Роҳи беҳбуд The path of improvement

Transcription

Карим АБДУЛОВ

РОҲИ
БЕҲБУД

Душанбе-1995
«Рохи бехбуд» манмӯаи хотирог ьа маколоти ҷомеашинос, йқтисоддон
ва олими шинохтаи тоник - профессор Карим Абдулов мебошад.

Дар «Умедхои барбодрафга...» муаллиф моро бо тарафхои неку бади
270 рӯзи фаъолияти Президент Рахмон Набиев ошно месозад.

«Аз Душанбе то Аморати Муттахидаи Араб» хотирахо ва
сафаргуфтахои муаллифро аз сафари Аморати Муттахидаи Араб инъикос
менамолд.

«Рукнхои давлатдорй ва пойгории давлат» тавсияхои муаллиф
нисбати мустахкамтар намудани пояхои давлатро дар бар мегирад.

Умед дорем, ки «Рохи бехбуд» -и Карим Абдулов дик,кати
хонандагони гиромиро налб карда, фикру акидаи эшон бахри бехбудй ва
некуахволии халки азизамон хиз.лат мекунад.
достони

ҚИСМАТИ ТАЛХИ МИЛЛАТ

Ман ба ин китоби хотирахои пурошӯб, андешахои чонгудоз, «уктахои
барчастаи як мӯлчар зиндагии давомдори мо, ки онро Каримчон Абдулов гирд
овардааст, сарсухан иавиштанй нестам. Каримчон дастхатро ба ластам дода
гуфт, ки — як хонда бароед, мешавад, ё намешавад?

Рости ran, ман аввал рӯякиву сарсарй варак задам. Вале оҳиста-оҳиста дар
сахкфахои он ба шикасти орзухо, заволи ниятҳову уммедхои поки хамватаноки
худ бархурда, як бори дигар ба чараёни кисмати талхи миллати чафокаши
точик пахлӯ задам. Хандидам, гиристам ва ба газаб омадам. Хандидам барои он,
ки мо ха лкл қадимаю пурдонишу фарханг ин қадар содда, ин қада р сахлангор ва
ин кадар тифлхӯю хушбовар будаем, ки бегонае, рахомаде метавонадморо зину
зимом зада, саворй кунад.

Гиристам бар он, ки мо мардони мехмоннавозу дӯстпарвар то ба дарачае
берахму шафкат, ноинсоф, мансабпараст, бедард ва кадрношиносе будаем, ки аз
ягон амалн бад рӯ намегардонем. Ба газаб омадам бар он ки дар ин сарзамини
пурфайзу саховатманд, ки хокаш сангро сабз мекунад, обаш нӯшдоруи хаётбахш,
кӯххояш пахлавону сарватдоранд, мо ба чои мехнати халолу бобаракат ба
гирдихамонхои бемаънй, дасисабозй, даъвохои хушку бемагз лахзахои
пуркиммати умри азизамонро ба бод медихем. Теги кину хашми худро на бар
чониби душманимугризу бегона, балки ба сари додару бародар, падару модар ва
зану хохари хештан мебардорем.

Дар ин китоб, ки пеш аз фавти собик президент навишта шудааст, бобхои
зиёде аз хоксорй, дурандешй, рахмгинй ва лангарпартоихои мархум Рахмон
Набиев бахс мекунад. Ман он эпизодхо, шикасту бастхои хонакои хукуматиро
хонда ба хулосае омадам, ки Рахмон Набиев чун Ҷаббор Расулов, чун Каххор
Махкамов ва чун баъзе вазиру вузароҳои точик худашро сохибватан,
сохибихтиёр, барӯманд аз мухаббати ёру диёр эхсос намекард. у бозичае дасти
Анатолий Омоев барин посбонхои чодутару дурӯггӯе буд.

Бале, бадбахтона як зумра сарварони чумхурии моро Омоевхо зимом зада,
тӯтивор аз паси оина ran ёд медоданд.

Агар хушбахтона, шоире, олиме, хунарманде дар боло дар агрофи
хукуматдор ақрабое наздике медошт рӯи об мебаромад. Агар намедошт, ба
монанди Зуфнун, Файзулло Ансорй, Ғаффор Мирзо, Ашӯр Сафар, Бобо Ҳочй,
Махмуд Исмоил тӯъмаи гӯшаи фаромӯшй мешуд! Магар азобхои рӯхй ва фирори
алломаи Шапшаком Барно Исхоқова аз хотирхо фаромӯш мешавад?!

Дирӯз, ope дирӯзакак буд. Лучинский ном хокиммаофе рӯй-рӯи сархои
сабзи сохибисгеъдодхои Точикистон пой монда мегашт ва бонувони ханӯз дар
хунар ба чое нарасидан моро хамчун нобига-намояндаи халк, — бо мӯйхои
кушодаю парешон аз зинахои баланди касри Съездхо ба воситаи оинаи нилгун
ба тамоми халк такрор ба такрор намоиш медод.

Оре, мо хамин сахнахоро бо чашми худ дида, хунамон намечушид, баръакс
иифтихор мекардем аз «сабзиши» кадрхои чойдории хештан. Хамин
худписандию сахлангорихои боло буд, ки хазорхо муттахассисони хунарманди

3
русзабони иктисодиёти республикаи моро ба арш бароварда, хамчун
шахрвандони нодаркор тарки ватан карданд.

Хамин болоназари байни Ҳукумат ва захматкашон вартагузорихо буд, ки
хоки муқаддаси Ватани пахноварамонро гурӯххои иртичой ба кавму миллатхо
таксим карданд. Дар кишвари бародарию баробарй дасти кину бухл ва
душмансозй боло гирифт.

Баъди хондани дастнависи Каримҷон — баъди огохй ёфтан аз саликаи
Набиев, Омоев, Акбар Мирзоев ва даххо дигар монанди инхо пай бурдам, ки
кисмати мо то кучохо талх будааст. Ман акнун фахмидам, ки чаро баъди хатми
институти Олин адабиёт 30 сол боз маро ягон маротиба ягон хукуматдор ба ягон
вазифа таклиф накард ва ман бо 150 сӯм мохона 8 нафар фарзандро нимгушнаю
нимпӯшида бо азобхои азиме калон кардам. Ман дар ин чода танхо нестам, чун
ман с<ядхо хунармандони аёлманд хамеша аз назари болонишинон дур афтода
будем.

Шикасти давлати Президенти халкй дар ин китоб бо далелхои возеху
равшан ва суханхои обдору равону бегараз собит шудааот.

Дар як боби ин китоб аз хусуси игвогарй, беодобй, худписандй, махалгарой
ва пойфишорихои шоир Бозор Собир алайхи мардуми Шимол ran меравад. Бояд
ба хонандагони азиз арз кунам, ки дар такопӯи Бозор шоиронихакикй, ки умри
хешро бар сари сухани хак судаанд гунохе надоранд. Ман пештар хам дар лк
маколаам туфта будам, Бозор Собирро як гурӯх хавасмандони суханхои пуч,
дабдабахохон, даъватгарони бебисоти адабиёт монанди Мухаммадчон Шукуров
гумрох карданд. Аксарияти шеърхое ки у мегуфт, аз саводи адабй ори буданд.
Вазну қофияи дуруст надоштанд. Образхое ки ба назари мардум пав мерасид
моли дигарон буданд. Вале гурӯхе барои паст задани суханварони тамкиндору
бобисот ӯро хаёхуй карда бардоштанй шуданд, таърифхои дуруг кардандаш,
шоири бечора ин еохтакориро рост пиндошт ва бовар кард, ки у «риш»-ро бо
«товарищ» қофия карда, алломай замена шудааст. Оре, хамин хам кисмати талху
носозгори миллати мост,

Харон чи банда инчой кдйд кардам, даг,воисареуханнавией ба ин хотирахо
нест, ин андеш'ахо худ сарсухананд, барои хукумат ва хукуматдорони нави
констигутционй, ки халқ ингихобашон кардааст. Бигзор, онхо хонанду хулоса
бароранд. Хукуматдорй мисли он будааст, ки як косая чинй пури оби зулолеро
бардошта давию афтию хезию онро начакконию нарезонй!

Хонандаи нозукадоро даъват мекунам, ки аз ин фарёдхо, нолахои як
ходими оддии давлатй cap-сари нагузаранд.

Каримчон Абдулов яке аз омузгорони варзидаи донишгохи Точикистон,
собик корманди сохаи идеология хамбодаи Мирзо Турсунзодаи бузургвор,
фарзандхонди Рахймзодаю Рахим Налил, дусти бегараз, пок ва дастгири
адибони номии точик аст. Ӯ бо ин китоби хеш яқ бори дигар нсбот кард, ки ӯ
шахсест баруманд аз фархангу или шарафёб аз ростиву дустй!

