм-ленинизм (ЦГА НМЛ).
Захираи 62, рӯйхати 2, парвандаи 1744, вараки 419. Ин санадро шодравон
профессор А. Вишневский дастраси банда гардонда буд. Ёдаш ба хайр!

78
Ҳоҷибоев яке аз онҳо буд. Баъзеҳоро дар боло ном бурдему бархеро
боз хоҳем гуфт.

Як мақсади мо аз овардани пораҳое аз навиштаи А. Ҳоҷибоев он
аст, ки чун аз зӯроварии пантуркистӣ сухан меронад, русҳои Турки-
стону Бухороро низ ном мебарад. Яъне дар наслкушии тоҷикон би-
сере аз кормандони ҳизбиву ҳукуматии рус низ ширкат доштанд.
Онҳо, ба ҷойи ин ки барои пешгирии худсарии пантуркистҳо
бикӯшанд ё лоақал бетараф бошанд, ба дастгирии пантуркистҳо ми-
ён баста буданд. Дурусттараш он, ки онҳо супориши сарварони бо-
лонишини худро иҷро мекарданд ва ба ҳар васила мекӯшиданд, ки
турксозии тоҷиконро битезонанд.

Дар ин бора далелу ривоят бисёр аст. Бархе аз онҳо дар миёни
санадҳои бойгонӣ ҳам ёфт мешавад. Чунончи, дар як санади бой-
гонй шикоятномаи Саъдии Мақсудзода ном муаллиме омадааст, ки
дар деҳи Оқмасҷиди волости Махалла (Самарканд) «ҳама тала-
баҳои мактаб тоҷиканд ва машғулият дар мактаб ба забони тоҷикй
мегузарад . Дар ин деҳ як пизишки рус ҳаст, ки муқобили дарси
тоҷикй дар мактаб аст ва масалан, рӯзе «ба мактаб омаду гуфт: «Ин
ҷо Узбекистан аст, чаро ба забони тоҷикӣ даре медиҳед?» ва чун
пеши ӯ ба муолиҷа меоянд, агар омадагон худро тоҷик биноманд, ӯ
ӯзбек менависад ва, ҳатто, мегӯяд: «Ба тоҷикй таълим нагиред, ин
ҷо Узбекистан аст, ба ӯзбекй таълим гиред ... Мо ба ӯ гуфтем:
«Чаро худи шумо ба ӯзбекй таълим намегиред ва дар мактабҳои
шумо таълим ба руей сурат мегирад?». У гуфт: «Мо чунонки ома-
дем, ҳамчунон хоҳем рафт . (В этой волости имеется доктор, кото-
рый пришел в школу и сказал: «Здесь Узбекистан, почему ведете
преподавание на таджикском языке и стал с нами ругаться... А
сам, когда к нему пришли на осмотр и во время записи называли
себя таджиками, он их записывал узбеками, даже говорил: «Не
учитесь по таджикски, здесь Узбекистан, учитесь по-узбекски ...
Мы сказали: «Почему вы не учитесь на узбекском языке, и в ваших
школах занятия ведутся по русски?». Он сказал: «Мы как пришли,
так и уйдем )'.

Чунонки мебинем, ҳатто як пизишк, ки бояд аз сиёсат дур ме-
буд, барои амалй шудани нияти панӯзбекистҳо ба дуруштй
сахткӯшй кардааст. Шояд ин пизишк он гапҳояшро бо хайрхохй

'Бойгонии ҲК Ӯзбекистон дар шӯъбаи Институти марксизм-ленинизм,
захираи 58, рӯйхати 2, воҳиди ҳифзи 1316, варақи 15, ки профессор А.
Вишневский (равонаш шод бод!) ба ихтиёри камина гузошта буд.

79
дар ҳаққи тоҷикон гуфта бошад, лекин ин хайрхоҳй сиёсати
«ӯзбеклаштурув -ро қувват медод. Маъқул донистани турксозии
тоҷикон аз кормандони ҳизбй ва хукуматй бештар зо\ир мегардид.
Мансабдорони хурду калон, хоҳ ӯзбеку хоқ рус, дастури марказро
дар амал ҷорй мекарданд, ки дастури «ӯзбеклаштурув -и саросарӣ
буд. Ҳатто, тоҷикон хдм, агар мансабдор бошанд, бо ихтиёр ё
маҷбуран, он сиёсатро амалӣ мекарданд.

Албатга, наметавон гуфт, ки ҳамаи ӯзбекҳову русҳову тоҷикх.о ва
ғайра сиёсати «ӯзбеклаштурув -ро қабул дошганду иҷро мекарданд.
Бисёр касоне, аз ҷумла, русҳое, буданд, ки ба иҷрои ин сиёсат му-
соидат накардаанд. Бисёр намояндагони халқи рус буданд, ки тарафи
тоҷиконро гирифтаанд, ба муқобили дастурҳои пантуркистӣ мубо-
риза кардаанд. Ин ҳақиқат низ дар мадорики бойгониҳо акс андохта-
аст. Чунончи, як шикоятномаи муфассал, ки аз поймол шудани
хуқуқи тоҷикон нақл мекунад, ба котиботи Кумитаи марказии қизби
коммунисти Ӯзбекистон, таҳти имзои Лушников, ки худро «Зав. П/о
Нацмен АЛО ЦК КП(б) Уз номидааст, пешниҳод шуда буд1. Бисёр
зиёиёни рус, донишмандон, шарқшиносон кӯшишҳо кардаанд, то
мардуми тоҷикро химоя бикунанд, барои дастгирии тоҷикон чораҳо
биҷӯянд.

Мутаассифона, бештарини амалдорони рус фиристода ва даст-
нишондаи марказ (Тошканд ё Маскав) буданд ва ба суди пантур-
кистҳо кор мекарданд.

Банда так надорам, аз он ҳама беинсофиҳо, ки дар ҳаққи
тоҷикон раво дида шуд, баъзе сарварони хукумати болшавикии
Маскав огоҳӣ доштанд, вале нишонае аз ин, ки барои пешгириа-
шон чорае андешида бошанд, мавҷуд нест. Ба вежа, Сталин, чи
он гоҳ ки Комиссари халқии миллатҳо (наркомнаи) буду чи он гоҳ
ки сардабири ҳизб (генсек) шуд, ҳамаи хабарҳо ба дасти ӯ мераси-
данду бехабар монданаш имкон надошт. Ба хусус он гоҳ ки Ста-
лин ба муносибати тақсими худуди миллии Осиёи Миёна нақшаи
Г. Чичеринро, ки ба суди тоҷикон буд, қапгьиян рад карду лоиҳае
пеш ниҳод, ки бар зарари тоҷикон буд, тамоман равшан шуд, ки
Сталин нисбат ба тоҷикон ниятҳои нохуб дорад.

Соли 1924, пеш аз марзбандии миллии Осиёи Миёна, моҷарои
турку тоҷик хеле тезу тунд шуд. Шунидаам, ки Г. В. Чичерин - Ко-
миссари ҳамонвақгаи халқии корҳои хориҷии Иттиҳоди Шӯравй ба-

1 Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии
и Казахстане. - Сб. док. - Т. 2. - Алма-Ата, 1964. - С. 647.

80
рои шиносой бо моҳияти масъалаи тоҷикон аз Маскав ба Самарканд
омаду хост, ки на танҳо фикри хукуматдорон, балки ақидаи мардум-
ро низ бифахлод. Дар майдони калони Регистони Самарканд марду-
ми зиёдеро гирд оварданду Чичерин аз ҳозирин пурсид, ки шумо
тоҷикед ё ӯзбек? Ҳама аз як гиребон cap баровардаву ба як забои
гуфтанд, ки мо ӯзбекем, тоҷик ин ҷо нест! Чичерин фаҳмид, ки ба
Регистон фақат ӯзбекҳои нохияҳои ӯзбекнишини атрофи Са-
марқандро овардаанду бисёр кӯшидаанд, ки тоҷике ба майдон роҳ
наёбад ва, роҳ ёфта бошад ҳам, гӯшашро тофтаанд, ки худро тоҷик
нагӯяд. Чичерин чун ба Маскав баргашт, албатта, ин воқиаро ба Ста-
лин арз карду Сталин аз ҳама ҷузъиёти масъала огаҳй ёфт.

Марзбандии Осиёи Миёна барои решакани худсарии панӯзбе-
кистҳо мавриди мувофиқе буд. Сталин, баръакс, ин мавридро барои
қувват додани панӯзбекистҳо, барои устувории бештари появу
ғояҳои панӯзбекизм истифода кард. Сталин муқобили пантуркизм
буд, аммо панӯзбекизмро гоҳо ниҳониву гаҳе ошкоро дастгирй ме-
кард.

Дидем, ки соли 1924, ҳангоми тақсими худуди миллии Осиёи
Миёна ду нақша дар миён буд: яке нақшаи Чичерин, ки ба нафъи
тоҷикон буду дигаре нақшаи Сталин, ки хилофи манфиатҳои миллии
мардуми тоҷик таҳия гардида буд. Оқибат, Сталин, бо зӯроварӣ
нақшаи худро гузаронд. Тасвиби он нахуст дар Тошканд сурат ги-
рифт. Комиссиюни тақсими худуди миллй дар Тошканд пешниҳоди
Сталинро айнан (ба истиснои баъзе ҷузъиёти ночиз) тасдиқ кард.
Касе ҳақ надошт аз хатте, ки Сталин кашидааст, берун по гузорад.
Банда бар ин боварам, ки Абдурраҳим Ҳоҷибоев, Чинори Имомзода
ва дигар тоҷиксни тоҷикгарой, ки тобистони соли 1924, нсщиши
Сталин ва пеигниҳодҳои пантуркистиро дастгирӣ карданд ва на-
тавонистапд, ки манфиатҳои миллати тоҷикро ҳимоя биқу-
нанд, имрӯз набояд мавриди сарзаниш қарор биёбанд. Онҳо ҳеҷ
наметавонистанд, ки ба дастуру фармойиши мақомоти болои
ҳизбу ҳукумати замон муқобилат бикунанд, хилофи он дастуру
фармойишҳо ошкоро андешае пеш бигузоранд. Ба хдр қол, мубори-
зае барои химояи манфиатҳои мардуми тоҷик гоҳ ошкорову гоҳе
пардапӯшона идома дошт ва, аз ин рӯ, оқибат ба тоҷикон на вилояти
мухтор, балки ҷумхурии мухтор доданд. Аммо ин мухторияти соҳи-
бгардидаи Тоҷикистон бисёр нуқеон дошту ин нуқсонҳо аз он ҷо cap
задаанд, ки нақшаи Сталин, бар хилофи нақшаи Чичерин, аз адолати
таърихй хеле дур буд.

Сталин ҳеч нахост, ки Бухорову Самарканду Хуҷанд ба Тоҷики-

81
стон дода шаванд. Ӯ соли 1924 1оҷикистонро ганҳо бо Бухорои
Шарқй махдуд кард.

Пас, сабаб чй буд, ки ин тавр шуд? Чаро Сталин соли 1924 на-
хост, ки Бухоро, Самарканд, Хуҷанд ва водиҳои фарҳангхез ба
Тоҷикистон дода шавад? Соли 1929 низ ганҳо вилояти Хуҷанд ба
Тоҷикистон шомил шуд, аммо Бухорову Самарканд дар Узбекистон
монданд. Чаро?!

Муборизаи зидди ислом ва ислимиён аз бахгщои асосии сиёсати
Русияи подьиоҳӣ буду болишвикони атеист ин муборизаро сахттар
давом доданд. Ваҳол он ки тоҷикон аз диндортарин халқҳои Осиёи
Миёна буда, исломро дар байни туркҳои атрофи худ нсцн карда
буданд ва асрҳо боз дар байни он хачқҳо таъсири пурзӯри маънавй
доштанд. Мардуми тоҷик дар байни қавмҳои турк мақоми
омӯзгори бузурги фарҳангӣ ва мазҳабро иҷро мекарданд. Ислом дар
байни турщо ба воситаи фарҳанги эронии тоҷикон интишор ёф-
тааст. Дар байни ӯзбекд?о, қазоқҳо, қиргизҳо ва гайра бештари
муллоҳо аз тоҷикон буданд ва шайхҳои тоҷик дар байни туркҳо
муриди зиёд доштанд. Дар тӯли асрҳо мардуми тоҷик дар байни
онҳо фарҳанги исломӣ паҳн кардаанд. Муллоҳои тоҷик дар оисёр
мавридҳо майлу рагбати сардорони злу улуси туркро муайян ме-
карданд. Шуури фарҳангиву динии мардумони туркро аз бисер
ҷиҳатҳо зиёиёни мазҳабии тоцик шакл медоданд.

То инқилоби соли 1917 дар бисере аз мактабх,ои мардуми
турк забони форсии тоҷикй даре дода мешуд. Ва, ба ин сабаб,
талабаҳо, масалан, «Чор китоб -ро (ки як бахши он ба калами
Фаридуддини Аттор тааллук дорад) аз ёд медонистанд. Банда
чанд нафар аз нависандагони ҷумҳуриҳои ҳамсояро дида будам,
ки барои ман аз «Чор китоб пораҳоеро ба точикй аз ёд хонда-
анд. Соли 1972 нависандаи машҳури туркман Бердй Карбобоев
дар Ашқобод, дар ҳавлии калони худ, як нишасти бошукӯхи
адабй орост, ки дар он нишаст ҳайъатҳои ҳамаи ҷумҳуриҳои
шӯравй ва кишварҳои гуногун, аз ҷумла, ҳайъати Тоҷикистон
ширкат дощтанду банда низ он ҷо будам. Бердй Карбобоев дар
бораи мардуми тоҷик суханҳои хубе гуфт ва, бо назардошти он,
ки дар мактабҳои туркии Осиёи Миёнаву Қазоқистон мактабдор
ё тоҷик буд ё касе буд, ки мадрасаи Бухороро хатм кардааст,
Бердй Карбобоев хулоса кард, ки тоҷикон миллатҳои Осиёи
Миёнаву Қазоқистонро савод омӯхтаанд, тоҷикон устоди ин
миллатҳо мебошанд (Банда ин гуфтахои Бердй Карбобоевро дар

82
китоби худ «Хуросон аст ин ҷо овардаам).

Нахустин президенти Ҷумҳурии Қазоқистон Нурсултон На-
зарбоев дар китоби худ «Дар селобаи таърих сухани маориф-
парвари қарни 19 Чӯқон Валихоновро меоварад, ки гуфтааст:
«Хони қазоқ Султон Мухаммад Мӯъмин марди донову
болаёқате буд, бахши зиёди «Шоҳнома -ро аз ёд медонист '.

Пажӯқишгари тоҷик профессор Абдусаттор Нуралиев таъкид
кардааст, ки «бисёр олимону хукмдорони қазоқ дар қарнҳои миёна
забони тоҷикиро ба сифати як забони илм, шеър, коргузории бешта-
ри давлатҳои Осиёи Марказии он замон ба хубй медонистанд * 2.

Дар бораи адабиёти классики узбек тавон гуфт, ки тамоми ин
адабиёт бо таъсири пурсамари адабиёти форсӣ-тоҷикӣ инкишоф ёф-
гааст ва Алишери Навой дар мактаби бузурги адабии Фирдавсй, Ни-
зомй, Саъдиву Х,офиз ва Хусрави Дехдавй тарбия ёфтааст ва дар ин
мактаб Абдурраҳмони Ҷомӣ устоди бевоситаи ӯ буд.

Дар бораи фаъолияти фарҳангустарии мардуми тоҷик дар байни
халқҳои гирду атроф далелу бурҳони бисёре метавон овард. Хулоса-
тан ҳамин қадар мегӯем, ки тоҷикҳо ба деҳоти туркҳо бо хайрхоҳӣ
ва бо нияти фарҳанггустарӣ мерафтанду туркҳо низ онҳоро бо
руйи хушу эҳтироми томом мепазируфтанд. Дар қишлоқи узбек,
ӯбаи туркман, авули қазоқу қиргиз мактабе мавҷуд бошад, мактаб-
дор аксаран тоҷик буд. Зиёиёни тоҷик дар шакпгирии маънавияти
мардуми турк ҳамеша, кам ё беш, нақш гузоштаанд. Аз ин рӯ, сиё-
сати зиддиисломии Русияи подшохД сиёсати зидди фарханги исло-
мии мардуми тоҷик, зидди тоҷикон буд. Яке аз сабабхои асосии ин,
ки пас аз омадани русҳо дар Варорӯд ӯзбек шудани тоҷикон доман
пахл кард, ба пиндори мо, хамин буд. Кам шудани шумораи
тоҷикон, костани нуфузи маънавии онхо дар байни халқхои Варорӯд
бештар имкон медод, ки Русия ин халқҳоро зери даст нигоҳ бидорад,
зери таъсири худ бикашад.

Ин сиёсатро шӯравиён идома доданд ва хостанд, ки нахуст мар-
казҳои бузурги таърихии фарҳангиро аз дасти тоҷикон бигиранд,
тоҷиконро аз пурзӯртарин хостгоххои ҳастии маънавиашон маҳрум
бикунанд, сарчашмаи нуфузи маънавию мазҳабии онхпро бихушко-
нанд; хостанд, ки танҳо як қисми ин халқи бузурги тамаддунофарин
дар кӯхистони дурдасте ба нотавониву ақибмондагй ба cap бараду

'//. Назарбаев. В потоке истории. - Алматы: Атамура, 1999. - С. 210.

2А. Нуралиев. Таджикско-казахские культурно-литературные связи XIX-
XX вв. - Душанбе: Сурушан, 2001. — С. 42.

83
бас ва натавонад, ки cap бардорад!

Халқҳои Осиёи Миёнаро аз доираи нуфузи маънавии мардуми
тоҷик берун кашидан ба болшавикҳо ва пантуркистҳо баробар лозим
буд. Ин ҷо максади импиротурии Русия ва пантуркистҳо ба ҳам со-
зиш дошт: болшавикҳо мехостанд, ки туркҳои Осиёи Марказиро аз
таъсири маънавии тоҷикон халос карда, ба сӯйи бемаънавиятй ва
атеизм роҳнамойй кунанд. Панӯзбекистҳо лозим донистанд, ки
халқро аз таъсири маънавии мардуми тоҷик озод бикунанд, то ки
ҷойи он таъсирро идеологияи пантуркизм бигирад. Инқилобро, ки
неруи бузурги харобкорй дорад, барои дигар кардани бунёди маъна-
вии ҳаёти ҷомиа истифода намудан лозим буд, то ки марому маслаки
пантуркистй дар шуури ахди ҷомиа ба устуворӣ ҷойгир шавад.

Барои расидан ба ин мақсад, нахуст Бухоро ва таъсири бузурги
маънавии онро ба нести расонидан даркор буд. Файзуллоҳи Хоча
дар бораи Бухоро гуфта буд: Бухоро «чунин вазъи ҷуғрофй дорад, ки
дар умқи Осиёи Миёна дур аз шаҳрҳои фарҳанги замони ҳозира, ва-
ле дар маркази роҳҳои ҷаҳони бостонӣ қарор ёфтааст, аҳолӣ бесаво-
ду оҷиз асту дар айни ҳол дар ҳар қадам нишонаҳои фарҳанги волои
арабиву эронӣ ба назар мерасад («следы высокой арабо-персидской
культуры, ставшей для нашего времени анахронизмом ) . Андаке пой-
интар Файзуллохи Хода мегӯяд: «Фархднги кухнаи арабиву эронй дар
Бухоро лонае устувор дорад («свила себе прочное гнездо )'.

Дар ин гуфтаҳояш Файзуллоҳи Хода фарҳанги исломии эрониву
точикиро ба назар дошта хамин фархднги бузурги ҷахоншумул ва Бу-
хороро, ки шахдояи бинои ин фархднг буд, нест кардан хост. Бухоро
маркази исломият ва эронияти тоҷикӣ буд. Чунонки маълум аст, Бухо-
ро дар ҷаҳони исломй, пас аз Маккаву Мадина, савумин маркази
мазхдбй буд, унвони куббатулислом дошт, онро Бухорои Шариф ва
Дорулфохира хондаақд, маҷмаъи илм гуфтаанд, хазрати Маалавй
«манбаъи донишаш номидааст: «Ин Бухоро манбаъи дониш бувад .

Акду заковати тоҷикон дар Бухоро бештар аз дигар марказҳои
фарҳангй марказият ёфта буд. Бухоро забону адабиёти форсй-тоҷикии
ҷаҳоншумул, фархднги бузурги эронй-тоҷикиро дар домани худ пар-
вардааст. Шӯравиён шуури халқҳои Осиёи Миёнаро аз хдмин фархднги
воло тоза кардан хостанд, маънавияти исломии эрониву тоҷикиро аз
дили мардум берун афканданй буданд. Болшавикон хостанд Бухороро
нест бикунанд, то мардуми тоҷик аз шарофати Бухорои бузург, аз файзу 1 2

1 Ф. Ходжаев. Избранные труды, т. 1. - Ташкент, 1970. - С. 79.

2 Ҳамон асар, саҳ. 81.

84
баракати маънавии он, аз он бахши калони ёди таърихй маҳрум шавад,
раҳнамои маънавӣ камтар дошта бошад. Саркӯб доштани тоцикон ва
нест карданы Бухоро вахте аз сиёсати маьнавиятзидой ва ислом-
ситезии шӯравиён буд. Оре, аз исломҳаросй ва хо\иши пурзӯри ис-
ломзидой буд, ки шӯравиён қарор доданд Бухороро хароб бикунанд ва
аз мардуми тоҷик бархдзар бошанд, тоҷиконро нотавон нигоҳ бидо-
ранд. Маълум буд, ки чунин вазифаеро панӯзбекистҳо метавонанд ба
хубӣ ыҷро намоянд. Аз ин рӯ, Сталин, агарчи ба муқобили пантуркизм
мубориза мекард, белаҷом шудани панӯзбекизмро нодида мегирифт.
Дастгирии панӯзбекизм, чашм пӯшчдан аз ҷиноятҳои гӯшношуниди
панӯзбекистуо аз ҳамин ҷост.

Натиҷаи инқилоб ҳамин шуд, ки Бухоро аз истиқлол, хдтто аз он ис-
тикдоли нисбӣ, ба ном истикдоле, ки дошт, ба куллй маҳрум гашта, пае
аз соли 1924 умри таърихии он ба поён расид. Бухоро пас аз соли 1924
ба сифати як маркази фарҳангӣ, иқтисодӣ ва сиёсй аз сауной таърих
берут ронда шуд ва дар аидак муддат ба як шаури музофотии
беауамият, ба як харобаи уузпангез табдил ёфт, онро томом хароб
карданд. Банда дар ёд дорам, ки дар солуои кӯдакиву наврасии мал,
яъне дар дауаи сиюми цари и бистум, Бухоро валангор буд. Бисёр
уавлиуо бесоуиб монда, ваирон туда, у ammo, баъзе гузаруо ба куллй
ба харобазор табдил ёфта буданд. Мардум дар зиндонуои сершумор
ва яхзоруои Сибир уаяок гардида, бисёре ба чауор тараф мууоҷират
карда, бозмондагон ба сахтй ба cap мебурданд. Ин уолат чандин сол
давом кард. Фацат дар уудуди садауои 20-21 Бухоро андак обод
шуд. Вале ин уам ободии зоуирист. Бухоро дигар маркази фаруанг,
«маҷмаъи илм ва «манбаъи дониш нест.

Аз ин рӯ. боз мегӯем, азбаски дар Бухоро ҳастии маънавии мар-
думи тоҷик ба тарзи беназир таҷассум ёфта, илму фаруанг, аз
цумла, илм и мазуабй хеле бештар аз дигар марказуои фаруангй
посира туда буд, болшавикон хостанд тоҷикро аз чунин сарчаш-
маи пурҷӯши маърифаташ маурум бисозанд, истицлоли фаруан-
гии ӯро сует бикунанд, ӯро аз фаруангй бостонй камнасиб бидо-
ранд.

Он чи инқилоби Бухоро номида шуд, амали қатъии Русияи
шӯравй барои решакани исломияту эроният, аз ҷумла маҳви маъна-
вии тоҷикон дар Осиёи Миёна буд. Маънои аслии инқилоби Бухоро-
ро аз \амин ҷо фаҳмидан мумкин аст.

Моро бовар ин аст, ки агар Фаизуллоуи Хоҷа, ки худ тоцик буд, ба
утони як намояндаи миллати тоцик ба маидоии муборизаи
ннқиюбй қадам мегузошт. уаргиз болшавик пуштбони ӯ намешуд.

85
Аз ин ру, ба Файзуллоҳ лозим омад, ки худу халқи худро узбек эълон
бикунад, бо миллатфурӯшӣ ба мартаба бирасад. Файзуллоҳро
панӯзбекизм ба мартабаҳо расонид.

Ин масъала дар миён буд, ки агар Сталин тоҷиконро дастгирй ме-
карду ба онҳо ҷумхурии «мустақили бузурге медод, албатга, эҳтимоле
буд, ки тоҷикон кувват бигиранду cap бардоранд ва рӯзе ба сӯйи хдмху-
нони худ, ки дар Афгонистону Эрон ҳастанд, майл пайдо бикунанд.
Кувват гирифтани тоҷикон метавонист бештар аз пантуркизм хавфе ба
сари импиротурии болшевикй биёварад. Аз ин рӯ, тоҷиконро нотавону
саркӯб доштан лозим буд. Як маънои сиёсати Сталин дар ҳаққи
тоҷикон хднгоми табартақсими соли 1924 хдмин аст.

Инқилоби Бухоро фарзанди ҳаромии таърих буд, ки дар натиҷаи як
силсила хиёнатҳои дохилй ва хориҷй, хиёнат ба рисолати таърихии
маорифпарварй ва ормонҳои волои башардӯстй, хиёнат ба Миллат ва
Модар-Ватан ба даҳон омадааст.

* * *

Файзуллоҳи Хода, шояд хеле пештар аз он ки ӯро ба шикандаи
зиндон гирифтанд (соли 1937) ё лоақал пас аз зиндонй шуданаш,
қабоҳати фаъолияти сиёсии худро, кабохати онро, ки аз 24-солагй
бозичаи дасти болшавикону пантуркистҳо шуду онхо накшаҳои ра-
зилонаи худро ба дасти ӯву чанд нафари монанди у амалй карданд,
фаҳмида бошад. Вай пеш аз шунидани хукми қатлаш, дар охирин
сухани худ ба мадлиси мурофиа иқрор шуд, ки дар хдкки мардуми
тодик ноинсофй кардааст ва фақат аз ҳамин диҳат худро гунаҳкор
медонад. Ин иқрору эътирофи Файзуллоҳи Хода дар китоби муро-
фиаи соли 1938 чоп нашудааст (кордорони шӯравй нагузоштаанд, ки
эътирофи беинсофй нисбат ба халқе дар нашрияи шуравй чоп биша-
вад), вале касоне ҳастанд, ки онро дар бойгонй дидаанд. Чунончи,
пажӯҳишгари тодик профессор Имомназар Келдиев (бародари Гул-
назари шоир) онро дар бойгонй аз мурофианома пурра хондааст.

Пеш аз марг ба як гуноҳи асосии худ иқрор шудани Файзуллоҳи
Хода хеле мухим аст. Ин иқрор як навъ тавбаест дар пеши Меҳану
Миллат, дар пеши Бухорои Шариф ва мардуми шарофагманди
тодик! Вале гуноҳи Файзуллоҳи Хода ва нокасоне чун ӯ чунон бу-
зург аст, ки ба гумон аст миллату меҳан он тавбаву тазаррӯъро бипа-
зиранду аз гуноҳи фарзандони нохалафи худ бигзаранд.

Бедоди пантуркизму панӯзбекизм, беинсофиҳоеро, ки дар
думхурии Бухорову Ӯзбекистон ба хаққи тодикон раво диданд, аз

86
тарафи дигар, як сарвари Узбекистони болшавикй Акмал Икромов,
ки Котиби якуми КМ ҳизби коммуниста Ӯзбекистон ва пас аз Фай-
зуллоҳи Хоҷа шахси дувуми ин ҷумхурӣ буд, низ эътироф кард. Ак-
мал Икромов 8 майи 1929 дар маҷлиси Дафтари созмондиҳй (Орг-
бюро)-и Кумитаи Марказии ҳизби коммунисти Итгиҳоди Шӯравй
(ВКП (б) гуфт:

«Дар бораи тоҷикон, ки дар ҷумхурии мо пурзӯртарини ақаллиятҳои
миллианд, низ (як-ду сухан) мегӯям. Пеш аз тақсими худуди миллии
собиқ Туркистон ва Ҷумхурии Бухоро ва хднгоми таъсиси Ҷумхурии
Ӯзбекистон таъсири пурзӯри идеологияи пантуркизм ба мо зиёд буд, мо
нисбат ба миллатхои хурд бузургманишии шовинистии ӯзбекистонӣ
(велико-узбекистанский шовинизм) доштем '.

Пас аз ин Акмал Икромов гуфтааст, ки пеш аз тақсими худуди
милли, яъне пеш аз соли 1924, дар Бухоро як мактаби тоҷикй набуд.
Акмал Икромов, ба чӣ сабабе, шояд, аз рӯйи маҷбурият дар пеши
сарварони давлати шӯравй ба гуноххои панӯзбекизм иқрор шудааст,
гӯё, тавба кардааст. Лекин сарварони Узбекистан ин тавбаро ҳамон
замон шикастанд ва ахдоли тоҷикон дар Узбекистан, аз ҷумла, дар
Бухоро, монанди пештар давом кардан гирифт ва сарварони шӯравӣ
низ аз ин чашм пӯшиданд ва худро ба нодонй мезаданд.

Шояд, бо вучуди инхо, инқилоб ба мардуми тоҷик суде ҳам
овард? Шояд, дар ҳақиқат, рӯйдоди мусбат буд, ки Артиши Сурхи
Русия дар кӯҳистони Бухорои Шарқӣ бо ҷанги зидди босмачиён
баъзе сардорони хокимиятгалоши қабилаҳои туркро саркӯб кард ва
мардуми бумиро аз тааррузи онхо рахой бахшид. Албатта, ин як ко-
ри мухим буд. Вале ин нақши мусбати инқилоб ва дигар ин гуна
нақшхои вай (хох икдисодй, хоҳ фарҳангӣ, хоҳ иҷтимоъиву сиёсй) ба
он нақшҳои манфӣ, ки дар сарнавишта таърихии миллата тоҷик до-
рад, баробар шуда наметавонад. Суду зиён баробар нест, зиён ба ма-
ротиб зиёдтар аст. Ғайр аз ин, суде, ки аз инқилоб расид, бештар су-
ди моддӣ буд, зиён ҳама маънавй!

Оре, ипқилоб мардуми тоҷикро аз зулми машит озод кард, ва-
ле гupифтории пав овард. Инқилоб тоҷикро аз дасти мангит гириф-
ту ба дасти пантуркист супурд. Ва зуд ошкор гардид, ки пантур- 1

1Бойгонии марказии давлатии Институти марксизм-ленинизм (ЦГА
ИМЛ). Захираи 17, рӯйхати 69, парвандаи 660. Ин мадраки бойгониро
зиндаёд профессор Александр Вишневский-собиқ муовини директори
Институти таърихи хизб дар Душанбе ба дастраси ин камина гузошта
буд. Ёдаш ба хайр!

87
кист бадтар аз маигит будааст! Мангит моро ҷисман пест ме-
карду рӯҳан азоб медод, пантуркист маҳви магънавии моро пеш
гирифт. Маҳви маънавй бадтар аз маҳви ҷисмонист. Осеби
маънавй инсонро аз ёди таърихй, аз мансубияти нажодй, аз ифти-
хори миллӣ, аз бархе хислапцои муҳимми инсонӣ махрум мекунад, ба
манҳуртият наздик мебарад, ба гуломи ҳалқабаргӯш табдил
медщад.

Дар ахди мангития, ба истилоҳи имрӯз адолати иҷтимоъи поймол
туда, ҷабру зулму истибдод ба авҷи аъло расида буд. Аммо бар дав-
рони пантуркистҳо на танҳо ситами иҷтимоъй кам нашуд, балки боз
ситами маънавй ба он илова шуд. Ба назари онҳое, ки дар замони
шӯравй, дар даврони моддигарой ва маънавиятзидоии болшавикй ба
воя расидаанд, ҷанбаи маънавии рӯйдодхо чандон ақамият надорад,
аз ҳар рухнамуди таърихй маънои иҷтимоъй, моддй, иқтисодй
меҷӯянд ва ба пайовардҳои маънавии он аҳамият намедиҳанд. Ва
ҳол он ки, ба такрор бигӯем, дар ҳар маврид моҳияти маънавии ҳар
рухдод бештар аз дигар ҷанбаҳои он, бештар аз ҷанбаи иҷтимоъиву
иқтисодии он аҳамият дорад. Аз ин рӯ, ситами маънавии даврони
пантуркистй бештар аз ситами иҷтимоъии ахди манғития зарар
дошт.

Ситами маънавй инсонро аз чеҳраи инсонй махрум мекунад. Пан-
туркизми болшевикӣ бисёр кӯшид, ки тоник дигар тоник пабо-
шад, аз маниши худ махрум гардад, аз манияти худ, аз худии худ
рӯ гардонад, ба ҳастии дигаре, ба хастии хилофи маънавияти во-
ло, хилофи расми одамият рӯй оварад. Ситами маънавй одамро
ба сӯйи ноодамй равон мекунад.

Пантуркизму болшавизм дар бисёри мавридҳо ба ин нияти худ
ноил нашуданд, натавонистанд тоникро аз тоникият баргардо-
нанд, аз рохи одамият бароранд. Дар бештари мавридхо мардум,
зохиран, барои чашмфиребӣ ҳастии дигареро бипазируфтанд, бо-
тинан хамчунон буданд, ки буданд. Аммо дар бисёри мавридхои
дигар мардум таблиғоти панӯзбекистиро айни ҳақиқат пиндош-
танд ва худро узбек ба калам доданд. Дар баъзе мавридхо мардум
барои замонасозй, гоҳ барои судчӯйй ва мансабхоҳй худро узбек
эълон карданд. Дар бештари мавридхо кордорони ӯзбек мардумро
напурсида, миллаташонро ӯзбек менавиштанд.

Ин аст, ки пантуркизму болшавизм, ки бо инқилоб ба Бухоро ома-
данд, теша ба решаҳои хастии маънавии тоҷикон ва вежагиҳои таъри-
хии эшон заданд. Аз ин рӯ, бояд боз бигӯем, ки инқилобро зиён беш-
тар аз суд буд! Инкилоби болшавикии пантуркистй як табаддулоти

88
куллии камсуду пурзиён овард. Миллати тоҷик аз самараҳои инқилоб
хар чй баҳра бурда бошад, хама бисер гарон афтод.

Дар «Таърихи Байҳақй ривояте хает, ки дар бораи як ҳоким гуф-

таанд:

«Ин Худованди мо ҳама хунар асту мардй, аммо истибдоде
ал им дорад, ки ҳунарҳояшро мепӯшонад .

Мо бар ин боварем, ки ҳокими инқилоби болшевикй низ чунин

буд: истибдодаш ҳамаи ҳунарҳояшро пӯшонид\

\ ..

* * *

Азбаски он чй инқилоби Бухоро хондаанд, Дар воқеъ, як истилои
болшевикии пантуркистй будааст, имрӯз онро набояд инқилоб би-
номем. Номи дигаре барои он бояд пайдо кард, ки муносиб бошад.
Шояд таърихшиносон номе шоиста хоҳанд ёфт. Беҳтар аст, ки аз
номҳое, ки шоҳидони нуктасанҷи вокиа додаанд, якеро интихоб би-
кунем. Чунонки дар боло дида будем, Садри Зиё инҳилоби Бухороро
«балову балво гуфта буд. Дар чойи дигар Садри Зиё аз таърихи
таълифи «Наводири зиёия - и худ сухан ронда, аз ҷумла гуфтааст:
«Дар санаи 1338 (1918 мелодӣ-М. Ш.) дар фитнаи инцилоб ин ки-
тоб мафкуд гашт . Ба пиндори бандаи нигоранда, «фитнаи инқилоб
таъбири хубе барои фаҳмондани маънои рӯйдодҳои инқилобй дар
Бухорост. «Фитна ба маънои балво, ошӯб, шӯру шар, ҷангу чӯш
омадааст. Инқилоби Бухоро як фитнаи инқилобнамо буду бас. Аз ин
рӯ, сарлавҳаи ин рисолаи мо «Фитнаи инқилоб дар Бухоро шуд.

Асри XX ба сиёсати байналмиллалй ва идомаи он, яъне чанг, бо-
ри идеология ро зам кард. Барои ҷангхои мустамликавии садсолахои
гузашта ҳадафҳои тиҷоративу иқтисодӣ ва империву стратегй асоси
кофй буданд. То ибтидои қарни XX давлатҳои абарқудрати ҷаҳон ба
ин ҳадафҳои худ асосан ноил шуданд ва ба саҳна идеологияе ворид
шуд, ки нахуст аз ҷониби Русияи болшевикй дар сартоҷи кори
тарғиботй қарор гирифт.

Обурангии идеологии муносибатхои байналмилалй дар ҷангҳои
асри XXI равшан ҷило медиҳад.

Таҷрибаи аввалин ё яке аз аввалин таҷрибаҳои нави империву
идеолога воқеаҳои Бухорои соли 1920 буд, ки дар онҳо ҳаракати ис-
лоҳотхоҳони маҳаллй аз инқилоби рус руҳбаланд гардида, барои
таҳмили мусаллахона ва таҳкими болшевизм дар Осиёи Миёна ва бо
ҳамин роҳ илҳок намудани он ба импературии шӯравӣ истифода
гардид. А

89
Идеология, ки он вакт аз ҷониби аксари иштирокчиёни воқиаҳо
самимона, вале мутаассибона талқин мешуд, бо максадҳои сиёсии
забткорй омезиш ёфта, ба зуҳури падидаи наве боне гардид, ки ин ҷо
чун «инқилоби империалиста номбар шудааст.

Онҳо ин обуранги сиёсата болшевиконро дар Осиёи Миёна он
вакт хуб дарк мекарданд, вале ин фаҳмиш сипае ба хотири ҳадафҳои
маълуми идеологи паноҳонда шуд. Хамин тариқ, китоби яке аз
меъморони сиёсата миллии болшевикй Георгий Сафаров, ки соли
1921 нашр шуда буд, «Инқилоби мустамликавӣ (таҷрибаи Турки-
стон)» ном дошт. Дар он ӯ менависад: «Инқилоби рус дар Турки-
стон, бешубҳа, мустамликавй буд. Синфи коргари Туркистон кам-
шумор буд, на дохй, на барнома, на хизб дошту на анъанаҳои
инқилобй. Бинобар ин вай наметавонист алайҳи зулми мустамликавй
қиём кунад... Аз ин рӯ, диктатураи пролетариат дар он до хусусияти
сирф мустамликавй касб намуд '.

Дар ин драмаи ҳарбию сиёсие, ки боиси фоҷиаи халқи қадими
тоҷик гардид, саргармии самимонаи ғоявӣ бо тарғиботи бешармона
ва фитнаангезӣ, истифодаи бераҳмонаи қувваҳои ҳарбй бо тагай-
юроти мусбат дар ҳаёти иқгисодй ва маишии мардум омезиш меё-
банд, барномаҳои расмии эҳёи миллй ба берахмона решабур кардани
фарҳанги қадимӣ, ки қатьиян хурофоти асрхои миёна эълон шуда
буд, оварда расонд. Истилоҳи расмии шӯравии «Инқилоби халқии
Бухоро тамғаи сирф тарғиботии мардуми Бухороро таҳқиркунанда
буд ва воқиаҳое, ки дар бораи онҳо сухан меравад, ҳаёти маънавии
ин мардумро барҳам заданд.

-15-

Зӯроварии пантуркистй, сиёсати нажодкушӣ ва тоҷикзидой, ки аз
аввали инқилоб ҳар чй бештар қувват ёфтан гирифт, инчунин, мубо-
ризаи синфй, ки низ моҳиятан роҳ тоза кардан барои ҳокимияти
мутлақи худкома буд, муқобилати сахте ба шаклҳои гуногун ба миён
овард. Мо дар боло талошу пархоши чанде аз шахсҳои алохдца, чун
Аҳмадҷони Ҳамдй, Абдулқодир Муҳиддинов ва дигаронро дида бу-
дем. Имрӯз - дар оғози садаи бисту як касоне пайдо щудаанд, ки он
муборизаи зидди пантуркизму болшавизмро нодида мегиранд, ҳатто,
мардуми ҳамиятманди Бухоро (ва Самарканд ва Хуҷанд ва ғайра), ба
вежа, равшанфикрони пархошгари тоҷикро сарзаниш мекунанд, ки,
гӯё, майдонгурезй карданд, бо бадхоҳони миллат созиш карданд ва
ҳоказо. Чунончи, Ғаффор Ашӯров соли 2006 навишт: «Қариб ҳама

'Г. Сафаров. Колониальная революция (опыт Туркестана).-М., 1921. -С. 10.

90
зиёиёни тоҷики Бухоро, Самарканд, Хуҷанд солҳои аввали инқилоб,
солҳои 20-ум, дар зӯроварии турксозии халқи худ фаъолона иштирок
карданд 1. Ин даъвои Ғаффор Ашӯров ба куллй бебунёд аст, натиҷаи
ноогоҳӣ, дурусттар он ки падидае аз шуури махдуди музофотист, ки
нисбат ба мардуми музофоти дигаре ҳисси нобоварй, бадгумонй ва,
ҳатто, нафрат ба вуҷуд меоварад.

Албатта, дар байни равшанфикрони Бухоро (ва Самарканд ва
Хуҷанд ва ҳар ҷойи дигаре) чи пеш аз инқилобу асрҳои гузашта, чи пас
аз инкилоб, чи солҳои аввали истиқлоли Тоҷикистон, касоне буданду
имрӯз ҳам ҳастанд, ки манфиати шахсии худро болотар аз манфиатҳои
миллат гузошта, ба худгаразй бар зарари миллат кор кардаанд ва меку-
нанд. Аз ҷумла, чунонки гуфтем, Файзуллоҳи Хоҷа ва бештари атро-
фиёни ӯ нисбат ба миллати худ хиёнат пеша карданд.

Абдуллоҳ Раҳимбоев низ тоник буду шояд баъзе ҳамдастҳои ӯ
низ тоҷик бошанд, вале низ хилофи манфиатҳои миллии мардуми
тоҷик амал карданд ва мисли Файзуллоҳи Хоҷа худфурӯхтае бу-
данд. Вале, бояд бидонем, ки инҳо гурӯхҳои алоҳидае буданд, ки
ба роҳи худфурӯхтагй даромаданд. Ҳамаи зиёиён, аз ҷумла, ҳамаи
зиёиёни сиёсй, чунин набуданд ва ба миллат хиёнат накардаанд.
Ба муқобили гурӯҳҳои хойину худфурӯш гурӯҳҳои миллатпарвару
ватандӯсте низ буданд, ки ба ҳимояи миллат талош мекарданд.
Чун болшевикон хойинони миллатфурӯшро ба сари кор нишон-
данд, майдони талошгарони миллатхоҳ танг шуд, имкони комёбии
миллатхоҳон кам монд. Бо вуҷуди ин, миллатхоҳони тоҷик мубо-
риза мекарданд.

Инак, як мисол. Банда медонистам, ки пас аз инқилоб дар Бу-
хоро чун ҳамаи мардумро узбек эълон карданду забони туркии
ӯзбекиро хукмронй доданд, оммаи мардуму зиёиёни тоник ба ин
сиёсати пантуркистй сахт муқобилат карданд ва соли 1922 ё 1923
шӯрише рӯй дод. Ҳамшаҳриҳо ба ин камина аз ин шӯриш гоҳ-гоҳ
ба нимовоз чизе мегуфтанд. Чун соли 2006 ёддоштномаи Ҷалоли
Икромй чоп шуд, дидам, ки ӯ аз ин шӯриш ёдовар шудаасту
ҷузъиёти ҷолибе хабар додааст.

Ҷалоли Икромй дар бораи Аббос Алиев (Аббоси Ализода) хе-
ле маълумоти мухим дода, аз ҷумла, гуфтааст, ки Аббос Алиев
«дар Бухоро бо Файзулло Хоҷаев ва дигарон дастбагиребон
буд . Яъне бо баъзе акидаҳои Файзуллоҳи Хона ва сиёсати
ҳукумати ӯ розй набуд ва бо ӯ сахт мубориза кардааст. Ҷалоли

'Г. Ашуров. Философия эпохи Саманидов. -Душанбе:Ирфон, 2006. - Ct 216.

91
Икромй афзудааст: «Дар хотир дорам, ки Аббос Алиев боре бо
рафиқонаш дар Бухоро шӯриш барин ҳодисаро барпо кард. Ҳама
мактабҳо ва одамони гузарҳоро ба по хезонда, ба куча намойиш
ташкил дод. Мақсад ҳамин буд, ки мактабҳои Бухороро тоҷикӣ
кунанд! Дар ҳақиқат, пас аз намойиш тақрибан ҳамаи мактабҳои
Бухоро ба забони тоҷикӣ баргардонида шуданд .

Оре, ин шӯриш, ки Ҷ. Икромй дар охири умр аз солхои чавонй ба ёд
овардааст, яъне, як умр фаромӯш накарда будааст, даъвоҳои Р. Масов
ва масовиёне чун Ғ. Ашӯровро, ки нисбат ба равшанфикрони Бухоро
(ва Самарканд ва Хуҷанд ва Истаравшан ва ғайра) вожаҳоеро чун «пре-
дательство , «трусость , «лживость , «беспринципность ба кор меба-
ранд* 2, бо қатьият рад мекунад. Оре, оре, чунонки Ҷ. Икромй гуфтааст,
Аббос Алиев «бо рафиқонаш амал мекард, яъне танҳо набуд, чандин
нафар талош мекарданд, яъне, на фақат Файзуллоҳи Хода, балки
муқобилони тоҷикгарои ӯ низ гурӯҳ доштанд ва гоҳо ба танҳоӣ, як на-
фар-ду нафар, гоҳо гурӯҳ-гурӯх мубориза кардаанд. Ба Аббос Алиеви
таблиғгари суханвар бо муборизаи дастҷамъӣ муяссар шуд, ки «хдма
мактабҳо ва одамони гузарҳо -ро ба по бихезонад ва ба ҳакгалабии
иҷтимоъии миллй сафарбар бикунад.

Аз гуфгаи Ҷ. Икромй, ки «ҳама мактабҳо ва одамони гузарҳо ба по
бархостаанд, ошкор аст, ки шӯриш хеле калон буд. Инро ҳам ба даъво-
гарони имрӯз гӯштузор меоварем, ки муборизаи зидди пангуркистҳо ва
сиёсати «ӯзбекланпурув фақат бо чанд нафар-Айни, Ҳ,амди, Абдулқо-
дир Мухдддинов, Аббос Алиев ва дигарон махдуд намонда, гоҳо хеле
доман пахц мекарду умумй мешуд. Он шӯриши соли 1922, ки алъон
дидем, намойиши умумй, намойиши хамаи халқ буд. Ва, аз ин рӯ,
натиҷаҳои калон дод: ба гуфти Ҷ. Икромй, пас аз ин шӯриш «тақрибан
хама мактабҳои Бухоро ба забони тоҷикй баргардонида шуданд . Ин,

'Ҷ. Икромй. Он чй аз cap гузашт//«Садои Шарқ . - 2006. - № 3. - С. 39-40.

2 Р. Масов сифатҳои «хиёнаткорй , «буздипӣ ,«дурӯйӣ , «беақидатӣ -ро
нисбат ба зиёиёни Бухоро кор фармуда буд, ки, гӯё, онҳо пеш аз инкилоб ба
манғитиён ва пас аз инкилоб ба пантуркистҳо фурӯхта шуда, ба миллати
тоҷик хиёнат карданд, хойинони миллатфурӯш мебошанд. Ниг.: Р. Масов.
Наследие мангытской власти или о предательстве, трусости, лицемерии и
беспринципности, как позорных явлениях нашей истории. Душанбе. 2002.
Ин музахрафотро банда дар баъзе аз навиштаҳои худ бо чандин бурҳон
рад кардаам. Ниг.: М. Шакурии Бухорой. Садри Бухоро, чопи дувум. - Ду-
шанбе: Деваштич, 2005; М. Шакурии Бухорой. Забони милли ва
ҷаҳонгаройй. - Душанбе: Шуҷоъиён, 2010.

92
бешак, комёбии ҷидци буду чун ин комёбиро боиси сарбаландии зиёи-
ёни тоник бояд донист.

Аббос Алиев муборизаи зидди пантуркизмро чандин сол ва 6а
чандин тарз идома додааст. Ҳамаи ҳамлаҳоро мардвор рад карда,
атрофиёнашро ба талошу пархош рӯҳбаландй бахшидааст. Ба
наздикӣ Пайванди Гулмуродзода маҷмӯае чоп кард, ки «Забои ва
худшиносии миллй ном дорад. Дар ин китоб мақолаи машхури Аб-
бос Алиев «Масъалаи миллй дар Бухоро ва атрофи он низ чоп шу-
дааст. Ин мақолаи Аббос Алиев моломол аз ҳиссиёту ҳаяҷон, пур аз
меҳри миллат ва забони модарй ва нафрат ба пантуркизм аст.

Аббос Алиев дар ин мақола мегӯяд: «Бухорову Самарканд яке аз
марказҳои мадании порсҳо-тоҷикон будааст. Хащи тоҷик ин сар-
заминро ҳазорон сол тарбия додаву масокини ооову аҷдоди ӯст .
Муаллиф бо ҳамин қатьият чанд матолиби мухим баён намуда, дар
охир мегӯяд: «Бояд масъалаи миллиро дар Бухоро ҳал кард. Мако-
тибу кори идораҷотро ба забони модарии халц — ба забони тоҷикӣ
боядбурд

Албатта, мардони часуре чун Аббос Алиев бисёр набуданд, вале
кам хам набуданд. Пайравонашон аз онҳо ҷасорат омӯхта, кори
онҳоро бо ҷасорат давом медоданд.

Бо ҷандалаи ин ҷавонмардон дар дахаи бисту си ва пас аз он хам
дар Бухоро мактабҳои тоҷикй кушода мешуданд, вале пас аз чанд
гох хукуматдорон боз мактабҳоро ба ӯзбекӣ мегардонданд. Ҳар боре
пайдо шудани мактаби точикй дар Бухорову Самарканд бар асари
талошҳои зиёиён муяссар мегардиду хар бор натичаи ин талоши
онҳо дер намепойид. Ташаббускорони ин талош таъкиб мешуданд,
чазо медиданд, лекин мубориза қатъ намегардид.

Ҷалоли Икромй дар китоби ёдмондахои мазкури худ аз мубори-
заҳои устод Айнй ба муқобили пантуркистҳо, аз нашри «Намунаи
адабиёти тоҷик ва монанди онҳо сухан ронда, муборизаи устод Ай-
ниро намунаи қаҳрамонй дониставу гуфтааст: «Он вацгщо (солҳои
1926-1927) чунин ҷасорат, ҳациқатан, кщрамонӣ ҳисоб меёфт .
Алҳақ, дуруст гуфтааст. Дар ҳақиқат, пас аз фаро расидани истиқло-
ли Тоҷикистон чун унвони «Қаҳрамони 1 оҷикистон таъсис шуд,
якумин касе, ки ба ин унвон расид, Устод Айнй буд (пас аз панҷоҳ
соли даргузашташ). * 2

'П. Гулмуродзода. Забои ва худшиносии миллй. Маҷм. мақолаҳо, қ.1.
Душанбе, 2007. - С. 212.

2Ҷ. Икромй. Он чй аз cap гузашт//«Садои Шарк . — 2006. - № 3. - С. Zj.

93
Бояд гуфт, онҳое, ки дар солҳои бисту ей ва пас аз он дар Бухоро-
ву Самарканд барон нигақдошти забони годики, барон кушодани
мактаби тоҷикӣ пархош кардаанд, аз ҷумла, онхое, ки дар шӯриши
соли 1922 (ё 1923) ҷонбозй карданд, ба вежа, пешвои ин шӯриш Аб-
бос Алиев, дар ҳақиқат, қаҳрамон буданд. Ва қаҳрамонй карданд.
Чун Ҷ. Икромй гуфтааст, ки Аббос Алиев ҳамеша «бо Файзуллоҳ
Хоҷаев ва дигарон даст ба гиребон буд , ин низ намунаи қаҳрамо-
нист. Оқибат, Аббос Алиев барои ҳамин дастбагиребониҳо, барои он
ки Файзуллоҳи Хода ва Акмал Икромов (Котиби якуми Кумитаи
Марказии Ҳизби коммунисти Ӯзбекистон)-ро рӯзе сахт таҳқир кард,
дар дахди ей бо фармони Файзуллоҳи Хода зиндонй шуд. Ва дун со-
ли 1937 Файзуллоҳи Хода ва Акмал Икромовро низ ҳабс карданд,
Аббос Алиев аз зиндон озод шуд.

Аббос Алиев соли 1924 якумин вазир (комиссари халқй)-и
маорифи Тоҷикистон ва солҳои ей нахустин профессори тодик
шуда буд. Афсӯс, ки имрӯз помп ӯ чун номи Ҳамдй, Абдулқодир
Муҳиддинов, Абдурраҳим Ходибоев ва дигарон қариб батамом
фаромӯш шудааст. Номи онҳо, монанди номи Нусратуллоҳи
Махсум, Шириншохи Шоҳтемур, Чинор Имомзода, Нисори
Муҳаммад ва дигарон, бояд дар як гӯшаи ёди таърихии мардуми
тодик абадан дойгир бошад.

* * *

Ин до лозим аст боз як шӯриши зидди пантуркизм ва
««ӯзбеклаштурув -ро, ки дар даҳаи бист дар Бухоро рӯй дода буд,
ёдовар бишавем. Банда дар як навиштаи худ аз он ёд кардаам, вале
ҳоло мавридест, ки аз такрор набояд гурезем.

Соли 1926 дар кишвари шӯравӣ доншумор баргузор шуд. Пеш аз
ин маърака дастгоҳи таблиғоти ҳизбиву давлатй дар Бухоро, Са-
марканд ва гайра беш аз пеш фаъол шуда, ин матлаб ба гӯши мардум
рехтанд, ки ҳангоми саршумори дамъият бояд хдма миллати худро
ӯзбек бигӯянд. Дар рӯзи доншумор бисёр касон худро тодик туфта
бошанд ҳам, маъмурони кор хдмаро узбек навиштанд.

Чун натидаҳои доншумор доп шуду ҳама диданд, ки дар Бухоро
шумораи тодикон дар натиданома ночиз аст, яъне хукуматдорон
хдмаи мардуми Бухороро узбек навиштаанд, мардум ба шӯр ома-
данд, парчаму шиорҳо бардошта ба кӯча баромаданд, хар до митинг
карданд ва дар майдони Регистон митинги калоне барпо шуд. Дар
қатьномаи ин дамъомади Регистон навиштанд, ки саршумори аҳолй
дар Бухоро нодуруст баргузор шудааст ва бояд саршуморе ба тарзи

94
дигар баргузор шавад. Ин қатьномаро ба Маскав фиристоданд.

Пас аз чанд год хабар омад, ки хукумати Итгиҳоди Шӯрави барон
баррасии масъала комиссиюне таъсис додааст, ки раиси он В. В.
Куйбишев аст. Ин комисиюн дар урфият «комисиюни Куибишев
ном гирифт. Яке аз аъзои ин ҳайъат Александр Александрович Се-
мёнов буд, ки аз тоторхои русшуда, таърихшинос, мутахассиси
таърихи Осиёи Миёна, пажӯҳишгари баинсоф, аз соли 1951, аз соле,
ки Фарҳангистони улуми Тоҷикистон таъсис гардид, узви паивастаи
ин Фарҳангистон ва раиси Пажӯҳишгоҳи таърих (дар ҳамон Фарҳан-
гистон) буд. Академик А. А. Семёнов чанд бор дар нишастҳо аз «ко-
миссиюни Кӯйбишев ёд карду гуфта буд, ки он комисиюн коре на-
карду худ ба худ пароканда шуд.

Яъне, аз он ҳама шӯридани халқ дар баробари зӯровариву макру
сохтакориҳои пантуркистон, аз шикояту хостнома фиристодани
шӯридагон ба Маскав суде нашуд.

Боз ба диққат мерасонем, ки «предательство , «лживость , «тру-
сость ва ғайра на аз зиёиёни шарофатманди Бухоро, Самарканд,
Ху ҷанд ва вилоятҳои монанди инҳо, балки аз патуркистҳо ва хуку-
мати марказии Маскав, ки пушту паноҳи пантуркистҳо буд, содир
шудааст.

Афсӯс, ки номи пешвову пешвоёни шуриши соли 1926 маълум
нест. Сад дареғ, ки ин номҳоро дар ёд нигоҳ надоштем. Шояд рузе
ин номҳоро аз бойгонӣ ё аз ёди мардуми қадрдон биёбем.

Ба гӯши камшунави эҷодкорони «назарияи «худфурӯхтагии
зиёиёни Бухоро, Самарканд, Хуҷанд бирасад, ки дар шаш-ҳафт
соли пас аз инқилоб дар Бухоро ду шӯриши бузург барпо шуд, ки
ҳар ду ҳам, пеш аз ҳама, ба муцобили пантуркизм равона шуда
буд. Инро фаромӯш накунед: дар шаш сол - ду шӯриш!

Ошкор аст, ки пархошгарони ҷонсупори зидди пантуркизм дар
Бухоро хеле фаъол будаанд, дар ро\и ҳифзи хукуқи миллат, хифзи
забону фарҳанги миллй сахткӯш будаанд.

Ба чуз ин ду шӯриши бузург шуришу намойишҳои хурд,
задухӯрдҳои майда бисёр рӯй медоданд, вале ахди илм аз онҳо низ
ҳанӯз огоҳй надоранд. Набардҳои баъзе аз дастаҳои босмачй низ на-
вье аз муборизаи зидди инқилоби болшавикии пантуркистй буд.

Аз ин ки ду шӯриши калони соли 1922 ва 1926 (ё 1927) дар Бухо-
ро бенатиҷа монд, равшан аст, ки Маскав дар масъалаи турку тоҷик
тарафи тоҷиконро нагирифта, пангуркистро ба ихтиёри худ гузошт,
ки ҳар чй расвой мехохад, бикунад. Гуфтанист, ки Маскав дар ахди
шӯравй хеч гох дар моҷарои турку тоҷик (гайр аз бсгьзе истисноҳо)

95
тоҷиконро ҳимоя накардааст.

Боз гӯшгузор овардан мехоҳем, ки «назарияи «худфурӯхтагии
зиёиёни Бухоро, Самарканд, Хуцанд як пиндори ботил аст. Ин «на-
зария -ро онҳое бофтаанд, ки ҳақиқати таърихиро намедонанд ва
донистан намехоҳанд. Албатта, надонистан чандон айбе нест, аммо
хохдши донистан надоштан оқибат худу дигаронро ба гумроҳӣ меба-
рад. Гуфтаанд:

Ҳар кос, ки надонад ва надонад, ки надонад,

Дар ҷаҳли мураккаб абадуддаҳр бимонад.

Он кас, ки надонад ва бидонад, ки надонад,

Ӯ лошахари хеш ба манзип бирасонад!

Дилу нияти пок лозим аст, ки рохи ҳақро бибинанд. Чашми ин наза-
риябофони охирзамонро ғубори махдлгаройӣ гирифгаасту то чашмо-
нашонро аз он ғубор пок накунанд, наметавонанд дар илм рохд хдқ
биҷӯянд!

* * *

Барои ин, ба ҷуз он чи гуфта шуд, боз як мисол меоварем.

Агарчи, шояд, аз мавзӯъ андак дур биравем, мехоҳем таъкид бику-
нем, ки дар китоби номбурдаи Ғаффор Ашӯров дар хдққи зиёиёни Бу-
хоро, Самарканд, Хуҷанд ва монанди инҳо боз як бӯҳтони махз ба
қалам омадааст. Вай китобашро бо як гуфтаи академик С. П. Толстов ба
поён расонидааст. Ғ аффор Ашӯров гуфтааст:

«Таърихшинос С. П. Толстов дар як мақолаи худ1, ки ба муносибати
25-умин солгашти тақсими худуди миллии Осиёи Миёна навишта шу-
дааст, рафтори зиёиёни тоҷик дар он солҳоро одилона хиёнат (преда-
тельство) хнсобидааст. Вай (С. П. Толстов) таъкид мекунад, ки «зиёиё-
ни тоҷик муборизаи миллии озодихохди халқи худро сарварй накар-
данд (не возглавила). Онҳо (зиёиёни тоҷик) зери парчами панисломиз-
му пашуркизм баромад карданду манфиатҳои халқи худро фаромӯш
намуданд 1 2.

Мо дар хдйратем, ки китоби «Фалсафаи даврони Сомониён чаро бо
масъалаҳои дахди бистуми садаи бистум, бо масъалаи марзбандии мил-
лии соли 1924, ба поён расидааст?! Шояд F. Ашуров ба ин пиндор аст.
ки он масъалаҳо пайомади равияҳои фалсафии ахди оли Сомонанд?!

Дигар ин ки С. П. Толстов бостоншинос буду ӯро хдргиз мутахасси-
си таърихи инқилоб ва замони шӯравй надонистаанд. Фақаг, аз сабаби

1 «Советская этнография , 1950, № 1.

2 Г. Ашуров. Философия эпохи Саманидов, саҳ. 216.

96
ин ки раиси Пажӯҳишгоҳи мардумшиносии Фархднгистони улуми
шӯравй буд, ба тақозои маснади маъмурии худ, мақолае дар бораи мар-
збандии миллим соли 1924 навиштааст. Аз ин рӯ, хатоҳое фоҳиш аз у
гузаштаанду дар навиштаҳои Ғ. Ашурову хдмтоёни ӯ такрору «тақви-
ят ёфтаанд.

Чунончи, зиёиёни тоҷикро хиёнаткор номидаанд, ки, гӯё, хан-
гоми тақсими ҳудуди миллӣ ба халқи худ хиёнат кардаанд, аз но-
огоҳии куллии таърихй ва як навъ назари таҳқиромез ба мардуми
тоҷик гувохй медихад. Охир, табартақсими соли 1924-ро зиёиёни
тоҷик амалй накардаанд. Агар марзбандии Осиёи Миёнаро ба их-
тиёри зиёиёни халкхои ин сарзамин мегузоштанд, он марзбандй
ба куллй ранги дигар мегирифт, ба ин ноинсофй анҷом намеёфт.
Албагга, Файзуллоҳи Хоҷа ва Абдуллох Раҳимбоев ба халқи худ
хиёнат карданд. Лекин ба касофати ин ду нафару чанд хамкори
онхо тамоми зиёиёни тоҷикро хойин номидан нихояти ноинсо-
фист, натиҷаи дурй аз инсофи таърихй ва инсофи илмист!

Марзбандии соли 1924 аз рӯйи нақшае, ки аз Маскав омада
буд, сурат гирифт. Маскав нақшаҳои худро ба дасти А. Рахимбое-
ву Файзуллоҳи Хоҷа иҷро кардаву инҳо фармудаи Маскавро бан-
давор ба ҷой оварданд.

С. П. Толстов беинсофиҳоеро, ки раҳбарони ҳокимияти шӯравӣ
соли 1920 (инқилоби Бухоро), соли 1924 (марзбандй) ва соли 1929
(ҷумҳурии иттифоқӣ шудани Тоҷикистон) дар ҳаққи мардуми
тоҷик раво диданд, ба зиёиёни тоҷик нисбат додааст, то гуноҳи
ҳукуматдорони Маскавро ба гардани зиёиёни тоҷик партояд, гу-
ноҳи марказро рӯпӯш бикунад. Зиёиёни тоҷик бар зидди сиёсати
миллим Маскав, ба муқобили пантуркизму табартақсими соли 1924
қахрамонона талощу пархош кардаанд, ки мо мисоли мушаххаси
онро дар фаслҳои боло ва дар дигар навиштаҳо бисёр овардем.

Дар порае, ки F. Ашӯров аз забони С. Толстов овардааст, ишо-
рае хает, ки, гӯё, зиёиёни тоҷик ба панисломизм гаравида бошанд.
Банда дар ин бора мадорики кофй ба даст надорам ва, аз ин рӯ,
чизе наметавонам бигӯям. Аммо дар ин бора, ки, гӯё, зиёиёни
тоҷики солҳои бисти садаи бист ҳама ё қариб хама пантуркист
шуда, манфиатҳои миллати худро фаромӯш карданд, натавони-
станд, ки миллатро сарварй бикунанд, бо қатьияти тамом мегуям,
ки ин даъво низ батамом бебунёд аст! Зиёиёни тоҷик, хоҳ онхое,
ки пеш аз инқилоб ҷадиду маорифпарвар ба шумор мерафтанд,
хох онҳое, ки баъдтар ба майдон баромаданд, дар солҳои бист чи
барои химояи манфиатхои миллим мардуми тоҷик, чи дар рахбарй

97
ба муборизаи миллим озодихоҳии тоҷикон, чи барои ҳимояи
қуқуқи ҳаммиллатони худ мубориза кардаанд на гоҳо сахту фидо-
корона ба пайкор даромадаанд. Инро надидан на гуноҳҳои баъзе
фарзандони нохалафи миллатро ба ҳамаи зиёиён нисбат додан
ниҳояти беинсофист ва рӯй гардондан аз адолати таърихист!

Мардони майдонро номард хондан худ номардист.Дуруст аст,
ки чун тобистони соли 1924 дар Тошканд комиссиюни тақсими
худуди миллим Осиёи Миёна ва таъсиси ҷумхуриҳои миллй кор
cap кард, намояндагони мардуми тоҷик дар ин комиссиюн ната-
вонистанд бо қатъият амал ва манфиатқои миллати тоҷикро ҳимоя
кунанд. Аз аввал дар ин комиссиюн аз тоҷикон намояндае набуд.
Баъд, дар як зергурӯҳи комиссиюн, се нафар тоҷикро роҳ доданд,
лекин дигар вақт намонда буд, ки ин намояндагон барои мубоҳиса
омода шаванд. Ҷуз ин, ба назар мерасад, ки фармондеҳони маъра-
каи марзбандй намояндагони мардуми тоҷикро маҷбур карданд,
то нақшаи аз Маскав омадаи марзбандиро дастгирй бикунанд ва
хилофи он нараванд.

Қарори Бурой осиёимиёнагии Кумитаи Марказии Ҳизби Ком-
муниста (болшевики) Русия - Средазбюро ЦК РКП (б) дар бораи
манъи баҳсу мунозираҳои перомуни тақсими ҳудуди миллй чунин
маънй гирифт, ки нақшаи Сталин дар марзбандй «хаттимаши
ҳизб («линия партии ) ҳисоб шуду баҳсе бар сари он мумкин
набуд. Ба вежа, пас аз он ки Абдуллоҳ Раҳимбоеви туркпараст -
Котиби якуми Ҳизби коммуниста Туркистони Русия сардори зер-
гурӯҳи тоҷикон таъйин шуд, аъзои гурӯҳи тоҷикон Чинор Имо-
мов, Абдурраҳим Ҳоҷибоев ва Мӯсо Саъидҷоновро лозим омад,
ки ба дастгирии санаде, ки пешниҳод шуда буд, сухан бигӯянд.

Албатта, он гоҳ мубориза дар роҳи ҳақталабии миллим марду-
ми тоник идома дошт, лекин на дар маҷлиси комиссиюни
марзбандй, балки берун аз он ҷараён дошт. Натиҷаи ҳамин мубо-
риза буд, ки дар ниҳояти кор ба тоҷикон на вилояти мухтор, балки
ҷумҳурияти мухтор доданд. Моро пиндор он аст, ки, дар ин тало-
шу пархош на як-ду нафар, балки чандин тан ширкат доштанд ва
ин пархошгаронро сару сарваре ҳам буд.

Тамоман нодуруст мегӯянд, ки, гӯё, халқи тоҷик дар солҳои
бисти царпи бист бидуни сардору раҳбар монда буд, зиёиён, гӯё,
раҳбариву сарварии миллатро бар ӯҳда нагирифтанд ва ҳоказо.
На, ҳаргиз чунин нест! Халқи тоҷик дар солҳои бист-дар нозукта-
рин лаҳзаҳои таърих пешвоёни забардасте дошт! Пешвои маъна-
вии тоцикони Вароруд дар даҳаи бисту ей устод Айнй буд. Беса-

98
баб нест, ки баъд ӯро падари миллат номиданд'. Абдулқодир
Муҳиддинов, Нусратуллоҳи Махсум Лутфуллоев,, Абдурраҳим
Ҳоҷибоев ва Шириниюҳи Шоҳтемур нахустин пешвоёни сиёсии
мо, пешвоёни забардасте буданд, ки бо ҷандалаҳо Тоҷикистонро
таъсис карданд ва ба роҳи рушду камол дароварданд. Барои ин ки
бузургии ин пешвоёни худро бифаҳмем, кофист, ки номаи Ши-
риншоҳи Шоҳтемур ба Сталин, номаи Нусратуллоҳи Махсум ба
Сталин, номаи Абдулқодир Муҳиддинов низ ба Сталин, инчунин,
матни як суханронии Абдурраҳим Ҳоҷибоевро бихонем. Тахдили
ин номаҳо ва он суханронӣ аз мавзӯъи ин рисолаи мо берун аст.
Бо вуҷуди ин, лозим медонем, ки аҳамияти таърихии онҳо ба
кӯтоҳӣ гуфта шавад.

Чу ноне ки гуфта будем, дар соли 1924, ҳангоми табартақсим,
гаъсиси мухторияти Тоҷикистон дар ҳайъати Узбекистан чунин
маънй дошт, ки шӯравиён тоҷикро дасту по баста ба турк супур-
данд, тоҷикро тамоман ба тобеъияти турк доданд. Тоҷикистону
тоҷикон дар оғӯши сарду сахтфишори Узбекистан бо азобу ма-
шаққат ба cap мебурданд.

Аз аввали таъсиси мухторият, аз солҳои 1925-1926, фарёду
фиғони мардуми тоҷик баланд шудан гирифт ва зиёиён, аз ҷумла,
зиёиёни сиёсй, ин фарёду фиғонро ба гӯши марказ, ба диққати
ҳукумати шӯравии Маскав расонидан хостанд. Дар рӯзномаҳои
«Овози тоҷик ва «Бедории тоҷик , маҷаллаи «Раҳбари дониш ва
гайра мақолаи бисёре чоп шуд, ки мазмунашон шикоят аз ҷабри
турк бар тоҷик, иборат аз эътирози сахт аст. Аз ин мақолаҳо (ки
бештари онҳо дар китоби кормандони Донишгоҳи фанноварии
Тоҷикистон «Забони тоҷикй дар мабнои мубоҳисаҳо гирдоварй
шудааст (Душанбе: Ирфон, 2007), низ маълум мегардад, ки зиёиё-
ни тоҷик хойину хидматгузори пантуркистҳо набудаанд, балки
бар зидди пантуркизм сахт мубориза кардаанд!

Яке аз падидаҳои ин муборизаи собитқадамона чанд номаест,
ки пайиҳам ба номи Сталин фиристода шуданд. Якумини онҳо
номаи Шириншоҳи Шоҳтемур буд, ки соли 1926 навишта шуда-
аст. Мегӯянд, ки дар навиштани ин нома чанд нафар аз зиёиён низ
иштирок карда буданд. Шунидаам, ки устод Айнй ҳам ширкат
доштааст. Лекин, чун Шоҳтемур бо коргарони русу Ҳизби комму-
ниста зиёд иртибот дошт, ба ин қарор омадаанд, ки нома танҳо бо

'Дар ин бора ниг.: М. Шакурии Бухорои. Равшангари бузург (Садриддин
Айнй). -Душанбе: Адиб, 2006.

99
имзои Шоҳтемур биравад.

Банда инро хам медонам, ки агарчи дар навиштани ин нома
чанд тан ширкат доштаанд, нома асосан маҳсули қалами Шоҳге-
мур асту дуруст шудааст, ки бо имзои ӯ рафтааст. Дар ин нома
ҳоли бади тоҷикони Узбекистан хеле батафсил баён гардидааст.
Дар ин нома (чунонки дар баъзе номаҳои дигар хам мебинем),
зимнан, кариб ошкоро табартақсими соли 1924 рӯйдоди гайри
қаноатбахш ба шумор оварда шудааст.

Ин номаи Шоҳтемур моҳиятан якумин санади расмии қатьӣ
буд, ки зарурати ба Тоҷикистон додани Бухоро, Самарканд,
Худанд ва дигар ноҳияҳои меҳани таърихии тоҷиконро гӯшгузор
овардааст.

Номаи Нусратуллоҳи Махсум ба Сталин, ки соли 1928 дар асо-
си Қарори Кумитаи вилоятии ҳизб навишта шудааст, боз хам му-
фассалтар буда, хам андаке таърихи тоҷикон ва хам вазъи онрӯзаи
онҳоро дар бар гирифта, бо чиддияти тамом масъала пеш мегузо-
рад, ки Тоҷикистон аз ҳайъати Узбекистан чудо кардаву ба
ҷумҳурии иттифокй табдил дода. баъзе нохияхои Фаргона,
Хуҷанд, Самарканд, Бухоро, водии Сурхон ва ғайра ба Тоҷики-
стон пайванд шавад. Яъне, ин нома хам монанди баъзе
навиштаҳои пас аз соли 1925-1926, бар хилофи раъйи Сталин, ки
нахост Бухорову Самарканду Хуҷандро ба Тоҷикистон бидихад,
намунае аз ҳақталабии миллии мардуми точик ва муборизаи озо-
дихоҳии онаст. Ин нома барои чудо шудани Точикистон аз Узбе-
кистан ва ҷумҳурии иттифокй шудани он нақши муҳим ичро кард.

Номаи Абдулқодир Муҳиддинов ба Сталин низ соли 1928 на-
вишта шуда, хам баъзе масъалахои таърихи пуршӯри тоҷикон ва
ҳам вазъи онрӯзаи онхоро дар Бухоро баён мекунад ва ҳамон сол
ба номи «Мардуми шаҳру атрофи Бухоро тоҷиканд ё узбек?» ба
забони тоҷикй дар маҷаллаи «Раҳбари дониш 1 ва ба забони русй
дар маҷаллаи «За партию!» (Тошканд) ба шакли мақола чоп шуд.

Номаи Нусратуллоҳи Махсум Лутфуллоев ва Абдулкодир
Муҳиддинов, як номаи муфассали Нисор Мухаммад, мақолаи
мазкури Аббос Алиев ва ғайра натичаи он буд, ки Кумитаи хиз-
бии Точикистон соли 1928 бо қатъият тасмим гирифт ба макомоти
олии Маскав пешниҳод кунад, ки масъалаи чудо шудани Точики-
стон аз Узбекистан ва ба Точикистон додани шаҳрхои бостонии

‘Муф. ниг.: П. Гулмуродзода. Забои ва худшиносии миллй. - Душанбе:
Пайванд, 2007. - С. 196-202

100
тоҷикон ва вилоятҳои онҳо, ки дар тобеъияти Ӯзбекистонанд,
ҷиддан баррасиву қал карда шавад. Яъне, сарварони Тоҷикистон
қарор доданд, ки Сталииро аз раъяш гардопанд, то аз тасмими
соли 1924 даст бикаш ад, табартақсимро бекор бикуиад ва дар
ҳаққи тоҷикон адолати таърихиро барқарор намояд.

Қарор шуд, ки масъалаи тайёрии ҷудо шудани Тоҷикистон аз
Ӯзбекистон ба Абдулқодир Мухиддинов ва Абдурраҳим Ҳоҷибо-
ев супурда шавад. Ин ду нафар ҳама маводу мадорик ва далелу
бурҳонеро, ки барои ҳалли масъала ба суди тоҷикон зарур аст,
омода карданд. Ривояте \аст, ки Абдуррахим Ҳоҷибоев он ҳама
маводу мадорик ва ҳуҷҷатҳоро ба Маскав бурд, ба қабули Сталин
даромад ва бо сӯҳбате ба ӯ муяссар шуд, ки Сталинро розй бику-
над, то Тоҷикистон аз Ӯзбекистон чудо шуда, ба ҳайъати Ит-
тиҳоди Ҷамоҳири Шӯравии Сотсиалистй, ба унвони як ҷумхурии
иттифоқӣ, дохил бишавад.

Ин ривоят то ҳол бо ҳуччате тасдиқ нашуда буд, вале соли
2010 маълум шуд, ки ин ривоят асоси таърихй дорад. Маълум
гардид, ки Абдуррахим Ҳоҷибоевро, дар хақиқат, Сталин ба ҳузур
пазируфта буд. Гувоҳии ин вохӯрй аз бойгонй ба даст омад, ки як
баркияи А. Ҳочибоев ба номи Шириншоҳи Шохтемур аст. Онро
аз Маскав 27 июли соли 1929 фиристодааст. А. Ҳоҷибоев ба Ш.
Шоҳтемур, гӯё, барои муждагонй муроҷиат кардааст:

«Здраствуй, дорогой Шотемур! Я хотел бы все тебе сооб-
щить телефонно, но это не вышло, ибо не все можно переда-
вать по телефону. Сообщаю: 1) По узбекским вопросам здесь
вермишель. Начала нет, конца тоже нет. Т. к. полностью ре-
шение ЦИК-а нам еще не известно...

Был у тов. Рыкова, Ворошилова и вчера у тов. Сталина.
Тов. Сталин дал ряд директив, о которых скажу: Тов. Сталин
и все другие поддерживают вхождение в Союз непосредствен-
но Таджикистана .

Ба фаҳми банда, пас аз он ки чунин санаде ба даст омад, ҷойи

'Бойгонии Институты, марказии ҳизбии КМ ҲК Тоҷикистон, захираи 1,
рӯйхати 1, парвандаи 1222, вараки 73, парвандаи 469, варақи 43-45, пар-
вандаи 1299, варақи 27. Инч. ниг.: М. Шакурии Бухорой, Матлубаи Мир-
зоюнус. Субҳон Аъзамзод. Абдуррахим Ҳоҷибоев ва исботи ҳастии маъна-
вии точикон//«Озодагон ,2010, 1 июн; Абдураҳым Ҳоҷибоев. Осор ва
пайкор. Асноди бойгонй ва матбуот, пажӯҳиш, мусоҳиба, ёддошт ва
фехрастҳо бахшида 110 -солагии нахустин раиси Шӯрои нозирони халқи
Ҷумхурии Тоҷикистон. - Хуҷанд, 2010. - С. 46-47.

101
шубҳа намемонад, ки Абдурраҳим Ҳоҷибоев дар ҳақиқат, ба
ҳузури Сталин роҳ ёфта, бо ӯ дар хусуси зарурати ҷумҳурии ит-
тифоқӣ шудани Тоҷикистон сӯҳбат карда буд. Аз мазмуки ин са-
над чанд хулоса пеш меояд.

Якум. Дар ёд бояд дошт, ки бисёре аз ривоятҳои таърихӣ асоси
воқеъӣ доранд, бо сабабҳои чиддй пайдо гардидаанд, ё бо са-
бабҳои ҷиддй бофта шудаанд. Ба ҳар ҳол, шамол набошад, шохи
дарахт намеҷунбад. Ривоятҳои таърихй бояд ҳамачониба
пажӯҳиш шаванд. Ин пажӯҳиш эҳтиёти вежа мехоҳад. Чунонки аз
достони вохӯрии устод Айнй бо Сталин дида будем1, баъзе риво-
ятҳо чун осори фолклор чанд вариант доранд ва мумкин аст, ки
дар баъзе аз вариантҳо унсурҳои дур аз ҳақиқат роҳ ёфта бошанд
ва ҳоказо. Бо вуҷуди ин, аз ривоёти таърихӣ саросарй набояд гу-
зашт.

Санаде, ки дар бораи вохӯрии Абдурраҳим Ҳоҷибоев бо Ста-
лин пайдо шуд, моро сабақ медиҳад, ки ривояту ҳикояту нақлу
латифаҳоеро, ки дар мавзӯъи таърих ҳастанд, нодида гузоштан
нашояд. Албатта, лозим аст, ки ин санадро аз бойгонй ва сарчаш-
маҳои дигари таърихй пайгирй бикунем, мазмуни сӯҳбати А.
Ҳоҷибоев ва Сталинро муайян намоем ва ҳоказо. Санади мазкур
барои ҷустуҷӯхои дигаре роҳ мекушояд, барои хулосаҳои нав ба
нав имкон фароҳам меоварад.

Дувум. Ба пиндори банда, аз ин санад метавон пай бурд, ки
сӯҳбати Абдурраҳим Ҳоҷибоев бо Сталин дар бораи зарурати
ҷумҳурии иттифоқй шудани Точикистон бисёр ҷиддй ва судманд
буда, барои ҳалли он масъалаи бузурги таърихй нақши муҳимме
бозид. Ба А. Ҳочибоев, дар ҳақиқат, муяссар шуд, ки фикру
қарорҳои Сталинро дар бораи Точикистон дигар бикунад. Ста-
линро, ки мехост тоҷиконро дар тобеъияти пантуркистҳо ва
саркӯб нигоҳ дорад, ба чудо шудани Точикистон аз Узбекистан,
ба истиқлоли нисбй ёфтани Точикистон розй кунад. Сталинро аз
раъяш гардондан осон набуд, вале, ба хар ҳол, муяссар шуд. Аз ин
рӯ, бояд бигӯем, чунонки соли 1924 мухторияти ҷумҳурии
Точикистонро Сталин надод, балки намояндагони миллати тоҷик
бо талошу пархош рӯёниданд, истиқлоли ҷумҳурии иттифоқиро
низ соли 1929 бо ҷахду ҷадала рӯёнидан лозим омад. Мухторияти
соли 1924 ва истиқлоли соли 1929 ҳадяи ҳокимияти шӯравй ба

1 Ниг.: М. Шакурии Бухороӣ. Таърихи шифоҳй эҳтиёти вежа мехоҳад//
«Озодагон ,2010,24 февр.- 3 март.

102
тоҷикон нест, балки натиҷаи ҷидду ҷахди фарзандони миллат дар
роҳи озодихоқист! Номаборони Сталин аз Тоҷикистон, ки болотар
гуфтем, сафари А. Ҳоҷибоев ба Маскав ва сӯҳбати ӯ бо Сталин
давраҳои алоҳидаи ин талошу пархош буда, ба вежа, сӯҳбати маз-
кур аҳамияти қалкунанда дошт.

Савум. Санаде, ки аз сӯҳбати А. Ҳоҷибоев бо Сталин гувоҳӣ
медиҳад, дар миёни санадҳое, ки «назария -и «худфурӯхтагии
зиёиёни Бухоро, Самарканд, Хуҷанд -ро рад мекунанд, ҷойгоҳи
вежа дорад. Модоме ки Абдурраҳим Ҳоҷибоев бо Сталин чашм ба
чашм дӯхта сӯҳбат кардаасту ӯро ба истиқлоли Тоҷикистон розӣ
намудааст, метавон гуфт, ки намояндагони зиёиёни водиҳои
тоҷикнишин дар таъсиси ҷумҳурии азизи мо нақши бисёр муҳим
бозидаанд.

Муборизаи пантуркистҳо барои амалй кардани сиёсати
«ӯзбеклаштурув бештар тоҷикони водиҳои тамаддунхез ва
шаҳрҳои бузурги таърихӣ, ба вежа, Бухорову Самарқандро дар
ҳадаф дошт ва, аз ин рӯ. маҳз аз қамин водиҳову шаҳрҳо қаҳрамо-
нони муборизаи зидди пантуркизму панӯзбекизм, муборизаи роҳи
ҳифзи миллат ва ҳувийяти фарҳангии тоҷикон зиёд cap бардошта-
анд. «Назарияпардозон -и охирзамон, ки он қаҳрамононро
худфурӯшу хиёнаткор меноманд, дар пеши таърих рӯсиёҳ хоҳанд
буд.

Сталин он гоҳ ба ин, ки вилояти Хуҷанд ба Тоҷикистон бо-
ба шавад, розӣ шуб, бар масъалаи Бухорову Самарканд ва дигар
устонҳо хомӯш монд, дурусттар он, ки ризоят надод. Бо

вуҷуди ин, сарварони Тоҷикистон ба ҳақталабии миллии худ по-
фишорй доштанд ва дар ин кор басе ҷасорат нишон доданд. Аз
ҷумла, А. Ҳоҷибоев соли 1929, дар маҷлиси комиссиюни таъйини
марзҳои Тоҷикистон, дар бораи ин ки на танҳо Хуҷанд, балки Бу-
хорову Самарканд ва гайра низ ба Тоҷикистон бояд до да шаванд,
як суханронй кард, ки басо пурмазмун, пур аз далелу бурҳони
котеъ ва мулоҳизаҳои раднопазир буд. Барои фош кардани сиёса-
ти ноодилонаи зимомдорони Маскав, ки Бухорову Самарқандро
ба Тоҷикистон додан нахостанд, ин суханронии А. Хоҷибоев як
санади мӯътамади таърихист. Ин суханронии устувормантщ ва
балеронаи А. Ҳоҷибоев худ як цаҳрамонӣ буд, ки дар роҳи ҳақта-
лабии милли, дар роҳи ҳимояи миллати помолшуда зоҳир гардида
буд! \..

Мутэассифона, Сталин соли 1930 ва 1931-32 аз карда пушай-
мон шуд. Бо васваса ва таҳрикоти сарварони панӯзбекисти Тош-

103
канд (чунончи, соли 1930 фармони ба Гоҷикистон додани вилояти
Сурхондарёро бекор кард), талошҳои А. Ҳоҷибоев ва Нусратул-
лоҳи Махсумро барои ба Тоҷикистон гирифтани Сурхондарё, Бу-
хоро, Самарканд ва гайра як амали душманона ва зиддишӯравӣ ба
шумор оварда, боз гуноҳҳои дигаре ба гардани А. Ҳоҷибоев ва
Нусратуллоҳи Махсум бор карда, соли 1932 онҳоро аз кор гирифт
ва соли 1937 ба зиндон андохта ҳалок намуд. Ва ба чойи А.
Ҳоҷибоев соли 1933 Абдуллоҳ Раҳимбоеви туркгароро сарвари
Тоҷикистон-раиси Шурой вазирон таъиин намуд, вале у ҳам соли
1937 ба ҳалокат расид.

Чунин оқибати кори Нусратуллоҳи Махсум ва А. Ҳоҷибоев боз
як бор гувоҳӣ медиҳад, ки Сталин дар моҷарои тоҷику турк ҳеч
тарафи точикро нагирифтаву гоҳе гирифта бошад хам, зуд аз
қавлаш гаштааст.

Абдурраҳим Ҳоҷибоев, Нусратуллоҳи Махсум Лутфуллоев,
Шириншоҳи Шоҳтемур, Нисор Мухаммад, Абдулқодир Муҳид-
динов ва дигарон дар муборизаи роҳи озодии миллй cap бохтанд,
шаҳид шуданд. Маҳсули ҷандалаи онҳост, ки имрӯз Ҷумҳурии
Точикистон дар арсаи ҷаҳон бо сари баланд арзи вуҷуд мекунад
ба сифати давлати соҳибистиқлоли комилҳуқуқ.

Мумкин аст, ки бархе аз муборизони шӯълавари даҳаи оистум,
он бузургони ҷавони ҷасоратманди мо дар замони пурзиддияти
муборизаҳои сахт баъзе камбудиҳо зохир карда бошанд, саҳву
хатоҳое аз онҳо содир шуда бошад. Мо инро бар онҳо бояд би-
бахшем. Маълум аст, ки аҳамияти фаъолияти бузургон на аз рӯйи
хатокориҳои онҳо, балки аз рӯйи хидмате, ки барои миллату
таърих, барои пешбурди замон, барои илму фарҳанг кардаанд,
муайян мешавад. Баъзе камбудиҳоро аз эчодиёти устод Айнӣ ва
Бобочон Ғафуров низ метавон пайдо кард, ки баъзеи ин но-
расоиҳоро баъд устод Айнй ва аллома Ғафуров ислоҳ кардаанд,
баъзе ислоҳнашуда мондаанд. Вале ин норасоиҳо аҳамияти ҷой-
гоҳи таърихии онҳоро кам намекунад!

Бобоҷон Ғафуров пас аз А. Муҳиддинов, Нусратуллоҳи Мах-
сум ва А. Ҳоҷибоев ба майдон омада, барои миллат хидматҳои
бузурге кард. Ҳукумати Тоҷикистони соҳибистиқлол ва Ҷаноби
Олй Эмомалии Раҳмон-Раиси ҷумҳурй академик Бобоҷон Ғафу-
ровро сазовори Унвони олии Қаҳрамони Тоҷикистон донистанд,
намунае аз ҳакшиносии волои таърихӣ буд.

Ба унвони Қаҳрамони Тоҷикистон мушарраф гардидани
Нусратуллохи Махсум Лутфуллоев ва Шириншоҳи Шоҳтемур низ

104
аз чунин корҳои нек буд.

Қадршиносии таърихй кори чунин мардони майдони таърих
аст, ки миллати худ ва гузаштаи пуршарофати онро бо назари бу-
зургдошт мебинанд, моҳияти рӯйдодҳои таърихро амиқ ме-
фаҳманд!

Мо ба Ҷаноби Олӣ Эмомалии Раҳмон Раиси мӯҳтарами
Ҷу мҳурии Тоҷикистон бо ихлосу сипос рӯ оварда, илтимос меку-
нем, ки хидматҳои бузурги Абдулқодир Муҳидбинов, Абдур-
раҳим Ҳоҷибоев ва Аббос Алиев, Чинор Имомзода ва Нисор
Муҳаммад низ ба назари эътибор гирифта, ин муборизони
шӯьлавари зидди пантуркизм, муборизони таъсиси ҷумҳурии
мустақили Тоҷикистон ҳам ба унвони олии Қаҳрамони
Тоҷикистон мушарраф гардонида шаванд. Ба фикри мо, онҳо
сазовори таҷлилу қадршиносии умуми миллатанд.

Мо дар ин маколаи худ калимаи «қаҳрамон ва «қаҳрамонй -
ро бисёр кор фармудем. Замон замони задухӯрдҳои сахт, замони
қаҳрамониҳо буд. Сипоси бепоён Худойро, ки аз миёни мардуми
тоҷик низ талошгарони ҷонфидо баромаданд. Мо бояд қадри фар-
зандони азизи миллатро бидонем, эҳтирому бузургдошти онҳоро ба
ҷо биёварем.

5.01. 2006 - 24.10.2007;

8.07.2010.

105
НОМА БА М. С. ГОРБАЧЁВ

В ПОЛИТБЮРО ЦК КПСС,
ГЕНЕРАЛЬНОМУ СЕКРЕТАРЮ ЦК КПСС,
ПРЕДСЕДАТЕЛЮ ПРЕЗИДИУМА
ВЕРХОВНОГО СОВЕТА СССР
ТОВ. ГОРБА ЧЕВУМ. С.

\ Свй-nopl -

В связи с предстоящим Пленумом ЦК КПСС по межнациональ-
ным отношениям, считаем своим долгом поставить вопрос о прак-
тике насильственной узбекизации таджикского населения, прожи-
вающего на территории Узбекской ССР, о необходимости ликви-
дации губительных последствий исторической несправедливости,
допущенной по отношению к таджикскому народу при националь-
но-территориальном размежевании Средней Азии в 1924 году.

Настоятельная необходимость безотлагательного рассмотрения
проблемы вызвана:

1. тем, что эта проблема в последнее время приобрела особую

остроту, возбуждая как в Таджикистане, так и в Узбекистане,
большой, часто нездоровый, интерес у общественности, у молоде-
жи; ее нерешенность становится одним из главних препятствий
перестройки в Таджикистане, поскольку она прямо ассоцируется с
наследием времен репрессий и застоя; п и гос* А-м-

2. гуманистическим призванием нашей перестройки восстано-
вить попранную социальную справедливость.

Национально-территориальное размежевание Средней Азии
стало важной вехой в истории народов региона, но этому большо-
му событию была свойственна сложная противоречивость - не-
обоснованность и половинчатость некоторых решений, фальсифи-
кация и незаконные насильственные действия, явная национальная
несправедливость по отношению к таджикам. С одной стороны,
обретение государственной самостоятельности, основанной на со-
циалистических началах, окрылило народы Средней Азии, упрочи-
ло устои их традиционной многовековой дружбы, ставшей теперь
важнейшим фактором построения нового общества. С другой сто-
роны, злоупотребление властью и открытое попрание прав таджик-
ского народа носителями идей великоузбекского шовинизма при-
вели к обострению отношений двух братских народов - таджиков и
узбеков, непреодоленному и поныне.

106
Основной итог национально-территориального размежевания
Средней Азии для таджикского народа был таков: самостоятель-
ность получила лишь третья часть таджиков, в основном, горные
таджики Восточной Бухары, т.е. нынешнего центрального и южно-
го Таджикистана - 739.503 человека из 2.100.000. Две трети таджи-
ков тогда остались за пределами Таджикской АССР - в Узбекиста-
не.

Образование Таджикской республики в Горной Бухаре означа-
ло, что таджики получили свою государственность лишь на дале-
кой отсталой окраине своей исторической и современной родины.
Духовные основы их многовекового бытия — древние города Буха-
ра, Самарканд, Ходжент (ныне Ленинабад) - остались в составе
Узбекистана. Таджики - древний народ, создавший всемирно при-
знанные духовные ценности, а в их вновь образованной автоном-
ной республике тогда не оказалось ни одного города. Таким обра-
зом, таджики оказались лишенными самого насущного для интен-
сивного развития, ибо города, как говорил В. И. Ленин, - это «цен-
тры экономической, политической и духовной жизни , «главные
двигатели прогресса (Поли. собр. соч., т. 23, с. 341).

Положение лишь частично было исправлено позже - после пре-
образования Таджикской АССР в союзную республику (1929 г.),
когда Ходжентская область была присоединена к ней. А Самарканд
и Бухара, по-прежнему, усиленно подвергались узбекизации.

Почему такая вопиющая несправедливость стала возможной то-
гда и к чему она привела впоследствии?

Получившая широкое развитие в конце XIX и начале XX веков
идеология пантюркизма выдвинула теорию «единой тюркской на-
ции»?. Ее основной цели - созданию «единого тюркского государ-
ства», всей своей мощью направленного, прежде всего, против Рос-
сии, - мешали, в частности, таджики, принадлежащие к иранской
ветви индо-европейской группы народов. Отсюда одно из главных
положений узбекского национализма начала XX века - полное от-
рицание самого факта существования таджикского народа как са-
мостоятельной этнической общности и в прошлом, и в настоящем,
особенно, в Бухаре и Самарканде.

В течение двух тысячелетий Бухара и Самарканд были важней-
шими политическими, экономическими и культурными центрами
Центральной Азии. Именно здесь формировалась и процветала на
протяжении многих веков всемирно известная таджикско-
персидская литература. Столицами древних феодальных госу-

107
дарств таджиков и их предков также являлись эти города. Но с XI
века Бухара и Самарканд неоднократно бывали престольными го-
родами различных тюркских завоевателей и узбекских правителей,
а Самарканд был даже столицей Тимура, чье зловещее имя стало
знаменем пантюркизма. Поэтому, особенно дороги были идеологам
пантюркизма эти два города как символ силы и могущества. Это
обстоятельство породило ложную, лишенную всякой реальной ос-
новы, теорию, будто все население Самарканда и Бухары, как и те,
кто живут в долинной Средней Азии и называют себя таджиками, —
это узбеки, потерявшие родной язык и принявшие испорченный
персидский.

После Октябрьской революции, когда многие носители этих
идей, а также люди, по заблуждению примкнувшие к ним или на
некоторое время попавшие под влиянием идеологов пантюркизма,
оказались на государственных и партийных постах, часто весьма
высоких, открытое непризнание существования таджикского наро-
да определило некоторые основные линии официальной политики.
В первые годы Октября, на уровне государственной политики, одна
за другой последовал ряд глубоко ошибочных или осознанно шо-
винистических акций, направленных против таджиков.

По явно заниженным цифрам (заниженным в силу того, напри-
мер, что еще царская администрация считала узбеками долинных
таджиков, особенно двуязычных), в Туркестанской АССР в 1918 г.
числилось 1,3 млн таджиков (ЦГАОР СССР, ф. 1318, on. I, д.
627/2/, лл. 132-133), в Бухарской Народной Советской Республике в
начале 20-х годов - 800.000 (Я. Я Зарубин. Список народностей
Туркестанского края. Л., 1925, с. 8).

Даже эти заниженные цифры показывают, что в первые годы
Октября таджики по общей численности занимали второе место в
Средней Азии.

Несмотря на это, конституцией Туркестанской АССР (1920 г.)
таджики не были включены в число «коренных национальностей .
В Бухарской Народной Советской Республике, по настоянию пред-
седателя Совета Народных Комиссаров Файзуллы Ходжаева, госу-
дарственным языком был объявлен исключительно узбекский.
Впервые в истории древней Бухары таджикский язык был вытеснен
из школы, переведенной на узбекский язык.

Так начиналось осуществление политики, целью которой была
добиться признания узбекского происхождения всех жителей края
и приобщения к узбекскому языку тех, кто считает себя таджиками.

108
Разнообразны были методы проведения политики насильствен-
ной узбекизации. Это была не только широкая пропаганда, осно-
ванная на фальсификации фактов прошлого и современности. Уз-
бекизация опиралась на грубейшие методы силового воздействия.
Например, член Политбюро ЦК Бухарской Коммунистической пар-
тии Абдуррауф Фитрат в Бухаре и некоторые руководители в Са-
марканде ввели в своих ведомствах денежный штраф за разговоры
на таджикском языке (см. газ. «Тоджикистони Сурх , 1 сент. 1930
и журн. «За партию , 1929, № 1-2), был закрыт единственный тад-
жикский журнал «Шуълаи инкилоб («Пламя революции , 1919-
1921) - орган Самаркандского обкома партии, прекратилось изда-
ние учебников, произведений художественной и иной литературы
на таджикском языке.

Лозунг 20-х годов - «Узбекизировать школу!» (ПА ТФИМЛ, ф.
I, оп.2, д. 208, л. 8 об.) с особой настойчивостью проводился в Бу-
харе, Самарканде, Ходженте.

В 20-е годы «узбекизация стала официальным общественно-
политическим термином, обозначающим одну из основных задач
органов власти. Такие термины, как «великоузбекский шовинизм ,
«узбекский великодержавный национализм и др., появились не
сегодня. Некоторые из них тогда же, еще в 20-х годах, вошли в
партийные документы, например, в Резолюцию XII съезда РКП/б/,
в Постановление ЦК ВКП/б/ от 25 мая 1929 г. «О работе парторга-
низации Узбекистана , где говорится о «проявлении... великоуз-
бекского шовинизма, в особенности, по отношению к таджикам и
туземным евреям .

Главными орудиями шовинизма, особенно политики узбекиза-
ции, были повсеместное устрашение, угрозы, принуждение, даже
репрессии. Именно в такой обстановке, когда долинным таджикам
за малейшее неповиновение угрожали высылкой в горы, лишением
земли и многим другим (См. Приложение № 1 — Краткий обзор
фактического материала), были проведены национально-
территориальное размежевание и затем перепись населения 1926 г.
Поэтому, в том, что касается таджиков, итоги размежевания и пе-
реписи нельзя считать закономерным и естественным явлением. И
то обстоятельство, что тогда долинные таджики — две трети общей
численности всех таджиков — оказались в составе Узбекистана, и
то, что за первую половину 20-х годов численность таджиков яко-
бы сократилась в Самарканде в шесть раз, в Бухарской области —
почти в восемь раз (см. Приложение № 2), т.е. они были записаны

109
как узбеки, — все это ни в коей мере не было результатом добро-
вольного волеизъявления, свободного выбора, подлинного нацио-
нального самоопределения, а явилось плодом фальсификации, раз-
гула беззакония, грубого извращения ленинской национальной по-
литики.

Самарканд, бывший некогда столицей Тимура, в 1924 году: стал
столицей Узбекистана, что многими было воспринято как торжест-
во шовинистических идей и широко использовано в пропагандист-
ских целях. Именно эти «традиции 20-х годов продолжал впо-
следствии Шараф Рашидов, когда в 60-е годы, по его указанию,
была издана книга о якобы прогрессивной роли Тимура, намеча-
лось празднование его юбилея и готовился памятник ему.

А для таджиков потеря Бухары и Самарканда означала утрату
духовных основ и значительной части исторических корней, поте-
рю тех святынь, которые в IX-X веках сформировали их литера-
турный язык и классическую литературу (известную под названием
персидской или персидско-таджикской), тех неиссякаемых источ-
ников творчества, которые взрастили в течение десяти веков сотни
выдающихся ученых, поэтов, писателей, мастеров искусств (см.
Приложение № 3).

Несмотря на длительные периоды военно-политического гос-
подства тюркских и узбекских династий, Бухара и Самарканд не
дали сколько-нибудь выдающихся узбекских поэтов, что лучше
всего говорит о том, к какой народной почве культуры относятся
эти области.

В 30-е годы и последующий период политика узбекизации по-
лучила дальнейшее развитие, расширила и углубила свои «завоева-
ния , приобрела новые формы. Захват в 20-х годах богатой в исто-
рико-культурном отношении территории создал прочную основу
для отторжения у таджиков их духовных ценностей, созданных на
ней: с 30-х годов началась узбекизация истории. В 40-50-е годы
фальсификация социальной и культурной истории приобрела еще
больший размах и это продолжается до наших дней. Фактически,
вся история и памятники культуры прошлого, связанные с Самар-
кандом и Бухарой, рассматриваются как историческое наследие
только узбекского народа. Это характерно для многих произ-
ведений узбекской художественной и научно-популярной литера-
туры, даже для академической науки.

В послевоенные, особенно в 60-70-е годы, политика насильст-
венной узбекизации достигла нового уровня. Суть ее выразил А.

ПО
Каримов - бывший Первый секретарь Бухарского обкома партии,
на заседании бюро обкома, поставивши задачу: изжить в Бухаре
таджикский дух! Новая задача - изжить таджикский дух значила
углубить «достижения 20-х и 30-х годов в узбекизации: мало было
уже того, что, например, в гор. Бухаре из 6 таджикских школ
1966/1967 учебного года в 1987 году не осталось ни одной, а в Са-
марканде из 236 таджикских классов 1964/1965 учебного года в

1987 году осталось только 114, т.е. их количество сократилось
вдвое; мало было и того, что таджики почти стопроцентно вынуж-
дены называть себя узбеками.

В 40-50-е и 60-70-е годы стало обычным явлением то, что в 1929
г. было отмечено как возмутительный факт: насильственная асси-
миляция таджиков идет «путем скрытия их национальности и пре-
вращения их в узбеков , когда «даже партийцы боятся, скрывают
свое национальное происхождение и непременно записываются
узбеками (ЦПА ИМЛ, ф. 62, оп. 2, д. 1744, л. 10).

Уже несколько десятилетий господствуют условия, которые вы-
нуждают людей жить по законам лжи и безнравственности, скры-
вая свою национальность и родной язык, что равносильно отказу от
собственного народа, Родины, родителей, всего святого. Это на-
стоящий геноцид, только не физический, а духовно-нравственный,
т.е. самый страшный. Это — политика, направленная на моральное
уничтожение человека. Пользуясь образом из романа Ч.Айтматова,
можно сказать, что целый народ превращают в «манкуртов .

Мы твердо убеждены, что ныне вопрос о таджиках Бухары и
Самарканда имеет, прежде всего, не социально-экономическое, а
гуманитарное, социально-нравственное, морально-духовное значе-
ние: речь идет не об экономических, материальных и культурных
потребностях людей, а о дальнейшей судьбе народа в духовно-
нравственном развитии, причем народа древнего, активно участво-
вавшего в создании мировой цивилизации. nigi"' е

В таких условиях абсолютно недостаточны меры, намеченные
при встречах секретарей ЦК КП Узбекистана и Таджикистана в

1988 г., а также возможные дальнейшие меры, вроде устранения
некоторых злоупотреблений при паспортизации, некоторого уве-
личения количества таджикских школ и классов, газет, продолжи-
тельности радио и телепередач и т.п., даже культурная автономия.
Попытки подобных шагов предпринимались неоднократно, но ока-
зывались половинчатыми и безрезультатными.

В последнее время рост активности и свободы волеизъявления

111


народа привели ко все более и более бурному неофициальному об-
суждению этих вопросов. Ситуация накаляется. Сейчас необходи-
мы радикальные меры, соответствующие духу времени революци-
онной перестройки и способные поставить, наконец, прочный за-
слон ассимиляторской политике, ликвидировать ее последствия.

С этой целью предлагается:

1. Главной в системе радикальных мер по ликвидации последст-
вий насильственной узбекизации таджиков в Узбекистане должно
быть включение в состав Таджикской ССР Бухарской и Самар-
кандской областей с их областными центрами и районами, где зна-
чительна численность таджикского населения.

Такими районами являются:

в Бухарской области - Бухарский, Рамитанский, Свердловский,
Шафирканский, Вабкентский, Гиждуванский, Каганский;

в Самаркандской области - Самаркандский, Советабадский, Ур-
гутский, Нуратинский, Кизилтепинский, Навоинский;

в Джизакской области - Фаришский.

Присоединение Бухары и Самарканда к Таджикской ССР - ис-
торическая необходимость нашего времени.

Этого требует историческое право таджикского народа на свои
экономические и культурные центры, его право на объединение,
преодоление искусственно созданной разъединенности.

2. Включить в состав Таджикской ССР также тесно связанные с
нею этнически, экономически и географически:

- Байсунский, Денауский и Сары-Асийский районы Сурхан-
даринской области, чего требует, по неизвестным причинам, не
приведенное в свое время в исполнение Постановление ЦИК СССР
от 3 февраля 1930 г.;

- район Риштана (с Сохом) из Ферганской долины.

Создать там, где это необходимо, все условия для социально-
экономического и культурного развития таджиков, проживающих в
некоторых районах Ташкентской и других областей УзССР, а так-
же в Казахской и Киргизской ССР.

3. Статья 78-ая Конституции СССР не должна быть препятствием
в решении проблемы. Как известно, любое установление справедли-
во только в определенном смысле, в определенного рода ситуациях.
Так и данная статья Конституции, гарантирующая равноправие и
суверенитет союзных республик, должна быть дополнена положе-
ниями, более всесторонне и гибко учитывающими права наций на
свободное волеизъявление, самоопределение, самозащиту.

112
Непременное изменение внутренних границ единого социали-
стического государства там, где возникает такая необходимость, -
настоятельное требование наших дней.

Существующие административные деления, нынешние межрес-
публиканские границы породили такие уродливые явления, что без
их исправления нельзя надеяться на возможность коренных сдви-
гов по пути демократизации, создания социалистического правово-
го государства.

Благодаря имеющейся открытости границ внутри СССР, изме-
нение административной принадлежности рассматриваемых облас-
тей не приведет к сколько-нибудь заметным изменениям экономи-
ческой жизни региона. Между тем, удовлетворение законных по-
требностей народа не может не сказаться положительно на эконо-
мике.

Проблемы межнациональных отношений должны рассматри-
ваться как органическая часть перестройки и должны быть решены,
пока ситуация не стала неуправляемой. Откладывание их решения
на последующие этапы приведет к дальнейшему накапливанию
острых проблем и может стать серьезным тормозом в нашем дви-
жении вперед.

4. Наиболее справедливым путем решения вопроса о таджиках
Узбекистана - Самарканда, Бухары и названных районов - явился
бы общий опрос населения, референдум.

Но мы пологаем, что сейчас прибегнуть к такому опросу или ре-
ферендуму нельзя. В нынешних условиях, когда при длительном
господстве беззакония люди запуганы, отлучены от родного языка
и национальной культуры, что в значительной степени привело к
притуплению национального чувства и искажению социально-
исторического содержания национального самосознания, нельзя
надеяться ни на свободное и добровольное, ни на глубоко осознан-
ное волеизъявление населения.

Сейчас наиболее приемлемой основой для решения вопроса мо-
гут служить опора на здравый смысл и объективную истину, все-
стороннее изучение фактического материала (исторического, этно-
графического, лингвистического, демографического и т.д.) и непо-
средственное ознакомление с положением на местах. Глубокое и
многоаспектное научное осмысление, освещенное глубокими гу-
манистическими идеями, должно служить основой решения про-
блемы.

С глубоким удовлетворением восприняты советским народом

113
Ваши, дорогой Михаил Сергеевич, слова о том, что особое значе-
ние имеет исправление ошибок в размещении производительных
сил в Нечерноземной зоне, ибо там - «корни русской нации, рус-
ского государства . Убедительно просим Вас, Михаил Сергеевич,
при решении вопроса о Бухаре и Самарканде учесть, что в этом
случае речь идет о корнях таджикской нации, таджикского языка,
литературы, культуры.

5. Если возникнет необходимость создания специальной комис-
сии для изучения вопроса, просим учесть следующие соображения:

а) состав комиссии должен охватить видных ученых — специа-
листов различного профиля, а также общественных деятелей, пред-
ставителей творческой интеллигенции, партийно-советских работ-
ников разных республик. При этом 50 процентов состава должны
составлять представители русского народа, живущие и работающие
вне переделов Средней Азии, а также представители братских рес-
публик, а остальные 50 процентов - представители Таджикистана и
Узбекистана на строго паритетных началах;

б) после переписи 1926 года была создана комиссия под предсе-
дательством В.В.Куйбышева, а в послевоенные годы работала ко-
миссия, которой руководил Г.М.Маленков. В течение долгого вре-
мени обе комиссии занимались вопросом о Бухаре и Самарканде, а
также о Сурхан-дарьинекой области. Работа обеих комиссий так и не
была завершена. При недоступности материалов об их работе и си-
лах, помешавших справедливому решению вопроса, можно только
догадываться. В этом, может быть, сыграло свою роль и отношение
И.В.Сталина к проблеме. Ведь он также оставил без всякого внима-
ния неоднократные обращения руководителей Таджикистана по по-
воду положения таджиков в Узбекистане (см. Приложение № 4).

Если и теперь подобная комиссия будет образована, необходимо
обратить особое внимание не только на ее компетентность и объек-
тивность, облеченность всеми соответствующими полномочиями,
но и на создание условий для успешного завершения работы в
строго определенный срок.

6. Нужна широкая разъяснительная работа среди таджикского
населения Узбекистана, необходима длительная систематическая
работа, направленная на освобождение сознания людей от остатков
лживой пропаганды нескольких десятилетий, чтобы люди осознали
правду о себе, о своей национальной принадлежности.

Но в таком деле, как формирование истинного содержания со-
циально-духовного и национального самосознания, очищение его

114
от искажении и ложных наслоений, едва ли можно рассчитывать
только на разъяснение, на средства пропаганды. Должны быть из-
менены сами условия жизни, духовно-нравственные основы соци-
альной действительности, способные сформировать у людей под-
линное человеческое достоинство, истинную национальную гор-
дость. А в Самарканде и Бухаре сложилась такая обстановка, что
подобные коренные изменения возможны лишь вследствие особых
радикальных мер - прежде всего, присоединения к Таджикской
ССР.

Это необходимо для того, чтобы снасти людей от духовно-
нравственной деградации и морально-психологического развраще-
ния, вырвать их из болота жизни, устроенной по законам лжи и
безнравственности, унижения и оскорбления. В данном случае на-
циональный вопрос — не вопрос экономики и сферы материального,
а глубоко духовная проблема, касающаяся нравственных основ бы-
тия человека и морально-политического фундамента общества. Его
радикальное решение следует рассматривать как решительный по-
литический акт во имя важнейшей задачи нашего времени — нрав-
ственного оздоровления советского общества.

Конечно, необходима и открытая дискуссия о Бухаре и Самар-
канде в республиканской печати Узбекистана и Таджикистана, а
также Москвы. Следует дать возможность специалистам и широ-
ким кругам населения высказаться на страницах печати, особенно
ташкентских, бухарских, самаркандских изданий, привести доводы
за и против, всесторонне обсуждать проблему. Это будет способст-
вовать справедливому и относительно безболезненному решению
проблемы.

Следует учесть, что дискуссия более важна именно перед Пле-
нумом ЦК КПСС и другими акциями, а не после них, хотя и после
должна продолжаться эта работа, в частности, и дискуссия.

М. Шукуров - академик АН Тадж. ССР, Институт языка и ли-
тературы им. А. Рудаки АН Тадж. ССР.

Р. Амонов - академик АН Тадж. ССР, Институт языка и литера-
туры им. А. Рудаки АН Тадж. ССР.

А. Мухтаров - член-корреспондент АН Тадж. ССР, Институт
истории, археологии и этнографии им. А. Дониша АН Тадж ССР.

А. Я. Вишневский - доктор исторических наук, Институт исто-
рии партии при ЦК КП Таджикистана.

115
Л. Н. Демидчик - доктор филологических наук, профессор, Ин-
ститут языка и литературы им. А. Рудаки АН Тадж ССР.

Р. Масов - доктор исторических наук, Институт истории, ар-
хеологии и этнографии им. А. Дониша АН Тадж. ССР.

Р. Гаффаров - доктор филологических наук, профессор, Инсти-
тут языка и литературы им. А.Рудаки АН Тадж. ССР.

А. Сайфуллаев - доктор филологических наук, Институт языка
и литературы им. А. Рудаки АН Тадж. ССР.

Б. Фируз - писатель, издательство «Адиб .

Л. Шерали - поэт, журнал «Садои Шарк .

Б. Собир - поэт, Союз писателей Таджикистана.

У. Кухзод - писатель, издательство «Адиб .

А. Самадов - писатель, еженедельник «Адабиёт ва санъат .

Душанбе, 2. 03. 1989.

116
ПРИЛОЖЕНИЯ

Приложение № 1

Краткий обзор фактического материала

Неоспоримо историческое значение национально-террито-
риального размежевания Средней Азии для всех народов региона, в
том числе, таджиков. Таджики, потерявшие еще в XI веке полити-
ческую самостоятельность, благодаря Октябрю вновь приобрели
свою государственность, но уже на новых социалистических нача-
лах. Встав на самостоятельный путь развития, таджики за короткий
исторический срок прошли путь от феодализма к социализму. В
семье советских народов, при их братской помощи, таджики доби-
лись заметных успехов в экономическом и культурном развитии,
активно внесли свой вклад в построение социализма.

Однако, в силу своей половинчатости, нацразмежевание Сред-
ней Азии не выполнило одну из основных своих исторических за-
дач - не смогло поставить прочный заслон на пути давно проводи-
мой политики ассимиляции таджиков.

Исторические судьбы таджиков уже давно тесно переплетены с
судьбами братского узбекского народа, что ярко отражено в мате-
риальной и духовной культуре обоих народов. С совместной жиз-
нью и духовно-творческой деятельностью таджикского и узбекско-
го народов связаны многие замечательные страницы истории ре-
гиона.

Известно, что, начиная с VI века, в занимаемую таджиками и их
предками территорию стали проникать элементы тюркского этно-
са. С начала же XI века тюрки надолго установили здесь свое воен-
но-политическое господство. Новая волна тюрков, на этот раз уз-
бекские племена, хлынули на просторы Средней Азии в XVI веке.
Эти тюрки и дали название узбекскому народу. Ханский режим и
узбекская военно-административная аристократия проводили, осо-
бенно в последние две-три столетия, тюркизацию оседлого населе-
ния - таджиков.

Этому способствовало появление идеологии пантюркизма. По-
ставленная пантюркистами цель - создать ^единое тюркское госу-
дарство от берегов Черного моря до Якутии, способное противо-
стоять угрожающему, якобы, насилию других народов, прежде все-
го, русского, нашли особенно много сторонников в начале XX в.

117
После Октября пантюркизм породил такое агрессивное нацио-
налистическое явление, как узбекский шовинизм, направленный, в
особенности, против таджиков. Оказавшись на гребне революции,
заняв высокие посты в государственном и партийном аппарате, но-
сители пантюркистских идей стали открыто проводить политику
насильственной узбекизации таджикского населения. Им помогали
многочисленные турецкие офицеры-военнопленные (они возвра-
щались на родину через Среднюю Азию, но задержались здесь на
несколько лет и, особенно, широко проникли в органы просвеще-
ния) и националистически настроенная часть татарской интел-
лигенции. Среди видных деятелей пантюркизма были и таджики, в
основном, получившие образование в Турции.

Еще до революции царская администрация часто причисляла к
узбекам долинных таджиков, особенно, двуязычных - знающих
узбекский язык. По этой и ряду других причин, данные о числен-
ности таджиков в Туркестанском крае не всегда соответствуют
действительности. А данные по феодально-патриархальному Бу-
харскому эмирату еще менее полны и достоверны. И по Туркестану
и по Бухаре приводятся разные, иногда противоречащие друг дру-
гу, цифры по численности таджиков. По некоторым сведениям, в
20-х годах нашего века численность таджиков в Средней Азии дос-
тигала 3. 400. 000, в частности, в Бухарской Народной Советской
Республике - 2. 100. 000, Самаркандской области - 750. 000, Фер-
ганской долине - 400.000, других районах - 100.000 (газ. «Зараф-
шон , 11 сент. 1923 г.).

Если считать более достоверными цифры, упомянутые в офици-
альных документах или принятые в научной литературе (не забы-
вая о том, что и они могут быть далекими от точности), необходи-
мо сказать, что в 1918 г. в Туркестанской АССР насчитывалось 1,3
млн. таджиков (ЦГАОР СССР, ф. 1318. on. I, д. 627 (2), лл. 132-
133), а в Бухарской Народной Советской Республике в начале 20-х
годов их численность достигала 800.000 (см. И.И.Зарубин. Список
народностей Туркестанского края. Л., 1925, с. 8). Это значит, что,
даже по явно заниженным данным, таджики по общей численности
- 2,1 млн. человек - занимали второе место в Средней Азии.

Несмотря на это, «когда в 1920 г. была утверждена конститу-
ция Туркестанской республики, то «коренными национальностя-
ми ее были признаны только киргизы, узбеки, туркмены; древ-
нейшие жители края, таджики, были забыты (В. В. Бартольд.
Соч., т. 2, ч. I, М., 1963, с. 468).

118
Так началось официальное непризнание самого факта существо-
вания таджикского народа на данном регионе. До 1924 года в ос-
новных государственных и партийных документах таджики почти
не упоминались. Требования признать существование таджиков
получали суровый отпор. Политика насильственной узбекизации
получала все больший размах. Приведем некоторые факты, пока-
зывающие различные формы и методы жесткой ассимиляторской
политики пантюркистов.

С самого момента образования Бухарской Народной Советской
Республики (1920 г.), по инициативе Файзуллы Ходжаева - Председа-
теля Совета Народных Комиссаров (а с 1924 г. - Председателя СНК
Уз. ССР) все школы были переведены с таджикского на узбекский
язык. Не только Абдуррауф Фитрат (до революции - видный таджик-
ский литератор, получивший образование в Турции) в своем ведом-
стве вынес решение налагать штраф в размере 5 рублей за каждый
случай разговора на таджикском языке (газ. «Таджикистони сурх , 1
сент. 1930, № 196), но и в других органах Бухарской Народной Совет-
ской Республики запрещение таджикского языка осуществлялось ка-
рательными мерами. Запрет на таджикский язык, штраф за таджик-
ский разговор в официальных кругах действовали с начала 20-х годов
и в Самарканде (см. жури. «За партию , 1929, № 1-2).

Более чем двухмиллионный таджикский народ данного региона
остался без периодической печати на родном языке. До революции
первая таджикская газета «Бухорои шариф («Благородная Буха-
ра , 1912-1913) была закрыта эмиром бухарским, а после револю-
ции первый таджикский журнал «Шуълаи инкилоб был запрещен
уже от имени Советской власти. После революции, почти на десять
лег, фактически, прекратилось издание газет, журналов и книг на
таджикском языке.

В защиту таджикского народа выступали известные русские во-
стоковеды академик В. В. Бартольд, профессор А. Семенов, про-
фессор В. Поливанов и др. В 1922 году член коллегии Наркомнаца
Туркестанской АССР проф. А. 3. Шмидт писал: «Вряд ли может
возникнуть сомнение в том, что таджики представляют собой со-
вершенно самобытную единицу среди других населяющих Турке-
стан народностей, остаток древнего, коренного его населения (...).
Исходя из изложенных соображений, приходится разрешить в по-
ложительном смысле вопрос о наличии в Туркестане самобытной
таджикской народности, имеющей, конечно, наряду с другими на-
родностями, такое же право рассчитывать на должное внимание

119
Наркомнаца к своим законным национальным интересам (ЦГА
Уз. ССР, ф. 36, on. I, ед. хр. 195, л. 10).

Но борьба против всего таджикского велась широким фронтом.
Особенно, яростные формы приняла узбекизация накануне нацио-
нально-территориального размежевания Средней Азии и в момент
его осуществления.

В это время шовинисты были вынуждены в какой-то степени
признать существование таджикского народа, но признавали это
территориально только по отношению к Восточной Бухаре - ны-
нешнему центральному и южному Таджикистану. А в Самарканде
и Бухаре все чаще на собраниях можно было слышать такие заяв-
ления: «Каждый, кто поведет школу на таджикском языке, будет
беспощадно выслан в таджикские горы и заменен узбекским учи-
телем , - передает свидетель высказывание одного «просвещенца
(см. «За партию , 1929, № 1-2). Другой «просвещенец - «один из
видных руководителей дела народного образования - так отчиты-
вался о своей «пропагандистской работе: «Среди учителей из са-
маркандцев я провел агитацию и добился их согласия на узбекиза-
цию школ. В крайнем случае, для таджиков мы оставляем пять
школ. Постепенно, в течение одного года, сумеем узбекизирозать
все школы (ПА ТФИМЛ, ф. I, оп. 2, д. 208, л. 8 об.).

«Узбекизировать школу}» было одним из основных лозунгов
20-х годов и он повсюду настойчиво претворялся в жизнь.

Во время нацразмежевания и переписи 1926 года открыто гово-
рилось о том, что у того, кто называется таджиком, отнимут землю
и воду и вышлют в Восточную (Горную) Бухару.

Еще есть свидетели событий, происходивших в Бухаре в 20-е
годы, в частности, следующего случая, молва о котором жива до
сих пор.

В Бухаре есть большая соборная мечеть, где молились по пят-
ницам и праздникам. В центре этой мечети находится крытое воз-
вышение, похожее на беседку. Однажды, после пятничной молит-
вы, накануне нацразмежевания, когда огромная толпа молящихся
еще не разошлась, в мечети появился Файзулла Ходжаев. Он под-
нялся в беседку и обратился с речью к собравшимся, смысл кото-
рой сводился к следующему: В Бухаре нет таджиков, все мы тюр-
ки-узбеки. Кто считает себя таджиком, пусть уезжает в Восточную
Бухару. Раньше бухарские эмиры туда высылали государственных
преступников, а мы никого не высылаем, пусть уезжают сами, но
своего имущества с собой не берут. Их имущество принадлежит

120
Бухаре. В Восточной Бухаре они его еще заработают, - говорил он.

Когда говорил Ф. Ходжаев, в руке у него был револьвер: он под-
нимал револьвер над головой и размахивал им. С револьвером в
руках и решался тогда национальный вопрос!

В том, что слова «нет таджиков, все мы - узбеки!» также пре-
вратились в лозунг, который в период нацразмежевания и переписи
постоянно звучал в таджикских районах Бухары и Самарканда,
можно убедиться и по многим архивным документам (см. Прило-
жение № 5).

В подготовительные работы по осуществлению нацразмежеван-
ния не допускались представители тех групп населения Бухары,
Самарканда и их окрестностей, которые считали себя таджиками.
Не были привлечены к этой работе и специалисты - известные рус-
ские востоковеды, изучающие историю и современную жизнь на-
родов Средней Азии. Впоследствии об этом с горечью писал ака-
демик В. В. Бартольд.

Вступившие в борьбу представители таджикского населения не
имели возможности вести разъяснительную работу: в 1924 г. Сре-
дазбюро ЦК РКГТ(б) дало директиву не допускать публичных дис-
куссий, которые могли бы обострить национальные взаимоотно-
шения (ЦГ1А НМЛ, ф. 62, on. I, д. 22, л. 39-44). Как и следовало
ожидать, эта директива соблюдалась односторонне, развязав руки
активистам узбекизации.

В период нацразмежевания «Правда так охарактеризовала поло-
жение в таджикском вопросе: «Среди таджиков работа не велась и
причины этому следующие: значительная часть территорий со
сплошным таджикским населением (Восточная Бухара, Матча) до
осени 1923 г. была во власти басмачей и участия в жизни советских
республик не принимала: что же касается долинных таджиков, насе-
ляющих часть Самаркандской и Ферганской областей и в большом ко-
личестве живущих в Западной Бухаре (города Ходжент, Самарканд и
Бухара являются по населению таджикскими), то наиболее активная
часть их - горожане, живя бок о бок с узбеками, стали двуязычными, и
интеллигенция их примкнула к более сильной народности - узбекам
(«Правда , 18 сент. 1924 г.).

Тут необходимо добавить, что часть таджикской интеллигенции
примкнула к активистам узбекизации не только в силу заблужде-
ний или корысти, а больше по принуждению, в результате посто-
янных угроз, преследований, репрессий, принимаемых по отноше-
нию к тем, кто считал себя таджиком. Примирившаяся с политикой

121
узбекизации часть таджикской интеллигенции Бухары и Самаркан-
да «прославилась как интернационалисты (и именно в этом смыс-
ле термин «интернационалисть употребляется в некоторых доку-
ментах того времени), а малейшее отклонение от этой политики
рассматривалось как национализм.

Все это привело тогда к резкому фальсифицированному сокраще-
нию численности таджиков на территории нынешнего Узбекистана.
Темпы уменьшения официальной численности таджикского населения
поражают воображение. Если в 1918 г. в Туркестанской АССР таджи-
ков насчитываюсь 1,3 млн. человек, то по переписи 1920 г. там их бы-
ло уже менее 400.000. А темпы сокращения численности таджиков в
городе Самарканде таковы: 1916 - 59.901, 1920 — 44.768, 1926— 10.700.
За первую половину 20-х годов численность таджиков в Самарканде
сократилось в шесть раз, в Бухарской области почти в восемь раз (см.
Приложение № 2).

Результаты переписи 1926 года вызвали бурную реакцию. В Бухаре
и Самарканде прошли демонстрации протеста. Была организована
комиссия по проверке данных переписи. В проверке участвовали даже
медицинские комиссии. Работа комиссий показала, что кое-где люди
смирились с жестокими требованиями беспощадной узбекизации. Так,
врачам МГабриэлян было отмечено, что при обследовании «тогда на
вопрос о национальной принадлежности отвечали: «Раньше мы были
таджиками, а теперь стали узбеками . При этом нередко женская
половина семьи относила себя к таджикам, а мужская - к узбекам
(О; А. Сухарева. Бухара. XIX-начало XX вв. М.: Наука, 1966, с. 122).

Нет сомнения, что такое смирение, признание, что «теперь стали уз-
беками , - результат незаконных насильственных действий, названных
тогда «пропагандой и «разъяснительной работой .

До Октябрьской революции в Бухарском эмирате господствовали
феодально-патриархальные отношения, а Туркестанский край только
вступал на капиталистический путь развития. По этой причине у мест-
ного населения Средней Азии еще не сформировалось зрелое нацио-
нальное самосознание. Только входило в обиход само понятие «нация ,
подлинный смысл которого для многих еще оставался неясным. Этим
воспользовались идеологи узбекского шовинизма, навязчивая пропа-
ганда которых была рассчитана на неразвитость социального и нацио-
нального сознания трудящихся масс. Многие и приняли ее за чисту ю
монету.

В обстановке обмана, беззакония и полного своеволия админи-
стративно-политических кругов было проведено национальное

122
ра межевание. И, естественно, для таджиков оно во многом не ста-
ло подлинным актом свободного волеизъявления и самоопределе-
ния. Им досталось только то, что согласились дать ассимиляторы -
Горная Бухара. Самостоятельность получила лишь третья часть
таджиков - 738.503 человек из 2. 100.000. Две трети остались за
пределами Таджикской АССР. В пределах Узбекистана оказались
все древнейшие культурные центры таджиков - Бухара, Самар-
канд, Ходжент (ныне Ленинабад). Последний был присоединен к
Таджикской республике лишь в 1929 г. - после ее преобразования в
союзную.

Понятно, будучи для таджиков больше навязанным актом адми-
нистрирования и волюнтаризма, чем истинного национального са-
моопределения, размежевание не смогло сыграть свою историче-
скую роль - стать серьезным фактором обеспечения целостности
нации, объединения всего ее экономического и духовного потен-
циала. Размежевание не только не привело к предотвращению аг-
рессивной политики узбекизации, наоборот, создало все условия
для ее форсированной реализации по отношению к двум третям
советских таджиков, причем в районах, экономически и культурно
наиболее развитых. Все эти вновь обретенные возможности асси-
миляторской практики в последующие годы были полностью ис-
пользованы, приобретя особенно грубые формы в Бухаре и Самар-
канде.

Когда впервые возник вопрос о необходимости национального
размежевания Средней Азии, еще не имелось в виду выделение
территориально-административной единицы для таджиков - то-
гда еще в полную силу действовало официальное отрицание их су-
ществования. Затем было решено создать в Восточной Бухаре
Таджикскую автономную область, входящую в состав УзССР.
Только на последней стадии, благодаря решительным действиям
такга патриотов, как Абдукадыр Мухиддинов, Шириншо Шоте-
мор и другие, благодаря поддержке Г. В. Чичерина и позиции ЦК
РКП(б), было принято решение об образовании Таджикской АССР.

Уже тогда существовали все условия,чтобы Таджикистан полу-
чил статус союзной республики. На этом с полным основанием на-
стаивали представители таджикского народа (например, Приложе-
ние № 4). Но этому помешала позиция некоторых руководителей
Туркестанской АССР и Бухарской Народной Советской Республи-
ки, прежде всего, Председателя ЦК КП Туркестана Абдуллы Ра-
химбаева. Председателя СНК БНСР Файзуллы Ходжаева и их ок-

123
ружения, упорно отрицавших существование таджиков в долинной
Средней Азии, особенно в Бухаре и Самарканде. Абдулла Рахимба-
ев, например, в период нацразмежевания настаивал на том, что
«Средняя Азия по национальному составу является страной, где
преобладающей национальностью являются узбеки, киргизы и
туркмены, а затем, значит, отдельные мелкие народности (ЦПА
ИМЛ, ф. 62, оп. 2, д. 87, л. 79). Такая позиция, когда таджики не
упомянуты даже в числе «отдельных мелких народностей , во мно-
гом определяла официальную политику того времена.

Серьезной аргументации такого политического акта, как пере-
дача Бухары и Самарканда Узбекистану, в документах 20-х годов
нет. Несостоятельность приводимых доводов была очевидна еще
тогда и вскоре была подтверждена самим ходом времени. Так, од-
ним из предлогов для оставления Самарканда и Бухары в составе
Узбекистана служило то, что эти области якобы являются состав-
ной частью сложившегося экономического комплекса долинной
Средней Азии и их подчинение отсталому горному Таджикистану
вредно сказалось бы на экономическом развитии региона. Такой же
довод был выдвинут и по отношению к Ходжентской области, эко-
номически тесно связанной тогда с Ферганской долиной, и по от-
ношению к Ура-Тюбе, Пенджикенту и другим районам. Но когда
эти районы и Ходжентская область все-таки были включены в со-
став Таджикской республики, экономика Средней Азии, в частно-
сти Ферганской долины, от этого не пострадала, а произошло об-
ратное: значительно возрос социально-экономический потенциал
Таджикистана, а это способствовало экономическому развитию
всего Среднеазиатского региона. Мы уверены, что если тогда же и
Самаркандско-Бухарский экономический район оказался бы в со-
ставе Таджикской республики, то она имела бы не меньше возмож-
ностей в своем экономическом и культурном прогрессе.

Экономическое и культурное ослабление Таджикистана, кото-
рое являлось целью шовинистов и которого они добились, пошло
только во вред развитию всего региона.

Несостоятельны и другие аргументы, выдвинутые тогда в поль-
зу оставления Самарканда и Бухары в составе Узбекистана.

Суть этой «аргументации ярко выразил председатель Комис-
сии по определению границ между Таджикистаном и Узбекиста-
ном, когда этот вопрос еще раз возник в 1929 г. На заседании ко-
миссии им было прямо заявлено: «Бухара для таджиков не подхо-
дящий кусок (ЦПА ИМЛ, ф. 62, оп. 2, д. 1744, л. 36). Вот и все!

124
Бухара и Самарканд должны были символизировать величие
идей великодержавного шовинизма. Поэтому, столицей Узбекиста-
на в 1924 году и стал Самарканд, который некогда был столицей
Тимура. Именно тогда стало святым все, что было связано с име-
нем Тимура.

Да, Бухара и Самарканд с XI века неоднократно были столицами
разных тюркских, в том числе узбекских, ханов, но по всем пара-
метрам этнической и историко-культурной характеристики всегда
оставались таджикскими землями.

Исторические судьбы таджикского народа и его культуры еще с
древнейших времен тесно связаны с Самаркандом и Бухарой. Зерав-
шанская долина — древний Согд, который разделялся на Самарканд-
ский и Бухарский Согды, - родина таджиков и их предков, колыбель
их социально-исторического бытия и духовной культуры. Чтобы под-
твердить это, упомянем только об одном факте.

В IX-X веках, именно в Бухаре и Самарканде, сформировался, на
основе местных говоров, таджикский литературный язык (тогда
называемый фарси-дари), которым и поныне пользуются таджики
как в Советском Союзе, так и в Афганистане, Иране и др. стран.

Тогда же в Бухаре - столице мощного феодального централизо-
ванного таджикского государства Саманидов, образованного в
ходе борьбы народов края против арабских завоевателей, сформи-
ровалась таджикская классическая литература, в последующие
века постепенно расширившая сферу своего бытия на Иран, Афга-
нистан, Индию. Она называлась персидской литературой, а ныне в
Советском Таджикистане именуется персидско-таджикской или
таджикско-персидской. В течение тысячи лет Бухара и Самар-
канд были в числе основных центров развитш таджикского языка,
литературы, искусства, дали множество видных таджикских
ученых, поэтов и писателей, мастеров искусств. Один лишь биб-
лиографический указатель их имен составил бы большую книгу
(см. Приложение № 3).

А можно ли назвать, например, представителей узбекской ли-
тературы, которых дали Бухара и Самарканд? Нет, такого списка не
составишь! Это мы считаем существенным фактом, красноречиво
говорящим о том, к какой народной почве культуры относятся эти
области.

Крайне важно подчеркнуть, что классическая литература, ос-
новы которой заложены в IX-X веках, остается живым элементом

125
современной культуры таджиков, легко доступной им поныне и по
языку, и по образной структуре.

Подчеркнем и такой факт. Через тысячу лет, уже в наше время,
в 30-е годы, процесс демократизации таджикского литературного
языка завершился опять-таки, главным образом, на основе бухар-
ско-самаркандских говоров, а впоследствии расширил свой фонд за
счет диалектов и говоров других районов, населяющих таджика-
ми.

И еще: основоположник таджикского советской литературы
Садриддин Айни (1878-1954) — сын Бухары и с 1917 г. до конца
жизни жил в Самарканде, что отражает в себе историческую
закономерность: не только формирование таджикского литера-
турного языка и классической литературы в X веке, но и зарожде-
ние таджикской литературы социалистического реализма также
связано с Бухарой и Самаркандом. Будучи большим знатоком на-
родной жизни, истории, литературы и языка, С.Айни завершил
процесс демократизации таджикского литературного языка.

Возмутительно, что ныне на родине С.Айни — кишлаке Соктаре
под Бухарой уже давно нет таджикской школы!

С потерей Бухары и Самарканда в 1924 году таджики утратили
значительную, можно сказать, основную часть собственных исто-
рических корней. Это было потерей того, без чего таджики на про-
тяжении многих столетий не мыслили себя. Образование Таджик-
ской автономии в Горной Бухаре означало, что таджики получили
свою государственность лишь на далекой, экономически и куль-
турно отсталой окраине своей родины. У них были отняты сердце-
вина их родины, колыбель их языка, литературы, искусства, духов-
ные основы их бытия. Это до сих пор остро ощущается и в эконо-
мическом развитии Таджикистана, и в формировании националь-
ного самосознания таджиков, и в их духовном росте.

Газета «Известия в 1924 г. писала об итогах размежевания, что
Таджикистан - единственная советская республика, не имеющая ни
одного города. Ведь тогда и Ходжент оказался в Узбекистане. На-
стойчивое стремление лишить таджикский народ его прославлен-
ных городов имело целью лишить его «главных двигателей про-
гресса , окончательно «загнать его в высокие горы .

То, что к таджикам была допущена вопиющая национальная не-
справедливость, известно было еще тогда, в 20-х годах. Тогда же
многое в размежевании было признано ошибочным. В частности,
Председатель Средазбюро ЦК РКП(б) И. А. Зеленский в 1924 г.

126
подчеркивал, что «здесь еще много недоделанного, эта работа про-
делана топором (ЦПА НМЛ, ф. 62, оп. 2, д. 177, л. 41).

Кое-что из «проделанного топором впоследствии было исправле-
но. Но в главном не последовало изменений: решение вопроса о Са-
марканде и Бухаре все откладывалось, так беспрепятственно продол-
жалась там политика узбекизации.

Руководители Таджикской республики (например, Нусратулла
Mokcvm Лутфуллаев, Шотемор, Абдукадыр Мухиддинов и другие),
начиная с 1924 года, в разное время неоднократно письменно обраща-
лись к Сталину по поводу неверной организации нацразмежевания, о
положении таджиков в Узбекистане, о Бухаре и Самарканде (см.
Приложение № 4), но никаких ощутимых мер не было предпринято^

Еще 15 ноября 1924 г. «Правда писала о слабости вновь обра-
зованной Таджикской АССР, о неимоверной трудности ее задачи
«приступить к самостоятельной государственной жизни , о том, что
«своими силами с этой задачей таджики не справятся , и поэтому
«необходимо оказать им в этом реальную помощь , в частности «во
всех местностях, населенных таджиками, школы открывать на та-
джикском языке .

Тогда Узбекистан обязался всемерно помочь Таджикистану, со-
действовать развитию его экономики, культуры, народного образова-
ния, подготовке высококвалифицированных кадров. Как и следовало
ожидать, эти обязательства выполнялись крайне неудовлетво-
рительно. Так, в 30-е годы и последующие десятилетия, в Узбекистане
делалось все, чтобы довести до минимума связи таджикского населе-
ния с Таджикистаном, чтобы оно не знало истины о самом себе, о сво-
ей национальной принадлежности и забыло свои социально-истори-
ческие истоки, чтобы у него формировалось неверно ориентированная
историческая память.

Для этого было мобилизовано все, и прежде всего, школа. В 30-е го-
ды был введен в обиход антинаучный термин «таджикоязычные узбе-
ки , к которым причислялись таджики Узбекистана. Так был «научно
обоснован перевод открытых в Самарканде и Бухаре в конце 20-х го-
дов таджикских школ на узбекский язык обучения. Как в 30-е, так и в
40-е и 50-е годы, количество таджикских школ в Бухаре и Самарканде
иногда несколько увеличивалось, что явилось результатом упорной
борьбы некоторой части населения и отдельных лиц (некоторое из них
впоследствии поплатились за это), а потом постепенно падало.

Резко сократилось количество таджикских школ в период застоя, в
годы господства рашидовщины:

127
Бухара:

1966-1967 учебный год: в области 36 таджикских школ, в том
числе в гор. Бухаре - 6.

1987 год: в области — 11, в городе - ни одной.

Самарканд:

1964-1965 учебный год: в области - 32 таджикские школы, в том
числе в гор. Самарканде - 20.

1987 год: фактически все школы переведены на узбекский язык
или стали смешанными. Из 236 таджикских классов 1964-1965 учеб-
ного года в 1987 году осталось только 114, т.е. количественно сокра-
тились вдвое.

Поводом для закрытия таджикских школ и классов часто служит
«нежелание родителей отдавать своих детей в таджикскую школу.
Что можно сказать по этому поводу? Конечно, этому можно пове-
рить. Ведь в Узбекистане созданы такие условия, что невыгодно
отдавать детей в таджикскую школу. Человек с таджикским обра-
зованием нигде не сможет работать, будет лишен перспективы, да-
же не будет иметь возможности поступить в вуз: в Бухарских вузах
нет таджикских групп, из Самаркандских вузов только два факуль-
тета пединститута и филологический факультет университета име-
ли таджикские группы. Выпускников таджикских школ Узбекиста-
на не принимали в вузы Таджикистана: нет мест для приезжих из
других республик.

И вот детям приходится «добровольно идти в узбекскую шко-
лу. Ученики и учителя - таджики, а урок ведется на узбекском язы-
ке, причем ломаном. Семилетнего ребенка в I классе учат грамоте
на узбекском, которого он еще не знает (ведь двуязычие приходит
гораздо позже). Такая практика обучения противоречит принципам
педагогики и психологии, замедляет интеллектуальный рост детей,
задерживает развитие их мышления. В результате они фактически
не знают ни родного языка, ни узбекского (учитель Бухарского
района констатирует: «Заканчивающие наши школы не умеют пра-
вильно и без ошибок говорить ни на узбекском, ни на таджикском
литературном языке - газ. «Бухоро хакикати , 11 марта 1988 г.).
Главный результат узбекизации образования - интеллектуальная
ущербность молодого человека.

Необходимо подчеркнуть, что подобной проблемы нет у узбек-
ского населения Таджикистана. Перед узбеками Таджикистана
обычно не встает вопрос, например, о том, как их ребенок потом
будет жить и работать в Таджикистане, если его отдать в уз-

128
бекскую школу. В Таджикистане, как и во многих других наших
республиках, для дальнейшей учебы — получения высшего образова-
ния, вообще для жизни и работы, не имеет значения, на каком
языке — таджикском, русском или узбекском — человек получил
среднее образование. Значит, можно создать такие условия, когда
представители братских народов для нормальной жизни и дея-
тельности имели бы равные возможности, не зависящие от их
национальной принадлежности или языка обучения. А в Узбеки-
стане для таджиков нет таких условий, вернее, эти условия наме-
ренно ликвидированы.

Ярким проявлением здорового сосуществования таджикского и
узбекского народов является традиционное (конечно, доброволь-
ное) двуязычие таджиков в местах совместного проживания, о ко-
тором мы не раз упоминали.

В вузах Таджикистана функционируют узбекские группы^ В Та-
джикистане, кроме республиканской ежедневной узбекской газе-
ты «Совет Тожикистони , выходят, полностью или частично, на
узбекском языке девятнадцать областных и районных газет, дей-
ствуют узбекский театр, узбекские самодеятельные коллективы
и т.д.

Абсолютно другую картину мы видим в Узбекистане. Там выхо-
дит единственная таджикская газета «Хакикати Узбекистон , и то
три раза в неделю. В областях и районах в последние пятьдесят лет —
до 1988 года не выходило ни одной таджикской газеты. Самарканд-
ский и Бухарский театры ставят спектакли только на узбекском язы-
ке (за всю свою историю Бухарский драмтеатр осуществил поста-
новку лишь одной пьесы на таджикском языке, и то в связи с его га-
стролями в Афганистане). В Самарканде, Бухаре и других районах,
где живут таджики, не увидишь лозунга или надписи на таджикском
языке. Корейцы, уйгуры, крымские татары и другие народы в Узбе-
кистане имеют свои самодеятельные и профессиональные художест-
венные коллективы, а у таджиков таковых нет.

Лишены таджики всего этого в Узбекистане, особенно в Буха-
ре и Самарканде, по той причине, что они там считаются узбе-
ками, что официально зафиксировано в их паспортах.

Еще в 1929 году инструктор ЦК ВКП(б) Амосов на заседании
ЦК о положении таджиков в Узбекистане сказал: «Мы наблюдаем
процесс насильственной ассимиляции национальных меньшинств
путем скрытия их национальности и превращения их в узбеков.
Даже партийцы боятся, скрывают свое национальное происхож-

129
дение и непременно записываются узбеками (ЦПА НМЛ, ф.62, оп.
2, д. 1744, л. 10),

Широкое развитие получило эго позорное репрессивное явление
в 30-е и 40-е, особенно в 60-70-е годы. А. Каримов, когда стал пер-
вым секретарем Бухарского компартии обкома, на одном из первых
заседаний бюро обкома со всей категоричностью поставил задачу:
«Изжить в Бухаре таджикский дух, добиться этого во что бы то ни
стало .

Политика «изживания таджикского духа - насаждения всего
узбекского- открыто проводилась всюду и во всех сферах жизни - в
языке, литературе, искусстве, народном образовании, паспортиза-
ции.

Получить в Бухаре и Самарканде паспорт, где было бы указано,
что владелец — таджик, почти невозможно. Во времена Рашидова
были «исправлены некоторые «недоработки в этом деле: многие
из тех, кто имел паспорт таджика, вдруг стали документально чис-
литься узбеками. Группа жителей Шафирканского района Бухар-
ской области (40 человек) в письме от 31 декабря 1987 г., отправ-
ленном в ЦК КП Таджикистана, пишут: «До 50-х годов наши отцы
и деды по документам числились таджиками. Потом их докумен-
ты (свидетельства о рождении) заменили на новые. В результате
и мы оказались узбеками. Теперь в Бухаре, якобы, нет таджиков .

В условиях столь вопиющего беззакония люди и не хотят иметь
паспорт таджиков. И можно ли после этого удивляться тому, что ь
годы застоя процветали такие явления, как рашидовщина и ади-
ловщина? Сами они, эти явления, во многом порождение той во-
пиющей социальной несправедливости, тех методов террора и за-
пугивания, которые уже давно применялись в Узбекистане и из-
нутри разрушали нравственные устои общества.

Результаты этой политики таковы: если в начале 20-х годов на
территории нынешнего Узбекистана таджиков было около 2 млн
человек, то по переписи 1979 г. их оказалось 594.627. Если в первые
годы революции таджики по общей численности в Средней Азии,
т е. в основном на нынешней территории Узбекистана (тогдаш-
ние Туркестанская АССР и Бухарская НСР), занимали второе ме-
сто, то теперь они там находятся на 6-м месте и составляют
лишь около 4 процентов населения. Даже в Бухарской области та-
джики по численности сейчас оказачисъ на 5 месте и составляют
1,6 процента населения (19.728 человек). В Самаркандской облас-
ти они составляют 4,1 процента (см. Приложение № 2).

130
Лжива такая статистика! Нет, не вымерли таджики в Бухаре и
Самарканде! Из года в год растет их численность, как и числен-
ность других многодетных народов Узбекистана и всей Средней
Азии. Непосредственное ознакомление с положением в Бухарской
области показывает следующее:

в гор. Бухаре таджики составляют более 60, а узбеки не более
10 процентов населения;

в Рометанском районе из зафиксированных нами 140 селении,
таджикских - 75, узбекских - 48, смешанных таджикско-
узбекских - 9, туркменских - 6, туркмено-казахских -2,

в Шафирканском районе селений 135, из них таджикских - 55,
узбекских - 73, смешанных таджикско-узбекских - 24, таджикско-
туркменских -1, туркменских- 2.

При этом, необходимо подчеркнуть следующее: в Шафиркан-
ском, Рометанском и ряде других районов Бухарской области та-
джикские селения крупнее узбекских и численностью населения на-
много превосходят их.

Таджики составляют значительную часть населения также в
Гиждуванском, Свердловском и других районах Бухарской области.
Примерно такую же картину можно наблюдать и в гор. Самар-
канде, Самаркандском, Кизилтепинском и Советабадском районах
области.

Таково истинное положение. Оно разительно отличается от
официальных данных. Официальные сведения отражают истинное
положение в другом смысле, в смысле бесправия таджикского на-
селения в Узбекистане, лишенного возможности открыто и с гор-
достью говорить о своей национальной принадлежности. То, что
«даже партийцы боятся и непременно записываются узбеками о
чем говорилось в 1929 г., все продолжается. А тем временем в Уз-
бекистане, за счет других народов растет постпенно численность
узбекского народа (в чем, мы уверены, он сам нисколько не вино-
вен) и, параллельно, мощь Узбекистана, его место среди других
союзных республик.

С 30-х годов проявилась еще одна тенденция - узбекизация ис-
тории. Особенно большое развитие она получила в последние де-
сятилетия. Суть ее заключается в том, что если население Самар-
канда и Бухары - узбеки, то, естественно, все созданные там на
протяжении многих столетий духовные ценности принадлежат уз-
бекам. Исторические памятники науки и культуры, великие уче-
ные, писатели, мастера искусства прошлого объявлены узбекскими.

131
В научных трудах, в научно-популярных работах по истории про-
водится мысль о том, что еще в XIV-XV веках, т.е. со времени Ти-
мура, в Средней Азии сплошной массой жили только тюрки и уз-
беки. Иногда, вскользь упоминается, что отдельными островками в
городах существовали и таджики. Такие антинаучные взгляды про-
скальзывают даже в некоторых московских и ленинградских изда-
ниях.

Если на узбекском языке издаются работы московских и ленинг-
радских специалистов, где историческое прошлое Средней Азии
освещено объективно, где, например, говорится о персидско-
таджикской литературе прошлых веков и ее представителях и т.д.,
то текст тщательно очищается от слов «таджик и «таджикский (в
лучшем случае, последнее заменяется на «персидский ).

В справочниках, туристических путеводителях, даже в Узбек-
ской советской энциклопедии, имена ученых, писателей, мастеров
искусства Бухары и Самарканда прошлых столетий часто даются
без указания на то, что они представители таджикской культуры.
Упоминается только о том, что они родились и жили в Самарканде
или Бухаре. Это рассчитано на неосведомленного читателя, кото-
рый должен думать, что раз они родились и жили в Самарканде
или Бухаре, значит, они принадлежат узбекскому народу.

По такому же «принципу пищутся и художественные произве-
дения на исторические темы. В романах, поэмах, драмах узбекских
писателей о далеком или недавнем прошлом Средней Азии вся ис-
тория приписывается узбекам, как коренное население там живут и
действуют только они. Основную мысль этих произведений выра-
зил персонаж романа М. Махмудова «Вечные вершины , кото-
рый говорил о Бухарском эмирате и Туркестанском крае середины
XIX века: «Эта земля, этот край принадлежат узбекам! Все уз-
бекское...» (журн. «Шарк юлдузи , 1981, № 10, с. 71).

Как видим, широко пропагандируемое в 20-х годах утвержде-
ние: «нет таджиков, все мы - узбеки жило и в 30-40-е годы, живет
и ныне.

По каждому из этих вопросов, при необходимости, мы можем
представить огромный фактический материал, свидетельствующий
о широком размахе фальсификации истории в Узбекистане.

Своего рода историко-культурные приписки, попытки удревне-
ния и улучшения собственной истории, игнорирование историче-
ской роли других народов, особенно таджикского, оказывают
вредное воздействие, прежде всего, на духовно-нравственное устои

132
самих нынешних узбеков, на их самоосознания. Мы давно наблю-
даем, что социально-историческое самопознание уже нескольких
поколений узбекской молодежи, ее историческая память имеют во
многом неверную, зачастую, ложную ориентацию; не всегда соот-
ветствуют действительности ее представления о самой себе, о соб-
ственном народе и его истории, о других народах, в частности, о
таджиках.

Мы с полной ответственностью заявляем, что узбекский велико-
державный шовинизм 20-х годов не искоренен и поныне. Эта на-
цгюналистическая идеология и сегодня продолжает отравлять
сознание узбекской молодежи ядом национального тщеславия и
национальной исключительности, порождает такие нездоровые
явления, как пренебрежительное отношение к другим нациям, осо-
бенно, к таджикам. В этом можно убедится по эссе известного
узбекского поэта Мухаммада Али «Познай себя , опубликован-
ное 30-31 августа 1988 года в молодежной газете «Ёш ленинчи .

Конечно, любое проявление национализма, особенно воинст-
вующий шовинизм, производит разрушающее воздействие, прежде
всего, на собственный народ, именно в его среде, прежде всего,
создает нездоровый нравственно-психологический климат. Боль-
шой вред нанес он и взаимоотношениям таджикского и узбекского
народов.

Мы должны учесть и то обстоятельство, что все это происходит
на глазах у всех, известно, в той или иной мере, даже общественно-
сти других республик не только Средней Азии, а далеко за ее пре-
делами. Гости из других регионов нашей страны, посещающие Бу-
хару и Самарканд, быстро убеждаются в неблагополучии «нацио-
нальной обстановки . А это тоже отрицательно действует на соз-
нание. Мы не говорим уже об иностранцах, особенно из Афгани-
стана, Ирана и Индии, где особо заинтересованно следят за всем,
что происходит в Средней Азии.

Давно назрела необходимость исправить положение, устранить
допущенную национальную несправедливость, порождающую все
более губительные социально-нравственные и национально-
психологические последствия. Восстановление справедливости на
пользу не только таджикскому и узбекскому, но и другим совет-
ским народам. Этого требуют интересы упрочения социальной
справедливости и демократических основ советского общества в
ходе революционной перестройки. Нравственное очищение в на-
шей многонациональной стране ныне немыслимо без торжества

133
национальной справедливости, если она была где-либо в какой-то
мере нарушена в годы нажима и командно-административного
управления.

Отсюда настоятельная необходимость рассмотрения на соответ-
ствующем официальном уровне вопрос о включении в состав Тад-
жикской ССР Бухарской и Самаркандской областей с районами,
где значительна численность таджикского населения.

Мы считаем, что нет ни экономических, ни географических, ни
каких-либо иных факторов, препятствующих присоединению Бу-
хары и Самарканда с вышеназванными районами к Таджикистану.

Напомним, что в 20-30-е и 40-е годы неоднократно возникал во-
прос о Бухаре и Самарканде. Его поднимали таджикская интелли-
генция, руководство Таджикской республики. Так, первый Предсе-
датель Совета Народных Комиссаров Таджикистана Абдукадыр
Мухиддинов, настойчиво выступавший против узбекского шови-
низма, был убежден, что «положение, какое имеется в настоящее
время, безусловно, является противоестественным (журн. «За
партию , 1928, № 9, стр. 66). И. Зеленский, также, не только при-
знавал, что размежевание 1924 г. - это работа, «проделанная топо-
ром , но и считал необходимым в дальнейшем пересмотр границ
«в зависимости от воли и желания населения (подчеркнуто на-
ми; см. его статью «Национально-государственное размежевание
Средней Азии в кн. «На историческом рубеже . - Ташкент, 1924).

После XXVII съезда КПСС многие, из числа таджикского насе-
ления Самарканда и Бухары, несколько раз обращались в выше-
стоящие инстанции с жалобами на свое положение. В результате
начались контакты между ЦК КП Узбекистана и Таджикистана с
целью сотрудничества и удовлетворения просьб таджиков Узбеки-
стана. ЦК КП Узбекистана в 1988 году разработал план меро-
приятий: открытие таджикских школ (с оговоркой - если изъявят
желание родители), таджикских групп в некоторых вузах (с ого-
воркой - если будут желающие), издание таджикских газет (ко-
нечно, если будет подписка), трансляция передач таджикского
телевидения и т.д.

Между тем, не один раз в Узбекистане под давлением общест-
венности принимались аналогичные решения, намечались подоб-
ные мероприятия. Но ни одно из них не было выполнено, и поло-
жение не только не улучшалось, а все ухудшалось. Конечно, теперь
больше надежды на то, что намеченное будет осуществлено. Но
намечено мизерное. Из изложения планов ЦК КП Узбекистана

134
(опубликованных, кстати, почему-то только в областных газетах
Таджикистана и не попавших на страницы республиканской печати
ни в Таджикистане, ни в Узбекистане) видно, что и на этот раз нет
намерения решительно изменить положение и ликвидировать по-
следствия вредоносной политики узбекизации. Об этом свидетель-
ствует и то, что еще не успели начать осуществление намеченных
мероприятий, как уже выдвинули ряд «доводов против открытия
таджикских школ в Бухаре (см. газ. «Советская Бухара от 30 апр.
1988 г., интервью секретаря обкома). И, действительно, в 1988-89
учебном году в гор. Бухаре открыт всего один таджикский класс.
В Бухарской области в сентябре 1988 г. открыто 10 новых тад-
жикских классов. А ведь в конце 50-х годов количество таджик-
ских школ в области доходило до 100! Теперь 10 классов вместо
100! школ!

Мы давно убедились в том, что положение таджиков Самаркан-
да и Бухары можно изменить только комплексом радикальных мер.
На наш взгляд, главным в этой системе мер должно быть включе-
ние таджикских районов этих областей в состав Таджикской ССР.

Если будет создана комиссия для всестороннего изучения воп-
роса, она должна состоять преимугцественно из специалистов,
людей нейтральных, способных объективно разобраться в суще-
стве проблемы, в ошибках, допущенных в 20-е годы, и дать пра-
вильную политическую оценку последствиям этих ошибок.

Подготовку материалов для комиссии можно поручить Акаде-
миям наук Таджикской и Узбекской ССР, Институту марксизма-
ленинизма при ЦК КПСС, Институтам истории партии Таджи-
кистана и Узбекистана, Институту востоковедения и Институ-
ту истории АН СССР и другим компетентным научным учрежде-
ниям.

Сейчас мы должны иметь возможность открыть людям глаза на
истину, на полную несостоятельность действовавшей многие годы
фальсификаторской пропаганды. Люди должны знать правду о сво-
ей национальной принадлежности. Отсюда - необходимость разъ-
яснительной работы среди таджикского населения Самарканда и
Бухары. Такую работу, очевидно, должны вести местные работни-
ки, местная интеллегенция, общественные организации при актив-
ном участии специалистов из Таджикистан - ученых, писателей,
представителей творческих союзов и т. д. Должны быть созданы
условия для бесприпятственного проведения такой работы. Нет
сомнения в необходимости такой же работы среди узбекского на-

135
селения не только Бухарской и Самаркандской, но и других облас-
тей Узбекистана.

Сейчас советское общество заново переосмысливает свою исто-
рию. Вдумчивое переосмысление собственного пути, всех его плю-
сов и минусов должно стать надежной гарантией необходимости
происходящих в стране перемен, мощным идеологическим подкре-
плением перестройки, демократизации советского общества. Этот
процесс должен стать нравственным ориентиром в подлинном об-
новлении, укреплять веру в торжество идеалов социализма.

По нашему глубокому убеждению, важным звеном в цепи этого
сложного процесса для народов Средней Азии будет исправление
грубых ошибок, допущенных при национально-территориальном
районировании этого региона.

Приложение № 2

Таблица № 1

Численность таджиков в Бухаре

Начало 20-х годов 1924 г. 1926 г. 1959 г. 1970 г. 1979 г.
Обл. 160.000 42.482 22.387 16.026 19.585 19.728

Таблица № 2

Численность таджиков в Самарканде

1916 г. 1920 г. 1926 г. 1959 г. 1970 г. 1979 г.
Обл. 236.957 120.361 ? 45.314 62.826 86.557

136
Приложение № 3

1. Таджикские писатели, поэты и прозаики
- выходцы из Бухары

(Краткий список)

1. Муради - IX-X вв.

2. Бал’ами Абулфазл - IX-X вв.

3. Абуисхак Джуйбари - X в.

4. Сипехри - X в.

5. Абулмасал — X в.

6. Джуллаб-Хв.

7. Равнаки - X в.

8. Шакир - X в.

9. Ибн Сина (Авиценна) - Х-Х1 вв.

10. Амъак - Х1-ХП вв.

11. Джавхари Заргар -1120-1180.

12. Ауфи Мухаммад-1172-1242.

13. Носир - 1305-1371.

14. Исмат- 1367-1436.

15. Хаёли- 1380-1447.

16. Сайфи - 1431-1504.

17. Мушфики- 1538-1588.

18. Нисори-XVlB.

19. Пахли - 1581-1650.

20. Шавкат-XVII в.

21. Мулхам - XVII в.

22. Кироми - XVII-XVIII вв.

23. Имло-ум. 1749.

24. Ворас - XVII-XVIII вв.

25. Содик Мунши - 1758-1819.

26. Ато - XV1II-XIX вв.

2 7. Фитрат Курбанхан - ум. 1888.

28. Возех- 1818-1893.

29. Исо-1827-1888.

30. Савдо- 1825-1873.

31. Дониш - 1826-1897.

32. Музтариб - XIX в.

33. Сарир-Х1Хв.

34. Назим Бебок - 1832-1883.

137
35. Ҳайрат-1876-1902.

36. Азим Сами - 1837-1908.

37. Сирадж Хаким-ум. 1913.

38. Садр Зиё - 1865-1932.

39. Фитрат Абдуррауф - 1886-1938.

40. Айни - 1878-1954.

41. Хамди-ум. 1938.

42. Мунзим-ум. 1932.

43. Пайрав - 1899-1933.

44. Рахими М. - 1901-1968.

45. Икрами Дж. - род. в 1909.

46. Гульчехра - род. в 1928.

47. Акобиров Ю. - род. в 1937.

2. Таджикские писатели, поэты и прозаики
выходцы из Самарканда

(Краткий список)

1. Абухафс Согди - VII в.

2. Абулянбаги - VIII в.

3. Рудаки - 858-941.

4. Маншури - XI в.

5. Дебоджи-Х1в.

6. Рашиди - XI-XII вв.

7. Сузани - 1091-1173.

8. Рухани - XII в.

9. Ашрафи - ХП в.

10. Захири-ХПв.

11. Низами Арузи - XII в.

12. Бисэти-XVb.

13. Мирза Хаджи - XV в.

14. Давлятшах - XV в.

15. Мутриби - XV в.

16. Ашки-XV в.

17. Афзали-ХУв.

18. Дарвеш-XVe.

19. Масехи-XVB.

20. Завки - XV в.

21. Рухи-XVe.

22. Адо-ум. 1595/96.

138
23. Саме Мулхам - XVII в.

24. Файяз-ХУПв.

25. Фитрат Зардуз - XVII в.

26. Малехо-ум. 1690/91.

27. Наво - ум. 1671/72.

28. Махмур - ум. 1648.

29. Манзур - XVII в.

30. Сипанди - род. 1829/30.

31. Наво-ум. 1874.

32. Фикри - род. 1871/72.

33. Аджзи- 1865-1927.

34. Васли-1870-1929.

35. Тамхид- 1891-1967.

36. Гани Абдулло - 1912-1984..

37. АхрариХ. - 1913-1983.

38. Юсуфи X. 1916-1945.

39. Бако-заде Н. - род. 1935.

40. Дехоти А. - 1911-1962.

41. Мухаммадиев Ф. - 1928-1986.

42. Ниязи Ф. - род. 1914.

43. Хади-заде Р. - род. 1928.

44. Рахим Хашим - род. 1908.
Приложение № 4

ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА

ТОВ. СТАЛИНУ
Копия: Среднеазиатское Бюро ЦК ВКП(б)
ТОВ. ЗЕЛЕНСКОМУ
и Подотдел Нацменьшинств ЦК В КП (б)

О КУЛЬТУРНОМ И СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОМ
ПОЛОЖЕНИИ ТАДЖИКОВ НА ТЕРРИТОРИИ
УЗБЕКСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

После национально-территориального районирования Средней
Азии, на территории Узбекской республики, в числе других нацио-
нальностей, остается приблизительно восемьсот тысяч таджиков,
тесно связанных с народностями Узбекистана. При Социалистиче-
ской республике и при наличии соответствующих директив ком-
мунистической партии по национальному вопросу, казалось бы
странным напоминать и требовать особого внимания в отношении
этой таджикской массы населения, но этого требует их современ-
ное положение.

Я считаю своим партийным долгом обратить внимание Цен-
трального Комитета ВКП(б) в настоящей записке на ряд моментов.

Начну с описания положения таджиков на территориях бывших
Туркестанской и Бухарской республик до размежевания.

Сначала отвергалось само существование таджиков, за исклю-
чением территорий Горного Бадахшана — Западного Памира (см.
газеты на узб. языке «Зеравшан и «Туркестан за декабрь, январь
и февраль 1924 г.). Так было и в то время, когда таджиков по офи-
циальным статистическим данным по Туркестанской республике
насчитывалось до шестисот тысяч. На территории той же Турке-
станской республики, по тем же данным, существовало туркменов
до двухсот девяносто тыс., которые имели возможность издавать
на своем родном языке литературу, иметь школы и т. д.

Таджики были лишены всего этого. В Бухарской республике
насчитывалось восемьсот две тысячи таджиков и двести тысяч
киргизов. Киргизы имели свои школы, кроме того, при Бухар-
ском ЦИКе имели Киргизский отдел. Таджики же лишены были
права говорить на родном языке. Их язык считался эмирским

140
языком, хотя сам эмир был узбеком, но в его эмирате государ-
ственным языком являлся таджикский язык, как наиболее
культурный и литературный язык, принятый не только в
Средней Азии, но и в Персии, Афганистане и Индии. Это, ведь,
так же нелепо и дико, как если-бы после революции в России
стали бы преследовать русский язык на том основании, что
этот язык был государственным языком правительства Нико-
лая II.

До размежевания поднять этот вопрос было неуместно, да и не
было времени - мешало и басмачество и общее состояние страны
и, наконец, разные течения и группировки среди народностей этих
республик. В это время узбеки ввели в таджикских школах препо-
давания на узбекском языке, хотя таджикский язык является доста-
точно культурным и имеет богатую литературу. С этого времени
таджики лишаются возможности учиться на родном языке.

Такое положение вещей вполне соответствовало и соответст-
вует взглядам панисламистских, пантюркистских и панузбекских
кругов современной узбекской интеллигенции и духовенства.

Разрешение таджикского вопроса имеет огромное значение для
всего Союза ССР, ибо кроме Средней Азии, таджики составляют
огромную часть жителей смежных государств (Персия, Афгани-
стан, Индия - см. Прилож. № 1). Но Коммунистическая партия Уз-
бекистана таджикскому вопросу не уделяет времени, ибо, сами ме-
стные парторганизации Узбекистана состоят частично из элемен-
тов, подверженных влиянию этих шовинистических кругов. Такое
определение местных организаций к таджикскому вопросу чревато
рядом опасностей.

Эта мысль будет вполне понятной, если мы сделаем следующий
анализ:

Таджикская Автономная Республика объединяет горних таджи-
ков бывшей Восточной Бухары — Горного Бадахшана (Западного
Памира) и некоторые районы бывшей Самаркандской области. Эта
часть населения таджиков, главным образом, крестьянство, являет-
ся наиболее отсталой, как культурно, так и экономически. Наибо-
лее же культурная и организованная часть таджикского населения
(городское население, занятое в торговле, промышленности и ре-
меслах и трудовая интеллигенция) остается на территории Узбек-
ской республики (см. Прилож. № 2). Между тем, именно эту часть
таджикской массы стремятся обузбечить всякими мерами дикого

141
административного нажима и шовинистического произвола. Отсю-
да понятно, что подобная ненормальная обстановка, именно среди
таджиков вызовет, как реакцию, ответный шовинистический подъ-
ем и всякие антисоветские, а в известной части местных, организа-
ций, антипартийные, течения.

Таджикский язык с еще большим ожесточением стаз пресле-
доваться после размежевания Средней Азии. В момент националь-
но-территориального районирования в августе м-це 1924 года
бывший ТурЦИК на своем последнем пленуме с демонстративным
подчеркиванием признал, что в Туркестане все-таки существует
таджикская народность, почему признал необходимым для ее об-
служивания открыть педагогический институт. К концу декабря
1924 года этот институт был организован в Ташкенте. В на-
стоящее время в нем учатся 171 человек; со дня организации про-
шло уже два года, а институт располагает всего двумя неболь-
шими комнатами под классы, в которых и должен развернуть
свою работу (см. Прилож. № 3). Институт открыт для таджиков
Узбекской республики и обслуживается Узбекистаном.

В сентябре того же года начала издаваться в г. Самарканде газе-
та «Овози тоджик (Голос таджика), но распространение ее не-
официально запрещается (см. Приложение № 4). Признание су-
ществования таджиков на территории Узбекистана, открытие ин-
ститута и издание газеты перед районированием было вызвано ни
чем иным, как стремлением заглушить тяготение таджиков Ферга-
ны и Самаркандской области к Таджикистану. Несмотря на это,
когда т. Калинин в 1924 г. проезжал по Ферганской области, тад-
жики Кони-Бадама вышли к нему навстречу и просили при-
соединить их к Таджикистану. Правда, их просьба не была удовле-
творена (да и в этом не было необходимости), но на этот раз район
стал называться таджикским районом Узбекской Республики.