К тпби Киром

VI аир а Хп л к и и Тдцик истон
N

f

%

УМЕДҲОИ
БАРБОДРАФТА
ё 270 рӯзи фаъолияти
президент Р.Набиев
6

Карим А бдулов

Моки августа соли 1985. Телефони утоқии корням занг зад.
Овози рафик Хочиев (котиби аввали кизби коммуниста вилоят)-ро
шунидам, ки ба май супориш доданд: соати 13.15 ба фурудгох козир
шавам ва соати 14.30 маро котиби аввали Кумитаи Марказии Хизби
Коммуниста Точикистон мунтазир аст. Рости ran дар кайрат мондам,
ба худ савол медодам, барои чи маро мудири шӯъбаи ташвикот ва
тарғиботи Кумитаи партиявии вилояти Ленино$одро ба Душанбе
даъват кардаапд? Оё ягон хатое содир карда бошам? Е шояд ба кори
дигаре...

Бинобар он ки роҳбари хизби вилоят шахсан таъкид кард,
лозим донистам, ки ба наздашон дароям, то максадашонро
фахмонанд. Аммо мӯхтарам РХочиев гуфтанд: «Аввал ба Душанбе
равед, пас аз бозгашт сӯхбат хоҳем кард».

Инак, ман дар вакти муайяшиуда дар назди котиби аввали
Кумитаи Марказии Хизби Коммунистии Точикистон хозир шудам.
Баъд аз сӯхбати якка ба якка, дар бюрои КМ маро чонишини мудири
шӯьбаи илм ва мактабхои олии Комитета Марказӣ тасдик карданд.

Роста ran хеле шод шудам, зеро ки солҳои чавониам дар Душанбе
— аввал хонандаи техникуми мо.лиявй (1955-1958), сипас донишчӯй ва
муаллими Донишгохи Давл атии Точикистон (1959-1970) гузашта буд.
Шароит, шахсони ryiioryim шахрро хеле хуб медонистам. Махсусан бо
зиёиёни чумхурй хуб ошно будам. Аксарияти олимон, адибон,
коркунони санъатро аз наздик мешинохтам ва хамаи ии ба ман
имконият медод, ки дар вазифаи нав бо осонй фаъолиАт намоям.

Воз дилпуриям аз он буд, ки мудири шӯьбаамон, Абдулбашир
Рашидов буд, ки солҳои тӯлонй дар Кумитаи хизби вилояти
Ленинобод якчоя кор кардаем, ӯ марди оқил, доно, дурандеш, дилсӯз
ва хоксор буд. Кори худро хеле хуб медонист. Барои халли
масъалаҳои маорифу тандурустй дониши хешро дареғ намедонист.
Бо ташаббуси ӯ солхои охир карорҳои хубе бахри рушду нумӯи илму
фарханг, маорифу тандурустй кабул шудаанд.

Ба ман роҳбарияти сохаи маориф ва таъминоти ичтимоиро
супориданд. Аз оғоз мо кӯшиш кардем, ки мавкеи муаллим дар
чам-ьият устувор ва эътиборнок бошад.

Бо як шавки баланд корро оғоз кардам. Аксарияти роҳбарони
маориф дар маҳалҳо шахсони кордон, дурандеш, дилсӯз нисбат ба
вазифаи худ буданд. Мехостам дар • ин чо номи чунин
маори(1шарварон ба мопанди: Абдурауф Додобоев, Абдулбашир
Рашидов, Бозгул Додхудоева, Ниёз Са<})аров ва садхо дигаронро, ки
хамаи тачрибаи худро баҳри тараккиёти маориф дареғ
намедоштанд, ба забои орам. Онҳо шаклу усулҳои нави таълиму

^ a L, отаоП, '/ -UuZcio \М

1Л-0 *
Росси бсзсбуд

7

тарбияро чустучӯ мекарданд, тачрибаи пешқадамро доимо дар
тамоми чумхурият пахн мекарданд.

Ман хело шод будам, ки бо шахси кордону пуртачриба,
олиҳиммат, донишманд, шахсе ки тамоми нозукиҳои мактаб,
таълим, илми педагогика, хислатҳои омӯзгор ва хонандаро хуб дарк
мекард — Абдурауф Додобоев кор кардам ва бисер нозукихои ин
сохаро аз он кас омӯхтам.

Дар хотир дорам, боре Абдурауф Додобоевич ба наздам
дароманданд ва бо оханги хос «Салом, Каримчои!» — гуфта
1шшастанд, Дар чехраи устод хастагй дидам, ки ба он кас хос набуд.
Одатан Абдурауф-ако бо чехраи кушод, хуштабъ ба наздам
медаромаданд ва баҳси тӯлонй меоростем, дарди дили хар як
коллективу шахсро мавриди муҳокима карор медодем ва бахри
бехбудии соҳа накшаҳо меаидешидем.

Имрӯз пай бурдам, ки устод коҳише дидаанд ва ё аз касе
ра1гшдаанд.

Пеш аз он ки риштаи суханро кушоям, эшон бо як рамзи ба худ
хос, бе муболига, бо овози форам ба ман рӯ оварда гуфтанд:
«Каримчон, имрӯз ман ба хулосае омадам, ки аз вазифа бояд равам
(он кас Вазири маорифи чумхурии социалистии Точикистон
буданд). Зеро ки масъалаҳои маориф хело бисёранд, халли онҳо
вазифаи фақат органҳои маориф не, балки вазифаи органҳои
партией, советй, хочагй ва ҳамаичомиа мебошанд. Афсӯс, кина хама
вакт макомоти боло (он кас дар назар доштанд пеш аз хама
роҳбарияти ҳамонвақтаи Комитети Марказиро) маро тарафдорй
мекунанд. Ба чои он, ки аз ташкилоту идораҳо, органҳои советй
талаб кунанд, ки бахри тараккиёти маорис|) ёрй расонанд, баръакс
ба кори мо хал ал мерасонанд, на хама вакт дастгирй мекунанд».

Мо дар атрофи проблемаҳои маориф хело ())икру андеша рондем
ва ба хулосае омадем, ки масъаларо пешкаши мухокимаи Пленуми
Комитети Марказй кунем ва хамин тавр хам шуд. Дар вакти тайёрй
ба Пленум мо дуруст дарк кардем, ки ҳакикатан камбудиҳо дар ин
соха хело бисёранд. Нарасидани синфхонаҳо, набудани мактабҳои
миёна дар қишлокчойҳо, нокифоягии муаллимон ба назар мераеид.
Дар аксарияти мактабҳо тачхизоти техникй, китобхои дарсй
нокифоя буд. Тачрибаи пешкадам на хама вакт дастраси омӯзгорон
мешуд. Шароити зисту зиндагонии онхо паст буд. Музди мехнаташон
ба дарачаи хело кам.

Дар яке аз чамъомадхои фаълонаи маорш])и чумхурй, ки дар
шахри Душанбе барпо гашт, бисёрии вазирон, роҳбарони
корхонаҳои калонтарин, намояндагони органхои советй, чамъиятй
иштирок намуданд.Дар он чамъомад Абдурауф) Додобоев ба хозирон
мурочиат карда, кайд намуданд, ки пешрафти маориф ин гарави
муоличаи чамъият мебошад. Агар мо, — гуфтанд Абдурау<1)-ако, —
одами солим, бовичдон ба воя расонем, ил зракунии чамъият осон
8

Карьм Абдулов

мешавад, пешрафти илму техника амалй мегардад.

Дар чамъомад аксари нотикон иисба? и адабиёти ниёгони мо,
омӯхтани забони тоники бахсҳои тӯлоние оростанд ва ба хулосае
омаданд, ки бояд забони тоникиро пеш аз хама забони давлатй
эълон кунем ва махсус хуннате кабул шавад, ки омӯзиши забони
тоникй барон хамам сокинони нумхурият хукми конунй тирад.
Таклифхо шуданд, ки да]) аксарияти донишкадахо дарсхо бо
забони тоникй гузаранд ва ин пешниход аз тарафи хамаи
иштирокниёни наласа маъкул дониста шуд.

Дар ёд дорам, баъд аз ду-се рӯзинамъомад ба банда аз института
кишоварзй Давлаталй Давлатов, ки котиби комитета партиявии он
буд, занг зада.маслихат пурсид, оё барои гузаронидани тахсил дар
гурӯххо ба забони тоникй инозат мешавад ё на? Ман аввал дар
тааннуб мондам. Оё ягой хуннате писбати бо кадом забои гузаштани
дарсхо кабул шудаанд? Баъд аз омӯхтану ошно шудан бо хуннатхои
қабулшуда, маълум гардид, ки супорише будааст ва муъофики он
дарсхо аз аксарияти фаихо бо забони русй гузаронида мешудаанд.