С тех пор уже прошло два года, а во всех школах этого рай-
она преподавание ведется на узебкском языке, хотя дети этот
язык совершенно не понимают.

С момента районирования среди таджиков происходят волне-
ния: они защищают свои национальные права. Во многих рай-
онах населением неоднократно поднимался вопрос перед отде-
лами ОНО и, даже, перед Комиссариатом просвещения Узбеки-
стана, о переходе преподавания на родной язык. Но все эти по-
пытки оставались и остаются без всякого внимания. Были

142
случаи, когда население принуждалось к молчанию различными
административными притеснениями (см. Прилож. № 5).

Таким образом, не только не разрешается преподавание на
родном языке и даже родного языка в таджикских школах, ко-
торые содержатся за счет государственного и местного бюд-
жета, но и в школах, содержащихся на средства, поступающие
с земель и имущества религиозно-просветительных организа-
ций (так. наз. вакуфы) (см. прилож. за № 6, 7, 8, 9, 10, 11).

В 1925 г., по настоятельному требованию таджиков, в г. Самар-
канде были созваны 4-месячные курсы по переподготовке учите-
лей. Когда учителя окончили эти курсы и вернулись в родные мес-
та, где начали вести преподавание на родном языке, их стали
преследовать и, в конце концов, различными угрозами запрети-
ли преподавание на таджикском языке (см. Прилож. № 12 — за-
явление преподавателя Кулихана Асимзаде).

Наконец, т. Иванов - ответ, секретарь Компартии Узбекистана
на последнем пленуме (в ноябре 1925 года) первого состава Цен-
трального Комитета КП(б) Узбекистана в своей речи указал, что
узбекские работники в Зеравшанской области (б. Бухаре) всячески
притесняют таджиков и не дают им даже разговаривать на род-
ном языке.

Такое гонение со стороны местных парторганизаций таджикско-
го языка создает превратное понятие у таджиков о линии Комму-
нистической партии и Советской власти в национальном вопросе.

Для характеристики отношения парторганизаций приведем сле-
дующий случай: 15 марта 1926 г. исполнился год существования
Таджикской Автономной Республики: в этот день экономическое
представительство названной республики устроило в честь годов-
щины провозглашения Автономного Таджикистана торжественное
заседание, на которое были приглашены представители разных уч-
реждений и рабочие-таджики с Ташкентских заводов, а также, тад-
жикская учащаяся молодежь города Ташкента. Заседание откры-
лось и велось на узбекском языке. Среди таджиков начались вол-
нения, т.к. многие из них не знали узбекского языка, а потому на-
чали требовать, чтобы заседание велось или на таджикском или на
русском языке. В конце концов заседание кончилось демонстра-
цией против Узбекистана. После этого инцидента директор ин-
ститута сменяется по обвинению в неправильном воспитании уче-
ников таджикского института, участвовавших на торжественном

143
заседании. Один из студентов Ср.Аз.Ком. Университета — таджик,
участвовавший в демонстрации, передан в Ташкентскую контроль-
ную комиссию для привлечения к партийной ответственности.
Быть может, студент этот будет исключен из партии, будут исклю-
чены еще и еще, но ведь корни национального вопроса гораздо
глубже и исключением из партии нескольких товарищей вопрос не
разрешится.

Если известную долю этих, по меньшей мере, странных при
Сов. власти столкновений необходимо отнести за счет неизбежных
явлений роста национального самосознания, как узбеков, так и та-
джиков, то, с другой стороны, ведь, три четверти всего этого легко
устранить путем добросовестного выполнения элементарнейших
требований национальной политики партии, чем вести рост нацио-
нальной мысли в Советское русло. Настоящее же положение тако-
во, что яд межнационального антагонизма начинает отравлять тру-
дящиеся массы, а межнациональная склока затемняет классового
самосознания.

Исходя из изложенного, прошу Центральный Комитет Всесоюз-
ной Коммунистической Партии Большевиков обратить серьезное
внимание на таджикский вопрос, для чего вношу следующие пред-
ложения:

I. Констатировать, что в отношении культурно-национального
обслуживания таджиков Узбекистана, Узбекской Коммунистиче-
ской партией ничего почти не сделано.

II. ЦК ВКП(б) предлагает Средне-Азиатскому Бюро ВКП(б) об-
ратить особое внимание на работу среди национальных мень-
шинств Средней Азии, а в частности, среди таджиков Узбекистана.

Ш. В целях более полного и всестороннего освещения таджик-
ского вопроса в Узбекистане образовать комиссию из членов ЦК
ВКП(б) и поручить ей наметить основные мероприятия, которые
необходимо было бы провести по линии и партийного и советского
строительства для обеспечения интересов трудящихся масс таджи-
ков в области школы, суда и т.п.

Шотемор,

Член ВКП (б),
май 1926 г.,
г. Москва.

(ПА ТФ НМЛ, ф. I, on. 2, д. 84, ля. I, I об., 2, 2 об.).

144
А. МУХИДДИНОВ

ТАДЖИКИ ИЛИ УЗБЕКИ НАСЕЛЯЮТ
ГОРОД БУХАРУ И ЕГО ОКРЕСТНОСТИ

(В порядке обсуждения)

-1-

После нацразмежевания республик Средней Азии вопрос о том
— таджики или узбеки населяют г. Бухару и его окрестности — по-
степенно приобретает все большее значение и в будущем этот во-
прос сделается одним из важных моментов нацполитики в Средней
Азии, и партия и Советская власть вынуждены будут со всей серь-
езностью им заняться, так как то положение, какое имеется в на-
стоящее время, безусловно, является противоестественным. Мы
здесь хотим вкратце разъяснить, как настоящее состояние этого
вопроса, так и рассмотреть его с исторической точки зрения.

Со времени захвата арабами Бухары прошло приблизительно 13
веков и с этого момента мы можем проследить историю вопроса
непрерывно, по письменным источникам.

Все исторические документы свидетельствуют, что во время за-
воевания Бухары арабами, Бухару населяли предки современных
таджиков - согдийцы.

Первый и старейший из имеющихся у нас исторический доку-
мент, относительно завоевания Бухары арабами, книга Наршахи
(332 г. хиджры, т.е. около 1015 л. тому назад).

Наршахи говорит:

«Кутейба, сын Муслима, построил соборную мечеть внутри бу-
харской крепости в 94 году хиджры, на месте капища, и приказал
бухарскому народу, чтобы они собирались там каждую пятницу и
чтобы каждую пятницу глашатаи объявляли, что каждый, кто
явится в Бухару в пятницу к намазу, получит 2 драхмы. И люди
Бухары в первые годы ислама во время намаза читали Коран по —
персидски и не могли выучиться по-арабски и когда приходило вре-
мя поясного поклона, человек сзади них кричал: (по-таджикски)
«наклоняйтесь, наклоняйтесь , а когда нужно было класть земной
поклон, кричал: «кланяйтесь, кланяйтесь .

Но Бухара и ее окрестности не только являются районом, насе-
ление которого говорит по-таджикски, она была также первым ис-
торическим центром всей, имеющей уже более чем тысячелетнюю
давность, современной литературы на персидском языке.

145
Известно, что во время арабского завоевания арабами были сож-
жены все книги, написанные на персидском языке. Теперь в наших
руках не осталось ни одной книги на персидском языке со времени,
предшествовавшего исламу.

После арабского нашествия в Мавераннахре и Туркестане пер-
вым сильным государством, основанным таджиками и персами -
было государство, управлявшееся домом Саманидов (260 г. хид-
жры) в Бухаре. Во время царствования этой династии персидская
литература в Бухаре начала развиваться и начало эпохи Рудаки,
Фирдоуси и других мастеров персидского слова - совпало по вре-
мени с царствованием Саманидов. когда центром был город Буха-
ра

После падения царства Саманидов, хотя власть и перешла в ру-
ки тюркской династии, Бухара была известна как центр науки и
культуры своего времени в Ср. Азии. И языком преподавания, ли-
тературы и разговорным языком населения Бухары всегда оста-
вался персидский язык.

Подробности по этому вопросу можно узнать из книги Германа
Вамберн - «История Бухары , из книги Бартольда - «Туркестан
в эпоху монгольского нашествия и др.

В течение полутора веков царствования династии мантитов, ко-
торая была свергнута бухарской революцией 1920 г., языком двора,
по причине того, что большая часть придворных были представи-
тели улусов и турецких племен, был узбекский язык, но все письма,
имущественные документы и приказы писались потаджикски, и
языком народа был его родной, персидский язык. В школах, в мед-
ресе преподавание велось на таджикском языке, все книги писа-
лись на таджикском языке и в исторических документах, в тече-
ние тысячи лет, нет никакого указания, чтобы в Бухаре вышла
хоть одна книга на узбекском - или был бы на нем написан хоть
один исторический ши деловой документ. Иногда ради любопыт-
ства, подражая узбекам, некоторые бухарские поэты пытались пи-
сать на чагатайском языке, подобно Навои, или на турецком, по-
добно Фузули, но успеха не имели.

Население Бухары дома и в обиходе между собой всегда говори-
ло потаджикски. Так осталось и теперь. Все без исключения бу-
харские женщины не знают узбекского языка. До революции эмир-
ские чиновники из бухарцев, служившие в узбекских округах, научи-
лись немного узбекскому языку, также знали его лавочники - бу-
харцы, которые вели торговые отношения с узбеками. В городе

146
же Бухаре только в махалле Дурмен было пять-шесть семей, гово-
ривших дома по узбекски и происходивших из узбекского племени

дурмен.

Все население города Бухары и 90% его ближайших окрестно-
стей были таджики и таджиками остались; из районов Бухары
только в Каракулском районе узбеки составляют абсолютное
большинство, в районах же Гиждувана, Вабкента, Вагонзе мес-
тами таджиков половина, а местами больше половины всего насе-

,1с ri 11Л. v » ч w

В этих районах язык населения, его домашний и обиходный язык

Но после Бухарской революции положение в отношении языка
сильно изменилось.

-II-

Со времени Бухарской революции и основания Бухарской на-
родной республики (1920 г.) официальным языком государства и
языком преподавания в школе стал узбекский язык. Не было при-
нято во внимание, что не только в самой Бухаре, но и, в особенно-
сти, в Восточной Бухаре, где огромное большинство таджиков со-
вершенно не говорят поузбекски, даже в тех местах, где нет ни од-
ного человека, понимающего поузбекски, языком школы и офици-
альной переписки, вплоть до сельсовета - стал узбекский язык. И
только после, нацразмежевания, создания Таджикистана, уже в а-
джикистане языком преподавания стал таджикский язык.

Чем объясняется, что после резолюции сразу произошло такое
резкое изменение в отношении языка, и узбекский язык стал един-
ственно государственным языком и единственным языком препо-
давания как для узбекской, так и для таджикской части населения^

Чем объясняется, что таджикский язык пытались всеми сред-
ствами и путями вытеснить, а узбекский сделать общим языком,
как узбеков, так и не узбеков?

А вот почему. Политической идеологией - под нераздельным
влиянием которой, во время организации Бухарской республики и
долгое время после, находились все работники и руководители ее-

был пантюркизм. „

Известно, что в первое время организации Бухарской республики

во главе ее стояли 3 группы:

1. Военнопленные турки;

2. Работники из ташкентских и ферганских узбеков, кото-
рые были единомышленниками бухарских джадидов,

147
3. Мы, бухарские джадиды, которые получили свое первое по-
литическое воспитание и развитие в момент развития пан-
тюркизма и панисламизма в Средней Азии, и сами были под
полным влиянием пантюркистской и панисламистской идеоло-
гии.

Пантюркисты говорили, что узбеки, киргизы, туркмены и про-
чие нации тюркского корня, считающиеся теперь самостоятельны-
ми нациями, в действительности составляют одну нацию. Таджики
же Бухары, в действительности узбеки и только под влиянием
персидской культуры забыли свой язык и народность, нужно их
опять сделать тюрками, и из всех этих народов должна стать
одна вольная турецкая нация.

Под влиянием этих идей и для осуществления этих целей мы
были врагами персидского, таджикского языка и слугами и сторон-
никами турецкого языка и тюркского объединения.

В последние годы существования Бухарской республики по мере
того, как мы отходили от пантюркизма и панисламизма, между
нами появилась мысль открыть для таджиков таджикские шко-
лы, но эта мысль имела мало сторонников и, поэтому, не имела
последствий. При таком состоянии произошло и национальное
размежевание, Бухара стала частью Узбекистана. Наши ошибки,
которые были сделаны во время существования Бухарской респуб-
лики и являлись следствием господства пантюркистских и панис-
ламистских идей - как наследство перешли и к Узбекистану.

- III -

Эти политические неправильности и ошибки, перешедшие, как
наследство, от Бухарской республики, не были исправлены, но да-
же были углублены.

Теперь уже считается преступлением считать население Бу-
хары и ее окрестностей таджиками.

По данным книги о предварительных итогах демографической
переписи Узбекистана в 1926 г. население Бухары и ее окрестно-
стей состоит из персов (фарсов) и узбеков. Анкеты жители Бухары,
узбеки, говорящие потаджикски, заполняли: «мы узбеки . Только
одну группу таджиков Бухары статистики зарегистрировали фар-
сами - таджиками.

Кто же они?

Или их язык отличается от языка других жителей города? Или у
них иное происхождение и иные предки?

148
Her. Они так же, как и другие жители Бухары, говорят пофар-
сидски. по своему образу жизни не отличаются от других, и един-
ственным отличием является следующее:

Одни - мусульмане, секты имама Джафара Садыка, которых
называют шиитами; другие же жители города мусульмане толка
Абу Ханифы, сунниты, поэтому одних записали таджиками, дру-
гих узбеками.

Но какое же значение имеет религия при определении нации?

Это спросите у ЦСУ Узбекистана!

Таким образом, как мы изложили, таджики города Бухары и ее
окрестностей стали считаться узбеками.

В начальных школах их обучают на узбекском языке. Офици-
альный язык, как в таджикских сельсоветах, так и в исполкомах,
где преобладают таджики - узбекский.

Доводы, которые приводят защитники нынешней практики в
доказательство своей правоты, мы можем привести.

/. Жители Бухары и ее окрестностей в действительности
узбеки и говорят по-узбекски.

Но это неверно, и только люди, скрывающие действитель-
ность, могут это утверждать.

2. Жители города и окрестностей Бухары в доисторические
времена были узбеками и под влиянием персидской культуры
стали говорить поперсидски, нужно их опять превратить в
узбеков.

Но такой задачи партия и соввласть перед собой и не стави-
ли и не ставят.

3. Ассимиляция является одним из условий прогресса. Если
население Бухары, принадлежащее к малой таджикской нацио-
нальности, будет ассимилировано узбеками, то этим самым
будет сделан большой шаг вперед.

Но и такой задачи перед собой не ставят ни партия, ни сов-
власть.

4. Хотя влияние пантюркизма и панисламизма уменьшилось,
но на их место встаю новое националистическое течение -

узбекизм.

Узбекисты стремятся сделать население Бухары и ее окре-
стностей узбеками, действительно, это согласно с требова-
ниями узбекистов. Но Коммунистическая партия и Советская
власть не могут стать слугами и проводниками шовинистиче-
ской идеологии узбекских националистов.

149
Итак, мы видим, что население Бухары и ее окрестностей - та-
джики, но их насильно считают узбеками и хотят обузбечить.
Эта политическая ошибка совершается в то время, как Совет-
ская власть уже 11 лет существует в Ср. Азии, когда Коммуни-
стическая партия руководит страной, когда мы во всем Совет-
ском Союзе и, в частности, в Средней Азии, строим национальную
политику на основе ленинских директив.

Мы, которые начали это преступное дело, - признаем свою
ошибку, хотим, чтобы она была исправлена. Только жаль, что
некоторые из тех, кто бьет нас за эти ошибки прошлого, сами
за эти же ошибки крепко держатся и стремятся их усилить.

Таджикская масса Бухары и ее окрестностей еще не настолько
активна, чтобы поднять против этого свой голос - это резуль-
тат слабости нашей партийной работы среди масс. Те же, кто
стоят во главе, частично заменили свой пантюркизм узбекизмом,
частично же считают не в своих личных интересах поднимать
этот вопрос, а поэтому этот вопрос должна поднять и обеспе-
чить его продвижение партия в целом («За партию — орган
Среднеазиатского бюро ЦК ВКП (б) и Казкрайкома, сентябрь 1928
г.,№9/13, стр. 66-70).

* * *

Приложение № 7

ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА В СЕКРЕТАРИАТ ЦК КП(б) Уз.

На основании решений Совещания по работе среди нацмен при
ЦККП(б)Уз. П/О Нацмен АЛО ЦК было предпринято ряд меро-
приятий по оживлению работы среди нацмен, в частности проведе-
ние агитации и пропаганды среди таджикского населения на их
родном языке.

По директивам П/0 Нацмен АПО ЦККП(б)Уз. агиткампания 9-й
годовщины Октябрьской Революции в старом городе Самарканде,
должна была проводиться и на таджикском языке, на что дал свое
согласие и АПО Самобком КП(б)Уз. С этой целью были мобилизо-
ваны соответствующие докладчики. Казалось бы, что это вполне
нормально и вполне законно. И только Самобком счел совершенно
ненужным выступление с докладом на таджикском языке. Так, на
вопрос тов. Нисар-Мухамедова, который должен был выступить на
торжественном заседании в Доме Свободы — «состоится ли мой
доклад на таджикском языке?» — последовал ответ: «Решено делать

150
доклад только на узбекском языке, а посему Вы свободны .

Другой момент, характеризующий затушевывание таджикского
вопроса - это отношение Угоркома Ст. Гор. Самарканда и Таджик-
ской Нацсекции в период той же подготовительной работы к 9-й
годовщине Октября. На просьбу нацсекции предоставить один из
клубов для проведения торжественного заседания нацсекции, пио-
нер-организаций и др. Угорком, ничуть нерастерявшись, ответил -
«выберите день, когда клубы будут свободные, и проводите!» На-
цсекции ничего не оставалось елать, как провести Октябрьскую
Годовщину 4-го ноября. Строго разбираясь в этом вопросе, то по-
лучается, что нацменьшинства - это особый тип трудящихся, у ко-
торых празднование такого праздника, как ОКТЯБРЬ, должен
праздноваться тогда, когда буду! свободны помещения и когда бу-
дет на это особое разрешение. При чем, к 9-й годовщине не было
ни одного плаката на таджикском языке!

Все это не больше, не меньше, как способы игнорирования тад-
жикских масс, тенденция к затушевыванию национального вопро-
са, Как следствие этого, мы сталкиваемся с фактом нежелания тад-
жиков - коммунистов, входить и работать в таджикских нацсекци-
ях. В Бухаре секции до сих пор нет, несмотря на 55.000 массу насе-
ления и нет инициаторов, которые бы могли взяться за эту работу.
В Самарканде с большим трудом нам приходится втягивать ком-
мунистов - таджиков в секцию.

Совершенно не хочу иллюстрировать характернейшими доку-
ментами, свидетельствующие и подтверждающие мое выражение -
игнорирование таджикских масс, фактов тлеется много. Мне хо-
чется поставить перед Секретариатом вопрос в плоскости принци-
пиального разрешения, дабы мне, как работнику среди нацмен, бы-
ло на что опираться в работе.

Полагаю, что развертывание работы среди таджиков, как нацио-
нальных меньшинств, своевременно и необходимо, для чего нужна
основная директива Секретариата ЦК КП(б) Уз., без чего, по моему
глубокому убеждению, мы будем работать впустую. Своевремен-
ность я определил анализом тех настроений среди таджиков, кото-
рые мне удалось в короткий период работы в Узбекистане выявить.
Они заключаются в недовольстве масс, что может послужить не-
здоровым явлением.

Просьба параллельно с разрешением школьного вопроса (он до
сих пор еще неразрешен) среди таджиков, разрешить и принципи-
альную сторону вопроса в целом, обеспечивая развертывание рабо-

151
ты среди таджиков, при чем указать Самобкому КГТ(б)Уз. на недо-
пустимость с его стороны такого отношения, которое существует
до сих пор.

Зав. П/0 Нацмен АПО ЦК КП(б) Уз.

подпись (Лушников)

(КМ-4 ПА Уз. НМЛ. ф. 58, оп. 2, ед. хр. 1316, лл. 12-12 об).

♦ * *

ИЗВЕЩЕНИЕ

26-го октября 1926 года, в кишлаке Ак-Мечеть, Махаллинской
волости, был случай, о котором я -учитель школы Ак-Мечеть
Саади Максуд-Заде настоящим сообщаю Предсовнацмену тов.
Нисар Мухамедову.

26-го октября в кишлаке Ак-Мечеть были перевыборы волост-
ного совета. До начала указанного собрания секретарю, который
является одновременно и заведующим библиотекой, было поруче-
но зарегистрировать всех делегатов. Во время регистрации многие
называли себя таджиками и так их записывал секретарь. В это вре-
мя некто по имени Атауллаев пришел и увидев, что многие записа-
ны таджиками, спросил у секретаря, который являлся татарином,
по узбекски: «Почему ты записываешь «таджики ! В Махаллин-
ской волости таджиков нет, все узбеки!». Я сказал, что так как я
таджик, как я могу записать себя узбеком, он мне ответил: «Вы
один таджик, кроме вас таджиков нет!».

Тогда одни стали говорить другим: «Не говорили-ли мы, что не
называй себя таджиком. Мы говорили правильно . Те люди, кото-
рые ранее записали себя таджиками, раскаивались в этом. После
ухода Атауллаева некоторые назвавшие себя таджиками, были за-
писаны секретарем, как узбеки. Я спросил секретаря: «Почему вы
записываете тех, которые назвали себя таджиками — узбеками .
Секретарь мне ответил: «Что я мог сделать? Приказ его таков!». Я
на это ничего не ответил.

В действительности, положение таково, что все население Ак-
Мечети таджики и прибывшие из кишлаков (делегаты) также тад-
жики. Атауллаев является членом партии и работником местного
кооператива. Следовало бы члену партии быть хорошо знакомым
со взглядами партии на национальный вопрос.

Этот случай, кроме меня, могут подтвердить и другие свидете-
ли, если они, конечно, не побоятся.

152
Что касается населенного места, то принадлежность его к тад-
жикам яснее солнечного света (вне всякого сомнения).

Все это сообщаю Вам для того, чтобы таджики при советской
власти не были бы угнетаемы.

Саади Максудзаде.

Прошу, чтобы этот человек не узнал о том, что я представляю
указанные сведения, т. к. конечно, я его боюсь.

Свидетель: Насим Салими.

* * *

Другой случай:

В этой волости имеется доктор, который живет напротив шко-
лы, в которой начались занятия с 1-го октября. Т.к. все учащиеся
указанной школы таджики, занятия там ведутся на таджикском
языке, то доктор пришел в школу и сказал: «Здесь Узбекистан, по-
чему ведете преподавание на таджикском языке и стал с нами ру-
гаться и вымотал нам всю душу. А сам, когда к нему пришли на
осмотр во время записии называли себя таджиками, он их записы-
вал узбеками, даже говорил: «Не учитесь по-таджикски, здесь Уз-
бекистан, учитесь по-узбекски!».

Мы говорили, что каждая нация и язык ее - свободны и обуче-
ние на родном языке ведет к скорейшему достижению социализма.
Он сказал: «Разве может быть Узбекистан разделен на 3 части?».
Мы сказали: «Почему вы не учитесь на узбекском языке и во ва-
ших школах занятия ведутся по-русски . Он сказал: «Мы как при-
шли, так и уйдем

Следовало бы доктору быть также знакомым с политикой, не
быть настолько темным.

Саади Максудзаде.

Свидетель: Насим Салими, служащий доктор Федоров.

27/Х-26 г.

С подлинным верно: Секретарь (подпись)
ПА Уз. НМЛ, ф.58,оп.2, ед.хр.1316, л.л. 15-15об.

***

Перевод выписки из рапорта преподавателя таджикской школы
кишлака Ходжа-Ахрар Самаркандского уезда тов. ЗИЯ-ЗАДЕ от
6/1V-26 г.

п.2) Совсем недавно к нам был послан правительством т.
ЗАКИРИ, узбек, для проведения перевыборов в кишлачный совет.

153
Он навел меня на критику из-за того, что я веду преподавание в
школе на таджикском языке и сказал: «Здесь не Таджикистан, по-
чему вы ведете занятия на таджикском языке? Если Вы будете так
продолжать, то будете высланы в Таджикистан!».

После этого он пригласил меня к себе и предложил мне привет-
ствовать делегатов собрания от имени пионеров Ходжа-Ахрара. Я
ответил, что так как я не могу говорить приветствия на узбекском
языке, прошу разрешить мне говорить на таджикском. Тогда он
стал меня сильно критиковать и сказал: «Вы не имеете права гово-
рить так в Узбекистане!» и заставил меня против воли произнести
приветствие на узбекском языке.

* * *

ЗАЯВЛЕНИЕ

От Ходжентского преподавателя
Кулихан Асимзаде

После окончания курсов переподготовки учителей я поехал в
место службы в гор. Ходжент и хотел вести преподавание на тад-
жикском языке, о чем просил разрешения УОНО, но У ОНО проти-
вилось этому и когда (мы - преподаватели) хотели соединиться
вместе в одной школе, чтобы преподавать на таджикском язы-
ке,УОНО распылило нас по разным школам и заставило препода-
вать на узбекском языке. Я до последнего времени, хотя и не имел
учебников, вел преподавание на родном языке. УОНО угрожало
мне и сняв с работы в этой школе, перевело в узбекскую, а на мое
место назначили узбека. В случае, если такое отношение будет
продолжаться, я хочу отказаться от преподавательской деятельно-
сти. Кроме угроз УОНО, было еще следующее: когда приехал ин-
спектор Самаркандского вил айата для проведения учительской
конференции АТАУЛЛАЕВ, он тоже протестовал против меня и
называл мою школу таджикской.

Подаю настоящее заявление, чтобы вы приняли меры к введе-
нию преподавания на тадж. языке и также дали бы таджикских
книг, в противном случае прошу снять меня с работы.

(ПА Уз. ИМЛ, ф. 58, оп. 2, ед. хр. 1316, л. 16).

Копия (Перевод)

154
***

СПРАВКА

ПРЕДСОВНАЦМЕНУ УЗНАРКОМПРОСА

По моему мнению, наша школа является, в основе своей, тад-
жикской, так как большинство учащихся таджики и только 10%
учащихся считаются узбеками, но в действительности и эти 10% не
знают узбекского языка. Приняв во внимание вышеуказанное, я
официально обратился в Обл. ОНО с просьбой разрешить вести
преподавание на таджикском языке. ОблОНО на наш запрос ничего
не ответил. Тогда, не желая выказывать, несправедливость по от-
ношению учащихся, мы начали вести занятия на родном языке, для
каковой цели я получил от Тадж.Научн. Комиссии 400 штук буква-
рей для распределения таковых между учащимися. Но Зав. Соцвоса
Обл. ОНО тов. АБДУДЖАБАР НАРЗЫКУЛОВ запретил нам про-
должать занятия на таджикском языке и угрожал нам, в случае рас-
пределения букварей и ведения занятии на родном языке, привлечь
к ответственности. О всем вышеуказанном довожу до Вашего све-
дения, для разрешения вопроса.

п.п. Зав. Школой № 3 Джелалутдинзаде.

(ПА Уз. НМЛ, ф. 56, оп. 2, ед. хр. 1316. л.л. 16-17).

* * *

К протоколу № 7 от 28 марта 1925 г.

ПОСТАНОВЛЕНИЕ СОВЕТА НАРОДНЫХ КОМИССАРОВ
ТАДЖ. ССР № 455

«0 Бухарском Педагогическом техникуме .

1. Учитывая явно неудовлетворительную постановку учебной,
воспитательной работы, приведшей к прямым извращениям - на-
циональная вражда, издевательство над студентами, наличие ака-
демически неподготовленного состава студентов и совершенно не-
удовлетворительного состава преподавателей (значительная на-
ционалистическая группа), а также безграничная бесхозяйствен-
ность и полный отрыв техникума от руководства Наркомпроса,
признать необходимым, после окончания 34/35 учебного года, Бу-
харский Пёдтехникум ликвидировать.

2. Для проведения работы, связанной с окончанием учебного

155
года и ликвидацией техникума, назначить директором техникума т.
Вали-Ходжаева.

3. Всех студентов Бухарского Техникума разместить по другим
Техникумам.

4. Поручить Наркомпросу проработать вопрос и внести свои
предложения на СНК о состоянии и работе педтехникумов по Рес-
публике.

Зам. Пред. СНК Тадж ССР подпись (Кактынь).

Управделам СНК подпись (Дворников).

27/Ш-35 г.

(ЦГА Тадж ССР, ф. 18, оп.8, ед. хр. 207, л. 16).

*** И о,

/ CeOyLft'A’ev

«Нома ба М. С. Горбачёв (ки акнун чунин унвон шрифту дар асл
сарлавхд надопп-) соли 1987-1988 навишта шудааст^ Онро, ба ҷуз ман,
дувоздаҳ нафар равшанфикрони тоҷик имзо карда нд. Ному унвони эшо-
ну имзояшон дар охири қисми асосии нома омадааст.

Дар навиштани ин нома гайр аз мадорике, ки худ гард оварда будам,
бархе аз мадорики гаронбаҳои бойгонй, ки профессор Александр Яковле-
вич Вишневский ба ихтиёри ин ҷониб гузошта будавд, истифода гардид.
А. Я. Вишневский муовини сарвари Института таърихи Ҳизби коммуни-
ста Тоҷикистон буду аз бойгониҳои Душанбе, Тошканду Маскав ва
гайра, маводи бешуморе, ки хама ҷолибанд, ҷамъ оварда буд. Камина дар
ин номаи кӯтоҳ бештари он мадорики бешумореро, ки А. Я. Вишневский
ба ихтиёрам гузоштанд, натавонистам ба кор бигирам. Бештари он,
баьдгар, дар дигар навиштаҳои ману дигарон, аз чу мл а, дар китоби Р.
Масов «Таърихи табартақсим (История топорного разделения. - Ду-
шанбе: Ирфон, 1991) мавриди истифода қарор дода шуданд.

Ин аст, ки ёрмандии А. Я. Вишневский дар устувор шудани пояҳои
илмии «Нома ба М. С. Горбачёв ва баъзе асархри дигар хеле калон аст.
Ёдашбахайр!

Дар виройиши матни русии нома профессор Лариса Николаевна Де-
мидчик, ки аз хамкорони банда дар Пажӯхишгохи забону адабиёта
Рӯдакй буд, хамчунин, фарзандонам, профессор Анвар Шукуров ва дот-
сенг Рустам Шукуров кумак кардацц, ки ба ҷон сипосгузору минатдор аз
эшонам!

Чун таъдифу тахрири нома ба поён расиду мулохнзаҳои имзогузорон
ба назар шрифта шуд, онро ба Маскав бурдаму 6 марта с. 1989 ба қабул-
шҳи Кумитаи Марказии Хцзби Коммуниста Итгиҳоди Шӯравй супур-
дам.

156
Ленин, зуд ошкор гардид, ни нома ба дасти М. С. Горбачёв нара-
сидааст. Пас аз андаке, аз дастгоҳи Дабири Кулли ҳизб Рамазон
Абуллатифов (аз соли 2005 то 2008 сафири Русия дар Тоҷикистон)
ба Душанбе омад. Нусхае аз номаи мо дар дасташ буду дар бораи
он бо сарварони Тоҷикистон суҳбат карда, рӯзе ба Кумитаи Марка-
зии Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон муаллифони номаро (гайр аз
банда, ни дар Душанбе набудам) даъват намуда, суҳбат кардаасту
хостааст онҳоро ором кунад. Ҳамин шуд вокуниши М. Горбачёву
Дафтари Сиёсй (Политбюро) ба номаи мо!

г- Мо кӯшидем, ни матни нома ба дасти бархе аз аъзои Дафтари
Сиёсй бирасад. Чун Борис Елсин ба Тоҷикистон омад, бо ҷасорати
камназире Оишаи Ҳомидй, ки чандин мониаро бартараф карда, ба
як маҷлиси ҳукуматй даромад, нусхаи онро ба Борис Елсин супурд
(холо О. Ҳомидй муовини раиси Бунёди забои аст). Борис Елсин аз
сарварони Тоҷикистон пурсидааст, ки дар ин нома масъалахои ка-
лоне ҳастанду модоме, ки ин қадар ran дар миён будааст, чаро дар
Маскав, то ҳол, раҳбарони ҳизб аз он бехабар буданд?! Албатта,
сарварони Тоҷикистон дар посух хомӯш мондаанд, ки ҳамагон
воқиф аз онанд.

Ба туфайли кӯшишҳои баъдии мо, гӯё, бархе аз аъзои Дафтари
Сиёсй, аз ҷумла, Крючков — раиси Кумитаи амнияти СССР, номаро
хондаанд. Вале аз онҳо низ вокунише нашуд. Бо кӯшиши Камол
Садриддинович Айнй ду-се нафар ҷавонони гурҷй матни номаро ба
Эдуард Амвросович Шеварднадзе, ки низ узви Дафтари Сиёсй ва
Вазири корҳои хориҷии шӯравй буд, расониданд. Э. А. Шеварднад-
зе номаро бо ҳайрату тааҷҷуб хондаасту низ, мисли Б. Елсин, гуф-
тааст, ки чаро ҳамчунин масъалаи бузургеву санадҳои муҳим ба
диққати раҳбарони аввали кишвар расонида нашуда буданд?!

Э. А. Шеварднадзе чунин изҳори ақида кардааст, ки охири нома
маводи мушаххас кам дорад, яъне, дар бораи вазъи тоҷикони Ӯзбе-
кистон ва маорифи онхо дар даҳаи ҳафтоду ҳаштод бештар мадо-
рик овардан лозим аст.

Мо, бо камоли мамнуният, ба Э. А. Шеварднадзе аз дилу ҷон,
сипосномае фиристодем.

Банда дар бораи вазъи тоҷикони Узбекистон дар даҳаи ҳафтоду
ҳаштоди садаи бист маводи мушаххас омода сохтам, вале намедо-
нистам чй кор кунам: маводро ба поёни нома илова кунаму номаро
дубора ба Маскав фиристам ба номи М. Горбачёв ё, факат, ба номи
Э. А. Шеварднадзе? Бар ин андеша будам, ки аҳволи давлати
шӯравӣ ва хизби коммунист батамом бад шуд. Ҳамаи умедҳо бар

157
бод рафтанд! Он гоҳ банда аз ин нома як мақола сохтам. Дар он
мақола нома қариб айнан истифода шуда, фақат, бо назардошти
дархости Э. А. Шеварднадзе, баьзе чизҳо илова шуда буд. Макола-
ро ба Маскав бурдаму хостам дар ягон маҷаллаи марказй ба чоп
бидиҳам. Лекин мақолаи маро ҳеч яке аз нашрияҳои Маскав қабул
накард. Он гоҳ онро ба тоҷикӣ гардондаму ба маҷаллаиГ«Садои
Шарқ овардам, ки ба номи «Он чй ба табари ноинсофй тарош
хӯрдааст (1990, № 10) чоп шуд. Асли русии он дар мачаллаи
«Помир (1990, № 12) ба табъ расид. —

Солҳои 1989-1990, аз рӯйи «Нома ба М. С. Горбачёв , мақолае
ба забони русй навишта, чандин нусхаи онро бо имзои худ дар
байни донишҷӯёни Душанбе пах# карда будам.

Аҳамияти «Нома ба М. С. Горбачёв ва мақолаҳое, ки аз руйи
он навишта шуданд, имрӯз кам нашудааст. Он номаву мақолаҳо
имрӯз ба сифати намунае аз пархошу набарди халқи тоҷик дар роҳи
ҳақталошии таърихӣ ва истиқлоли миллӣ, чун намунае аз ширкати
зиёиёни тоҷик дар ин мубориза, аҳамияти хосае доранд.

158
ОН ЧӢ БО ТАБАРИ НОИНСОФЙ ТАРОШ ХӮРДААСТ

-1-

Барои халқҳои Осиёи Миена як муҳраи асосй дар ҳалқаи раван-
ди бозсозй ислоҳи хатоҳоест, ки ҳангоми тақсими худуди миллии
минтақа содир шуда буданд.

Зарур аст, ки масъалаи тоҷикони Узбекистон, алалхусус, масъа-
лаи Бухорову Самарканд, дар радифи муҳимтарин масъалаҳои му-
носибати байни миллатҳои мамлакат ҳаллу фасл бииммд
масъала беш аз пеш тезу ту«Д шрдида, тақозо мекунад, ки
окибатхои он беадолятни таърихй, ки соли 1924, ҳангоми марзбан-
дии миллии Осиёи Миёна, нисбат ба халқи тоҷик раво диданд, ҳар

чи зудтар бартараф карда шаванд.

Тақсими худуди миллй дар таърихи халқҳои ин сарзамин як
марҳалаи муҳимме буда, ба ин рӯйдоди азим зиддиятҳои мураккаб
низ хосанд, ки баъзе қарорҳои беасосу нимкора ва таҳрифкориҳову
амалиёти ғайриқонунии зӯроварона, беадолатии миллии ошкоро
нисбат ба тоҷикон аз ҳамин чумлаанд. Поймол шудани хуқуқи
халки тоник муносибатхои ду халқи бародар - тоҷикону ӯзбек онро
тезу тунд гардонид.

Чаро он замон нисбат ба халки тоник чунин ноинсофии гушно-
шуниди миллй имконпазир гардид? Ин беадолатй чй натиҷаҳое ба

бор овард?

Маълум аст, ки аз қарни VI cap карда, дар кишвари тоҷикон ва
аҷдоди онҳо кам-кам унсурхои этноси туркй рох ёфтан гирифт.
Туркон аз садаи XI дар Осиёи Миёна хукмронии ҳарбиву сиесии
худро устувор карданд. Дар асри XVI фавҷи нави туркҳо, ин дафъа
ақвоми узбек ба ин сарзамин cap дароварданд. Номи халқи узбек
аз номи хамин қабилаҳо гирифта шудааст. Низоми хони ва ашро-
фияи харбию маъмурии узбек бо зӯри шамшер мардуми таҳҷоиии
ин кишварро дар ҳолати мутеъй нигох медоштанд.

Пантуркизм, ки дар охири қарни XIX ва ибтидои асри XX нуфу-
зи зиёд пайдо карда буд, назарияи мавҷудияти «миллати ягонаи
турк -ро ба миён гузошт ва бунёди «давлати ягонаи турки -ро, ки
аз сохили бахри Сиёх то Ёкутистон доман паҳн карда, бо тамоми
кудрат, пеш аз хама, бар зидци Русия равона шуда бошад, мақсади
асосии худ карор дод. Барой амалй шудани ин мақсад тоҷикон, ки
аз халқҳои эронй буда, ба шохаи ҳиндуаврупоии халқҳо тааллуқ
доранд, халал мерасониданд. Яке аз даъвоҳои асосии миллатгароё-

159
ни ӯзбек дар аввали асри XX инкори куллии мавчудияти халқи тоҷик
чун умумияти мустақили этникӣ буда, мавҷудияти ӯ, чи дар гузашта ва
чи дар замони мо, бахусус дар Самарканду Бухоро, инкор мегардид.

Дар тӯли ду хазор соли охир Бухорову Самарканд марказҳои
муҳимми сиёсй, иқгисодй ва фарҳангии халқи тоҷик ба шумор меома-
данд. Махд дар ин шаҳрҳо дар тӯли қарнқо забони адабии тоҷикӣ
(форсй) ва як адабиёти оламшумули классикй ташаккул ёфтаву гул-гул
шукуфт. Пойтахти давлатҳои қадимаи феодалии точикон ва аҷдоди
онҳо низ шахрҳои мазкур маҳсуб мешаванд. Вале, аз асри XI, Бухорову
Самарканд чандин бор маркази салтанати истилогарони мухталифи
турку ӯзбек гардиданд. Самарканд, хдтго, пойтахти давлати Темур буд.
Ва ҳол он ки номи шуми Темур ливои пантуркизм гардид. Бинобар ин,
барои мафкурасозони пантуркизм ин ду шаҳр рамзи зӯриву кудрат ба
шумор меомад. Ин хама як назарияи дурӯғин ва бебунёдеро тавлид на-
муд, ки, гӯё, хама мардумони Самарканду Бухоро, ҳамчунин мардумо-
ни водинишини Осиёи Миёна, ки худро тоҷик меноманд, дар асл узбек
анд, вале забони модариашонро гум карда, забони вайрони форсиро
кабул кардаанд.

Пантуркизм баъди Инқилоби Октябр бузурпарошии ӯзбек иро ба
вучуд овард, ки миллатгаройи таҷовузкоре буда, махсусан, бар зидди
тоҷикон нигаронида шуда буд. Ҳомилони гояи миллатгароии бузур-
гдавлатй баъди инқилоб мансабхои калони маъмуриву хизбиро ба дас-
ти худ дароварда, рӯйрост сиёсате пеш гирифтанд, ки зӯроварона узбек
гардонидани тоҷикон буд. Ба он сиёсат бисёр асирони Туркия мадад
мекарданд. Ин туркҳои асир аз рохи Осиёи Миёна бояд ба ватан барме-
гаштанд, вале дар ин кишвар чанд сол маскан гузида, махсусан, дар
муассисаҳои маориф, амиқ реша роида буданду фикрхоро ба захри
пантуркистй олуданд. Як идда зиёиёни тотор, аз ҷумлаи кормандони
ҳизбиву шӯроӣ ки рӯҳияи миллатгарой доштанд, низ ба онҳо кумак ме-
карданд. Дар байни намояндагони бонуфузи пантуркизми солҳои бист
точикон хам дучор меоянд; аз ҷумла, баъзе тоҷиконе, ки дар Туркия
хатмитаҳсил карда буданд, пайрави пантуркизм шуданд.

Ошкоро эътироф накардани мавчудияти халқи точи к, хдм дар
Ҷумхурияти Шӯроии Сотсиалистии Мухтори Туркистон ва хам дар
Чумхурияти Хал кии Шӯроии Бухоро, баъзе гамоюлҳои асосии сиёсати
расмиро муайян намуд. Аз солҳои аввали Инқилоби Октябр дар сатхи
сиёсати давлатй паихдм чанд қадами галат ва ё ргохонаи миллатгароёна
ба вукӯъ пайваст, ки бар зидди тоҷикон равона шуда буд. Ин ҷо баъзе аз
онҳоро гӯшрас меозем.

160
-2-

Пеш аз инқилоби 1917 ҳам маъмурони хукумази подшоҳии Ру-
сия аксаран тоҷикони водинишин, махсусан тоҷикони дузабонро,
яъне онҳоеро, ки забони узбек иро медонистанд, ба қатори узбек он
медароварданд. Чунончи. профессор И. И. Зарубин қайд мекунад,
ки соли 1917 дар Туркистон, ҳангоми саршумори мардуми деҳот
тоҷикони дузабонро, аз ҷумла онҳоеро, ки сорт меномиданд, узбек
менавиштанд. И. И. Зарубин гуфтааст: «Дар ҷараёни кор раҳбарон
ба кормандон фа\мониданд, ки халқи махсуси сорт вуҷуд надорад
ва истилоҳи мазкур дар хама ҷо ба истилоҳи «ӯзбек » бояд иваз ша-
вад

Бино бар чу нин сабабҳо, маълумоге, ки роҷеъ ба шумораи
тоҷикони Туркистон мавҷуд аст, на хамеша мутобиқи воқеъият аст.
Маълумоте, ки дойр ба ахолии аморати Бухоро вуҷуд дорад, низ
комилу мӯътамад нест. Оид ба шумораи тоҷикони Туркистону Бу-
хоро рақамхои гуногун ва гоҳо хилофи якдигар зикр шудаанд. Бино
ба баъзе маълумот, соли 1914 аморати Бухоро 2.700.000 аҳолӣ
дошт, ки зиёда аз ду миллиони онҳо тоҷик буданд. Дар ибтидои
солҳои бист шумораи тоҷикони Осиёи Миёна ба 3.400.000 расид, аз
чумла, дар Ҷумҳурияти Шӯроии Халқии Бухоро 2.100.000, дар ви-
лояти Самарканд 750.000, дар водии Фа^ғона- 400.000, дар
похияҳои дигар 100.000 тоҷик зиндагй мекард“

Агар ин шумораҳо дуруст бошанд, бояд гуфт, ки шумораи халқи
тоник дар Мовароуннахр дар остонаи инқилоб аз ҳама халқхои ди-
гар зиёдтар буд.

Агар он рақамҳоеро, ки дар ҳуҷҷатҳои расмй зикр шудаанд ва ё
дар адабиёти илмй қабул гардидаанд (бо вуҷуди он ки онҳо низ
чалдон дақиқ намебошанд), саҳеҳтар ба шумор оварем, бояд
бигӯем, ки солҳои аввали инқилоб дар ҷумҳурияти Туркистон 2,5
миллион узбек у 1,3 миллион тоҷик умр ба cap мебурд , аммо дар
ҶХШ Бухоро, мувофиқи маълумоти И. Зарубин, баъди инқилоби
соли 1920, шумораи тоҷикон ба 800.000 расид, яъне, якбора беш аз
чор маротиба кам гардид, чунки тоҷиконро узбек навиштанд.

'//. Зарубин. Список народностей Туркестанского края.-Л., 1925.-С. 15-16.
Зарафшон , 1923, 11 сект.

'ЛМД Инқ. Окт.., захираи 1318, номгӯйи I, парвандаи 627(2), вар. 132-133.
Ин маълумот ва баъзе маълумоти дигари архивро доктори илмҳои
таърих А. Я. Вишневский лутфан ба ихтиёри мо гузошт. Муаллиф аз
сидки дил ба ӯ ташаккур мегӯяд.

161
Чуноне ки дидем, ҳатто аз рӯйи маълумоти зиддиятнок ва камна-
вишта, точикон солҳои аввали Инқилоби Октябр, ба эътибори шумо-
раи умумй (2,1 миллион), дар Осиёи Миёна ҷойи дуюмро ишғол ме-
карданд. Вале, «хднгоме ки соли 1920 конститутсияи чумхурияти
Туркистон тасдиқ гардид, фақат қиргизҳо, ӯзбекҳо, туркманҳо «мил-
латҳои таҳҷо шинохта шуданд: тоҷикон-қадимтарин сокинони киш-
вар фаромӯш гардиданд 1.

Расман эътироф накардани мавҷудияти халқи тоҷик дар хуччатҳои
сиёсй ҳамин тариқ оғоз ёфт. То соли 1924 дар хуччатҳои асосии
давлатй ва ҳизбй номи тоҷикон қариб зикр намегардид. Талаби эъти-
рофи мавчудияти тоҷикон ба муқовимати сахт дучор меомад. Сиеса-
теро амалй кардан гирифтанд, ки мақсади он чунин буд: тамоми ахо-
лии кишвар бояд ӯзбекнажод будани худро ба гардан гиранд, ҳар кас,
ки худро тоҷик медонад, ӯзбекнажод шавад.

Ӯзбек гардонидани тоҷикон ба таблиготи доманадоре такя дошт,
ки ба таҳрифи хуччатҳои таърихи гузаштаву ҳозира, ба дағалтарин
роху усулҳои зӯроварй, бунёд ёфта буд. Аз рузи аввали таъсиси
ҷумхурияти Бухоро (1920) бо ташаббуси раиси Шӯрои Нозирони
Халқ Файзуллоҳ Хоҷаев, ки аз соли 1924 раиси Шӯрои Нозирони
Халқи чумхурияти Узбекистан шуд, дар ҳама мактабҳо таълим аз за-
бони тоҷикӣ ба ӯзбекӣ гузаронида шуд. Дурустгар- он, ки то соли
1922, яъне то торумори дастаи собиқ вазири хдрбии Туркия Анварпо-
шо, ки дар Бухоро яке аз ташкилкунандагони муборизаи зидди Хуку-
мати Шӯрой гардида буд, таълим дар мактабҳо ба забони турки
усмонй сурат мегирифт. Нависандаи халқии Тоҷкистон Ҷалоли Ик-
ромй чандин бор шаҳодат додааст, ки ба ӯ дар дорулмуаллимини Бу-
хоро ба туркй дарс медоданд ва, ҳатго, он муаллимоне, ки тоҷики бу-
хороӣ буданд, ба туркии усмонй дарс мегуфтанд .

Ҷалоли Икромй дар ёддоштҳояш такроран таъкид мекунад, ки
«баъди инқилоби Бухоро мактабҳо ҳама ба забони турки шуданд ..
Зобитони турк, ки аксарияти онҳо муаллим шуда буданд, .... ба
шогирдон ба туркй дарс медоданд... Ҳар кас, ки ба хукумат аризае
навиштанй бошад, албатга, бояд ба забони туркй менавишт .
Баъди соли 1922 дар мактабҳо таҳсил ба забони ӯзбекй гузашт.

Ҳамин тариқ, дар таърихи Бухорои бостонй нахустин бор забони

1 В. В. Бартольд, Сом., т. 2, ч. 1, - М, 1963. - С. 468.

2 Дж. Икроми. Бухара устода Айни// «Комм. Таджикистана , 1990, 17 янв

3 Ҷ. Икромй. БХШҶ чй маънй дорад!//«Адабиёт ва санъат , 1989, 7 дек.

162
тоҷикӣ аз мактабҳо, аз қаёти расмии ҷамъиятиву сиёси берун ронда

Ш>Узви Кумитаи Марказии Ҳизби Коммуниста Бухоро Абдуррауфи
Фитрат (ки то инқилоб навиеандаи намоёни тоҷик буда, дар Туркия
хатми таҳсил кардааст) дар идораи худ қароре баровард, ки аз хдр ка-
се ки вақги кор ба забони тоҷикӣ ran занад, 5 сӯм ҷарима ситонда ша-
вад1. Дар дигар идораҳои ҶХШ Бухоро низ забони тоҷикӣ бо роҳи
таҷдиду ҷазо манъ гардид. Аз ибтидои солҳои бист дар доираҳои рас-
мии Самарканд хам забони тоҷикӣ ба хдмин дастур манъ шуда будг.

Ин аст, ки халқи тоҷик аз се миллион зиёдгар ну фу с дошта бошад
хам, ба забони модарии худ рӯзнома ё маҷаллае надошт. Пеш аз
инқилоб амири Бухоро аввалин рӯзномаи тоҷикии «Бухорои Шариф -
ро (1912-1913) баста буд, баъди инқилоб, аз номи Ҳукумати Шӯравӣ,
нахустин маҷаплаи тоҷикии «Шуълаи инқилоб (1919-1921), ки на-
шрияи кумитаи партиявии вилояти Самарканд ба шумор меомад,
манъ гардид. Ба забони тоҷикй нашри китобҳои дарсй, адабиёти бадей
ва асарҳои дигар қатъ шуд.

Шарқшиносони намоёни рус В. Бартолд, А.Семёнов, В. Поливанов
ба химояи халқи тоҷик бархостанд. Соли 1922 узви коллегия и комис-
сариата халқии миллатҳои ҷумхурияти Туркистон профессор А. Э.
Шмидт навишта буд: «Он хдқиқат, ки тоҷикон дар байни қавмҳои
Осиёи Миёна қавми комилан ба худ хос буда, авлоди қадимтарин
аҳолии таҳҷойии он мебошанд, гумон аст, ки шубҳае ба миён оварад
(...) Бино ба ин мулохизахо лозим аст, ки масъалаи мавҷудияти халқи
хоссаи тоҷик дар Туркистон, масъалаи ин ки вай дар баробари
қавмҳои дигар хукуқ дорад нисбати манфиатхои миллии қонунии худ
таваҷчухи лозимаи комиссариата хал кии миллатҳоро чашмдор бошад,
ба таври мусбат хал шавад .

Вале муборизаи зидди тоҷикон ва муқобили тоҷикият ба вусъати
том идома дошт ва, махсусан, дар Самарканду Бухоро ба шаклҳои
берахмонае зухур мекард.

Дар нимаи солхои бист миллатгароёни турку ӯзбек маҷбур шу-
данд, ки мавҷудияти халқи тоҷикро то андозае эътироф намоянд,
вале даъво мекарданд, ки тоҷикон фақат дар Бухорои Шарқй, яъне,
дар қаламрави марказӣ ва ҷанубии Тоҷикистони имрӯза вуҷуд до-
ранду бас. Дар Самарканду Бухоро ҳангоми ҷамъомадҳо чунин хи- 1 2 3

1 Тоҷикистони Сурх , 1930, 1 сент. №196.

2 Ниг.: «За партию , 1929, № 1-2.

3 АМД ҶШС Ӯзб., захираи 36, номгӯйи 1, парвандаи 195, вар. 10.

163
тобҳо ба гӯш мерасид: «Ҳар муаллиме, ки дар мактаб ба забони
тоҷикй таълим диҳад, беамон ба кӯҳсорони Тоҷикистон фиристода
шуда, ба ҷояш муаллими ӯзбек тайин хоҳад шуд - ин гуфтаҳои як
«корманди маориф буд, ки шоҳиде нақл кардааст1. Ҳатто кӯдако-
нро метарсонданд, ки «агар ба ӯзбекй нею ба тоҷикй таълим ги-
ранд, ҳатман ба Душанбе фиристода мешаванд 2.

Як корманди маориф, ки «яке аз роҳбарони намоёни маорифи
халқ хисоб мешудааст, аз фаъолияти «таблиготй -и худ, ки бар
зидди мактабҳои тоҷикй равона гардида буд, чунин ҳисобот дода-
аст: «Ман дар байни муаллимони самарқандӣ ташвиқог бурда,
муваффақ шудам, ки онҳоро ба ӯзбекй гардонидани мактабҳо розй
намоям. Ба ҳар ҳол, барои тоҷикон 5 мактабро боқй хоҳем гузошт.
Тадриҷан, дар тӯли як сол, метавонем ҳамаи мактабҳоро ӯзбекӣ
гардонем 3.

Солҳои бист «мактабҳоро ӯзбекӣ мекунем!» яке аз шиорҳои
асосии замон буд, ки дар хама чо пайгирона амалй мегардид.

Соли 1924, ҳангоми тақсими худуди миллӣ ва рӯйхатгирии соли
1926 ошкоро изҳор медоштанд, ки ҳар касе худро точик шуморад,
молашро мусодира намуда, худашро ба Бухорои Шарқй хоҳанд
фиристод.

Солҳои бист дар Бухоро воқиае руй дода буд, ки то ҳол аз ёдҳо
зудуда нашудааст:

Дар Бухоро масҷиди ҷомеъи бузурге ҳаст, ки рӯзҳои ҷумъа ва
рӯзҳои ид дар он чо намоз мегузоранд. Дар миёнаҷойи ин масҷид
як бинои зебои шипангмонанд ҳаст.

Дар арафаи маъракаи тақсими худуди миллй, рӯзе, баъди адои
намози чумъа, ҳангоме ки тӯдаи бузурги мардум ҳанӯз пароканда
нашуда буд, Файзуллоҳ Хоҷаев ба ҳамин масҷид даромад ва ба
ҳозирон рӯ оварда, ба мазмуни зер ваъз гуфт: Дар Бухоро тоҷик нест,
ҳамаи мо турку ӯзбекем! Ҳар касе худро тоҷик шуморад, бигзор ба
Бухорои Шарқӣ биравад! Пештар амирони Бухоро ба Бухорои
Шарқй ҷинояткорони давлатиро бадарга мекарданд, вале мо касеро
бадарга намекунем, бигзор худашон раванд, аммо хақ надоранд, ки
молашонро бо худ баранд. Молу мулкашон ба Бухоро тааллук дорад.
Бигзор дар Бухорои Шаркй боз молу ҳол ҷамъ оваранд!

Ф. Хоҷаев инро мегуфту дар даст тапоначае дошт, ки тахдидко- 1 2 3

1 Ниг.: «За партию , 1929, № 1-2.

2 «Правда Востока , 1926, 30 авг.

3 Архивы ҲК Тоҷикистон. Захираи 1, номгӯйи 2, парвандаи 208, вар. 8.

164
рона болои cap алвонҷ медод. Ин аст, ки масъалаи милли дар он
замен тапонча дар даст ҳал мегардид!

Дар даврони тақсими ҳудуди миллй ва рӯйхати аҳолй ибораи
«тоҷик нест, мо хама ӯзбекем!» ба шиоре табдил ёфта буд, ки дар
ноҳияҳои тоҷикнишини Бухорову Самарканд пайваста садо медод
ва ба ин ҳақиқат аз маводи фаровони бойгонӣ бовар ҳосил кардан
мумкин аст.

-3-

Тақсими худуди миллии Осиёи Миёна хеле шитобкорона давом
кардаву ба зудй анҷом ёфт. Ин маърака дафъатан, баъди вафоти
Ленин - 25 феврали соли 1924, оғоз ёфта, моҳиятан 27 октябри
\амон сол, яъне. дар зарфи 7-8 мох, ба андом расид .

Намояндагони он гурӯҳи ақолии Бухоро, Самарканд, Хуҷанд ва
ноҳияҳои атрофи онҳо, ки худро тоҷик мешумориданд, ба маъракаи
омодагии марзбандии миллй рох дода нашуданд. Ба ин маърака
мутахассисон - шарқшиносони маъруфи рус, ки таърихи гузашта
ва рӯзгори кунунии халқҳои Осиёи Миёнаро меомӯхтанд, низ ҷалб
карда нашуданд. Баъдтар академик В. В. Бартолд бо дарду алам дар
ин хусус навишта буд.

Он намояндагони фидокори халқи тоҷик, ки бар зидци ин
беадолатиҳо алами мубориза барафрохта буданд, имкон надош-
танд, ки ба мардум асли холро бифахмонанд: соли 1924 бюрои
Осиёимиёнагии КМ РКП (б) дастур дод, ки ба бахсу мунозираҳои
ошкорое, ки метавонанд муносибати байни миллатхоро тезу тунд
гардонанд, роҳ дода нашавад2. Ин нишондод яктарафа риоя туда,
фаъолони ӯзбекгардонй хамчунон амал мекарданд.

Рӯзномаи «Правда дар давраи тақсими худуди миллй масъалаи
тоҷиконро чунин шарх дода буд: «Бино ба сабабҳои зерин дар бай-
ни тоҷикон ҳеч таблиғоте сурат намегирифт: қисми асосии
нохияхое, ки ахолиаш саросар аз тоҷикон иборат аст (Бухорои
Шарқӣ, Мастчох), то соли 1923 дар дасти босмачиён буду онҳо дар
хаёти ҷумҳуриятхои шӯравӣ ширкат намекарданд; тоҷикони води-
нишине, ки қисман дар вилоятҳои Самарканду Фарғона ва ба
теъдоди зиёд дар Бухорои Ғарбй умр ба cap мебаранд (аҳолии

'Дар ин хусус ва ҳамчунин дар бораи равиши маъракаи такс. худ. миллй ниг.:
А. Я. Вишневский. Ҳақикдт ва адолат//«Омӯзгор , 1989,29 ноябр;

Инн. манд мак. диг. дарсолҳои 1989-1990 дар рӯзн. «Омӯзгор ва «Комму-
нист Таджикистана ба табъ расидаст.

’ А МП ИМИ. захираи 62, номгӯйи 1, парвандаи 2, вар. 39-44.

165
Хуҷанд, Самарканд ва Бухоро тоҷиканд) ва шаҳриёне, ки бахши
фаъоли онҳо ба шумор меомаданд, бо ӯзбекон пахдӯ ба пахлӯ зис-
та, дузабон гардида буданд ва зиёиёни онҳо ба кавми тавонотари
ӯзбек пайвастанд

Ин ҷо бояд афзуд, ки гурӯҳе аз равшанфикрони тоҷик на фақат
аз рӯйи ғараз ва ё гумроҳй, балки маҷбуран, дар натиҷаи тахдиду
таъқиби доимй, ба фаъолони ӯзбеконидан ҳамроҳ шуданд. Баъзе
зиёиёни тоҷики Бухоро, Самарканд, Хуҷанд ва дигар ноҳияҳо ба
сиёсати зӯран ӯзбеконидани тоҷикон созиш карда, чун «интернат-
сионалистон шӯҳрат ёфтанд (истилоҳи «интернатсионалист дар
баъзе ҳуҷҷатҳои он замон маҳз ба ҳамин маънӣ истифода мешуд),
хурдтарин кӯшиши дур шудан аз ин сиёсат чун зухуроти миллатга-
рой маънидод мегардид.

Аз хусусияти бадгаразона ва яктарафаи маъракаи ҷоншумори
аҳолй гуфтаи зерини созмондеҳони он равшан шаҳодат медиҳад:
«Барои ба рӯйхат тайёр кардани аҳолй маъракаи доманадори та-
швиқотй гузаронида шуд. Китобчаҳо ва варақаю хитобномаҳо, ки
ба забонҳои ӯзбекиву русй чоп гардида буданд, ба таври васеъ дар
байни омма паҳн карда шуданд 1 2. Чунонки мебинем, боз ҳам
мавҷудияти тоҷикон расман инкор шудааст. Умуман, мақсад аз ин
ҳама ташвиқот ва талошу муборизаҳо нодида гирифтани халқи
тоҷик буд.

Ин ҳама боиси он шуд, ки дар худуди имрӯзаи Ӯзбекистон шу-
мораи тоҷикон ба таври сунъй якбора хеле кам гардид. Суръати
кам шудани шумораи расмии тоҷикон дар ақл намеғунҷид. Чунон-
ки ишора шуд, агар соли 1918 дар ҷумхурияти Туркистон 1,3 мил-
лион нафар тоҷик ба ҳисоб гирифта шуда башад, тибқи маълумоти
рӯйхати соли 1920, шумораи онҳо камтар аз 400.000 аст, яъне дар
зарфи ду сол тоҷикон се баробар кам шудаанд. Суръати кам шуда-
ни тоҷикони шаҳри Самарканд ба тариқи зайл аст: соли 1916 -
59.901, соли 1920 - 44,760, соли 1926 - 10.700. Таъкид мекунем, ки
тибқи маълумоти профессор И. И. Зарубин, соли 1920 дар Са-
марканд тоҷикон 54,4 фоиз, аммо ӯзбекон ҳамагй 4 фоизи аҳолиро
ташкил медоданд. Соли 1920 аз 41.839 нафар аҳолии шаҳри Бухоро
фақат 8.646 нафарашон тоҷик навишта шудаанд, аммо шумораи
ӯзбекон ба 27.823 расидааст.

1 «Правда , 1924, 18 сент.

2Мат. Всесоюзной переписи населения 1926 г. в Узбекистане, вып.1. - Са-
марканд, 1927. - С. I, предисловие.

166
Дар нимаи аввали солҳои бист шумораи тоҷикон дар Самарканд
6 баробар, дар вилояти Бухоро 8 баробар кам гардид. Р
маълумоти зерин, ки ба шумораи тоҷикони вилоятҳои навтаъсиси
Самарканду Бухоро оид аст, ба ДВД» мум«шн. _ ^

Бухоро: ибтидои солхои 20 - 160.0UU, соли ,

1926 - 22.387, соли 1959 - 16.026, соли 1970 - 19.585, соли 1979

19.728. 920 _ 120.361, соли 1926

Самарканд: соли 1916 - 236.95 / соли ivzo ,

_ 9 соли 1959-45,314, соли 1970 - 62,826, соли 1979-86.557.

Мо ин рақамҳоро аз манбаъҳои гуногуни расми ҷамъ оварде м.
Қисми зиёди онко дар маколаи Р. Раҳимов «Иван Иванович Зару-
бин 1 гирд оварда шудааст. -

Бо кам шудани шумораи тоҷикон, мутаносибан, шумораи узбе-

кон меафзуд, зеро тоҷикон ӯзбек навишта мешуданд._

Қаблаз хама, коммунистон бояд миллати худро узбек навишта,
ба дигарон намунаи ибрат нишон медоданд. Дар моҳи августа соли
1924 дар ҷумхурияти Бухоро 2.226 нафар коммунист буд, ки аз
йбе«о 49 фоиз, русхо 22 фот, туркманхо 8 фоиз, тагорхо
5,5 фоизро ташкил медоданд, вале дар баинашон ягон нафар худр
точик нанависонда аст!

Гузашта аз ин, коммунистони Бухорои Шарқи, ки ба аслу наж -
ди тоҷикии аҳолиаш катто дар он замон касе шубҳа «амекард,
хама, бидуни истисно, ӯзбек нависонда шудаанд, яъне дар баи
коммунистони Бухорои Шарқӣ як нафар тоҷик набудааст.

Ба „„ минвол! аслу наеаби узбеки , хох вокеъй бошаду хох кал-
баки, нишонаи садокати болше.икЯ ба идеалхои коммуниста хиеоб
меёфт. Ӯзбеконидани тоҷикон як ҷузъи сиесати миллии қизби

К°Таҳрифкорӣ, худсарию қонуншиканй, дагалона вайрон кардани
шарткои адлу инсоф дар тафаккури одамон нақши даҳшатангезе
мегузошт. Ба назар мерасад, ки мардум маҷбур шуданд ба талаботи
беракмонаи ӯзбеконидан роки муросо пеш гиранд. Соли 1926
баъди рӯйхати аколй, М. Габриэлян ном духтур каид карда буд, ки
кангоми тахкику муоинаи Бухорову атрофи он одамон «баъзанба
ин суол, ки ба кадом миллат мансубанд, чунин ҷавоб медоданд-
«Пештар мо точик будем, акнун ӯзбек шудем . Зимнан, дар аксари

'Ниг.: «Советская этнография , 1989, №1. . сҒ, мат-

2Ниг.: История Бухарской Народной Советской Республики, сб. мат.

Ташкент, 1976. - С 162,182.

167
мавридҳо, занҳо худро тоҷик мехонданду шавҳаронашон хешро
ӯзбек меномиданд , яъне, мардҳо, ки ба ҳаёти иҷтимоъй иштирок
доштанд, маҷбур буданд, ки зери фишори расмии маъмурӣ худро
ӯзбек гӯянд.

Шубҳае нест, ки чунин муросокорй ва эътирофҳое, аз қабили
«мо ӯзбек шудем натиҷаи сиёсати зӯроварист, ки дар он айём
«ташвиқот ва «фаъолияти равшангарй номида мешуд.

То Инқилоби Октябр дар аморати Бухоро муносибатҳои феода-
лию патриархалй хукмронй мекарданд, кишвари Туркистон нав ба
роҳи тараққиёти капиталистй даромада буд. Бинобар ин, худшино-
сии мардуми бумии Осиёи Миёна қанӯз ба ҳадди камол ташаккул
наёфта буд. Мафҳуми миллат нав ба доираи муомилоти сиёсиву
мафкуравй ворид гардида, маънои ҳақиқй ва фахмиши тозаи иҷти-
моъии он барои бисёри одамон норавшан буд. Аз ин ҳолат мафку-
рабардорони миллатгаройии азаматталабй истифода бурданд, ки
таблиғоти пайвастаи онҳо тафаккури норасидаи иҷтимоъӣ ва мил-
лии оммаро дар ҳадаф дошт. Аксарият онро чун ҳақиқати холис
пазируфтанд.

-4-

Маъракаи тақсими худуди миллй дар чунин шароити фиребга-
риву қаллобй ва худсарии комили доираҳои муқтадири маъмурию
сиёсй баргузор шуд. Табиист, ки барои тоҷикон ин маърака аз бисёри
ҷиҳатҳо зухуроти ҳақиқии таъйини сарнавишти миллии худ нагардид.

Натиҷаи асосии тақсими худуди миллии Осиёи Миёна барои
тоҷикон ин буд, ки фақат сеяки тоҷикон, - аз 2.100.000 нафар, танҳо
739.503 нафар, асосан тоҷикони кӯҳистони Бухорои Шарқй, яъне
Тоҷикистони марказӣ ва ҷанубии имрӯза, соҳиби ҷумхурии мухтор
шуданд. Аз се ду ҳиссаи тоҷикон дар Ӯзбекистон, яъне, берун аз мар-
зи Тоҷикистон, монданд. Бешак, чунин роҳи ҳалли масъала аз инсоф
ДУР буд.

Дар Бухорои Шарқӣ таъсиси ҷумҳурияти Тоҷикистон чунин
маънй дошт, ки тоҷикон фақат дар як гӯшаи дурдасту ақибмондаи
ватани таърихӣ ва кунунии худ ба ном истикдоли давлатӣ ба даст
оварданд. Асосҳои маънавии ҳастии чандинасраи онҳо - шаҳрҳои
бостонии Бухоро, Самарканд ва Хуҷанд дар ҳайъати Ӯзбекистон
монданд. Дар ҷумҳурияти навтаьсиси мухтори халқи қадимаи
тоҷик, ки арзишҳои оламшумули маънавӣ офаридааст, ягон шаҳр

1 О А. Сухарева. Бухара XIX в. -М. : Наука, 1966.-С 122,

168
набуд. Тоҷикистон дар тамоми Иттифоқи Шӯравй ягона чумхурие
буд, ки шаҳр надошт. Ҳамин тариқ, тоҷикон аз муҳимтарин воси-
таи инкишофи босуръат маҳрум гардиданд, зеро, чунонки Ленин
қайд кардааст, шаҳрҳо «марказҳои ҳаёти иқтисодй, сиёсй ва
маънавй , «муҳаррикони асосии пешрафтанд .

Тоҷиконро аз он шаҳрҳои машҳур чудо кардан мақсаде дошт, ки
онҳоро аз «муҳаррикони асосии пешрафт маҳрум намуда, коми-
лан «ба кӯҳҳои баланд биронанд .

Вазъият фақат баъди табдили Тоҷикистон ба ҷумҳурияти итти-
фоқй (с.1929) каме ислоҳ гардид: вилояти Хуҷандро ба он ҳамроҳ
карданд. Лекин дар Самарканду Бухоро, чун пештара, ӯзбекгардо-
нии тоҷикон ҳамоно дар авҷ буд.

Самарканд, ки замоне пойтахти Темур буд, соли 1924 пойтахти
Узбекистан гардид ва ин ҳол мебоист пирӯзии ғояҳои бузугдавла-
тии пантуркистонро ифода мекард. Ин иқдом бо мақсадҳои та-
швиқотй хеле васеъ истифода гардид. Баъдтар Шароф Рашидов
маҳз ҳамин «анъанаҳои солҳои бистро идома дод. Солҳои шаст бо
нишондоди бевоситаи Шароф Рашидов китобе ба чоп расид, ки аз
саҳми таърихии Темур, ки, гӯё, саҳми пешбар будааст, ҳикоят ме-
кард. Зиёда аз ин, ният доштанд, ки ҷашни ин амири хунхорро бо-
тантана таҷлил намуда, барои поси хотираш пайкарае бунёд ку-
нанд.

Аз даст рафтани Бухорою Самарканд чунин маъни дошт, ки
тоҷикон чанде аз пояҳои асосии маънавият ва қисмати умдаи до-
роиҳи таърихии худро аз даст доданд, он муқаддасотеро аз даст
додаанд, ки дар асрҳои IX-X забони адабй ва адабиёти классикии
онҳоро ба вуҷуд оварда, асрҳо парварда буд, он сарчашмаҳои ит-
момнопазири эчодиётро аз даст доданд, ки дар арзи даҳ аср садҳо
абармардони илму адаб ва хунарро ба камол расонида буд. Бо
вучуди хукмронии дуру дарози ҳарбию сиёсии сулолаҳои турку
узбек, аз Самарканду Бухоро ягон шоири тавонои ӯзбек ба миён
наомад. Ин худ беҳтар аз ҳама бозгӯй аст, ки вилоятхои мазкур ба
фарҳанги кадомин халқе тааллук доранд!

Маълум аст, ки тақсими ҳудуди миллй барои тоҷикон на як па-
дидаи ҳақиқии таъиини сарнавишти миллй, балки як амри мачбу-
рии маъмурию волунтаристй буда, бино бар ин, рисолати таърихии
худро ба ҷой наовард — дар роҳи таъмини вахдати миллат ва ит-
тиҳоди кулли нирӯҳои иқтисодиву маънавии он омили ҷиддие шу-

' В. Ленин. Поли. собр. соч. Т.24. - С. 341.

169
да натавонист. Марзбандй на фақат сиёсати зӯран ӯзбекониро
пешгирй накард, баръакс, барон зудтар амапй гардидани ин сиёсат
нисбат ба аксарияти кулли тоҷикони Осиёи Миёна, яьне, нисбат ба
аз се ду ҳиесаи онҳо роҳро васеъ кард, барон аз миллат ҷудо шуда-
ни тоҷикони ноҳияҳои мутараққии икдисодиву фарҳангй, ки барон
ташаккули шуури ҷамъиятии миллат аҳамияти махсус доштанд,
шароити мусоид фароҳам овард. Ҳама имкониятҳои таҷрибаи
ӯзбексозй дар солҳои баъд пурра истифода шуда, махсусан, дар
Самарканду Бухоро бо шаклҳои дағале ба амал ҷорй гардиданд.

Ҳангоме ки, бори аввал, масъалаи тақсими худуди миллии Оси-
ёи Миёна ба миён омад, ба тоҷикон ҷудо кардани воҳиди марзии
маъмурй ҳатто ба назар дошта нашуда буд. Он вақт инкори расмии
мавҷудияти халқи тоҷик бо қувваи тамом амал мекард. Баъд тас-
мим гирифтанд, ки дар Бухорои Шарқӣ як вилояти худмухтори
тоҷиконро таъсис диқанд. Фақат дар марҳалаи охир, ба туфайли
фаъолияти ватандӯстони фидокоре, ки пешвои маънавии онҳо ус-
тод Айнй буд, аз қабили Абдулқодир Муҳиддинов, Нусратуллоҳи
Махсум, Чинор Имомзода, Шириншоҳи Шоҳтемур ва дигарон, ба
шарофати дурандешии сиёсй ва дастгирии Г. В. Чичерин, оид ба
таъсиси ҷумҳурияти мухтори Тоҷкистон қарор қабул шуд.

Ва ҳол он ки, дар ҳамон соли 1924, тамоми шароит муҳайё буд,
ки Тоҷикистон мақоми ҷумхурияти иттифоқиро бигирад. Намоян-
дагони халқи тоҷик чунин дархост пеш гузоштанд. Вале барои
амалй шудани он мавқеъи баъзе роҳбарони ҷумҳурияти мухтори
Туркистон ва ҷумхурияти халқии Бухоро, пеш аз ҳама, раиси КМ
Ҳизби Коммуниста Туркистон Абдуллоҳ Раҳимбоев, раиси Шӯрои
Комиссарони Халқи ҶХШ Бухоро Файзуллоҳ Хоҷаев ва атрофиёни
онҳо халал расонид, ки зӯр зада дар водиҳои Осиёи Миёна, алалху-
сус, дар Бухорову Самарканд мавҷуд будани тоҷиконро инкор ме-
карданд.

Масалан, Абдуллоҳ Раҳимбоев ба исрор таъкид мекард, ки
«Осиёи Миёна аз рӯйи ҳайъати миллии худ кишварест, ки
ӯзбекҳову кирғизҳо ва туркманҳо миллати бонуфузи он буда,
боқй, ҳама, кавмҳои алоҳидаи майда-чуйдаанд .

Мавқеи мазкур, дар ҳоле ки номи тоҷикон, ҳагго, дар қатори
«қавмҳои алоҳидаи майда-чуйда зикр намегардид, сиёсати он-
вакгаи расмиро муайян менамуд. Ин сиёсат аз рӯйи мохдяти худ
хилофи воқеъият, хилофи адолати иҷтимоъй буд. Он гуфтақои А.

1АМП ИМЛ, захираи 62, номгӯйи 2, парвандаи 87, вар. 79.

170
Раҳимбоев дар Тошканд айнан ба санадҳои расми дохил шуданду
ба Маскав рафтанд...

Дар ҳуҷҷатҳои солхои бист ро еъ ба иқдоми ҷиддии сиёсие, чун
ба Узбекистан ҳамрох кардани Бухорову Самарканд, далели
мӯътамаде мавҷуд нест. Бебунёд будани далелҳои ҳуҷҷатҳои маз-
кур ҳамон вақт ҳам маълум буд ва гузашти айём зуд нодурустии
онро собит намуд. Чунончи, яке аз баҳонаҳои дар ҳайъати Узбеки-
стон монондани Бухорову Самарканд ин буд, ки, гӯё, вилоятҳои
мазкур қисми таркибии иқтисоди мардумони водинишини Осиёи
Миёна мебошанд ва ба кӯҳистони Тоҷикистони қафомонда тобеъ
гардидани онҳо дар рохи инкишофи иқтисодии ин минтака мамо-
ниат хоҳад кард. Дар нисбати округи Хуҷанд, ки дар он вақт ба во-
дии Фаргона иртиботи қавии иқтисодӣ дошт, дар нисбати Уротеп-
па, Панҷакент ва дигар нохияҳо низ чунин баҳона пеш оварда шуд.
Бо вуҷуди ин, хангоме ки ноҳияҳои мазкур ва округи Хуҷанд ба
ҳайъати ҷумхурияти Тоҷикистон дохил гардиданд, иктисоди Осиёи
Миёна, аз ҷумла, водии Фарғона, аз ин иқдом зараре надид, баръ-
акс, дар натиҷаи ин кор нируи иҷтимоъиву иқтисодии Тоҷикистон
бамаротиб афзоиш ёфт ва ин қувватафзоии Тоҷикистон, дар навба-
ти худ, ба инкишофи иқтисодии тамоми минтақаи Осиёи Миёна
мусоидат намуд. Мо мӯътақидем, ки агар он вақт ноҳияи
иктисодии Бухорову Самарканд ба ҳайъати Точикистон дохил ме-
гардид, ҷумҳурй барои инкишофи иқтисодиву фарҳангии худ на
камтар аз он ки ҳоло дорад, имконият пайдо мекард.

Заиф сохтани омилхои иқтисодй ва фарҳангии Тоҷикистон, ки
мақсади асосии миллатгароён буду онҳо ба ин мақсади хеш раси-
данд, барои пешрафти тамоми минтақа фақат зарар оварду бас.

Далелҳои д и rape, ки он вахт барои дар хайъати Узбекистан мо-
нондани Бухорову Самарканд ба миён гузошта буданд, ҳамчунин,
бебунёду беасосанд.

Моҳияти ин «далелҳо -ро боре раиси комиссияи таъйини
сарҳади байни Тоҷикистону Узбекистан хеле равшан ифода кард.
Дар маҷлиси комиссия ӯ рӯйрост изҳор намуд: «Бухоро барои
тоҷикон луқмаи муносиб нест Ҳамин буд «далели ӯ!

Бешубҳа, ягона «далел амри дили нохоҳами хукуматдорон ва
сабаби ягона сиёсати худсаронаи соҳибони «бозуи қавй буд!

Оре, нисбат ба точи кон сод ир шудани беадолатии гӯшношуниди
миллй аз ҳамон вақт, яъне аз солхои бист, маълум буд.Ҳамон вакт

1 А МП НМЛ, захираи 62, номгӯйи 2, парвандаи 1744, вар. 36.

171
бисёр чораандешиҳои масъулони тақсими худуди миллӣ нодуруст
шуморида шуда буданд. Аз ҷумла, соли 1924, раиси бюрои Осиёи-
миёнагии КМ РК11(б) И. Зеленский таъкид карда буд: «Ин ҷо
корҳои нимасомон ҳанӯз зиёданд, ин корест, ки табартарош карда-
анд - («эта работа проделана топором ) .

Вале, аз чй бошад, ки маҳсули сустбунёди он табартароши
беадолатй, он ноинсофии маҳз то имрӯз имтиёзи дастнорасии худ-
ро гум накардааст.

-5-

Раҳбарони ҷумхурияти Тоҷикистон, чунончи, Нусратуллоҳ
Лутфуллоев, Шириншоқи Шоҳтемур, Абдулқодир Мухдадинов,
Абдурраҳим Ҳоҷибоев ва дигарон, аз соли 1924 cap карда, дар
мавридҳои гуногун роҷеъ ба ташкили нодурусти тақсими худуди
миллй, дар бораи ақволи тоҷикони Ӯзбекистон, оид ба масъалаи
Бухорову Самарканд чандин бор ба номи Сталин мактуб навиш-
танд, вале чораи ҷиддие андешида нашуд.

Дарует аст, ки ҷидцияти масъала дар баъзе хуҷҷатх,ои ҳизбии
солҳои бист таъкид гардидааст. Истилоҳоте, аз қабили «миллатга-
ройии бузургӯзбекй », «миллатгаройии бузургдавлатии ӯзбекй » ва
ғайра, ҳамон замон пайдо шуда буданд. Баъзеи онҳо ҳамон вақт ба
хуҷҷатҳои хдзбй, чунончи, ба Резолютсияи анҷумани XII РКП (б)
дохил гардида буд. Аз ҷумла, дар қарори КМ ВКП (б) «Дар бораи
ташкилоти ҳизбии Ӯзбекистон (25 майи соли 1929) дар хусуси
«зухуроти... миллатгароии бузургӯзбекй, махсусан, нисбат ба
тоҷикон ва яҳудиёни таҳҷой сухан рафтааст.

Соли 1929 инструктори КМ ВКП (б) Амосов дойр ба вазъияти
тоҷикони Узбекистан чунин гуфта буд: «Мо ассимилатсияи маҷбу-
рии миллатҳои камнуфусро мушоҳида мекунем, ки бо роҳи пинҳон
доштани миллат ва табдили онҳо ба узбек сурат мегирад. Ҳатто
ҳизбиён бо тарсу ҳарос мансубияти миллиашонро пинҳон медоранд
ва худро ӯзбек менависонақц 2.

Ин огоҳии ҷиддие буд, вале чун дигар хушдорҳои изтиробангез
мавриди таваҷҷуҳ қарор нагирифт ва натиҷае ба бор наовард.

15 ноябри соли 1924 рӯзномаи «Правда дар бораи мушкилоти
ҷумхурияти навтаъсиси худмухтори Тоҷикистон мақолае чоп карда,
дар бораи вазифаи бағоят душвори «ба ҳаёти мустақилонаи давлатй
қадам ниҳодани тоҷикон, дар хусуси он ки тоҷикон бо қувваи худ ин

1АМН ИМЛ, захираи 62, номгуйи 2, парвандаи 177, вар. 41.

2А МП ИМЛ, захираи 62, номгӯйи 2, парвандаи 1744, вар. 19.

172
вазифаро ӯхда карда наметавонанд , масъала гузошта, таъкид наму-
да буд, ки бино бар ин, «зарур аст, ки дар ин роҳ ба онҳо амалан ма-
дад расонида шавад , аз чумла, «дар ҳама маҳалҳое, ки точикон
зиндагӣ мекунанд, мактабҳои тоҷикӣ кушода шавад .

Дар Узбекистан солҳои ей ва даҳаҳои баъд ҳама чораҳоро ди-
данд, то робитаи тоҷикон бо Тоҷикистон то ҳадди акал махдуд гар-
дад, то ин ки онҳо ҳақиқати сарнавишт ва мансубияти миллии худро
надонанд, саргаху сарчашмаҳои иҷтимоъиву таърихиашонро фа-
ромӯш созанд, ҳофизаи таърихии онҳо ба самти нодурусте ташаккул
ёбад.

Барой он ки ин мақсад ба даст ояд, тамоми кувваҳо, пеш аз хама,
мактабро сафарбар карданд. Азбаски қариб ҳамаи тоҷикони Бухоро-
ву Самарканд ӯзбек навишта туда бошанд ҳам, забони модарии худ
- забони точикиро тарк накарданд, сиёсатмадорон ва баъзе олимони
узбек маҷбур шуданд, ки солҳои ей нисбат ба тоҷикони Узбекистан
истилоқи «ӯзбекони тоҷикзабон -ро ба муомилоти мафкуравй до-
хил кунанд. Агарчи ин истилоҳ комилан истилохи зиддиилмй буд,
гуё, таьлим ба забони ӯзбекй дар мактабҳои тоҷикие, ки охири
солҳои бист дар Самарканду Бухоро кушода шуда буданд, «илман
асоснок шуд.

Солҳои ей, ҳамчунин, солҳои чилу панҷоқ, дар натиҷаи мубори-
заи суботкоронаи як қисми аҳолй ва ашхоси алоҳида (ки баъдтар
бисёре аз онҳо барои ин кирдор ба ҷазоҳои сахт гирифтор шуданд)
миқдори мактабҳои тоҷикй дар Бухорову Самарканд гоҳе андак зиёд
мешуд, вале сонитар торафт кам шудан гирифт.

Дар даврони касодиву рукуд, дар солкой хукмронии рашидовиён,
миқдори мактабҳои точикй якбора кам гардид. Чунончи:

Бухоро:

соли таҳсили 1966—1967: дар вилоят 36 мактаби тоҷикй, аз чумла
дар шаҳри Бухоро-6.

Соли 1987: дар вилоят 11, дар шаҳр ягон мактаби точикй намонд.

Самарканд:

соли таксили 1964—1965: дар вилоят 32 мактаби точикй, аз чум-
ла дар шаҳри Самарканд - 20.

Соли 1987: амалан, қариб ҳамаи мактабҳоро ба забони ӯзбекй
гардониданд ва ё ба ҳам омехтанд. Аз 236 синфи тоҷикии соли
таълими 1964-1965 соли 1987 ҳамагй 114 синф монд, яъне шумораи
мактабҳои тоҷикӣ ду баробар кам гардид.

Баҳонаи баста шудани синфҳо ва мактабҳои точикй ин буд, ки
«падарону модарон фарзандони худро ба мактабҳои тоҷикй додан

173
намехоҳанд." Дар ин бобат чӣ метавон гуфт? Албатта, ба ин баҳона
бовар кардан мумкин аст. Охир, дар Узбекистан шароите фароҳам
овардаанд, ки бачагонро дар мактабҳои тоҷикӣ хонондан бефоида
аст, балки зарар дорад. Одаме, ки ба забони тоҷикӣ маълумот ги-
рифтааст, дар ҷое кор карда наметавонад, ҳатто, имкон надорад, ки
ба мактаби олй дохил шавад. Дар мактабҳои олии Бухоро гурӯҳҳои
тоҷикӣ набуданд, аз мактабҳои олии Самарканд фақат ду факулте-
ти донишкадаи омӯзгорй ва факултети филологияи университет
дорои гурӯхдои тоҷикй буданду бас. Дастпарварони мактабҳои
Ӯзбекистонро дар мактабҳои олии Тоҷикистон, бо баҳонаи он, ки
барои намояндагони ҷумхуриятҳои дигар ҷой нест, қабул намекар-
данд.

Ба ин тариқ, тоҷикбачагони Узбекистан маҷбур буданд, ки «их-
тиёран ба мактабҳои ӯзбекй раванд. Дар мактабҳо шогирдону ус-
тодон тоҷиканд, вале даре ба забонн ӯзбекй , бар илова, бо забони
шикастаи ӯзбекй мегузарад. Дар синфи якум саводи бачаи
ҳафтсоларо ба забони ӯзбекй мебароваранд ҳол он ки забони ӯзбе-
киро кӯдак ҳоло намедонад ва дузабонй хеле баъдтар муяссар ме-
гардад. Чунин тарзи таълим, ки бар хилофи дастурҳои педагогика-
ву психология аст, ҷараёни рушди ақли бачагонро сует карда, та-
факкурашонро аз инкишоф бозмедорад. Дар натиҷа, онҳо, амалан,
на забони модарии хешро медонанду на забони ӯзбекиро. Муалли-
ме аз ноқияи Бухоро шаҳодат медиҳад: «Шогирдоне, ки мактабҳои
моро хатм кардаанд, на ба забони ӯзбекй ва на ба забони адабии
тоҷикӣ дуруст ва бехато сухан карда метавонанд .1

Натиҷаи асосии ӯзбекӣ гардондани таълим касолати акдии ҷа-
вонон асту бас!

Вобаста ба иы, таъкид кардан зарур аст, ки ӯзбекони
Тоҷикистон бо чунин масъала cap ба cap нашудаанд. Ӯзбекони
Тоҷикистон одатан бо масъалаҳое, аз қабили он, ки агар фар-
зандро ба мактаби ӯзбекй диҳанд, баъд дар Точикистон чӣ гуна
зиндагй хоқад кард, дучор намеоянд!

Дар Тоҷикистон, чун дар бисёр чумҳуриятҳои дигар, барон
соқиби маълумоти олй шудан, умуман, барон кору фаъолият
аҳамият надорад, ки одам ба кадом забон - тоҷикй, русй ё
ӯзбекй - маълумоти миёна гирифтааст. Яъне, шароите фа-
роҳам овардан мумкии будааст, ки намояндагоии халққои гу-
ногун барон фаъолияту зиндагй имконияти баробар дошта бо-

1 «Бухоро ҳақщати , 1986, 11 март.

174
шанд, имконияте, ки ба мансубияти миллй ва забони таълим
хеч вобастагй надорад. Дар Ӯзбекистон барон тоҷикон чунин
шароит муҳайё нест, дурусттараш, онро огоҳона ва бо
максадхои гаразнок барҳам додаанд.

Дар мактабҳои олии Тоҷикистон ҳамеша гуруҳҳои ӯзбеки амал
мекарданд. Дар Тоҷикистон, ба гайр аз рӯзномаи «Совет Тоҷики-
стони , пурра ва ё қисман, ба забони ӯзбекй нуздаҳ рӯзномаи ви-
лоятиву ноҳиявӣ нашр мешавад, театри ӯзбекй , дастаҳои худфаъо-
лияти хунарии ӯзбекй ва гайра мавҷуданд, озодона амал мекунанд.

Дар Узбекистан манзараи тамоман дигареро мушоҳида мекунем.
Дар Тошканд ягона рӯзномаи тоҷикии «Ҳақиқати Узбекистан , он
хам хафтае се маротиба, нашр мешуд. Дар зарфи панҷоҳ соли охир
- то соли 1988 дар ноҳияву вилоятҳои Узбекистан ба забони
тоҷикй рӯзномае ба табъ намерасид. Дар Бухоро, ки ватани матбуо-
ти тоник ба шумор меомад, — дар ин ҷо соли 1912 аввалин
рӯзномаи тоҷикй чоп шуда буд, - баъди инқилоб натавонистанд, ки
боре хам ба нашри рӯзномаи тоҷикй муваффақ шаванд. Танҳо аз
моҳи феврали соли 1990, фақат як саҳифаи рӯзномаи вилоятии
ӯзбекй , ҳамагй ҳафтае як маротиба ба забони тоҷикй нашр мегар-
дад. Аз аввали соли 1990 дар Самарканд рӯзномаи вилоятии
тоҷикии «Овози Самарканд ба формата майдаи рузномаи пионери
аз чоп баромад. Қисми асосй ва ё аксарияти кулли ахолии нохияҳои
Пешкӯху Самарканд ва дигар ноҳияҳои вилоятхои Бухоро, Са-
марканд, Сурхондарс ва дигар вилоятхо аз точикон иборат аст, вале
алҳол фақат як саҳифаи рӯзномаи ноҳиявй ба забони тоҷикӣ чоп
мешаваду бас.

Чунин таносуби хайъати миллии аҳолй ва саҳифаи рузномаро
фақат таҳқири ошкорои халқи тоник донистан мумкин асту бас!

Театрҳои Бухорову Самарканд тамошоҳои худро танҳо ба забо-
ни ӯзбекй тайёр мекунанд, театри драмавии Бухоро дар таърихи
худ фақат як пйесаро ба точикй таҳия намуд, ки он хам ба туфайли
сафари хунарии театр ба Афганистан сурат шрифт. Дар Са-
марканду Бухоро ва дигар ноҳияҳое, ки тоҷикон зиндаги мекунанд,
ба забони точикй ягон эълон, шиор ва ё навиштаҷоте ба назар на-
мерасад. Он ҷо забони точикй аз ҳаёта иҷтимоъӣ - аз маҷлису
ҷамъомадҳо, аз доираи фаъолияти таблитотй, суд ва гайра баровар-
да шудааст. Уйғурхо, тоторҳои Қирим ва дигар хэлқҳои Узбеки-
стан сохиби дастаҳои худфаъолиятй ва касбии ҳунаранд, аммо
точикон аз он махруманд!

Точикони Узбекистан ба он сабаб аз неъматҳои мазкур махру-

175
манд, ки дар ин ҷумхурият, ба хусус, дар Бухорову Самарканд,
узбек ба шумор меоянд ва ин, расман, дар паспортҳояшон сабт гар-
дидааст.

Чунонки дар боло дидем, солҳои бист, ҳатто, коммунистон, аз
таре мансубияти миллиашонро пинҳон дошта, ҳатман худро узбек
менависонданд. Ин зухуроти таҷовузкоронаи нангин солҳои сиву
чил, махсусан, солҳои шасту ҳафтод, хеле вусъат гирифт.

Бисер одамон шаҳодат медихднад, ки А. Каримов, ҳангоме ки
Котиби якуми Кумитаи ҳизбии вилояти Бухоро таъйин шуд, дар
яке аз аввалин маҷлисҳои бюрои кумитаи хдзбй бо қатъияти тамом
чунин вазифа пеш гузошт: «Рӯҳи тоҷикиро аз Бухоро нест кардан
даркор аст, ба кадом роҳе, ки бошад, ба ин мақсад расидан зарур
аст . Сиёсати «нест кардани рӯҳи тоҷикӣ ва парвариши рӯхдяи
ӯзбекй дар ҳама ҷо ва дар ҳама риштаҳои зиндагй- дар забои, ада-
биёт, санъат, маорифи халқ, паспортнависй рӯйрост ба амал ҷорӣ
мегардид.

Дар Бухорову Самарканд ба даст овардани паспорте, ки миллати
соҳибаш тоҷик навишта туда бошад, қариб имконнопазир аст. Дар
даврони Рашидов дар ин ҷода баъзе «нуқсонҳо «ислоҳ шуданд:
аксарияти онҳое, ки аз рӯйи паспорташон тоҷик буданд, ногахон
дар хуҷҷатҳо ӯзбек сабт гардониданд. Як гурӯҳ - 40 нафар бошан-
дагони ноҳияи Шофиркоми вилояти Бухоро дар мактубе, ки 31 де-
кабри соли 1987 ба КМ ПК Тоҷикистон равон кардаанд, чунин ме-
нависанд: «То солҳои 50-ум дар хуҷҷатҳои падару бобоёни мо
миллаташон тоҷик навишта шуда буд. Дар хамон солҳо хуҷҷатҳоро
(гувоҳномаҳои таваллудро) нав карданд. Дар натиҷаи ин миллати
моён ҳам ӯзбек шуда монд. Гӯё, акнун дар Бухоро тоҷик нест .

Дар чунин шароит одамон намехостанд, ки миллаташон
дар паспорт точик навишта шавад. Даххо сол боз шаронте
ҳукмрон аст, ки одамонро маҷбур месозад ба олами дурӯғу
дурӯягию бемаънавиятй қадам гузоранд, миллат ва забони
модарии хешро пинқон доранд, ҳол он ки ин баробар аст ба он,
ки аз халқи худ, аз ватан, аз падару модар, аз ҳамаи муқадда-
сот даст бикашанд!

Ин нажодкушии қақиқӣ - геносид аст, фақат нажодкушии
ҷисмонй не, балки мудқиштар аз он - нажодкушии маънавию
ахлоқист!

Ин сиёсатест, ки махви маънавии инсонро дар хадаф дорад.
Биноан образи машқури романи Ч. Айтматов ба ёд меояд, ки
халқеро ба манкурт табдил медиҳанд...

176
Ин сиёсат чунин натиҷаҳо овард: агар дар ибтидои солҳои бист дар
худуди имрӯзаи Узбеки стон ақаллан беш аз 2 миллион тоҷикон зиндагй
кунанд, бино ба рӯйхати соли 1979, шумораи онҳо ба 594.627 нафар
расид. Агар дар солҳои аввали инқилоб тоҷикон аз рӯйи шумораи
умумй дар худуди имрӯзаи Ӯзбекистон — он вақг РАСС Турки стон ва
РХС Бухоро, хдтто, ба омори расмии дурӯғин, дар ҷойи дуюм бошанд,
ҳоло дар хамон қаламрав ба ҷойи шашум фаромада, соли 1979 фақат 4
фоизи аҳолиро ташкил додаанд! Ҳатто дар вилояти Бухоро, соли 1979,
тоҷикон ба эътибори шумора ба ҷойи шашум фуромадаанд: 1,6 фоизи
аҳолиро (19.728 нафар) фарохам овардаанд! Дар вилояти Самарканд,
хамон, сол тоҷикон 4,1 фоизи аҳолиро ташкил мекардаанд!

Ва ҳол он ки дурӯғ аст ин рақамҳо! Тоҷикони Бухорову Самарканд
намурдаанд! Сол аз сол шумораи онҳо, чун шумораи дигар халққои
серфарзанди Узбекистану тамоми Осиёи Миёна, меафзояд! Шиносоии
бевосита бо вазъияти вилояти Бухоро санадқои зеринро намоён сохт:

дар шаҳри Бухоро тоҷикон беаггар аз 60 фоизи аҳолиро ташкил
медиханд, ӯзбекон аз 10 фоиз зиёд нестанд;

дар ноҳияи Рометан аз 140 дехде, ки Н. Ҳсггамов аз назар гузорини-
дааст, дар 75 деха тоҷикон, дар 48 дехд ӯзбекҳо, дар 9 деха тоҷикону
ӯзбекон, дар 6 деха туркманҳо, дар 2 деха туркманҳову қазоқҳо умр ба
cap мебаранд;

дар нохияи Шофирком, аз 135 деха, ДаР 35 деха тоҷикон, дар 73
деха ӯзбекҳо, дар 24 деха тоҷикҳою ӯзбекҳо, дар 1 деха тоҷикону турк-
манҳо, дар 21 деха туркманҳо зиндагй мекунанд.

Таъкид кардан зарур аст, ки дар ноқияхри Шофирком, Рометан ва
ноҳияҳои дигари вилояти Бухоро деҳоти тоҷикнишин аз деҳаҳои
ӯзбекнишин хеле бузургтар буда, шумораи аҳолиашон низ бамаротиб
зиёдгар аст.

Дар Ғиҷдувон, Свердлов ва дигар ноҳияҳои вилояти Бухоро тоҷикон
қисмати асосии аҳолиро ташкил медиханд .

Бино ба қособи мардумшиносони ленинградй, масалан Р.
Рахимов, зиёда аз 80 фоизи аҳолии вилояти Бухоро тоҷиканд.

Тақрибан, чунин манзараро дар шаҳрҳои Самарканд, дар
навохии Советобод, Самарканд ва Қизилтеппа мушохдда кардан
мумкин аст.

Чунин аст асли ҳол, асли воқеъият, ки аз маълумоти расми кул-
лан фарқ мекунад: маълумоти расмй асли ҳолро ба маънии дигар,

'Ниг: Я Ҳотамов. Сиёсати миллим лениниро ба хдёт татбик намо-
ем//«Омузгор , 1990,19 сент.

177
ба маънии бехуқуқии миллим тоҷикони Ӯзбекистон, ки аз имко-
нияти ошкоро ва бо ифтихор эълон доштани мансубияти миллим
худ маҳруманд, таҷассум месозад. Он руйдод, ки соли 1929 буд,
яъне чунин ҳолат, ки «ҳатто, ҳизбиён метарсиду ҳатман худро
ӯзбек менавиштанд , ҳамоно идома дорад!

Ҳарчанд, бояд гуфт, ки холо вазъият каме дигар шудааст: агар
соли 1979 шумораи тоҷикони Узбекистан 595,000 нафар бошад,
бино ба омори соли 1989, шумораи онҳо ба 934.000 расидааст. Ин-
ро то андозае як падидаи пешбар шуморидан мумкин аст. Вале, дар
айни замой, бояд гуфт, ки рақамҳои мазкур шаҳодат бар он
медиҳанд, ки равандҳои инкилобии нимаи дуюми солҳои ҳаштод
ба худогоҳии миллим тоҷикони Узбекистан ва ё ба фаъолиятман-
дии ошкорои иҷтимоъии онҳо кам таъсир бахшидааст. Фишори за-
мони волюнтаризм ва касодиву рукуд дар шуури мардум хеле амик
реша рондааст.

-6-

Аз солҳои бист боз як тамоюли дигар авҷ гирифт, ки ӯзбекони-
дани таърихиаш метавон номид. Ин тамоюл, махсусан, дар даҳаҳои
охир хеле қувват ёфт. Моҳияти тамоюли мазкур иборат аз он аст,
ки аз сиёсати ӯзбекгардонӣ чунин «хулосаи мангиқӣ бароварданд:
модом ки ахолии Бухорову Самарканд узбек будаанд, табиъист, ки
он хама арзишҳои маънавй, ки дар зарфи чандин садахо дар ин
шахрҳо офарида шудаанд, ба ӯзбекҳо тааллуқ доранд. Ёдгориҳои
таърихии илму фарҳанг, олимону адибони бузург, хунармандони
забардасти гузашта ҳама «ӯзбеку моли ӯзбек эълон шуданд. Дар
тадқиқоти илмй, дар асарҳои илмии оммабоби таърихй ақидае пай-
васта гӯшзад мегардад, ки аз асрҳои X1V-XV, яъне аз замони Те-
мурланг ин ҷониб, дар Мовароуннаҳр фақат туркҳову ӯзбекҳо умр
ба cap мебаранд. Гоҳо, дар омади ran, таъкид мешавад, ки дар
шаҳрҳо тоҷикон ҳам, хол-хол, гӯё, дар ҷазираҳои алоҳида, мези-
станд. Чунин ақидахои зиддиилмию бебунёд, хатто дар баъзе наш-
рияҳои Маскаву Ленинград ба чашм мерасанд!

Агар асарҳои муҳаққиқони Маскаву Ленинград ба забони
ӯзбекӣ чоп шаваду дар онҳо таърихи гузаштаи Осиёи Миёна
холисона нишон дода шуда, ба ин васила ногузир аз адабиёти
классикии тоҷикӣ ва намояндагони он сухане рафта бошад ва
гайра, ноширони ӯзбек диққаткорона матнро аз калимахои
«тоҷик ва «тоҷикй тоза мекунанд, онро ба «ӯзбек ва
«ӯзбекй », дар баъзе мавридхо, ба «форсй иваз менамоянд.

Дар шиносномаҳо, раҳномаи сайёҳон ва, хатто, дар «Энсикло-

178
педияи советии Ӯзбекистон , номи олимон, адибон, хунармандо-
ни Бухорову Самарқанди асрҳои гузашта аксаран бе таъкиди он
ки эшон намояндагони маданияти тоҷиканд, зикр мегардад. о-
нандаи ноогоҳ гумон мекунад, ки модом онҳо дар Самарканд ва ё
Бухоро ба дунё омада, дар он до умр ба cap бурдаанд, пас ба
халқи ӯзбек тааллук доранд. Ҳадаф аз нишон надодани мансубия-
ти миллим мардони таърих маҳз гӯл задани ин тоифа мардуми но-

балад аст! _

Дар мавзӯъҳои таърихй низ ба хамин «дастур асарҳои оадеи
офарида мешаванд. Дар романҳо, достонҳо ва драмаҳои нависан-
дагони узбек, ки ба таърихи қадиму ҷадиди Осиёи Миёна бахши-
да шудаанд, тамоми таърих ба ӯзбекон мансуб дониста мешаваду
фақат онҳо чун мардуми таҳҷой зиндагию амал мекунанд. Ғояи
асосии ин қабил асарҳоро як персонажи романи М. Махмудов
«Қуллаҳои ҷовид луччаку пӯстканда ифода кардааст. Вай дар
бораи аморати Бухоро ва кишвари Туркистони миёнаи асри XIX
чунин гуфтааст: «Ин замин, ин кишвар ба узбекон тааллук, дорад.
Ҳама азони ӯзбекҳост...»

Чанд мисол аз ин гуна таърихфаҳмиву таърихфаҳмониро дар
мақолаи камина - «Дурустиҳо асоси ошноист дарёфтан мумкин
аст.

Ин аст, ки шиори «тоҷик нест, мо хама узбек қастем , ки
солхои 20-ум хеле васеъ таблиғ мегардид, солҳои си хам зинда
буду имрӯз хам аз байн нарафтааст!

Нависандаи халқии Узбекистон Мирмӯҳсин дар бораи ёдго-
рихои оламшумули Бухорову Самарканд чунин навиштааст:
«Сарзамини мо сохиби ёдгориҳои бебаҳои таърихиву фарҳангист,
ки аз гузаштаи пуршарафи халқи ӯзбек шаҳодат медихдд. Реги-
стон, Манораи Калон, Арк, мақбараи Исмоили Сомонй, Кӯкал-
тош расадхонаи Улуғбек, мадрасаҳои бешумор, пулҳо,

қалъахо, қасрҳо... Офаридаҳои олиҷаноб, ки барҳақ, достонҳое аз

санг, мусиқие аз санг номидаанд .

Дар ин ҷо Мирмӯҳсин хама осори таърихии Бухорову Са-
марканд ва чанде аз Фаргонаву Тошкандро ном бурдааст. Ҳар кас,
ки аз таърих андак хабар дорад, медонад, ки нерӯйи асосии
таърихсозй ва фарҳангофаринй дар сарзамини Узбекистони ку- 1

1«Шарқ юлдузи , 1981, № 10.-С. 71.

2«Садоишарқ , 1990, №2.-С. 109-121.

3 Мирмухсин. За правду истории//«Правда Востока , 1989, июль.

179
нунй аҷдоди тоҷикон буданд, аммо истилогарони турку ӯзбек бо
тохтутози доимй ин осори таърихиро хароб мекарданд.

Камина бар инам, ки чунин лофҳо ба ҳофизаи таърихии
асил, ба худшиносии ҳақиқии миллй ҳеч нисбате надоранд, зе-
ро ҷӯши «эҳсоси ватандӯстй ва «ифгихори миллӣ муаллифро
ба он водоштааст, ки ҳама чизро ба халқи худ нисбат диҳад,
имкон надодааст, ки дар паҳлӯи халкаш халқи дигареро биби-
над.

Изофанависии ба худ хоси таърихиву фарҳангӣ, кӯшиши қа-
димтар ва беҳтар нишон додани таърихи халқи худ, таҳрифи
саҳми таърихии халқҳои дигар, махсусан, халқи тоҷик, бештар
аз ҳама ба пояҳои маънавию ахлоқии ӯзбекони ҳозира теша ме-
занад ва барои худшиносии онҳо зарар дорад! Мо кайҳо ба му-
шоҳида гирифтаем, ки худшиносии иҷтимоъиву таърихии чанд
наели ҷавонони ӯзбек, ҳофизаи таърихии онҳо аз бисёр ҷиҳатҳо
ба самти нодуруст ва дурӯғин ҷараён гирифтааст: тасаввуроти
онҳо дар бораи худ, дар бораи халқи худ ва таърихи он, дар бо-
раи халқҳои дигар, аз ҷумла, тоҷикон, на ҳамеша ба воқеъият
мувофиқ меояд. Ба ин ҳақиқат аз рӯйи эссеи шоири шинохтаи
ӯзбек Муҳаммад Алй «Худро бишнос 1 ва бисёр асару
мақолаҳои дигар бовар ҳосил кардан мумкин аст.

Албатта, ҳар гуна зуҳуроти миллатгароӣ, шовинизми
размҷӯй, пеш аз хама, теша ба решай халқи худ задан аст,
зеро ки дар миёни мардум муҳити посолими ахлоқиву нси-
хологиро парвариш медихад. Ин амал ба муносибати байни
халкҳои тоҷику ӯзбек зарарҳои бисёр овард.

Мо бояд он вазъиятро ба эътибор бигирем, ки ин ҳама
беадолатиҳо дар пеши назари дигарон ба вуқӯъ мепайвандад ва
то андозае ба аҳли ҷомиаи ҷумҳуриятҳои Осиёи Миёна, балки
хориҷ аз он ҳам маълум аст. Онҳое, ки аз минтақаҳои дигари
мамлакат ба Бухорову Самарканд меоянд, зуд ба носозии
«вазъияти миллй бовар ҳосил мекунанд, ки ин ҳам ба мафку-
раи одамон таъсири манфй мебахшад. Дар хусуси меҳмонони
хориҷй, бахусус меҳмонони Афғонистон, Эрон, Ҳиндустон ва
Покистон - кишварҳое, ки ба воқиаҳои Осиёи Миёна ҳамеша
диққати махсус зоҳир мекунанд, хоҷати ran ҳам нест!

1 «Ёшленинчи , 1988,30-31 авг.

180
-7-

Баъди анҷумани XXVII КПСС бисер тоҷикони Самарканду Бухо-
ро чанд бор ба мақомоти боло муроҷиат карда, аз ахволи вазнини
худ шикоят бурданд. Дар натиҷа, байни КМ ПК Тоҷикистон ва
Ӯзбек-истон бо мақсади ҳамкорӣ ва қонеъ гардонидани талаботи
тоҷикони Ӯзбекистон, робитаҳое муқаррар гардид. Соли 1988 КМ
ПК Узбекистан роҷеъ ба кушодани мактабҳои тоҷикӣ (ба он шарт,
ки падарону модарон розӣ бошанд) ва гурӯҳҳои тоҷикӣ дар мак-
табҳои олй (ба он шарт, ки хохишмандон пайдо шаванд), нашри
рӯзномаҳои тоҷикӣ (албатта, агар обуна ҷамъ ояд), намойиши бар-
номаҳои телевизиони тоҷик ва ғайра нақшаи чорабиниҳо тартиб дод.

Зимнан, дар Узбекистан, бо исрори ҷомиа, пештар хам, на як
бору ду бор, чунин қарорҳо ва чорабинҳои мушобеҳ қабул гарди-
даву ба нақша гирифта шуда буданд. Вале ҳеч яке аз онҳо иҷро на-
гардид ва вазъият беҳ нашуд, бадтар шуд. Албатта, имрӯз бештар
эътимод ҳаст, ки он чӣ ба нақша гирифтаанд, амалй хоҳад шуд. Ва-
ле чораҳои ночизе пешбинӣ шудааст. Ин чорабиниҳои ночиз ҳам,
асосан, дар рӯйи қоғаз иҷро шуду бас.

Нақшаи чорасозиҳои КМ ПК Узбекистан фақат дар рӯзномаҳои
вилоятии Тоҷикистон чоп шуда, ба саҳифаҳо матбуоти марказии
ҷумхурии Тоҷикистону Узбекистан роҳ наёфтанд, яъне, ҷомиа аз
буди онҳо аксаран бехабар аст ва имкон надорад, ки иҷрои онҳоро
зери назорат бигирад.

Аз ин ҳама маълум мегардад, ки он накшаҳоро чандон иҷро кар-
дан намехоҳанд, ин дафьа низ ният надоранд, ки вазъиятро қатъиян
тағйир дода, оқибатҳои сиёсати ӯзбекониданро бартараф намоянд.
Чунончи, ҳанӯз халли амалии чорақои пешбинишуда огоз наёфта,
дар Бухоро, бар зидди кушодани синфҳои тоҷикй, чанд далел пеш
оварданд (муроҷиат шавад ба рӯзномаи «Советская Бухара 21 ян-
вари 1988, мусоҳиба бо котиби кумитаи вилоятии хизб).

Дар байни падару модарон дар он хусус, ки агар фарзавдонашонро
ба мактабҳои тоҷикӣ диҳанд, бо чӣ душвориҳо рӯ ба рӯ хоҳанд шуд,
фаъолияти «дилсӯзона -и тавзеҳотӣ авҷ гирифт. Дар натиҷа, соли
таҳсили 1988-1989 дар Бухоро ҳамаг й як синфи тоҷикй ку шода шуд. Ин
ягона синфе буд дар шахре. ки аксарияти кулли ахолиаш тоҷиканд!

Дар вилояти Бухоро, дар мохи сентябри соли 1988, ҳамагӣ 10
синфи нави тоҷикй кушода шуд. Ва ҳол он ки дар охири солҳои
панҷоҳ дар вилоят миқдори мактабҳои тоҷикй ба 100 мерасид. Ва
акнун 10 синф ба ҷойи 100 мактаб!

181
Дар ин миён воситаҳои ахбори умум, аз чумла, ТАСС ва нашри-
яи Агентии «Новости , ин «комёбиҳои қонеъ гардидани ман-
фиатҳои тоҷикони Ӯзбекистонро дар саросари ҷаҳон овозаю дарво-
за карданд. Раиси комиссияи доимии Шӯрои Олии Узбекистан оид
ба муносибатҳои байни миллатхо ва тарбияи интернатсионалй Эр-
кин Юсупов аз саҳифаи мачаллаи «Коммунист (1989, № 8) ин ха-
барро такрор намуда, хост моро бовар кунонад, ки «фақат дар Са-
марканд 8 мактаби тоҷикй кушода шуд (ҳол он ки на ҳашт мактаб,
балки ҳашт синф кушода шуда буд), «нашри рӯзномаҳои вилоятии
Самарканду Бухоро ба забонҳои ӯзбекӣ, русӣ ва тоҷикй шурӯъ гар-
дид , «бисёр тоҷикон... паспортҳои нав гирифтанд, ки мансубияти
миллиашон аниқ карда шудааст ва ғайра. Ба ин ҳама баъзе олимон
низ моро бовар кунондан хостанд.1 Ва ҳол он ки ҳеч яке аз ин бовар
кунониданҳо ба воқеъият мувофиқат намекард, ин ҳама дурӯги
маҳз буд ва дар ин хусус дар матбуот андаке сухан рафтааст* 2 .

Чунонки мебинем, воситаҳои ахбори умум, матбуоти ҳизбиву
шӯравй ва нашрияҳои илмй барои гӯлзанй ва интишори маълумоти
дурӯғ истифода мешаванд. Сохтакорию таҳрифи санадҳо ба таври
расмй густариш меёбад. Ин ҳама ба сиёсати ӯзбеконидани солҳои
бист ва даҳаҳои баъдй куллан монандй дорад. Ҳадафҳо ва усулҳои
амалй кардани ин сиёсат тагйир наёфтааст.

Ба тоҷикони Бухорову Самарканд, ба ҷойи азобӯ машаққати зи-
ёд, гоҳо муяссар мешавад, ки аз гов ғадуде рӯёнанд, чунончи, дар
рӯзномае як саҳифаи тоҷикй, дар баъзе мактабҳо як синфи тоҷикй
кушоянд ва ғайра. Кори тоҷикон дар Узбекистан ба пайи мӯрча
пеш меравад.

Бино бар ин, аҳли ҷомиа кайҳо бар сари чунин ақида омадаанд, ки
вазъияти тоҷикони Узбекистан, махсусан, тоҷикони Бухорову Са-
марқандро фақат бо мачмӯи чораҳои қатъие, ки аз чониби Марказ
дастгирй ва амалй мешавад, тагйир додан мумкин аст. Вакти он расида-
асг, ки бо ҷидду ҷахди хамом ва қатъият он беадолатии миллй, ки солҳои
бист содир шуда, беш аз пеш натиҷаҳои фалокатбори иҷтимоъиву ахлоқй
ва милливу психологӣ ба бор меорад, барҳам дода шавад.

Зиёиёни тоҷик, раҳбарияти ҷумҳурияти Точикистон, аз солҳои
бист cap карда, чандин маротиба масъалаи Бухорову Самарқандро
ба миён гузошта буданд. Абдулқодир Муҳиддинов, ки мухолифи
шадиди бузургманишии ӯзбекй буд, пайваста таъкид медошт, ки

'«Вопросы истории , 1989, №5.

2 Ниг.: ба мақ. камина дар маҷ. «Коммунист -и Маскав, 1990, № I.

182
«вазъияте, ки дар \оли ҳозир мавҷуд аст. бешубҳа. гайритаби-
ист * 1.

Яке аз роҳбарони маъракаи тақсими худуди миллим Осиёи
Миена (1924) И. Зеленский, чуноне ки дидем, на фақат эътироф
кард, ки он «марзбандй як кори табартарош аст («работа, проде-
ленная топором ), балки зарур медонист, ки ин масъала, «вобаста
ба ирода ва хоҳиши аҳолӣ , аз нав баррасй шавад"\

Вобаста ба ин, санади зеринро таъкидан гӯшрас медорем: соли
1924 Бухорову Самарканд, ба шаҳодати хуҷҷатҳо, «муваккатан, то
фаро расидани шароити мусоид барои густариши минбаъдаи дав-
латдории ҳамаи тоҷикони Осиёи Миёна, дар ҳудуди Ӯзбекистон
моноида шуданд . Дар ин бобат Абдурраҳим Ҳоҷибоев. ки дар
маъракаи таъсиси мухторияти Тоҷикистон (1924) ва ба ҷумхурияти
иттифоқӣ табдил ёфтани он (1929) ширкат варзида буд, низ гувоҳй
медиҳад. Вай, ки баъдтар раиси Совета Комиссарони Халқи
Тоҷикистон тайин шуда буд, дар бораи воқиаҳои соли 1924 чунин
навиштааст: «Барои чандин сабабҳои умумй Бухоро, Самарканд ва
Хуҷанд бо ин укругқо, ки аксарияти нуфусашон тоҷиканд,
муваккатан дар дохили ҷумхурияти Узбекистан монданд

Ин ҳакиқат, ки хам дар соли 1924 ва хам дар соли 1929 Бухоро-
ву Самарканд дар худуди республикам Узбекистан муваккатан мо-
ноида шуда буданд, дар ёди бисёр одамони огохи он даврон боқи
мондааст.

Маълумоте хает, ки солхои бист, тахти рохбарии В. В. Куйби-
шев, комиссияе ташкил шуда, солхои баъди ҷанг хам комиссиям
дигаре амал мекард, ки ба он Г. М. Маленков рохбарй менамуд.
Муддати зиёде хар ду комиссия бо ҳалли масъалахои Бухорову
Самарканд ва вилояти Сурхондарё машгул буданд. 3 феврали соли
1930 дар хусуси ба ҶШС Тоҷикистон дода шудани вилояти Сур-
хондарё қарори Кумитаи Марказии Ичроияи СССР қабул шуд. 13
феврали ҳамон сол, бо сабабхои номаьлум, Қарори мазкурро бекор
карданд. Ҳеч маълум нест, ки чаро чунин қарори ҷиддии сатхи
олиро пас аз даҳ рӯз бекор кардан лозим омад. Ҳамин тариқ, фаъо-
лияти комиссияхои ёдшуда низ ба анҷом нарасид. Бино бар он ки

1 «3а партию , 1928, №9.-С. 66

- Ниг.: И. Зеленский. Национально-государственное размежевание Сред-
ней Азии //На историческом рубеже.- Ташкент, 1974.

1 а. Ҳоҷибоев. Ҷумхурияти хафтум - Тоҷикистон,- Тошканд - Сталинобод,

1930.-С.10.

183
архиви мавод дастнорас аст, фақат тахмин кардан мумкин аст, ки
кадом куввахо ба ҳалли ин масъала халал расонидаанд. Шояд му-
носибати Сталин ба масъалаи мазкур низ ба таъхир пазируфтани
ҳалли он сабаб шуда бошад. Охир, ӯ чандин маротиба ба му-
роҷиати раҳбарони Тоҷикистон роҷеъ ба Самарканду Бухоро ва
вазъияти тоҷикони Ӯзбекистон таваҷҷуҳе зоҳир накард.

Ҳоло, дар ҷараёни бозсозиҳои ҷомиа, мо ҳақ дорем ҳалли
қатьии чунин проблемаҳои ҷиддиро, ки аз системаи маъмурию
фармонфармоӣ мерос мондааст, чашмдор бошем. Дар айни замон,
масъалаи Бухоро, Самарканд ва Сурхондарё дар Точикиситон яке
аз мониаҳои асосии бозсозй гардидааст, зеро ки бевосита ба замони
зӯроварию карахтй вобастагй дорад.

Ҳоло такя ба ақли салим ва ҳақиқати объективӣ, омӯзиши
ҳамаҷонибаи маводу хуччатҳо (материали таърихй, этнографй, за-
боншиносй, демографй ва гайра) ва шиносоии бевосита бо вазъия-
ти маҳалҳои тоҷикнишин беш аз ҳама ба ҳалли масъала мусоидат
хоҳад кард. Тааммули амиқ ва гуногунҷиҳати илмие, ки ба олита-
рин ғояҳои башарпарварй бунёд ёфтааст, бояд мӯҳраи асосии ҳалли
масъала қарор бигирад.

Мо ақидаи комил дорем, ки масъалаи тоҷикони Бухорову Са-
марканд, пеш аз ҳама, факат масъалаи идтимоъиву иктисодй набу-
да, дорой аҳамияти гуманитарй, иҷтимоъиву маънавй ва ахлоқист:
ин до ran дар сари ниёзҳои иқтисодӣ, моддй ва мадании мардум
набуда, сухан аз қисмати минбаъдаи маънавию ахлоқии халқ мера-
вад, ran ба сарнавишти халқи қадиме, ки дар офариниши тамадду-
ни ҷаҳонй фаъолона ширкат варзидааст, дахл дорад.

Феълан, мо бояд имкон дошта бошем, ки ҳакиқатро, бебунёдии
тарғиботи таҳрифкоронаро, ки дар зарфи солҳои зиёд дар байни
тоҷикони Бухорову Самарканд сурат мегирифт, ба мардум бинамо-
ем. Мардум бояд дар бораи худ, дар бораи мансубияти миллии худ
ҳақиқатро донанд. Зарур аст, ки дар миёни тоҷикони Узбекистан
фаъолияти равшангарй ба роҳ монда шавад ва дар саҳифаҳои мат-
буоти ҷумҳуриву марказӣ баҳсу мунозираҳо ба вуқӯъ пайванданд.

Чунин фаъолияти равшангарй дар байни ахолии узбеки Узбеки-
стон ва ӯзбекони Тоҷикистон низ бояд ба роҳ монда шавад. Номза-
ди илми таърих Намоз Ҳотамов, ки бо вазъи Бухоро ба хубй ош-
ност, шаҳодат медихад, ки «дар ин вилоят тоҷикон, ӯзбекон ва
турманҳо дӯстона умр ба cap мебаранд. Ҳар вакте ки дар байни
ӯзбекҳо дар бораи тоҷикон гуфтугӯйи номатлубе ба миён ояд, худи
ӯзбекон мекӯшанд, ки онро пешгирй намоянд. Тоҷикону туркманҳо

184
низ, дар навбати худ, ҳамин тавр рафтор мекунанд . Хуллас, на
фақат дар Бухоро, балки дар тамоми Осиёи Миёна, мардумони гу-
ногунмиллат бо сулҳу салоҳ зиндагй доранд. Ин ҳолат ба муваф-
фақияти чораҷӯиҳои тавзеҳотие, ки ҳамаҷониба андешида ва дақиқ
ташкил туда бошад, ба фаъолияти ҳақиқатан илмии оммабоби
равшангарӣ мусоидат намуда, ҳам худшиносии иҷтимоъиву таъри-
хии точикону хам ӯзбекопро амиқ хоҳад бурд.

То имрӯз чунин фаъолияту чораҷуйиҳо гаразкоронаву яктарафа
пеш бурда мешуданду дар мафкураи тоҷикони Ӯзбекистон ва худи
ӯзбекҳо тасаввуроти дурӯғине дар бораи худ, дар бораи ҳастии
иҷтимоъиву таърихии хеш хосил мекарданд. Чунин таблиготи як-
тарафаро, ки бар зидди тоҷикон - яке аз халқҳои бародар равона
шудааст, ҳатман решакан бояд кард! Таблиғот бояд хосияти объек-
тивй дошта, аз ҷиҳати илмй асоснок бошад ва манфиати ҳамаи
халқҳои ин сарзаминро баробар ба эътибор тирад!

Фикри мазкур на фақат ба таблигот, балки ба ҷамеи фаъолияти
мо дар ҷараёнгоҳи муносибати байни миллатҳо тааллуқ дорад. В.
И. Ленин навишта буд: «Тачрибаи мо дар ниҳодамон чунин ақидаи
қатъиеро устувор кард, ки фақат таваҷҷуҳи азим нисбат ба манфиа-
ти миллатҳои гуногун заминай низоъҳоро нест намуда, нобоварии
дутарафаро бартараф месозад 1

Аҳамияти ин суханҳо дар рӯзгори мо. ки муносибати байни
миллатҳо ниҳоят тезу тунд гардидааст, беш аз пеш меафзояд.

Дар кори ҷиддие, монанди ташаккули мазмуни хақиқии худши-
носии иҷтимоъиву маънавй ва миллй, софкорй кардани он аз
дурӯғу таҳриф, фақат ба қудрати воситаҳои таблигот умед бастан
нашояд. Бояд шароити зиндагй тағйир дода шавад. Зарур аст, ки
бунёди маънавию ахлоқии вокеъияти иҷтимоъй устуворй ёбад ва
дар зеҳни мардумон эҳсоси шаъни инсонй ва ифтихори ҳақиқии
миллиро ангезиш дихад. Мо, пеш аз хама, аз инкишофи демократия
ва устувории қонун, ҳамчунин, аз хукмдории тавоною ко-
милҳуқуқи президента умед дорем, ки чунин шароити иҷтимоъиву
сиёсие фароҳам меоварад, шароите ба вучуд меорад, ки ҳар халқ,
дар куҷо ки бошад, оромона зиндагй хоҳад кард ва зарурате пайдо
нахоҳад шуд, ки миллати хешро пинҳон намояд.

Мақомоти ҳокимияти давлатй ва идорй, прокуратура, ташкило-
ти ҳизбй бояд сахтгирона назорат кунанд, ки дар ягон риштаи ҳа-
ёти ҷамъият ҳуқуқи шахрвандии мардум бино бар мансубията

1 В. Ленин. Поли, собр.соч., т. 45.-С. 240.

185
миллӣ заррае коҳиш наёбад.Масалан, ҳангоми ба кор даромадан
мансубияти миллӣ ва ё забони таълим набояд ба таври ошкор ё нихон
мониае пеш оварад ва гайра. Ин иқдом имрӯз, махсусан, барои он
муҳим аст, ки мардумон на фақат дар маишату урфият, балки дар
фаъолияти ҷамъиятй низ бояд ба якдигар комилан бовар кунанд. Ҳат-
ман муваффақ бояд шуд, ки дар маҳалҳои тоҷикнишини Узбекистон,
алалхусус дар Бухоро, Самарканд, Қашқадарё ва Сурхондарё дар му-
носибатҳои ҷамьиятй ва расмии байни тоҷикону ӯзбекҳо мухити со-
лими ахлоқиву психологй хукмфармо гардад. Дар зисту маишати
мардуми заҳматкаш барои амалй гардидани ин икдоми наҷиб заминаи
мусоид мавҷуд аст, ки самараи зиндагонии якҷояи чандинасраи ду
халқи бародар мебошад. Ҳама чораҳоро бояд дид, то дар ҳаёти ҷамъи-
ятй низ чунин замина фароҳам оварда шавад.

Тафаккури нав ва бозсозӣ дар нохияҳои тоҷикнишини Узбеки-
стон бидуни бунёд ниҳодани муносибатҳои солими иҷтимоъ-иву
ахлоқии байни тоҷикону ӯзбекон номумкин аст.

Ба назари мо, бағоят муҳим аст, ки он қонуни нонавишта, ки ибо-
рат аз манъи забони тоҷикй мебошад, аз миён бардошта шавад, забони
тоҷикй дар хдёти ҷамъиятй, дар мақомоти хукуматӣ, дар коргузорй ва
мукотибаи расмии муассисоти ноҳияҳои тоҷикзабон, дар маҷлису
чорабиниҳои ҷамъиятй, маъракаҳои додгустарй ва гайра ҳамаҷониба
ҷорӣ бояд гардад.

На фақат дар Бухорову Самарканду Сурхондарёву Қашқадарё,
балки дар хамаи нохняҳои тоҷикнишини Тошканд, Намангон,
Фаргона ва дигар вилоятҳо, тибқи «Қонуни забони РСС Узбекистон ,
забони тоҷикй бояд ба сифати забони асосии расмӣ шинохта шавад ва
истифодаи он дар тамоми риштаҳои хдёти ҷамъият ҳатман чун амри
зарурӣ эътироф гардад. Фақат эътирофи ҳамагонии ҷамьиятй ва муно-
сибати эҳтиромкоронаи расмй эътибори забони модариро дар чашми
соҳибони он баланд бардошта, барои инкишофи он мусоидат хохдц
кард.

То даме ки ин матлабҳо дар маҳалҳои тоҷикнишини Узбекистон
ҷомаи амал напӯшанд, ба инкишофи пурсамари маориф ва мактабҳои
тоҷикӣ, муассисаҳои фарҳангӣ, матбуоти даврӣ, радио ва телевизион
ва ба дунболаи ин хама ба инкишофи забони тоҷикй умед наметавон
баст.

Бубинед, ки бино ба маълумоти расмии Вазорати маорифи ҶШС
Узбекистон, соли таҳсили 1989-1990 дар вилояти Бухоро ва баъзе ви-
лоятҳои дигари Ӯзбекистон адади мактабҳое, ки синфи тоҷикй до-
ранд, чӣ гуна буд:

186
вилояги Тошканд - 31;
вилояти Фаргона - 31;
вилояти Намангон - 24;
вилояти Қашқадарё - 50;
вилояти Бухоро - 181.

Ҳарчанд ақл қабул намекунад, мусаллам аст: дар вилояти Бухо-
ро, ки он но назар ба дигар маҳалҳои тоҷикнишини Узбекистан
тоник зиёдтар аст, синфҳои тоҷикй аз хама кам.

Ба назари мо, яке аз вазифахои хукумати президента ин аст, ки
дар ҳамаи маҳалҳои тоҷикнишини Узбекистан мониаҳои сершумо-
ри қаллобонаро аз миён бардорад, то мактабҳои тоҷикӣ бемалол
кушода шаванд; забони тоҷикӣ дар ҳамаи ҷабҳаҳои ҳаёти ҷамъият
бемамониат амал намояд!

Соли таълими 1989-1990 дар Донишкадаи омӯзгории Бухоро,
я кумин бор дар таърихи он, ду гурӯхи тоҷикй кушода шуд, ки
воқиан як падидаи таърихист. Вале чаро фақат ду гурӯҳ дар ду фа-
култет?! Агар мо хоста бошем, ки дар маҳалҳои тоҷикнишини
Узбекистан маорифи тоҷик густариш ёбад, бояд дар ҳамаи факул-
тетҳои мактабхои олии Самарканд. Бухоро, Қаршӣ, Тирмиз ва, хат-
то, Тошканд, миқдори кофии гурӯххои тоҷикй мавҷуд бошанд (ми-
сли гурӯххои сершумори ӯзбекии донишкадахои Душанбе, Хуҷанд
ва Қӯрғонтеппаи Тоҷикистон).

Зиндагй боисрор тақозо мекунад, ки ҳар чй зудтар техникумҳо ва
омӯзишгоҳҳои хунарии тоҷикӣ таъсис ёбанд. Ин ҳам тақозои зинда-
гист, ки дар ҳамаи ноҳияҳои тоҷикнишини Ӯзбекистон кӯдакистонҳои
мустақили тоҷикӣ ва дигар муассисаҳои томактабй таъсис ёбанд, дар
ҳама ҷо чунин шароит ба вуҷуд оварда шавад, ки кӯдакон ҳар чй
барвақгтар аз доираи танги забономӯзии хонагй баромада, зудтар ба
ганҷинаҳои забони адабй даст ёбанд, яъне, чунин хурдаиқлими махсу-
се фарохам бошад, ки забони адабй аз кӯдакй баробари шири модар ба
сиришти инсон рох ёбад. Агар чунин шароит фароҳам оварда наша-
вад, Бухорову Самарканд барои тараккии забони адабии тоҷикй
(форсй) ва маданияти тоҷикон чунон мақоми махсусро, ки дар зарфи
хазор сол дошта буданд, дошта наметавонанд.

Он қувваҳое, ки ошкору ниҳон ба инкишофи мактабҳои тоҷикй
ва муассисоти томактабй, интишори китобҳои таълим, матбуот ва
асарҳои тоҷикӣ дар маҳалҳои тоҷикнишини Узбекистан, махсусан,
Бухоро, Самарканд ва Сурхондарё, халал мерасонанд, бояд реша-

' «Омузгор , 1990, 16 янв.

187
кан шаванд. Бо ин қувваҳои коршикан, ки қисман дар Тоҷикистон
низ амал мекунанд, рӯйрост ва беамон мубориза бояд бурд. Вагар-
на муқовамати онҳоро шикастан имконпазир нахоҳад шуд.

Инак, яке аз зухуроти амали ин қувваҳо: соли таълими 1989-
1990, бо мақсади мадад расонидан ба тарбияи мутахассисоне, ки
дар мактабхои тоҷикй ва муассисаҳои томактабии навтаъсиси
Ӯзбекистон кор хоҳанд кард, дар мактабҳои олии Тоҷикистон 325
ҷой ҷудо карда буданд.Чунин, чораҷӯйй бори нахуст ба вуқӯъ пай-
васт. Вале чй гуна иҷро гардид? Барой он ки икдоми мазкур амалй
нашавад, ҳар чй аз дасташон меомад, карданд.

Аввал, дар Ӯзбекистон мавҷудияти чойҳои мазкурро зълон на-
карданд ва барои ишғоли онҳо озмун баргузор нашуд.

Дигар, ба Душанбе довталабоне фиристода шуданд, ки дар до-
нишкадаҳои Самарканд, Бухоро, Қаршӣ ва Тирмиз аз имтиҳони
қабул баҳои паст гирифта буданд.

Савум, ба Душанбе бачаҳое омаданд, ки миллаташон узбек бу-
да, забони тоҷикиро намедонистанд.

Комиссияи маҳфили «Рӯ ба рӯ аз ин дидгоҳ Донишкадаи дав-
латии омӯзгории Душанберо тафтиш намуд. Маълум шуд, ки ба
факултети химияву биология, ки бояд 19 нафарро қабул мекард, як
нафар дохил шудааст, ки он ҳам узбек аст; ба факултети математи-
ка, ки 39 нафарро бояд қабул мекарданд, 14 кас дохил шудааст, ки
9 нафараш узбек мебошад; ба факултети забонҳои хориҷй, аз руйи
нақша 14 нафар кабул гардиданд, ки дар байнашон фақат як тоҷик
буду бас ва хрказо.

Чунин «иҷрои нақша бо маҳви он накшаҳо, ки аз ҷониби муас-
сисаҳои маорифи халқи Ӯзбекистон ба зухур омад, баробар аст!
Инро, инчунин, назарфиребй донистан лозим аст.Вале, то ҷое, ки
ба мо маълум аст, ҳеч касе аз масъулон барои ин амали носавоб
ҷазое нагирифт!

Мо бовар дорем, ки бо коршиканон мубориза бояд бурд. Вале бо
онҳое, ки дар Узбекистан ҳалли масъалаи тоҷиконро рӯйрост сарфи
назар мекунанд, касе мубориза намебарад. Ҳеч кас касеро ба чунин
мубориза ӯхдадор ҳам накардааст. Баръакс, қаллобӣ ва назарфи-
ребй дар Узбекистан як ҷузъи сиёсати ҷорӣ нисбат ба тоҷикон аст.

Аммо ҳар амале, ки барои ӯзбеконидан равона шуда бошад,
хдмаҷониба дастгирй мебинад. Ҳатго муллоҳои Бухоро, Самарканд
ва дигар нохияҳои тоҷикнишин, ӯзбеканд! Дар масҷидҳо хутбаю
ваъз ба забони ӯзбекй хонда мешавад. Яъне, ҳатто идораҳои дини-
ро маҷбур намудаанд, ки ба ӯзбеконй шарик бошанд!

188
Мо комилан ҷонибдори ҷамъияти тоҷикони Бухоро «Офтоби
суғдиён ҳастем, ки талаб мекунад, то дар Бухоро ва ҳамаи
маҳалҳои тоҷикнишини Ӯзбекистон хутбаю ваъз ба забони тоҷикй
хонда, дар донишкадаҳои динӣ (cap карда аз мадрасаи Мири Араб)
гурӯхдои тоҷикй кушода шаванд.

Маълум аст, ки дар асри VII, ки арабҳо Осиёи Миёнаро забт
карданд, маҷбур шуданд иҷозат бидиҳанд, ки суғдиён намозро на
ба арабй, балки ба тоҷикӣ ба ҷой оваранд. Вале, бибинед, ки дар
асри XX муваффақ шуданд, ки дар намоз набошад ҳам, дар хутбаю
ваъз забони тоҷикиро ба ӯзбекй иваз кунанд! Чунин аст қудрати
сиёсате, ки зӯран дар ҳама ҷо ба амал ҷорй мегардад, махсусан, та-
моюли азаматҷӯйии миллатгароёнаи он ки ҳамаро, ҳатто динро, ки
аз давлат ҷудост, таҳти нуфузи худ гирифт!

Форсй-тоҷикӣ пас аз забони арабй дар ҷаҳони ислом дувумин
забони мазҳабист. Бухоро пас аз Маккаву Мадина савумин маркази
мазҳабии ахли ислом буд. Аз ин рӯ, созмонҳои «ӯзбеклаштурув
(ӯзбеконидан) маҳз Бухорову Самарқандро бештар зери нуфузи
забони ӯзбекй, матбуоту нашриёт ва габлиғоти мазҳабии ӯзбекй,
муллову нимчамуллоҳои ӯзбек гирифтаанд, то дар миёни мусулмо-
нони қаламравхои турки шӯравй бештар нуфуз ба даст биёваранд.
Пешвоёни сиёсати ӯзбеконидан ресмонро хеле дароз партофтаанд!

Ин ҳодиса боз як бори дигар, аз хавфи азими сиёсати бамуддао
ва харҷонибаи ӯзбеконидани тоҷикони Узбекистан гувоҳӣ медиҳад.

-8-

Мо бо қатъияти тамом бояд ба ин хулоса розй шавем: «Ҳозир
дар Самарканду Бухоро дар мавриди таъмини эҳтиёҷоти забонй ва
иҷтимоъиву мадании тоҷикон ... вазъи фоҷиаомезе (катастрофиче-
ская ситуация) рӯй додааст: дар забон ва масъалаҳои иҷтимоъиву
маданӣ аз баробархуқуқй маҳрум мондани тоҷикони ин шаҳрҳо
тунду тез эҳсос мешавад 1. Инҳо гуфтаи номзади илми таърих Р.
Рахимов аст, ки чандин сол боз дар ҳайъати экспедитсияи илмии
Шӯъбаи Ленинградии Института этнографияи АИ СССР вазъи
тоҷикони Самарканду Бухороро меомӯзад ва, аз ин рӯ, ба хулосаи ӯ
бовар кардани мо лозим аст.

Аммо доирақои маъмуриву сиёсй морю бовар бахшидан мехоҳанд,

1Р. Раҳимов. К вопросу об узбекско-таджикских межязыковых отношени-
ях//Краткое содерж. докладов среднеазиато-кавказских чтений. Апрел
1988.-Л„ 1998.-С. 13.

189
ки ҳеч гоҳ сиёсати «ӯзбеклаплурув вучуд надошт, фақат баъзе сакву
хатоҳо рӯй дода буданд, ки имрӯз ба зудӣ ислоҳ хоҳанд шуд: Чунон-
чи, Раиси Шӯрои Миллатҳои Шӯрои Олии СССР Р. Н. Нишонов
дар вақгаш, чун Когиби якуми КМ ПК Ӯзбекистон гуфта буд:
«Баъди тацсими ҳудуди миллӣ, ки пас аз Ищилоби Октябр ба вукӯь
пайваст, бо гуноҳи амалдорони миллати узбек баъзе тоҷиконе, ки дар
'Ӯзбекистон зиндагӣ мекарданд, дар паспортаиюн ӯзбек навишта
шуд. Баъзе мактабҳои тоҷикӣ баста шуданд. Гуфтан мумкин аст, ки
ба андозаи муайян ҳуқуқи тоҷикон маҳдуд мешуд 1.

Чунонки мебинем, гуё, ҳеч воқиае рӯй надодааст. Фақат баъзе
ноҳамвориҳое мавҷуданд, ки ислоҳашон ҳеч душворие надорад! Чу-
нин хотирҷамъӣ, чунин шархи рӯякии масъалаи мазкур аз ҷониби ар-
бобони сиёсиву чамъиятй, намояндагони машхури илму адабиёту
саньат фақат он чизро собит менамояд, ки хо.уиши самимии ислоҳи
вазъият вуҷуд надорад. Ин икдом, дар воқеъ, инкори мавчудияти
масъалаи ҷиддиву мураккаб аст!

То даме ки вазъияти фоҷиаангези тоҷикон дар солҳои бист ва
дахдҳои ҷиддияти баъд ва ҳозираи масъалаи тоҷикони Ӯзбекистон
эътироф нашавад, ба беҳбудие умед бастан намебояд. Фақат эътирофи
ҷиддияти масъала, эътирофи ошкорои он дар мақомоти олӣ метавонад
дар рохд хддли он ба чустуҷӯҳои пурсамар оғоз ниҳад,

Файзуллоҳ Хоҷаев - яке аз сарварони маъракаи тақсими худуди
миллии Осиёи Миёна дафъатан, баъди итмоми маъракаи мазкур,
аниқгараш, 4 марта соли 1925, маҷбур шуд эътироф кунад, ки \<масъ-
алаи тоҷикон дар Ӯзбекистон яке аз масъалаҳои асосии сиёсӣ буда,
таваҷҷуҳи ҷиддии купли партияро талаб мекунад : Дар боло дида
будем, ки Зеленский низ зарурати масъалаи тақсими худуди миллии
Осиёи Миёна бояд дар оянда дубора барраей шавад, таъкид карда буд.

Ҷиддияту шиддати ин масъала, ки хдмон вақт аз ҷониби гунахдо-
рони асосии он хама беадолатиҳо эътироф гардида буд, имрӯзх,о ба
маротиб афзудаасл ва, аз эхтимол дур нест, ки оқибазҳои ғайричаш-
мдоште аз пай орад.

Беш аз пеш равшан мегардад, ки мувофиқи ҷиддияти вазъият
қадамҳои қатъй гузоштан зарур аст.

Дар вилоятҳои Тошканд, Намангон, Фарғона ва Сурхондарё
барпо кардани ноҳияҳои миллии тоҷикй, ба вилоятҳои худмухтор
табдил додани Бухоро, Самарканд, Қашқадарё ва Сурхондарё, 1 2

1 <сКомсомольская правда , 1983,1 июль.

2АП ҶШС Ӯзб. захираи 58, номгӯйи I, парвандаи 64, вар. 5.

190
таъсиси шӯроҳои деҳот ва ноҳияҳои миллии тоҷики дар он
маҳалҳои вилоятҳои мазкур, ки тоҷикон сарҷамъ зиндагй мекунанд
ва ғайра, метавонад дар ин ҷода яке аз қадамҳои нахустин бошад.

Гузашта аз ин, чор вилояте, ки дар охир зикр гардид, ҳамчунин,
ноҳияҳои тоҷикнишини онҳо бояд воҳиди яклухти маъмуриро таш-
кил карда, сохдби мухторияти ягона бошанд, ки ин, албатта, ба
мавҷудияти тақсимоти муайяни дохилии маъмуриву марзи халал
нахоҳад расонд. Ин ran чунин маънӣ дорад, ки ба тоҷиконе, ки дар
бисёр ноҳияҳои вилоятҳои мазкур сарҷамъу яклухт зиндагй меку-
нанд, ҳуқуқи комили худтаъйинй бояд дода шавад, то ки онҳо сар-
навишташонро худашон муайян карда тавонанд, на фақат
масъалаҳои муҳими фарҳангй, аз қабили кушодани мактабҳои
тоҷикй, донишкадаҳо, институтҳои илмиву тадқиқй, таъйини тано-
суби саҳифаҳои тоҷикй, ӯзбекй ва русии рӯзномаҳо, нашри маҷал-
лаҳо, китобҳои таълим ва гайра, балки масъалахои инкишофи
иҷтимоъиву иқтисодй, масъалаҳои муҳити зист, экологияву демо-
графия ва монанди инҳоро низ худашон ҳаллу фасл кунанд.

Ба ақидаи ман, Президента мамлакат, бо назардошти ҷиддияти
масъала, барои пешгирии мудохила ва фишори беруна назорати
қатъии қаламрави худмухтори тоҷикон — Самарканд, Бухоро,
Қашқадарё ва Сурхондарёро бояд ба ихтаёри худ бигард. Ҳукмдо-
рии комилҳукуқи Президент, ба назари ман, оояд на фақат дар
ҷорй кардани вазъияти фавкулода, балки дар пешгирии он, дар
пешбинии ҳамаи чораҳо, гоҳо чораҳои таъҷиливу фавқулодае,
зоҳир гардад, то минтақаҳои миллй барои инкишофи осоишта ва
пурсамари худ имкони зарурй дошта бошанд.

Муносибати байни миллатх.0 чунон масъалаи мураккаб аст, ки
дар ҳалли он Марказ сари вақт ва бо камоли кордонй бояд иштирок
кунад, ҳангоми зарурат, хукмдории президента низ фаъолияти
махсус нишон диҳад. Вагарна, Марказ мукхадир нахоҳад буд, хук-
мдории Президента низ ба ихтиёроту салоҳияти олии башарпар-
варй, ки ба нигахдошти оромии мамлакат равон шудааст, доро
нахоҳад гардид.

Мо, инчунин, пешниҳодоти мардумшиносони Ленинград, аз
ҷумла, андешаҳои мушаххаси Р. Раҳимовро тарафдорй мекунем, ки
яке аз онҳо ин аст: «Салоҳ, медонем, ки дар назди Шӯрои вазирони
ҶШС Ӯзбекистон Намояндагии Шӯрои вазирони ҶШС Тоҷикистон
мавҷуд ва дар Самарканду Бухоро шӯъбаҳо дошта бошад. Ин
намояндагй ва шӯъбаҳои он дар маҳалҳо намояндаву маъмуроне,

191
чунончи, барои масъалаи кадрҳо, масъалаи маданият, иггилоот,
маориф ва ғайра метавонанд дошта бошанд

Иҷрои чунин пешниҳод низ як навьи таъмини аҳолии тоҷики
Ӯзбекистон бо пуштибонии расмии давлатй ва ҷамъиятй хоҳад буд,
ки зиёда зарур аст.

Бо ҳар роҳ, мардумро аз заволи маънавият ва фасоди ахлоқу
рӯҳоният наҷот бояд дод, аз гирдоби зиндагие, ки ба сӯйи боглоқи
дурӯягиву бемаънавиятй ва таҳқиру хори мекашад, берун бояд
овард! Ба ин маънй, ба такрор гӯшгузор меорем, ки масъалаи мил-
лй на масъалаи иқтисодиву моддй, балки масъалаи амиқи маъна-
вист, ки асосҳои ахлоқии қаёти одамизод ва таҳкурсии сиёсиву
ахлоқии ҷомиаро куллан фаро мегирад. Ҳалли қатъии ин масъала
чунин иқдомоти ҷасуронаи сиёсиро тақозо дорад, ки дар роқи
иҷрои муҳимтарин вазифаи даврони мо - таъмини сиҳҳати маъна-
вию ахлоқии ҷомиа са\ми муҳимме хоҳад буд.

1988-1990. 1

1Р. Рахимов. Проблемы межнациональных отношений в Узбекиста-
не//Актуальные проблемы межнациональных отношений в СССР.—Л.,

-1989.-С. 31.

192
АББОС АЛИЕВ

-1-

Лббос Алиев (Аббос Ализода; 1899-1958) аз фарзандони

арҷманди Бухорои Шариф буда, аслан аз эрониёни Бухорост. Набе-
раи хоҳари Аббос Алиев Зулфия Рахимова, ки дар Душанбе, дар
Китобхонаи миллим ба номи Фирдавсй кор мекарду хднӯз дар Ду-
шанбест, ба мо гуфт, ки аддоди Аббос Алиев аз Ҳамадон будаанд.

Солҳое, ки каминам нигоранда донишҷӯй будам (1941-1945) ва
профессор Аббос Алиев ба мо даре медод, гумон доштам, ки ӯ аз
эрониёни Марв аст. Имрӯз намедонам, ки ин пиндор аз куҷо пайдо
шуда буд. Шояд, ба он сабаб пайдо шуда бошад, ки бештари эро-
ниёни Бухоро аз Марв буданд. Амир Шоҳмуроди манғит (ҷулусаш
1199 қ. 1784 м.) чанд бор ба Хуросон, аз ҷумла, ба Машҳаду Марв
қамла бурда боре «банди султониро хароб карда, (ки об шаҳрро
шуста бурд — М.Ш.), Марвро ба як сурати абадӣ ба харобӣ андохт,
мардумеро, ки дар он сарзамин сукно доштанд, ба Мовароуннаҳр
кӯчонида, ба атрофи Бухорову Самарканд манзил дод .

Ин эрониёни хуросонй худро mod меномиданд. Тодҳо хама мар-
думи хунарманд буда, дар ҳаёти фарҳангиву иҷтимоъиву сиёсии
Мовароуннаҳр ҷойгоҳе босазо ёфтанд. Ҳунари «маврихонй , ки аз
ҷолибтарин бахшҳои санъати мусиқии тоҷикист, ба Бухоро бо
ҳамин тодҳо омада, ба фолклори тоҷик омехта, жанри наве ба
вуҷуд овард, ки имрӯз хам шӯҳрат дорад.

Имрӯз маълум шуд, ки Аббос Алиев аз дигар шохаи эрониёни
Бухоро, аз ҳамадониён будааст.

Эрониёни Бухоро дар гуфтору рафтор батамом бухорой шуда
буданду дар гуфтори Аббос Алиев низ аз лаҳҷаи эронй нишонае
боқӣ намонда буд, батамом тоҷикй ran мезад.

Аббос Алиев хушгапу суханвар буда, дар зебосуханй ва буррову
пуртаъсир ran задан касеро монанди ӯ надидаам. Шунидаам, ки
Абдулқодир Муҳиддинов бисер буррову зебо ва дилнишин сӯҳбат
мекард. Аз шахсиятҳои намоёни даврони инқилоб Абдуррауфи Фи-
трат су хан вари забардаст буда, су хани зебо, муассир ва боварбах-
ши ӯ дар Бухоро, Самарканд ва Тошканд шӯҳрат доштааст. Фай-
зуллохи Хоҷа — пешвои инқилоби Бухоро низ санъати суханварй
дошт. Замони талошҳои сахти таърихӣ суханварони шӯълаварро ба
майдон меоварад. Дар даврони дигаргуниҳои калони инқилобӣ аз

'С. Айнӣ. Куллиёт, ҷ. 10 (Таърихи амирони манғитияи Бухоро).-С. 17.

193
миёни мардуми гоҷик низ чанд нафар суханвар пайдо шуд. Ин ка-
минам нигоранда аз онҳо танҳо якеро-фақат Аббос Алиевро дидаа-
му аз гуфтори шевои ӯ, чи дар шароити расмӣ ва чи ғайрирасмй,
бисер ҳаловат бурдаам.

Мо, донишҷӯён ӯро, ки устоди мо буд, муҷассамаи зебой мегуф-
тем. Дар ҳаетии ӯ ҳусни зоҳириву ботинй ба ҳам омада буд. Бо
хушсӯҳбативу базлагӯйии ширин, хушқомативу ҷомазебй моро
мафтун карда буд. Аспрӯй, сафедпӯст, мешчашм, фарохпешонй ва
сермӯй буд. Миёнақад, чусту чолок, ҳама ҳаракатҳояш табиъй ва ба
худаш зебанда буданд.

Аббос Алиев худу табори эрониасли худро дар санадҳои расмй
тоҷик номидааст. Дар гувоҳиномае, ки дар Бойгонии давлатии
Тоҷикистон, дар парвандаи Аббос Алиев ҳаст (Справка о научно-
педагогической работе профессора А. А. Алиева), гуфта шудааст:
«Аббос Алиевич Алиев дар хонаводаи тоҷики коргар дар шаҳри
Бухоро ба дунё омадааст .

Чун бо инқилоб пантуркистҳо ба сари кор омаданду тоҷиконро
узбек навиштан гирифтанд, ба бархе аз эрониёни Бухоро муяссар
гардид, ки худро эронй ё форс бинависанду бархе худро тоҷик на-
виштанд. Яке аз онҳое, ки аз аввали инқилоб худро точик навиш-
танд, Аббос Алиев буд. Ҳамчуноне ки аз пажӯҳишҳои илмй бар-
меояд, аз як санади 20 октябри соли 1920 маълум мегардад, ки аз
рӯзҳои аввали инқилоб «дар Чумҳурияти Халқии Шӯроии Бухоро
танҳо се нафар аз кормандони масъул тоҷик буданд - ду тан дар
Трибунали ҳарбии инқилобй ва як тан (Аббос Алиев) дар Нозироти
маориф .1 Яъне, аз нахустин рӯзҳои инқилоби Бухоро (ки 2 сентяб-
ри 1920 пирӯзй ёфт) ба Аббос Алиеви ҷавон он саодат даст дод, ки
худро аз зӯроварии турксозй, ки сарварони инқилоб дар ҳаққи
тоҷикон раво диданд, ҳифз намояд. Ва ҳол он ки бисере аз онҳое,
ки дар инқилоб ширкат карданд ва дар синну сол аз Аббос Алиев
калонтар буда, дар зиндагии иҷтимоъй бештар таҷриба доштанд,
фиреби таблиготи пантуркистиро хӯрда, худро узбек пиндоштанд,
узбек навиштанд, баъзеи онҳо, пас аз ду-се сол, ин хатой худро
фаҳмиданду ислоҳ намуданд. Аммо Аббос Алиев тавонист, ки аз
ҷавонӣ ба ин роҳи хато пой нагузорад.

Аз гувоҳиномаи боло падидор аст, ки падари Аббос Алиев кор-
гар будааст. Аммо чй коргаре будаву дар кучо кор мекард, -
маълум нест.

'Р. Масов. История топорного разделения. - Душанбе, 1992. - С. 23

194
Дар гувоҳинома гуфтаанд: «Амири Бухоро дар соли 1916 падари
ӯро барои корҳои инқилобӣ дар Бухоро ба қатл расонид . Боз ҳам
маълум нест, ки кадом корҳои инқилобй боиси таъқиб ва кушта
шудани падари Аббос Алиев гардидааст. Аз номи хонаводагии Аб-
бос Алиев метавон пай бурд, ки номи падараш Алй аст. Аз ҷумлаи
боло ин хам маълум аст, ки Аббос Алиев фарзанди як муборизи
зидди ситами иҷтимоъй, фарзанди як инқилобҷӯе буда, сипас худ
ин пархоши падарро давом додааст.

Аббос Алиев дар хурдсолй аз падару модар маҳрум монда, ба
шаҳри Чорҷӯй, шояд, ба назди хешовандонаш, рафта, солҳои на-
врасиаш дар он ҷо гузаштаанд .

Дар гувоқиномаи ёдшуда гуфтаанд, ки Аббос Алиев дар Чорҷуй
«дар хонаводаи болшевики рус Хрони парвариш ёфту ба чунбиши
озодихоҳии инқилобии Бухоро қамроҳ шуд (воспитывался в семье
русского большевика Хрони и приобщился к революционно-
освободительному движению в Бухаре).

Чорҷӯй аз калонтарин вилоятҳои аморати Бухоро буда, дар
шаҳру атрофи он гоҷикон бисёр буданд ва, шояд, ҳоло хам бошанд.

Чорҷӯй дар лаби дарёи Омӯ воқеъ шуда, бандари капону ист-
гоҳи роҳи оҳан дошт. Аз ин рӯ, дар он ҷо русҳо бисёр буданду дар
пахдӯи он як шаҳри нави русй низ сохта буданд (ҳангоми марзбан-
дии миллии соли 1924 Чорҷӯй ба Туркманистон гузашту соли 1991,
ки Туркманистон ба истиқлоли давлатӣ расид, Чорҷӯйро Туркма-
нобод ном карданд). Шӯҳрат Саъдиев дар асоси он чй аз Бойгонии
давлатии Точикистон ба даст овардааст, мегӯяд, ки Аббос Алиев
дар Чорҷӯй бо русҳо «чун коргар ба фаъолияти мехнатй шурӯъ на-
мудааст ва «ҳамроҳи болшевикони рус ба муборизаи озодихоҳии
зидди амирй ҳамроҳ шудааст

Дар «Донишномаи Тоҷикистони Шӯравй («Энсиклопедияи со-
ветии тоҷик ) ва «Донишномаи Ӯзбекистони Шӯравй («Узбек со-
вет энсиклопедияси ) омадааст, ки Аббос Алиев аз соли 1917 узви
Ҳизби коммунисти (болшевики Русия) буда, соли 1917 Ҳизби ком-
мунисти Бухоро ҳанӯз таъсис наёфта буд. Пас, шояд, Аббос Алиев
ҳангоми кор бо коргарони руси Чорҷӯй ба узвияти Ҳизби комму-
нисти (болшавики) Русия кабул шуда бошад.

Агар, дар ҳақиқат, чунин бошад, тавон гуфт, ки фаъолияти
инқилобии Аббос Алиев соли 1917, дар 18-солагии ӯ, огоз ёфтааст.

'Шӯҳрат Саъдиев. Аввалин нозири маорифи Тоҷикистон//«Адаб , 2004,
№6.-С. 67.

195
Тобистони соли 1918 дар Тошканд Ҳизби коммуниста Бухоро
таъсис ёфта, 25 сентябри 1918 нахустин Кумитаи марказии он ин-
тахоб гардид. Аббос Алиев аз ҳамон вақт узви Ҳизби коммуниста
Бухоро буда, солҳои 1918-1920 дар созмонҳои коммунистии Бухо-
рову Когон (Бухорои Нав) кор кардааст.

Чуноне ки дар Донишномаҳои номбурда омадааст, Аббос Алиев
солҳои 1918-1920 сардори Кумитаи ҳизбии пинҳонкори Чорҷӯй
буд. Созмони коммунистии Чорҷӯй аз калонтарин гуруҳҳои ҳизбй
буда, дар тайёрии инқилоби Бухоро фаъолона ширкат варзид ва
Аббос Алиев яке аз бунёдгузорони Ҷумҳурияти Халқии Шӯроии
Бухоро ба шумор меравад.

Ҳамаи инқилобкорони Бухоро, ғайр аз касоне чун Абдулвохиди
Мунзим (1877-1934), ҷавон буданд. Чунончи, соли 1920 соли
пирӯзии инқилоб Файзуллоҳи Хоҷа (1896-1938) 24-сола буда, дар
ин син Сарвазир — шахси якуми Чумхурияти Халқии Шӯроии Бу-
хоро шуд. Абдулқодир Муҳиддинов (1892-1934) 4 сентябри соли
1920, яъне дар 28-солагй, Раиси Кумитаи инқилобй таъйин шуд, ки
баробари Раиси Ҷумҳурист. Аббос Алиев аз ҳамаи онҳо чавонтар -
яке аз ҷавонтарин инқилобкорон буд.

-2-

Мутаассифона, чандон маълум нест, ки Аббос Алиев пас аз
инқилоб бо чй корҳо машгул буду ба чӣ мансабҳо расид. Дар ин
бора ҳар ҷо ишораҳои пароканда ва норавшан мавҷуд асту бас.
Чуноне ки дар боло дидем, дар нахустин моҳҳои пас аз инқилоб ӯ
дар нозирот (комиссариат)-и маориф кор мекардааст. Шӯҳрат
Саъдиев овардааст, ки Аббос Алиевро соли 1922 ба Маскав, ба
Донишгоҳи коммунистии заҳматкашони Шарқ барои таҳсил фи-
ристоданд, лекин пас аз як сол бозпас хонданду дар Бухоро вази-
фаҳои ҳизбй доданд. Дар Донишномаи мазкури Узбекистан гуф-
таанд, ки узви Кумитаи марказии комсомоли Бухоро буд. Банда
шунидаам, ки котиби якуми комсомоли Бухоро буд. Дар гу-
воҳиномаи мазкур навиштаанд, ки ӯ котиби якуми комсомоли Бу-
хоро буд. Лекин маълум нест, ки аз кай то кай ин вазифаро ичро
кард. Ш. Саъдиев мегӯяд, ки Аббос Алиев чанд гоҳ сармухаррири
рӯзномаи «Озод Бухоро ва муовини нозири маорифи Бухоро буд.
Нависандаи халқии Тоҷикистон Ҷалоли Икромй дар саргузашт-
номааш, ки таҳти унвони «Он чй аз cap гузашт соли 2006 (пас аз
вафоти муаллиф) чоп шуд, навиштааст, ки Аббос Алиев «пас аз
инқилоби 1920 дар Комитети марказии партияи коммунистии Бу-

196
хоро кор карда, ба гумонам, шуъбаи ташвиқот ва тарғиботро идо-
ра мекард .

Чуноне ки мебинем, дар ин бобат Ҷ. Икроми хам ба тахмин су-
хан рондааст. Пекин тахмини ӯ ба шӯъбаи таблигот дахл дошта,
дар Кумитаи марказии хизб кор кардани Аббос Алиевро бидуни
шакку шубҳа таъкид намудааст. Пас, ин хабарро, ки Аббос Алиев
дар Кумитаи марказии ҳизби коммунисти Бухоро кор кардааст, та-
вон пазируфт. Аммо боз маълум нест, ки кай ва чанд гоҳ он ҷо кор

кард. „

Ҳоло равшан он аст, ки Аббос Алиеви чобуку богаират ҳар ҷо
кор кунад, £13 дилу ҷон ва бо рӯҳбаландй кор мекард. Аз ин сабаб ва
бо назардошти хидматҳои инқилобии ӯ, соли 1922 бо нишони «Си-
тораи заррин («Олтин юлдуз ) сарфароз гардид.

Ҷалоли Икромй гуфтааст: «Ҷавони базеб, далер ва боақл буд.
Ҳамин қадар айб дошт, ки дар як ҷо ором кор карда наметавонист.
Албатга, ба яке аз калонҳо мечаспид ва танқид мекард ва бо оппо-
зитсия бармехост . Ба фаҳми банда, ин таъкиди Ҷ. Икроми чунин
маъно дорад, ки Аббос Алиев дар ҳар маврид ва дар ҳар масъала
фикри мустақил дошт ва ба андешаи хоси худ амал мекард. У табъи
салим ва андешаи миллй дошта, наметавонист бо роху равиши но-
раво, судҷӯйй ва сиёсати пантуркистии баъзе сардорони хукумати
Ҷумхурии Ҳалқии Шӯроии Бухоро созиш бикунад.

Банда шунида будам, ки Аббос Алиев бо Файзуллоҳи Хода —
шахси якуми кишвар ихтилофи назар дошт. Ҷалоли Икроми на-
виштааст, ки Аббос Алиев «бо Файзулло Хоҷаев ва дигарон даст ба
гиребон буд 1 2 Яъне, Аббос Алиев бо Файзуллоҳи Хода сахт мубо-
риза мекард. Гоҳо мубоҳисаву мунозираи Аббос Алиев бо
Файзуллоҳи Хода хеле тезу тунд мешуд. Хоҳарнабераи Аббос Али-
ев Зулфия Рахимова ба мо аз шунидаҳояш чунин ҳикоят кард, ки
боре баҳси Аббос Алиев ва Файзуллоҳи Хода дунон шиддат ги-
рифт, ки Аббос беихтиёр тапонча аз дайб баровард, Файзуллохи
Хода гурехт, Аббос тапонда ба даст аз паси ӯ Давид, вале худро ба
даст гирифту тир холй накард.

Ба гумони қавй, яке аз моддахои асосии ин ихтилофи назар, як
сабаби ин талошу пархоши сахт масъалаи тодикон буд. Файзул-
лохи Хода пешвои пантуркистҳои Бухоро буда, турксозии тоди-

1Ҷ. Икромй. Он чй аз cap гузашт//«Садои Шарк , 2008. - № 3. - С. 39.

2Ҳамон ҷо. Дар бораи маҳви маънавии тодикон инч. ниг.: М. Шакурии Ьу-
хороӣ. Фитнаи инкилоб дар Бухоро. — Душанбе: Шудоъиён, 2010.

197
конро як моддаи сиёсати хукумати шӯравии Бухоро қарор дода буд.
Аммо Аббос Алиев яке аз тоҷикгароёни фидокор буда, барон ҳимояи
хукуқи мардуми тоҷик, барои пешгирии маҳви маънавии тоҷикон му-
бориза мекард.

Ин талоши Аббос Алиев боре чунон тезу тунд шуд, ки ӯ бо ҳаммас-
лакони тоҷикгарояш халқи Бухороро ба по хезонида ба кӯчаҳо баро-
вард. Ин рӯйдодро Ҷалоли Икромй худ дида буд ва чунин хикоят кар-
дааст:

«Дар хотир дорам, ки боре бо рафиқонаш дар Бухоро шӯриш барин
ҳодисаеро барпо кард. Ҳамаи мактабҳо ва одамони гузарҳоро ба по хе-
зонда ба кӯча намойиш ташкил дод. Мақсад хдмин буд, ки мактабҳои
Бухороро тоҷикй кунанд! Дар хдқиқат, пас аз намойиш тақрибан ҳамаи
мактабҳои Бухоро ба забони тоҷикй баргардонида шуданд .

Аз ин хикоят ба чанд нукта диқкат ҷалб кардан мехохем.

Якум ин ки он намойиш на як рухнамуди андак, балки як воқиаи ка-
лон будааст, зеро чунончи Ҷ. Икромй мегӯяд, Аббос Алиев «бо ра-
фиқонаш «хдмаи мактабҳо ва одамони гузарҳо -ро, яъне қариб тамо-
ми халқи шаҳрро ба по хезонида буд. Дз ин рӯ, бояд гуфт, ки он намой-
иш ба як шӯриши умумй габдил ёфт. Аз ин мебарояд, ки дар Бухоро ба
муқобили сиёсати пантуркисгии хукумати инқилобй шӯриш барпо ту-
да буд, ки намунае аз талошҳои фарзандони баруманди миллат дар
роҳи ҳифзи хувийяти миллй, дар рохи хифзи забои ва фархднги мил-
лист. Ин намойишу шӯриш ҳанӯз дар таърихи тоҷикони садаи бист (за-
мони шӯравй) қайд нашудааст.

Дувум ин ки Аббос Алиев дар ин муборизаи қахрамононаи зидди
пантуркизм танҳо набуд, балки «бо рафиқонаш амал мекард ва он
ҳаммаслакони тоҷикгаройи ӯ, он зиёиёни талошгари тоҷик чунон зиёд
буданд, ки тавонистанд қариб тамоми шахрро ба шӯр биёваранд. Яъне,
он даъво, ки, гӯё, зиёиёни тоҷик дар Бухоро пеш аз инқилоб ба туркони
манғитй ва пас аз инқилоб ба пантуркистхо фурӯхта шуда буданд ва
нисбат ба ин «худфурӯхтагон калимаҳои «предательство , «трусость ,
«лживость , «беспринципность -ро бояд ба кор андохт - ин «назария -
и «худфурӯхтагии зиёиёни Бухоро, Самарканд, Хуҷанд як пиндори
ботил аст. Мо ин матлабро пеш аз ин чанд бор гӯшгузор оварда будем"
ва лозим донистем, ки ин чо хам аз гӯшрас худдорй накунем. 1 2

1 Ҷ. Икромй. Он чй аз cap гузашт//«Садои Шарк , 2008. - № 3. - С. 39-40.

2 Ниг.: М. Шакурии Бухорой. Садри Бухоро. - Душанбе: Деваштич, 2005;

М. Шакурии Бухорой. Фитнаи инкилоб дар Бухоро. - Душанбе: Шучоъиён,
2010.

198
Севум. Аз ин ёдмондаи Ҷалоли Икромй маълум мешавад, ки
Аббос Алиев муборизи шӯълавари зидди пантуркизм буда, дар
роҳи ҳақ ба нотарсиву ҷонсупорӣ талош кардааст, қобилияте дош-
тааст, ки ҷавонони ҳамиятмандро гирди худ ҷамъ биёвараду ба му-
бориза алайҳи душманони синфй сафарбар бикунад, бо санъати
суханварӣ мардумони зиёдеро ба муборизаи миллии озодихоҳй би-
хезонад.

Аз ин рӯ, банда, соли 2008, хидмати Ҷаноби Олй Эмомалии
Рахмон - Раиси Ҷумхурии Тоҷикистон пешниҳод кардам, ки номи
Аббос Алиев дар қатори онҳое, ки унвони олии «Қаҳрамони
Точикистон -ро доранд, сабт шавад...