Баъд аз ду-се рӯз банда ба мӯхтарам Давлатов занг задам ва
тавсия додам, ки бо хоҳиши донишнӯёну омӯзгорон бояд нгӯрои
илмии институт оидинорй памудани таълимбо забони тоникй карор
кабул куиад, хушбахтона ҳамин тавр хам шуд.

Ногуфта намонад, ки дар чумхурии мо шахсоне ё(})т мешуданд,
ки тоник бошанд хам мукобили норй намудани таълим бо забони
тоникй буданд. Боре оиди ин масъала бо котиби аввали Хлзби
Коммуниста Тоникистон Р.Набиев ҳамсӯҳбат шудам ва акидаи мо як
буд ва сӯҳбат ба ман илҳоми нав дод, к уши ши банда оиди хаманониба
норй кардани таълим бо забони модарй дар хамаи макомот кариб ки
номаи амал пӯшид. Як рӯз мудири шуъбаамон Б.Умаров ба наздаш
даъват кард ва супориш дод, ки аз Москва, аз Комитета Марказй
Саенко (инструктори Комитета Марказй) гӯё занг задааст ва
супориш додааст, ки дар якчанд (|)акултетҳои донишгохи Давлатии
Тоникистон таълим ба забони русй норй карда шавад ва ман бояд
гурӯҳи олимоп, мутахассисонро ба назди хеш хонам, то ки ин
масъаларо мусбй хал кунем.

Банда табиист, ки мукобили ин таклиф шудам ва пеншиходи
мудирро рад кардам. Хайрият шахсони мӯътабар дар Комитети
Марказй намъ омаданд ва хушбахтона ин таклифи аблахона рад
карда шуд.

Умаров Бахтиёр Султоновимро ба ман муаррифй карданд, ки он
шахе писари мархум Президента АкаДемияи улуми Тоникистон
мебошанд. Рости ran банда аз ин хабар хело мамнун шудам, ифтихор
доштам, ки бо фарзанди ин олими забардасти аср, «физики бузурги
мо, шахеи хирадманд, еиёсатмадору ватандӯет шмнос мешавам.
т1унки ман, хушбахтона, бо он олими машхур шииос будам, солхои
навонй, пакте ки роҳбари навонони донишгох будам, ба муносибати
Poaju oc:xj6yO

9

пятни В.И.Ленин конференциям илмии донишҷӯён барпо шуд. Дар он
олимон, бехтарин донишҷӯёни чумҳурихои Осиёи Миёна, Қазокистон
ва намояндагони донишкадахои чумҳуриҳои дигари СССР иштирок
намуданд.

Дар утокии кориам манн’ули кор будам, ки сими телефони
дохилй чарангос зад: «Ман Солех Ашӯрович, зуд ба назди мал хозир
шавед» — шунидам овози ректорро.

Ба кабулгохи ректор хозир шудам ва медонистам, ки доимо дар
дами дари академик одами зиёде интизоранд ва ректор аввал
мехмононро баъд мизбононро кабул мекунад.

Аммо баробари хозир шуданам котиба (1)армуд, ки ба назди
устод дароям.

Дар назди ректор як шахси на он кадар коматбаланд,
чеҳрахандон нишаста буд. Солех Ашӯрович ба он шахе нигох курданд
ва гуфтанд: «Домулло, ин шахе рохбари чавонони мо...» Банда пай
бурдам, ки ин меҳмон, зодаи шаҳри Камоли Хӯчандӣ мебошад,
солхои тӯлонй баҳри сулху еалох, ояндаи ватани хеш, хушбахтии
хамдиёрон, бехбудии ватани азиз илм омӯхт, кӯшиш кард, ки онро ба
манс1>иати диёри худ сарф кунад. Султон Умаров харчанд, ки зодаи
Точикистон буд, ба монанди еадхо ва хазорхо чавонони Точикистон
дар кишвари Ӯзбекиетон илм омӯхт, олим шуд ва солҳоии тӯлонй ба
хазорхо фарзапдони Мовароуннахр устодй кард.

Султон Умарович ба ман як нигохи падарона» партофта, бо
чехраи хело кушод мурсчиат карданд: «Аввало шумо, Каримчон,
худро хушбахт хисоб кунед, зеро ки бо шахси бузург, олиме, ки
тамоми иттифок ва хоричи он мешиносандаш ва эҳтиром
мекунандаш.ҳамнафас ва ҳамсӯхбат бо шумоянд ва ин касчи хеле ки
май огох шудам, шуморо хело эҳтиром мекунандиа шумо бояд як умр
эшонро хурмат кунед». Сипае Султон Умарович аз проблемаҳои хаёти
донишчӯён, ва аз нозукиҳои илмҳои дакиқ ва донишчӯёни алохида
пурсон шуданд. Банда номхои Тошмат Бобоев, Сайфй Хабибов,
Абдунабй Сатторовро ёд овардам. Дар он конференция эшон ба даххо
олимонй оянда тӯҳфахои киматбахо еупориданд. Аммо банда хато
карда будаам. Чи хеле ки дар урфият мегӯянд, писар чои падарро
мегирад. Афсӯс, ки дар шахси Б.Умаров ман инро гусята наметавонам.

Б.Умаров ба дарачае беандешаю бехирад буд, ки ӯ аксарияти
олимону ахли коллективи Академияи Улуми чумхуриятро наҳй
мезад ба аксари ти олимон лаи.аб монда буд. Охир ин хамон олимон
ва хамон коллектив буд, ки ӯро то доктори фанхо расондааст.
Рохбарияти КМ бо макеади ба президенти академия пешбарй
кардан ӯро ба Комитета Марказй ба кор шрифт, депутата Шӯрои
Олй ш!тихоб карданд. Ӯ шахси хушомадгӯй, бесалоҳияте буд.
Одамонро на аз рӯи фаҳмишу донишашон баҳо медод, балки аз рӯи
мансаб ба одамон муносибат мекард, агар касеро бад медид аз болои
вай бӯҳтонҳо мекард, аризаҳо менавишт.
10

Карим Абдулов

Боре дар набу7;ани мудири шӯьба ман ҳуччатҳои вуруДи
шӯьбаро ба коркунони шӯъба равон мекардам. Аризаеро дидам, ки
аз номи Эргаш Муҳаммадиев — доктори фанҳои физикаю
математика буд ва оиди камбудиҳо, норасоиҳои директори
институти математикам АИ Точикистон Абдулхамид Чӯраев ҳикоят
мекард. Бинобар он, ки Умаров Б. хамон вахт чонишини мудири
шӯъба буд ва назорати кори Академиям улум ба дӯши ӯгузошта шуда
буд, аризаро ба вай фиристондам. Пас аз гирифтани ариза бо як
хаячон ба наздам омад ва хитоб кард, ки барои чи им ариза аз кайди
шуъбаи умумй гузаштааст. Ман гумон кардам, ки ӯ холо тачрибаи
кори дастгоҳи партиявиро надорад ва тарзи харакати хуччатхоро
намедонад, хостам фахмононам. Дар хамим холат ба май гуфт:
«Карим Абдулович, иавиштани им аризаро ман ба Эргаш
Мухаммадиев фармуда будам, бояд ба дасти ман меомад...»

Дар саҳи(|>аи рӯзномаи «Чавонони Точикистон» маколаи
бахсноки Мирбобои Миррахим оиди-точикони Самарканду Бухоро
чоп шуд ва дар он нисбати точикони Узбекистон, ки дар кӯчаю
паскӯча, дар ҳамаи маъракахо гуфта мешуд, бори аввал дар рӯзнома
акси худро ёфта буд. Баъд аз мутолиаи ин макола ба рохбарияти
хамонвактаи академия чун одат занг задам ва фикри шахсии хешро
оиди макола гуфтам. Баъди чанд вакт рохбарияти академия занг
заданд ва ба фикрхои ман розй шуданд. Акидаи онхо низ оиди
макола мусба» буд. Аммо дар атрофи макола фикру мулохизахои
мукобил пайдо шуданд. Як рӯз ба наздам Бахтиер Умаров, ки мудири
шӯьба буд, бо як коркуни масъули Академия даромаданд ва
рӯиихатеро нишон доданд ва маслиҳати бандаро шуниданй буданд.

Дар он рӯйхатноми мавзӯь, шахси масъул, ки бояд бар мукобили
баромади Миррахимов макола нависад, нишон дода шуда буд. Дар он
номи зиёда аз 15 олимон оварда шудааст. Роста асабонй шудам ва
гуфтам, ки магар хардуи шумо хам он маколаро мусбй хисоб
накарда будед ва барои чи имрӯз аз фикри худ гаштед. Умаров бе
мулохиза мувофики фаросаташ гуфт, ки ин супориши котиби дуюми
Комитети Марказй Лучине кий П.К. мебошад ва мо бояд онро бечуну
чаро ичро кунем.