Дар ёддоштномаи Ҷалоли Икромй, мутаассифона, гуфта нашу-
дааст, ки он намойишу шӯриши Аббос Алиев кай рӯй дода буд. Аз
рафти сухани Икромй ҳам ба тахмин замони вуқӯъи воқиаро да-
рёфтан имкон надорад. Банда дар рисолаи «Фитнаи инқилоб фик-
ри худро чунин баён карда будам, ки ин намойиш бояд дар миёнаи
солҳои 1922 ё 1923 рӯй дода бошад. Дар овони ҷавонй аз хешован-
дон ва ҳамшаҳрихр як-ду бор ба гӯшам расида буд, ки соли 1922 ё
1923 дар Бухоро галаёне cap зада, мардум, бар асари сиёсати
пантуркистй ва зидди тоҷикии хукумати инқилобии Файзуллоҳи
Хоҷа ба шӯр омадаанду бетартибиҳое кардаанд. Агар хато накунам,
Ҷалоли Икромй ҳамин рухдодро дар назар дорад. Имрӯз, банда, бар
ин андешаам, ки дар Бухоро - он намойиши зидди пантуркизм, ки
Аббос Алиев сардорй кард, ба гумони қавй, соли 1922 рӯй дода
буд.

Шояд воқиа дар нимаи аввали соли 1922 рӯй дода, дар нимаи ду-
вуми сол, мохи август-сентябр Аббос Алиевро ба Маскав, ба До-
нишгоҳи коммунистии заҳматкашони Шарқ фиристода бошанд.
Яъне, аз Бухоро дуртар ронданд, табъид карданд. Агар ин тахмини
мо дуруст бошад, тавон гуфт, ба Маскав, ба таҳсил фиристода шуда-
ни Аббос Алиев як навь ҷазо барои ташкили шӯриши зидди пантур-
кизм буд.

Чунончи Икромй мегӯяд, пас аз ин намойишу шуриш қариб
хамаи мактабҳои Бухоро ба забони тоҷикй - ба забони модарии ахо-
лии шаҳр гардонда шуд. Ин як пирӯзии бузург буд, ки Аббос Алиев
ва намойишгарон ба даст оварданд. Вале ин пирӯзй дер напоид.
Хукуматдорон дар андак муддат кам-кам боз макгабҳои Бухороро ба
забони ӯзбекй гардонданд. Маълумоте хает, ки соли 1924 - дар охи-
рин соли мавҷудияти Ҷумхурияти Халқии Шӯроии Бухоро як макта-
би тоҷикй боқӣ намонда буд, ҳамаро ӯзбекй карда буданд.

199
Дар даҳаи бистуму сиюми садаи бист дар Бухоро ва Самарканд
чанд бор бо ҷидцу ҷахди зиёиён мактабҳои шаҳру атроф ё як қисми
он тоҷикй шудааст. Лекин баъдтар боз он мактабҳоро ба ӯзбекй гар-
дондаанд, зиёиёни мубориз ва ташаббускори тоҷикӣ кардани мак-
табро таъқиб кардаанд, ҷазо додаанд, аз шаҳр дур рондаанд ва ҳока-
зо. Агар таърихи мактаби тоҷикии Бухорову Самарканди садаи бист
навишта шавад, хама иборат аз талошу пархоши зиёиёни маориф-
парвар дар роҳи ҳифзи забони модарй ва ҳувийяти миллй буда, баъзе
саҳифаҳои он хунин ва ҳокй аз фоҷиаҳо хоҳад буд. Афсӯс, ки барои

пажӯҳиш ва навиштани чунин таърихе иҷозат нахоҳанд дод.

* * *

Ҷалоли Икромй аз ҷузъиёти ҳаёти Аббос Алиев боз якеро ёдовар
шудааст:

«Аз ҳамон рӯзҳо як чиз ба хотирам мондааст: Соли 1924, моҳи
январ, да£ Бухоро кадом як дастаи артистони тотор ба гастрол омада,
пйесаи «Иӯлбосар Алим ва чанд пйесаи дигарро намойиш медо-
данд. Як шаб, дар посоҷ, дар бинои театр, ба тамошои «Йӯлбосар
Алим машгул будем, ки нохост, дар айни рафтаистодани бозй, пар-
даро пӯшонданду ба пеши саҳна Аббос Алиев баромаду гиря карда
хабар дод, ки «доҳии меҳнаткашони олам , «падари бузургвори мо
Владимир Илич Ленин аз дунё чашм пӯшид!

Мо хама маъюсу гамгин шудем. Театру саҳнаро фаромӯш карда,
аз чо бархостему хона ба хона шудем. Рӯзи дигар митинги калоне
барпо шуд. Дар ин ҷо хам Аббос Алиев ба сухан баромад .

Аз ин тасвири Икромй, аз ин ки Аббос Алиев ашкрезон аз даргу-
зашти Ленин хабар дод, бармеояд, ки ӯ ба ормонҳои коммуниста
содиқ аст, агарчи бо сиёсати пантуркистии баъзе ҳукуматдорони Бу-
хорои шӯравй ва баъзе сарварони Ҳизби коммуниста Бухоро мубо-
риза мекард ва, шояд, дар бархе аз масъалаҳои дигар ҳам бо онҳо
ихтилоф дошт, ба мароми коммуниста, ва, шояд, ба болшавизм низ,
шак наоварда буд, ба маслаки коммунистии худ устувор буд.

Аз ин ки хабари даргузашти Ленинро Аббос Алиев ба мардум ра-
сониду рӯзи дигар хам дар митинги шаҳрй суханронй кард, тавон
пай бурд, ки ӯ соли 1924, дар ҳақиқат, корманди шӯъбаи таблигота
Кумитаи Марказии ҳизби Коммунистии Бухоро, ё ки мудири ин
шӯъба, буд. Пас, он гуфтаи Икромй (чунончи дар боло дидем), ки
Аббос Алиев, гӯё, дар шӯъбаи ташвиқоту таргибота КМ кор мекард,
аз ҳақиқат дур нест.

1Ҷ. Икромй. Он чи аз cap гузашт//«Садои Шарк , 2008. - № 3. - С.39.

20G
-3-

Соли 1924 Ҷумҳурияти Халқии Шӯравии Бухоро барҳам хӯрд.
Бухороро ба импиротурии болшавикй илҳоқ карданд. Бо марзбан-
ции миллим Осиёи Миёна, соли 1924, Ҷумхурияти Шӯроии Сот-
сиалистии Ӯзбекистон ва дар ҳайъати он Ҷумҳурияти Мухтори
Шӯравии Сотсиалистии 'Гоҷикистон таъсис шуд. Аз Бухоро, Са-
марканд, Хуҷанд, Истаравшан, Конибодом, Исфара ва ғайра, мар-
думоне, ки касбу кори гуногун доштанд, ба Душанбе омадан ги-
рифтанду бешгари онҳо мақсад доштанд, ки Тоҷикистон бисозанд.
Бисёре аз тоҷикгароёни Бухоро, касоне чун Абдулқодир Муҳидди-
нов ва Аббос Алиев, ба Тоҷикистон омаданд. Абдулқодир Муҳид-
динов нахустин сарвазири Тоҷикистон — раиси Шӯрои комиссаро-
ни халқй, Аббос Алиев якумин вазири маорифи Тоҷикистон - ко-
миссари халқии маориф шуд. Муовини Аббос Алиев устод Лоҳутй
буд.

Дар зиндагиномаи мухтасари Аббос Алиев дар донишномаҳои маз-
к)'ри Тоҷикистон ва Ӯзбекистон гуфга шудааст, ки солҳои 1924 —1927
вазири маориф ва дар айни замон узви Бюрои Кумитаи марказии ҳизби
коммуниста Точикистон будааст. Банда медонам, ки Аббос Алиев он
солҳо сардори якумин ятимхона (интернат>и Тоҷикистон дар Душанбе
низ буду Мирзо Турсунзода чанд гоҳ дар ин сағирхона ба дасти Аббос
Алиев тарбия дидааст.

Аббос Алиев ба сифати вазири маориф ба кушодани нахустан мак-
табҳои Шӯравй ва тарбияи якумин муаллимони ин мактабҳо машгул
буда, барои ба вучуд овардани низоми нави замонии таҳсилот дар
Точикистон аввапин қадамҳои ҷиддй гузошт. Дар Донишномаи
Тоҷикистони Шӯравй барҳақ ӯро «яке аз муассисони маорифи халк
номидаанд.

Он солҳо, ки вазири маориф буд, дар хама соҳаҳои ҳаёти фархднгии
Точикистон, ки нав шакл мегирифт, ширкат дошт. Барои таъсиси яку-
мин мачаллаи Точикистон «Дониш ва омӯзгор бисёр давутоз кард ва
соли 1926 сармухаррири он буд. Инчунин, нахустан рӯзномаи Точики-
стон «Бедории тоник бо ширкати фаъолонаи ӯ таъсис ёфт . Ш. Саъди-
ев мегӯяд: «Ӯ чун рӯзноманитори оташсухан бо мақолаҳои рӯзмарааш
дар ҷумҳурй машхур буд .

Дар солҳои вазирй муборизаи зидди пантуркизмро идома дод,
намунаи барҷастаи ин мубориза маколаи машҳури ӯ «Масьалаи

'Дар ин бора ниг.: П. Гулмуродзода. Маорифпарварй ва низоми нави
ҷаҳон. — Душанбе: Ирфон, 2006. - С. 152-158.

201
миллй дар Бухорову атрофи он аст, ки соли 1928 чоп шуд. Дар
ин мақола ӯ, чун Абдулқодир Муҳиддинов ва дигарон, кӯшидааст
исбот бикунад, ки мардуми Бухорову атрофи он тоҷиканд ва бояд
мактаби тоҷикй дошта бошанд. Ин мақолаи Аббос Алиев падидае
аз ҳақталабии миллии мардуми тоҷик ва муборизаи миллии озоди-
хоҳии эшон аст. Ба наздикй Пайванди Гулмуродзода ин мақоларо
бори дувум чоп кард1.

Азбаски устод Айнӣ аз душманони сахтрави пантуркизм буду
бо Файзуллохи Хоҷа ихтилоф дошт, Аббос Алиев ӯро бисёр хурмат
мекард. Шояд, аз ҳамин сабаб бошад, мақолаеро, ки дар бораи
«Намунаи адабиёти тоҷик навишту эродҳо дошт, нахост, ки аз но-
ми худ чоп бикунад. Ин мақолаи Аббос Алиев аз номи Ҷалоли Ик-
ромй ба чоп расид.

* * *

Сабаби рафтани Аббос Алиев аз вазорати маорифи Тоҷикистони
мухтор маълум нест. Дар хдмон гувоҳинома (Справка о научно-
педагогической работе профессора А. А. Алиева), ки дар Бойгонии
давлатии Тоҷикистон, дар парвандаи Аббос Алиев, ҳаст, ишора
шудааст, ки ба сабаби ихтилофи назар бо И. Зеленский - котиби
Дафтари осиёимиёнагии Кумитаи Марказии Ҳизби коммунисти
Итгиҳоди Шӯравӣ охири соли 1926 Аббос Алиев ба Тошканд пас
хонда шуд: («В связи с его разногласием с секретарем Средазбюро
ЦК Зеленским (впоследствии расстрелянным врагом народа), А. А.
Алиев был отозван из Таджикистана в конце 1926 г ).

Чуноне ки мебинем, сабаби барканории Аббос Алиев аз Вазора-
ти маорифи Тоҷикистон ихтилофи ӯ бо И. Зеленский будааст.
Маълум мешавад, ки на танҳо бо Файзуллоҳи Хоҷа ва раҳбарони
ҷумхурии Бухоро, балки бо раҳбарияти созмони коммунистии Оси-
ёи Миёна низ ихтилоф доштааст. Ин ҷо он гуфтаи Ҷалоли Икромй,
ки Аббос Алиев ҳамеша бо сардорон даст ба гиребон буд, боз як
бор тасдик мешавад.

Мутаассифона, аз ҳеч сарчашмае ошкор нагардид, ки Аббос
Алиев бо И. Зеленский чй ихтилоф дошт. Шояд, ин ихтилоф ба та-
бартақсими соли 1924, ки И. Зеленский яке аз сардорони он буд,
алоқа дошта бошад. Маҳз дар ҳамин вақт Аббос Алиев дар бораи
вазъи онрӯзаи мардуми Бухоро ҳамон мақолаи «Масъалаи миллй
дар Бухорову атрофи он -ро навишта буд, ки соли 1928 чоп шуд. Ё,

!Ниг: П Гулмуродзода. Забои ва худшиносии миллй, қ. 1. - Душанбе,
2007.-С. 202-212.

202
мумкин аст, ки, баръакс, ихтилофи назар бо созмони ҳизбии Осиеи
Миёна сабаби навиштани ин мақола туда бошад. Ба ҳар ҳол, аз
эҳтимол дур нест, ки талошу пархоши Аббос Алиев бо падидаҳои
гуногуни патуркизм, ки боиси душмании ӯ бо Файзуллоҳи Хоҷа
шуда буд, муносибати ӯро бо И. Зеленский низ вайрон кард.

Аббос Алиев бо Файзуллоҳи Хоҷа ва созмонҳои хизбии Ьухоро-
ву Узбекистан, асосан, дар ду масъала ихтилоф дошт: 6а

сари қудрат овардани пантуркизму панӯзбекизм дар Бухоро; дувум
- таҳрифи таърихи инқилоби Бухоро дар навиштаҳои Файзуллоҳи

Гумони банда ин аст, ки дар соли 1926 ба хашми И. Зеленский
дучор омадани Аббос Алиев низ ба ҳамин масъалаҳо вобастаги до-

РЗДИнҳо хама тахмин аст. Асли масъала аз бойгонии Дафтари Оси-
ёи Миёна - Средазбюро маълум хоҳад шуд. Камина ҳоло ба ин
бойгонй дастрасй надорам.

Дар гувоҳиномаи мазкур таъкид шудааст, ки пас аз он ки созмо-
ни хизбии Осиёи Миёна Аббос Алиевро аз вазифаи вазири маори-
фи Тоҷикистон сабукдӯш кард, у муовини вазири маорифи ҶШС

Узбекистан таъйин гардид. .

Дар як пурсишнома (личный листок по учёту кадров), ки Abboc
Алиев пур кардаасту дар Бойгонии давлатии Точикистон
нигахдорй мешавад, дар бораи таъийнаш чун муовини вазири мао-
рифи Узбекистан ишорае нест.

Дар ин пурсишнома ба дасти худи Аббос Алиев навишта шуда-
аст, ки солҳои 1927 - 1930 дар Института шарқшиносии Маскав
таҳсилу кор кардааст. Яъне, чуноне ки соли 1922 дар Бухоро Аббос
Алиевро аз кор холй карда ба Маскав, барои таҳсил, фиристода бу-
данду ин як навь чазо барои «гуноҳе буд, чунин чазое боз ба сари
ӯ омад.

Дар пурсишномаи мазкур Аббос Алиев навиштааст, ки аз соли
1927 то 1936 узви Шӯрои шаҳри Тошканд буд. Яъне, шояд, то то-
бистони соли 1927 дар Тошканд будаасту баъдан, ба Маскав рафта
бошад хам, узвияти ӯ дар Шӯрои шаҳри Тошканд ҳамчунон идома
доштааст.

Мо дар бораи таҳсили Аббос Алиев дар Донишкадаи шарқ-
шиносии Маскав пойинтар сухан хоҳем ронд. Ҳоло ёдовар меша-
вем, ки ба гувоҳии Ҷалоли Икромй, тобистони соли 1928 Аббос
Алиев дар Бухоро будааст. Икромй дар ёддоштҳои мазкури худ
мегӯяд:

203
«Ҳамон соле (1928), ки ман аз мактаби олии Самарканд нағз им-
тиҳон дода, хурсанду шод ба Бухоро баргаштам, Аббос Алиев дар
Бухоро мудири илмии курси тобистонии такрории муаллимон ту-
да будааст. Ман, ки пештар каме шиносой доштам, рафиқонам ма-
ро ба назди вай бурданд. Вай маро хуш қабул карду дарҳол муал-
лими адабиёти ӯзбек таъйин намуд ’.

Аз ин мебарояд, ки Аббос Алиев солҳое, ки дар Маскав, дар До-
нишкадаи шарқшиносй, таҳсил дошт (солҳои 1927-1930), гоҳ-гоҳ,
шояд ҳангоми таътили тобистонӣ ба Бухоро (эҳтимол ба Душанбе
низ) меомад ва барои мадади маош кор мекард.

* * *

Аз як хабари рӯзномаи «Тоҷикистони сурх маьлум мешавад, ки
4 январи соли 1929 Аббос Алиев дар Бухоро будааст. Ин хабари
рӯзнома бисер ҷолиб буда, вазъи Бухоро, идомаи муборизаи зидди
пантуркизм ва чигунагии онро нишон медиҳад. Аз ин рӯ, мо ин ҷо
ин хабарро ба таври комил меоварем:

«4 январи соли 1929 дар Бухоро... бо иштироки фирқагиҳои
миллатҳои майда маҷлиси умумии комиссияи мазкур нишасте
кард... Зиёдтар аз 100 нафар ҷамъ туда буд. Аз байни онҳо 14 на-
фар сухан кард. Ҳамаи онҳое, ки сухан карданд..., дар сухани ху-
дашон исбот мекарданд, ки ахолии Бухоро аслан тоҷиканд, аксари-
ятро дар ин ҷо тоҷикон ташкил мекунанд, тоҷиконро дар ин ҷо ба
қатори миллатҳои майда даровардан дуруст нест ва ҳоказо...

Дар бораи таълиму тарбияи кӯдакони хурдсол бисёре аз нотиқон
дар сухани худашон изҳор намуданд, ки бачагони Бухоро тоҷикза-
бон, вале дар мактабҳои ибтидоии шаҳрй онҳоро маҷбур мекунанд,
ки ба забони ӯзбекй бихонанд. Чун онҳо забони ӯзбекиро наме-
фаҳманд, корҳои таълиму тарбия бисёр сахт ва балки пешрав нест.
Як қисм аз наттоқҳо дар бораи матбуот ва нашрияи миллатҳои
майда сухан карда гуфтанд, ки мо аз идораи рӯзномаи «Озод Бухо-
ро талаб кардем, ки барои бурдани корҳои фирқави дар байни
миллатҳои майда як саҳифаи рӯзномаи мазкур ба забони тоҷикй
нашр бишавад. Ин талаби моро Окружкоми фирка ҳам қабул наму-
да буд. Бинобар он, мо мақолаҳое чанд ба забони тоҷикй навишта,
ба идораи «Озод Бухоро бурдем, ки ба рӯзнома дарҷ бикунанд.
Вале аз он ҷо ба мо ҷавоб доданд, ки шрифта тоҷикй нест ва ҳол он
ки рӯзнома бо шрифти алифбои арабй чоп мешуд, ки вай барои за-

1Ҷ. Икромй. Он чй аз cap гузашт//«Садои Шарк , 2008. - № 3. - С. 38.

204
бони тоҷикй ва ӯзбекй як аст... Гуфтанд, ки дар атрофи Бухоро 11
Шӯрои тоҷикзабон ҳаст. Аввалан, ин шӯроҳо тамоман ба забони
ӯзбекӣ кор мекунанд, сониян, дар ҳар ҷо ки шӯрои тоҷикй ҳаст,
халқи маҳалли он ҷо худашонро тоҷик мегӯянд, гӯё, дар ин мобайн
вайронкорй ҳаст...

Рафиц Аббос Алиев дар сухани худаш баъзе аз санадҳои таърих-
ро ёдоварӣ карда, ба таври хулоса ва асоснок нишон дод, ки халҳи
аслии Бухоро тоҷиконанд, тоҷиконро дар ин ҷо аз миллати майда
ҳисоб кардан аз инсоф нест, чигуна ки дар аввал буданд, ҳамин
тавр ҳам ҳоло ва дар оянда онҳо тоҷик мебошанд 1.

Чуноне ки мебинем, дар охири даҳаи бист дар Бухоро мубори-
заи зидди пантуркизм идома дошт. Он солҳо дар Бухоро, Са-
марканд ва дигар манотиқи Узбекистан калимаи «майдамиллат
маънои таҳқиромез пайдо карда буд ва яхудиёну тоҷиконро ба
таҳкир майдамиллат мегуфтанд ва аз бисёр ҷиҳатҳо ба миллати
ӯзбек, ки гуё, миллати асосй буд, баробарҳуқуқ намедонистанд.
Ҳукуки тоҷикон поймол шуда буд, дар ҳаёти иҷтимоъй , дар макта-
бу маориф ва матбуоту нашриёт батамом аз хуқуқ маҳрум монда
буданд. Баъзе тоҷикҳо аз бадномии «майдамиллат шармида, худро
узбек менависонданд. Ошкор аст, ки Аббос Алиев барои дафъи чу-
нин ҳолати нангин мубориза кардааст. Ӯ ҳанӯз муборизи зидди
пантуркизм будааст.

Аз ин хабари рӯзнома ва дигар манбаъҳо маълум нест, ки чаро
он гоҳ Аббос Алиев дар Бухоро буд ва он ҷо чй машғулият дошт.
Шояд ин бор ҳам ҳангоми таътил ба зиёрати ватан омада буд.

-4-

Имомназар Келдиев ва Салох Солехов — муаллифони зиндагино-
маи Аббос Алиев дар «Донишномаи Тоҷикистони Шӯравй гуфтаанд:
Аббос Алиев «мактаби олии партиявй ва сиёсии «Красная профессу-
ра -и назди КМ ВКП (б>ро хатм кардааст .

Банда низ аз солхои донишҷӯйӣ (1941-1945) медонистам, ки усто-
ди мо дар Институти профессорони сурх тахсили илм кардааст, вале
намедонистам, ки он институтро кай ба поён расонидааст.

Шояд Салох Солехов, ки солҳои донишҷӯйии банда низ до-
нишҷӯй буд, аз рӯйи ҳамон пиндори донишҷӯён хабари таҳсили

'Қосимов. Бухоро тоҷик ё ӯзбек?// «Тоҷикистони сурх , 1929, 12 январ.
Ин мақоларо ҷаноби Пайванди Гулмуродзода дар ихтиёри банда гузошт,
ки аз ин бобат сипоси бепоён арз мекунам.

205
Аббос Алиев дар Донишкадаи профессором сурхро ба Донишнома
дарҷ карда бошад.

Пас маълум шуд, ки ин пиндор ботил аст. Чуноне ки болотар гу-
зашт, аз пурсишномаи худнавиштаи Аббос Алиев маълум мешавад,
ки ӯ солҳои 1927-1930 донишҷӯйи Донишкадаи шарқшиносии
Маскав буд.

Ш. Саъдиев дар бораи таҳсили Аббос Алиев дар Института
шарқшиносии Маскав андак батафсил сухан рондааст, ки «дар ин
солҳо ӯ ҳамчун донандаи забонҳои халқҳои Осиёи Миёна, арабй,
туркй, урду ном бароварда, забонҳои русй, лотинй ва англисиро
низ аз худ мекунад .

Ин маълумот аз ҳамон пурсишнома, ки дар боло аз он чанд
иқтибос оварда будем, гирифта шудааст. Аббос Алиев дар боби 24-
и пурсишнома аз забонҳое, ки медонаду чанде аз онҳоро дар До-
нишкадаи шарқшиносии Маскав ёд гирифта буд, инҳоро номбар
кардааст: инглисй, лотинй, арабй, урду, туркй, форсй ва «забони
халқҳои Осиёи Миёна . Ин Ҷо мақсад аз «забони халқҳои Осиёи
Миёна , неш аз ҳама, ӯзбекӣ ва туркманй бояд дар назар бошад. Ба
ин рӯйхат забони русиро низ илова кардан лозим аст. Пас, Аббос
Алиев нӯҳ забонро медонистааст. Алҳақ, Аббос Алиев дар забон-
донй дар даҳаи сии садаи бист дар миёни равшанфикрони тоҷик
шояд ягона бошад.

Зиёда аз ин, Ш. Саъдиев порае аз назарнома (изҳори назар)-и
академик В. В. Струверо дар бораи Аббос Алиев дар солҳои таҳси-
ли ӯ дар Института шарқшиносии Маскав овардааст, ки аҷаб баҳои
баланд дар бораи дониши Аббос Алиев аст. Дар мақолаи Ш.
Саъдиев омадааст:

«Шарқшиноси машхур академик В. В. Струве дар бораи у мена-
висад: «Профессор Аббос Алиевро ман аз соли 1929 мешиносам. У
дар тахдики илмиву тарҷумаи хатти қадимаи ороми (мехй) ишти-
рок мекард ва аз фанни « Гаърихи мамлакатҳои Шарқи қадим даре
медод. Тадқиқотчии боистеъдоди тоҷик барои хидматҳояш дар
тарҷумаи хатги қадимаи мехй ду маротиба аз ҷониби роҳбарият
қадршиносй гардид

Забони оромй забони куҳнаи мурда - забони даҳум аст, ки Аб-
бос Алиев то расидан ба синни 32-33 омӯхтааст.

Ин ҳам муҳим аст, ки дар солҳои тахеили олй дар ҳамон До-
нишкадаи Маскав аз таърихи Шарқи кадим даре хам мегуфтааст.

'Ш. Саъдиев. Аввалин нозири маорифи Точикистон//«Адаб , 2004.-№ 6.- С. 68

206
Пас, санаҳои асосии зиндагии Аббос Алиев, тартиби замонии
рӯзгори ӯро аз нимаи даҳаи бист то нимаи даҳаи ей ба ин тарз ме-
тавон таъйин кард:

Солҳои 1924-1927 -вазири маорифи Тоҷикистон;

Солҳои 1927-193O-таҳсил и илм ва кор дар Институти ховарши-

носии Маскав; ..

Солҳои 1930-1936-устоди Донишгоҳи давлатии Осиеи Миена

(САГУ, Тошканд) ва Дорулмуаллимини тоҷикон (Тошканд).

Дар бораи ин ки кори Аббос Алиев дар Донишгохи Осиеи Мие-
на ва Дорулмуаллимини тоҷикон чй гуна буд, дар фасли шашуми
ин мақола сухан хоҳад рафт.

Ҷалоли Икромй дар ёдмонданомаи мазкури худ аз мардумони
отози даҳаи ей, аз чумла, аз Мисбоҳ Бурҳонов, ки сармуҳаррири
рӯзномаи хизбии «Тоҷикистони сурх буд, ҳикоя карда, дар бораи
як зиёфате, ки дар Душанбе, дар ҳавлии Мисбоҳ Бурҳонов, барпо
шуд, андак батафеил калам рондаву гуфтааст.

«Рузе дар ҳавлии Мисбоҳ Бурҳонов зиёфати калоне шуд. Аз
Тошканд хоҳараш Фотимаҷон омада буд. Аббос Алиев бар зидди
Фитрат, ки шавҳари Фотимаҷон буд, ташвиқот бурд. Ба Фотимаҷон
таъсир карданй шуд, ки Фитрат пир аст, Фотимаҷон ҷавону лоиқи
шавҳари ҷавони баобрӯст. Ба гумон ҳамин маҷлис ва ҳамин та-
швиқотҳо сабаб шуданду Фотимаҷон аз ин ҷо рафта, бо Фитрат

муносибаташро канду ҷудо шуд .

Чуноне ки дидем, ин ҷо Аббос Алиев ба Фотимаҷон шавҳараш
Фитратро бад карда, боиси аз ҳам чудо шудани Фотимаҷону Фит-
рат гардидааст. Ин воқиа, ки аз хонадони Абдуррауфи Фитрат за-
наш гурехтааст, дар даҳаи сй хеле шӯҳрат ёфта, шеъри пурсӯзе, ки
Фитрат ба ин муносибат суруда буд, ба гуфти Икромй, «даҳон ба
даҳон гашту дар байни соҳибфикрони замонаш хеле машҳур буд .

Рафт аз барам ёри нозанин
Бар ҷабин зи қаҳр барфиканда чин.

Хасми беамон дид то чунин,

Ҷаст аз камин, санги зулму кин
Кӯфт бар сарам,

К-аз шарорааш дидаи тарам
Мекунадравон хуни оташин... 1

1Ҷ. Икромй. Он чӣ аз cap гузашт//«Садои Шарқ , 2008. - № 3. С. 17

207
Дшбарам зи даст рафту дог монд.

Тирагун шабам бечарог монд.

Шоми зулматам бечарог монд.

На оҳ монд, на воҳ монд,

Дар дилам ҳамин дарду дог монд,

Сина меканам, дод мезанам,

Аз ягон тараф як ҷавоб нест,

Дод, дод, дод!

Додрас намонд,

Ҳамнафас намонд,

Ҳамқафас намонд, хок бар сарам\

Алҳақ, шеъри аҷибест. Шеърест зебову пуртаъсир, ки хам 5а
эътибори мазмуну ҳам аз ҷиҳати шакл нав, дар адабиёти тоҷикй
равняй тоза мекушод. Бузургон чунинанд: ҳагто ба сарашон рӯзи
сахте биёяд, ҳиссу ҳаяҷони худро чунон ифода мекунанд, ки пеши
чашми мо ҷаҳоне тоза боз мегардад.

Пекин, ба пиндори ин камина, Аббос Алиевро, ки боиси хона-
вайронй ва cap задани ин хама дарду алами Фитрат гардид, сахт
сарзаниш набояд кард. Банда бар инам, ки он иғвои Аббос Алиев,
ки боиси фоҷиаи хонаводагии Фитрат гардид, ҳаргиз падидае аз
бадкирдорй набуд, балки ангезаи иҷгимоъй дошт ва як навъи вежаи
муборизаи зидди пантуркизм буд. Медонем, ки Абдуррауфи Фит-
рат пантуркист буду панӯзбекист шуд, ба халқи худ хиёнат ва чан-
де адабиёти тоҷикиро тарк кард. Агарчи дар поёни даҳаи бист Фит-
рат боз ба хидмати миллати тоҷик омад, бисёре аз зиёиёни тоҷик
гуноҳи пантуркистии ӯро набахшида буданд. Аз ин рӯ, Аббос Али-
ев ба таври худ аз Фитрати пантуркист интиқом гирифт: коре кард,
ки Фитрат хонавайрон шавад.

Агар, дар ҳақиқат, қазия чунин ранг дошта бошад, мо бояд гу-
ноҳи игвогариро бар Аббос Алиев бибахшем. Ба хусус ки игвои
Аббос Алиев на танҳо кулфате ба сари Фитрат овард, балки боиси
пайдоиши як шеъри олиҷаноб шуд.

Ба андешаи мо, ин игвои Аббос Алиев бозгӯйи он ҳақиқат аст,
ки талошҳои тезу тунди солҳои бистуму сиюми садаи бист го\
шаклҳои аҷибу гарибе дошта, ҳеч ба муборизаи сиёсй монанд на-
буданд. Вале, лозим меояд, ки онро низ намунае аз пархоши мил-
лии озодихоқӣ бидонем. Албатта, намунае номаънусу гайри чаш-
мдошт аст, аммо, ба ҳар ҳол, холӣ аз аҳамият нест.

Устоди равоншод Раҳими Ҳошим боре хдкоят карда буд, ки

208
рӯзе ӯву Пайрав ба ҳолпурсии Фитрат рафтанд. Он гоҳ Фотимаҷон
нав аз хонаи Фитрат рафта буду Фитрат бо сӯзу гудоз ин воқиаро
ба Пайрав ва Раҳими Ҳошим нақл карда, ба чашмони пуроб шеъри
мазкурро хонд. Шеъру хониши Фитрат дили Пайраву Раҳими Ҳо-
шимро ба шӯр овард. Фитрат, чун шеърро хонда шуд, коғазеро, ки
шеър навишта шуда буд, қат карда, зери кӯрпача гузошту аз хона
берун рафт, то чой дам бикунад. Паирав он коғазро аз таги кӯрпача
гирифту ба кисаи худ гузошту бо худ бурд. Чанд гох, онро гаштаву
баргашта мехонд. Ва як сабаби шӯҳрат ёфтани он шеър дар байни
ахди адаб ҳамин нусхаи дастхатги Фитрат буд, ки Пайрав ба ҳар
кас нишон медоду таъриф мекард.

Фотимаҷон, пас аз андаке, ба Рашиди ном ҷавони зебову
чаққону кордон, ки муносиби Фотимаҷон буд, расид. Аз ӯ як дух-
тар ёфт, ки Дилбар ном карданд. Дилбари Рашидӣ бо истеъдоди
худодод ва таҳсилоти хуб санъатшиноси намоён шуд.

Дӯсти азизам, профессор Пӯлодҷони Муҳаммадӣ, бо илтимоси
ман 5 октябри 2008 ба Тошканд, ба Дилбари Рашидй, телефон кар-
ду пурсид, ки аз Фитрат чудо шудани Фотимаҷон кадом сол рӯй
дода буд. Ҷавоби Дилбари Рашидй ин буд, ки он воқиа соли 1932
итгифоқ афтод.

Аз ин мебарояд, ки Аббос Алиев солҳои 1931-1932 ба Душанбе
(шояд, инчунин ба Бухоро, Самарканд низ) меомад, лоақал як бор
омада' дар зиёфати хонаи Мисбоҳ Бурҳонов иштирок карда, Фоти-
маҷонро ба ҷудо шудан аз шавҳар тарғиб карда буд.

Он рӯз, ки Пӯлодҷони Мухаммадй ба Дилбари Рашиди телефон
кард, Дилбари Рашидй сабаби чудо шудани Фотимаҷон аз шавқар-
ро чунин эзоҳ дод, ки Фотимаҷони воломашраб Рашидиро дуст
дошта буду ишк ӯро аз хонаи Фитрат берун бурд.

Пас, сабаби асосии хонавайронии Фитрат игвои Аббос Алиев
набудааст. Шояд, таблиғоти Аббос Алиев қангоми дудилагии Фо-
тимаҷон таконе барои тасмими қатъӣ шуда бошад. Дар ин сурат,
гунохл Аббос Алиев дар игвову интиқом аз Фитрат камтар хоҳад
буд-

Дилбари Рашидй хикоят мекунад, ки пас аз чанд сол аз паии он
шеъри машхури Фитрат афтод, вале натавонист пайдо бикунад.
Окибат ба Душанбе омад, то аз Раҳими Ҳошим ё аз бойгонии Пай-
рав нусхаи дастхатти Фитратро биҷӯяд. Устод Рахими Ҳошим аз
байни ког азхои худ он шеърро ёфт ва ба Дилбари Рашидй дод . Ин 1

1Д. Рашидй. Профессор Фитрат в нашей семье, дастнавис, саҳ. 10-12.

209
нусхаи дастхатти Фитрат, ки дар дасти Раҳими Ҳошим буд, аз он
нусха, ки Икромй дар ёддоштҳояш овардааст, андак фарқ дорад.
Агарчи андак аз сари мақсад дур меравем, ин нусхаро ин чо меова-
рем:

Рафт аз барам
Ёри нозанин,

Бар ҷабин зи қаҳр
Барфиканда чин.

Лолаам зи даст
Рафту бог монд.

Тирагун шабам
Бечарог монд.

Ақлуҳушу дил
Бесурог монд.

На бог монд,

На рог монд.

На лола, на чарог монд.

Дар дилам ҳамин
Дарду дог монд!

Дар шаби гамом
Моҳтоб нест,

Рӯзи мотамам
Офтоб нест.

Оҳу нолаамро
Ҳисоб нест.

Сина меканам,

Дод мезанам,

Аз ягон тараф
Як ҷавоб нест!

Ҳамнафас намонд,

Ҳамцафас намонд,

Додрас намонд,

Ҳеч кас намонд.

Хок бар сарам\

Чуноне ки Д. Рашидй мегӯяд, бо илтимоси ӯ қиссаи ин шеърро
худи Раҳими Ҳошим нависта, 28 декабри 1989 дар ҳафтаномаи
«Адабиёт ва санъат чоп кард. Гулчехраи Сулаймонй - фарзанди
Пайрав ба ин мақола сарсухане навишта хабар дод, ки шеъри Пай-

210
рав «Богбони гул (Богбони гул, Посбони гул, чанд хун шавам аз
барои гул.- ) назираи хамон шеъри Фитрат буд .

РЧуноне ки мебинем, таърихи пайдоиши шеъри Абдуррауфи Ф -
трат «Рафт аз барам худ як достоин дилкаш ва яке аз кахрамонони

ин достой Аббос Алиев аст!

-6-

Гуё Аббос Алиевро ба Институти шарқшиносии Маскав хуку-
матдорони Тошканд (пойтахти нави Узбекистан) фиристода бу-
данд ки пас аз хатми он институт ба Тошканд ба кор омад.

Дар Донишномахои Тоҷикистону Узбекистан гуфта шудааст, ки
«фаъолияти илмй ва педагогии ӯ аз соли 1933 дар Университета

давлатии Осиёи Миёна (УДОМ) cap шуд .

Ин маълумотро аз рӯйи пурсишномаи едшуда, ки худи Аббо
Алиев пур кардааст, андак ислоҳ кардан лозим меояд. Аз ин пур-
сишнома дида мешавад, ки ӯ соли 1930 ба Тошканд омада соли
1930-1931 ассистенти институте, соли 1931-1932 дотсенти СА
Донишгохи давлатии Осиёи Миёна, соли 1932-1936 пР°Фе^
САКУ - Среднеазиатский коммунистический универси Д

нишгохи коммунистии Осиёи Миёна будааст. Чуноне ки дар гу-

воҳинома (справка)-и номбурда гуфта ш>'да“от'^“В“И Хстрий
рии Аббос Алиевро Шӯрои илмии давлатии РСФСР (Ҷумҳурии

Шӯравии Федеративии Сотсиалистии Русия) тасдиқ карда буд.

Ин аст ки Аббос Алиев аз тоҷикон якумин донишманде буд, ки
ба унвони профессорй расид. Абдуррауфи Фитрат хеле пештар' “
Аббос Алиев унвони профессорй дарёфт, лекин Фитрат худро турк
ба калам дода, ба сифати як донишманди ӯзбек сохиби ин унвон
“рГя. Аз ин рӯ, МО „а Фитрат, банки Аббос Алиевро на^стип
профессорй тоҷик ба шумор меоварем.

Р Он солҳо, ки дар Донишгохи Осиеи Миена кор мекард, дар Д
рулмуаллимини тоҷикон, ки дар Тошканд буд, низ даре медад Он
солҳо ки дар Тоҷикистон вазири маориф буд, барои таъсиси и
Дорулмуаллимини тоҷикон хеле кӯшиш карда буд ва яке аз муас-
сисони ин Дорулмуаллимин аст, ки якумин мактаби олии Тоҷ

стон мактаби олии нопурра буд. ,

Аббос Алиев илми таърихро хеле ба‘ густардаги фаро гирифта
буд Дар Донишгохи Осиёи Миёна ва Дорулмуаллимини тоҷикон
аз риштахои гуногуни таърих даре мегуфт. Эхтимол, чунончи Ик- 1

1Д. Раишдй. Профессор Фитрат в нашей семье, дастнавис, саҳ. 13.

211
ромӣ ишора кардааст, аз таърихи Ҳизби коммуниста Русия ва наза-
рияи марксизм низ даре дода бошад.

Дар солҳои баъд бештар аз таърихи Шарқи қадим даре медод.

Дарсҳои Аббос Алиев дар Тошканд шукӯҳе дошт. Ӯ бо ҳашама-
ту пӯшоки зебо ба дарс меомад ва чун худаш ҳам зебову бархурдор
аз санъати суханварй буд, аз тамоми он шаҳри бузург донишҷӯён
ба дарси ӯ меомаданд. Дар Донишгоҳи Осиёи Миёна чун ӯ ба дарс-
хона суханронй мекард, аз ду тарафаш ду тунднавис нишаста, дар-
си ӯро сабт мекарданду ба шумораи зиёде мошиннавис карда, ба
донишҷӯён медоданд. Обрӯйи ӯ чун омӯзгори забардасту дониш-
манд басуръат афзудан гирифт.

Бозмондагони Аббос Алиев, ки имрӯз дар Душанбе ҳастанд,
гуфтанд, ки ӯ дар Бухоро зан гирифта буду аз он зан ду фарзанд
дошт. Лекин баъд, ба чй сабабе, аз занаш ҷудо шуд. Чун таҳсилро
тамом карда ба Тошканд омад, боз издивоҷ кард. Пас аз чанде ин
ҳамсараш аз ӯ худро канор шрифту ғайб зад. Хоҳарзодаи Аббос
Алиев Азим Боқиев, ки соки ни Душанбест, ба мо гуфт, ки Аббос
Алиев дар бораи бевафоии ҳамсараш шеърҳо гуфтааст. Як байт аз
он шеърҳо, ки ба ёди А. Боқиев мондааст, ин аст:

Чун лабони лолабаргат бар лабонам дӯхтӣ,

Сахт бӯсидӣ марову хонумонам сӯхтӣ!

Аз ин зан, гӯё, фарзанде наёфтааст...

-7-

Дар солҳое, ки Аббос Алиев дар Тошканд кор мекард, яъне аз
соли 1930 ба баъд, ихтилофи ӯ бо Файзуллоҳи Хоҷа ҳамчунон идо-
ма дошт. Файзуллоҳи Хода аз соли 1924, пас аз таъсиси Узбекистан
и бузургу тавоно «Сарвазир ва шахеи якуми ин думхурии шӯравй
буд .

Бархам дода шудани Ҷумҳурии Бухоро ва таъсиси Узбекистан
худ натидаи азаматхоҳии пантуркистаи сиёсатмадороне дун Фай-
зуллоҳи Хода буду Файзуллоҳи Хода дар Узбекистан ҳамон сиёса-
ти пантуркистаи пештараи худро бо фарохдомании бештаре давом
дод. Дар ин масъалаву чанд масъалаи дигар баҳсу мунозираи Аббос
Алиев бо Файзуллоҳи Хода бештар тезиву тундй пайдо кард.

Аз Азим Боқиев - хоҳарзодаи Аббос Алиев шунидаам, ки боре
баҳси Аббос бо Файзуллоҳи Хода оҳанги сахте шрифту Файзул-
лоҳи Хода ба Аббос Алиев гуфт:

212
- Аббос, ман гӯратро кандаам!

Аббос Алиев чунин ҷавоб дод:

- Ман ба он гӯр туро ҷо мекунам!

Ба ин тариқ, Файзуллохи Хоҷа Аббос Алиевро сахт тахдид кард,
вале Аббос Алиев бепарво, хамчунон, мубоҳисаро давом дод.

рузе дар Тошканд Аббос Алиев аз хиёбоне гузарон буд, ки як
мошини хукуматӣ ба пахлӯи ӯ биистод ва чун дари мошин кушода
шуд, Аббос Алиев дид, ки ба мошин Файзуллохи Хода ва Акмал
Икромов - котиби Кумитаи Марказии Ҳизби коммунисти Узбеки-
стон. ки шахси дувум дар ҷумҳурӣ буд, нишастаанд. Файзуллоҳи
Хоҷа ба Аббос Алиев ба нармй ва сулҳчӯёна ба тоҷикй гуфт:

- Аббос, ба мошин нишин, мо туро ба хонаат мебарем.

Аббос Алиев гуфт:

- Ман бо к.. .нтеҳо як ҷо намешинам!

Ва ба роҳи худ рафтан гирифт.

рузи дигар Аббос Алиевро хдбс карданд. Мо, донишчӯён, шунида бу-
дем, ки сабаби зиндонй шудани ӯ «за оскорбление советско - партайного
руководства -чбарои гахқири роҳбарони хукумативу хдзбй буд.

Дар пурсишномае, ки зикраш гузашт, Аббос Алиев сабаби ба зиндон
афшданашро чунин эзоҳ додааст:

«Барой таххири собиқ раиси КИМ СССР Файзуллох Хоҷаев ва Икро-
мов соли 1936 ба 5 сол маҳкум шуда будам (За оскорбление бывшего
председателя ЦИК СССР Файзуллы Ходжаева и Икрамова в 1936 г. был
осужден на 5 лет).

" Дар мақолаи 111. Саъдиев порае аз тарчумаи холи Аббос Алиев оварда
шудааст, ки сабаби зиндонй шуданашро эзох медихдд. Аббос Алиев на-

виштааст: _ ^

«Дар Ӯзбекистон ман боз ба «абаркудратон рӯбарӯ шудам...СаоаЬи
ба хдбс гирифга шуданам навиштани асаре буд, ки дар он ман галату кам-
будиҳои китоби Раиси Шӯрои нозирони ҶШС Узбекисгон Файзулло
Хоҷаевро, ки ба инқилоби Бухоро бахшида шуда буд, фошу танқид карда
будам .'

Ин аст, ки Аббос Алиев дар масъалаи таърихи инқилоби Бухоро
низ бо Файзуллохи Хода ихтилоф доштааст. Дар яке аз санадхои
парвандаи Аббос Алиев, ки дар Бойгонии давлатии Тоҷикистон
нигахдорй мешавад, овардаанд, ки Аббос Алиев дар бораи таърихи
инқилоби Бухоро асархо («работы по истории Бухарской револю-
ции ) навишта буд. Каминаи нигоранда ин асарҳои ӯро надидаам,

'II! Саъдиев. Аввалин нозири маорифи Тоҷикистон//«Адаб , 2004. - №6.
С. 68

213
лекин, гумон дорам, ки дар ин асарҳо низ таҳрифкориҳои Файзул-
лоҳ Хоҷаев фош шудааст. Дар ҳақикат, китоби Файзуллоҳи Хоҷа
«Оид ба таърихи инқилоби Бухоро («К истории революции в Бу-
харе ) норасоии бисер дошту муаллиф баъзе масъалаҳоро аз рӯйи
судҷӯйй ва худманишй нодуруст эзоҳ дода буд. Аббос Алиев, ҳат-
то, пас аз 15 соли инқилоб ва 10 соли барҳам хӯрдани давлати Бу-
хоро, ки натиҷаи миллатфурӯшиву меҳанфурӯшии Файзуллоҳи
Хоҷа буд, муборизаро барои ифшои хиёнатхои ӯ хамчунон идома
дод. Ин худ гувоҳи он аст, ки Аббос Алиев дар талошу пархош да-
леру нотарс ва собитқадам буд.

Хохарзодаи ӯ Азим Боқиев ба мо гуфт, ки Аббос Алиев, чун
зиндонй шуд, пас аз андак муддат ӯро хукми қатл содир шуд.
Хоҳари Аббос Алиев гирёну нолон пеши Сисилия Бону - ҳамсари
устод Лоҳутй рафту аз устод мадад пурсид. Лохутӣ дар Маскав ба
идораҳои боло муроҷиат карду ба ӯ муяссар шуд, ки хукми қатлро
бекор кунонад. Ҳукми қатл ба панҷ соли табъид бадал шуд.

Солҳои донишҷӯйӣ медонистем, ки чун ҳангоми террори стали-
нии соли 1937 Файзуллоҳи Хоҷа, инчунин Акмал Икромов ҳабсу
соли 1938 паронда шуданд, Аббос Алиев озод гардид. Ш.Саъдиев
ин хабарро тасдиқ кардаву гуфтааст, ки Абоос Алиев соли 1939,
яъне як сол пеш аз мӯхлати ҳукм, озод шуд.

Аббос Алиев соли 1940 ба Душанбе омада, дар Института
омӯзгории Душанбе мудири кафедраи таърих ва декани факултет
буд. Чанд гоҳ сардори курси тайёрии Института омӯзгорй низ буд.

-8-

Банда соли 1941 ба Института омӯзгории Душанбе кабул шудам
ва чаҳор соли ҷанги зидди фашизми Олмон, дар душвортарин
солҳои маҳрумият, гуруснагиву бараҳнагй, то охири ҷанг, то соли
1945, дар ин таълимгоҳ тахеил доштам.

Аббос Алиев ба мо таърихи умумй ва таърихи СССР-ро даре
медод.

Дарси ӯ бисёр аҷиб буд ва банда ин гуна дарсгӯйиро дар умрам ди-
гар надидаам. Устод, гӯё, даре намегуфт, балки бо мо сӯҳбат мекард,
сӯҳбати озоду шавқовар, омехта бо хушгӯйиву зарофату базла! Гох
чунон хандаовар сӯҳбат мекард, ки мо, донишҷӯён, хама баробар ме-
хандидем. Дар ду соат дарси ӯ чанд бор моро ханда мегирифт.

Азбаски солҳои ҷанг донишҷӯён кам буданд ва дар ҳар гурух 5-
6 ё 8-10 нафар мехонданд, дарсхонаҳоро ба ду тақсим карда, аз
миёна девори тунуки фанерй бардошта буданд. Аз ин рӯ, чун мо

214
хангоми дарси Аббос Алиев бо завқи тамому овози баланд механ-
пидем ба дарси гурӯҳи ҳамсоя, ки дар паси девори тунук уд, -
лал мерасиду гоҳо бачаҳои он гурӯх ҳам беихтиер механдвданд ,
баъзан устоди онхо дари море тақ-тақ карда и™мо; м" н
хомӯш бошему ба дарси онҳо халал нарасонем. Чанд бор чун
X рӯГдоД. ки ч^устоди гурӯхи хамсоя аз
карда, бо узргӯйй дари дарехонаи моро пушид, Аббос Алиев

rvd)T ки мо боз баланд хандидем.

Хуллас Аббос Алиев марди бисер шӯху хазлкаш, дарсқояш
хандазор буд; намедонам чй мегуфту чй тавр мегуфт, ки моро ин

%РаР“о~унед, ки овони донишчӯйии мо « ча„и
нумонсӯз буду мардумро лаб ба табассум иамера К О со-'да а
пипаам' ки устодони мо ба ҳазлу шӯхи маил карда бошанд. 1анҳо
Аббос Алиев хушҳол буду механдиду механдонд. Лекин у низ ин
корро ба дарехона мекард ва берун аз даре бо муаллимони мо бо
худаорй муомила мекард. Дурустгар ин, ки бо ҳднкорони худаш
бо омӯзгорони мо ҳеч муомила надошт, гуе, фақат саломалеик буду
бас Ва Z бо бархе аз онхо андаке гуфту.7 бикунад, медидем, ки
суханаш андак нештар дорад, баъзеҳоро каме неш мезанад.

' Ӯ бештар бо донишҷӯён буд. Мо, панҷ-шаш нафарро, ҳамеша
дар гирди худ дошт. Вақти танаффусҳо бо ҳам будем, пас аз даре
боРхамРсайругашт мекардем ва мо ӯро то хонааш мебурдем. Барой
ба ошконаи институт л.ромадав ба навбат

бос Алиев ток на бо муаллимон, балки бо мо 6а сафи навбат м
стод. Гӯё, аз ҳамкоронаш озурдагие дошт е онҳо аз у

Ме>Дар солхои ҷанги Олмон Институти омӯзгорӣ дар кӯчаи Беҳзод,
дар рӯбарӯйи ҳозира Донишгоқи техникй, дар як бинои дуошенаи
на чандон калон ҷойгир буд. Театри опера ва балети Аини дар на-
здикии ин бино воқеъ шудааст. Он солхо дар ошена« С^В^И И“
театр як толори хурдро намойишгоқи синамо карда буданд. Як вақ
S 1 наГйишгох филми англисии «Се мушкетдор омад, ки
мазхакаву хандазор буд. Ин филм ба Аббос Алиев писандi омш ки
хар рӯз мо 5-6 донишҷӯйро, ба тамошои ин филм мебурд. Пагоҳ
ба яке аз мо пул медод, то ки барои соати чаҳор билет бшмрем.
Пас аз даре Аббос Алиев пеш-пеш, мо аз паси у, ба тамошои
мушкетдор мерафтем. Намойиши ин филм қариб ду моҳ идома
ёфз Дар ин му да мо хар рӯз як бор ин филмро тамошо мекардем^
Филми бисёр хуб буд, ба дил назад. Мо тамоми филм ва суханони

215
қаҳрамонони онро аз ёд медонистем, медонистем, ки дар кадом
лаҳза кадом қаҳрамон чй мегӯяду чй мекунад, сухани ӯро пеш аз ӯ
мегуфтему механдидем. Яку ним соат, ки филм давом дошт, ме-
хандидем ва хандон-хандон аз намойишхона берун мешудем. Ус-
тодамон аз мо бештар ханда мекард.

Ҳамин тавр, мо, чанд тан донишҷӯ, ҳамеша бо Аббос Алиев бу-
дему аз сӯҳбати файзбори ӯ баҳра мебурдем. Солҳои баъд чанд до-
нишҷӯйи дигар ба гурӯҳи мо пайваст, худи Аббос Алиев онҳоро ба
мо ҳамроҳ кард.

Ба сардорони институт, аз ҷумла, ба созмони ҳизбии он маъқул
набудааст, ки Аббос Алиев бо як гурӯҳ донишҷуён ҳамнишиниву
ҳамроҳй дорад. Гӯё, чанд бор ӯро барои ин кораш сарзаниш карда-
анд, ин корашро манъ намудаанд. Ва ӯ чанд гоҳ худро аз мо дур
мекашид. Вале баъд, кам-кам, боз бо ҳам гирд меомадем. Ин хам
маро гӯшрас шуда буд, ки як-ду нафар аз донишҷӯёни ҳамгарди
Аббос Алиевро кормандони НКВД ба пурсиш гирифтаанд, ки Аб-
бос Алиев ба шумоён чиҳо мегӯяд, сӯҳбатҳои шумо чй мавзӯъҳо
дорад ва ҳоказо. Вале аз банда ҳеч боре чунин пурсиш нашудааст.

Сӯҳбатҳои Аббос Алиев бо мо бештар илмй ва фарҳангӣ буд.
Гоҳ гумон мекардам, ки дарси имрӯзаашро идома медиҳаду он чӣ
ба дарс нагуфта буд, акнун мегӯяд. «Сӯҳбатҳои кӯчагии Аббос
Алиев хеле судманду донишафзо буданд. Дар бораи сиёсати рӯз,
вазъи замон, рафти ҷанг ва монанди онҳо чизе намегуфт. Мо, до-
нишҷӯён, мекӯшидем, ки ҳар саҳар радиои Маскавро гӯш биандо-
зем, то бидонем, ки дар майдони ҷанг чй дигаргунӣ шуд. Шояд Аб-
бос Алиев низ ҳар рӯз радио мешунид, аммо дар бораи ҷанг ҳамеша
хомӯш буд, гӯё, замон замони ҷанг нест. Танҳо аввали соли 1943,
ки лашкари Ҳитлер дар Сталинград сахт шикает хӯрду 300 ҳазор
сипоҳии ӯ бо як фелдмаршал ба асорати Артиши Сурхи шӯравй
афтоданд, Аббос Алиев гуфт: «Ана ин кори зӯр шуд!» Пекин боз
ҳам мо нафаҳмидем, ки хуб шуд ё бад. Ба оҳанги бетарафй ran зад.

Солҳои баъд, ҳар гоҳ ки он даврони донишҷӯйй ва сӯҳбатҳои
Аббос Алиевро ба ёд меовардам, чанд бор ба назарам чунон намуд,
ки Аббос Алиев соли аввали ҷанг аз шикастҳои сахти артиши
шӯравй андаке хушнудй дар дил дошт. Шояд сабаби хандидану
хандонданҳои ӯ ҳам ҳамин буд. Ҳоло ба ин гумонам, ки аз замон
розй набуд ва агарчи дар бораи замон, дар бораи дирӯзу имрӯзи
кишвари шӯравй ва муборизаи солҳои бисту ей, аз саргузашти худ
чизе ба забон намеовард (ва мо ҳам чизе намепурсидем), аз
оҳанги баъзе гапҳояш пай бурдан мумкин буд, ки дигар он ком-

216
мунисти суботкоре нест, ки дар вафоти Ленин зор гириста буд.
Боре террори соли 1937 ва мурофиаи «душманони халқ -ро бi ед
оварда бо тамасхур гуфт, ки он «душманони халқ ба чалакҳои
равған' мех андохгаан^ го ки мардумони советй хураиду му;
ранд. Аз ин истехзои Аббос Алиев ошкор гардид, ки он роху ра
вишеро, ки сарварони шӯравй дар даҳаи ей доштанд, намеписан-

ДаДМан намедонистам, ки Аббос Алиев солҳои ҷанг ханӯз узви
Ҳизби коммуниста шӯравй буд ё солҳои зиндонй “УД™ И»
аз чизб берун карда, дигар ба чизб қабул накарда буданд. Ҳоло
аз санадчои бойгонии Точикистон маълум аст, ки то соли 193
узви Ҳизби коммунистй будааст. Дар пурсишномаи мазкур ки
соли 1954 пур карда буд, дар моддаи «партийность (чизбият)
навиштааст: «б/п , яьне, «беспартийный - бидуни узвияти
чизбй Ин ҷо масъала равшан аст. Вале, ба назари мо, до
нишҷӯён, чандон равшан набуд. Гочо медидем, кирафтору туф-
тори ӯ дар он солчо, ки ба мо даре медод (солчои 1941-1945), чеч

ба рафтору гуфтори коммунист монанди надорад.

Инак, воқиае, ки барои фачмидани рӯчияи онвактаи Аббос

Алиев ва ақидачои ӯ челе мучим аст. ммтихпн ме-

Он руз, ки мо ба Аббос Алиев аз таърихи СССР имтичон ме

додем, дар имтичонгирй Очилов ном муаллими мо низ иштирок
кард Очилов муаллими асосчои марксизм-ленинизм, яке аз
«дачанкалонони мачалла , котиби бюрои чизбии институт буду
ба сари чама чорматз мешикаст. Агарчи чочил буд, материализ-
ми таъричй ва материализми диалектикй низ даре медод. Мо ка-
ме медонистем, ки Очилов аз бадхочони Аббос Алиев асту азба-
ски Аббос Алиев дар доман доте дорад - чанд гоч зиндони шуда
буд - Очилов аз пайи ӯ мепойиду аз ӯ айби снеси мечуст. Аз ин
рӯ, чун Очилов ба имтичони мо даромад, чамаи моро но-

хотирчамъй рӯй дод. w

Навбати имтичон ба ман расид. Варақаи суолро гирифтам, к
се суол дошт. Имрӯз ду суоли аввалро фаромӯш кардаам суоли
севум Осиёи Миёнаро забт кардани Русияи подшочи буд. Ман ба
ин суол ба тафеил чавоб додан гирифтам. Очилов гуфт, ки куточ
ran занам. Пас, мухтасар ran зада, чавобро зуд тамом кардам.
Очилов гуфт, ки чавоби ту чанӯз ба поён нарасидааст ачамияти
ба Русия чамроч шудани Осиёи Миёнаро бигуи. Ман ба ин суол
тайёр набудам, хомӯш мондам. Очилов ба суоли худ пофишори

217
кард, ки ба Русия қамроҳ шудани Осиёи Миёна аз кадом ҷиҳат
ҳодисаи муҳимми гаърихй буд, чӣ нақши мусбат дошт? Банда
ҳамчунон хомӯш будам. Очилов ба Аббос Алиев,, ки дар
пахдӯяш нишаста буд, ишора карда гуфт, ки пас муаллиматон
аҳамияти таърихии ба Русия ҳамроҳ шудани Осиёи Миёнаро ба
шумо нагуфта буд? Банда боз ҳам чизе нагуфтам. Он гоҳ Очилов
шӯрида ба Аббос Алиев рӯ овард, ки чаро ақамияти бузурги ин
воқиаи таърихиро ба донишҷӯён нагуфтед, ба инҳо нафаҳмон-
дед, ки пас аз хамроҳ шудани Осиёи Миёна ба Русия халқи тоҷик
аз маданияти пешқадами халқи рус баҳраманд шуд, ба қаракати
инқилобии Русия ҳамроҳ гардид ва ҳоказо, халқи рус дар тақди-
ри халқи тоҷик нақши бузурги мусбат иҷро кард. Очилов бисёр
ran задан гирифту ба Аббос Алиев гуфт, ки нодуруст даре дода-
ед, дарсатон ноқис будааст. Мунтаҳо Аббос Алиев гуфт: «Ин
даъвоҳо маънй надорад, тасарруфи Русия таҷовуз буд, истило ва
ишгол буд!»

Дигар ҳар чй Очилов мегуфт, Аббос Алиев гӯш мекарду
ҷавобе намедод. Он рӯзи имтиҳон шӯридагии Очилов хеле давом
кард. Мани ҳайратзада намедонистам чй кунам: берун биравам ё
баҳси ин ду нафарро гӯш бикунам. Оқибат. ба дафтарчаи ман як
панҷ гузоштанду маро ҷавоб доданд.

Пас аз чанд рӯз Аббос Алиев маро диду ба як гӯша бурда
гуфт, ки ҷавоби ту дар бораи тасарруфи Русия дуруст буд,
гапҳои Очилов асос надорад, подшоҳи Русия магар барои ин ки
мо аз маданияти руей хабардор бишавем, ба сари мо лашкари
гарон бо тӯпу туфанг фиристод ва мардуми моро ба хоку хун
огушт? Ба мо маданияти оғӯшта ба хун овард?!

Баъд ҳар рӯз мешунидем, ки Очилов ин масъаларо ба Шӯрои
илмӣ ва маҷлиси ҳизбии институт, ба вазорати маориф ва Куми-
таи марказии Ҳизби коммуниста Тоҷикистон бурдааст ва Аббос
Алиевро ҳар сӯ кашида хеле азоб додаанд.

Аз он бақси Очилову Аббос Алиев, ки рӯзи имтихрни мо рӯй
дод, ошкор шуд, ки ақидаҳои Аббос Алиев дигар ба ақидаҳои
расмии замон ва талқиноти дастгоҳи идеологии ҳизби комму-
ниста созгор намеояд. Аббос Алиев дар марому маслак дигар
шуда буд ва бо идеологияи хукмрон созиш кардан намехост.

Шояд, аз ҳамин сабаб мардумгурезй ихтиёр карда буду беш-
тар бо мо, донишҷӯён, ки ҳанӯз аз кашмакашҳои маслакии замоч
дур будем, ҳамсӯхбатиро беҳгар медонист.

218
* * *

Аббос Алиев шеърро бисер хуб мехонд. Маи шеър хондани ӯро
чанд бор дидаам. Якумин бор, соли 1942 ё 1943 буд, ки рӯзе эълон
хондем, ки дар толори Институти омӯзгорй мулоқот бо устод
Лохутй баргузор мешавад. Ба толор, ки дар ошёнаи дувум буд (дар
бинои рӯ ба рӯйи Донишгохи техникии ҳозира), чамъ шудем. Май бо
Салоҳ Солеҳов, Шавкат Ниёзй (додари Фотеҳ Ниёзии насрнавис),
Эргаш Рустамов (ки солҳои баъд доктори ил ми филология шуду дар
Тошканд кор мекард) ва дигарон нишаста будем. Дар сафи пеш аз мо
устодам Носирҷони Маъсумй нишаста буданд, як шеъри Эргаш Рус-
тамовро, ки нав дар рӯзнома чоп шуда буд, ба эшон додем, хонданду
ба тарзи тазкирахо гуфтанд: «Хуб гуфта, бад нагуфта

Чун устод Лохутй бо директори институт Ҳошим Содиков ва ди-
гарон ба толор даромад, садои кафкӯбй баланд шуду нахуст ба Аб-
бос Алиев сухан доданд. Ӯ дар бораи Лохутй ба забони русй маърӯза
кард. Овози равганине дошту бисёр зебо сухан мекард. Дар дасташ
«Девони Лохутй буд, ки ба хатти форсй, соли 1939, чоп шудааст.
Китоб ба даст дар пешгоҳи толор бо салобат гоҳ ин сӯ-он сӯ қадам
мезаду хеле пурмазмун суханҳо мегуфт Чун шеър хондан лозим
мешуд, аз қадамзанй бозмеистоду аз китобе, ки дар даст дошт, ба
забони асл шеър мехонд. Ба тоҷикй, лекин андак моил ба лахчаи
форсй чунон зебову буррову гӯё шеър мехонд, ки ҳама ҳозирон -
тоҷику рус мафтун мешуданд. Ман ин i-уна шеърхонии зеборо дигар
аз ҳеч кас (ҳатто аз артистони хушхони имрӯз) надидаам.

Баъд ба устод Лохутй сухан доданд. Ӯ гуфт:

- Лохутй шеър бигӯяд, Аббос шеър бихонад. Акнун ман шеъри
худро мехонам, вале наметавонам мисли Аббос бихонам, шарманда
мешавам. Пас аз Аббос касе бояд шеър нахонад. Ман бояд пеш аз ӯ
шеър мехондам.

Устод Лохутй хам бисёр нагз шеър хонд. На мисли шоирон, бал-
ки мисли артистон бисёр хушохангу пуртаъсир тамоми достони
«Пахдавон Оштй ва «Достони Мардистон -ро қироат кард. Лохутй
сухани оташбор дошту шеърхониаш низ чунин буд.

Ман, баъдтар, чанд бор шеър хондани Аббос Алиевро шунидам,
аммо саодати шеърхонии мисли он рӯз дигар даст надод.

Ба гумонам, банда хеч яке аз чузъиёти он нишасти адабиро фа-
ромӯш накардаам. Шодравон Салоҳ Солеҳ низ онро хама умр дар ёд
дошт ва гох бо шавк ёдовар мешуд. Нишасти фаромӯшношуданй
буд.

219
* * *

Аббос Алиев чанд бор ману ду-се донишҷӯйи дигарро ба хонаи
худ бурда буд. Хонаи ӯ дар зистгоҳи тахтагии дуошёнаи муалли-
мони Института омӯзгорӣ буд, ки ҳанӯз ҳасту дар акиби биноҳои
имрӯза Донишгоҳи омӯзгории ба номи Айни воқеъ шудааст. Ин
иқоматгоҳи муаллимон аз ду бино иборат асту хуҷраи Аббос Алиев
дар бинои якум, даромадгоҳи дувум, ошёнаи якум, ҳуҷраи калони
дасти чап буд. Пас аз се-чор сол ин хуҷра ба камина расиду он ҷо
солҳои 1948-1951 зистам. Ва ифтихор доштам, ки зистан дар зист-
гоҳи устоди бузургворам муяссарам шуд.

Устодам дар ин хуҷра танҳо мезист. Зану фарзанд надошт. Ме-
гуфтанд, ки дар Тошканд зану фарзанд дорад, лекин банда инро он
солҳо ҳақиқат накарда будам.

Ҳар бор, ки ба хонааш меовард, чойи хуб бо қанд мехӯрдем.
Одате дошт, ки хар рӯз ба донишҷӯе 15 сӯм пул медод, то аз бозор
се дона қанди рафинад биёварад. Як донаи онро пагоҳй, як дона-
ашро пешин, севумашро бегоҳй бо чой мехӯрдааст. Гох барои 5-6
дона қанд пул медод. Як бор, ки мо ду-се донишҷӯй ба хонаи у
омадем, дар рӯйи мизаш се-чор дона қанд буд. Ва боз моро кандчой
зиёфат кард.

Як-ду бор ба хонааш, ки омадем, аз шеъраш ба мо хонд. Як даф-
тари калон дошт, ки, гӯё, пур аз шеъри худаш буд. Чанд шеър хонд,
ки ҳама ба мо писанд омад. Шеърҳои ҳаҷвй хам доштаасг. Дар яке
аз ин шеърҳо нависандагони ҳамзамон, аз ҷумла, Мирзо Гурсунзо-
даро ҳаҷв кардааст. Шояд чунин шеърҳо ба гӯши нависандагони
мо расида бошад, ки масалан, Мирзо Турсунзода, Аббос Алиевро
бисер бад медиданд.

Боре, дар хонаи Аббос Алиев, ҳангоми сӯҳбат, ба чи муносиба-
те, ба ёди ман омад, ки дар охирҳои даҳаи бист дар маҷаллаи
ҳаҷвии «Мушфиқӣ шеъре дар ҳаҷви лаҳҷаи хуҷандиён ё истарав-
шаниён чоп шуда буд, ки аз ҷумла чунин байте дошт:

Санги ҷафо ту сӯйи ман гурондаӣ,

Ман кӯкракамро дошта қапидиям!

Аббос Алиев табассуме карду гуфт, ки ин шеъри ман аст, ки бо
фалон номи мустаор ба чоп дода будам.

Намедонам, ин гапаш то чӣ андоза хақикат дорад...

220
* * *

Фитнаи Очилов ва дигар касон рӯз то рӯз меафзуд. Оқибат ша-
роити кор барои Аббос Алиев гокатфарсо шуд. Чузъиёти
азобҳоеро, ки аз дасти онҳо дид, банда намедонам, лекин рӯзе ӯро
дидам, ки гуфт:

— Дигар тоқатам ток шуд. Аз ин ҷо меравам.

Ва соли 1945 аз Душанбе рафт.

Рӯзе шунидам, ки Аббос Алиев рафтааст. Ба шаҳри Фрунзе
(Бишкеки имрӯза - пойтахти Қирғизистон) рафтаасту дар Институ-
та омӯзгорй мудири кафедраи таърих шудааст.

Пас аз чанд гоҳ, намедонам кадом сол буд, хабар омад, ки Аббос
Алиев дар шахри Фрунзе қиргизҳоро бо русҳо ҷанг андохтаасту
ӯро аз Фрунзе пеш кардаанд.

Ҳанӯз намедонам, ки ин хабар то чй андоза ҳақиқат дорад.

Ҳоло аз Бойгонии давлатии Тоҷикистон медонем, ки Аббос
Алиев дар Қирғизистон солҳои 1945-1947 кор кардааст. Инчунин,
медонем, ки соли 1946 соҳиби дараҷаи илмии доктори илми таърих
гардидааст. Чуноне ки, Ш. Саъдиев дар мақолаи мазкур таъкид
кардааст, ба ӯ барои ду китоби «Таърихнигории Шарки қадим
(1933) ва «Таърихи халқҳои Осиёи Миёна (1935), бидуни мароси-
ми расмии ҳимоя, унвони докторй додаанд.

Медонистем, ки Аббос Алиев аз Бишкек ба Днепропетровск
(Украина) рафт. Дар пурсишномаи ёдшуда навишта шудааст, ки
солҳои 1947-1953 дар Донишгоҳи давлатии Днепропетровск про-
фессор ва мудири курсии таърих буд. Солҳои 1953-1954 ҳамин ва-
зифаро дар Института омӯзгории шаҳри Орҷоникидзе иҷро карда-
аст.

Ниҳоят, соли 1954, ба Алма-Ато, пойтахти Қазоқистон омада, то
охири умр, соли 1958, дар Донишгоҳи давлатии Қазоқистон про-
фессор ва мудири курсии таърихи умумй будааст.

Дар Алма-Ато, 15 январи 1958, аз ҷаҳон чашм пӯшидааст.
Мегӯянд, ки дар як маҷлиси калон байни ҳайъати раёсат нишаста
буду ногоҳ афтоду дафъатан ҷон ба Ҳақ супурд.

Чандин бор шунидаам, ки бародарони қазоқ Аббос Алиевро би-
сёр ҳурмат мекарданд ва ба мартабаҳои баландаш расониданд.

Соли 1962, дар Украина, Даҳаи адабиёти тоҷикон баргузор шуд.
Пас аз расми кушоди Даҳа дар Киев як гурӯҳи нависандагони
тоҷик ба Днепропетровск рафтанд. Дар Донишгоҳи Днепропет-
ровск касонеро диданд, ки бо Аббос Алиев кор кардаанд. Баъзеи
онҳо шогирди Аббос Алиев будаанд, ки баъд ба мартабаҳои баланд

221
расидаанд. Ҳама Аббос Алиевро ба некй ёд карда, миллати тоҷикро
сипос гуфтаанд, ки чунин фарзанди бузургашро ба Украина фири-
стода буд. Нависандагони тоҷик диданд, ки Аббос Алиев дар Дне-
пропетровск номи миллати тоҷикро ба некй шӯҳрат додааст.

Афсӯс, ки охири умри ин фарзанди бузурги халқи тоҷик ба сар-
сонй ва оворагии шаҳр ба шаҳр гузашт. На танҳо поёни умр, балки
ҳама умраш ба нооромӣ ва тахдука, бо талошҳои шадид сипари
шуд. Дар ҳеч мавриде дар ватан кадри ӯро надонистанд...

* * *

Банда соли 1954 дар Маскав будам. Як рӯзи офтобии тобистон
аз Китобхонаи Ленин берун шуда, аз зина пойин рафтанй будам,
ки дар рӯбарӯ устодам Аббос Алиевро дидам. Хандону шукуфон
оғӯш кушода ба сӯям меомад. Устодам хамон буд, ки буд, ханда-
аш низ ҳамон буд - бисёр зебо! Ин хандаи зебои ӯ ҳанӯз дар пеши
чашмам аст, ҳеч фаромӯш намекунам! Афсӯс, сад афсӯс, ки усто-
дам саросема буд: лозим будааст, ки зуд ба китобхона дарояд.
Гуфт, ки пагох, ин вақт ба китобхона биё, сӯхбат хоқем кард. Да-
per, сад дарег, рӯзи дигар ба китобхона омадаму ӯро наёфтам. Он
гох бандаро чандрӯза сафаре пеш омад ва чун аз сафар баргаш-
там, ба ҷустуҷӯйи устод афтодам. Х,ар рӯз ба китоохона меомада-
му толори профессоронро медидам, табақаи пойинро, ки ҷойи
сӯҳбатҳост, медидам, вале ӯро дигар пайдо накардам.

Бо ҳамон чеқракушодй ва самимият, бо ҳамон хандонии ҷаҳон-
афрӯз ба лавҳи хотирам нақш бастааст!

* * *

Дафтари шеърҳояш, ки банда дар Душанбе, дар хонааш, дида
будам, дигар дастнависхряш, шояд, дар бойгонии Алма-Ато бо-
шанд.

Дар «Донишномаи Ӯзбекистони Шӯрави гуфта шудааст, ки
Аббос Алиев муаллифи 29 асари илмист. Ин асарҳои у пароканда-
анд, ҳанӯз гирдоварй нашудаанд. Дар мақолаи 111. Саъдиев гуфта
шудааст, ки Аббос Алиев 60 асари асосгузорони марксизм-
ленинизмро ба тоҷикй тарҷума кардааст.

Рӯзгори пурошӯби Аббос Алиев як бахши муҳимми таърихи
мардуми тоҷик дар садаи бист аст. Мо ин бахши таърихи худро
бояд бидонем. Ҳангоме ки банда барои навиштани рисолаи «Фит-
наи инқилоб (2008) бархе аз рӯйдодҳои инқилоби Бухоро ва сар-
гузашти баъзе аз иштироккардагони дар ин инқилобро ба таҳқиқ

222
гирифтам, тамоман ғайричашмдошт, Аббос Алиев чун як қаҳра-
мони муборизаи зидди пантуркизм, муборизаи миллим озоди-
хоҳии мардуми гоҷик намоён шуд ва банда ҳеч гумон надоштам,
ки ин устоди ман қаҳрамони майдони пархошҳост! Пас, агар
пажӯҳишро густариш бидиҳем, мардони таърих кашф хоҳанд шуд
ва умед аст, ки аз ҷумла бо пажӯҳишҳои мукаммал ҳолномаи му-
фассалиАббос Алиев ба вуҷуд хоҳад омад.

13. 12. 09.

223
БУХОРО ҲЕЧ ГОҲ ВАТ АНИ ТУРКОН НАБУД!

Номаи саркушода ба Алишери Хӯҷа'

Дар ҳафтаномаи «Озод Бухоро («Бухорои озод , 17-26январи
соли 1992 раками 3) - органи шуъбаи Ҳизби демократи «Эрк и
Узбекистон дар Бухоро, дар ин ҳафтаномаи навбунёди демократи
мусохибаи шумо бо журналист Сафаров Мулло Қоти нашр гардид
ки «Мубориза хам гаште дорад...» («Курашнинг хам гашти Р—)
номида шудааст. Рости ran, агар шумо шахси оди мебудед, хамон
қисми мусоҳибаатонро, ки ба тавдири тоҷикон дахл дорад, мисли
дагар каҷфахмихои зиёде, ки хафтод сол боз нисбат ба тоҷикон дар
сарзамини Узбекистан мавҷуданд, беаҳамият мегузоштем. Вале
маълум шуд, ки шумо котиби шӯьбаи вилоятии Ҳизби демократи
«Эр/ будаед. Дар чунин ҳолат сиёсати шӯъбаи вилоятии ҳизб, кам
Гбеш ба фахмишу мавкеи шумо вобастагй паидо мекунад.
Фаҳмиш ва мавқеи рахбар дойр ба масъалаи мухимме нодуруст
бошад, мумкин аст хизбе, ҷамъияте ё худ гуруҳе оҳиста-оҳиста

РХак°мДоРб°аЯдаст хома гирифтем, то ки факат оид ба тоҷикону
заболи форсии тоники, ки дар мусохибаи шумо дахл шудааст,

акидаи худро ба тарзи мухтасар изҳор намоем. •

Пеш аз хама, таъкид карданием, ки он чи шумо дар бораи >д
гуфтаед на ин ки танхо ба худи шумо, балки ба бисер то‘‘ик°™
вилояти Бухоро ва, умуман, тоҷикони Ҷумхурияти Узбекистан
мансуб аст Охир, бисёре аз тоҷикони Узбекистон забони худро
тоҷикию аслашонро турк - узбек мехисобанд. Чунин тасаввурт. но-
дуруст бо гунохи худи халқи тоҷик ба амал наомадааст. Ин гунох
ӯзбек ҳам нест. Ин гуна фикрҳри бебунед натиҷаи ташвиқоти
зиддитоҷикиест, ки дар сарзамини Узбекистон аз аввали инқило
давом дошт ва, сад афсӯс, ки ҳанӯз ҳам давом дорад. Азбаски чу-
нин ақидаҳои нодурустро бисёр пахн мекарданд, мардум хақиқатро

намелонанд, аз аслу насаби худ бехабаранд. ... ,

Мо, нависандагони ин сатрхо, низ фарзандони Бухорои Шариф
буда аз пасту баланди зиндагии мардуми ин диер то андозае ог х
^Гбох/мрохиТонхо, кам ё беш, талху ширини зиндагиро ча-
шидаем, мухите, ки шумо дар он зистаеду дар асоси он хулоса ба-

«Ин нома соли 1992, хамрохи доктори илмҳои таърих Намози Ҳотами,
навишта шудааст.

224
ровардаед, ба мо ҳам шинос аст. Медонем, ки баъзе аз мардумони
Бухоро ҳоло хдм забони ӯзбекиро намедонанд, вале мегӯянд: «Мо
худамон узбеку забонамон тоҷикӣ . Аламовар аст, ки чунин су-
ханҳоро баъзан аз шахсоне мешунавем, ки маьлумоти олии соҳаи
илмҳои ҷамъиятй доранд, муаллими таърих ё забону адабиёт ме-
бошанд.

Худро узбек шуморидани баъзе тоҷикони Бухоро, Самарканд ва
дигар минтақаҳои Ӯзбекистон аз он ҷо пайдо шудааст, ки та-
швиқоти расмй солҳои сол инро ба онҳо талқин мекард. Мактаб,
китоб ва газету журналҳо, ҳама воситаҳои ташвиқу таблиғ ва фи-
шори маъмурй тасаввуре ба вуҷуд овардан мехостанд, ки, гӯё, дар
ин сарзамин ҳамаи аҳолй узбек аст, гӯё, ҳамаи муваффақиятҳои
гузаштаи мардуми сарзамини Ӯзбекистони ҳозира, асосан, ба халқи
турк, ё худ, аниқтараш, ба халқи ӯзбек тааллуқ доранд.

Мардум дар бораи таърихи халқи тоҷик, аз ҷумла, тоҷикони Бу-
хоро, кам чизе медонанд ё маьлумоти нодуруст гирифтаанд. Маҳз
маҳсули ташвиқоти яктарафа ва нодуруст аст, ки имрӯз ҳам дар
Ҷумхурияти Узбекистан қисме аз тоҷикон тоҷик буданашонро ин-
кор мекунанд. Агар онҳо ҳақиқатро медонистанд, мефаҳмиданд, ки
фақат ду шаҳри қадимй - Бухорою Самарканд қариб ду ҳазор тан
арбоби адабиёт ва илму маданияти тоҷикро додааст. Халқи ин сар-
замин тоҷик буд, аз ҳамин сабаб фарзандони ин халқ ба забони
форсии тоҷикй асар эҷод кардаанд.

Он андешаҳои шумо, ки моро ба навиштани ин сатрҳо водор
намуд, ин аст, ки гуфтаед: «Аз таърих маьлум, ки вардонхудотҳо
туркони хеле қадим буда, дар Вардонзе зиндагй кардаанд. Бо-
боҳоямон ба забони тоҷикй гуфтугӯ карда бошанд ҳам, решаҳоя-
шон туркӣ буд (айнан: «Тарихдан маьлум, ки энг қадимий туркий
вардонхудотлар Вардонзеда яшаган. Боболаримиз тожик тилида
гаплашишган, лекин илдизлари туркий ).

Аввалан, дар ин ҷо маьлум нест, ки шумо давраи қадим гуфта
кадом давраҳоро дар назар доред. Назар ба маъхазҳои таърихй ва
ковишҳои бостоншиносон, аз ҳазораи дуюми то солшумории мо (ва
аз он ҳам пештар) дар сарзамини имрӯзаи Осиёи Миёна ҳалқҳои
ориёии эронинажод: суғдиён, бохтариҳо, хоразмиҳо, портиён ва
сакоиҳову масагетҳо зиндагӣ мекарданд.

Туркҳову туркинажодҳо дар он давр, асосан, дар соҳилҳои дарёи
Онасой (Енисей), дар Олтой ва Дашти Қипчоқ зиндагй доштанд. То
мелод фақат дар баъзе қисматҳои шимоли Осиёи Миёна, дар қато-
ри мардуми зронинажод, гурӯхлои алоқида ва камшумори туркон

225
пайдо шуданд. Ба Осиёи Миёна омадани мардуми туркинажод асо-
сан аз асри VI мелодй cap шуд ва, хусусан, аз асри XI афзоиш ёфт.
Бештари қабилаҳои туркинажод ба Осиёи Миёна солҳои истилои
мутул (асри XIII) ва ҳуҷуми Шайбониён (асри XVI) омаданд. Ба ин
ҳақиқат омӯзиши таърихи ҳар яке аз қабилаҳое (қариб сад қабила),
ки имрӯз якҷоя миллати ӯзбекро ташкил мекунад, гувохӣ медиҳад.

Аксарияти шарқшиносони ҷаҳон, аз чумла, олимони собиқ киш-
вари шӯравй, Осиёи Миёнаро маркази асосии мардуми эронинажод
донистаанд. Сарчашмаҳои хаттй ва ковишҳои бостоншиносон да-
лолат медиҳад, ки мардуми эронинажод - ачдоди точикон, тахми-
нан, дар миёнаҳои ҳазораи дуюми пеш аз мелод аз Осиёи Миена ба
сарзамини имрӯзаи Эрону Афғонистон, Покистону Ҳиндустон ва
Хитой паҳн гардидаанд1. Инро таърихшиносони Узбекистон низ
эътироф кардаанд: «Дар тамоми водии Зарафшон сугдиён, ки ба
забони эронии шаркй гуфтугӯ мекарданд, муқимй буданд .

Сониян, Вардонзе яке аз нуқтаҳои асосии водии Зарафшон ва
Суғдзамин ба ҳисоб меравад. Шаҳрҳои Бухорову Самарканд мар-
казхои асосии ин водй буданд. Пас, мардуми ин ноҳияҳо аз кадим
эронизабон ва эронинажод буданд, яъне, аҷдоди халқи тоҷиканд.
Ин ҳақиқати таърих аст. Пас, чаро шумо онҳоро «энг кадим и и
турк хисоб мекунед? На танҳо шумо, балки баъзеи дигар қалам-
кашҳои Узбекистон ҳам, бе ягон далел, ин марказқои қадимии
тоҷиконро таьрихан шаҳрҳои туркй мешуморанд. Чунончи, Н.
Норкулов дар мақолаи «Бобокалонлар шаҳри чунин даъво дорад.

Маьлум аст, ки ӯзбекҳо халқи туркинажод мебошанд. Ҳоло
баъзе олимони туркшинос баромади ӯзбекҳоро низ аз суғдиҳо, бо-
хтармҳо, хоразмиҳо ва ғайра медонанд, ки аз ҳақиқат дур ас г. Ал-
батга, ӯзбекҳо хам дар тан, масалан, хуни сугдй доранд. Вале ин
хун ба онҳо аз тоҷиконе, ки баъдтар узбек шуданд ва забони ӯзбе-
киро кабул карданд, омадааст. Асли ӯзбекҳо аз суғдиҳою бохта-
рихо нест, балки ӯзбекҳо, пас аз чандин аср, ба воситаи точикон, ба
он халқҳои кадимй андаке хунпайвандй пайдо карданд. Унсури
эронй, яьне унсури суғдй, бохтарй. хоразми ва монанди ин дар эт-
ногенези халқи ӯзбек чун унсури бегонае иштирок кардааст ва,
асосан, на бевосита, балки, аксаран, ба воситаи тоҷикон, хеле
баьдтар омадааст. 1 2 3

1Ниг.:£. Гафуров. Точикон. Кит. 1,- Душанбе, 1983.-С. 45.

2История Узбекской ССР. - Т. 1.- Ташкент, 1967. - С. 68.

3«Фан ва турмуш , 1990, № 10. - С. 10,14-15.

226
Дойр ба калимаҳои «Вардонхудот , «Вардонзе , ки дар гуфтугу
баъзан «Варзонзе ҳам мегӯянд, ҳаминро гуфтанием, ки ин кали-
махо ҳам ба туркӣ алоқае надоранд. Решай онҳо «варз ё худ
«барз -и суғдӣ мебошад, ки маьнои «боло ё худ «баландй -ро до-
рад. Номи дарёи Варзоб, ки аз миёнаи шаҳри Душанбе ҷорист, низ
аз ҳамин калима буда, дарёи баланд (аз баландй ҷоришаванда) гуф-
тан аст. Эҳтимол меравад, ки номи аслии Вардонзе Варзондех бо-
шад. Дар чунин ҳолат маънои он «деҳи боло хоҳад буд. Зеро Вар-
донзе, дар ҳақиқат, нисбат ба Бухоро дар шимол ва нисбат ба Шо-
фирком дар шимолу ғарб ҷойгир аст. Мардуми Бухоро бештар ба
ҷойи «шимол «боло ва ба ҷойи «ҷануб «пойин мегӯянд.

«Худот дар «Вардонхудот низ калимаи сугдй буда, маънояш
соҳиб, шоҳ аст. Яьне, Вардонхудот «шоқи Вардонзе гуфтан аст.

Решай калимаи «Шофирком ба номи қадимии Шопур воба-
стагй дорад. Чунончи яке аз шоҳони Сосонй Шопури 1 (242-272) ва
дигаре Шопури II (309-379) ном дошт. «Ком ҳам калимаи сер-
маънои форсии тоҷикй буда, яке аз маъноҳояш «ҷӯйи калон ме-
бошад1.

Маьлум аст, ки Осиёи Миёна як давраи тӯлонй ба ҳайъати дав-
лати Сосониён дохил буд. Аз ин сабаб ҳеч ҷойи тааҷҷуб нест, ки
шояд номи Шофирком ба номи Шопур (эҳтимол Шопури II) алоқае
дорад. Ба ҳар ҳол Шопуре он ҷо ҷӯйи калоне бароварда будааст.
Баьд «Шопурком ба «Шофирком табдил ёфтааст.

Ин гуна мисолҳое, ки дар асл эронӣ, яьне, тоҷикй будани номи
аксари маҳаллаҳои Ӯзбекистони ҳозираро нишон медиҳанд, хеле
бисёранд. Ҳамаи номҳои эронӣ номҳои қадимиянд ва дар қадимта-
рин маъхазҳо сабт шудаанд, аммо номҳои туркй дар китобҳои
асрҳои наздик бештар ба назар мерасанд, яьне, асосан, баъдтар
пайдо шудаанд.

Ин қам гувоҳӣ медиҳад, ки дар он воҳаҳо аз қадим аҷдоди халқи
тоҷик зисту зиндагй доштанд, дар тӯли асрҳо мардуми таҳҷой ва
сершумор буданд.

Тамоман дуруст аст, ки халқи тоҷик чандин аср боз бо халқи
ӯзбек ҳампахлӯ зиндагй мекунад. Дар асрҳои охир, асосан дар асри
XIX ва XX, тоҷикону ӯзбекон ба якдигар духтар медоданд, қудову
анда мешуданд ва хунашон ба ҳам бештар омехт. Аз ин сабаб, урфу
одатҳо ва маданияташон торафт ба х,ам наздик мешуд. Ин наздики-
ву монандиро баъзеҳо чунон эзоҳ медиҳанд, ки, гӯё, ин ҳама

‘Ниг.: С. Айнӣ. Куллиёт, ҷ. 12. - Душанбе, 1976. -С. 161.

227
ӯзбеканд, ҳагго забонашон тоҷикӣ бошад ҳам, худашон дар асл
турк мебошанд. Шумо, мӯҳтарам Алишери Хӯҷа, низ ҳамин фикри
беасосро пеш рондаед. Шумо, дониста ё надониста, ба осиёи мил-
латгароён об мондаед!

Инкори мавҷудияти халқи тоҷик, ҳамаро турку ӯзбек номидан
кайҳо боз дида мешавад. Чунин инкор солҳои 1917-1924 дар
Ҷумҳурияти худмухтори Туркистон ва солҳои 1920-1924 дар
Ҷумхурияти Халқии Шӯроии Бухоро асоси сиёсати расмии дои-
раҳои хукмронро ташкил кард. Дар ин ҷумҳуриятҳо касоне дар са-
ри кор буданд, ки ҳастии халқи тоҷикро инкор карда, тоҷиконро
маҷбуран ӯзбек менависонданд.

Бунёдгузори ҳизби ҷавонбухороиёни инқилобй Файзуллоҳ
Хоҷаев, аввали соли 1920, дар муқаддимаи барномаи ин ҳизб тамо-
ми аҳолии аморати Бухороро «қабилаҳои туркӣ номида буд. Ба
ақидаи ӯ, гӯё, «қабилаҳои туркиро, аз ҷумла: кенагазҳо, манғитҳо,
ӯзбекҳо, туркманхо ва тоҷикҳо, ки асрҳо боз дар сарзамини Бухоро
зиндагй мекунанд , ташкил медодаанд1. Чуноне ки, мебинед, ин ҷо
Ф. Хоҷаев тоҷиконро яке аз халқҳои турк донистааст. Ин нишонаи
бесаводии таьрихист. Миллатгароии пантуркистй ба ҳамин бесаво-
дии таърихй ё ба таҳрифи таърих, яьне вайрон кардани он асос ёф-
тааст. Дар ҳамин асос Файзуллоҳ Хоҷаев дар Бухоро ва Узбекистан
тоҷиконро ӯзбек менависонид. Бисёре аз тоҷикон ҳам рафта-рафта
ба ин фикри гайриилмй бовар карданд.

Ҳоло мо имкон дорем, ки саводи таьрихй барорем. Бисёр ки-
тобҳое ҳастанд, ки ҳақиқати таьрихиро аз роҳи илм падид оварда-
анд. Аз ин китобҳо тамоман равшан аст, ки тоҷикону ӯзбекон
халқҳои бародаранд, дурусттар он, ки бародархонди таърихй ме-
бошанд, яьне, дар асл падару модари ҳар кадоми онҳо дигар аст:
тоҷикон дар аслу насаб эрониву ӯзбекон дар аслу насаб турканд.
Бино бар ин, ақидаи шумо, мӯҳтарам Алишери Хӯҷа, ки, гӯё,
тоҷикзабонҳои Бухоро «решаҳои туркй доранд, ба таърихи аслй
ҳеч мувофиқ намеояд!

Бино бар чунин тасаввуроти дур аз ҳақиқати таърих ва хилофи
воқеъияти имрӯзӣ, тоҷиконро, гӯё, ба «решаҳои туркй пайвастан
ва ба забони ӯзбекй «баргардондан мехоҳанд. Баьзеҳо ин корро бо
зӯроварӣ иҷро карданиянд. Бинед, яке аз мухлисони ҳафтаномаи
«Озод Бухоро И. Аҳмадови ғичдувонй чй гуфтааст. Ӯ қатъиян та-

'Ниг.: Архиви Институты илмҳои ҷамъиятии Ӯзбекистон, фонди 722,

рӯйхати 1, ҳуҷҷати 3, варақи 28.

228
лаб кардааст: «Шахсоне, ки забони давлатии ҷумҳуриятро (яьне
забони ӯзбекиро - М. LLL, Н. Ҳ.) намедонанд, аз ҳуқуқи фуқаройи
шаҳри Бухоро маҳрум карда шаванд (айнан: «Жумхурият давлат
тилини билмаган кишилар Бухоро шаҳри фуқаролигидан маҳрум
этилсин ).’

Ҳафтаномаи «Озод Бухоро шумораи якуми худро бо ҳамин Гу-
на талаботи қатъӣ cap кардааст. Наход ин ҳафтанома ва қизби
«Эрк тоҷикони Бухороро ҷабран ӯзбекигӯй кардан бихоҳанд?!
Наход ин ният як ҷузъи маромномаи «Эрк бошад?! Агар чунин
бошад, бояд гӯем, ки «Эрк барака намеёбад.

И. Ахмадов хоҳишҳои ноинсофонаи худро чунин асоснок кар-
дан мехоҳад, ки гӯё «Бухорои қадим понздаҳ аср боз ватани турки-
забонҳо будааст (айнан: «Қадимий Бухоро ӯн беш асрдан буён
туркий тилда сӯзлашувчилар ватани бӯлиб келган ). Аммо маьлум
нест, ки ин ran ба чй асос гуфта шудаст! Ин хукм заррае асос надо-
рад! Ҳанӯз ягон таърихшинос ягон далелу бурҳон наовардааст, ки
дар ягон давру замон туркигӯйии халқи таҳҷойии Бухороро исбот
мекарда бошад!

Барьакс, аз таърих маълум аст, ки мардуми аслии Бухорову Са-
марканд аз аввал форсигӯй буданд, яьне, забони онхо, монанди
имрӯз, форсии тоҷикй буд. На танҳо дар Бухорову Самарканд
аҳвол чунин буд, балки эронинажодон, яьне тоҷикон, дар худуди
Қашқадарё ва Фарғонаву Тошканд ҳам, мисли ҳозира бисер, ҳатто,
аз ҳозира хеле зиёдтар буданд ва, табиист, ки ба тоҷикй сухан ме-
ронданд. Аз ҳамин ҷост, ки баъди барҳам хӯрдани давлати тоҷикии
Сомониён, яьне, аз асри XI, сулолаҳои туркй ва, баъди асри XV,
сулолаҳои ӯзбекй. хукмрон шуда бошанд ҳам, забони халқ, забони
давлатй ва забони таълим форсии тоҷикй буд. На танҳо дар Бухо-
рову Самарканд, балки дар бисер ноҳияҳои дигар тоҷикон на ақал-
лият, балки аксариятро ташкил мекарданд ва махз ба хдмин сабаб,
забони онҳо забони расмии давлатдорй, мактабу Мадраса ва ада-
биёту илм буд.

Ин ҳол дар Бухоро то соли 1920 давом ёфт. Аввалин коре, ки
Файзулло Хоҷаев, баъди ба сари ҳокимият омаданаш кард, ин буд,
ки забони форсии тоҷикиро чун забони давлатй ва маорифу мада-
ният аз байн бардошт ва ба ҷойи он забони туркиро ҷорӣ кард. Вай
11 марта соли 1921, бо қарори Шӯрои нозирони халқи ҷумхурияти * 28

'Ниг.: И. Аҳмедов. Биз киммиз? Қаёқа кетаяпмиз?//«Озод Бухоро , 1991,

28 дек.

229
Бухоро, ба таври расмй забони туркиро забони давлатй эьлон на-
муд.Ин яке аз он ноинсофиҳои таърихй буд, ки дар замони мо би-
сер рӯй додааст. '

Аз ҳамон вактҳо, дар мудцати зиёда аз 70 сол, дар бисер вилояту

нохияхо, махсусан, дар Бухоро, тоҷиконро дар хуҷҷатҳои расмй
«узбек навиштанд, мактабҳои тоҷикиро бастанд, аз тамошои теле-
визиони Тоҷикистон, аз мутолиаи матбуоту китобҳои тоҷики дар
канор нигоҳ доштанй шуданд, вале забони тоҷикиро аз баин бар-
дошта натавонистанд. Инак, И. Ахмадов ба воситаи ҳафтаномаи
ҳизби «Эрк роҳи нави ҳалли масъалаи забони мардуми Бухороро
пешниҳод кардааст.

Ба андешаи мо, барои дуруст бурдани сиёсати милли дар ша-
роити Бухоро ба хубй донистани таьрихи ҳар се халки асосии он:
точикон, ӯзбекҳо ва туркманҳо зарур аст. Аввалан, бояд донем, ки
дар вилояти Бухоро, аз ҷиҳати шумора, тоҷикон нисбат ба узбекҳо
ду баробар зиёд мебошанд. Мардуми Бухоро, ки пантуркистҳо
онҳоро «забонашон тоҷикию худашон турк мегуянд, дар асл
тоҷик ва авлоди бевоситаи сугдиёнанд! Ва инро бояд эътироф кард.

Сониян, бояд донист, ки дар ин вилоят на танҳо точикон, балки
туркманхо хам дар хуҷҷатҳои расмй аксаран «ӯзбек навишта шу-
даанд. Дар натиҷаи чунин сиёсат дар замони шӯрави, дар баъзе
деҳаҳо забони точикй аз байн рафтааст ва ё меравад. Барои мисол,
дар деҳаи Соктареи ноҳияи Ғиҷдувон, ба авлоди навраси С. Аини
назар афканед. Бисёре аз ҷавонони ин дех акнун забони точикиро
намедонанд. Ва ҳол он ки солҳои инқилоб аҳвол дигар буд: хама
точикигуй буданд!

Таҳқири миллй ба некй намеанҷомад. Алҳазар аз ихтилофи
милли, аз низоъву кашмакаш! Ва ҳол он ки инкори мавҷудияти
халқе аз чумла, инкори ҳастии тоҷикон дар марказҳои таьрихи, зуд
ё дер’ метавонад низоъ ба миён орад. Гуфтаҳои мазкури шумо,
Алишери Хӯчаи мӯҳтарам, гуфтаҳои И. Ахмадов ва дигарҳо, ҳамо-
возии онҳо аз тарафи шӯъбаи «Эрк чунин хавферо дар паи доранд.
Аз ин хавф бояд хазар кард! 230

1 Ниг.: «Известия ТуркЦИК , 1921, 17 март.

230
ДУРУСТИҲО АСОСИ ошноист...

-1-

Ҳоло ҷамъияти мо таърихи худро аз нав дарк мекунад. Дар роҳи
шинохти навини адабиёти шӯравӣ, тамоюлоти асосии он, эҷодиёти
намояндагони алоҳидаи вай, моҳияти ғоявию эстетикии баъзе
асарҳои маълуму машҳур ва баъзе асарҳои фаромӯшшуда қадамҳои
ҷиддй гузошта шуданд. Ин як фароянди мухим аст, ки ба фаро ра-
сндани саломатии ахлоқии ҷомиа мусоидат мекунад.

Ба ин муносибат, ба яке аз падидаҳои дур рафтани адабиёт аз
қақиқати хаёт диққат ҷалб кардан мехоҳем, ки онро волюнтаризм
ва низоми фармонфармоиву зӯроварӣ ба миён овардааст.

Масьалаи инъикоси ҳақиқати ҳаёт ва ҳақиқати бадей дар зарфи
ду-се соли охир дар бисёр мақолаҳо ба тарзи нав баррасй мешавад.
Масъалаҳое, ки мо ҳоло ба онҳо таваққуф кардан мехоҳем, дар
ҷамъомадхои адибону адабиётшиносон, дар нигоштаву мақолаҳо,
чунончи, мақолаи Сафари Абдулло ва Хуршеда Даврондухт «Ои-
наи каҷнамои тасвир аз чанд ҷиҳат мавриди муҳокима қарор ёф-
таанд. Бо вуҷуди ин, дар бораи он масъалаҳо дигарбора сухан рон-
данро зарур медонем.

Идеологияву психологияи сталинизм ва касодиву рукуд дар би-
сёри мавридҳо боиси паст рафтани маданияти муносибатҳои байни
миллатҳо гардиданд. Азаматхоҳӣ, кӯшишҳое дар роҳи бузургтар
нишон додани халқи худ ба хисоби нахД задани халқи дигар, яъне,
як навъ изофанависии таърихиву маданй ба миён омада, нописан-
диву беэътиной нисбат ба дигар халқҳо зохир шуд, ҳавобаландии
миллй ривоҷ ёфт. Профессор С. С. Хромов дар як мақола дар ин
бора муфассалан сухан ронда буд1 2. Баъзе муҳаққиқони дигар, ин-
чунин баъзе нависандагон ҳам, аз ин хусус изҳори ташвиш карда-
анд (чунончи, профессор Г. И. Ломидзе дар мақолаи «Қадри дӯсти-
ро донем ).

Яке аз қамин равияҳои норавои зарарнок пайдо шудани шавқе
нисбат ба ақидаҳои сарварони миллатгаройи солҳои бист, нисбат
ба ақидаҳои онвақтаи баъзе ходимони ҷамъиятии Осиёи Миёна, аз
қабили Файзуллоҳ Хоҷаев, Абдуррауфи Фитрат, Абдуллоҳ Рахим-
боев ва дигарон мебошад. Бебунёдии ақидаҳои онҳоро илм кайҳо
исбот кардааст ва чанде аз худи он ходимони ҷамъиятй ҳам

1 Ниг.: «СадоиШарқ ,1989, №7.

2 Ниг.: «История СССР , 1986, № 6.

231
баъдтар эътироф намудаанд. Аммо баъзеҳо имрӯз ба он акидахо
умри дубора бахшидан мехоҳанд.

Дар асоси раванди ҳаққоният ва куиюдагиву ошкоргӯӣ зарба за-
дан ба чунин падидаҳо яке аз вазифаҳои муҳимми даврони бозсо-
зист ва барои устувории муносибатхои дӯстонаи анъанавию чанди-
насраи халқҳои мо, хусусан тоҷикону ӯзбекон, зиёда зарур аст.

Ақидаҳои миллатгароии баъзе сиёсатмадорони солҳои бист дар
хуҷҷатҳои ҳизбӣ, аз ҷумла дар Резолютсияи Анҷумани ХГ1 РКП (б),
расман маҳкум шудааст. Ин ақидаҳо, чун як ҷараёни шовинистии
таҷовузкор, бар зидди халқҳои дигар, аз ҷумла, мукобили тоҷикон,
равона шуда буданд. Онҳо истиқлоли халқи тоҷикро эътироф на-
мекарданд, мавчудияти ин халкро чи дар гузашта ва чи дар замони
ҳозира, хусусан, дар Бухорову Самарканд, инкор менамуданд. На-
зарияе пеш гузошта шуда буд, ки, гӯё, точикон низ ӯзбеканд, вале
забони модарии худро аз даст дода, забони бегонагон - форсии
вайронеро кабул кардаанд.

Миллатгароён ба таъсиси ҷумхурияти Тоҷикистон сахт муқоби-
лат карданд. Лекин, ба ҳар ҳол соли 1924, Ҷумхурияти Мухтори
Тоҷикистон таъсис ёфта, соли 1929 ба республикаи хафтуми итти-
фоқй табдил шуд.

Асосгузори адабитёи нави точикй ва яке аз сардафтарони ада-
биёти ҳозираи ӯзбек Садриддини Айнй, яке аз поягузорони Парти-
яи Коммунистии Бухоро ва нахустин раиси Шӯрои Комиссарони
халқи Точикистон Абдулқодир Муҳиддинов, шоири инкилобкор
Абулқосими Лоҳутй, Раиси Кумитаи Иҷроияи Марказии Точики-
стон Нусратуллоҳ Лутфуллоев, яке аз сарварони миллати точик
Шириншоҳи Шоҳтемур, шарқшиносони шӯравй академик В. В.
Бартолд ва профессорон А. А. Семёнов, В. Поливанов, А. Шмидт,
бисёр кормандони намоёни ҳизбиву шӯравй ва ходимони маданият
муборизи шӯълавари зидди пантуркизми ӯзбекй буданд. Ин мубо-
риза хусусияти байналмилалй дошт: намояндагони бисёр халқҳо, аз
ҷумла халқҳои бародари казоқ, туркман ва ӯзбек дар он иштирок
кардаанд.

-2-

Пантуркизм, гӯё, шикает ёфт, вале садои пантуркистон, гох-
гоҳе, солҳои сиву чил хам, ба гӯш мерасид.

Соли 1947 филми бадеъии «Алишери Навой ба мазҳари тамо-
шо баромад. Дар ин филм шоири тоҷик Биной, бар хилофи вокеъи-
яти таърих, чун душмани забону адабиёти узбек амал кардааст.
Навой бо ӯ баҳс карда, аз ҷумла, чунин фикре баён менамояд: вай,

232
яъне. Навой ба забони халк асар менависад, аммо Виной ба забони
бегонагон! Мантиқи ин фикр ҳамин хоҳад буд, ки дар Осиёи Миёна
ту ркҳо зисг доранду забону адабиёти форсй-тоҷикӣ, ҳар низе, ки ба
эроният ва тоҷикон нисбат дорад, барои Осиёи Миёна бегона аст.
Ин ҷо сухан аз садаи 15 меравад. Ба ин тарз, аз забони Навой фикре
баён шудааст, ки ба ақидаҳои ӯ, ки аз мероси адабиву илмии вай,
чунончи, аз рисолаи «Муҳокимат-ул-луғатайн , ба хубй маълу-
манд, комилан хилоф аст. Манбаъи он - миллатгароии качдилону
каҷфикрони солҳои бист аст!

Нусхаи нави филм, ки ҳанӯз чунин лавҳаву манзараҳо дорад,
дар огози солҳои ҳаштод баровардаву аз барномаи якуми телеви-
зиони Тошканд, яъне барои Тоҷикистон хам, намойиш дода шуд.

Таблиғи ошкорои баъзе «назарияхои пантуркистй моҳияти асо-
сии романи Маҳмадалй Махмудов «Қуллаҳои ҷовид (1981 )-ро, ки
шӯҳрати пуршӯре ёфтааст, ташкил мекунад. Воқиаҳои ин роман
дар нимаи дувуми асри XIX рӯй додаанд. Персонажҳои он
беистиҳола суханхое мегӯянд, ки шаъни миллии дигар халқҳо —
русҳо, қазоқҳо, тоҷикҳоро тахкир мекунад. Аввал, як персонаж су-
хани олиҷанобе гуфтааст: «Ӯзбекҳо, қазоқҳо, кирғизҳо, гуркманҳо,
қаракалпоқҳо, тоҷикхо як тананд , «шохҳои як дарахтанд . Вале
ин ran бо мақсади дигаре гуфта шудааст. Мақсад он аст, ки дафъа-
ган таъкид ёфтааст: тоҷикон ҳам «дар аслу насаб турканд . Андаке
баъдгар яктан ва шохи як дарахт будани халқҳои гуногун сабаб
гардидааст, ки дар хақки кишвари Туркистону Бухоро чунин ҳукми
катъй бароварда шавад: «Ин сарзамин, ин кишвар ба ӯзбекон
тааллуқ дорад! Ҳама аз они ӯзбекон аст!» (с. 71).

Ба ақидаи як персонаж, саҳви Темури Ланг ин буд, ки «ба онҳое,
ки ба миллатҳои бегона мансуб буданд, аз шаҳрҳои азиме, монанди
Бухоро, Самарканд, Ҳирот ҷой дод . Боз ин персонаж гуфтааст:
«Агар ман ба ҷойи Темури бузург мебудам, хамаи мардони онҳоро
яке боқй нагузошта, қир менамудам ё ҳамаро ахтаву гулом мекар-
дам (с. 72).

Ин ran дар бораи тоҷикон, дар бораи халқе гуфта шудааст, ки
дар шаҳрҳои номбурда аз кадим (на бо «хатой «Темури бузург ,
яъне на аз асри XIV. балки аз кадимулайём) зиндагй ба cap меба-
ранд!

Бо гуфтахои он персонаж ҷаҳон-ҷаҳон чафрат нисбат ба марду-
ми шаҳр, нисбат ба тоҷикон баён шудааст! 1

1 «Шарц юлдузи , 1981, № 10. - С. 56.

233
Дар тасаввури персонаж тоҷикон аҷаб халқи даҳшатангезе буда-
анд, ки онҳоро саросар ахта кардаву ба ғуломй нигох, доштан лозим
будааст! Ва, ҳол он ки худи ин персонажи М. Махмудов бо ин та-
саввураш касест, ки мехоҳад таърихро ба майдони дақшату ваҳшат
табдил бидиҳад! Ин персонаж, аз як ҷиҳат, ҳаққонияти таърихй до-
рад: Дар ҳақиқат, турконе, ки дар асрҳои гузашта ба Мовароуннақр
меомаданд, дар бораи мардуми бумй, дар бораи тоҷикон чунин та-
саввур доштанд, ба тухми ин мардум оташ мезаданд, ин мардумро
«кул -гулом мегуфтанд ва, ҳақиқатан, таърихро ба майдони дахдпа-
ту вахдтт табдил медоданд. Рӯху равони ин персонаж мувофиқи
воқеъияти таърих аст. Муаллифи роман ҳам монанду нусхаи ин
персонажи худ аст.

Оре, ҳамаи ин гуна гуфтаҳо дар романи М. Махмудов «Қул-
лаҳои ҷовид ба персонажҳо тааллуқ доранд. Романро ҳар чӣ беш-
тар варақ занем, бештар бовар ҳосил мекунем, ки маҳз чунин
гуфтаҳои қаҳрамонон фаҳми таърихии нависандаро ифода менамо-
янд. Дар роман бархӯрди сахти ақидаҳои мухталиф ва тахдили
онҳо ба назар намерасад, барои падид овардани моҳияти иҷти-
моъии он ақидаҳо кӯшише ба амал наомадааст, фақат баёни муфас-
сали он фикрҳо ҳасту бас. Баёни «бетарафонаи муаллиф дар ин
маврид як усули тасвир мебошад, ки махсусан интихоб ва бо
мақсадҳои дур аз наҷобат истифода гардидааст.

Он чй мунаққид Норбой Худойберганов қайд карда буд, ҳаргиз
ҳодисаи тасодуфй нест. Вай гуфта буд: «Қаҳрамонони романи М.
Маҳмудов аксаран баёнгари афкору андешаҳои муаллифанд Ин
сухани мунаққид ҳақ асту рост. Фақат бояд илова кунем, ки на
танҳо қаҳрамонони мусбат, балки агарчи аҷиб ва ғайри одат аст,
персонажҳои манфӣ низ чунин вазифаро иҷро кардаанд: нависанда
ақидаҳои худро бо як навъ пофишориву устуворй аз забони персо-
нажҳои бисёре ба талқин меорад ва, аксаран, миёни назари муал-
лифу назари персонаж фарқе намондааст, ҳатго персонажҳои
манфй гоҳ ақидаи муаллифро ифода мекунанд. Манфуртарин
гуфтаҳои персонажҳо низ ақидаи муаллифро ифода мекунанд.

М. Маҳмудов ҷавобан ба оппонентҳои худ, дар мактуби сарку-
шодае ба номи «Сафед сиёҳ нахоҳад буд ,2 мегӯяд, ки сухани пер-
сонажҳои манфиро ба нависанда нисбат додан мумкин нест. Бешак,
ба ин ran розй шудан даркор аст, зеро, ҳатто, аз суханони персо- 1

1 «Вопросы литературы , 1987, № 1. - С. 64.

гМ. Махмудов. Оқ қора бӯлмайди//«Шарқ юлдузи , 1989, № 12.

234
нажҳои мусбат ҳам на ҳамеша падидаҳои кайфияти муаллифро
ҷустан ҷойиз аст, чй ҷойи суханони персонажҳои манфй! Вале ка-
мина бар инам, ки романи М. Маҳмудов «Қуллаҳои ҷовид , ба ҳар
хол, аз ин ҷиҳат истисност. Бисёр ҷолиби диққат аст, ки М. Махму-
дов’ дар ин бора дар мактуби саркушода ишораҳои адибе дорад.
Чунончи, аз суханони персонажи манфии худро, ки «Муродбеки
ҷоҳил ном гирифта буд, мисол овардааст, ки мегӯяд: «Агар мангит
бошед, чаро ба забони бегона ran мезанед?... Мирзо Бедил, Зебун-
нисо Бегим, Хисрави Дехдавй барин шоирон хам узбеки софхун
ҳастанд, яъне турканд. Инро дар ғазалҳои худ ҳам дақиқу равшан
гуфтаанд. Аммо забони модарии худро гузошта, ба форси ғазалҳо
навиштаанд. Сабаби инро чй мегӯед? Албатта, сабаб он аст, ки дар
хона ба форсй сухан кардаанд . Ҳангоме ки нависанда ин суханҳои
персонажро овардааст, вақте ки дар бораи шоирони бузурги гузаш-
та ки аслан турк буда, барои ифодаи дарди дили худ форсй-
то’чикиро истифода кардаанд, сухан рондааст, ӯро ибораи «класси-
кони тоҷик ба хашм овардааст: ин ибора дар баъзе мақолахои оид
ба таърихи адабиёти тоҷикй ба чашмаш расида будааст. Ин аст, ки
нависанда ба газаб омада, ибораи «классикони тоҷик -ро тамасху-
ромез ба тоҷикй зикр намуда, чунин хитоб кардааст: «Мирзо Бедил,
Зебуннисо Бегим, Хисрави Дехдавиро «классикони тоҷик номи-
дан нодуруст аст1. Ин хукмро бинед! Гумон кардааст, ки мо хама аз
пӯписае захракаф хохем шуд! Не, мутахассисони Тоҷикистон
таърихи адабиёти худро на аз рӯйи тавсияҳои М. Махмудов ва
госибони пантуркист, балки дар асоси таҳкиқи қонунмандиҳои ин-
кишофи раванди адабй менависанд ва ин қонунмандиҳо намоянда-
гони алоҳидаи адабиёт ва мақоми онҳоро муайян мекунад. Ин як
тарафи масъала аст.

Пахпӯи дигари масъала он аст, ки ба муносибати мулоҳизаҳои
мазкури М. Махмудов дар бораи классикой як нуқтаро бояд ба на-
зар гирифт. М. Махмудов аз мансубияти этникии Хисрав, Бедил ва
Зебуннисо ва баъзе дигар шоирони форсигӯй сухан ронда, онҳоро
узбек номидааст ва, ҳол он ки онхоро дар замони худашон ва пас аз
он хам дар гузашта касе узбек наменомид, худашон хам аслан ва
насабан худро на ӯзбек, балки турк меҳисобиданд, зеро чи дар
қарни XIII, ки Хисрав мезист, чи дар садаи XVII-XVIII, ки замони
Бедилу Зебуннисост, чи дар асри XIX, ки воқиахои романи М.
Махмудов рӯй додаанд, қабилаҳои турк, аз чумла ӯзбекон - худро 1

1 «Шарқюлдузи , 1989.-№ 12.-С. 184.

235
аз дигаре чудо медоштанд ва ҳама якчоя ба касе иҷозат намедо-
данд, ки дар номбари элу қабилаи онҳо саҳве кунад. Баъзе нишо-
наҳои ҷудоии элу қабилаҳо дар замони мо ҳам ба назар меояд, чй
расад ба асрҳои гузашта! Лекин дар замони шӯравӣ,_ба ҳар ҳол,
баъзе қисмҳои боқимондаи қабилаҳои турк дар Ӯзбекистону
Тоҷикистони ҳозира бо ӯзбекҳо як шуданд, ба миллати ӯзбек чун
қисмҳои алоҳидаи он дохил гардиданд. Аммо дар романи «Қуллаи
ҷовид мардумони нимаи садаи XIX туркеро, ки ӯзбек нест, ӯзбек
шуморидаанд. Яъне, нависанда ба мардуми асри гузашта шуури
имрӯзӣ нисбат додааст. Ин ҳолатро дар роман чанд бор мебинем.
Мақсад аз он ҳамоно таъкиди ягонагии халқҳои турк, ягонагии
ҳамаи қисматҳои этникии миллати ӯзбек аст. Ин мақсад, бешак,
мақсади неку наҷиб аст, вале нависанда хилофи ифодаҳои онрӯзаи
рӯйдод амал кардааст, аз таърихият дур рафтааст.

Боз як паҳлӯи сухани мазкури персонаж ҷолиб аст, ки мо онро
таъкид кардан мехоҳем. Нависанда дар мактуби саркушода он гуф-
таи персонажро чй тавр эзоҳ додаст? Ин аст эзохи вай: «Магар дар
ин диалог нисбат ба забони форсй камбиние ҳаст? Не, қаҳрамон ба
узбек гуфтааст, ки ба забони худ ran зан! Ин магар ба миллатгароӣ
медарояд?»

Чуноне ки мебинем, М. Махмудов кӯшиш дорад, ки персонажи
манфии худро аз ҳамлаи мунаққидон ҳимоя кунад. »Ин кӯшиш та-
содуфан ба миён наомадааст. Кӯшише дар роҳи сафед кардани
баъзе рафтору гуфтори персонаж гувохй медиҳад, ки он персонаж,
кам ё беш, лоақал дар баъзе мавридҳо, назари муаллифро ифода
мекунад. Аз ин ҷо тамоман равшан мешавад, ки гуфтаи мунаққид
Н. Худойберганов дар бораи ин, ки қаҳрамонони романи М.
Махмудов баёнгари ғояҳои муаллифанд, дуруст аст ва, агарчи
аҷибу ғариб менамояд, гох инро ба персонажҳои манфй ҳам нисбат
додан мумкин аст.

Гоҳ-гоҳе як персонаж андаке ва бо беҷуръатие ба гапи персона-
жи дигаре норозигй изҳор намояд ҳам, ин норозигӣ моҳияти вазъ-
иятро дигар карда наметавонад. Персонажҳо ва муаллиф дар бисё-
ри мавридҳо моҳиятан як чиз мегӯянд. Нависанда на танҳо ошкоро
баъзе ғояҳои норавои гузаштаи наздикро, ақидаҳои пантуркистҳои
солҳои бисти садаи бистро пеш рондааст, балки кӯшидааст, ки
онҳоро ба шакли имрӯзй, бо мафхумҳову категорияҳои айёми мо
(на ба тарзҳое, ки хоси нимаи асри XIX) ифода намояд. Дар ин су-
рат роман ба куллй бо тезию тундии тамом рӯ ба замони мо овар-
дааст.

236
Ахди ҷомиаи Узбекистан романи М. Маҳмудовро маҳкум наму-
данд. Бино бар ин, мумкин буд, ки дигар дар бораи он сухан наро-
нем. Вале сухан рондан лозим омад. Роман, пас аз он ки дар Узбе-
кистан маҳкум шуд, якбора дар маркази диққати нашрияҳои ада-
бии мамлакат қарор ёфт. Бисер касон ба ҳимояи он бархостанд.
Аввалҳо баъзе мунаққидон гуноҳи муаллифро камтар карданй шу-
данд: гӯё, нависанда ҳанӯз ҷавон аст ва, чуноне ки Озод Шарофуд-
динов гуфта буд, «ба амалй карданй ният зураш нарасидааст,
таҷрибаи эҷодии зарурй камй кардааст . Ва ҳол он, ки ба фикри
мо, баръакс, нависанда бо ҳама ҷавонй нияти аслии худро ба хубй
ҷомаи амал пӯшондааст ва он чй мехост, ба даст овардааст. Романи
у воситае барои талқини ғояҳои муайяне, ғояҳои пантуркисти, зид-
ди тоҷикон мебошад.

Баъдтар, баъзе мунаққидон дар бораи ин роман сахттар сухан-
ронй cap карданд. Чунончи, Н. Худойберганов навишта буд: «Му-
аллиф ба норасоиҳои бадеъии ҷиддй роҳ дод ва ин сазовори танкид
аст, вале чаро бояд айби ақибнишинй аз мавқеъи партиявиро ба
гар’дани ӯ гузорем?».2 Мо ба чунин гузориши масъала розй нестем.
Зеро бисёр камбудиҳои романи М. Махмудов, аз чумла, чун баён-
гари фикрҳои муаллиф намоён шудани қаҳрамонон, ки Н. Худой-
берганов дар назар дорад, танҳо «норасоиҳои бадей нестанд, бал-
ки ифодагари як майли муайяни ғоявй мебошанд, идеологияи пан-
туркизмро пеш меронанд.

Ба назари мо, баҳси Н. Худойберганов бо профессор М.
Ваҳҳобов3 низ аз баъзе ҷиҳатҳо боварбахш нест. Дуруст аст, ки М.
Ваҳҳобов дар мақолаи «Бар хилофи ҳақиқати таърих оид ба бисёр
масъалаҳо чандон дуруст фикр намеронад ва профессор Г. И. Ло-
мидзе дар мақолаи мазкураш аз ин хусус бо далелу бурҳон ran зада
буд. Бо вудуди ин, мо чунин мешуморем, ки дар масъалаи романи
М. Махмудов «Қуллаҳои ҷовид ҳақ ба ҷониби М. Ваҳҳобов аст, ки
дар бораи М. Махмудов ва романи ӯ гуфтааст: «Ҳатто сарварони
пантуркизми ӯзбекии солҳои 20 ба ин дараҷа бо берӯйи сухан на-
кардабуданд .

Мо ба ин хулоса рози ҳастем, вале на аз он сабаб, ки ба пешонии
касе барчаспу ёрлиқи сиёсй часпондан мехоҳем, балки аз он ман-
зур, ки хар чизро ба номи худаш бояд гуфт.

’«Литературная газета , 1982, 17 март.

2«Вопросылитературы , 1987.- № 1. -С. 64.

3«Литературная газета , 1987,22 июл.

4«Правда Востока , 1986,4 дек.

237
Мактуби саркушодаи М. Махмудов «Сафед сиёҳ нахоҳад буд
нишон медиҳад, ки химояи роман аз тарафи баъзе мунаққидон му-
аллифро илҳом додааст ва ақидаҳое, ки дар роман ифода карда буд,
дар шуури ӯ бештар устувор гардидаанд.

М. Махмудов, аз ҷумла, ба профессор М. Ваххобов, ки дар ро-
мани «Қуллаҳои ҷовид вайронии ҳақиқати таърих ва идеализатси-
яи замонҳои гузаштаро гӯшрас карда буд, ҷавобгӯён ба мо талқин
менамояд, ки «Шумо дар роман акси ҳолро мебинед . Нависанда,
чун далели даъво ин гуфтаи як персонажро мисол овардааст:

«Осиёи Миёна ҳам аз дарун пӯсида истодааст. Аз хатге, ки дин
кашидааст, берун набаромадан, ба се давлати хония тақсим шудан,
ба забони худ фикр накардан, кушода мондани сарҳадхо исбот ме-
кунад, ки Осиёи Миёна аз дарун пӯсида истодааст. Осиёи башӯр
монанди дарахтест, ки дар сахрои беоб ба холи бад расидааст .

Аз ин икгибос хам, аввалан, шуури имрӯза нисбат додан ба мар-
думи садаи гузашта дида мешавад. Инро лоақал аз он мебинем, ки
қахрамон «аз хатге, ки дин кашидааст, берун набаромадани Осиёи
Миёнаро гуфтааст. Ин як тасаввури нимаи садаи XX аст, ки ба як
шахси нимаи садаи XIX нисбат дода шудааст. Дар нимаи дувуми
қарни XIX ҳатто нобиғахое аз қабили, Ахмади Дониш, чунин ан-
деша намеронданд, ки аз баъзе аҳкоми ислом қатъи назар кардан
мумкин аст. Афкори атеиста баъдтар, пас аз Инқилоби Октябр, чу-
нончи, дар ақидаҳои Абдуррауфи Фитрат, пайдо шуд.

Бо вуҷуди ин, чизи асосй дар он гуфтаи қаҳрамон, ки муаллиф
дар мактуби саркушода маъкул донистааст, ин нест. Чизи асосй
дигар аст. Ба фикри нависанда, як сабаби аз дарун пӯсидани Осиёи
Миёна дар нимаи садаи XIX ҳамоно «ба забони худ фикр накарда-
ни мардумон аст. Пас, ба фикри персонажу муаллиф, мардумони
Осиёи Миёна ба забони худ фикр намекарда бошанд, ба кадом за-
бои фикр мекардаанд? Аз чандин ҷойи роман маълум мешавад, ки
он мардумон ба форсй, яъне ба тоҷикй, фикр мекардаанд. Албатта,
барои халқҳои турки Осиёи Миёна, аз ҷумла барои ӯзбекон, форси-
ро гайри забони модарй шуморидан мумкин аст. Пекин тоҷикон
чй? Наход, ки тоҷикон ҳам ба форсй фикр кунанд, «ба забони худ
фикр нахоҳанд кард? Охир, форсй забони модарии онҳост! На, на-
висандаву қаҳрамони ӯ дар ин чойи роман кайхо фаромӯш карда-
анд, ки дар Осиёи Миёна тоҷикон ҳам ҳастанд. Ё бовар доранд, ки
тоҷикон ҳамон ӯзбеконанд, ки ба форсй ran зананд ҳам «ба забони
худ фикр намекунанд .

238
Ин аст, ки чун сухан аз халқи ҳамсоя, аз тоҷикон рафт, фа-
ромӯшхотирӣ пеш овардан, худро ба нодонй задан, муносибати
хавобаландонае ба онҳову забонашон зоҳир намудан ва онҳоро бе-
тона донистан аз ин персонаж зоҳир шудааст ва он хам акнун пер-
сонажи мусбат аст. Чунин муносибатро ба муаллиф хам нисбат до-
дан лозим меояд. Шубҳае нест, ки чунин назаре, чунин нигоҳе ба
атроф, ба як халқи ҳамсоя ҳақиқатеро ифода мекунад, ки ҷаҳон
фахмии муаллиф аст. Вале мо ақида дорем, ки чунин ҷаҳонфахми
ва мазмуни иҷтимоъиву таърихии он ба воқеъият қатьиян мувофиқ

намеояд ва, аз ин рӯ, зарарнок аст!

М. Махмудов дар роман бузургдошти Темурро хуб бачоиовар-
да дар мактуби кушодаи «Сафед сиёҳ нахоҳад буд оз е р ^
«тарафхои мусбати фаъолияти Темур , ба «мақоми таърихии ваи
махсусан таваққуф кардааст. Вай дар маюуб боз як кушиш пеш
гирифтааст, ки он қаҳрамонони манфии романи худро, ки амир 1е-
мури ҷаҳонгирро идеали худ медонанду пайдоиши «Темури за-
мой -ро орзу мекунанд, сафеду ҳимоя намояд. w ^

Яке аз «хизмагҳои таърихии Темур, ба назари М. Махмудов он
аст, ки «як давлати бузурги мутамарказ ба вучуд овард. Нависанда
дар ин маврид ба он гуфтаҳои Ленин такя кардааст, ки Давлатхои
калон, чи аз бинишгоҳи инкишофи иқтисоди ва чи ба эътибори
манфиатқои оммаи халқ судманд мебошанд. Лекин фаромуш кар-
дааст, ки ҳокимияти марказиятноки феодалй ҳамеша як мазмун на-
дорад ва моҳияти онро ҳар дафъа мушаххасан муайян кардан лозим
меояд. Давлати Сомониён, дар ҳақиқат, давлати бузурги феодалии
мутамаркази пурқуввате буд, ки дар натиҷаи муборизаи халқҳо ба
мукобили хилофати араб ба арсаи таърих омад ва қувваҳои марказ-
гурези феодалхоро ба як муддати тӯлонй ба худ тобеъ карда, ба
хамин восита барои тараққии иқтисод, маданият ва илм замина
тайёр намуд. Аммо Темур чй?! Темур на давлати мутамарказ, балки
як импиротурии нопайдоканоре сохту барои ин халкхои бешумор-
ро ба зарби тег зери даст овард, чандин бор калламанораҳо барпо
намуд (дар омади ran бояд гуфт, ки Бобур хам дар Ҳинд каллама-
нора барпо карда буд, вале олимону нависандагони имруз, ки дар
бораи Бобур бисёр асар навиштаанд, аз ин хусус хомӯш мондаанд
ва М. Махмудову персонажҳояш ҳам чизе намегӯяд)!

М. Махмудов дар мактуби кушода чун аз Темур сухан меронад
ва фаъолияти ӯро сафед кардан мехоҳад, ҳар лахза як гуфтаи В. .
Ленин, К. Маркс ва Ф. Энгелсро ба ёд меорад, вале аз он бобат хо-
мӯш аст, ки К. Маркс ва Ф. Энгеле аз «усули ваҳшиенаи Темур

239
Темурланг ҳангоми забти шаҳрҳои Курдистон низ ёдовар шуда
буданд (ниг.: Соч., т. X, с. 282).

Ф. Энгеле бо хашму ғазаб гуфта буд, ки «урдуи қалмоқони Чин-
гизхону Темур ба шаҳрҳо монанди фавҷҳои малах ҳамла меовар-
данду ҳар чиро, ки дар роҳашон дучор омад, поймол мекарданд
Бечиз нест, ки Темурро ҳанӯз дар овони зинда буданаш, кофир но-
мидаанд, «балои осмонӣ ва «ҷазои илоқй хондаанд!

Бо вуҷуди ин, дар зарфи 20-25 соли охир, темурзодагоне чандин
бор кӯшиш пеш гирифтанд, ки аз кирдори ин ҷаллоди халқҳо «хиз-
матҳои таърихй ҷӯянд ва Шароф Рашидов, ҳатто, ҳайкали ӯро
ҳозир карда буд. Акнун М. Махмудов, гӯё, он ҳайкалро шинондан
мехоҳад. Вале халқҳо розй хастанд, ки ба ҷаллоде хайкал гузо-
ранд?!

Камина ақида дорам, ки имрӯз бузургдошти Темур таҳқире дар
хаққи ёди таърихии халқҳоест, ки ин ҷаллоди кофирро фаромӯш
накардаанд! Дар ин сурат, бояд дар ёд дошта бошем, ки теги хун-
шори Темур, хусусан, дар болои сари тоҷикон бештар дар ҷавлон
буд.

Пас аз он ки М. Махмудов дар мактуби саркушода дар бораи
«мавқеъи Темури ҷаҳонгир дар таърих бисёр шарху эзоҳ оварда,
инро ҳам барои сафед кардани гуфтаҳои персонажхои манфии
«Куллаҳои ҷовид истифода намуд, ба пиндошти мо, дигар ҷойи
шубҳа намонд, ки дар ин роман, дар бисёри мавридҳо, байии наза-
ри муаллифу назари персонажҳои манфӣ фарқи казой нест. Муал-
лиф худуди байни худу персонажро қасдан нест кардааст, то ки
«қувваҳоро пароканда накунад, як ҷо гирд оварад, матлабро гаш-
таву баргашта ба гӯши хонанда резад.

Аз ин ҷост, ки романи М. Махмудов «Қуллахои ҷовид фишори
сахти таблигй дорад ва ин фишор барои устувории фикрхое, ки дур
аз наҷобатанд, равона гардидааст!

-3-

На танхо дар романи номбурдаи М. Махмудов таърих бадгара-
зона шарҳ ёфтааст, балки тавзеҳи бадгаразонаву тахрифкоронаи
рӯйдоДхои таърих дар баъзе асархои дигар муаллифони турку те-
мурписанди замон ҳам мақсади асосист. Ин ҳолаг боиси тезу тунд
шудани муносибатҳои байни миллатхо гардидааст. Бархе аз чунин
асарҳо, монанди романи М. Махмудов «Қуллаҳои ҷовид , зуд-зуд

' Ф. Энгельс. Соч., т. XII. — С. 509

240
диққати аҳли танқидро ба худ мекашанд, вале ҳануз баҳои возеҳу
равшани онҳо дар миён нест.

Яке аз персонажҳои романи М. Маҳмудов дар тахдука аст, ки
«мумкин аст, пагох, - фардо даъво кунанд, ки Ибни Сино ҳам форс
буд (саҳ. 70). Инак, Людмила Салдадзе дар китоби «Ибни Сино
(1985) хеле кӯшидааст, ки барои чунин даъво имконе намонад.

Салдадзе мехоҳад исбот кунад, ки падару модари Ибни Сино
аслан ба тоҷикон нисбате надоштанд. Ӯ менависад: «Инро, ки па-
дари Ибни Сино шеа буд, воқеъияти бебаҳс метавон донист... вале
ба ин ваҷҳ, инчунин, бар он асос, ки Абдуллоҳ (падари Ибни Сино
- М. Ш.) дар Балх ба дунё омадааст, ӯро эронй х^собидан шояд
беэҳтиётие мебуд (саҳ. 33). Чуноне ки мебинем, муаллиф барои
исботи даъвоҳои подарҳавояш далелу бурҳоне наовардааст. Далели
ӯ фақат «беэҳтиётие мебуд аст, ки низ ба чуну чарое ҷавоб надо-
рад!

Аслу насаби ӯзбекии модари Ибни Сино низ ба ҳамин тарз «ис-
бот шудааст: «азбаски як шоҳзодаи турк на бо номи худ, балки бо
лақаби тоҷикии «Шери кишвар шӯҳрат ёфта буд, метавон тахмин
зад, ки номи модари Ибни Сино — Ситора ҳам тарҷумаи тоҷикии
калимаи туркист (саҳ. 34). Ва, ба ин «асос , Л. Салдадзе чунин во-
намудан мехоҳад, ки масъала равшан шуду баъд аз ин дар роман
чунин сухан рондааст, ки гӯё ба нажоди туркии падару модари Иб-
ни Сино дигар ҷойи шубҳа намонд.

Охир, бо чунин «тахминҳо ҳар чиро хоҳем, «исбот кардан ме-
гирем. Муаллиф дар сарсухани китоб ин гуна «андешаҳои худро
«пайбурду тахмин ва «фарзия — «догадка ва «гипотеза номида-
аст. Вале чунонки маълум аст, ҳар тахмину фарзия он гоҳ сазовори
диққат хохдд буд, ки бунёди ҷиддие дошта бошад. Ва ҳол он ки Л.
Салдадзе барои ҳеч яке аз даъвоҳояш далелу бурҳоне надорад!

Ба муносибати ҳазораи Ибни Сино, ки соли 1980 баргузор шуд,
дар Ӯзбекистон ақидае реша давонд, ки ин олими бузург дар асл аз
туркон аст. Ин ақидаро дар бисёр навиштаҳо, аз ҷумла, дар чандин
асари бадей, мебинем. Чунончи, мархум Тошпӯлод Ҳамид дар дос-
тоин «Қувғин («Ронда )', гуфтааст:

Ӯзбекбуви цизи - Ситора
Шундай ӯгил кӯрди, бу - бир бахт!

Яъне (тарҷумаи тақтуллафз): 1

1 «Гулистон , 1980, № 8.

241
Ситора - духтари пиразани узбек
Чунин писаре дид, ин худ як бахт аст!

Дар достони шоири намоёни ӯзбек Абдуллоҳ Орифов «Ҳаким ва
аҷал мехонем:

Чорва билан машгул эди ота-онаси,

Тирикликдан камтаргина ком олган эди.

Яъне (тарҷумаи таҳзуллафз):

Падару модари у бо чорво машгул буданд,

Аз зиндагй камтарак ком гирифта буданд.

Ин ҷо таъкиди чорводорй ба он сабаб омадааст, ки нишонаи
мансубият ба қабилаҳои кӯчии турк мебошад. Муаллифони дигар
нишонаҳои дигари чунин мансубиятро «ёфтаанд ва мурғи хаёлоти
ҳар кадоме ба тарзи дигаре ба парвоз омадааст.

Вале, фаромӯш набояд кунем, ки ҳамаи инро «Тарҷумаи ҳол -и
худнавишти Ибни Сино, ки қисман ба дасти худ навиштаву кисман
шогирдаш имло карда буд, тасдиқ намекунад. Аз ин «Тарҷумаи
ҳол маълум аст, ки падари Ибни Сино чорводор набуд, балки дар
атрофи зодгоҳи худ андоз меғундошт. Дар бораи мансубияти этни-
кии ахди хонадони ӯ аз «Тарҷумаи ҳол тасаввури равшан пайдо
кардан мумкин аст. Маълумоти дигар сарчашмаҳои асримиёнагй
ҳам ба «Тарҷумаи ҳол мувофиқанд. Фақат баъзе ривоятҳои боф-
таи баъдй, ки бештарин дар байни туркҳои усмонй пайдо шуда бу-
данд, Ибни Синоро турк донисгаанд. Аммо сарчашмаҳои илмй Иб-
ни Синоро ба нажоди турк нисбат надодаанд. Лекин туркнажодии
Форобй дар манбаъҳои илмй таъкид шудааст.

Як хусусияти муҳимми сарчашмаҳои асримиёнагй, таьрихно-
маҳо, тазкираҳо, ёддоштҳо, сафарномаҳо ва гайра ин аст, ки агар
нафаре аз намояндагони сиёсат, илму адабиёту санъат аз нажоди
ғайриэронй, хусусан, аз туркон бошад, инро дар аксари мавридҳо
махсусан таъкид мекунанд. Сарчашмаҳо аз ин ҷиҳат ба дараҷаи
ҳайратангез хусусияти объективй доранд. Бино бар ин, аксаран, ҳеҷ
асос надорем, ки дар ин масъала зиндагиномаи худнавишти Ибни

1 «Гулистон , 1980, № 9.

242
Сино ва маълумоти сарчашмаҳоро ба назари эътибор нагирем ва
дар муҳимтарин мавридҳо аз онҳо дур равем.

Муҳаққиқони шӯравӣ дар тадқиқоти сершумору доманадоре
чанде аз муқимтарин масъалаҳои эҷодиёти Ибни Синоро мавриди
баррасй қарор додаанд. Аммо Л. Салдадзе, монанди баъзе касони
дигар, ҳавое дар cap дорад, ки он тадқиқоту ҳақиқатҳои маълумро
ба ҳеч барорад. Ӯ хеле мехоҳад дар бобҳои аввал, бобҳои таърихии
китобаш, хонандаро ба сари фикре орад, ки тоҷикон аз қадим то
замони мо дар Осиёи Миёна ҳамеша камшумор буданд, яъне, гуф-
тан мехоҳад, ки чунин халқи хурд наметавонад дар таърих нақше
гузорад, фарзандоне чун Ибни Синоро ба майдон орад.

Бинед, ки Л. Салдадзе ин матлабро бо чй усулҳое «ба даст мео-
рад ! Ӯ таъкид кардааст, ки дар дашти Қаршй қарлуқҳо зиндагӣ ба
cap мебаранду туркқо дар баъзе ноҳияҳои Тоҷикистони ҳозира ҳам
ҳастанд: дар Кӯлоб деҳае Қипчоқ ном дорад, дар дараи Ромит (ки
бо «хадафе дар китоб «дараи Ромитан ном гирифтааст) мардуми
туркизабонро дучор меоем, дар Ҳисор мардуми деҳаи Мӯсобозорӣ
худро турк мешуморанд. Л. Салдадзе, пеш аз ин номбар, суоле ба
миён овардааст: «То омадани Шайбонихон (асри XVI — М. Ш.) дар
воҳаи Бухоро киҳо мезистанд? Чй халқҳое ва чй қабилаҳое?» (саҳ.
36).

Ҷавоби ин саволҳо, баъди он номбарҳо, ба нияти муаллиф, бояд
қамин бошад, ки дар тамоми воҳаи Бухоро тоҷикон қариб нестанд.
Аммо муаллиф парвое аз ин надорад, ки оё дар асоси он номбар
чунин хулосае баровардан мумкин аст?! Он номбар барои чунин
хулосаи калони умумй ҳаргиз асос намедиҳад! Вай боз қафт деҳаи
атрофи Бухороро зикр кардааст, ки номи туркӣ доранд. Ва чунин
хулоса баровардааст: «Ҳар деҳаи атрофи Бухоро дар номи худ но-
ми қабилаеро акс додааст (саҳ. 36). Боз ҳам, ҳеч маълум нест, ки
чаро дар асоси чанд номе чунин хулосаи умумй бароварда шудааст.
Ва қол он ки хулосаи ӯ комилан хилофи воқеъият аст!

Ин гуфтаи Л. Салдадзе, ки, гӯё, номи ҳар деҳаи гирди Бухоро аз
номи як қабилаи туркон гирифта шудааст, ба куллй нодуруст аст.
Бухоро ва гирду атрофи он бо номхои аҷойиби бостони сугдй ва
форсии тоҷикӣ шӯҳрат дорад. Ин номҳо барои мутахассисони илми
таърихи забонҳои эронй бозёфти мухиммест. Албатта, дар ин миён
номхои туркӣ ҳам ба дид меоянд. Дар шаҳри Бухоро гузаре Дурман
ном дорад, ки туркиву муғулист. Ин ҳам дуруст аст, ки дар
Тоҷикистони имрӯза низ гох-гоҳе номи туркй дида мешавад,
боқимондаҳои баъзе қабилахои туркй зист доранд. Вале хамаи

243
инҳо ҳаргиз чунин маънӣ надорад, ки то замони Шайбониён ё пае
аз он дар Мовароуннаҳр фақат туркҳо зистаанду имрӯз низ халқи
асосй ҳаминҳоанд. На, ҳаргиз чунин нест! Он «назария , ки аз қар-
ни XI тоҷикон дар Мовароуннаҳр хол-хол мезистанду дар уқёнуси
туркх,о баъзе ҷазираҳои хурд ба дасги тоҷикон монда буданд, исбот
нашуда монд. Ба хусус «пайбурд -ҳои оҷизона ва «тахмин -ҳои
ҳавоии Л. Салдадзе ҳеч қобилияте надоранд, ки ягон масъалаи
таърихро ҳал бикунанд!

Бисёре аз дигар хулосаҳои Л. Салдадзе низ ба ҳамин тарз ҳайра-
тангезанд. Вай хостааст, ки дар бобҳои аввали китоб ба қаъри
асрҳо, ба замонҳои қадим чашм андозад. Вале, аҷобат дар ин аст,
ки ин ҷо на таърихи вилоятҳои худи Осиёи Миёна — Суғд, Хоразм,
Бохтар, Хуросон, ки бо тамаддуни бостонии худ хиради олии Ибни
Синоро ғизо дода буданд, балки таърихи Олтой, Сибир, Муғули-
стон, Шарқи Дур, Хитой диққати муаллифро ба худ кашидааст.
Муаллиф факат аз воқиаҳои ин сарзаминҳои дур, ки гоҳ Осиёи
Миёнаро низ дахл карда ва гоҳ онро тамоман дахл накарда буданд,
оғозгоҳҳои ташаккули ҳастии маънавии Ибни Синоро ҷустааст. Ва
ҳол он ки Ибни Сино ҳамчун андешапарвари бузург, дар рушду
камоли илмӣ, дар ақидаву назарияҳои худ пой бар заминаи Хуро-
сону Эрони Бузург, бар тамаддуни исломӣ ва маданияти Юнони
Бостон дошт. Ӯ такя ба рушди таърихии миллати худ, рӯ ба Ғ арб
дошт, аммо Л. Салдадзе базӯр рӯйи ӯро ба Шарқ гардондан ме-
хоҳад. Гӯё, Ибни Сино дар чустуҷӯйи саргаҳу сарчашмаҳои илм
рӯй ба даштҳои Сибиру Мутулистон доштааст!

Ин камоли хиёнати Л. Салдадзе ба таърих ва рисолати эҷод-
кории нависандаи таърихнигор аст. Ин хиёнаткори ба мушовирони
тошкандии ӯ, ки чанд гоҳ ӯро дар чорбоги хукуматии Гошканд ҷо
дода, ба ӯ «ҳамкории эҷодй карданд, низ вобастагй дорад. Вагарна
он гоҳ ки Л. Салдадзе дастнависи романашро ба Тоҷикистон овард,
то ин дараҷа хилофи воқеъияти таърих нарафта буд!

Л. Салдадзе дар ин «ҷӯяндагиҳо асосан ба китоби Л. Гумилёв
«Туркҳои қадим такя дорад. Пас, суоле пеш меояд: наход, ки пае
аз пайдо шудани асарҳои Л. Гумилёв, ки аз бисёр ҷиҳатҳо ҷолиб,
вале баҳсталабанд, асарҳои пештараву баъдинаи дигар олимони
машхури археолог, этногроф, таърихшинос, забоншинос ва ғайра,
дар бораи Осиёи Миёна аҳамияти худро аз даст дода бошанд?!
Асоси эътирофшудаи таърихи этникиву мадании Осиёи Миёнаи
замонҳои қадим ва давраи феодализм асарҳои В. Иванов ва Г. Гам-
крелидзе, В. В. Бартолд, Б. Гафуров, С. Айнй, Е. Э. Бертеле, И. Бра-

244
гинский, А. Фрейман, В. Лившиц, В. Расторгуева ва дигарон, инчу-
нин, бисер муҳаққиқони хориҷӣ мебошад. Вале навиштаҳои онҳо
шавқи Л. Салдадзеро бедор накардаанд, зеро ба «консепсияи ав-
валин бобҳои китоби ӯ мувофиқ намеоянд!

Қасдан чашмандозро яктарафа гирифтани Л. Салдадзе, аз таъри-
хи қадими Хуросону Суғду Хоразм моҳиятан чашм пӯшидани ӯ, ба
рохҳои таърихии маданияти маънавии ин ноҳияҳои Осиёи Миёна
эътибор надодан, нодида гирифтани ҳамбастагии сахти ин мадани-
ят бо Шарқи Миёна ва Шарки Наздик дар бобҳои аввали китоби
вай як мақсад дорад: мехоҳад, ки ташаккули шахсияти Ибни Сино-
ро аз решаҳои тамаддуни бостонии ватани ӯ, аз таърихи тоҷикон ва
аҷдоди онҳо ҷудо кунад!

Албатта, як сохтакорй чанд сохтакории дигарро аз пас меорад,
ки Л. Салдадзе то охир ба ҳамин роҳ рафгааст. Ҳатго, сужети кито-
би ӯ як бофтаи сунъии пас гмаҳак ва ба гоят дур аз воқеъият мебо-
шад. Дар ин сужет қозй Бурхониддин — охирин қозикалони Бухоро-
чун донишманде тасвир шудааст, ки, гӯё, ҳама назариёти Ибни Си-
но, Ғазолй ва дигар файласуфонро нағз медонист. Ва ҳол он ки
воқиан ӯ ҳаргиз чунин донишманд не, як ҷоҳили мутаассиб буд.

Хуллас, ҳақ ба ҷониби Сотим Улуғзода аст, ки гуфта буд: «Сал-
дадзе асари худро романи таърихй номидааст, аммо бо таърихи
ҳақиқй ҳеч муносибате надорад .

Пас, чй тарз имконпазир омад, ки чунин асаре чоп шавад?
Ҷавоби ин савол, ба назари мо, чандон душвор нест. Он қама
гаҳрифу сохтакориҳо, пайиҳам овардани номҳо ва фактҳои сершу-
мори таърихй, ки аксаран ба якдигар алоқае надоранд, ба Л. Сал-
дадзе барои он лозим буд, ки хонандаи ноогоҳи худро гаранг карда,
зеҳни ӯро ба сӯйи «пайбурду тахмин ва фарзияҳои хаёлии худ ка-
шад. Ин кори ӯ ба баъзе касоне, ки ҳоло саргарми «назарияҳои
кайҳо барбодрафтаи пантуркисгй мебошанд, маъқул бояд меомад.

Онҳо, дар ҳақиқат, қадри кӯшишҳои муаллифи «романи «Ибни
Сино -ро зуд фах,миданд. Агарчи дастнависи ин китоб дар Тоҷики-
стон рад шуда, баъдтар боз ба он чанд тақризи манфии дохилй
омад, ба ҳар ҳол, онро дар Тошканд чоп карданд: бо таҳрири узви
вобастаи Академияи илмҳои ҶШС Узбекисттн М. М. Хайруллоев
ба теъдоди 400.000 нусха ба табъ расид!

Инро ҳам бояд гуфт, ки дар таҳрири якуми китоби Л. Салдадзе,
ки дастнависаш ба Тоҷикистон пешниҳод шуда буд, дар аввалин 1

1 «Адабиёт васанъат , 1987, 17 дек.

245
бобҳои «таърихии он бисёр масъалаҳо дигар хел эзоҳ дошт, чу-
нончи, Ибни Сино ва падару модари ӯ эронинажод, яъне тоҷик бу-
данд. Дар нахустин романи Л. Салдадзе «Бурҷи Ҷаббор 1 низ аз
нажоди туркии Ибни Сино ва падару модари ӯ сухане намерафт. Ба
фикри мо, ин ҳолат аз симои ахлоқии муаллиф гувоҳй медиҳад, ки
мувофиқи ҷойи нашри китоб ва адади нашри он «ақидаҳои худро
дар бораи таърих осонакак дигар мекунад!

Ба ин муносибат воқиаи дигаре ба ёд меояд. Соли 1977
тарҷумаи ӯзбекии китоби В. Воскобойников дар бораи Ибни Сино
ба номи «Улуғ шифокор * 2 3 аз чоп баромад. Матни китобро дар
тарҷумаи ӯзбекй аз калимаҳои «тоҷик ва «точикй , «форс ва
«форсй ва «эронй , аз номи Рӯдакй, Фирдавсй ва дигар намоянда-
гони адабиёти форсй-тоҷикй, тамоман тоза кардаанд, ҳар куҷо (дар
матни русй) ин калимаву номҳо дучор ояд, дар «тарҷумаи ӯзбекй
фурӯгузор намудаанд. Мо намедонем, ки ин кор бо розигии муал-
лиф шуда буд ё бо худсарии тарҷумону муҳаррир ва нашриёт, вале
бовари комил дорем, ки ин ҷо як тамоюли муайян ифода ёфтааст!

Собиқ Котиби якуми КМ ҲК Ӯзбекистон Р. Н. Нишонов ба
ҳамин қарибиҳо гуфт: «Агар аз иззату хурмати бародарони худ дар
хонадони сермиллати мо сухан ронем, чун Ибни Сино дар ҳақиқаз
олими бузурги тоҷик аст, чй лозим буд, ки ӯро ба худ нисбат
диҳем? Аз ин ки ӯ ба бародарони мо тааллук дорад, магар ба мо
гааллуқ нахоҳад дошт?» \

Ин суханони Рафиқ Нишонов дар Тоҷикистон бо қаноатмандии
тамом пазируфта шуданд. Шубҳае нест, ки фақат чунин гузориши
масъала, ки поя бар акди салим дорад, боиси ҳалли дурусти масъа-
ла ва пахдӯҳои гуногуни он хоҳад гардид!

-4-

Таърихи кадим ҳоло диққати ҳама - ҳам олимон, ҳам нависанда-
гон, ҳам кормандони санъат, ҳам оммаи хонандагонро ба худ ме-
кашад. Ин, албатта, тасодуф нест. Ин сухани К. Марксро медонем,
ки гуфтааст: «Худшиносй нахустин шарти хирадмандист .

Бешубҳа, ин, ки мазмуни худшиносии иҷтимоъии таърихии
миллат то чй андоза ба ҳақиқат мувофиқ меояд, аз муҳимтарин
масъалаҳост. Аз бисёр ҷиҳатҳо ба ҳамин худшиносй вобаста хоҳад

' Л. Салдадзе. Созвездие Ориона. - М., 1978.

2 В. Воскобойников. Улуғ шифокор. - Т.. 1977.

3 «Известия, 1988,.21 апр.

246
буд, ки миллат вазифаҳои нави худро чй тавр таъйин мекунад.
мавқеъи худро дар дунё, муносибату муомилаи худро бо дигар
халқҳо чй тавр муайян менамояд, то чй дараҷа ба ӯ муяссар меша-
вад, ки дар ин кор воқиан хирадмандй зоҳир кунад.

Асари бадей, сухани олии нависандаи забардаст аз омилҳои
муҳиммест, ки худшиносии шахсу мштлатро ташаккул медиҳад.
Нависанда барои шаклгирии худшиносии таърихии шахсу миллат,
ё, баръакс, агар хоҳад, барои ба роҳи нодурусти дурӯгин дохил на-
мудани худшиносй, зиёдтар аз олими таърихдон имконият дорад,
зеро таъсири сухани бадей ё бадеъии публисистй аз таъсири сухани
илмй бештар аст. Аз ин ҷост, ки масъулияти нависанда дар назди
хонанда, ҷамъият, таърих бағоят бузург аст. Афсӯс, ки ин масъу-
лияти махсусро на ҳамаи нависандагон ва на хама вақт мешино-
санд!

Инак, дар дасти мо эссеи шоири намоёни узбек Мухаммад Али
«Худро бишинос 1 қарор дорад, ки мақолаи муфассали донишман-
ди тоҷик Мӯхсини Умарзода бебунёдии даъвохои ӯро бо далелу
бурҳон ва хиссиёти баланд исбот кард. Мо холо ба хамин чиз
диққат ҷалб кардан мехоҳем, ки навиштаи мазкури Мухаммад Алй
шуури таърихии ҷавононро ба роҳи нодурусте, ба роҳи «ифтйхори
миллии дур аз ҳақиқати таърих равона месозад.

Вай исбот кардан хостааст, ки дар Осиёи Миёна аз қадим фақат
туркҳо зиндагй мекарданд. Ӯ хам материали фаровоне - маводи
таърихй, забоншиносӣ ва ғайра, ривояту қиссаҳоеро истифода кар-
да, чунон вонамуд месозад, ки гӯё таҳқиқоти ҷиддие анҷом дода-
аст. Вале ин хама фақат вонамуд асту бас.

Дарёи Аму дар қадим Окшо ном доШт. Ин ном баъдтар дар
пулҳои Кӯшониён сабт шудааст. Юнониёни замони Искандари
Мавдунӣ онро Оксос мегуфтанд. Баъдтар туркҳо Окшоро Укуз
(Барзагов) гуфтанду ин табдили туркй дар манбаъхои Хоразми
асрҳои миёна ба назар мерасад. Яъне тағйири савтии номи қадимии
Аму ин тавр сурат гирифта буд: Окшо - Оксос - Ӯкуз, аммо
Мухаммад Алй ба ин раванди тағйирот равиши акс додаст: гӯё, но-
ми аслӣ Укузи туркисту Оксоси юнонй аз он маншаъ гирифтааст.
Яьне, ба фаҳми Мухаммад Алй, раванди таърих по дар ҳаво дорад!

Мухаммад Алй хонандагони чавони худро бовар кунондан ме-
хохад, ки Тӯрон - номи қадимии Осиёи Миёнаи ҳозира гӯё ба ка-
лимаи «турк -у «Туркистон алоқаманду хамреша аст. Барои ин.

1 «£ш ленинчи , 1988, 30-31 авг.

247
ки то чй андоза нодуруст будани ин тасаввур маълум шавад, як
фикри туркшиноси намоён А. Самойловичро, ки соли 1913 баён
карда буд, ёдрас меорем. А. Самойлович гуфтааст: «Маънои асоси-
ву аслии калимаи «Тӯрон ба туркҳо алоқамандие надорад. Ис-
теъмоли бесаводонаи ин калима аз тарафи баъзе муаллифони авру-
пой, аз ҷумла, Вамберй, аз тарафи созмони венгерии «Ҷамъияти
Тӯрон мафхум аст, ки ба масъала ранги дигар дода наметавонад.
Агар рӯзномаи туркии Бухоро «Тӯрон ва «Дамъияти нашри мао-
рифи Тӯрон дар Истанбул ин калимаро ба номи худ гирифта бо-
шад; ин боз як бор гувоҳй медихад, ки туркҳо аз забони худу
таърихи худ кам огаҳй доранд. Ин ҳақиқат, ки «Гӯрон калимаи
эронй буда, маънояш кишвари эрониён (Туркистони хозира) мебо-
шад ва, аз ин сабаб, туркону тӯрониёнро як донистан, аз ҷумла, ис-
тилоҳи «нажоди тӯронй аз назари илми тамоман нодуруст аст, —
ин ҳақиқат, масалан, аз тарафи шарқшиноси олмонй Маркварт ва
шаркшиносони рус В. В. Григорйев ва К. А. Инострансев таъкид
шуда буд

Ба назарам, масъала равшан шуд:кӯшиши мутобиқсозии таърих
ба ифтихори миллии дурӯгин кори бефоидаест, баръакс, ифтихори
миллии ростин ба таърихи ҳақиқӣ, ба фаҳмиши таърихии замони
ҳозира асос меёбад. Дил мехоҳад, ки хонандагони чавони Мухам-
мад Алӣ аз рӯзномаи «Ёш ленинчй ин ҳақиқатро ба хубй бишино-
санд.

Мухаммад Алӣ ба хонандагон талқин мекунад, ки агар оаъзе
қаҳрамонони Фирдавсй, чунончи Афросиёб, баъзе номҳои чугрофи
- Аму, Самарканд, Шош ва ғайра ҳамрадифи турки ҳам доранд ё ба
туркй ҳам шарҳи этимологиро соҳибанд ва агар ин номҳои туркй ва
ё этимологияи туркии онҳо дар китоби Маҳмуди Қошғарй «Девону
лугот-ут-турк сабт шудааст, пас ин, гӯё, ҳатман шаҳодат медиҳад,
ки туркҳо — аҷдоди халки ӯзбек дар Осиёи Миёна аз қадим зиндаги
мекарданд. Ва ҳол он ки ин «далелҳо ҳам ба чунин хулосае асос
туда наметавонанд. Медонем, ки дар Осиёи Миёна номҳои қадим-
тарини ҳиндуаврупой ва ҳиндуэрониро чй тавр бояд эзоҳ диҳем.
Чаро ин номҳои ҳиндуаврупой ва ҳиндуэронй дар назари Мухам-
мад Алй аҳамияте надоранд ва аз ин ҳақиқат, ки аҷдоди халки
тоҷик дар ин сарзамин аз қадим маскунанд, гувоҳй намедодаанд.
Охир «Девону луғот-ут-турк асари асри XI асту тасаввуроту

'Л Самойлович. Мусулманская периодическая печать//«Мир ислама ,
1913, № 4.-С. 634.

248
тавзеҳоту ривоёти давраҳои баъдтарро дар бар гирифтааст. Ва ҳол
он ки бисере аз он номҳои ҳиндуавруной ва ҳиндуэронй дар Авасто
хам ҳастанд (чунончи, Афросиёб - Яшт, 19), яъне 20-25 қарн пеш-
тар аз таълифи асари Маҳмуди Қошғарй, тахминан 15-20 қарн пеш-
гар аз пайдоиши унсурҳои этноси турк дар Осиёи Миёна, вучуд
доштанд.

Қабилаву қавмхои эронизабон дар поёни ҳазораи III ва оғбзи
хазораи П-и пеш аз солшумории исавй дар Осиёи Миёна, Хуросон
ва вилоятҳои ҳамсоя аз иттиҳоди қабилаҳои ориёй чудо шуда,
баъдтар дар этногенези халқи тоҷик ҷузъеро ташкил кардаанд. Эт-
ногенези тоҷикон баъдтар унсурҳои дигаре, аз чулма, унсурҳои
туркиро ҳам фаро гирифт. Чандест, ки муҳаққиқони шӯравию
аврупой тафсилоти ин раванди таърихии доманадору тӯлониро
кадам ба қадам муайян мекунанд. Пекин Муҳаммад Алй ба ин
таҳқиқот коре надорад. Вай пайдоиши халқи тоҷикро дахл намуда,
як ривояти таърихии оид ба ин масъаларо, ки илм тасдиқ накарда-
аст, мӯътабар медонад. Аз рӯйи ин ривоят пайдоиши халқи тоҷик,
гӯё, ба омадани қабилаи арабии Тай, яъне ба давраи истилои араб,
ба садаи VII, вобастагӣ дорад. Мухаммад Алй дар ин бора бо
тааҷҷуб навиштааст: «Пас аз он ки намояндагони қабилаи Тай дар
сарзамине, ки мо (яъне, туркҳо - М. Ш.) зиндагй мекардем, пайдо
шуданд, лозим буд, ки забони арабй инкишоф ёбад, лекин забони
форсй бартарӣ пайдо кардан гирифт . Ӯ, пас аз ифодаи ҳайрату
тааҷҷуб, илова кардааст: «Ҳамон вақт бисёр касонро аз Эрон ба
Туркистон кӯчониданд ва ин дар баъзе ҷойҳо, хусусан, водии За-
рафшон, хусусияти умумй пайдо кард . Ба гуфти Муҳаммал Али,
аз ҳамин арабҳо ва муҳоҷирони эронӣ халқи тоҷик ташаккул ёфт.

Ба ин иноят шукр мегӯем: охир, Муҳаммад Али аз дигар ҳамфи-
кронаш фарқе дорад, ки, ба ҳар ҳол, мавҷудияти халқи тоҷикро
эътироф кардааст! Ope, гӯё, эътироф намудааст! Эҳтимол, ӯ боз
умедвор бошад, ки ахди таърих ин эътирофи ӯро баҳои баланд
хоҳанд дод ва қадами ҷиддие дар муносибатҳои байни халқи узбе-
ку тоҷик хоҳанд донист.

Ҳамин тариқ, тасаввуроти Мухаммад Алй дар бораи таърих ва
мақоми халқҳои тоҷику ӯзбек дар Осиёи Миёна аксаран хилофи
воқеъият аст, бар акси он аст, ки дар воқеъ буд! Аз ҷумла, дар за-
мони истилои араб, дар садаи VII, туркҳо дар Моваруннаҳр зиёд
набуданду Мовароуннаҳр Туркистон ном надошт. (Дар ин бора ба
мақолаи ояндаи ин китоб муроҷиат кунед).

Чунин «фалсафаи таърих , ки Мухаммад Али, Маҳмадали

249
Маҳмудов, Людмила Салдадзе ва дигарон талқин мекунанд, ба
халқи узбек чй медиҳад? Ба назари мо, фақат чизе медиҳад, ки
имрӯз мо «ҳодисаҳои манфӣ меномем: ҳодисаҳои манфии ҷиддии
маънавию ахлоқие ба ҳосил меорад! Сохтакорй дар шарҳи таърих,
аз хама пештар, дар худи Ӯзбекистон, ба симои маънавию ахлоқии
мардум таъсири зарарноке боқй мегузорад. Боз гӯшгузор меоварем,
ки худшиносии иҷтимоъиву таърихии чанд наели ҷавонони узбек,
ҳофизаи таърихии онҳо мазмуни нодуруст ва, аксаран, бардурӯг
дорад. Ҷавонон дар бораи худ, дар бораи таърихи халку кишвари
худ тасаввури нодуруст дошта, дар асоси фаҳмиши дурӯғини
таърих муносибати имрӯзаи худро ба халқҳои дигар таъйин меку-
нанд. Бегумон, азбаски бунёди он тасаввурот дуруст нест, муноси-
бати онҳо ба дигар халқҳо низ нодуруст муайян мегардад.

Алҳақ, таърих дар баъзе мавридҳо таъйингари моҳияти
рафтори имрӯзаи мост. Агар гузаштаро ба дурустй, ба мазмуни
хақиқии вокеъии он бидонем, хатти ҳаракаги имрӯзиву ояндаи
худро дуруст муайян мекунем, вагарна аз эҳтимол дур нест, ки
по каҷ гузорем.

Афсӯс, ки по кач гузоштан бисер дида мешавад.

-5-

Муаллифони бисер асархои илмй, илмии оммабоб ва бадей,
мақолаҳои рӯзномаву маҷаллаҳои Ӯзбекистон, ҳатто, дар зарурта-
рин мавридҳо, аз истифодаи калимаи «тоҷик -у «тоҷикӣ худдорӣ
мекунанд: гӯё, забонашон ба «тоҷик гуфтан намегардад. Аз ҷумла
марҳум Саъдуллоҳ Кароматов дар романи «Реги тилло ки воқиа-
ҳои он дар замони мо ҷараён доранд, тоҷикони кӯҳистонро фақат
«кӯхистониён («тогли кишилар , «тоғлилар ) ва забони онҳоро
забони форсй номидааст («форс тилида сӯзлашади , саҳ. 193). Am-
mo, ҳангоме ки тӯйи онҳоро тасвир мекунад, мебинем, ки сурудхои
тӯйӣ ба забони тоҷикии имрӯзаанд. Забони тоҷикиро «форсй но-
мидани муаллиф на аз он сабаб аст, ки ягонагии забони форсию
тоҷикиро таъкид кардан мехохад, балки аз он сабаб аст, ки ба забои
наовардаани «тоҷик -ро бехтар медонад. Ё хамонро дар назар до-
рад, ки тоҷикон дар асл ӯзбек будаву баъдан форсиро қабул карда-
анд.

Ҳамин гуна ҳолате дар повести нависандаи маъруф Асқад Мух-
тор «Тангкӯчаҳои Бухоро (Тошканд, 1986) низ ба дид меояд. 1

1 С. Кароматов. Олтин кум. - Тошканд, 1980.

250
Қаҳрамони асар Файзуллоҳ Хоҷаев аст, ки пас аз инқилоб раиси
Шӯрои Комиссарони Халқии Ҷумхурияти Халқии Шуроии Бухоро
шуда, солҳои 1924-1937 чунин вазифаеро дар ҶШС Узбекистан
иҷро мекард. Дар повести Асқад Мухтор солҳои навҷавонии Фай-
зуллоҳ Хоҷаев бо баъзе воқиаҳои таърихии солҳои 1912-1914
алоқаманд тасвир ёфтааст.

Нависанда вазифаи душворе пеши худ гузоштааст: ҷустуҷӯии
идеал, печу тоби ҷустуҷӯҳои маънавию ахлоқии як навҷавони 16-18
соларо, ки баъд ходими намоёни ҷамъиятй ва сиёсии Узбекистон
шуд, нишон додан хостааст. Ба фикри мо, ин вазифаи ҷиддии эҷодй
ба эътибори тасвири психологй ба тарзе шавқангез иҷро гардида-
аст. Бо вуҷуди ин, бояд гуфт, ки дар повести «Тангкӯчаҳои Бухоро
ҳақиқати таърих пурраву мукаммал намудор намеояд.

Дар ин повеет чанд бор маорифпарвари бузурги тоҷик Аҳмади
Дониш, ки яке аз барҷастатарин фарзандони Бухорост, номбар ту-
да, фаъолияти ҷамъияти махфии «Тарбияи атфол , ки яке аз бунёд-
гузорони он устод Айнӣ — дигар фарзанди намоёни Бухоро буд,
тасвир ёфтааст. Маълум аст, ки ҷамъияти «Тарбияи атфол дар
таърихи халқи тоҷик ва маданияту маорифи он нақши калон бозида
буд. Баъзе аз аъзоёни ин ҷамъият асарҳое ба майдон оварданд, ки
ба ганҷинаи асосии адабиёти тоҷикии оғози асри XX дохиланд.
Ҳамаи воқиаҳои онвақтаи Бухоро сахт ҳамбастаи таърихи халқи
тоҷик мебошанд. Вале, аз чй сабаб бошад, ки ин ҳақиқат ба доираи
диққати муаллифи «Тангкӯчаҳои Бухоро надаромадааст.

Асқад Мухтор ёдрас мешавад, ки ҷамъияти «Тарбияи атфол
мактабҳои усули нав кушод, вале, гӯё, фаромӯш мекунад бигӯяд,
ки ҳамаи он мактабҳои пӯшидаву кушода мактаби тоҷики буданд.
Дар байни персонажҳои эпизодии повеет туркман, барлос, тотор,
афғон, эронӣ (форс) ва дигарон ҳастанд, ки нависанда мансубияти
милливу этникии онҳоро хар дафъа таъкид кардааст, вале калимаи
«тоҷик ё «тоҷикй дар ин қисса дучор намеояд. Гасаввуре пайдо
мешавад, ки дар Бухорои ибтидои садаи XX тоҷике намондааст!

Шояд, барои устувор кардани ин тасаввур бошад, нависанда
баъзе ҷузъиёт, номҳо ва истилоҳоту мафҳумҳоро каму беш дигар
карда, ба ӯзбекй наздик овардааст. Чунончи, мардуми Бухоро акса-
ран «гузар мегӯянд, муаллиф онро фақат «маҳалла номидааст,
номҳои тоҷикии «Бозори гӯза ва «Бозори қавола -ро «1 уза-бозор
ва «Қавола-бозор ба калам овардааст, «корӣ Дилкаш -ро «Дилкаш
корӣ , «ака-мулло -ро «мулла-ака , «тагой -ро «тога , «муллоба-
ча -ро «муллавача гуфтааст ва ҳоказо. Хуллас, гӯё, дар ҷузъиёту

251
реалияҳо ҳам миёни мардуми Бухоро ва, масалан, мардуми Тош-
канд, фарқе нест. Бегумон, ин ҳама «бедиққатӣ нисбат ба ҷузъиё-
ти назарногир кори нависандаро ба сохтакорй кашидааст.