Бахси мо тӯлонй шуд ва ду номгӯйро тавсия додем ва факат
яктояш ба имзри академикхо РАмопон ва МШукуров ба табъ расид,
ки умуман маколаро дастгирй карданд. Ба фикрам хонандаи
ку1пкоб метавоиад хулосае барорад ва донад, ки барои чи мо имрӯз
ҳамдигарро чашми /щдап надорем, миллатчигию маҳа.лчигй ба
дарачаи олй расид. Шахсе монандии Турсунзода, Бокй Рахимзода,
Бобочон Ға<1)у}^ов.набуд, ки бо суханони худ, и дроку допиши худ рохи
дуфустро нишон бидиҳад, то ки хамдигарро курбон накунем.

Дар солхои 1983-1991 интихоби кадрхо тамоман яктара(1>а шуд.
Бе маслиҳати Маскав ягон масъала хал намешуд. То дарачае шуд, ки
раиси колхозу рохбари корхона, мудири маориф бе ичозати Маскав
Ро%и бс%буд

11

интихоб намешуд. Хешу таборчигй ба дарачаи баландтарии расид.
Хамаи ин беадолатихо, ноинсофихо халкро ба дод овард ва мардум
ба аклу идроки худ, бахри химояи худ партияю созмонҳоии нав ба
навро таъсис доданд ва таҳти шиори «демократияро химоя ва чорй
мекунем» муборизаро хам аз рост ва хам аз чап оғоз намуданд.

Асоси бадбахтихо дар он буд, ки партияи ҳугсмрон ва
мансабдорони органхо ҳокимият ва давлат ба таъсисёбии ҳизбу
созмонхо ичозат доданд, лекин бо онҳо якчоя кор набурданд ва дар
натичаи муборизаҳои номардона бо оппозиция гузаштанд ва
мукобили партияи коммунистй ва давлатдорй баромаданд, бо
дурӯғу пӯписаҳо мардумро фалач карданд.

Хар гула тӯхматҳо ба унвотш ин ва ё он рохбар дар рӯзномаҳо чоп
шуд. Бо тамоми кувва ваҳҳобихо дар - чамъомадхо байни
меҳнаткашон низоъ андохтанд. Аз тарафи органхои салохиятдор,
мансабдорони макомоти олй, миёна ва поён ба чои корхои
<})армондихй мавкеи бетарафиро гирифта, нисбати онхое, ки рӯи
рост конуншиканй карданду мукобили конституцияи чумхурй
баромаданд ва барои сарнагун карда™ Хукумати қонунй мубориза.
бурданд, ягон чорае намедиданд. Хукуматдорону рохбарони хизби
коммунист хомӯширо пеша карданд, ки ин хиёнат ба чамъият буд ва
дар натича худи халк бахри химояи давлате, ки худ пойдор карда
буд, ба мукобили душманони миллату ватан бархест.

Банда бо Лоик, Гулназар, Нур Табаров, Абдукодир Маниёзов,
Рачаб Амонов, Акбар Турсунов ва дигарон бахри ғанй гардонидани
забони точикй, ҳаматарафа омӯхтани он дар мактабхои олй борхо
машварат кардам, то ки як копуне оиди омӯзиши забо™ точикй
кабул карда шавад. Хушбахтона чунин конун ба рӯи коғаз омад,
лоиҳаи он тайёр шуд. Як комиссияи салохиятдор таъсис гардид ва
моххои аввал он хело хуб кор кард, конун кариб тайёр шуд, аммо дар
рафти кор монеахои зиёде пайдо шуданд. Як рӯз маро Б.Умаров ба
назди худ хонд ва гуфт, ки мо бояд як конун барои омӯхтани забони
русй ва точикй кабул бикунем, вассалом. Ман ба эшон фаҳмондам, ки
оиди забони русй дар тӯли солҳои ҳокимияти шӯро карорхои зиёде
кабул шудааст, аммо сад афсӯс, ки дар бораи забони хеш, ки давлат
номи онро дорад, ягон карор кабул нашудааст. Имрӯз зиёиёни то’шк
сад дареғ, ки забони худро намедонанд, бо он харф задан барои
баъзеҳо амри махол шудааст. Дар мактабхои олй таълим хатто дар
гурӯххои точикй бо забони русй мегузарад. Аксарияти китобхои
таълимй бо забони руейуоп мешаванд. Олимон корхои илмии хешро
асосан бо забони русй иншо мекуканд. Албатта донистани забо™
дигар ин нишога маданият ва чахонбшши васеъ аст. Аммо забони
модарии худро донистан хам фарзухам cyimar аст. Ба ВУмаров сахт
таъкид кардам ва кӯшиш намудам, ки ба ӯ хубтар, дакиқтар
фахмонам, ки чунин як хуччати таърихиро хар як фардии точик
интизор аст.
12

Карим А бдулов

Шарм иадошта мудир гуфт, ки ин фикри шахсии вай пест, балки
котиби дуюми КМ Лучинский П.К. супориш додааст. Банда дар чавоб
гуфтам, ки шумо бояд фикри шахсии худро дошта бошед ва дарди
миллатро донед, сеюм дар асоси допиши кофй доштан, дурбин будан,
фикри хешро натареида бигӯед. Шумо, ки коркуни чавони партиявй
хастед, бояд донед, ки ҳакикату ростгӯй дар кори партиявй бояд
чузъи мухимтарин бошад.

Як рӯз ёрдамчии котиби дуюм занг зад ва ба назди котиб даъват
кард. Рафтам. Чун ҳарвакта аз чой нахеста, салом надода, бо
такаббури доимиаш ба ман рӯ овард: «Барой чи шумо супоришҳои
мудирро ичро намекуиед?». Ман пурсидам, ки кадом супоришҳоро?
Гуфт: «Худатои нағз медонед». Банда дарк кардам, ки сӯҳбати маиу
мудир ба котиб расонда шудааст. Ба Лучинский гуфтам: «Шумо
рафик Пётр Кириллович, бояд ғами халки чафокашидаи моро
бихуред, онро химоя кунед. Шумо котиби Комитети Марказии
Точикистон, на котиби КМ Россия». Сӯҳбатамон тезу тунд шуд. Яке аз
аъзоёнии бюрои хамонвақта Вохидов В .К. маро танбех дода гуфт, ки
одам бо калонхо тезу тунд намешавад. Пай бурдам, ки сӯҳбати мо
мавриди мухокима карор гирифтааст ва албатта он ба фоидаи ман
набуд.

Рости ran рӯзхои тӯлонй вичдон азобам медод. Як рӯз ба Лоик
дарди дил кардам ва ӯ ба ман тавсия дод, ки вазифаи шумо на он
қадар калоп аст, ки фикри хешро гузаронед, беҳтараш худро азоб
надиҳед, ба кори илмй машғул шавед. Ин суханҳо маро боз ба дарёи
фикр равона кард ва худ ба худ савол медодам, ки аз ин роҳбарияти
болои партиявй ғайр аз иғво, тӯхмат, хешутаборчигй, ҳамдигарро
ғайбат кардан, тухми миллатчигй коштан дигар чизе намерӯяд.
Сухаиони Ғоиб Каландаров — сарвари садою симои точик ба ёдам
омад. Як рӯз дар толори КМ чамъомади роҳбарони ташкилотхои
идеологии чумхурият барпо шуд ва дар он Лучинский П.К. иштирок
дошт. Дар вақти сухамрони ӯ нисбати санъати мо, забони мо,
омӯхтани он суханҳои бемаънй гуфт ва ягона шахсе, ки ба фикри ӯ
розй нашуд, шояд дигарҳоям розй набуданд, Ғоиб Назарович буд, ки
гуфт: «Петр Кириллович, шумо мегӯед, ки ҳар рӯз дар садою симо
«дириш^диринг» мешаваду халос, бубахшед, ин диринг-диринг не,
балки шашмаком аст, авлоди сугдиён аз ин ифтихор доранд, бо ин
суханхо шумо санъати ачдодони моро таҳкир кардед». Ӯ суханашро
давом дода гуфт, ки «Шумо имрӯз ба мо супориш медихед, ки бо
ҳамаи забонҳо гуфтори садо ва симоро барем, мо супоришро ичро
мекупем. Аммо пагох ман дар назди халкии точик чй чавоб медиҳам?
Агар чумхурии Точиуистон вучуд дошта бошад. бояд аксарияти
гуфтори садою симо ба он забои бурда шавад». Ин суханхое буданд, ки
дар ҳамон солхо на хар як коркуни масъул ифода мекард.

Банда холо ин суханхоро ба ёд оварда, худро тасалло медодам,
ки ман якто набудам. Халки шари<1ш мо одамони шердил, ростгӯю
Pojju беубуд

13

■ росткавл, дӯстдори миллату давлати худ]>о бисёре доштааст.

Во хамин кор дар болои лоиҳаи конуни забони точикй ду-се мох
катъ гардид. Дар ин муддат чои котиби идеологии КМ холй буд. Баъд
аз интихоби АДодобоев ба вазифаи котиби Комитети Марказй
банда ба наздашон даромадам ва гуфтам, ки мо як хуччате дар бораи
забони точикй омода кардаем ва онро комиссияи салоҳиятдор
тайёр кардааст, хуб мешуд, ки шумо як маротиба хайати
комиссияро даъват кунед.

АДодобоев кайҳо боз мешинохтам, борхо бо хам сару кор
доштем. Дарчамъомадхои коркунони Иттифокхои касаба, ки он кас
сарвари он буданд, вохӯрихо мегузарондем ва акидаамон хама вакт
як хел буд. Бинобар он боварй карда, кӯшиш курдам, ки зарурияти
кабули чунин хуччатро ба он кас фахмонам. Дар хакикат ба як
хулоса омадем ва рӯзи мачлисро муайян кардем.

Дар чамъомад АДодобоев ба аъзоёни комиссия рӯ оварда
ғайричашмдошт гуфтанд, ки хуб мешуд конуни ягона дар бораи
омӯхтанни забони русй ва точикй кабул кунем.

Хамоно банда ба хулоса омадам, ки дасисабозии навбатй оғоз
шудааст. Маълум шуд, ки пеш аз оғози чамъомад, бо П.К.Лучинский
ии накша кашида шудааст. Чамъомад хушбахтона хуб гузашт. Як
чизи а шиб он буд, ки Акбар Турсунов хеле хуб ва мохирона баромад
кард, дар охири суханрониаш иброз дошт, ки гӯё фикри котиби
дуюми КМ бо фикри АДодобоев рост меояд. Агар хамин хел бошад,
кайд кард Акбар Турсунов, биёед ҳамаи масъалаҳоро ба рафик
П1СЛучинский ҳавола кунем, зеро маълум мешавад, ки он шахе
мутахассисй забони точикй будааст. Бо хамин чамъомад ба охир
расид ва бо супориши мудири пгӯьба такдири ояндаи забои ба шахеи
дигари масъзоти шӯьба супорида шуд ва бандаро аз ин кори хайр
озод карданд ва гумон доштанд, ки бахсу мунозирахоро ба ([юидаи
дасисабозон хал мекунанд. Аммо шi тавр нашуд. Аъзоёни комиссия аз
як гиребон cap бароварда масъаларо ҳал.лу фасл карданд ва конун
чомаи амал ггӯшид. Имрӯз халки шарафманди мо бо як хиссиёти
калон, масъулияти чиддй дар хаман макомхо чар органхои
давлатй, идорахо, корхонаҳо, ташкилотхо, мактабдо гуфтутузор бо
забони точикй чорй шудааст вахар фарлч миллаткӯишш i а йрат
дорад, ки конун пурра дар амал татбик гардад.

Рӯз ба рӯз дасисабозихову номардиуо нисбатн банда бо
сардории мудири шӯьбаамон шиддат мегирифт. Ба худаю бехз Да бо
бахонаи иочизе маро маломат мекарданд ва мекӯшиданд, ки яго>
камбудй ёбанду ба сари банда бор кунанд. Аз рӯи iiaiuiiaii кори
нашриёти «Ирфон» бояд китоби май оиди идее югья а чоп
мебаромад ва хамин тавр хам шуд.

Барой бандаро сиёх кардан бо еупорчш <а маслихати
Лучине к ий П.К. Б.УмаровД.Латипов (- ■ чдири шӯч.баи идеологии КМ)
ба Академияи ([>анхои чамъиятй барои додани такриз китобро
и

Карим А бдулов

фиристоданд ва чавобашро низ гирифтанд. Чун хамаи асархои
чопшуда, ки аз камбудихо холй набуданд, дар такриз дар баробари
тарафхои мусбати асар камбудихое низ баён ёфта будаанд, ки онҳо
ба май маълум набуданд. Дар яке аз Пленумхои КМ дар маърӯзаи
котиби аввали КМ Махкамов К. чунин суханон низ буданд: «Китоби
Абдулов аз камбудихо низ холй нест». Банда дар хайрат мондам, ки
китоб алхол ба фурӯш набаромадаастт, дуюм он ки вай бо такриз ва
тавсияи институти таърихи партиям коммунистки Точикистон чоп
шудааст, сеюм аз тарафи як гурӯх олимони таърихшинос нашриёт
такризхои пӯшида гирифтааст. Ман донистам, ки ин кори кист ва чй
мехоханд. Худбинҳо то дарачае кор кардаанд, ки аз нашриёт хамаи
ҳуччатҳоро оиди конунй ё ғайриқонунӣ чоп шудани китоб, чанд сӯм
хакки калам гирифтан ва қонунй ё ғайриқонунии он — (оё ман ҳаққи
аъзогии хизбй супоридаам ё на...) тафтиш кардаанд ва ягон
камбудие наёфтаанд.

Рӯзе бо кадом коре назди АДодобоев даромадам ва баъзе
масъалаҳоро маслихат кардем. Чанде боз андешае доштам, ки
нисбати муносибати ману мудири шӯьба ба он кас харфе занам ва
хамон вакт соаташ расида буд. Банда фикрамро нисбати мудир
изхор кардам. Бояд котиб моро аз рӯи одоби хурдию калонй, этикаи
корбарй ба назди худ даъват мекард ва муносибати калону хурдро
мефаҳмид. Афсӯс ин хел нашуд. Баръакс кор ранги дигар гирифт.
Баъди хамаи ин ноомадихо (])ахмидам, ки Додобоев ва Умаров
рафикони дерин будаанд ва нози хамдигарро мебардоштаанд.

Боре дар утоки кориам бо як хиссиёти калон маърӯзаи Пленуми
КМ-ро тайёр карда истода будам, ки Умаров ба ман занг зад ва гуфт,
ки соати 14 ба назди Додобоев хозир шавам. Рости ran дар хаёлам ду
чиз омад. Аввало гумон доштам, ки рафти тайёрии Пленумрс
мепурсад, зеро масъул ва ташаббускори он будам, дуюм мумкин
барои халлу фасли муносибати ману Умаров чеғ зада бошад.

Вакте, ки ба кабинета кории котиб ворид шудам, яку якбора
чунин суханон садо доданд: «Карим Абдулович, мо маслихат кардем,
ки вазъияти институти политехникй хело бад аст ва шуморо ба
вазифаии доценти он таъин кунем». Ман гуфтам: «Ташаккур ба
таклифатон. Ман чои кор дорам, дар Донишгоҳи давлатии
Точикистон, дар он чо ба воя расидаам, коллективро хурмат
мекунам ва низ маро хурмат ва эҳтиром мекунанд».

Баъди ш[ сӯхбати ногувору бечо ба назди Махкамов ва
Лучинский даромадам ва буду шуди вокеаро гуфтам. Махкамов
гуфт, ки хуб мешуд пагох сӯҳбат кунем. Розй шудам ва ба хучраи
корням рафтам ва хамаи чизхои шахсиямро ба мошин бор кардам ва
ба хона бурдам. Соатхои 7 бегох сими телефон занг зад, гӯша^ро
бардошта, овози Умаровро шунидам, ки мегуфт, хозир ба бюро хозир
шавед. Ин дафъа умуман дар хайрат мондам. Барои чй шитобкорй?
Охир Махкамов гуфта буд, ки пагох сӯҳбат мекунем? Ва даххо дигар
Ро%и бс%буд

15

фикру андешаҳо аз сарам гузашт.Ба толори бюро ворид шуда дидам,
ки факат аъзоёни бюро ва БУмаров. Дигар шахсе пест. Додобоев
кадом як мактуберо бо овозии баланд ва захролуд хонда шарх дода
истодааст. Дар курсй нишаста гӯш кунам сухан дар бораи китоби
ман меравад. Баъд аз хондани мактуб Маҳкамов ба ман нигох карда
пурсид: «Шумо ягон сухане доред?» Аз чой хестам ва ба аъзоёни бюро
рӯ овардам ва гуфтам, ки ман хеччизро намефаҳмам. Дар ин чо чи ran
рафта истодааст. Мақсади муҳокима аз чй иборат аст?

Махкамов ба ман рӯ оварда гуфт: «Магар шумо намедонед, ки
тақриз дар бораи китоби шумо иавишта шудааст?» Пас ман гуфтам,
аввало кй инро навиштааст? Бо кадом максад навиштааст? Дуюм
барои чй ман аз он бехабар, барои чй маро шинос накарданд?