Мо ақида дорем, ки қиссаи Асқад Мухтор на танҳо бо ин «май-
да-чуйдаҳо , балки бо тасвири вазъи умумӣ ҳам ҳақиқати таърихро
нопурра ифода менамояд.

Воқеъияти таърих дар асари бадей, кам ё беш, - ба кадом андо-
за, ки вайрон шавад, - барои падид овардани ҳақиқат, хусусан, ба-
рон таҳқиқи масъалаҳои муоширати байни миллатҳо зарар хоҳад
овард ва тамоюли ғоявии асарро суст, ақамияти ҷамъиятии онро
кам хоҳад кард.

Пайванди дӯстии халқҳои мо бо эхдироми якдигар, бо ҳаққония-
ту самимият, бо миннатдорӣ аз ҳамдигар устувор аст. Нияти нора-
во, назари яктарафаю рӯякӣ, «фаромӯшхотирй ва беэътиной, дар
қакқи баъзе падидаҳо хомӯш мондан, баъзе падидаҳои дигарро аз
будашон зиёдтар нишон додан ва монанди инҳо асарро аз қаққони-
ят дур мебарад. Ҳоло инҳо мониаи ҷиддие дар роҳи амиқбурди
тадқиқи шуури интернатсионалй ва масъалаҳои ҳозираи он дар
рохд диди наву ҳалли тоза мебошанд.

Мақсад аз нодида гирифтани нақшу мақоми халқҳои дигар ва
дороиҳои маънавии онҳо, мақсад аз чунин беэътиной дар бисёр
мавридҳо ҳамон аз худ кардани дороиҳои маънавии онҳост. Нави-
сандагону донишмандони Ӯзбекистон чандин бор кӯшишҳое ба кор
бурданд, ки барои шиори «беэътино бошу аз худ кун!» пояи наза-
рии замонӣ тайёр намоянд. Ба пиндошти мо, ин назария дар су-
ханҳои зерини академики АИ Ӯзбекистон X. Турсунов ҳам ифода
ёфтааст, ки мегӯяд: «Чун ба омӯзиши гузаштаи таърихй дахл меку-
нем, як тамоюли норавоеро бояд қайд кунем - баъзе ҷамъиятшино-
сон кӯшиш доранд, ки мероси таърихии маданияти халқҳои Осиёи
Миёнаро байни «курияқои (гурӯххои - М. Ш.) миллй тақсиму па-
роканда кунанд. Олимони замони қадим (яъне Форобй, Ибни Сино
ва Берунй - М. Ш.) ба ҳамаи ахди башар тааллуқ доранд, асарҳои
онҳо дороии ҳамаи халқҳост. Аз мо, олимони форматсияи сотсиа-
листй, оё лозим аст, ки ба шуури мардум унсурҳои зиддият дохил
кунем, он ҷо, ки масъалае нест, масъалаҳо сохта барорем? Ҳар чй
аз даст меояд, бояд кард, то ки халқҳои мамлакати моро муттаҳид
намоем, дар асарҳо анъанаҳои муборизаи якҷояи зидди истисмор-
гарон дар гузаштаи дур шарҳ ёбад ! 1

1 «Правда Востока , 1986, 24 дек.

252
Дар ҳаққонияти фикре, ки дар ҷумлаҳои охир баён шудааст, шакке
нест. Чунин фикр, ки «олимони замони қадим (ва аз худ илова меку-
нем, ки на танҳо олимони қадим - М.Ш.) ба ҳамаи ахди башар тааллуқ
доранд, низ шубҳае ба миён намеорад. Он ҳақиқат, ки бузургоне чун
Форобӣ, Ибни Сино, Берунй ба илму фарҳанги ҷаҳон тааллуқ доранд,
ба хама маълум аст. «Мантиқи сухани академики мӯҳтарам чунон
нерӯ дорад, ки аз он ҳақиқати маълум маъние кашидааст, ки ба куллй
хилофи маънии аслии он аст. Оре, Форобй, Ибни Сино, Берунй ва мо-
нанди инҳо шахсияти чаҳонй, бузургони ҷаҳоншумуланд, лекин
ҷаҳонватан набуданд! Ҳамаи чуннн бузургон ватан доштанд, хдр ка-
доме фарзанди қавмеву халқе буданд ва имрӯз мояи ифтихори милла-
те мебошанд. Аз ҷумла, халқи тоҷик бо номи Ибни Сино ва Берунй,
бо тамаддуни бузурги Бухорову Самарканд фахр мекунад. Ва фалса-
фафурӯшиҳои касоне чун X. Турсунов наметавонад мардуми тоҷикро
аз фарзандони бузургаш, аз хуқуқи ҳифзи мероси фарҳангии худ
маҳрум бикунад!

Хусусияти умумиэронй ва умумитуркй, ҷанбаи тоҷикиву ӯзбекӣ
ҳеч гоҳ ба алоҳидагӣ, дар ҳолати ҷудой аз якдигар ва бегонагй, инки-
шоф наёфтаанд. Онҳо ҳамеша дар амали мутақобил буданду ба якди-
гар нақш мегузоштанд. Чанд гоҳ аст, ки тоҷикону ӯзбекон дар як сар-
замин, гоҳ дар як деҳа, ки ба қисмҳои «миллй ҷудо нашудааст,
хампахдӯ зиндагй ба cap мебаранд ва дӯстии ин ду халқ дар хусуси-
ятҳои умумии маданияти маънавию моддии онҳо нақш бастааст. Аз
таърихи робитаи мутақобили адабиёти онҳо ҳам саҳифаҳои олиҷанобе
ёфта метавонем. Дар ин бобат дар асарҳои адабиётшиносон маводи
сершуморе гирд омадааст, вале, афсӯс, ки ҳанӯз аз ҷиҳати назарӣ
ҷамъбаст нашудааст. Дузабонии тоҷикиву ӯзбекӣ дар адабиёт кайҳо
боз ҷорӣ буда, хусусан, аз садаи X VII густариш ёфт. Умумияти сарна-
вишти таърихии ин ду халк, хусусан, дар оғози асри XX, бенггар дарк
гардид ва сабаб ин буд, ки хоҳиши баробар хизмат кардан ба хдр ду
халқ дар дили бисёр нависандагон то рафт қувват шрифт. Маҳз аз са-
баби ҳамбастагии таърихи ӯзбекону тоҷикон аст, ки, хусусан, дар
охирин давраҳои пеш аз Октябр як қисми мероси адабй дар миёни ҳар
ду миллат муштарак аст.

Таъкиди махсуси ин рӯйдоди шоёни таваҷҷуҳ барои устувории
минбаъдаи дӯстии халқҳои мо хизмат хоҳад кард. Мутаассифона,
баъзе муҳаққиқон инро ба назар намешранд ва фаромӯш мекунанд, ки
кӯшиши аз девор тарошидани сояи тоҷик ҳаргиз нишонаи меҳре нис-
бат ба халқи ӯзбек нахоҳад буд ва ба манфиатҳои халқи ӯзбек хизмат
нахоҳад кард!

253
-6-

Чандест, ки муҳаққиқон, чи дар Ӯзбекистон ва чи дар Тоҷики-
стон зарурати омӯхтани эҷодиёту чопи асарҳои баъзе нависандаго-
ни барҷастаи адабиёти оғози қарни XX ва солҳои бисту ей, аз ҷум-
ла Фитрат, Беҳбудӣ ва Чӯлпонро гӯшрас мекунанд. Ба назари мо,
ин хоҳиш комилан ҳаққонист. Дар қақиқат, шахсияти фавқулодаи
ин нависандагон ҳама мураккибиву зиддиятҳои замонро дар худ
акс додааст ва агар эҷодиёти онҳоро хамаҷониба ба тахдиқ орем,
мохзнгги аслии замонро амиқтар хоҳем фаҳмид. Пекин омӯзиши мо
бояд ҳатман амиқ, ҳаматарафа ва объективӣ бошад, то пеши роҳи
идеологизатсияро, ки то ин вакт чанд бор ба мушоҳида расида буд,
баста тавонад.

Чунончи, ҳангоме ки фаъолияти Абдуррауфи Фитратро таҳқиқ
мекунем, бояд ба чанд чиз эътибори махсус диҳем. Фитрат то
Инқилоби Октябр дар Бухоро, дар мухиги адабиёти тоҷикӣ ва
ҷунбиши маорифпарварони тоҷик, ҳамкадаму ҳамсафи Айнӣ, Мун-
зим, Ҳамдй ва дигарон ба воя расид, яке аз намояндагони пешбари
адабиёти тоҷикӣ шуд, ҳама насру назми худро ба тоҷикй навингг. Аз
чй бошад, ки баъзе муҳаққиқои инро «фаромӯш кардаанд. Онҳо дар
ин масъала мӯҳри хомӯшй ба лаби худ задаанд ва, дар сурате ки Фи-
трат ба ӯзбекӣ ҳанӯз чизе нанавишта буд, эҷодиёти ӯро ба адабиёти
ӯзбекй нисбат медиҳанд. Ва ҳол он ки то инқилоби.феврал Фитрат
аслан нависандаи дузабон набуд. Ин ҷо ran, ҳатто, дар дузабонй ҳам
нест. Гап дар он аст, ки асарҳои як адабиётро ба адабиёти дигаре
нисбат медиҳанд. Чунонки маълум аст, Фитрат пас аз инқилоб чан-
дин асари драмавй ба вуҷуд овард, ки хамаи онҳо, гайр аз намойиш-
номаи тоҷикии «Шӯриши Восеъ , ба забони ӯзбекй навишта шуда-
анд. Оё мо ҳак дорем, ки хамаи драмаҳои ӯзбекии ӯро ба адабиёти
тоҷик дохил намоем? Не, ҳақ надорем, зеро онҳо руйдоде дар ада-
биёти тоҷикӣ нестанд, барои театру тамошобини тоҷик навишта на-
шудаанд. Онҳо, шояд, ба тарзи объективй, барои инкишофи драма-
тургияи тоҷикй рол бозида бошанд, аз эҳтимол дур нест, ки ба ада-
биёти баъзе халқҳои дигар ҳам таъсире иҷро карда бошанд. Фақат ба
ин сабаб онҳоро ба адабиёти он халқҳо нисбат додан аз инсоф дур
мебуд. Аз ин пост, ки ба ақидаи мо, нисбат ба асарҳои тоҷикии Фит-
рат, ки пеш ва баъд аз инқилоб навиштааст, низ чунин рафтор кардан
лозим аст: онҳоро асосан ба адабиёти тоҷикй бояд нисбат диҳем.
Ammo чун аз қиссаи Фитрат «Қиёмат ё баъзе асарҳои С. Айнй, ки ба
ду забои навишта шудаанд, сухан меронем, масъала ранги дигар ме-
гирад: инҳо ба ҳар ду адабиёт баробар тааллуқ доранд!

254
Ҳар гоҳ ки аз Абдуррауфи Фитрат сухан меравад, боз як масъа-
лаи дигарро ба назар бояд гирифт. Фитрат солҳои бист яке аз сар-
варони пантуркизми ӯзбекй буд. Он вақтҳо, ки комиссари маорифи
Ҷумхурии Халқии Шӯроии Бухоро шуд, бо сарварии Файзуллоҳи
Хоҷа мактабҳоро аз тоҷикй ба ӯзбекй гузаронд, дар комиссариат
барои ҳар дафъаи тоҷикй ran задани мардуми Бухоро 5 сӯм дарима
ҷорй намуд. Дар Самарканд низ он вақтҳо аҳвол ҳамин буд. Ин як
чузъи сиёсати зӯроварии ӯзбеконидани аҳолии тоҷик буд, ки, дар
натиҷа, масалан, дар Самарканд, соли 1920, тоҷикон 65.824 нафар
бошанд, соли 1926 шумораи онҳо ба 10.70 нафар фуромад («За пар-
тию , 1929, № 1-2), дар шаҳри Бухоро ҳамагй 8.646 нафарро таш-
кил дод (ва бештари ин 8.646 тан ҳам яхудиён буданд, ки худро
тоҷик нависонданд).

Баъдтар Абдуррауфи Фитрат аз ақидаҳои миллатгаройи худ даст
кашида, дар охири солҳои бист боз ба забону адабиёти тоҷикй бар-
гашта, ба маорифу маданияти тоҷикон хидмат кард, аз ҷумла тан-
зими алифбои лотинии тоҷикй ва асоси қоидаҳои имлои имрӯзаи
мо ба ӯ тааллуқ дорад. Вале фаъолияти пештараи пантуркистии ӯ
ба халқи тоҷик, инчунин, ба худи халқи ӯзбек, пеш аз ҳама, ба
худшиносии иҷтимоъиву таърихй ва ташаккули худогоҳии миллии
онҳо, бисёр зарар овард. Ин зарар ҳанӯз бартараф нашудааст.

Ҳангоме ки ҳаёту эҷодиёти Фитратро ба таҳқиц мегирем, ин
ҳамаро аз чаиш дур гузоштан мумкин нест. На тащо ин, балки
баъзе чизҳои дигарро ҳам бояд ба эътибор гирем. Вақте расида-
аст, ки моҳияти бисёр воқиаҳои он замонро бо навназарӣ равшан
намоем ва айни ҳақиқатро гӯем!

Шак нест, ки ҳамаи зиддияту ихтилофоти эҷодиёту фаъолияти
баъзе шахсиятҳои барҷаста ва мардони таърих, масалан, Фитратро
амиқан падид оварем ва нишон диҳем, ин кори мо ҳаргиз боиси кам
дидани аҳамияти онҳо дар инкишофи маданият нахоҳад гардид,
баръакс, барои пурратар намоён шудани ҳақиқати объективӣ му-
соидат хоҳад кард. Ва ҳол он ки амиқан падидории ҳақиқати объек-
тивй барои мустаҳкамии дӯстии халқҳои мо хидмат мекунад.

Имрӯз, дар ҷамъияти мо, зарурате пеш омадааст, кй ба ҳақиқати
таърих амиқтар cap фурӯ барем, мураккабтарин ҷиҳатҳои устуво-
рии дӯстиву ягонагии халқҳои худро намудор оварем. Дар ҳалли
бисёр масъалаҳо тафаккури нав ва биниши амиқрави объективӣ

‘Дар ин бора ниг.: журн. «За партию , 1929, № 1-2 ва газ. «Тоҷикистони
сурх , 1930, 1 сент.

255
зарур аст, то мазмуни фалсафии худшиносии иҷтимоъиву таърихй
мувофиқи замон нав шавад, ин худогоҳй аз баъзе тасаввуроти но-
дуруст тоза гардад, ба ҳақиқати таърих, то ҳадци им кон, наздик
равад. Бозсозиву беҳсозй бояд ҳаёти маънавии моро пурвусъат гар-
донад ва амиқ фаро тирад.

Баҳсҳои кӯҳнаи бемаънй, ки зарари бисер овардаанд, бояд цатъ
гарданд, то ки ба зиндагии имрузаи мо халал нарасонанд. Баъзе
ихтилофоти назар ва унсурҳои носолими муносибатҳои дутара-
фаро ба ёд овардан зарур шавад ҳам, он бояд дар роҳи амиқрафти
назари объективӣ хизмат кунад, ба софкории ахлоқии ҷамъият ва
солимии он ёрмандй намояд. Барой ин, албатта, ҷасорати
шаҳрвандӣ лозим аст, ҳақгӯйиву кушодадилии илмй, бадей ва ин-
сонй зарур аст. Алҳақ, «дурустиҳо асоси ошноист!»

М. Махмудов дар мактуби саркушодаи худ дар боби мақолаи
профессор М. Ваҳҳобов «Бар хилофи қақиқати таърих сухан рон-
да, чанд бор солҳои гузаштаро ба ёд овардааст, аз ҷумла, ёдовар
шудааст, ки М. Ваҳҳобов «пештар хам ба бисёр адибону олимони
боистеъдод сахт часпида буд (М. Маҳмудов ақида дорад, ки имрӯз
худаш ҳам ба қатори ҳамон боистеьдодҳо медарояд). Баъд ӯ Ойбек
ва Иброҳим Мӯъминовро номбар намудааст, ки дар вақташ М.
Ваҳҳобов онҳоро танқид карда буд. Вале М. Махмудов сухане аз он
намегӯяд, ки он гоҳ ҳам баъзе фикрҳои М. Ваҳҳобов дуруст буд, аз
ин рӯ, олими барҷастаи тоҷик академик Абдулғанӣ Мирзоев ҳам
таъкид карда буд, ки дар романи Ойбек «Навой образи Биной сахт
вайрон тасвир шудааст. Афсӯс, ки ин танқиди А. Мирзоев ва М.
Ваҳқобов барои М. Махмудов сабақ нашудааст. М. Махмудов аз
гузашта сухан ронда, мақолаҳои пештараи М. Ваҳҳобовро ба ёд
оварда, ба тоҷик будани ӯ ишоракунон хитоб кардааст: «Адабиёти
ӯзбек, таърихи ӯзбек, халқи узбек ба олими мазкур чй бадие карда-
аст?»

Ҳай-ҳай, рафик, Махмудов ва Мах^нудовҳо, андак андеша ку-
нед! Он рафтору гуфтори шумо, ки мо дар ин мақола як-як ди-
дем, айни бадӣ, айни зиштии иҷтимоъист, ки онро решакан
кардан даркор аст! Медонем, ки ин зиштй на аз халқи узбек,
балки аз фарзандони нохалафи у, чун шумо, зоҳир гардидааст.
Мо бар зидди музахрафоти шумо мубориза мекунем ва ин кори
мо ҳаргиз талошу пархош ба мукрбили халқи узбек ё адабиёту
санъати у нест! Байни шумову халқи узбек фарқ аз замин то
осмон аст! Шумо на ифодагари андешаи миллии мардуми узбек,
балки гумроҳкунандаи халқи худ ҳастед, ба халқи худ азамат-

256
талабии милли ва шовинизм омӯхтан мехоҳед. Бино бар ин, аз
рӯйи шумо ниқоб даридан кори савоб аст!

Мо итминон дорем, ки ба таҳрифи ҳақиқати таърих, ба як олим ё
нависандаи ӯзбек эрод гирифтан ва бо ӯ баҳсе кушоданро бадқас-
дие нисбат ба «адабиёти ӯзбек, таърихи ӯзбек, халқи ӯзбек тавҷеҳ
кунанд, агар нарм гӯем, инро ниҳояти каҷфаҳмй ва ё кӯшиши
каҷэзоқй метавон донисту бас!

Ҳеч кас, аз ҷумла, муаллифи ин сатрҳо, замонату кафолате на-
дорад, ки ба сахду хато ва ё фахмиши нопурра роҳ нахоҳад дод.
Муколамаву мубодилаи дутарафаю чандтарафаи афкор ҳақиқатро
ошкор метавонад овард. Халқҳои мо дар борам худ ва дирӯзу
имрӯзи худ, дар бораи якдигар ва пахдӯҳои гуногуни муносибата-
шон дар замонҳои гуногун бояд ҳақиқатро донанд ва дониста қадам
гузоранд. Онҳо ҳар неку бадеро, ки дар таърихи муштаракамон буд
ё имрӯз ҳаст, бояд бидонанд. Бояд худро бишиносанд, то ки ҳақро
бидонанд ва муносибатҳои байни якдигарро аз рӯйи ҳаққоният су-
рат бидиқанд.

Адабиёти ҳақиқй ба ин кор мусоъидат мекунад. Барои ин, ки
адабиёт ин вазифаро бо сарбаландй иҷро кунад, таҳқиқоти амиқи
илмӣ ва бадей лозиманд, мубоҳисаҳое, ки барои баргузори онҳо ба
хубй омодагй дида бошем, барои ҳусни тафохуму эҳтироми якди-
гар тайёр будан заруранд. Аз ҷумла, бо камоли бовар метавон гуфт,
ки дар бораи инкишофи жанри таърихй дар адабиёти тоҷикй ва
ӯзбекй мубо.уисаи шавқангезе баргузор кардан мумкин аст. Агар
чунин мубоҳиса дар савияи баланди илмй сурат ёбад, барои худ-
шиносии таърихии халқҳои мо аз аҳамият холй нахоҳад буд. Ва ҳол
он ки қадаме ба сӯйи худшиносии таърихй қадаме ба сӯйи ҳақши-
носист, ки боиси донистани мақому мавқеъи худ ва қадри якдигар
хохдд гашт. Пас, месазад, ки дар ин роҳ бишитобем.

Он дам, ки дил ба ишқ диҳӣ, хуш даме бувад.

Дар кори хайр хоҷати ҳеч истихора нест.

1990.

257
АГАР БА ТАРОЗУИ ИНСОФ БИСАИҶЕМ

-1-

12 январи соли 1991 дар рӯзномаи навтаъсиси «Халқ сӯзи , ки
нашрияи Шӯрои Олии ҶШС Ӯзбекистон аст, як эссеи калони Аб-
дуқаҳҳор Иброҳимов чоп шуд, ки «Ман БухороямЫ ном дорад.
Сарлавҳаи дувуми эссе «Алам дар нӯги калам аст. Муаллиф Бухо-
рои бостониро ба забои оварда, нақлро то охир аз забони шахр да-
вом дода, дардҳои кӯҳнаву нави онро баён намудааст. Баъзе
дардҳои иҷтимоъии Бухорои имрӯза ҳақконй баён шудаанд ва ху-
лоса аз ҳама арзи ҳол ин аст: «Ба хавлие, ки соҳибаш кӯчида рафта
бошад, монанд кастам . Ин ташбеҳ, дар ҳақиқат, коли зори Бухо-
рои кунуниро нағз ифода мекунад.

Афсӯс, ки муаллиф дар бисёри мавридко сабабкои асосии ба
коли фано афтодани ин шакри номдорро, ки дирӯзак аз ободтарин
шакркои ҷакони ислом буд, нагуфтаасту холисона наҷустааст.
Баръакс, ба таърихи қадимии Бухоро бо бадгаразии забткорй нига-
риста, кама шукӯку шавкати фаркангии онро ба халқи худ нисбат
додааст. Гӯё, тамоми таърихи Бухоро ва дастовардкои ҷахоншуму-
ли фарзандони он ба куллй максули дахои халқкои турк буда,
имрӯз ба халқи ӯзбек тааллуқ дорад. Ба ақидаи муаллиф, катто
Акмади Донишу Садриддини Айнй ӯзбеканд, зеро, масалан, Акма-
ди Дониш «ба форсй асар навишта бошад хам, бо фаъолияти худ
барои равнақу истиқлоли яке аз давлаткои ӯзбекӣ, ки номи маро
(Бухороро - М. Ш.) доранд, ҷон сӯзондааст ва «дар асаркои худ
гаштаву баргашта «мо - ӯзбекон гӯён худро таъкид мекунад .

Ва кол он ки Акмади Дониш, чун гоко «мо, ӯзбекон мегуфт,
мансубияти миллии куду мардуми Бухороро ба назар надошт, бал-

'Ин мақола соли 1990 дар шумораи 9-и маҷаллаи «Дружба народов
(Маскав) бо сарлавхаи «Будем искать истину вместе чоп шуда буд.
Дар он шумораи «Дружба народов ҷавобе ба ин мақола бо сарлавхаи
«Чего мы не поделили?» низ чоп шуда буд, ки ба қалами Ҳамид Исмои-
лов тааллуқ дорад. А. Собиров А. Белов ва М. Ҳоҷимуҳаммадов низ
ҷавобе бо сарлавхаи «Почему мы не можем договориться между со-
бой?» навиштанд, ки дар маҷаллаи «Звезда Востока (1994, № 11) дар
Тошканд ба табъ расид. Мазмуни ин ду ҷавоб аз сарлавхаи онко маълум
аст: ҷавобгӯйхо, асосан, ба ин мазмун сухан рондаанд, ки чй лозим аст,
ки аз якдигар гиребонгир бошем ва бо хам бакс бикунем? (Макола андак
вироиш ва такмил дода шуд).

258
ки аз бенизомии турконаи овони манғитиён киноя мекард, ба без-
абтиву беназмии кордорони ӯзбек ишора менамуд. Ӯ худу халқи
худро ҳаргиз узбек нагуфтааст, балки аз сабаби он, ки мардум ба
бесару сомонии иҷтимоъиву сиёсии ӯзбекй гирифтор мондаанд,
мардумро сифатҳои узбеки нисбат додааст.

Абдуқаҳҳор Иброҳимов мегӯяд, ки соли 1972, дар зарфи 42 рӯз,
дар Бухоро зиндагй карда, онро қамаҷониба омӯхта буд. Вале мо
дар ҳайратем, ки ӯ дар ин муддат, гӯё, харгиз пай набурдааст, ки
мардуми Бухорову он вйлоят қариб хама (ба гуфти мардумшиносо-
ни Ленинград, 80 фоизи аҳолй) тоҷиканду аз қадим авлоди тоҷикон
буданд, имрӯз қам ба тоҷикй ҳарф мезананд. А. Иброхимов инро
заррае «пай набурдааст ва дар эссеи калони ӯ, ки як сақифаи
рӯзномаро фаро мегирад, боре ҳам калимаи «тоҷик зикр нашуда-
аст. Ҳама ҳастии Бухоро ба номи турку ӯзбек зикр гардидааст, хама
Осиёи Миёна, аз кадим то имрӯз, фақат Туркистон ном гирифтааст
ва муаллиф аз дигар номҳои таърихии ин сарзамин тамоман даст
кашидааст!

Эссеи А. Иброҳимов аз ин ҷихат ҳаммазмуни романи Махма-
далй Махмудов «Қуллаҳои ҷовид (1981) аст. Яке аз фикрҳои асо-
сии романи М. Махмудов ин буд. ки дар бораи Бухоро ва кишвари
Туркистони қарни ХГХ гуфтааст:

«Ин сарзамин, ин кишвар ба ӯзбекон тааплуқ дорад! «Ҳама аз
они ӯзбекон аст!»1

Ғояи асосии асари А. Иброҳимов низ ҳамин фикри хамагирист!

Иброҳимов таъкид менамояд, ки дар асри XVII дар Бухоро 250
Мадраса, 390 масҷид, қариб 500 корвонсарой, 350 хавз мавҷуд буду
ин аз дараҷаи баланди маданияти шаҳр гувОхӣ медиҳад. Сабаби
чунин ободонй, ба қавли А. Иброҳимов, ин будааст, ки чуноне ки
аз забони Бухоро мегӯяд, «умуман, ба сардорони давлати туркй (ба
халқам хам, албатта) иморат сохта завқ бурдан аз азал хос буд . Аз
ин рӯ, А. Иброхимов Манори Калони Бухороро «Манораи Арслон-
хон, яъне, «Ката-минора номидааст, ки на ба воқеъияти таърих, на
ба тасаввуроти халку на номи хапқии он хеч мувофиқ меояд!

Чуноне ки аз таърих маълум аст, баръакс, хонҳову бекҳои турк
бо ҷангҳо, бо юришҳову хамлахои доимй мамлакатро хароб мена-
муданд, заминҳои киштро ба чарогоҳ табдил медоданд, он чиро, ки
халқи маҳаллии муқимй сохта буд, вайрон мекарданд. Дар қарни 19
чун дар баъзе нохияҳо тоҷикон забони ӯзбекро пазируфтанду

' «Шарқ юлдузи , 1981, № 10.-С. 71.

259
«узбек шуданд , дар байни ин навӯзбекон хислати «иморат карда
завқ бурдан пайдо шуд, ки имрӯз дар миёни мардуми ӯзбек бисер
дида мешавад. Аммо дар асрхои пештар мардуми турку ӯзбек беш-
тар аз ороиши хайма ҳаловат мебурданду бас. Фақат баъзе аз
ҳукуматдорони турк, агар давраи хукмрониашон тӯл кашида бо-
шад, барои сохтани мадрасае ё корвонсарое аз пулҳои ғорати анда-
ке медоданд.

А Иброҳимов, аз забони Бухоро, дар бораи хону султонҳои турк
гуфтааст: «Дар таърихи даҳ асри охир шоҳид ҳастам, ки ягон хук-
мдорам дар даруни Аркам рӯйи ҷогаҳи нарм ба болишти пари ку
cap гузошта, монанди фукарои одй ё ки чун амалдоре ба тинҷи ва-
фот накардааст. Ҳама хукмдоронам берун аз ман ё ба аҷали худ

вафот ёфтаанд ё ки дар ҷангу ҷадалхо шахид шудаанд .

Барои А. Иброҳимов фарқ надорад, ки он «ҷангу ҷадалҳо чи
ҷангҳое буданд! Ҳамлаҳои ваҳшиёнаи кӯчиҳо, юришҳои феодали,
аз дами шамшер гузаронидани мардуми шаҳрҳову деҳаҳо бошад
ҳам, боке нест, ҷанг бошад - шуд! А. Иброҳимов хону султонҳои
турки ҷангҷӯ ва далериву нотарсии онҳоро мадху сано мегуяд.

Вай бо афсӯсу дареғ гаштаву баргашта таъкид кардааст, ки Фай-
зуллоҳ Хоҷаев - раиси Шӯрои нозирони Ҷумҳурияти Халқии
Шӯроии Бухоро ва Ҷумхурияти Шӯроии Сотсиалистии Узбекистан
«ҳама Туркистонро як кардан ва «як давлати бузурги баадолат
сохтан мехост. «Туркистонеро, ки ба қисмҳо ҷудо шудааст, мут-
таҳид намуда, нияти ҷумхурияти ягонаи Туркистон, ҳатго заоони
ягонаи умумитуркистонй ба вуҷуд овардан дошт, аммо нагузош-
танд, ки ӯ ба ин мақсадқо расад. А. Иброҳимов парвое аз ин надо-
рад, ки гояҳои азаматҷӯйиву бузургдавлатии Ф. Хоҷаев дар солҳои
бист бар зидди халқи тоҷик равона шуда буд, боиси поймол шуда-
ни ҳуқуқи мардуми тоҷик, сабабгори ноинсофиҳои гушношуниде
дар ҳаққи ин халқи қадимй ва таҳҷойии сарзамини фарохдомани
Бухорову Самарканд, балки хама Мовароуннаҳру Хуросон, гардида
буд. А. Иброҳимов аз ин парвое надорад. Ӯ дар дил орзӯе мепарва-
рад, ки он ғояҳои Ф. Хоҷаев имрӯз аз нав зинда шаванд!

-2-

Бузургтарошиву манмании миллии туркона, ба халқи худ нисбат
додани кулли таърихи гузаштаву ҳозира аз куҷо пайдо шуд ва чи
максадҳое дорад?

Бояд гӯем, ки чунин даъвоҳои госибона таърихчае дорад, ки
чанд асрро фаро мегирад. Ин даъвоҳо ҳар сари чанд гоҳ, аз як

260
гӯшаи минтақаи бузурге арзи вуҷуд мекунанд. Як чашмаи он аз
Туркияи Усмонӣ ҷӯш зада буд. Он вақтҳо, ки Туркияи усмонй им-
пиротурии бузурге буду султонҳои Туркия халифаи ислом ҳисоб
мешуданд, чунин ҳавобаландиву манмании миллатгарой ва
дагдағаи кишваркушой хеле боло гирифт. Пас аз он ки импироту-
рии Туркия ганаззул ёфту пора шуд, алами аз даст рафтани имко-
ноти ҷаҳонгирй ҳисси миллиро баландтар ва даъвоҳоро зиёдтар
кард.

Туркшинос А. Самойлович, ки дар давоми чандин сол ҳама мат-
буоти халқҳои гуркро аз назар гузаронида, мазмунашро мухтасаран
баён мекард, аз ҷумла дар рӯзномаи Истонбул «Турк юрди («Ки-
швари туркҳо ) чунин даъвоҳоро бисёр дидааст. Яке аз онҳо ин
аст: «Ҳукмрони ҳама коинот намояндагони ду миллат: туркҳо ва
олмониҳо буданд; аз Тунис дар Африқо то Яман, Эрон, Ҳиндустон,
Хитой, Қирим. Афганистан, Балуҷистон, Бухоро дар Шарқ ва
Шарқи Дур, ки қариб ними дунёро ташкил менамояд, дар давоми
чандин аср мардумоне аз халқи турки пурзӯру наҷиб ҳукмрон бу-
данд

А. Самойлович қайд мекунад, ки дар Туркияи Усмонй «назари-
яи «тӯронияти халқҳои қадимии Осиёи Хурд пайдо шуда буд ва
«тӯроният — «туронизм , яъне, гӯё, аслан тӯронию турк буданро
ба бисёр халққои дигар, аз ҷумла, ба халқҳои соминажоди Осиёи
Наздик нисбат медоданд. Ба гуфти А. Самойлович, «ғайриобъек-
тивӣ ва бадғаразона будани идора ва баъзе кормандон (-и «Турк
юрди - М. Ш.) чунин ифода меёбад, ки шумораи аҳолии туркро
дар рӯйи замин батамом беасос хеле зиёд нишон медиҳанд, давлати
хонияи Бухороро давлати туркҳо ҳисоб мекунанд («халқи ҳамон
комилан турк ӯғли турк ӯлан Бухорои Шариф ) ...

Туркҳо Бухороро бо ҳамаи таърихаш, бо ҳамаи дороиҳои бена-
зири фарҳангиаш му гааллиқ ба туркҳо эълон карданд ва, пеш аз
хама, Ибни Синоро «турк ӯғли ӯлан турк гуфтанд. Ҳамаи тамад-
дунҳои Шарқи бостон, ҳама бузургони Шарқ моли туркҳо ва мояи
ифтихори онҳо дониста шуд. Аз ҷумла Зардуштро, ки ба ривояти
зардуштиён, аслаш аз Озарбойҷон буд, низ турк ба шумор овар-
данд. Он гоҳ Эраҷ Мирзо як шеър гуфт, ки Зардушт пайғамбар бу-
ду агар пайғамбар турк бошад, шояд Худо ҳам турк аст?!

'А. Самойлович. Мусульманская периодическая печать//«Мир ислама ,
1913, №4.-С. 635.

2 Ҳамон мақола, саҳ. 633.

261
Дар қаламрави Иттиқоди Шӯравй ҳам, пас аз инқилоб, раванди
худшиносии миллӣ суръат ёфта, дар баъзе мавридҳо ифтихори
миллй ба рангҳои норавое падид омад. Чунончи, дар байни пеш-
воёни халқҳои туркнажоди шӯравӣ кӯшишҳое пайдо шуд, ки
таъриху дороиҳои маънавии халқҳои ҳамсояро ба халқи худ нисбат
медоданд, ба халқҳои дигар бо ҳавобаландй менигаристанд, дар
пеши дигарон ба худситоии миллй мепардохтанд. Қаҳрамони
Итгиҳоди Шӯравй, академики Академияи илмҳои Озарбойҷон 3.
М. Бунёдов боре дар бораи баъзе олимони озарӣ гуфта буд: «Ху-
доё, Худовандо, ин муҳаққиқони ношуди мо ба чй дараҷаҳои
«шоҳкорй расиданд! Гапҳое мегӯянд, ки ақл қабул намекунад.
Ҳатто, гуфтанд, ки Нӯҳ ҳам озарбойҷонй буд! Чунин мутахассисо-
ни бехунар рӯйи кор омаданд, ки исроркорона пайдоиши
озарбойҷониҳоро ба шумериҳо, массагетҳо, сакоиҳо бурда мерасо-
ниданд, албаниҳои Қафқозро низ турк мешумориданд. Барои
«асоснок кардани ин найрангҳо навиштаҳои эпиграфӣ
(навиштаҳои қадимии рӯйи санг, рӯйи асбоби филиззй ва ғайра -
М. Ш.) сохта мебароварданд, аз одитарин қоидах,ои палеография
(навишташиносй - М. Ш.) чашм мепӯшиданд. Этимология (ваҷҳи
тасмия, сабаби номгузорӣ - М. Ш.) по бар ҳаво дорад!»1

Ҳамаи инҳо ифтихори миллй ном дошг, барои афзудани шаъну
шарафи халқи худ карда мешуд, гӯё, амали халқдӯстонаву ваган-
парваронае буд, вале ифтихори сохтае буда, аз ҳама пеш, ба халқи
худ зарар меовард, худшиносии таърихиву худогоҳии миллии ӯро
ба роҳи хато медаровард.

Чунин ҳодисах,о дар минтақаи мо - дар Осиёи Миёна ҳам бисёр
рӯй додаанд. Миллатгароии ӯзбекии солҳои бист ба вайрон карда-
ни таърих ва шарҳи худхоҳонаи он, ба ноинсофӣ дар ҳаққи халқи
тоҷик асос ёфта буд: барои ин ки халқи худро бузургтару қадимтар
нишон диҳанд, мавҷудияти халқи тоҷикро инкор карданд! Мақсад
аз инкори ҳастии халқи тоҷик дар гузаштаву ҳозир ин буд, ки
таърихи ӯ, ҳама дороиҳои маънавию фарҳангии ӯро ба халқи худ
нисбат диҳанд, то ки ифтихори миллии халқи худро то ҳадди им-
кон баланд бардоранд ва, ба ин тарз, барои ба арсаи таърих оварда-
ни «Туркистони Бузург замина ҳозир намоянд. Ин аст, ки ангезаи
аслии миллатгароии солҳои бист ниятҳои калони сиёсй буд. Лозим
буд, ки «Туркистони Бузург ё «Ӯзбекистони Бузург таъриху боз-
мондаҳои таърихии бузург дошта бошад!

1 3. М. Бунятов. Молчать не приучен//«Огонёк , 1988, № 45. - С. 24.

262
Ҳамон даъвоқое, ки зодаи азаматталабиву бузургдавлатистанд,
солҳои сиву чил густариш ёфт, имрӯз ҳар чӣ бештар ба гӯш мера-
санд, ки эссеи А Иброҳимов фақат намунае аз онҳост. Афсӯс, ки
ин навъ падидаҳо ҳоло кам нестанд ва гоҳ аз олимоне, гоқ аз нави-
сандагоне, гоҳ аз рӯзноманигороне ва ғайра зоҳир мешаванд!

Ин зухурот рангҳои гуногун дорад. Баъзан аз «майда-чуйдаҳое
иборат аст, ки, гӯё назарногиранд. Чунончи, номи таърихии шаҳру
деҳаҳо ба тарзи нав эзоҳ дода мешавад, ки, гӯё, дар асл, туркиву
ӯзбекӣ будаанд. Масалан, мегӯянд, ки номи Тошканд - дар асл аз
Чоч ё Шоши қадимй нест, балки аз Тошқӯрғон аст, лекин ҳеч фик-
ре ба сарашон намеояд, ки агар аз Тошқӯрғон бошад, рафта-рафта
шакли «Тошканд -ро шрифта наметавонист. Ин як эзоҳи авомонаи
дур аз илм асту дар этимологияи халқӣ (шарҳи халқии номҳо)
ҷойиз бошад ҳам, дар шарху эзоҳи илмӣ ва илмии оммафахм афв-
нопазир аст. Дар ҳақикати \ол, Тошканд аз Чочу Шош омадааст, ки
иоми кадимии он аст.

Эзоқи номи Бухоро қам дар эссеи мазкури А. Иброҳимов аз
ҷумлаи чунин шарххои авомона, хилофи илм ва сарчашмаҳои ил-
мист. Ба қавли ӯ, гӯё, азбаски охирин қисмҳои оби Зарафшон ба per
расида буғу бухор мешавад, шаҳрро Буг-ора номидаанд, ки ба
ӯзбекй «дар байни буг гуфтан аст. Ҳар кй аз манбаъҳои илмӣ ан-
даке хабар дорад, медонад, ки чунин ба ном «этимологияи халқй
маҳсули шуури примитив аст. Дар асл, ба гувохии луғатномаҳои
мӯътабар, Бухоро ҳамрешаи калимаи санскритии вихор буда,
маънояш дайр, маъбад, ибодатгоҳ, мацозан, макони илму дониш
аст, чуйки дар аҳди бостон ибодатгоҳ макони илму фарҳанг буда-
аст. Дар ҳақиқат, Бухоро чун макони илму дониш шӯҳрат дошт. Ва
машхур аст, ки Мавлоно Ҷалолиддини Румй гуфтааст:

Он Бухоро маъдани дониш бувад,

Пас бухороист, ҳар к-оташ бувад.

Афсӯс, ки А. Иброхимов аз сарчашмахои илмй бехабар будааст,
ё қасдан аз онҳо қатъи назар кардааст!

Ҳамин тарик, А. Иброхимов, Мухаммад Алй ва бисёр дигарон
исрор доранд, ки Самарканд дар асл Семизкенд буда, бино бар
ин, шаҳри туркон аст. Ва ҳол он ки номи Семизкенд аз замони
таълифи асари Махмуди Қошғарй «Девону лугот-ут-турк (асри
XI) маълум аст, аммо калимаи Самарканд зиёда аз хазор сол пеш-
тар аз он пайдо туда буд. Дар асл, Семизкенд номи туркии Са-
марканд аст, на номи аслии таърихии он!

263
Чунин «ҷугрофияи таърихй ва «этимологиям халқй , ки холо
дар навиштахои мутахассисону адибон ва рӯзноманигорони
ҷумҳурияти хамсояи мо хеле зиёд дида мешавад, аз он майда-
чуйдаҳоест, ки бояд монанди чакраи об, кам-кам чакидаву амали
калонеро иҷро кунанд.

Вале даъвохо аз ин «майда-чуйда -хо аксаран хеле калонанду
камаш, тамоми Осиёи Миёна ва ҳамаи таърихи онро фаро гирифта-
нианд.

Яке аз ин даъвохо он аст, ки Тӯрон, турк ва Туркистон-ро аз як
реша медонанд: гӯё, маънои Тӯрон кишвари туркҳо будааст. Ин
тасаввур, ки, хусусан, Мухаммад Алй дар эссеи «Худро битное!»
ба тафеил баён кардааст, тамоман галат аст. Ба номи Турон
даштҳои бузурги байни Олтою Волгаро мегуфтанд ва дар он ҷо
турҳои эронинажоди кӯчй зист доштанд, ки дар қадимтарин
қисмҳои «Авасто — Ясно ва Ҳот (ҳазораи 11 пеш аз мелод) зикр
шудаанд, ки он вақтхо туркҳо ба ҳудуди ин сарзамин ханӯз наздик
нарасида буданд. Онҳое, ки Тӯрон-ро бо турк хамрешаву
алоқаманд медонанд, аз таърих хабар надоранд ё бо бадгарази аз
ҳақиқати таърих чашм мепӯшанд. Аз ин рӯ, тахрифи таърих аст, ки
Мухаммад Алй гуфтааст, ки дар «Эронзамин ва Гӯронзамин... би-
но ба номаш, дар асл, форсҳо ва туркҳо истиқомат кардаанд . Ва
илова намудааст: «Дар Турон ва ё, ба ибораи дигар, дар Туркистон,
туркҳо зиндагй карда омадаанд .

Аз ин шаф-шафхо шафтолу хамин аст, ки гӯё Мовароуннаҳр аз
кадим Туркистон ном дошту дар он туркҳо зиндагй мекарданд.
Мухаммад Алй басо ошкоро гуфтааст: «Ба замине, ки мо зиндагй
мекардем (яъне, дар Мовароуннаҳр - М. Ш.), чун вакилони каби-
лаи той омаданд, дар ҳоле, ки бояд забони араби ривоҷ меёфт, дар
Туркистон форей ба нуфуз соҳиб шуд .

Чунонки мебинем, нависанда сарзамини Мовароуннахри овони
истилои арабро «замине, ки мо (яъне, туркҳо — М. Ш.) зиндагй ме-
кардем — «биз яшаган замин номидааст, Туркистон донистааст.
Ва ҳол он ки ин тасаввур галат аст. Он гоҳ Мовароуннахр Турки-
стон ном надошту дар ин ҷо туркҳо зист надоштанд!

Абдуқаҳҳор Иброҳимов дар дигар мақолае, ки «Таърихи дуруст
- тарбияи дуруст ном дорад5, ҳаққонй гуфтааст, ки «дар вақтҳои
охир... дар китобҳои таърих номҳое, ки дар замони руй додани 1

1 «£ш ленинчи , 1988, 30-31 авг.

2 «Ёш ленинчи , 1991,3 апр.

264
воқиаҳо буданд, кор фармуда намешаванд, балки номҳои хоси дав-
раи хозира ба кор мераванд . А. Иброҳимов ба ин зид баромадааст
ва ҳак ба ҷониби ӯст, лекин худаш ҳам дар ин мақола хилофи
таърих Мовароуннаҳрро аз қадим то имрӯз фақат Туркистон номи-
дааст ва исрор дорад. ки имрӯз ҳам «Ҷумҳуриятҳои Осиёи Миёна
ва Қазоқистон гуфтан нодуруст аст, Туркистон гуфтан ҳақиқат
аст . Ин худ як таҳрифи таърих, кӯшише дар роҳи нишон додани
таърих дар оинаи каҷнамои туркист. Муаллиф як нодақиқиро дар
эзохи таърих бо як таҳрифи таърих «ислоҳ кардан хостааст.

Чунин тасаввуроту талқинот, ки, гӯё, Мовароуннаҳр аз қадим
бошишгоҳи туркҳо буду Туркистон ном дошт, қатъан ба он чӣ илм
мегӯяд, рост намеояд. Илм таркиби этникии аҳолии Мовароун-
наҳри замонхои гуногунро кайҳо боз месанҷад ва хулосахои муай-
ян баровардааст. Ин хулосаҳои илмӣ ба тасаввуроти Мухаммад
Алй, Абдуқаххор Иброҳимов ва монанди инҳо хилоф аст. Чунончи,
агар замони истилои арабро гирем, бостоншинос В. В. Гинзбург,
дар асоси тахдили маводи гӯристонҳои Бохтари садаи VII-VIII, чу-
нин хулоса бароварда буд! «Аҳолии асосии Бохтар ба нажоди ҳин-
дуаврупоии брахикранй (навъи байни ду дарёи Осиёи Миёна) таал-
лук дошту нажодан ба аҳолии Суғди ҳамсоя ба куллй монанд
буд Чунонки дида мешавад, дар қарнҳои VII-VIII, чи ахолии Бо-
хтар ва чи мардуми Сугд, бояд илова кунем, ки Хоразму Фарғона
хам, ба нажоди ҳиндуаврупой тааллук доштанд, унсурҳои муғули,
ки ба нажоди туркй нисбат доштанро нишон медиҳад, набуд ё но-
чиз буд. Модомки чунин аст, Мовароуннаҳри замони истилои
арабро «замине, ки мо туркҳо зиндагй мекардем гуфтани Мухам-
мад Алй як даъвои калони беасосесту бас!

Дар қадим вилоятхои шарқтар аз Олтойро Туркситон меноми-
данд. Ин ҳақиқат аз эзоҳи фарҳангҳо ҳам маълум мешавад. Чунон-
чи ба ин гуфтаи «Фарҳанги Онанд Роҷ (ҷ. I., сах. 1224) диққат ку-
нед: «Ва Тӯрон махдуд буда ба сӯйи ҷануб ба Тахористону ҷиболи
Чатрол ва аз сӯйи шимол ба билоди Хоразму Дашти Қипчоқ ва аз
ҷониби магриб ба диёри Чурчону Хуросон ва аз машриқ ба арзи
Туркистону Муғулистон . Чунонки мебинем, Туркистон шарқтар
аз Тӯрони бузургу наздик ба Муғулистон будааст.

Баъд туркҳо ба Осиёи Миёнаи хозира низдик омадан гирифтанд.

' В В. Гинзбург. Первые антропологические материалы к проблеме этно-
генеза Бактрии. Труды Согдийско-Таджикской археологической экспе-
диции, т. I. - М. — Л., 1950. - С. 248.

265
Дар замони Сомониён Туркисгон хдмсояи Мовароуннахр буд. Акаде-
мик В. В. Бартолд дар бораи садаи IX-X, яъне, замони Сомониён, гуф-
тааст: «Туркисгон - кишвари туркҳоро он гоҳ чун мавзеъҳои шимолта-
ру шарқгари Мовароуннахр тасаввур мекарданд 1. Ӯ таъкид намудааст,
ки ба гуфти Ёкут, он вакдҳо шахри Косони Фарғона дар худуди давлати
Сомониёну Туркисгон воқеъ шуда буд. Ин аст, ки чун имрӯз дар бораи
замони Сомониён сухан меронем, набояд, ки Мовароуннаҳру Осиёи
Миёнаро Туркисгон номем.

Ҳатго, пас аз асри X, ки қабилаҳои турк ба Мовароуннахр cap даро-
варда, давлати Сомониёнро аз байн бардоштанд, низ ин сарзамин ҳанӯз
Туркисгон номида нашуда буд. В. В. Бартолд дар бораи нимаи садаи
XIII мегӯяд: «Ба вай (яъне, ба Масъудбек - М. III.) Мовароуннахр, Тур-
кистон, Утрор, вилояти уйғурҳо, Хутан, Қошғар, Ҷанд, Хоразм ва
Фарғона тобеъ буданд .1 2 Аз ин ҷо тамоман равшан асг, ки дар нимаи
асри XIII, яъне, дар овони истилои мугул, Мовароуннахр дигар буду
Туркисгон дигар, хдгго Фаргона ба Туркисгон намедаромад.

Дар садаи XIV-XV хам Мовароуннахр аз худуди Туркисгон берун
буд.

Пас, номи чугрофии Туркисгон ба Моваруннахр кай тагбиқ шуд?

Ба ин суол хам аз гуфтаҳои баэътибори акад. В. В. Бартолд ҷавоб
меёбем. Вай гуфтаасг: «Ба туфайли истилои ӯзбекҳои асри XVI Турки-
стони нав то ҷанубтари Аму пайдо шуд .3 Дар ин гуфтаи Бартолд худу-
ди замониву маконии мафхуми Туркисгон равшану возеҳ нишон дода
шудааст: фақат пас аз воқиаҳои хунини қарни XVI - пас аз истилои
Шайбонихон, шояд аз асри XVII, Мовароуннаҳрро Туркисгон ҳам но-
мидаанд.

Аз ин ҷо боз як ҳақиқати дигар рӯйи об мебарояд: як сабаби ин, ки
Мовароуннахр дар тӯли асрҳо номи Туркистонро нагирифт, он аст, ки
дар ин муддат аҳолии асосии он тоҷикон буданд ва унсури туркй дар
таркиби аҳолй зиёд набуд.

Бар хилофи ҳақиқати таърих аст, ки бисёр муаллифони имрӯз чунин
тасаввуре ба вуҷуд овардан мехоҳанд, ки, гӯё, аз қарни XI cap карда, дар
замони салҷуқиён, истилои мугул ва юришҳои Темур, дар Мовароун-
нахр асосан туркҳо зиндагй мекарданд, тоҷикон ҷо-ҷо ва хол-хол, асо-
сан, дар баъзе шахрҳо, маскун буданду бас. Ин тасаввур дуруст нест ва
дар натиҷаи гайр аз худ каси дигареро надидан ба миён омадааст!

1 В. Бартолд. Соч., т.Ш. - С. 518.

2 В Бартолд. Соч., т.У. - С. 148.

3 В. Бартолд. Соч., т.Ш.-С. 518-519.

266
Барой намоён овардани ин ҳақиқат, гайр аз он чи гуфта шуд, да-
лелу бурҳон зиёд аст. Боз ба яке аз онҳо диққат ҷалб мекунем.

Муҳаммади Сайфй дар китоби «Таърихномаи Ҳирот (садаи
XIII) аз дидагиҳои худ, накд кардааст, ки чингизиён пас аз чанд
гоҳи куштори бисёре дар Осиёи Миёна гуфтанд: «Ҳануз сафаҳоти
замин аз хуни тоҷикон гулгун аст Аз ин сухан маълум мешавад,
ки аҳолии асосй, ки аз дами шамшери чингизиён гузаштанд,
тоҷикон буданд.

Фарз кардем, ки чингизиён «тожикон гуфта умуми халқи
маҳаллиро дар назар доштанд, яъне туркҳоро низ «тожик гуфта-
анд. Пас, чаро турконро ҳам ба қатори тоҷикон даровардаанд? Ин
ҷо бояд сабаби ҷиддие бошад. Ба фаҳми мо, ин ҳол аз он сабаб рӯй
додааст, ки тоҷикон аксарияти кулро ташкил мекарданд. Ҳамаи
гайри тоҷикҳо, аз чумла турконро, низ «тожикон номидани чинги-
зиён чунин маънӣ дорад, ки ақаллиятро бо номи аксарият ба забои
овардаанд ва агарчи лашкари хоразмшоҳиён аз туркон буд, асосан,
хуни ахолии таҳҷойй, яъне хуни тоҷикон рехта, «сафаҳоти заминро
гулгун карда буд.

Ин ҳам мувофиқи таносуби воқеии таърихй нест, ки дар романи
Пиримқул Қодиров «Бобур , ки воқиаҳои огози садаи XVI-po ба
тасвир овардааст, фақат як персонаж тоҷик, дигар хама турканд.
Дар роҳи Бобур аз Фаргона то Самарканду Тошканд ва Афгонистон
хама ҷо туркон зиндагӣ доранд, гайр аз онҳо халқе нест, гӯё, дигар
тоҷике ба назар намерасад. Чунин тасвири нависанда ба куллй хи-
лофи воқеъияти таърихист!

Имрӯз, ҳатто, дар доираҳои расмй, ақидае пайдо шудааст, ки,
гӯё, монанди он, ки як вақтхо дарбориёни Русия ба забони фарон-
савй ran мезаданд, дар Осиёи Миёна хам форсй забони дарбор буд,
забони халк набуд.

Кайҳо боз дар байни зиёиёни Узбекистон фикре хукмрон аст, ки,
гӯё, форсй фақат ба хукми анъана забони расмии давлат (яъне, забо-
ни хуҷҷатҳо ва муомилоти расмй), забони илму адабиёт буд, гӯё, аз-
баски форсй асрҳо боз дар расмият ва илму ҳунар хукмрон буд, ба
қувваи анъана забони туркиро ба ин дойра рох намедод. Яъне, гӯё,
халқ турк буду забони расмй форсй! Чунин тасаввур паҳн шудааст.
Аз чумла, Мухаммад Алй дар эссеи «Худро битное!» чунин талқин

'Ниг.: А. Абдуллоев. Сафаҳоти замин аз хуни тоҷикон гулгун буд//«Газетаи
муаллимон , 1983,29 янв.

267
дорад: «Бино бар анъана дар Гуркистон то асри XX таъсири забони
форсии тоҷикй дигар наш}'д. Дар ҷамеъи давлатҳои хонияи турки
ӯзбекҳо хукмрон буданд, аммо забони давлатй забони форсии
тоҷикй буд, ҳатто, дар давлатҳои Темур, Улуғбек ва Бобур хам
корҳои давлат ба хамин забои ҷараён дошт, асарҳои таърихй, ада-
биёти бадей ба ҳамин забои ба вуҷуд оварда шуд .

Чунин тасаввур, ки форсй дар Осиёи Миёна танҳо ба қувваи
анъана ҳукм меронд, яке аз он тасаввуроти ботил аст, ки ба
хаки кати таърих мувофиқ намеояд. Сабаби асосии хукмронии
форси дар доираҳои расмй ва илму адабиёт он буд, ки халқи
тоҷик дар Мовароуннахр ададан бартарӣ дошт. Халқи тоҷик
халқи асосии таҳҷойии кишвар буд, бино бар ин, чи Темур, чи
Улугбеку Бобур ва хонҳои баъдии ӯзбек, маҷбур буданд, ки вазъ-
иятро ба назар гирифта, дар доираи расмият асосан форсиро
ҷорӣ доранд.

Тоҷикон дар тӯли таърихи асримиёнагии Мовароуннахр хдмеша
мардуми асосии муқими он буданд ва дар бунёди маданияти олии
он, дар тараққии илму адабиёт, шахрсозй, ҳунарҳои халқй (дуред-
гарй, заргарй, мисгарй, зардӯзӣ, мусиқиву рақс ва ҳоказо) нақши
асосй бозидаанд.

Аз солҳои бист боз ин хақиқатро рӯйрост ва пурра инкор меку-
нанд. Инак, Шароф Рашидов гуфта буд: «Ансамблхои меъмории
Самарканд, Бухоро, Хева ва дигар шахрҳо ёди меъморону биноко-
рони барҷастаи ӯзбекро то хол зинда медоранд Ин гапро ба чй
маънй бояд фаҳмем? Маънои ин ran ҳамин аст, ки тоҷикон ба осо-
ри меъмории Самарканду Бухоро ҳақ надоранд, ба дигар соҳахои
фарҳанги бостонии ин шахрҳо низ бояд даъво накунанд. Чунин
ҳукм на танҳо аз тарафи Шароф Рашидов содир туда буд, балки
бисёр олимону адибону рӯзноманигорон ба ҳамин маънй сухан ме-
ронаид. Аз эссеи Абдуқаҳҳор Иброхимов низ махз чунин маънй
мебарояд.

Баъзе рафиқони маскавй хам ба онҳо лаб мемонанд. Ба хамин
наздикй дар як газетаи марказй хондем, ки гуфтаанд: «Тошкапд,
Самарқанд, Тирмиз, Бухоро фақат нуқтае дар рӯйи харита не-
станд. Ҳар кадоме аз онҳо як механизма мураккаби ҷамъиятист,
ки дар паӣвандгоҳи ду тамаддуну фарҳанг - тамаддуну фарҳанги
туркии исломй ва славянии насронӣ ба вуҷуд омадаанд

1 «Правда , 1967,27 окт.

1 Анд. Кружилин. Клан// «Литературная газета , 1991, 16 янв.

268
Равшан аст, ки дар ин ҷо бесаводии таърихй, ки аз даъвохои
пантуркистии ӯзбекй ҳосил шуда буд, бо иддаои импиротурии
русй омехтааст.

-3-

Туркҳову ӯзбекҳо аз санъати меъморй ва бинокорй хеле дур буданд.
Онҳо кӯчй ва хайманишин буда, хунари манзилсозии онҳо бештар бо
хаймагузорй махдуд буд. Чун туркҳо ба Мовароуннахру Хуросону
Эрону Ҳинд ва дигар минтакаҳои мутамаддин расиданд, кам-кам ба
маданияти махдллй мувофиқ шуда, гоҳ-гоҳ барон сохтани мадрасае,
корвонсарое ва гайра пул медоданд ва он хдм пули горатй буд.

Мардуми турк на бинокор, балки бештар харобкор буданд: ҳар
ҷо понтон расид, горату хароб мешуд. Агар чизе аз харобкории
туркхр эмин манда бошад, онҳо имрӯз худро созандаи он ва соҳиби
он зълон мекунанд!

Дастовардҳои бузурги фарҳангро бар бод додани туркҳо на танҳо
дар Мовароуннахру Хуросон, балки дар ҳамаи минтакахои Шарқи ис-
ломй дида мешавад. Бисер андешапарварони замонҳои гузашта ва
пажӯҳишгарони замони мо ҳикоя аз он мекунанд, ки туркҳо дар ки-
швархои гуногун хилофи рафти таърих амал кардаанд ва равандхои
пешбари таърихиро сует намудаанд. Муҳаққиқи фаронсавии садаи 18
Густав ле Бон дар китоби «Тамаддуни араб (Порис, 1884), пас аз
таҳқиқи хеле муфассали воқеъияти таърихй дар хулоса чунин оварда-
аст: «Кудрати онҳо (туркҳо - М. Ш.) ҳамеша ва танҳо ҳарбӣ буд.
Пас аз ба вуҷуд овирдани салтанати бузурге онхр барои офаридани
маданият заьифӣ ва нотавонӣ зоҳир намуданд. Мак/сади ниҳоии
саъиу кӯшиши онҳо он буд, ки ҳамон маданиятеро, ки ба даст овар-
динд, истифоди кунанд. Туркҳо илму санъат, саноашу тиҷорат ва
монанди ииҳоро аз арабҳо қарз гирифтанд. Дар ҳамаи ин соҳаҳо, ки
тираний карда буданд, туркой ҳеч гоҳ ба пешрафт ноил нагарди-
данд; хинин тавр, халқ аз тараққиёт дур монда, ногузир рӯ ба қафо
овард ва лаҳзаи таназзул ба зуди даррасид 2.

Ин аст, ки «нақши таърихии туркҳо дар қаламрави тамаддуни
араб он будааст, ки халқҳоро аз пешрафт боздоштанд ва ба таназ-
зул оварданд.

«Рисолати туркҳо дар Шарқи Миёна, дар Мовароуннахру Ху-

J Ин пора аз асари бузурги Густав ле Бон. Тамаддуни араб. - Порис, 1884,
саҳ. 705 аз номзади илми фалсафа Соқибой Султонов ва бо тарҷумаи ӯ
ба дасти банда расид. С. Султоновро ба ҷон сипосгузорам.

269
росон низ ақиб гардондани чархи таърих буд. Балоҳои азиме, ки
туркҳо ба сари халқҳо оварданд, боиси сует шудани нерӯйи
эҷодкории ин халкҳо, боиси сует шудани гардиши чархи таърих
ва гоҳе, ба муддатв боиси аз гардиш мондани он шуд!

Оре, бархе аз хонҳову хукмравохои турк, зоҳиран, дар раванди
пешбурди илму фарҳанг ширкат доштаанд. Чунончи, Султон
Маҳмуди Ғазнавӣ 11 бор ба Ҳинд тохту мардуми Ҳиндро ғорат
карду ба ин дороиҳои беҳисоби ғоратӣ шаҳри Ғазнаро ба маркази
фарҳанг табдил дод. Туркони усмонй, ки бо эрониён ва юнониёну
бизонзиён омехта буданд, низ баъзе осори таърихй аз худ боқй гу-
зоштаанд. Туркони чағатой низ дар замони салтанати авлоди Те-
мур, ба вежа Улуғбеку Алишери Навой, дар сохтмони осори
фарҳангй, дар рушди илму фарҳанг ширкат доштаанд. Хонҳои турк
дар Бухорову Самарканд ҳам сохтани масҷиду Мадраса, пулу
ғайраро супориш додаанд, бо маблаг таъмин кардаанд ва ҳоказо.

Ш. Рашидов, А. Иброҳимов ва бисёри дигарон, чунонки дар бо-
ло дидем, шояд, аз ҳамин сабаб, ҳамаи осори таърихии Бухорову
Самарқандро намунаи фарҳанги туркии ӯзбекй ба шумор оварда-
анд. Вале он ҳама сохтмонҳои бузурги таърихй дар Бухорову Са-
марканд нишоне аз фарҳанги туркй надоранд, ҳама маҳсули
фарҳанги эронӣ (тоҷикй) мебошанд!

Солҳои пас аз ҷанги фашизми Олмон профессор А. А. Семёнов
дар Тошканд ба номи «Памятники иранской культуры в Сред-
ней Азии китобе чоп карда, аз осори таърихии бештар аз ҳазор
соли охир сухан рондааст. Он гоҳ кордорони Ӯзбекистон А. А.
Семёновро ба сабаби он ки ёдгориҳои таърихии Осиёи Миёнаро
ба фарҳанги турки нисбат надодааст, балки намунаи фарҳанги
эронӣ (тоҷикӣ) гуфтааст, космополит номиданд ва хеле азобаш
доданд. Аммо А. А. Семёнов аз ақидааш нагашт. Оқибат ӯ
маҷбур шуд Ӯзбекистонро тарк бигряду соли 1956 ба Тоҷики-
стон омад.

Ба ҳамин тариқ, кордорони баъзе кишварҳо бо зӯроварии турки-
ву муғулй, осори таърихии асрҳои гузаштаро ба халқи худ нисбат
медиҳанд, ҳамаи таърихро аз худ кардан мехоҳанд, халқҳоеро, ки
дар ҳақиқат он осори таърихиро ба вуҷуд оварда буданд, аз хуқуқи
меросбарии фарҳангй, аз таърихи худ маҳрум мекунанд.

Албатта, тарзҳои ширкати халқҳои турку намояндагони чудого-
наи онқо дар таърихсозй ва фарҳангофаринӣ гуногун аст. Инро
таърихнигорон гаҳқиқ мекунанд. Лекин пажӯҳиши таърихи халқҳо
ҳар чй густариш меёбад, бештар ошкор мегардад, ки халқҳои турк

270
бештар таърихсуз будаанд, на таърихсоз; бисере аз осори та-
маддунро хароб кардаанд ва ба ҷояш низе насохтаанд ё андак
чизе, монанди сояи он, монанди нусхаи камрангу беранги онро ба
вуцуд овардаанд\

Нерӯйи бузурги харобкории турщо дар Варорӯд пас аз садаи 15
бештар намудор омад. Нафраги бепоёни таҷовузкорони турк нис-
бат ба мардуми бумй, яъне тоҷикон, нисбат ба падидаҳои фарҳанги
моддиву маънавии он мардум ва ба зӯроварии ваҳшиёна табдил
ёфтани он нафрат дар бархе аз сарчашмаҳои таърихй ва таҳқиқоти
илмии қарнҳои охир омадааст. Дар китобҳои «Хуросон аст ин ҷо
ва «Фитнаи инқилоб дар Бухоро банда шаммаеро аз даҳшату
ваҳшате, ки дар садаҳои 16 ва 17-18 дар Варорӯд рӯй дод, нақл
кардаам. Тоифаҳои гу ногу ни турк пайваста байни худ меҷангиданд
ва дар ин ҷангҳо хуни бумиён бисёр мерехт ва кишвар хароб ме-
шуд. Машгулияти асосии ҳамаи қабилаҳои турк дар фосилаи байни
ҷанг ғоратгарӣ буду хамеша ба шаҳрҳову деҳот тохт оварда, мар-
думи бумиро торат мекарданду хунашро мерехтанд.

Туркҳо бо тохтутози доимӣ, ҷангу горатгарии ҳамешагӣ, бо
зӯроварии бераҳмона ба решай тоҷикон теша мезаданд. Шумо-
раи тоҷикон босуръат ком мешуд. Дар чоряки якуми садаи 18
дар Самарканд ними аҳолӣ монда буд. Дар чоряки дуеуми садаи
18 дар ин шахри бузург, чунонки дар таърихнома гуфтаанд,
«ах;аде намонд , мадрасаҳои машхури Регистони Самарканд
шаголхона шуд. Дар Бухоро ва дигар шахру ноҳияҳо низ мардуме,
ки аз теги турк ҷон ба саломат бурда буданд, рӯ ба гурез овар-
данд, ба кӯҳсорони Тоҷикистони кунунӣ, Афгонистони имрӯзӣ,
Ҳинду Эрон ва кишварҳои дигар паноҳ бурданд.

Дар садаи 17-18 дар Варорӯд таназзули куллй рух намуд, гӯё
чархи таърих аз гардиш бозмонд. Сайидои Насафй гуфта буд:

Гардиши даврон нагардад бар муродам, Сайидо,
Кӯҳнатақвимам, ба дасти мардуми поринаам!

Ин ҷо шоир худро ба холе дидааст, ки аз рӯйи тақвими кӯҳнае
зиндагй мекунад, «ба дасти мардуми порина афтодааст ва ин мар-
дум ӯро ба сӯйи порсолу парерсол, ба сӯйи давраҳои гузаштаи
таърих мекашанд, чархи таърих на пеш, балки ақиб меравад.

Ин аст, ки пайдоиши туркҳои ӯзбек дар Варорӯд роҳи таърихии
миллати тоҷик ва кишварро вайрон кард, боиси он гардид, ки мил-
лату кишвар дар ин роҳ рӯ ба қафо оварданд, аз пешрафт монданд,
ба ботлоқи инқироз ғӯтиданд. Аз пешрафти замон умед намонд ва

271
дар байни зиёиёни андешапарвар ноумедии таърихй ба миён омад,
аз фардову пасфардо умед намонд. Чигунагии ин навмедии таъри-
хиро банда дар китоби «Хуросон аст ин ҷо баён кардам. Нақши
наҳсиятбори он таназзули куллй дар сарнавишти таьрихии марду-
ми тоҷик дар китоби «Фитнаи инқилоб дар Бухоро ҳам андаке
баррасй шудааст.

Он фоҷиаи бузурги таърихй, ки дар садаҳои 17-18 ба сари
тоҷикони Варорӯд омад ва пайовардҳои даҳшатангез дошт, дар
таърихномаҳои асри 20, дар осори илмии ахди шӯравй, мутаасси-
фона, гоҳо фақат андак, гӯшрас шудаасту бас. Бештари
муҳаққиқони шӯравй аз он фоҷиа лаб фурӯ баста буданд, то ки ба
«дӯстии халқҳо халал нарасад.

Илми таърих ба ин хотир аз фоҷиаи дигаре, ки ба сари тоҷикони
Варорӯд дар садаи 20, пас аз инқилоботи солҳои 1917-1920, омад,
низ хомӯш буд. Ин фоҷиа он гоқ оғоз ёфт, ки бо инқилоб як идца
пантуркистҳо ба сари кор омаданд ва мавҷудияти халқи тоҷикро
инкор карданд ва бо пуштбонии баъзе доирахои пуртаъсири
болшавикй ба тухми миллати тоҷик қирон овардан хостанд. Махз
пас аз инқилоб он рӯхдяи ҷахонхӯрӣ, ки дар Туркияи Усмонй ба
вуҷуд омада буд, дар Варорӯд қувват гирифт ва як падидаи ин
рӯҳияро баъдтар Махмадалй Махмудов дар романи «Қуллаҳои
ҷовид чунин ифода кард, ки Туркистону Бухорову Мовароуннахр
- «ин сарзамин, ин кишвар ба ӯзбекон тааллуқ дорад! Ҳама аз ӯзбе-
кон аст!».

Мазмуни ин шиор, ки аз пантуркизми Осиёи Хурд ба панӯзбе-
кизми солхои бисти садаи 20 ба мерос расида буд, як бахши сиёса-
ти хукумати инқилобии Чумхурияти Халқии Шӯроии Бухоро гар-
дид, дар дигар минтақахои Варорӯд низ дастури амал қарор ги-
рифт. Пас аз инқилоботи солҳои 1917-1920 кордорони вақтдар бо-
раи Бухорову Самарканд чунин шиор партофтанд, ки «ин ҷо тоҷик
нест, ҳама ӯзбеканд , дар мактаб «ба тоҷикӣ нахонед, ин ҷо Ӯзбе-
кистон аст, ба ӯзбекй хонед 1.

Ин шиорхо ба ниҳояти берахмй амалй мешуданд: мактабхои
тоҷикй баста шуданд, забони тоҷикӣ дар ҳаёти иҷтимоъӣ манъ гар-
дид, ҳар касеро, ки худро тоҷик гӯяд, тахдид менамуданд, ки ба
кӯҳистони Тоҷикистон бадарға хоҳанд кард. Миллатгароёне, ки дар
натиҷаи инқилоб ба сари роҳбарии хизбу ҳукумат омада буданд, бо

1 Архивиҳизб, филиали ИМЛ дар Ӯзб., фонди 58, тавс. 2, вохиди 1316, вар. 15.

272
сардории касоне аз қабили Файзуллоҳ Хоҷаев ва Абдуллоқ Рақим-
боев, сиёсати зӯроварии ӯзбеконидани тоҷиконро ба амал ҷорӣ
кардан гирифтанд.

Имрӯз касоне ёфт мешаванд, ки ба мо мегӯянд: солҳои бисту си
чандон воқиае рӯй надода буд, фақат баъзе норасоиқо аз баъзе бю-
рократҳо гузашта буд, дар ҳаққи баъзе тоҷикон андак ноинсофӣ
содир гардида буд. Боке нест, ин камбудиҳоро зуд ислоҳ мекунем.
Не, ин тавр набуд, солҳои бисту ей сиёсати зӯроварии ӯзбеконида-
ни тоҷикон хеле васеъ ва ба сахтиву бераҳмии тамом ҷорй буд!

Аз ҷумла, академики АИ ҶШС Ӯзбекистон Эркин Юсуфов моро
тасаллй дода, насиҳат кардаву ором намудан хостааст: «Агар касе
мувофиқи тақозои вазъият ё ки бо мақсади мансабпарастӣ мил-
лати худро дигар нишон дода бошад (яъне тоҷике худро узбек на-
вис оида бошад - М III ), дар ин сурат фацат худи у айбдор аст.
Биио бар он. ин гуна ҳолатҳоро натиҷаи кадом як сиёсати иҷти-
моъиву миллй донистан чандон дуруст нахоҳад буд ва беасос шав-
шав бардоштан даркор нест

Бипед, ки аввил зӯран тоҷиконро узбек навиштанду акнун
академики мӯҳтарам баз гунохро ба гардани худи он тоцикон
партофтан мехоҳад, ки гӯё худашон барои соҳиб шудан ба ман-
саб худро узбек нависонда буданд! Албатта, касоне буданд, ки
барои мансабе худро узбек нависонданд. Вале асли ҳақиқат он
аст, ки бисёр касон дар шароити сахте, ки ҳар кй худро тоҷик
гӯяд, ҷазо медид, аз ноилоҷӣ маҷбур шуданд ва дар шароити
имрӯза ҳам маҷбуранд, ки худро узбек нависонанд. Ин худ гувоҳӣ
медиҳад, ки сиёсати узбеконидан ба сахтиву зуроварй амалй ме-
гардид. Тарси он ҳанӯз аз дили мардум нарафтааст ва чун пас-
портро иваз карда, миллати худро дуруст нишон додан мумкин
шуд, аз ин кор худдорй мекунанд.

Эссеи Абдуқахлор Иброхимов «Ман Бухороям!», эссеи Мухдм-
мад Алй «Худро битное!», бисёр навиштаҳои сердаъвои солҳои
охир, таассурот ва фикру ақидаҳое, ки дар он асарҳо баён гардида-
анд, аксаран аз ҳамон сиёсати ноинсофонаи солҳои бист ҳосил шу-
даанд, акси садо ва давоми имрӯзаи онҳо мебошанд!

Даъвоҳои азаматталабӣ фикри ҷавонони ҳамзамони ӯзбекро
вайрон ва шуури онҳоро заҳролуд мекунанд, имкон намедиҳанд, ки 1

1 Э. Юсупов. Миллим манфиатлар ва миллий муаммолар//«Шаркюлдузи ,
1988, № 12. -С. 8.

273
худшиносии иҷтимоъиву таърихии онҳо дурусту ҳаққонй ва муво-
фиқи воқеъияти таърих ташаккул ёбад. Гузашта аз ин, ин даъвоҳо,
ин худситой ва ҳавобаландиву манманиҳо ва нописандиҳо нисбат
ба дигарон, дар айни замон, дар дили ҷавонони тоҷик ҳиссиёти
манфй бедор мекунанд ва иқтидоре доранд, ки низоьи миллй ба
миён оранд, ду халқи бародарро ба ҳам ҷанг андозанд. Мо ба ин
ҳақиқат чандин бор бовар ҳосил кардаем. Соли 1989 дар баъзе аз
нашрияҳои марказ, чунончи дар «Хроника текущих событий ,
хабаре чоп шуда буд: «Дар Узбекистан дар байни аҳолии сершумо-
ри тоҷик ошӯбҳо ба амал меоянд. Дар Бухоро, ки хеле бисер
тоцикон зиндагй мекунанд, дар паспортной нав низ дар моддаи
«миллият узбек менависанд... Хашму газаби аҳолии тоҷик на ба
сари ӯзбекҳо, балки ба сари ташаббускорони навоварии паспорт-
дщӣ рехт.... Интщомҷӯӣ барои таҳцири ҳисси миллй дар шакчи
даҳиштноке ифода гардид: куштор шуд. Ошӯбҳо идома доранд .1

Худо накунад, ки чунин рӯзҳо боз фаро расанд!

* * *

Олитарин ҳиссиёти иҷтимоъии маънавие, аз қабили ифтихори
миллй ва халқдӯстиву ватанпарастй низ ба тарозуи мисқолии адлу
инсоф гузоштаву санҷида мешавад, агар ба сангу порсанги он як ба
як мувофиқ ояд, арзише дорад, вагарна ба як пули пуч намеарзад.
Агар он ҳиссиёт ба талаботи азиздошти шахсу миллат, хоҳ шахсу
миллати худӣ, хоҳ бегона, - посух гуфта тавонад, дар ҳақиқат, ҳис-
сиёти олист, агар ҷавоб дода натавонад, як эхтироси пурзарарест,
ки аз он халос шудан зарур аст.

Худбинй нишонаи худношиносист. Мухимтарин натиҷаи
хештаншиносй ҳамоно ҳақшиносй хоҳад буд. Як зарбулмасали
ӯзбекй ҳаст, ки гуфтаанд: Ӯзингни эр билсанг, ӯзгани шер бил: -
Худро мард бидонй, дигаронро шер бидон! Чунин муносибат ба
худу ба дигарон мардро оро медиҳад. Чй хуш гуфтаанд:

Айб аст бузург баркашидан худро
В-аз цумлаи халц баргузидан худро!

Аз мардумаки дида бибояд омӯхт
Дидан ҳама касрову надидан худро!

1 Ниг.: «Огонёк , 1990, июл, № 28. - С. 22.

274
Дар ҳар сурат, ба хотири пойдории дӯстиву бародарии ду халқи
таърихан ҳамсояву ҳамзисг, олимону донишмандон ва хурду бу-
зурги ҳар ду миллатро зарур аст, ки хлссиёти миллии якдигарро
эҳтиром кунанд, бо амали носавобе боиси озори хотири якдигар
нашаванд.

1991.

275
БИЁ, ТО ЗИ БЕДОД ШӮЕМ ДАСТ!1

Ба ҳукми сарнавишт, имрӯз миллати тоҷик боз ба фоҷиаи таърих
дучор шудааст: ҷанги ҳамватании беҳадафу бемаънӣ замину за-
монро фоҷиабор сохт. Зиҳй дӯстоне, ки дар ин рӯзҳои сахт дасти
муруввату муҳаббат, имдоду наҷот сӯйи мо дароз намуданд ва ёрии
моддиву маънавии эшон моро рӯҳан зинда нигоҳ медорад ва ба
дилҳоямон ҳар рӯз нерӯйи нав мебахшад ва моро ба фардои нек
умедвор месозад. Алҳақ, ба фармудаи Хоҷа Камоли Хуҷандӣ;

Ба дӯстй, ки агар пой бар ду дида нщй,

Ҳанӯзам аҳли дил аз дида дӯсттар доранд.

Лекин, касоне ҳам ҳастанд, ки дар рӯзи «парешонҳоливу дар-
мондагии мо хурсандй мекунанд, нотавониву беилоҷии моро ба
суди худ истифода кардан мехоҳанд ва хеле истифода карданд.
Баъзе аз ин бадхоҳони миллати тоҷик ҳиссиёти худро пинҳон карда
наметавонанд, ниятҳои нопокашонро ошкоро ба забон меоранд.

Инак, мақолае, ки дар Туркия, дар рӯзномаи «Ӯртодуғу , 7 фев-
рали имсол, чоп шудааст, чунин сарлавҳа дорад: «Туркия набояд
дар қиболи Тоҷикистон бетафовут боқӣ бимонад . Муаллифи он-
Мӯҳсин Идиқут Қозй-ӯглу сарварони кишвари' худро хушдор
медиҳад, ки вақти фикр кардан дар бораи Тоҷикистон расидааст.
Пас, ба ақидаи он муаллиф, Туркияи дурдаст дар ҳаққи Тоҷикистон
чй фикрҳо бояд бикунад?

Муаллиф аз аввал таъкид мекунад, ки «имрӯза Туркия дорои
манфиатҳои тиҷорй дар Тоҷикистон намебошад , яъне, бояд аз
пайи ҳамкории бозаргонй ва иқтисодй наравад, балки манфиатҳои
сиёсй ҷӯяд. Муаллиф фақат ҳаминро чашм дорад, ки сиёсати Тур-
кия барои ҳулули Тоҷикистон ба олами туркинажодон мусоидат
намояд.

Вай орзуҳои пантуркистии худро чунин «асоснок кардааст.
«Нисбати туркҳои узбеки ин кишвар (яъне, Тоҷикистон) мусовист
бо чоряки кулли ҷамъияти он . Муаллиф боз гуфтааст, ки «даҳяки
ҷамъияти Точикистонро низ туркманҳо ташкил медиҳанд . Пае,
хулоса кардааст, ки «агар туркҳои тоторро низ ба ин изофа намоем,
мулоҳиза хоҳад шуд, ки тоҷикҳо дар Тоҷикистон дар ақаллият

1 Ин макола бо имзои банда, Раҷаб Амонов, Лоиқ, Валӣ Самад, Кӯҳзод чоп
шуда буд.

276
қарор доранд . Муаллиф, ҳатто, чи қадар будани ин ақаллияти
тоҷиконро муайян кардааст ва гуфтааст: «35 фоизи ҷамъияти
Тоҷикистонро тоҷикҳо ташкил медиҳанд .

Муаллиф намегӯяд, ки ин рақамҳоро аз куҷо гирифтааст. Дар
назари ӯ, чандон муҳим нест, ки он рақамқо то чи андоза ҳақиқат
доранд. Муҳим он аст, ки бо пофишории тамом талқин менамояд.
«Лозим аст, ки ба Каримуф — раиси Ҷумхурии Узбекистон ба саба-
би дифоъ аз ҳуқуқи туркҳои ӯзбек табрик гуфт. Туркия бояд дар ин
мубориза аз Ӯзбекистон пуштбонй ба амал биёварад .

Асли мақсади муаллиф ҳамин аст. Вай аз ватани пантуркизм, аз
Туркия, ки имрӯз боз барои табдили он ба маркази «пантуркизми
нав имкон пайдо мешавад, ки бо раисҷумхури Ӯзбекистон дастур
медиҳад, ба баҳонаи «дифоъ аз хуқуқи туркҳои ӯзбек Тоҷикисто-
нро лаҳзае фаромӯш накунад ва дар ёд дошта бошад, ки Туркия аз у
«пуштбонй ба амал меоварад .

Медонем, ки «дифоъ аз хуқуқи ҳамнажодон ҳамеша баҳонае
барои мудохила ба кори дигар кишварҳо, барои ғосибиву истило-
гарӣ будааст. Ба ин ҳақиқат имрӯз ҳам зуд-зуд бовар ҳосил меку-
нем. Муаллифи мақолаи рӯзномаи «Ӯртодуғу Узбекистану Тур-
кияро маҳз ба ҳамин амалҳо ташвиқ менамояд. Вай, барои он ки
сарварони Туркияву Ӯзбекистонро дар он амалҳо виҷдон азоб
надиҳад, чунин далел меорад, ки, гӯё, Тоҷикистон ҳаққи ҳалоли
турктаборон аст ва азбаски «тоҷикҳо дар Тоҷикистон дар ақаллият
қарор доранд, итлоқи номи Тоҷикистон ба ин кишвар як иштибоҳи
бисёр ҷиддӣ ба шумор меояд !

Ин аст, ки ҷаҳонро аз иштибоҳ баровардан даркор аст, вазъиятро
ислоҳ кардан лозим меояд!

Бо қатъияти тамом бояд бигӯем, ки мантиқи «мулоҳизаҳои он
қаламкаши турк чун сухани пантуркистҳои дигар бебунёд аст. Оре,
дуруст аст, ки Тоҷикистон дар чор-панҷ соли охир бисёр тоҷик та-
лаф дод ва аз бисёр тоҷикон абадӣ ё муваққатй чудо шуд. Ин ҳам
дуруст аст, ки алъон шумораи ӯзбекон дар Тоҷикистон андак зиёд
шудааст. Агар соли 1989 дар Тоҷикистон 1.197.841 ӯзбек зиста, 23,5
фоизи аҳолиро ташкил медод, аз рӯйи маълумоти Кумитаи омори
ҷумҳурй дар соли 1994 дар Тоҷикистон шумораи ӯзбекҳо ба
1.390.518 расид, ки 24,4 фоиз аст.

Он гуфтаи муаллифи рӯзномаи «Ӯртодуғӯ низ дуруст аст, ки дар
Тоҷикистон туркманҳо, тоторҳо ва дигар халқҳои туркинажод намо-
янда доранд. Чунончи, соли 1989 тоторҳо 1,6 фоизро ташкил медо-
данд, соли 1994 адади онҳо ба 0,9 фоиз расид. Соли 1989 туркманҳо

277
0,4 фоиз буданд, акнун 0,3 фоиз мебошанд. Яъне, ҷамъияти тур-
манҳо ҳеч гоҳ на ин ки даҳяк, балки садяки нуфус ҳам набудаву ҳоло
боз камтар шудааст, зеро бисере аз туркманҳо чун тоторҳо, русҳо ва
ғайра, солҳои ахир аз Тоҷикистон кӯч бардоштанд.