Лучинский чунон фаъол ва чунон сухандонй кард, ки гӯё дар
наздиӯяк душманихиёнаткори миллат нишастааства тайёр аст, ки
маро ба дор овезад. Хамаи аъзоёнии бюро хомӯшанд. Яке аз аъзоёни
бюро Кошлаков ВГ. ба Лучинский рӯй овард ва гуфт: «Ман хеч чизро
намефахмам. Дар такриз тарафхои мусбат ва манфй инъикос
ёфтааст. Хатоҳои сиёсиро надида итодаам. Аз рӯи ин мавзӯъ садҳо
китоб навиштан мумкин аст; Муаллиф дар баробари кори асосй дар
вақтҳоии холй тачрибаи кори ташкилотҳои партиявиро таҳлил
карда, китобе иншо кардааст, ба чои он ки ба вай раҳмат гӯем, мо
дар ин чо муаллифро муҳокима мекунем». Суханони ӯро Акбар
Нусратуллоевич Махсумов — Академики академиям у л ум и
Точикистон тасдик кард.

Банда дар бюро фикри хешро иброз кардам ва дар охири
суханам гуфтам, ки имрӯз барои ман аз хама рӯзи нек ва хушбахтест,
зеро ки дар вакти ба кори партиявй омаданам ашк резонда будам,
имрӯз худро хеле хушбахт хисоб мекунам, ки аз Лучинскию
Додобоев, Умарову Лати(})ов баринхо, ки чунин одамонро Ленин
«по литотес кие проститутки» номида буд, халос мешавам.

Одатан дар тамоми олам мардум бо фарзанди худ, ки дар
чамъият обрӯ ва эхтиром доранд, фахр мекунанд. Аммо чунин
хислату хирад дар шахси Лучинский, БУмаров барин нокасон набуд.

Мохи июни соли 1988 ман ба до1 и чнгохи давлатии Точикистон ба
кор омадам. Коллективи факултети молил ва иктисод маро котиби
ташкилоти партиявй интихоб карданд. Коммунистони донишгох ба
котибии комитети партиявии донишгох пешниход карданд. Дар
конференцияи партиявй Лучинский ва Умаров иштирок намуданд.
Вакте ки номзадии маро ба хайати комитети партиявй пешниход
карданд, Умаров баромад кард ва ба коммунистом мурочиат кард, ки
маро ба хайати партком дохил накунанд. Номзади худро ба котибии
партком аз комитети партиявии шахр оварда буданд. Ба хамаи он
нигох накарда маро якдилона ба хайати партком интихоб намуданд
ва номзади Комитети Марказй нагузашт.

Сипае сухан оиди аз хайати партком интихоб кардани котиб
16

Карим А бдулов

шуд ва боа i оми маро гирифтанд. Аммо Лучинский катъиян
гуфтааст, ки агар хамил шахе котиб шавад, мо конференциям
партиявии донишгоҳро ғайриқонунй хисоб мекунем.

Ана хамин хел дар майнаи як идда коркунони партиявй шайтон
лона карда, бо ҳар роҳ кӯшиш менамуд, ки ҳарифи онҳо пеш наравад.
Имонам комил, ки хулоса барорам ва катъиян бигӯям: дар фочиахои
имрӯзаи халку миллати мо сахми Лучинский хело калон ҳаст. Ӯ
борҳо халки моро ба шимолу чануб, ғарбу шарк чудо кард. Бо
бӯҳтонхо, дурӯнҳо даҳҳо фарзандони точикро бехонумон кард, ба
маҳкама кашид.

Соли J 990 аз рӯи ҳачми умумии асархои чоп кардаам ва
алалхусус тибки хамон китобе, ки мавриди муҳокимаи бюрои КМ
гашт, акадеьияи фанҳои чамъиятшиносии назди комитети
Марказии КПСС бандаро барои гирифтани унвони доктори фанхои
таърих тавсия дод ва худи хамон сол дар Шӯрои илмии институти
таърихи парт яи коммунистии Ӯзбекистон ман рисолаи докторй
химоя намуда га баъд аз ду мох дипломи доктори фанҳои таърихро
Сохиб шудам

Ба гумонам асоси хама нохушй ва нокомихо дар чумхурй дар
касофати ба сари кор омадани одамони тасодуфй буд, ки аз тарафи
мақомоти Маскав фиристонда шудаанд.

Мо дар назди халқҳои руезабон сари таъзим фуруд меорем. Дар
тарбияи кадрхо, сохтмони иншоотхои азим, тараккй додали илм,
маориф, тандурустй. обёрии даштхои аерхои аср бекорхобида,
бунёди шахру дехахо саҳми онҳо ниҳоят муҳим аст. Аз солҳои
инкилоб то хол сархади зиёда аз 2,5 хазор километрам мо аз тарафи
онхо мухофизат карда мешавад. Имрӯз хам мо ба кадрхои
пурихтисоси сохтмонй, иктисолҷонхо, физикхо, математикхо,
астро! 1X0 ва дигарон мӯхточ мебошем. Бояд чунии мутахассисонро
ашгз ; рем ва онхоро ба кор даъват намоем. Дар пеш бурдани
<! ti. > п I чт и рохбарй бошад гумон мекунам, ки тачрибаи кос])й дорем.
X .р я шахе метавонад ин вазифахоро бар дӯши худ бигирад. Шарт
ст и • а ин вазифахо аз дигар чумхурихо одамонро даъват кунем.
■ц> натичаи баромади котиби аввали КМ Хизби Коммуниста
< топ дар анчумани XXVII КПСС, ки дар он ба тарики тачриба
f урихои ҳамдигар фириетонида пгудани кадрхо пешниҳод

ооз пизоми рох 'арй андаке вайрон шуд. Махсусан ба
мо чунмӯрума ах ба хамаи макомот ба сифати шахсони
ц.ми рохбарияти партиявй аз Россия, Украина бо супориши КМ
Л ICC кадрхоро фиристс нданд Кор ба дарачае расид, ки ба сифати
.удирн шӯьбаи комитета партиявии нохия, раиси райпо аз Маскав
оламон меомаданд. Кисме аз онхо кор мекарданд. Имрӯз хам даст

ба даст миллатхои точику узбек, к. шқу киргиз, туркману тотор ва
гай га гор ва зиндагй мекунан . Мае алан, Костиря А.И. хело хуб дар
Ко: итг I Марказй ва нохияи Октябри шДушанбе ва холо дар
Роди бе%буд

17

истехсолот кор карда истодааст. Забони точикиро медонад. Расму
одатхои махалро эътироф мекунад. Халк хам ба ӯ эҳтиром дорад.
Ammo аксарияти онхо на баҳри бех кардани корхои партиявй,
ободонии Точикистон, мустаҳкам кардани дӯстии халкхо омада
буданд. Иддае аз онҳо боиси сиёх кардани кадрхои точик, низоъ ва
чанчол дар байни миллатхо, пурзӯр шудани миллатгарой
меомаданд. Чунин вонамуд мекарданд, ки гӯё онҳо «бовичдон»,
«садокатманд», «тоза» хастанду дигарон не. Дар асл аз хар яки онҳо
бӯи хиёнат, бӯи миллатчигӣ, порахӯрй, майзадагй мерасид. Боре дар
хонаи чонишини мудири шӯъбаи КМ А.Афанасьев, ки аз
Калининград омада буд, бо Зинченко В., ки аз Ростови лаби Дон ба
сифати чонишини мудири шӯъбаи КМ низ омада буд, нишастем, дар
рафти сӯхбати тӯлонй (вакти корй буд) банда пешниход кардам, ки
дер шуд, бояд ба кор расем. Ба чои он ки маро дастгирй кунанд,
ҳардуяшон яку якбора ба ман рӯ оварда гуфтанд, ки ба мо
фиристодагони Маскав боварй хает, лек ба шумо боварй нест, бояд
ту ба кор равй. Ин шӯхй набуд. Зеро дар КМ Лучинский парастори
онхо буд ва хамаи омадагон дар зери навои дойираи ӯ раксу бозй
мекарданд.

Бадбахтй боз дар он буд, ки хамаи корхои хуби дар чумхурй
мешударо сиёх карда, ба Маскав хабар медоданд. Касе аз
фиристодагони онхо агар хабар намерасонид, ба вай нобоварй изхор
менамуданд.

Боре ба ман собик котиби аввали комитети партиявии шахри
Панчакент, дӯсти деринаам Чамолиддин Хомидов гуфт, ки котиби
дуюм, ки аз Маскав омада буд, гуфтааст, ки ба ӯ Саенко В.Н. аз КМ
КПСС занг зада, норозигй баён кардааст. Гунохаш ин будааст, ки ӯ
ҳар рӯз ба ӯ занг зада, аз корхои ноҳия маълумот намедодааст. Агар
оянда ин корро накунад аз кор озод мешавад...