Ope, дар асари воқиаҳои оғози даҳаи 90 дар Тоҷикистон таносуби
миллим аҳолӣ дигаргунӣ пазируфт. Аз даҳшатҳои ҷанги бародар-
кушӣ ҳамаи хапқҳои Тоҷикистон талафоги ҷониву молй додақд, за-
рарҳои ногуфтанй диданд. Вале, бештар аз ҳама, ба худи тоҷикон
зарар расид. Фоҷиаи солҳои 90 ба сари хамаи халқҳои Тоҷикистон
баробар омад, вале фоҷиаи миллии тоҷикон буд. Ва дар таърихи
онҳо нақши носутурданй гузошт.

Бо вуҷуди инҳо, шодмонии рӯзномаи «Ӯртодугӯ , ки, гӯё, акнун
тоҷикон аз Тоҷикистон нест мешаванд, гӯё, ҳамагй 35 фоиз монда-
анд ва номи ин кишварро метавон дигар кард, заррае асос надорад.
Мо дар даст оморе дорем, ки он ҳама шодиву хурсандии хомхаёлони
неопантуркистро бар бод медиҳад. Омори мо ин асг:

Натиҷаи саршумори аҳолй, ки дар Иттиҳоди Шӯравӣ дар ҳар 10-
12 сол сурат мегирифт, ба ҳама маълум аст. Аз рӯйи маълумоти рас-
мии он саршуморҳо тоҷикон, дар Тоҷикистон соли 1970 - 1.630.000
нафар ва 56,2 фоиз, соли 1979 - 2.237.000 ва 58,8 фоиз, соли 1989 -
3.172.420 ва 62,3 фоиз буданд, яъне шумораи онҳо басуръат меаф-
зуд. Ин афзоиш ҳанӯз давом дорад. Аз маълумоти Кумитаи омор
маълум мегардад, ки соли 1994 тоҷикон дар Тоҷикистон 3.832.494
тан буданд, ки 67,4 фоиз аст.

Чунонки мебинем, бо вуҷуди воқиаҳои солҳои ахир, шумораи
тоҷикон дар Тоҷикистон нисбат ба солҳои пеш кам нашудааст.

Боз як рақами дигарро гӯшгузори нотавонбинони Туркия ва \ам-
дилони онҳо меорем. Аз он 1.390.518 нафар узбеке, ки ҳоло дар
Тоҷикистон сукунат доранд, 420.000 нафарашон тоҷиканд, аз
тоҷикони Самарканду Бухоро, Қашқадарёву Сурхондарё, Фаргонаву
дигар ноҳияҳои Ӯзбекистонанд, ки дар вакташ дар хуччатҳо ҷавран
узбек навишта шуда будаанд. Дар Тоҷикистон чунин одат нест, ки
узбекон, туркманон ва дигар туркҳоро маҷбуран «тоҷик нависанд.

Дар Ӯзбекистони имрӯза аз аввали инқилоби соли 1917 чунин як
навъи истибдоди миллй ба расмият даромад, ки то ҳанӯз идома дош-
та, тоҷикон, туркман\о ва ғайраро зӯран «ӯзбек менависанд, яъне,
нисбат ба миллатҳои дигар зӯроварй ба кор мебаранд, бо худгаразии
миллй сиёсати таҳмили ҷабрй - ассимилатсияи зӯроварона ҷорӣ
мекунанд.

Бисёре аз тоҷиконе, ки ба зӯроварии ӯзбекнависй дучор омада
278
буданд, имрӯз дар Тоҷикистон зиндагй кунанд ҳам, ночор ҳанӯз
дар санадҳои шахсй дар расмият «ӯзбек ба шумор мераванд ва,
ҳатто, фарзандони онҳо ин сарнавишти ногуворро мерос гирифта-
анд. Шумораи онҳо дар Тоҷикистон шояд зиёдтар аз он аст, ки дар
маълумоти расмии Кумитаи омор мебинем.

Муаллифи мақолаи «Ӯртодуғӯ аз ин хабар надорад ва ё, чунон,
вонамуд мекунад, ки бехабар аст. Касе, ки фоизи ҳар яке аз халқҳои
турки Тоҷикистонро донистан мехоҳад, зарурати дигар кардани
исми ин чумхуриро фикр кардааст, зарурати дифоъ аз хуқуқи
туркҳои ӯзбекро таъкидан гӯшраси Раиси ҷумхури Ӯзбекистон
овардааст, — касе, ки дар бораи Тоҷикистон он ҳама рақам (ва ҳама
рақамқои нодуруст) ҷамъ оварда, тавсияву пешниҳодҳои сиёсие ба
миён гузоштааст, гӯё, аз аҳволи халқи тоҷик ба куллй огоҳ нест. Оё
ба ин метавон бовар кард? Не, ӯ дар ин масъала бехабар нест, бе-
парвост. Парвое надорад, ки мардум ба чй ҳоланд! Фикри ӯ танҳо
ба як чиз банд аст — танҳо илоҷи аз ватан маҳрум кардани тоҷикон-
ро меҷӯяд!

Мӯҳсин Идиқут Қозӣ-ӯғлу гуфтааст, ки дар Узбекистан 20 фои-
зи аҳолй тоҷик аст. Медонем, ки шумораи тоҷикон дар Узбекистан
на расман, балки воқиан хеле зиёдтар аз ин аст. Бояд эътироф ку-
нем, ки муаллиф мавҷудияти тоҷиконро дар Узбекистан зиёдтар аз
он, ки дар расмият иқроранд, ёдовар шудааст. Лекин, бинед, ки ба
чй хотир онро зикр кардааст! Вай рахбарони Узбекистонро огоҳй
медиҳад, ки ба ин сабаб мумкин аст «режиме, ки қарор аст дар
Тоҷикистон муайян шавад, муодилоти дарунии Узбекистонро
таҳтушшуоъ қарор дихдд . Ин ran чӣ маънй дорад? Маънии ин ran
ҳамин аст, ки муаллиф боз ҳам мехоҳад Узбекистонро бар зидди
Точикистон шӯр андозад. Гӯё зарур будааст, ки Узбекистон «аз худ
дифоъ ба амал биёварад . Муаллифи мақола Узбекистонро сарза-
ниш кардааст, ки «бояд роҳе барои бар ӯхда гирифтани вазифаҳои
сарбозони ҷомиаи муштаракулманофеъ дар Тоҷикистонро ҷустуҷӯ
мекард . Муаллиф лозим медонад, ки «коршиносони низомии Тур-
кия ба Тоҷикистону Узбекистан фиристода шаванд, то ки «қоби-
лияти низомии артиши Узбекистан афзоиш ёбад .

Ин аст, ки муаллифи мақола Узбекистану Туркияро ба муқоби-
ли Тоҷикистон ангез медиҳад, аз онҳо амали фаъолона талаб мена-
мояд. Бешак, ба ақидаи ӯ, вақге расидааст, ки боз кишварҳои турк
қаламрави худро густариш диҳанд, аз хисоби дигарон мавқеъи худ-
ро устувор намоянд, монанди гузаштаи дуру наздик аз ҳисоби ди-
гарон иқтидор афзоянд ва шукуфой ёбанд. Дар ин ҷо чизи ҳайрато-

279
варе нест, зеро ин ҳама аз табиати пантуркизм бармехезад, зеро
«пантуркизм идеология и шовинизми бузургдавлатӣ ва тиҳмили
ҷабрӣ (ассимилатсияи зӯроварона)-и майданиллатҳои Туркия,
идеология и гасбкориву го рати хоки дигарон аст/»'

Аз охири даҳаи ҳаштодум дар баъзе ҷумҳурихои шӯравии собиқ
низ мақолаҳое пайдо мешаванд, ки аз орзуи барпо сохтани Турки-
стони Бузург, Туркистоне, ки бояд Бухорову Самарканду Тоҷики-
стонро низ фаро гирад, саршоранд. Фаро гирифтани Афғонистон,
лоақал, қисми шимолии он низ дар назар аст. Бино бар ин, ҳар
мақолаеро, ки дар хориҷ дар бораи Тоҷикистон чоп мешавад, ни-
шонаи дӯстиву хайрхоҳй набояд донем. Бояд фаромӯш накунем,
ки:

Ҳар он дӯст, к-аз баҳри суду зиён
Бувад дуст, дуишан бувад бегумон.

Ҳоло деви пири хамахоҳи пантуркизм боз ҷон мегирад ва кувват
меёбад. Пантуркизм, то он ҷое, ки барои иттиходи туркинажодон
амал мекунад, рӯйдоди мусбати таърихист, фармудаи таърих аст.
Ҳамин ки бар зидди дигар миллатҳо, аз ҷумла, ба муқобили
тоҷикон равона шуд, рӯйдоди иртиҷоъист ва мо бояд аз шарри он
дар ҳазар бошем, ба муборизаи ҷавобӣ ҷасуронаву оқилона омо-
дагй бояд бинем.

Муносибати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Туркия, Ӯзбекистон
ва дигар кишвархо бояд аз рӯйи мақолаҳои бадхоҳонае, чун
мақолаи «Уртодуғӯ , муайян нашавад. Гуфтаву навиштаҳои
иғвогарона бояд боиси вайронии робитаи Тоҷикистон бо ки-
швархои гирду атроф нагардад. Бояд бикӯшем, ки бо хама ки-
шварҳо иртиботи дӯстона ва хамкории иқтисодиву фархангй
дошта бошем. Тоҷикистони тозаистиқлол бояд нисбат ба ҳеч
кишваре як зарра бадхоҳй дар дил роҳ надиҳад. Лекин аз дои-
раҳое, ки нисбат ба тоҷикон иоинсофӣ содир карда буданд, аз
кишварҳое, ки он ҷо ҳанӯз қувваҳои сиёҳкор, госибони баднаф-
си носер каму беш нуфуз доранд, бояд эҳтиёт бошему бигӯем:

Биё, то зи бедод шӯем даст,

Ки бе дод натвон зи бедод раст.

'М Эгамбердиев, Панисламизм, пантюркизм - орудие империалистиче-
ской агрессии. - Самарканд, 1954 - С. 45.

280
Дар ҳақиқат, танҳо дар сурате, ки «аз бедод даст шӯянд , дӯсти-
ву ҳамкорӣ имконпазир асту бас! Мо бояд ҳамеша омодаи дӯстиву
ҳамкорӣ бошем, нисбат ба ҳеч халқеву кишваре кинаварй ва нияти
бедод ба дил роҳ надиҳем, бо дили соф рӯбарӯ равем, вале нагузо-
рем, ки софдилии моро бар зарари худи мо истифода кунанд!

Аз ҷумла, мактабҳои Туркияро, ки дар Тоҷикистон кам нестанд,
зери назорати ахди ҷомиа бояд гирифт. Ғайр аз ин, чун ҳанӯз шах-
соне монанди Мӯҳсин ва нашрияҳое аз қабили «Уртодуғӯ ҳастанд,
ба Туркия талабаву донишҷӯ фиристодани мо салоҳ нест.

Ба ин муносибат бояд боз ёдовар шавем, ки солҳои 1910-1914
чанд гурӯҳ бачагони Бухоро ба Туркия барои таҳсил фиристода
шудаанду бисёре аз онҳо олудаи заҳри ҷангҷӯйии туркпарастй бар-
гаштанд. Ғайр аз ин, солҳои 1918-1922 туркони зиёде, ки дар Русия
асири ҳарбй буданд, ба Осиёи Миёна омаданду бо сарпарастии
туркигароёни маҳаллӣ кори маорифро ба даст гирифтанд, мак-
табҳои тоҷикиро ба туркй гардонида, наели наврасро дар рӯҳияи
зиддитоҷикй тарбия кардан хостанд ва дар ин роҳ хеле ба комёбӣ
ҳам ноил гардиданд.

Мӯҳсини «Ӯртодугӯ аз ҷумлаи чунин туркҳои бадхоҳи тоҷикон
аст. Ҳангоме ки кори мактабҳои туркии Тоҷикистони имрӯзаро аз
назар мегузаронем ё ба Туркия талабаву донишҷӯ фиристоданй
мешавем, бояд он сабақҳои таърихии солҳои 1910-1914 ва 1918-
1922-ро фаромӯш накунем. Бояд дар ёд дошта бошем, ки туркият-
хоҳони ҷангҷӯ ғосибоне мисли Мӯҳсини Қозй-ӯғлу ва нашрияҳое
чун «Ӯртодуғӯ ҳам доранду имрӯзҳо фаъол шудаанд ва, аз ҷумла,
қасди ҷони миллати тоҷикро доранд.

1997.

281
ТОҶИКОНИ ФАРОРӮД
ДАР ОСТОНАИ АСРИ УМЕД

Ҷавоби суолҳои Нурмуҳаммад Холзода, ки
баъдан каме тафсил ёфтаанд.

Пурсиш: Муҳимтарин рӯйдод, ки аз қарни 20 дар таърихи
тоҷикон бимонад, ба фикри Шумо, кадом аст?

Посух: Дар даҳ соли баъди фаро расидани истиқлол, дар
ҳамин андак муддати як даҳа, мазмуну мӯхтавои садаи 20 дар
таърихи тоҷикон ва, пеш аз ҳама, тоҷикони Фарорӯд (Мовароун-
наҳр) якбора дигар шуд. Истиқлол маънову моқияти замонро
дигар кард. Баъзе рӯйдодҳо мундариҷаи навини таърихй иайдо
карданд. Истиқлол, ки дар поёни садаи 20 фаро расид, бузургта-
рин рӯйдоди таьрихи тоҷикон на танҳо дар садаи 20, дар чанд
садаи гузашта аст. Аз ин бузургтар воқиае дар чанд сад соли
охир дар таърихи тоҷикон рӯй надода буд.

Аз партави ин рӯйдод маънои ҷумҳурии соли 1924 ба куллӣ
дигар шуд. Ҷумхурии худмухтори Тоҷикистон, ки шӯравиён со-
ли 1924 лутф фармуданд, ба ном давлате буду аз истиқлолу
сохдбихтиёрӣ бахрае надошт. Соли 1929 Тоҷикистон ҷумхурии
иттифоқй шуд, яъне, гӯё, мустақил шуд, аз ҳайъати Ӯзбекистон
берун рафт ва, дар ҳақиқат, аз чанголи туркпарастон раҳой ёфт,
дар пеши Маскав ҳуқуқаш андак афзуд. Ҷумҳурии соли 1924, ба
вежа ҷумҳурии соли 1929, ки Ҷумҳурияти Шӯравии Сотсиали-
стии Тоҷикистон номида шуда, гӯё, ҳатто, ҳуқуқи ҷудой аз Ит-
тиҳоди Шӯравиро соҳиб буд, - ин қар ду ҷумҳурӣ, ба ҳар ҳол,
давлат ном дошт, давлат буд, тоҷикон лоақал ба зох^р соҳиби
давлат шуданд.

Расидан ба давлатдорӣ (агарчи ба зоҳир аст) рӯйдоди муҳим-
ми таърихй буд. Он гох, аз эҳтимоли расидан ба истиқлоли
воқеъй умеде пайдо шуд. Аҳамияти таърихии он рӯйдод аз ин ҷо
маълум мешавад, ки чун соли 1924 аз чанголи хунолуди туркпа-
растон канда гирифтани як пора замине ба номи Тоҷикистон му-
яссар шуд, соли 1991 имкон пеш омад, ки ба истиқлоли воқеъӣ
бирасем.

Қарни 20 барои мардуми тоҷик қарни бахосият омад, ки як
қисми ин мардумро то андозае ба муроду мақсад расонид. Ал-
батта, сарманзили муроди миллй ҳанӯз дур аст, лекин имкон
ҳаст, ки барои расидан ба он замина омода созем.

282
Қарни 21 барои тоҷикон қарни умед хоҳад буд. Ҳоло умеди
бузурги таърихӣ пайдо шудааст, ки мардуми тоҷик на танҳо дар
Тоҷикистони азиз, балки дар ҳама бахшҳои сарзамини худ ба
талошу пархош ба ормонҳои олии чандин аср, ба эҳёи миллй би-
расанд.

Тавон гуфт, истиқлоле, ки тоҷикони Фарорӯд дар садаи бист
ба даст оварданд, се зина ё худ се марҳала дошт. Марҳалаи
якум аз мухторияти соли 1924 оғоз ёфта, чунончи гуфта шуд,
дар ин давра ба тоҷикони Фарорӯд муяссар шуд як бахши сарза-
мини худро (дурусттар, он кӯҳсорони худро) аз чанголи
ҷаҳонхӯрони туркпараст канда бигиранд ва агарчи ҳанӯз дар
огӯши сахтфишори пантуркизм буданд (зеро мухторияти
Тоҷикистон дар ҳайьати Узбекистан таъсис шуд), ба ҳар ҳол,
гӯё, соҳиби як гӯшаи хонадони худ гардиданд, боз ҳам на ҳамаи
тоҷикони Фарорӯд, балки лоақал сеяки онҳоро чунин саодат даст
дод. Марҳилаи дувум аз ҷумҳурияти соли 1929 оғоз ёфт, ки дав-
рони истиқлоли зоҳирй, вонамуди истиқлол тавон номид.

Марҳалаи савум аз соли 1991 cap шуд ва давраи истиқлоли
воқеъист. На танҳо марҳалаи севум, балки он ду марҳалаи аввал
низ аҳамияти бузург дорад: ҳар кадоме як манзил дар роҳи тӯло-
нии озодиҷӯйӣ буд.

Пурсиш: Иддае низ вуҷуд доранд, ки мегӯянд: миллати тоҷик
то қарни 20 ба унвони як миллат шинохта нашуда буд, ҳувийяти
миллй ба даст наоварда буд, ба сифати як қавм арзи вуҷуд ме-
кард. Гӯё, ҳувийяти миллиро на худи тоҷикон пайдо кардаанд,
балки аз берун ба онҳо таҳмил намудаанд. Тоҷиконро ба унвони
миллат аввал аз берун шинохтаанд, то ки худи тоҷикон худро
бишиносанд.

Посух\ Ҷавоби чунин суолҳо пажӯҳиши вежа мехоҳад. Ин
пажӯҳиш кори мутахассисон аст. Масрур Абдуллоҳзода таҳқиқе
ҷолиб дар бораи худшиносии миллии тоҷикон то исломият ва
Сомониён ва то садаи 20 анҷом дод, ки ин худшиносй поя ба поя
боло рафта, чандин марҳаларо тай кардааст. Афсӯс, ки ин рисола
ҳанӯз чоп нашудааст. Равшан аст, ба арсаи таърих баромадани
Аҳмади Дониш ва маорифпарвароне чун Аҷзй, Беҳбудй, Мирзо
Сироҷи Ҳаким, Абдуррауфи Фитрат, ба вежа Садриддини Айнй,
худ як нишонаи амиқрафти худшиносии иҷтимоъӣ ва як омили
амиқбурди он буд. Маорифпарварон барои растагории миллӣ ва
эҳёи маънавии миллат мубориза карданд. Ин мубориза натиҷаи
шинохти вазъи халқу кишвар буд. Истилои Русия, инқилобҳои

283
садаи 20 ва дигарсозиҳои «сотсиалистй , бешак, ба шуури мил-
лат нақше гузошт.

Дар ҳама давраҳои таърих баъзе омилҳои худшиносй омилҳои
беруна будаанд. Миллат ҳамеша бо миллатҳои атроф робита до-
шта, таъсири беруна худшиносии миллатро сурьат мебахшида-
аст, ё монеъ меомадааст, ё ки онро ба самти дигар равон мекар-
дааст ва ҳоказо. Аммо ин таъсири берунй ҳамроҳ бо омилҳои
дохилй амал мекард, аксаран, бо онҳо як туда, ҳазм гардида,
унсури худй мешуд, таъсири берунй ба равандҳои иҷтимоъӣ ва
фарҳангй гоҳ унсурҳои номувофиқ ва бегона ворид меовард ва
гоҳ таъсири мусбат бештар буд.

Чун дар асри 19-20 ҷони тоҷикон ба мӯе овезон гардид, масъ-
алаи тоҷикон хеле муҳим ва, ҳатто, ҷаҳонй шуд, ховаршиносони
зиёде дар бораи тоҷикон мақолаву китобҳои мухимме навиш-
танд. Бархе аз онҳо дар вақти чоп ва бархе баъдтар дар худши-
носии тоҷикон нақше иҷро карданд. Ба вежа, Иосиф Брагинский
ба хидмати мардуми тоҷик барои худшиносии таърихиву
фарҳангии онҳо камари ҳиммат баста буд ва чанде аз асарҳои ӯ
на танҳо бо мақсади илмй, балки барои исботи ҳуқуқи тоҷикони
Фарорӯд ба мероси адабии эронитаборон навишта шуда, барои
афзудани ғунҷойиши ёди фарҳангии онҳо хидмат кардаанд. Ӯ
дар фаъолияти илмии иҷтимоъй пайрави устод Айни ва ҳамдасти
академик Бобоҷон Ғафуров буд.

Мо аз он донишмандони машҳуру номашҳури шарқшинос,
ки барон таъйини сарнавишти тоҷикон талоши илмй карда-
анд, бояд як умр сипосгузор бошем.

Фаъолияти ховаршиносон яке аз омилҳои берунии таҳаввули
миллияти тоҷикони Фарорӯд буд.

Ҳамаи инҳо чунин маънй надорад, ки ҳувийяти миллй ё ши-
нохти он аз берун омада бошад. Не, ҳаргиз! Ҳувийяти миллӣ,
вежагиқои хоси ҳар миллатро муҳити зисти таърихии ӯ ба вуҷуд
меоварад, шароити хоси хдёти иҷтимоъй, фарҳангӣ, ва маънавии
ӯ дар тӯли асрҳо шакл медиҳад. Унсурхои омада танҳо як ҷузви
заминай таърихии миллӣ мебошад. Мумкин аст баъзе омилҳои
берунй якбора ё тадриҷан сарнавишти миллатро дигар кунанд,
ба ҳувийяти миллии ӯ таъсире расонанд, лекин ҳувийяти миллй,
менталитети миллатҳое чун миллати тоҷик, ки умри дарози
таърихӣ дидаанд, на бо як-ду ё се-чор омили берунй, балки бо
таҳаввули таърихии худи онҳо ҳосил мегардад. Он «назария-
пардозон - идеологҳои пантуркизм, ки мегуфтанд: тоҷикон

284
хувиияти милли надоранд, аз завопи адабй, аз таърихи адаби-
ёт, аз фарҳанги мустақил, аз санъати мусиқӣ, меъморй ва
га бра махру манд ва имрӯз ип даъвоҳо боз баландтар садо
медиҳанд, — онҳо ҳама бадхоҳони мо буда, сарзамини моро
гасб кардаанд, акпун таърих ва фарҳанги моро аз худ кардан
мехоҳанд ва бинобар ин мегӯянд, ки тоҷикон чизе надоранд,
яъне ҳар чӣ доранд, из они мост. -

Миллати тоҷик аз қадим миллати худҷӯю худрас, худшиносу
ҳақшинос буд. Зардушт аз роҳи худҷӯйиву худогоҳии инсон ба
майдони таърих расид ва мардумро ба роҳи маънавият ҳидоят
намуд. Дар солномаи зардуштиён соли 1999 баробари соли 3737
аст. Яъне, қариб чаҳор ҳазор сол пеш аз имрӯз ҷустуҷӯҳои
маънавии аҷдоди тоҷикон нахустин натиҷаҳои комил дод.
Мақоми аҷдоди тоҷикон дар такмили фалсафаи Ислом низ
бузург аст, ки ин ҳам натиҷаи хештаншиносӣ, ҷаҳономӯзӣ ва
худогоҳӣ буд. Тамаддуни Сомониён, шеъри Рудакӣ, Шоҳномаи
Фирдавсӣ, илми Ибни Сино барҷастатарин намунаҳои ши-
нохти оламу одам, шинохти хештан аспи

Мардуми эронӣ, аз ҷумла, тоҷикон дар маънавиятҷӯйй ва ши-
нохти асрори ҳастӣ ба ғоят нозук рафтаанд, ба тарзе вежа амал
кардаанд ва камина бар инам, ки маънавиятҷӯйиро ҷузве аз
ҳувийяти миллии онҳо метавон донист. Ба пиндори камина,
маънавиятҷӯйй ва худшиносии маънавӣ муҳимтарин бахши
ҳувийяти миллии тоҷикон аст, ки зуҳуроти хос дорад.

Натиҷаи ҷусторҳои маънавист, ки эронитаборон чун ҳин-
дувон, чиниён, яҳудиён, арабон, юнониён як идда файласуфони
ҷаҳонй, донишмандони забардаст, шоирони бузург, ҳатто,
пайғамбарон (аз ҷумла, Зардушт)-ро ба ҷаҳон додаанд, аммо аз
байни онҳо Чингизу Темур набаромадааст. Миллате, ки
фарҳанги маънавии ӯ баланд аст, ба сари халқҳои дигар Чин-
гизу Темур намефиристад!

Ин ҳақиқати таърих боиси сарбаландии тоҷикони имрӯз аст.
Гоҷикони имрӯз бо ҳамин сари баланд, бо ҳамин маънави-
ятҷӯйии собитқадамона ба сӯйи фардо аз роҳҳои қарни 21 қадам
хоҳанд зад.

Афсӯс, ки чанд асри охир, бахусус, садаи 20, ба хештаншино-
сии маънавии тоҷикони Фарорӯд зиёд осеб расонид. Камина дар
навиштаҳои худ таъкид кардаам, ки шароити иҷгимоъиву сиёсии
садаи 20 чунон омад, ки ҷанбаҳои гуногуни шуури иҷтимоъии
тоҷикони Фарорӯд ва худшиносии иҷтимоъиву маънавии онҳо

285
норасида монд. Ин ҳолат оқибатҳои ҳалокатбор дошт ва дар
оғози даҳаи навад ҷанги бародаркуширо оташ дод.

Ин бӯҳрони худшиносии тоҷикони Фарорӯд ҳануз бартараф
нашудааст. Бояд бидонем ва огаҳ бошем, ки ояндаи тоҷикон бо
худҷӯйиву худрасй, бо худшиносиву худогоҳй таъмин хоқад
шуд. Тоҷикон хама умри таърихй, хама зиндагии чандхазорсола
аз роҳи ҷустуҷӯйи ҳақиқат, аз роҳи шинохти худ ва Ҳақтаоло
баракат ёфтаанд. Таърихи тоҷикон таърихи ҷусторхои маъна-
вист. Роҳи минбаъдаи онҳо низ чунин роҳе хоҳад буд, Зарур аст,
ки гумрохиҳои асри охирро паси cap карда боз ба рохи аслии х\д
дароем. Лозим аст, ки ҳамон ҷӯяндагии маънавии худро идома
бидиҳем, ба худшиносиву худогохии комил бирасем. Он гох
эҳёи миллй, эхёи маънавй фаро хохад расид.

Пурсиш: Дар бораи марзбандии Осиёи Миёна, ки баъди
Инқилоби Октябр сурат гирифт, боз чй метавон гуфт? Ин чора-
бинй барои ташаккули шуури миллии тоҷикон, барои муаиян
кардани сарнавишти таърихии онхо нй ахамият дошт ?

Посух. Тақсими худуди миллии Осиёи Миёна, ки соли^ 1924
баргузор шуд, яке аз бузургтарин ноинсофиҳои таърихй дар
ҳаққи тоҷикон буд.

Бешак, ин марзбандй барои баъзе халкхои ин сарзамин, чу-
нончи барои туркманҳо, қирғизхо, ӯзбекхо, ҳодисаи мухимме
буд ки дар таъйини сарнавишти миллй, устувор кардани ре-
шали ҳастии таърихии худ, барои иттиходи миллии онҳо
аҳамияти калон дошт, бахусус барои рушду камоли миллати
узбек рох хамвор намуд, вале барои тоҷикон андаке роҳ кушоду
бас. Метавон гуфт, барои тоҷикон бисёр роҳҳои рушду камоли
миллиро ба куллй бибаст.

Мардуми тоҷик аз таърих ноинсофй бисёр дидаанд ва
марзбандии соли 1924 яке аз мавридҳое буд, ки беадолатй ба
ниҳояти дарача расид. йн марзбандиро яке аз талхтарин ме-
вахои октябр, ки тоҷикон чашидаанд, бояд донист.

Аз аввали инқилоб ошкор буд, ки агарчи дар санадҳои расми
шумораи тоҷикон кам нишон дода мешавад, соли 1918 дар Тур-
кистони Русия (Самарканд, Тошканд, Фаргона) 1,3 миллион на-
фар тоҷикон мезистанд. Сиёсатмадори барҷастаи тоник Аб-
дурраҳим Ҳоҷибоев таъкид кардааст, ки пас аз инқилоби соли
1920 «ҷумҳурии Бухоро на ҷумҳурии ӯзбекӣ, балки давлати
эронй буд... (зеро) ахолии Бухоро 3 миллион нафар, аз ҷумла
тоҷикон - 2 миллиону 100 ҳазор тан, ӯзбекҳо - 750 ҳазор тан бу-

286
данд ', яъне дар ҷумҳурии Бухоро тоҷикон 70 фоиз, ӯзбекон 25
дар садро ташкил мекарданд. Пас лозим буд, ки соли 1924, хан-
гоми марзбандии миллй, ҷумҳурии Бухоро (собиқ аморати Бухо-
ро) асоси ҷумҳурии Тоҷикистонро ташкил намояд ва дигар
ноҳияҳои тоҷикнишини Мовароуннаҳр - Самарканд, Истарав-
шан, Хуҷанд ва гайра ба он ҳамроҳ шаванд. Он гоҳ барои ташак-
кули иттиҳоди миллии тоҷикони Мовароуннаҳр замина омода
мегардид.

Вале ин тавр нашуд. Инқилоб дар Бухоро аксаран пантур-
кистҳои гузаро, хусусан ғосибтарин шохаи пантуркизмро, ки
панӯзбекизм аст, бар сари қудрат нишонид ва сарнавишти
тоҷиконро ба дасти онҳо супурд. Туркпарастҳо аз рӯйи инкори
куллии мавҷудияти тоҷикон амал намуда, аввал забони форсии
тоҷикиро аз расмият берун карданд, мактабу маориф, матбуоту
нашриёти тоҷикиро барҳам доданд ва баъд чун болшевикон
тақсими ҳудуд — марзбандии миллии Осиёи Миёнаро ба дасти
пангуркистҳо анҷом доданй шуданд, барои пантуркистҳо вақти
он расид, ки точиконро дигар аз саҳни таърихи Мовароуннаҳр ба
куллй берун кунанд. Оре, хостанд номи тоҷикро аз сафхаи
таърихи гузаштаву оянда кӯр кунанд!

Афсӯс, ки илми таърих маънои аслии марзбандии соли 1924-
ро ханӯз ҳамаҷониба падид наовардааст. Илми таърих он
хақиқатро ҳанӯз нагуфтааст, ки бо талошу пархоши чанд тан аз
ватандӯстону миллатпарварони ҷасури тоҷик он нақшаи пантур-
кистҳо вайрон шуд, дурусттар он ки қисман иҷро гардид.
Маълум мешавад, ки Сталин марзбандиро асосан ба се нафар
супурд, ки яке Зеленский буду ду нафари дигар, яъне Абдуллоҳ
Раҳимбоев ва Файзуллоҳ Хоҷаев, пантуркистҳои гузаро,
тоҷикони хиёнаткори миллатфурӯш буданд. Таъкид меку-
нам: болшевикон иҷрои кореро, ки як амали муҳимми
пшърихӣ қалаМ'дод мешуд, ба хоинони муртад супурданд! Ча-
ро чунин шуд? Чунки асли нияти болшевикон пок набуд ва
барои иҷрои он дасти нопоке лозим буд.

Сталин нахост, ки ба точикон чизе, ки ба истиқлол монандие
дошта бошад, бидиҳад. Чаро ки, аввалан, точикон аз чумлаи
зрониён буда, ба Афгонистону Эрон ҳам решаҳои амиқи таърихй
рондаанд. Сталин ҳақ дошт хавф бибарад, ки агар Тоҷикистоне
ба вучуд ояд, ки ҷумҳурии бузургу тавоно бошад, мумкин аст

'Ниг.: Р Масов. История топорного разделения. - Душанбе, 1991,-С. 120.

287
рӯзе дар дили тоҷикони Мовароуннаҳр орзуи пайвастан бо ҳам-
хунони Афғонистон ва Эронашон пайдо шавад.

Сониян, тоҷикон бештар аз дигар халқҳои Осиёи Миёна
маънавиятҷӯй ва диндор буда, Бухорои Шариф «қувваи ислому
дин (қуббатулислом) ба шумор меомад. Мардуми тоҷик дар
байни халқҳои атроф фарҳанги маънавй ва исломро густариш
додаанд ва нуфузи рӯҳонй доштанд. Чунин миллатеро қувват
додан барои болшевикон хавф дошт, барои чунин миллате дав-
лати тавонманд созмон додан аз тарафи болшевикон беэҳтиётй
мебуд. Чунин халқро бештар аз дигарон саркӯб доштан лозим
буд.

Аз ин рӯ, Сталин «нақшаи Чичерин («План Чичерина )-ро
Кабул накард. Чичерин вазири хориҷии шӯравй буду барои мар-
збандии Осиёи Миёна нақшае пешниҳод кард. Афсӯс, ки нақшаи
ӯ ҳанӯз дар дастраси пажӯҳишгарон қарор наёфтааст, мазмуни
умумии он ба мардуми огоҳи он солҳо маълум буду имруз ҳам
баъзеҳо медонанд. Чичерин хабар дошт, ки дар Осиёи Миёна,
яъне Туркистони Русия ва аморати Бухоро ва Хева дар даҳаи ду-
вуми садаи 20 шумораи ӯзбекҳо қариб 2 миллион буд. Аммо
тоҷикон дар аморати Бухоро 2 миллиону 100 ҳазор, дар Турки-
стони Русия 1 миллиону 300 ҳазор, ҷамъан, дар Мовароуннаҳр 3
миллиону 400 ҳазор нафар буданд, яъне, андаке камтар аз ду ба-
робари ӯзбекҳо ҷамъият доштанд. Аз ин ру, чунонки ҳолдонон
мегуфтанд, Чичерин пешниҳод карда буд, ки дар Осиёи Миёна
ҷумхурии бузурги Тоҷикистон таъсис бояд карду Узбекистон
ҷумхурии худмухтори тобеъи Тоҷикистон бояд бошад.

Аз огоҳони он замон шунидаам, ки Чичерин мехост худуди
пештараи давлати Бухоро, яъне марзҳое, ки Бухоро то соли 1867
то тасарруфи Русия дошту дар шимоли шарк то Ҷиззах (Дизак)
ва остонаи Тошканд ва то деҳи Маҳрам (Конибодом) мерасид,
дубора барқарор шавад. Ва ин густара Тоҷикистон ном бигираду
он бахши Фарғонаву Тошканд, ки аз ин худуд берун аст, Узбе-
кистон номзад шавад.

Чичерин аз ин пешниҳод суди импиротурии шӯравиро ба на-
зар дошт. У медонист, ки агар Тоҷикистон тавонову обрӯманд
бошад, бештар имкон хоҳад дошт, ки нуфузи шӯравиро ба киш-
варҳои исломии Шарки Миёна бигузаронад, аммо ҷумҳуриҳои

1 П. П. Семёнов - Тяншанский. Туркестанский край. - СПб, 1913. - С. 7.

288
турки Осиёи Марказй, чунончи Ӯзбекистон, чунин имконро кам-
тар хоҳанд дошт.

Андешаи Чичеринро Сталин написандид. Сталин аз тавон ёф-
гани тоҷикон бештар хавфу хатар чашм дошт, на суд. Ӯ хост ба
пантуркистҳо, ба вежа, ба ӯзбекпарастҳо, гузашт кунад. Шика-
сти Русия дар ҷанги якуми чаҳон, сует шудани он бо ду инқило-
би соли 1917 ва харобиҳои ҷанги дохилй, инчунин, марги Ленин
боиси он гардид, ки халқҳои турки Русия дар роҳи озодихоҳй
фаъолтар шаванд. Пантуркизм қувват гирифт, панславизм нота-
вон шуд. Дар ин шароит лозим омад, ки шӯравй, аз ҷумла, ба
ттанузбекизми сахтфишор як андоза гузашт кунад. Барой гузашт
тоҷиконро қурбон кардан даркор шуд.

Сталин, ҳатто, намехост барои тоҷикон замине ҷудо бику-
нанд, давлате тартиб бидиҳанд. Чун лоиҳаи марзбандии соли
1924 ба Тошканд, ки марказй Туркистони Русия буд, омад, дар
ин лоиҳа пешбинй шуда буд, ки барои тоҷикон як вилояти мух-
тори хурд дар ҳайъати ҷумхурии бузурги Ӯзбекистон до да ша-
вад. Дар огози кори коммисиюни марзбандй, ки дар Тошканд бо
сарварии се нафари мазкур машгулият cap кард, аз тоҷикон на-
мояндае даъват нашуда буд ва ширкат надошт. Албатта, А.
Рахлмбоев ва Файзуллоҳи Хоҷа тоҷик буданд, вале якумй ба си-
фати намояндаи Маскаву дувумй ба унвони намояндаи халқи
ӯзбек дар он маҷлис иштирок карданд!

Чунонки Камоли Айнй боре ёдовар шуда буд, он гоҳ устод
Айнй дар Тошканд буду рӯзи якуми кори комиссиюни
марзбандй хост, ки ба маҷлиси он дохил шавад. Устод Айниро
ба маҷлисгоҳ даромадан нагузоштанд. Ба ӯ гуфтанд, ки ба
маҷлис даъват нашудааст, ӯ ҳизбӣ, яъне, коммунист ҳам нест, аз
ин рӯ ҳақ надорад ба маҷлис дарояд.

Он рӯз чанде аз равшанфикрону шахсиятҳои ҷамъиятии
тоҷик, ки дар Тошканд буданд, пеши бинои комиссиюни такси-
ми худуди миллй ҷамъ шуда буданд. Онҳо ба идораҳои ҳизбиву
давлатй рафта, барои тоҷикон қақ талаб карданд. Сарвари
маънавии онҳо устод Айнй буд. Афсӯс, ки ин ҳақталошии мил-
латпарварони тоҷик ҳанӯз таҳқиқ нашудааст ва дар ҳеч китобу
маколаи илмй хабаре аз он нест. Месазад, ки ба пайҷӯйии ин ри-
зоягу ривоятҳои дигар рухнамуд бошем, ки намунае аз озоди-
хоҳии миллист. Ин талош он рӯзҳо, гӯё, чандон натиҷае надод.
Натиҷа фақат ин буд, ки ба ҷаласаи комиссиюни тақсими худуди
миллй аз тоҷикон намоянда даъват карданд. Лекин дар қарори

289
комиссиюн фақат ҳамон моддае дохил шуд, ки барои тоҷикон як
вилояти мухтор (автоном) дар ҳайъати Узбекистон заъсис шавад.
Ҳамин буд ҳиммати фиристодагони Маскав Зеленский ва
Раҳимбоев, пантуркистҳое чун Файзуллоҳ Хоҷаев, ки «меҳр-
бонй карданд ва тоҷиконро вилоят додаид ва, ҳол он ки вилоят
пасттарин воҳиди маъмурии идории шӯравӣ буд, ки барон
тоҷикон чандон ҳукуқе намедод. Вилоят давлат несч ва агар ба
тоҷикон фақат вилояте медоданд, онҳо аз давлат, аз вонамуди он
ҳам маҳрум мемонданд.

Миллатпарварони тоҷик ин «ҳиммат -ро таҳқир донистанд.
Онҳо бо раҳнамоии устод Айнӣ талошро идома доданд. Чун cap-
варони маъракаи марзбандӣ қарори комиссиюнро барои тасвибу
тасдиқ ба Маскав бурданд, чанд тан аз миллатпарварони тоҷик,
аз ҷумла, Абдуқодир Муҳиддинов ва Чинор Имомзода низ ба
Маскав рафтанд (ва, гӯё, баъзеҳо, ҳатто, пинҳонӣ рафта буданд).
Онҳо дар Маскав хеле дз.водав карданд ва, оқибат, мупаффак
шуданд, ки ба тоҷикон на вилоят, балки ҷумҳурии худмухтор
дода шавад. Муваффақ шудан ба чунин тағйири карордоди ко-
миссиюни марзбандӣ пирӯзии бузурги талошгарон буд, ки хид-
мати миллат адо намуданд!

Пинҳонӣ ба Маскав рафтани чанд тан аз намояндагони тоҷик
низ ривояте буду эҳтиёҷ ба таҳқиқ дорад. Чуноне ки мсбинем,
таъсиси Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 1924, агарчи ҷумҳурии
хурде буду дар як гӯшаи дурдасти сарзамини таърихии тоҷикони
Фарорӯд асос ёфта, ҳамагй 900 ҳазор нафарро (аз 3 миллиону
400 ҳазор тоҷики Фарорӯд) фаро гирифт, бо талошҳову фидокс-
риҳо муяссар шуда буд!

Шояд он гоҳ боз баъзе воқиаҳо ва муборизаҳои дигар рӯй до-
да бошад, ки низ ҳанӯз намедонем. Ва ҳол он ки ҷавонони мо он
талошҳову талошкорҳоро бояд бидонанд, то ба қадри истиқлоли
кунунй бирасанд ва барои пойдориву устувории ин истиқлол низ
талош кунанд.

Чун бо маводи марбут ба мирзбандии соли 1924, ки пажӯҳиш-
гарон аз бойгониҳо бароварда ба чоп доданд, шинос мешавем,
тавон пай бурд, ки мақсади аслии Маскав аз ик марзбандӣ беш-
тар таъсиси Ӯзбекистони бузург (ва дар сояи он таъсиси Турк-
менистан ҳам) будааст. Гумон меравад, як мақсад аз таъсиси
Ӯзбекистони тавоно ин будааст, ки ба дасти турк тоҷикро саркӯб
бидоранд, шӯравӣ ва туркҳои шӯравиро аз таъсири нуфузи
фарҳанги маънавии исломии тоҷикон эмин бидоранд. Ба тақозон

290
муборизаи зидди Ислом ва тамаддуни Шарқ, тоҷикро ба
нотавонй нигох, доштан даркор буд, ки cap набардорад. Таъсиси
мухторияти тоҷикон дар ҳайъати Ӯзбекистон чунин маънй дошт,
геи тоҷикро дасту но баста ба турк супурданд.

Мухторияти соли 1924-ро ба \еч ваҷҳ лутфу марҳамати ҳуку-
мати шӯравӣ ва Сталин нисбат ба тоҷикон набояд донист.
Шӯравӣ соли 1924 ба тоҷикон чизе, ки андак монанд ба давлату
давлатдорй бошад, додан намехост. Нахуст, ҳатто. вилояте до-
данй набуд. Дар охир, ки таъсиси ҷумхурии мухтори Тоҷикистон
муяссар гардид, хилофи нақшаи пешакии шӯравиён буд ва ба
\укми гасодуфе, ки сабабҳои ҷиддй дошт, рӯй дод. Сабабҳои ин
рӯйдод ҳанӯз таҳқиқ нашудааст. Ба фикри мо, омили умда дар
таъсиси ҷумҳурии мухтори Тоҷикистон ба соли 1924 самараи
қақталабии гурӯқе аз равшанфикрону сиёсаткорони тоҷик буда,
зарафдорй ва дастгирии баъзе намояндагони адолатҷӯйи халқҳои
дӯст, чунончи, намояндаи мардуми қазоқ, пофишории Чичерин
Оа бархе аз нуқтаҳои нақшаи худ ва монанди инҳо низ аз са-
бабҳои мухим буданд.

Шояд дигар омилҳои аз ин ҷиддитар, аз ҷумла, омилҳои бай-
налмилалй низ дар миён бошанд. Сталин, ки дар аввал, ҳатто,
вилояте ба тоҷикон додан намехост ё ки мехост фақаг вилояте
бидиҳад, бо фишори чунин омилҳо дар охир розй шуд, ки
ҷумқурие барои тоҷикон дар қайъати Ӯзбекистон сохта шавад.

Ин ризои Сталин чунин маънй дошт, ки ҷойгоҳи муҳимми
гаърихй ва фарқангии тоҷикон дар Фарорӯд, андаке ҳам бошад,
эътироф гардид.

Эътирофи шукӯхмандии таърихи тоҷикон дар барқияе, ки
Сталин соли 1925 ба нахустин конфаронси болшавикони
Точикистон фиристода буд, дида мешавад. Сталин дар ин барқия
гуфтааст: «Тоҷикон таърихи ганӣ доранд, даёқатҳои созмон-
диҳӣ ва сиёсии опҳо дар гузашта аз ҳеч нас пӯшида нест . Дар
ин барқия инчунин омадааст, ки аҷдоди тоҷикон «парчами озо-
диро дар дастони худ сахт нигоҳ медоштанд .

Ош кор аст, ки Сталин андаке аз ҳоли тоҷикон, аз ин ки
тоҷикон миллати шарофатманде ҳастанд, огоҳй доштааст. Пас
чаро дар ҳаққи онҳо беинсофй кард? Ба ин пурсиш аз санадҳои
он солҳо посух намеёбем. Шояд ҳамин огоҳии хуб аз ҳоли
гоҷикон, аз ин ки «тоҷикон таърихи ғанй доранд , дар байни
халқҳои Осиёи Марказй нуфузи фарҳангии онҳо қавист ва дар
Шарқи исломй низ аз эътиборе бархурдоранд, сабаб шуд бар ин

291
ки Сталин хост тоҷиконро саркӯбу нотавон бидорад, то ки ба
ҷойи нуфузи эшон дар Осиёи Марказй нуфузи русқо, нуфузи
ғояҳои инқилобу болшавизм зудтар ва пурра хукмрон гардад.

Ғайр аз ин, чунин менамояд, ки Сталин бо он барқия андаке
гуноҳи худро рӯпӯш карданист ва ба тоҷикон хушомад мегӯяд.
Гуноҳи худро ба гардан гирифтани Сталин аз он суханронии ӯ,
ки соли 1941 дар поёни Даҳаи санъати тоҷик дар Маскав кард,
боз бештар ба дид меояд. Ӯ ин дафъа дар бораи тоҷикон ва
шаҳомати таърихии онҳо, фарҳанг ва адабиёту санъати онҳо су-
ханҳои олй гуфт. Аз ин қабил суханҳои олй боре дар бораи
халқи рус низ туфта буд, дигар дар бораи ҳеч кадоме аз ҳалқҳои
кишвари шӯравй нагуфтааст. Аз эҳтимол дур нест, ки ин бор хам
мақсад аз ситоиши мардуми тоҷик аз тарафи Сталин як навъ
кӯшише барои шустани гуноҳи худ бошад. Гуноҳи ӯ дар пеши
миллати тоҷик, чи соли 1924 ва чи соли 1929, хеле калон буд!

Дарето, ки он гоҳ қисми зиёди сарзамини таърихии точикони
Фарорӯд аз ҳудуди Тоҷикистон берун монд! Аз соли 1929 ба
Тоҷикистон ҳамроҳ шудани Хуҷанду Истаравшан ва дигар
ноҳияҳои шимол боз як пирӯзй буд. Пекин, бо вучуди мубори-
заҳои қаҳрамононаи Абдурраҳим Ҳоҷибоев, Нусратуллоҳи Мах-
сум, Абдулқодир Муҳиддинов, Нисор Муҳаммад, Шириншоҳи
Шохтемур ва дигарон, Бухорову Самарканд ва гайра боз ҳам ба
даст наомад. Яке аз беадолатиҳои бузурге, ки дар садаи 20 дар
ҳаққи тоҷикон содир шуд, ҳамин буд. Ин ноинсофии таърихиро
низ бояд ҳеч фаромӯш накунем! Бояд аз тамаддуни бузурги
шаҳрй - тамаддуни Бухорову Самарканд, Балху Ҳирот, Марву
Хуҷанд ... дур нашавем ва ояндаи худро дар асоси он тарҳрезй
бикунем. Аз ин ҷиҳат ҳам садаи 21 бояд даврони баргаштани
тоҷикон ба асли худ бошад, то ки битавонем имрӯзу фардои
худро тибки хувийяти миллии худ созмон бидиҳем!

Имрӯз бисёре аз тоҷикони Фарорӯд фаромӯш мекунанд, ки аз
қадим соҳиби тамаддуни волои шаҳрй будаанд, онҳо тамаддуни
шаҳрй ба вуҷуд оварда буданд. Инро набояд фаромӯш кард! Он
тамаддуни бузургро дар тафаккури худ барқарор кардан лозим
аст, пораву резаҳои онро гирд оварда, бадиқкат омӯхтан ва аз
худ кардан зарур аст! Мо парвардаи тамаддуни шахрй ҳастем ва
онро бояд ба дил парварем. Ин ба мо имкон хоҳад дод, ки ба ҳа-
ёти маънавй зудтар бирасем, бехтар одамият биёмӯзем, одобу
услуби нозук ёд бигирем, чеҳраи инсонии мо равшантар намоён
шавад.

292
Дар Ӯзбекистон кӯшиш ба кор меравад, ки гоҷикон
тоҷикии худро фаромӯш кунанд. Дар Тоҷикистон, ки соли
1924 як шаҳр надошт, тоҷикон тамаддуни шаҳрии худро фа-
ромӯш кардан доранд. Ин ду фаромӯшӣ як маънй дорад. Дар
ҳар ду сурат ҳам тоҷик аз тоҷикият дур меравад.

Пурсиш: Ба назари Шумо, он марзбандии соли 1924 чаро ба
амал омад? Асли мақсад чӣ буд?

Посух: Мо фикри худро дар бораи бархе мақсадҳои шӯравиён
аз табартақсим дар боло гуфтем. Ҳоло бояд бигуем, ки асли ния-
ти болшевикон аз марзбандии соли 1924 маълум аст ва солҳои
охир чандин бор таъкидан гуфта шуд. Мақсади онҳо ҳаргиз
гамҳорй дар ҳаққи халқҳои мазлуми импиротурии Русия набуду
намехостанд халқҳоро соҳиби давлати миллй кунанд. Онҳо аз
руйи шиори машхури истеъморгарон-«Пора куну ҳукумат рон!»
тоҷикро бо ӯзбек, қазоқро бо қирғиз ҷанг андохтанд. Чунонки
дар адабиёти илмй чандин бор таъкид шуда буд, бо ин
марзбандй хавфи муттах,ид шудани туркнажодони ӯзбек, қазоқ,
қирғиз ва туркман пешгирй шуд, нагузоштанд, ки халқҳо бо ҳам
як шаванд, коре карданд, ки байни онҳо сарҳад пайдо шаваду
заминаи низоъ омода гардад. Ғайр аз ин, тоҷиконро пора кар-
данд. Тоҷикон то он вақт ҳам миллати чандпора буданд: дар
Афгонистон, Бухоро ва Туркистони Русия мезистанд. Ин
чандпорагй барои инкишофи миллй мониаи ҷиддй буд ва хеле
зарар дошт. Вале як қисми тоҷикон дар аморати Бухоро
сарҷамъу якнорча зист доштанд, ки ин ҳолат як омили муҳим
барои ҳамназдикии онҳо буд.

Тақсимоти соли 1924 ҳамин сарҷамъиро барҳам дод,
тоҷикони аморати Бухороро ду пора кард: ба тоҷикони
Тоҷикистон ва тоҷикони Узбекистон тақсим кард, то ки
байни пораҳо низоъ cap занад. Чун тоҷикон аз Бухорову Са-
марканд ҷудо шуданд, рӯҳияи марказгурезӣ ва маҳалгаройӣ
қувват ёфт. Маҳаллгаройӣ дар Тоҷикистон аз ҳамон табар-
тақсими соли 1924 сарчашма гирифт.

Банда дар навиштаҳои худ чандин бор таъкид кардаам, ки
баъд аз инқилоб, баьд аз соли 1924 ва 1929, дар натиҷаи сиёсати
миллии шӯравиён худшиносии иҷтимоъиву маънавй ва худо-
1'оҳии миллии тоҷикони Мовароуннаҳр пурнуқсон сурат ёфт,
ҳама навъҳои шуури иҷтимоъиву маънавии онҳо ноқису ному-
каммал шакл гирифт. Ва ин ҳолат яке аз сабабҳои асосии рӯй-
додҳои даҳшатноки солҳои навад буд.

293
Табартақсими соли 1924 ҷузве аз сиёсати истеьмории Русия
нисбат ба халқҳои Осиёи Марказй буд. Мақсади аслии сиёсати
мустамликадорон ин буд, ки ҳастии миллим халқҳои Осиёи
Марказиро тобеъи манфиатҳои импиротурй бидоранд. Соли 1924
қадаме дар роҳи нотавону нотамом нигоҳ доштани халқҳои Мо-
вароуннаҳр буд. Агарчи пантуркистҳо аз ин қадам ком бурданду
баъзе халқҳо низ суде бардоштанд, хар бозёфти ин халқҳо басо
гарон афтод. Мардуми тоҷик он гарониро имрӯз бештар аз он
рӯзҳо эҳсос мекунанд.

Ин масъала, ки Сталин аз табартақсими Осиёи Миёна чӣ
мақсад дошт, ҳанӯз дар илм чандон равшан нашудааст. Дар
масъалаи соли 1924 ва 1929 нуқтаҳои норавшан зиёд асг ва их-
тилофи назар кам нест. Банда медонам, ки он чй алъон менави-
сам, шояд фардо мавриди мубоҳиса ва эътироз карор хоҳад ёфт.
Аммо дар як масъала бояд ҳама ҳамфикр бошем ва он масъала
ин аст, ки табартақсими соли 1924 ва таъсиси Тоҷикистони
иттифоқй дар соли 1929 тибқи сиёсати импиротурй сурат бает ва
натиҷаи он буд, ки мо, тоҷикон, заррае ихтиёр надоштем, мутеъи
дигарон будем ва ҳар чй хостанд, бар сари мо оварданд.

Хулоса ин аст, ки мардуми тоҷик сарнавишти худро ба дасти
худ бояд бигиранд, сарнавишти худро ба дасги худ бояд бисо-
занд ва дигар ҳеч нагузоранд, ки дигарон барои дигар кардани
сарнавишти онҳо бикӯшанд. Дигар нагузорем, ки моро пора би-
кунанд, то ки нест бикунанд. Миллати чандпораи тоҷик бояд ба
ягонагии маънавй бирасад, то ки бақои умри худро таъмин би-
кунад!

Пурсиш: Агар Инқилоби Октябр намебуд, ба назари Шумо,
сарнавишти мардуми тоҷик чй гуна метавонист бошад?

Посух: Ба чунин суол ҷавоб гуфтан душвор аст. Албатта, ҳар
касе мехоҳад ба суолҳое, ки кам нестанд, ҷавоб туфта бошад
Лекин посух бояд ба тахмину ҳадс набошад. Беҳтар ин аст, ки
мисли солҳои ҳокимияти шӯравй пурсише гузорем: Октябр ба
мо чй дод ? Чй комёбиҳои фарҳангй ва иҷтимоъиву сиёсй овард
ва аз чй арзишҳои муҳим маҳрумамон кард? Чунин гузориши
масъала барои муайян кардани ин ки аз қарни 20 ба қарни 21
чиҳо бо худ бигирем ва аз чи чизҳо худро бояд тоза бикунем,
шояд бештар аҳамият дошта бошад.

Аз он чй дар боло туфта омад, гӯё, то андозае равшан шуд,
ки ниҳоли октябр дар бӯстони тоҷикон чи мсваҳои талхе дод.

294
Ин ниҳол дар замини мо, барои обу ҳавои мо бетона буд ва
наметавонист ба тарзи табиъӣ нумӯ кунад.

Аввалан, октябр миллати тоҷикро ногадон ва зӯран аз
роҳи тадавзули таърихй берун карда, ба роҳи дигаре, ба
роде, ки хоси он набуд, дохил кард. Қадам задан аз ин роди
беюнаву ноишно, ки нодамворй ва бардору зани бисер дош-
тааст, хеле душвор омад.

Пеш аз инқилоб, аз охирин моряки еадаи 19, дар Фарорӯд
— чи дар Туркистони Русия ва ми дар Бухоро, раванддои
мудимме ҷараён гирифта буданд, ки ҳам даёти иҷтимоъиву
иқтисодиву ҳам фардангу маънавимтро ба роди тоза мебур-
данд.

Маорифпарварон, аз А.дмади Дониш (1826-1897) то
Маҳмудхоҷаи Бедбудӣ (1875-1919) ва Абдуррауфи Фитрат
(1886-1938), ба ҷустуҷӯйи роҳҳои растагории миллӣ дарома-
данд (ва як асари Фитрат «Раҳбари наҷот ном дошт, ки
иаҷоти миллат дар назар аст). Равшангарони тоҷик зарур
донистанд, ки миллат, аввалан, бояд ба асли дсуд баргардад
ва идеалы пшърихии онҳо давроны Оли Сомон буд, на Чин-
гизу Темур, ки идеалы баъзе ҷадидони турк қарор ёфтанд,
вл Фитрат ҳам баъди инқилоб, чун аз адабиёти форсии
тоҷикй ба адабиёти ӯзбекй гузашг, рӯ ба арвоҳи Чингизу Те-
мур овард, аз ислом гашт, бедин шуд. Адибони тоҷик ба чу-
нин рохдо нарафтанд!

Инро дам бигӯем, ки лашкаркаши болшевик Михаил
Фрунзе, ки соли 1920 Бухороро фатҳ кард (ва ин гасбкориро
инқилоби халқии Бухоро ном нидоданд), фарзанди худро Те-
мур номидаву бо ин кораш ба пантуркистдо худро наздик ги-
рифтан хост.

Яке аз тафовутҳои равшангарии форсии тоҷикӣ аз

узбекй ин буд, ки барде маорифнарварони тоҷик низ, ба пан-
туркизм наздик шуда бошанд дам, дар масъалаи баргаштани
миллат ба асли худ, фардангу маънавияти асрдои гузашта, аз
ҷумла, илму дониши Бухорои бостониро дар назар доштанд
ва онро бо дастоварддои тамаддуни Ғарб пайванд додан,
дирӯзи худ ва имрӯзи ҷадонро як кардан мехостанд.

Дигар хусусияти ҷадидони тоҷик ин буд, ки маорифпар-
варй дар назари ондо фақат фардантгустарй (оммаро савод
омӯхтан, ба илму фарданги замон содиб шудан, фарданги пе-

295
шоҳанги аврупоиро аз худ кардан ва монанди инҳо) набуд, бал-
ки мағз то мағз моҳияти маънавӣ дошта, чунончи дар «Раҳбари
наҷот ва «Оила ном асарҳои Фитрат мебинем, барои муайян
кардани бунёди ахлоқии ҷомиаи оянда ҷидду чаҳд шуда буд.
Яъне, қувваҳои пешрави ҷомиъа миллатро ба роҳи анъанавии
таърихй, ба роҳҳои маънавиятҷӯйй, вале ба тарзи нави замонй
пеш бурдан мехостанд. Инқилоб ҳамин ниятро бар бод дод.
Инқилоб гузаштаро, ба вижа гузаштаи мардуми Шарқро, ба-
куллй инкор кард, аз арзишҳои маънавӣ рӯ гардонд, фақат ар-
зишҳои иҷтимоъиву синфиро эътироф намуд ва моддиёту иқтк-
содро бунёди ҳастии инсону ҷомиа донист, ки ин комилан хи-
лофи тасаввуроти тоҷикон буд. Як ҷузъи маънавият дин аст ва,
чуноне ки расули акрам (с) фармудааст: «Дин ақл аст . Аммо
инқилоби болшевикй динро бакуллй инкор намуда, ҷомиаро аз
ақл маҳрум кардан хост. Дар ҷомиаи шӯравй бемаънавиятй ре-
ша давондан гирифт.

Б. Н. Елсин соли 1997, дар солонаи Инқилоби Октябр гуфт.
ки Инқилоби Октябр Русияро аз дунё чудо кард ва ба гирдаш
девори оҳанин бардошт. Мо бояд аз худ илова кунем, ки ин ran
дар ҳаққи ҳамаи ҷумҳуриҳои шӯравй низ дуруст аст. Вале дар
бораи кишварҳое, чун Тоҷикистон, бояд бигӯем, ки инқилоб
онҳоро ба Русия ва фарҳанги русй пайванд дод ва, ба ин восита,
то андозае, ба тамаддуни Ғарб расонид, андаке, на зиёд, ба
паҳнои ҷаҳон баровард.

Мо, аз болои девори баланди оҳанине ҳам бошад, андаке бн
ҷаҳон нигаристем. Дар натиҷа, дар фарҳанги тоҷикӣ, дар ада-
биёту санъати тоҷикон равияҳои наве, чун реализм (агарчи реа-
лизми сотсиалистй, яъне реализми махдуди таҳрифшудае буд),
жанрҳои тозае чун роману повеет, чун мусиқии симфонй ва
ғайра пайдо шуду дар ин соҳаҳо устодони забардасте ба майдон
омаданд, дар фарҳангистони улуми Тоҷикистон ва донишгоҳҳо
донишмандони намоёне ба воя расиданд ва ҳоказо. Инчо ва би-
сёр чизҳои дигар, аз чумла, ободии Тоҷикистони харобазори
собиқ низ, меваи октябр буд. Инро бояд эътироф кунем. Вале
инро ҳам бояд фаромӯш накунем, ки ин овардаҳои мусбати
инқилоби болшевикй бисёр гарон афтод. Дастовардҳои
инқилоб ба мардуми мо ба нақди ҷон муяссар гардидааст.

Дар солҳои бистум аҳолии кӯҳистони Точикистон - мардуми
Бухорои Шарқй, яъне кӯҳистониёне, ки аз озодихоҳтарин

296
тоҷиконанд, 40 фоиз кам шуданд: ё кушта шуданд ва ё ба
Афгониетон гурехтанд. Ҷамъият чиҳил дар сад кам шуд, яъне
кариб ним шуд.

Ин ҳолат дар панҷ-шаш соли апвали инқилоб рӯй доду
баъд ҳам и дома дошт1.

Ҳоло баъзе усгодони донишгоҳҳо ва сиёсатгузорони Тоҷики-
стон мегӯянд, ки октябр халқи тоҷикро озод кард.2 Аммо
намегӯянд, ки инқилоб моро аз кадом зулм озод кард. Оре, халқ
пас аз инқилоб аз ҷаври манғиту ҳукуматдоронп мустабиди он
халос шуд. Вале инқилоб миллатр;» аз дасти мангит гирифту
ба дасти пантуркистҳои бзлшеаик супурд. Ип туркпарастон
аз мангит б.здтар баромадаад. Дар \аққи гоҷикон нажодку-
ише, ки вн.хо раво диданд, дар таърих кам дида шуда буд.
Бибинед, ки аҳвол чӣ буду чӣ шуд.

Дар бело гуфтем, ки дар панҷ-шаш соли баьд аз инқилоби со-
ли 1920 дар марказ ва ҷануби Тоҷикистони кунунӣ ҷамъият
чиҳил фоиз кам шуд. Бояд афзоем, кк ин фақат як қисми талафо-
ти тоҷикон буд. Акнун як қисми дигарашро бинед.

Кам шудани шумораи тоҷикон дар Фарорӯд хеле пештар аз
инқилоботи 1917 ва 1920 cap шуда буд. Аммо пас аз инқилобот
якбора суръат гирифт. Маълумоти расмии оид ба коҳиши шумо-
раи тоҷикон ҳайрагангез асту ба ақл камегунҷад!

Дар Бухоро соли 1924 ҳамагй 42.482 нафар тоҷик монда буда-
аст! Соли 1926 маълум шуд, ки аксари инҳо яҳудиёни бухоро
будаанд, ки худро тоҷик нависондаанд. Тоҷикон ӯзбек навишта
шудаанд, яҳудиён - тоҷик! Агар бародарони яҳудии мо намебу-
даид, шояд дар рӯйхати халқҳои Бухиро коми тоҷик намемонд.
Ҳангоме, ки чунин натиҷаҳои саршумори аҳолии соли 1926
зълон шуд, ҷавонони Бухоро ба тарзи эътироз парчаму шиорҳо
бардошта ба кӯчаҳо баромаданд ва талаб карданд, ки дубора

‘Муҳоҷират ба Афғонистон то солҳои ситми садаи XX давом ёфт. Соли
1992, ки дар Тоҷикистон ҷанги дохилй OvOi ёфт, боз наздик ба як мил-
лион нафар ба Афганистан гурехтанц. Афганистан ин тоҷикони
Фарорӯдирс паноҳандагӣ дод. Пекин дар охири солҳои навад, ки
гоҷикони 1урезаи Афганистан дар Тоҷикистон злёд шуданд,
ҳукуматдорони Тоҷикистон ба онҳо бо чашми бадгумонй нигариста, ба
ҳар баҳона онҳоро аз кишвар рондан мехсханд. Мо ин корро нораво ме-
донем.

'Инқшюб Тоҷикисмонро аз зулм озод кард// «Литературная Евразия ,
1999, август, № 10. - С. 11.

297
саршумор баргузор шавад. Ҷалоли Икромй он гоҳ 16-i7 сол
дошту шоҳиди он намойиш буд.

Маскав барон тафтиши саршумори соли 1926 дар Бухоро ко-
миссиюне таъсис дод. Ранен ин комиссиюн Валериан Кӯйбишев
- яке аз мӯътабартарин нафарони рахбарияти шӯравӣ буд. Про-
фессор Александр Семёнов узви ин комиссиюн буд. Ин комис-
сиюн коре накарду худ ба худ барҳам хӯрд. Ошкор аст, ки Мас-
кав фақат барои назарфиребй комиссиюн таъсис дода буду зуд
онро фаромӯш кард.

Аз рӯйи маълумоти расмй, соли 1918 дар нумҳурии шӯра-
вии Туркистон 1 миллиону 300 ҳазор нафар тоҷик мавҷуд
буд, вале соли 1920 ин шумора ба 400.000 расид. Яъне, шумо-
раи тоҷикон дар зарфи ду сол се баробар кам шуд. Ва, бегу-
мой, ба қамин миқдор шумораи узбек зиёд шуд. Пасон ин ра-
ванд бештар суръат ёфт.

Коҳиши босуръати шумораи тоҷикони Самарканду Бухороро
пажӯҳишгарон чандин бор таъкид кардаанд ва камина низ дар
мақолаҳои худ овардаам. Пажӯҳишгари ҷавони амрикоӣ Ҷои
Шоберлайн-Энгел се-чор сол пештар дигардесиҳои шумораву
фоизро ин тавр ҷамъбаст намуд: «Соли 1915 дар Самарканд
59.901 тоҷик (62%) ва 879 (1%) ӯзбеку сорт, соли 1920
тоҷикон 44.758 (54%) ва ӯзбекон 3.311 (4%) буданд, соли 1926
тоҷикон 10.716 нафар (10%) ва ӯзбекҳо 43.304 (41% ) шуданд.
Дар зарфи ёздаҳ сол шумораи тоҷикон ба 82% кам туда,
шумораи ӯзбекҳо қариб ба 5000% зиёд шудааст . Ба ин 5000%
на танқо тоҷикон, балки баъзе қавмҳои дигари Осиеи Миёна, ки
узбек навишта шуданд, низ дохил мешаванд.

Ҷон Шоберлайн-Энгел боз чунин рақамҳо овардааст: «Баъди
тасарруфи Самарканд (аз тарафи Русия-М. Ш.) соли 1872 ахо-
лии ин шахр 35.326 нафар буда, аз он чумла 33.622 гаи ё ки
95 % тоҷик буд (хама ахолии боқимонда яхуди буда, дар га-
моми шаҳр фақат 4 узбек вучуд дошт). Ҷоншумори соли 1959
натиҷақое дод, ки ба рақамхои пешин ҳеч наздикй надоранд
(...). Соли 1959 шумораи тоҷикон дар хама шаҳрҳои вилояти
Самарканд (на танхо дар худи Самарканд, балки дар хама
шахрхои вилоят - М. Ш.) ҳамагӣ 11.166 нафар будаасг. Ба
ин тариқ шумораи точикон дар хама шахрхои вилоят фақэт
5,6 фоизи аҳолии шахри Самарқандро ташкил мекардаасг,
ки аҳолии шахр 169. 484 тан будааст. Ба мо маълум несг, ки
дар дигар шаҳрҳои вилоят чй қадар тоҷик ба қайд гирифта шу-

298
дааст, вале, хдтто, агар тахмин кунем, ки ҳама тоҷикон фақат
дар шаҳри Самарканд зистаанд, он рақам чунин маънй хоҳад
дошт, ки шумораи тоҷикон дар соли 1959 нисбат ба соли
1872 ба 67% фоиз кам шудааст ва \ол он ки шумораи уму-
мяи аҳолии шахр 556 фоиз зиёд шудааст (...)• Таносуби фои-
зии тоҷикон дар муддати камтар аз сад сол аз 95% то ба 5,7 %
расидааст.

Ин пажӯҳишгар дар натиҷаи чунин оморгириҳои бисер ба чу-
нин хулоса омадааст: «Аз рӯйи арзёбие, ки хеле эҳтиёткорона
шумораи ӯзбекҳо дар Осиёи Миёнаи шӯравӣ аз соли 1917 то
1924 қариб ду баробар зиёд шуд. То соли 1917 шумораи ахо-
лии узбек дар Туркистони Русия ва Хеваю Бухоро тақрибан 2
миллион нафар буд. Тибқи саршумори аҳолй, ки баъди
тақсими Осиёи Миёна ба ҷумҳурихо (яъне соли 1926 - М. Ш.)
баргузор шуда буд, шумораи ӯзбекҳо ба 3,8 миллион нафар ра-
сидааст. Габиъист, ки чунин афзоиши тунди аҳолй натиҷаи аф-
зоиши таваллуд наметавонад буд. Дар воқеъ, дар ин муддат аф-
зоиши табиъии аҳолй дар натиҷаи чангу гуруснагй хеле коҳиш
ёфт. Ьарои фаҳмидани сабаби афзоиши шумораи ӯзбекҳо бояд
инро ба назар бигирем, ки дигар гурӯҳҳои этникй (агарчи баъзеи
онҳо хеле сершумор буданд) ҳангоми саршумор сабт нашуда бу-
данд

Ҳамин аст як натиҷаи сиёсати «ӯзбеклаштурув (узбек (й)
кардан), ки пантуркистҳо бо дастгирй ва пуштибонии болшави-
кони рус амалй карданд ва дар андак муддат шумораи ӯзбекҳо
чанд баробар зиёд ва шумораи тоҷикон чанд баробар кам шуд.
Ҳатто, чунончи Ҷ. Шоберлайн-Энгел гуфтааст, аз 95% ба 57%
расид!

Банда бо як гурӯҳ равшанфикрони тоҷик чунин рақамҳоро
дар «Нома ба М. С. Горбачёв нишон дода будем, лекин М. С.
Горбачёву Дафтари Сиёсй ба ин рақамҳо аҳамияте надоданд.

Оморе, ки овардем, дар баъзе сарчашмаҳои илмй як андоза аз
хам тафовут дорад. Ин фарки ночиз моҳияги онро дигар намеку-
над. Ин омор, ки намунаи онро мо дар навиштаҳои худ зиёд
овардаем, бозгӯй аз тоҷиккушии инқилобист. Фарқи он аз тоҷик-
кушии Чингизу Темур ин аст, ки Чингизу Темур ҷисман нобуд
мекарданд, пантуркистҳои болшевик ҷисман ва маънан но-

'Джон Шоберлайн-Энгел. Перспективы становления национального само-
сознания узбеков// «Восток , 1997, № 3. - С. 55 ; 60.

299
буд карданд. Бо зӯру заҷр тоҷикро узбек кардан уро ба нобу-
дии маънавй, ба бемаънавиятй бурдан буд!

Пас, инқилоб моро аз киву аз чй озод карда будааст, ба мо чй
дода будааст? Як ҷавоби ин суол, ба пиндори камина, он аст, ки
аз тоҷикият, аз тоҷик будан озод кард, нотоҷикй, туркия! овард!

Инқилоби болшевикй ва пантуркистҳои болшевик хостанд
миллати тоҷикро дар Мовароуннаҳр батамом нест бикунанд, ва-
ле натавонистанд. Ба онҳо ҳамин қадар муяссар гардид, ки мил-
лати тоҷикро як андоза ба роқи беимонй ва бемаънавияги даро-
варанд. Имрӯз кам-кам имконоте фароҳам меояд, ки миллат худ-
ро аз ин роҳ берун бикашад, аз он «раҳовардҳо рахой ёбад.
Ҳоло чунин имконе фароҳам меояд ва лозим аст, ки онро аз қув-
ва ба феъл оварем.

Ҳоло тоҷикони Фарорӯд мехоҳанд давлати миллй созмон
диханд, то дардҳои миллатро дармон бикунад. Албатта, давлати
миллй пушту паноҳи тоҷикони кишварҳои дигар, аз ҷумла,
тоҷиконе, ки то андозае ҳувийят гум кардаанд, низ мебошад, ба-
рон рушди мактабу маориф ва худшиносии миллим онҳо, барои
таъмини ягонагии маънавии ҳамаи тоҷикони кишварҳои ҳамсоя
кӯшиш хоҳад кард. Вале давлати миллим тоҷикон муносибатҳои
сиёсии худро ба кишварҳое, чун Русия ва Узбекистон, на аз руйи
он чй гузашт, балки аз рӯйи вазъи кунунй ва ба хотири фардо
бояд муайян намояд. Муносибати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Фе-
дератсияи Русия ва Ҷумҳурии Ӯзбекистон бояд поя бар ақли са-
лим дошта бошад, на бар кинатӯзй. Он гох давлати миллим
тоҷикон метавонад вазифаҳои таърихии худро дуруст иҷро на-
мояд.

Гузаштаро фаромӯш набояд кард, вале гоҳ лозим аст, ки оа
хотири имрӯзу фардо чашм аз гузашта бипӯшем.

Он чӣ мо аз ҷиноятҳои болшевикон ва пантуркистҳо андаке
ёдовар шудем ва шаммае гуфтем, мақсад он нест, ки дар дили
миллат нисбат ба русҳову ӯзбекҳо тухми адоват бикорем, балки
он аст, ки миллат таърихи худро бидонад, аз он сабақ омӯзад ва,
чуноне ки гуфта шуд, дигар нагузорад, ки дирӯзи ногувори ӯ
фардо такрор шавад!

Пурсиш: Агар аз назари тоҷикон ба қарни 21 нигоқе андозем,
ба фикри Шумо, онро чи гуна метавон дид?

Посух: Гуфтем, ки садам 20, бо ҳама зиддияту ихтилофоташ
ба хдр ҳол, барои тоҷикони Фарорӯд садам бахосият ва фархунда
омад, истиқлол овард ва, ба ин маънй аҳамияти таьрихии он бе-

300
ниҳсят бузург аст. Дар айни замон, қарни 20 овони бӯҳрон буд,
ки чанд бор ҳастии миллат зери хавф монд.

Ба ақидаи камина, мардуми тоҷик дар садаи 21 барои барта-
раф кардани пайомадҳои бӯҳрони миллй — бӯҳрони ҳамагири
маънавй мекӯшанд ва намегузоранд, ки боз хавфи нестии миллӣ
ба сари онҳо пайдо шавад. Акнун, ки миллат истиқлоли давлатй
дорад, бояд сарнавишти худро ба дасти худ, ба дасти давлати
миллим худ амалй намояд. Ҳоло, метавон гуфт, ки миллати
тоҷик лоақал дар як гӯшаи сарзамини худ сарнавишти худро ба
дасти худ гирифтааст ё имкон дорад бигирад. Миллат ба рӯзе
расидааст, ки имконеро, ки таърих пеш овардааст, пурра исти-
фода намояд.

Ба фикри камина, фармудаи таърих ин аст, ки аз мод-
дигарой, маънавиятгурезй, миллиятзудой ва манкуртият
хама хастии худро пок созем, ҷомиаи маънавибунёд бино би-
кунем. Ҷомиаи мо, ҳатман, бояд демократа ва ҳуқуқбунёд бо-
шад!

Ҷомиаи мо, илова бар он, ки демократа ва ҳукуқбунёд хоҳад
буд, бояд ҷомиаи маънавиасос бошад. Давлат таҷассуми миллат,
фарҳанги он, таърихи вай аст. Модом ки чунин аст, Ҷумҳурии
Гоҷикистон давлате хоҳад буд, ки омили маънавии рушди ҷомиа
на баробари омили иқтисодй ва омили сиёсй, балки бештар аз
онҳо аҳамият хоҳад дошт, дигар омилҳоро ба тобеъият хоҳад
гирифт, дигар омилҳо воситае барои таъмини амали пурарзиши
омили маънавӣ хоҳанд буд. Дар давлати миллии маънавибунёд
бояд дин мавқеъи сазовори худро соҳиб бошад, давлат бояд дини
мубинро чун як ҷузъи ҳастии маънавии миллат ба ҳимояи худ
бигирад, барои баланд шудани шуури динӣ бикӯшад, то ки май-
догги хурофоту таассуб дар чомиа танг шавад!

Банда соли 1999 дар китоби худ «Истиқлол ва худшиносии
иҷтимоъиву маънавй чунин пешниҳод овардаам:

Тоҷикон бояд давлати миллй барпо намоянд ва эҳёи маънавй
мақсади ниҳоии давлати миллии тоҷикон қарор ёбад. Эҳёи
маънавй бояд дарунмояи андешаи миллй ва ғояи асосии давлат-
дории точикон дониста шавад. Давлат созмони ҷомиаи хоси
миллати тоҷикро, чомиаеро, ки ба хувийяту менталитета миллат
ва ба ҷомиаи анъанавии он созгор бошад, яъне, бунёди чомиаи
маънавиро вазифаи асосии худ эълон бикунад ва ҳама қуввату
гайрати миллатро ба созмони чунин ҷомиа, ба бунёди чомиае, ки
ба анъанаҳои фарҳангии чандин қарни таърихи миллат, ба та-

301
маддуни бостонии эронй асос ёфта, моҳияти қастии тоҷиконро
ифода созад ва хам ба воқеъияти кунунии ҷаҳон мувофиқ бошад,

сафарбар намояд. . -

Шоири тоҷик Ачзй дар аввали қарн, дар соли 1913, гуфта оуд.

Агар аз зиндагй doped уммеб,

Урупо ҳар чй мебонаб, бибонеб.

Банда дар охири қарн афзудам:

Вале фарҳанги милливу асолат
Фара opad бацои умри миллат.

Он чй Аҷзй дар байти боло гуфтааст, имрӯз хам аҳамияташро
аз даст надодааст, имрӯзу фардо хам аз худ кардани дасто-
вардҳои бузурги тамаддуни Гарб бояд аз ҳадафҳои милли бошад.
Вале имрӯз устувор истодан бар заминай фарҳанги милли _>еш-
тар ақамият пайдо кардааст ва таъмини истиқлоли фарханги бо-
яд дарунмояи андешаи миллй бошад!

Тоҷикони Мовароуннаҳр дар садаи 20 аз фарҳанги миллим
худ бисер чизхоро аз даст доданд, бунёди маънавии ҳастии онҳо
то андозае сует шуд, онҳо аз асли худ як каме дур шуданд Ьино
бар ин, баргаштан ба асли худ, расидан ба асолати фарханги аз
шартҳои асосии бақои умри таърихии онҳост. Дар давраи ис-
тиқлол устувории ҳувийяти миллй ва аслияти фарҳангӣ, расидан
ба саргаҳу сарчашмаҳои маънавии худ нахустин вазифаи асо-
сист Фарханги миллй ва истиқлоли фарҳангй зербинои ҷомиаи
тозабунёди тоҷикон хоҳад буд. Фарханги омадаи аврупои, ки
Сайид Аҳмадхоҷаи Аҷзй бар назар дорад, ба сифати як ҷузъи

рӯбино хизмат хохад кард. _

Давлати сохибихтиёри тоҷикон ханӯз хурдсол асту акнун а
пойи худ рох рафтан меомӯзад. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар со-
хтмони фарҳангӣ ва иқтисодй, сиёсат ва қонунгузори, таъиинк
асосҳои хуқукии ҷомиа ва гайра дар бештари мавридхо аз ди1 а-
рон намуна мегирад, бештар роҳи тақлид мепаймояд. Аз ин роҳи
тақлид ба сарманзили махсуди миллй расидан душвор аст. Беш-
тар аз ҳазор сол аст, ки aҷdodu MapdyMU тоҷик dap илми сиёсат
ва xvkvk dap таҷрибаи кишварборй, xydudopau маҳалли ва гаира
dacmoeapdxou бузурге eupd oeapdaaud. Имрӯз бавлати миллии

302
тоҷиконро бо назардошти андӯхтаҳои таърихии илмиву амалии
миллат метавон бар по гузошт. Мо бояд демократия ва
созмондеҳии давлати ҳуқуқбунёд, эҳтироми ҳуцуци башар ва
шахсияти инсон, фарҳанги алии маънавй, фанну фанноварй
(техникаву технология) ва гаӣраро аз ҷаҳони имрӯз, аз ки-
шварҳои Ғарб ва Шарқ биёмӯзем, лекин ҳастии таърихии мо бо-
яд пони милли доиипа бошад. На аз дирӯзи худ монем, на аз
имрӯзи ҷаҳон! Ҳам бо дирӯзи худ бошем, ҳам бо имрӯзи ҷаҳон!

Дар остонаи ҳазораи дувум давлати мутамаддини Сомониён
аз байн рафт ва тоҷикон аз давлати бузурги миллй маҳрум шу-
данд. Баъдтар давлатҳое, чун давлати куртҳо ва сарбадорон ба
по омад, ки баъзе хусусиятҳои давлати миллиро доштанд, лекин
давлати миллим фарогир набуданд.

Инак, дар остонаи ҳазораи се, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар май-
дони таърихи миллат қомат рост кард. Байни давлати Сомониёну
истиқлоли Тоҷикистон фосила расо ҳазор сол аст. Тоҷикистон
мысли давлати Сомониён бузург нест, вале меросбари он аст.
Хеле кӯчак аст, лекин рисолати бузурги таърихй дорад.
Ҷумҳурии Тоҷикистон хонаи умеди ҳама тоҷикон аст. Вусъати
назар дар дидани манфиатҳои миллй, паси cap кардани па-
дидауои маҳапгаронии давлати, мубориза барои таъмини ис-
тиқлоли фарҳангии миллат ва эҳёи маънавии вай имкон фароҳам
меоварад, ки ягонагии маънавии миллати чандпора цувват биги-
рад, марзҳои сиёсии мавҷуда, ки то имрӯз пораҳои миллатро аз
\ам ҷудо медоштанду дур мекарданд, ба омили пайвандгари
миллат табдил ёбанд.

Умед аст, ки бӯҳрони худрасии иҷтимоъй бартараф хоҳад шуд
ва миллати шарафманди точик машъали худшиносии маънавй ва
худогоҳии миллиро баландтар бардошта, дар роҳи сарнавиштсо-
зии таърихй усгувортар қадам хоҳад зад.

1999-2000.

303
МУНДАРИҶА

т'

П. Гулмурод. Саъди акбари илму фарҳанги тоҷик.....3

Сарсухани нигоранда...............................*‘7

Фитнаи инқилоб дар Бухоро......................... 19

Номаба М. С. Горбачёв.............................1°6

Он чӣ бо табари ноинсофй тарош хӯрдааст...........159

Аббос Алиев........................................193

Бухоро ҳеч гоҳ Ватани туркон набуд........... ....224

Дурустиҳо асоси ошноист ........'•............;...2^1

Агар батарозуи инсоф биеанҷем.....................258

Биё, то зи бедод шӯем даст..................*..... 276

Тоҷикони Ф.арорӯд дар остонаи асри умед............282

Муҳаммадҷони Шакурии Бухарой

ПАНТУРКШМ ВА САРНАВИШТИ
ТАЪРЙХИИ ГОҶ1ДКОН

’ ■ ♦ л ';. i • . * \ _

.' * • ' " * '
Муҳаррири ороиш Ромиш Шералй

,_Ба матбаа 17.06.2012 супорида шуд.

Чопаш 24.06.2012 ба имзо расид. Андо'за 60x84 1/16.
Чузъи чопй 19,0. Адади нашр 1000 нусха.

Муассиеаи »адфиявии «Адиб -и
Вазорати фарҳанги Ҷумхурии Тоҷикйстон
734018, ш.Душанбе, кӯчаи Н.Қаробоев 17 а

Дар ЧДММ «Илм ба табъ расидааст.