Бадбахтонабароибаҳоимусбатимарказросоҳиб шудан, аз ягон
дурӯғу бӯхтон рӯй наметофтанд онхо. Бо фитнаи онҳо кадрхои
руезабони махаллй аз корхо ронда шуданд.

Масалан Сарычев ном рус дар Точикистон аз коргари оддй то
чонишини раиси комичроияи шДушанбе, котиби дуюми комитети
ҳизби вилоятй расид. Хамсараш хам яке аз мутахассисони бехтарин
буду онхо дар байни халқ ба эҳтироми калон сазовор гашта буданд.
Писари онхо яке аз бозингарони беҳтарини командаи «Помир» буд.Бо
супориши Саенко В.Н. ва Лучинский П.К. ӯ аз кор ронда шуд. Ё худ бо
тӯхматҳои бардурӯғ котиби аввали Комитети ҳизбии вилояти Кӯлоб
Салохиддин Хасанов ба хабе шрифта шуд. Даҳҳо нафар аз паси ӯ ба
маҳкама кашида шуданд. Бо ин роххо номи халки точик, кадрхои ӯ
бадном мешуданд. Дар натичаи тафтишхо хамаи хабешудагон бо
С .Хасанов бе айб дониста шуданд. Зарари маънавию моддиро дар
тӯли 5-6 соли маҳбус буданашон кй медихад?

Дар ёд дорам конференцияи ҳизбии нохияи Роҳи Оҳани шахри
18

Карим А бдулов

Душанберо. Як рӯз пеш аз оғози конференция як гурӯҳ вакилонро ба
толори комитети хизбии нохия хонданд ва номзадии ду русзабонро
ба вазифи котиби аввал пешниҳод намуданд. Инҳо яке мудири
шӯьбаи комитети хизби шДушанбе, дигаре котиби дуюми комитети
хизби коммунистии ноҳияи Хӯҷанд Высочин ЮД буданд. Харду
номзад тачриби кофии корй надоштанд, мутахаесисони зарурй
набуданд, шахрро намедонистанд. Номзадии Высочин ЮД. аз
Маскав тавсия шуда буд. Мутасаддии ин вокеа чонишини мудири
шӯъбаи КМ хизби коммунистии Точикистон Рафика Мӯсоева ду пои
худро дар як мӯза монда, кӯшиш мекард, ки номзадии котиби
комитети хизби Хӯчанд гузарад. Аммо коммунистон ба хулосае
омаданд, ки Высочин Ю Д. истеъдоди рохбарй кардан надорад. Аз ин
рӯ пешниход карданд, ки ба вазифаи котиби аввал шахси кордон,
обрӯманд Кнёмидциновро, ки худ зодаи Точикистон аст, дар
вазифахои гуногуни чамъиятию сиёсию хочагй фаъолият
намудааст, шаҳру ноҳияҳои Душанберо хуб медонад, иқтисодчии
хубест, вазифаи мудири шӯьбаи хизби ноҳияро ба ӯхда дорад,
пешбарй намуданд. Дар мачлис Мӯсоева Р. сафсатахои зиёде мегуфт,
ҳаракат мекард, ки номзади тавсия намудаи ӯ гузарад.

Киёмиддинов X., — мегуфт Рафика Мӯсоева, — ба котибии дуюми
комитети бизби ноҳия тавсия мешавад. Дар натичаи баҳсхои тӯлонй
Киёмиддинов X. низ ба котибии аввали хизби нохия тавсия шуд.

Дар рафти конференция роҳбарони макомоти боло ба нназди
хар як вакил омада таклиф мекарданд, ки ба номзади онхо овоз
диҳанд.

Ними шаб бошад, бахс давом дошт. Дар Пленум танаффус эълон
карданд. Баъд аз танаффус соати яки шаб Пленум кори худро давом
дод. Дар толор котиби аввали комитети хизби шДушанбе Халимов А.
ва намеяндаи КМ Мӯсоева Р. эълон карданд, ки Киёмиддинов дар
фаъолияти худ камбудию норасогиҳои зиёдеро рох додааст.
Хангоми директори заводи шароббарории шДушанбе буданаш ба
ғоратгарй, «дуздй», «порахӯрй» ва ғайра роҳ додааст ва худаш низ
шарик аст.

Аъзоёни комитети нав интихобшуда дар хайрагт монданд, худ ба
худ савол медоданд: Ин чи беадолатй? Барой чй хамаи ин
найрангбозихо? Агар чунин хатохо будаст, пас барои чи ва ба хотири
кй ӯро ба хайати комитети хизбии нохия ва вакили конференциям
ҳизбии дуюми нохия тавсия доданд?

Хамааш маълум. Максад якто. Хотири Лучинский, Саенко ва
монанди ин шахсонро набояд ранчонанд, исбот кунанд, ки ба онхо
«содиканд».

Высочин «ғалаба» кард.

Окибат Высочин дар муддати якуним соли корй «рустамона»-и
худ ба ду мошини сабукрави «Жигули», як видеомагнитофон, мебели
хорича, боигарии зиёд, хонаи кори калон, пули бехисоб сохиб шуд. Бо
Ро%и бе%буд

19

ним контейнер ба Душанбе ворид шуду бо се контейнер
Точикистонропадрудгуфт. *

Аксарияти мехмонон мизбононро ғорат карданд в а бо чизу
чораи зиёд моро хайрбод гуфтанд. Мо кӯшиш кардем, кофтуков
кардем, бо ҳамкорони онхо хамсӯхбат шудем, ҳуччатҳоро, матбуоти
давриро в арак задем ва хостем барои худ чизе пайдо кунем ва ба рӯи
коғаз орем, ки онхо пас аз худ чи монданд. Ва ба хулоса омадем:
кайфу сафо, тӯҳфаҳо, хаммом, ишкварзй, сиёҳкунии мардуми мо,
нах задани кадрҳо, фурӯхтани хонахо, пур кардани кисахои худ ва
амсоли ин буд мероси онхо дар Точикистон.

Хамаи ин натичаи бесохибии Точикистон буд. Натичаи
сустиродагй, бемасъулиятии рохбарони аввали чумхурй буд
Махсусан, солхои 1985-1990 ғуломи пурраи марказ шудем. Хар як
шахе ғами худ, оилаи худ, хешу табори худро мехӯрд. Яке аз сабабхои
хамаи харобиҳо, ноадолатиҳо, ноинсофиҳо, вайрон шудани
муносибтхои иктисодиго сиёсиву фархангии Точикистон ба
шарофати онхо буд.

Албатта ин хама катрае аз бахр аст, ки ман хамчун чонишини
мудири шӯьба мушохида менамудам.

Дар давраи кори сесолаи худ дар Комитета Марказй ягон хисси
гуворое наёфтам. Ягон масъала хал намешуд. Масъалаҳои пешкаши
КМ шаванда, рӯи коғаз мемонданд. Масъала на аз рӯи ахамияти
умумидавлатиаш, халлу фасл мешуд, балки аз рӯи завки рохбари он
ташкилот сурат мегирифт. Хамчунин аз рӯи дарачаи муносибату
садоқат ба рохбари болой хал мешуд.

Боре дар назди ман вазири тандурустии чумхурй мӯҳтарам
ГЛӯлодов омад ва масъалахои гзаронидани съезди акушер-
гинекологхои чумхуриро маслихат кард. У гуфт, ки хама бо
механизмхои гузаронидани съезд розиянд, коллегия онро тасдик
кард, аммо ба якчанд фикру мулохизаи мо София Хафизовна
Хакимова розй нест. Ман гӯшаки телефшфо гирифтам ва ба
муаллима занг задам ва он шахе иброз дошт, ки агар фикри ман
нагузарад, маърӯза намекунам, дар съезд иштирок ҳам нахоҳам
кард. Ман «ин кори шумо, ба гумонам бе шумо хам съезд мегузарад»—
гуфта гӯшаки телефонро мондам.

Съезд гузашт. Хакимова СХ иштирок карданд. Маърӯзаи хело
пурмазмунро кироат карданд. Хайата, нав бо сардории профессор
аъзо-корреспондента Академиям тиби иттифок Хакимова интихоб
шуд. Бори дигар як ҳуччати асосноки илмй аз тарафи роҳбарияти
института тадкикотии илмии модар ва кӯдак бо имзои Хакимова ба
КМ пешниход карда шуд. Дар он хуччат вазъият, шароити зисту
зиндагии меҳнаткашони дехот, муҳити зиста занҳо, ғамхорй сиди
кӯдах, модар ва даххо дигар масъалахо дарч шуда буд. Аз нухтаи
назари илмй пешниходхои асосноки судбахш баҳри беҳбудй ва
химояи модару кӯдак, роххои дуруст кардани шароити зист, кор,
20

Карим А бдулов

хондами занҳо, тарбияи фарзанд, зиёд намудани нуктаҳои тиббй, бех
кардами шароити кории занҳо ва хоказо пешниход туда буд. Рости
ran ҳуччат ба дасти банда омад ва бо маслихати мутахассисон мо
кӯшиш кардем, ки он ба як карори хубе табдил ёбад, то он ки
проблемам зану кӯдак як кадар бо мафҳуми пуррааш хал.лу фасл
шавад. Афсӯс, ки пешниходот чомаи амал напӯшид. Чи хеле, ки ба
ман коркуни шӯьбаамон ахборот дод, гӯё оиди ин масъалахо
ҳуччатҳои зиёде кабул шудаанд, лек хамаи онхо дар коғаз мондаанд,
сабаби ичро нашудани онҳо коллективи института тадкикоти
илмии модару кӯдак бо сардории Хакимова мебошад.

Банда дар кофтукови ҳуччатҳои кабулшуда омода шудам ва
ғайр аз ду-се хуччатҳои хурдаке, ки баъди им ва ё он эпидемия, ки
дар ноҳияҳои гуноун рӯй додааст, чизи дигаре, ки дарди дили
тамоми занону кӯдакони чумхуриятро ифода кунад, ёфт нашуд.

Рӯзе, баъд аз кор хона омадам ва журнали «Занони Точикистон»-
ро духтарам Мухаббат ба ман дод, ва гуфт: «Падарчон, ин маколаро
бихонед ва бигӯед, ки хиумо ин занро мешиносед, агар шиносед он кас
чи хел одам хастанд ва метавонед ба ман шинос кунед? Оё хамаи
навиштачот нисбати он кас дуруст аст? Агар дуруст бошад чи хел мо
фарзандони точик аз чунин модарон наболем?»

Ба хамим дам телефон чарангос зад. Духтараки хурдиам
Нуричахон телефонро бардошт ва чизе ба он касе гуфт ва Давида ба
назди ман омад. Гӯшаки телефонро бард >штаму овози зани шиносе
ба гӯшам расид. Вай асабона, ба гумонам бо оби чашм сухан мегуфт.
Ман он касро шинохтам ва гуфтам: «Муаллима, шумо София
Хафизовна?» «Медонед, домулло, ман — гуфт Со(1>ия Хафизовна, —
хозир аз Чиргатол хабаре шунидам, ки намедонам шабамро чи тавр
рӯз мекунам». «Чӣ шудааст?» — гусята пурсидам. «Мегӯянд, ки модаре
дар беморхона тавал.луд кардааст ва бо беахамиятии духтурхо
кӯдак вафот кардааст, дигаре се рӯз мешавад, ки таваллуд карда
наметавонад, мо ба санавиация, ба вазорат занг зада касеро
намеёбем, барои рафтян ба Чиргатол се коркуни ман омодаанд!»

Масъаларо хал кардем. Хамааш ба хубй анчомид. Духтарам
гуфт, ки номи София Хас1)изовнаро гирифтед. Магар фамилиям он
кас Хакимова нест? "Бале, духтарам, — гуфтам. — София Хафизовна».
«Он кас, — гуфт духтарам, — доктори фаннҳои тиб, аъзо-
корреспонденти академиям илмхои тибби иттифок, директори
к адом институте нестанд?» «Бале, хамту. Ту ин маълумотхоро аз кучо
медонй, духтарам?». «Ана дар мачала дар бораи Хакимова очерке чоп
шудааст».

Очеркро бо як хаячон, ифтихори баланд хондам, ки дар он хаёт,
фаъолият, муборизаи муаллима и1гьикос шудааст. Аз хамааш он чиз
писанди банда буд ваяк умр ифтихор дорам, ки зани точики мо чунин
хирад ва дониш доштааст. Сухан дар бораи яке аз сафархои
муаллима ба хорича мерафт. Дар яке аз пойтахтҳои давлатхои
Ро%и бе%буд

21

Европа дар симпозиуми байналхалкии гинекологҳо София
Хафизовна маърӯзаи илмй мекунанд ва онро ба иштирокчиён бо
забони англисй мехонанд. Баъд аз танаффус оиди ии зани тариф
баҳсҳои тӯлонӣ оғоз мешавад: яке мегӯянд ӯ араб аст, дигаре мегӯяд,
ӯ аз Болгария, сеюмин ӯро аз Хиндустон медонад.

Баъд аз танаффус мактуб ба президиуми симпозиум меравад ва
савол медиханд, ки профессор Хакимова аз кучост, миллатап1 чист?
Раиси мачлис муаллимаро ба минбар мехонад ва София Хафизовна
бо як хиссиёти калон боз хам бо забони англисй мегӯянд: — Ман
точикам, аз нохияи Конибодоми чумхурии Точикистон, тарбияи
давлати шӯравиро шрифтам ва хоказо. Рости ran баъд аз хондани
мачалла то як поси шаб хобам пабурд ва мехостам, ки зуд бо ин
шахси мӯьтабар вохӯрам ва пеш аз хама узр хохам, ки бо телефон
аввалип маротиба табъи муаллимаро хира кардам ва сониян аз
наздик бо ин зани пурирода, дилсӯз, росткавл, ростгӯй шинос шавам
ва то катрае метавонам ба кори хайри он кас кӯмак расонам.

Мо вохӯрдем ва на як бору ду бор. Борхо дар институт будам.
Мехмонашон шудам. Ба хулосае омадам, ки касе нисбати хамин зани
олим фикри ботиле дорад, ӯ бехирад аст, хиёнаткори халку ватани
худ аст.Чунин бехирадхо дар Комитети Марказй, вазорату идораҳо
буданд, ки нисбати ин шахси мӯьтабари миллат, ки дар дафтарй
заррини мо номаш кайҳо сабт шудааст, бехурматй мекарданд. Бо
сардории собик котиби Комитети Марказии хизб Бобосодикова, ки
аслан шахси серталаб, ба кор дилсӯз, баҳри беҳбудии диёр, сохаи
идеология бисёр мекӯшид, хамзамон сухани хушомадгӯйҳо,
хабаркашҳо, гайбатчихоро нисбати кадрхои болаёкат бовар
мекард. Касе ягон маротиба гурбаашро пишт гӯяд ё гуфта бошад,
муқобили ӯ ё ба унвонаш эроде гирад, албатта касос мегирифт.
СофияХафизовнадоимохакикатромегуфт. Бисёр гуфторурафтори
София Хафизовна ба Бобосодикова маъкул набуд, аз ин чо на хамаи
так*лш[)у пешниҳодҳои муфиди он кас аз тарафи рохбарияти хизбй
дастгирй меё([)танд.

Шояд меваи бадхохони миллат буд, ки мӯҳтарам профессор дар
охирхоивактдугумонашуданд, нисбати рохбариятумуманнобоварй
зоҳир карданд, ба суханхои болохопадор, дабдабаноки як гурӯҳи
хурде гирифтор шуданд ва дар матбуот, баромадхои кушоди худ ба
унвони ҳукумат, парламон нобовариҳо изхор менамуданд ва гумон
мекунам, ки ин кору кирдори гурӯҳи дасисабозон буд.

Мохи май, хаво хело гарм шуд. Дар толори хурди Комитети
партиявии вилояти Ленинобод Пленуми обком барпо шуд. Дар он
котиби аввали Комитети Марказй Р.Набиев иштирок дошт. Вакто
ки бандаро дар катори аввал дид, ба котиби аввали Комитети
партиявии вилоят дар бораи ман чизе гуфт. Ба гумонам хамом вакт
рафтани ман ба Комитети Марказй хал шуда буд.

Борхо орзу мекардам, ки боре ба назди котиби аввали КМ
Карим А бдуло<

дароям, аммо муяссар намешуд. Дар байни коркунони масъул
Комитета Марказй чунин аютдае буд, ки ба назди он кас, яън
котиби аввал, факат мудирони шӯъба имконияти даромада
доранду-вассалом, Сониян хар як коркун харакат мекард, ки да]
толор, рӯй хавлй, берун кӯшиш кунад, ки ба котиби аввал рӯ ба р;
наояд. Банда аз ин дар тааччуб будам. Худ ба худ савол медодам, га
барои чй ин тавр аст. Ман дар Комитета партиявии вилоят 16 сол ко]
кардам. Бо рохбарони вилоят тез-тез вомехӯрдам, Агар онхоро беру
аз утоки кориашон медидам, албатта вомехӯрдам ва салом медодам
Ба гумонам салом барои хар як кас шарт ва зарур аст.

Моххои аввали кориам дар Комитета Марказй да!
меҳмонхонаи КМ, ки дар кӯчаи Орчиникидзе вокеъ буд, истикомат
доштам. Хар рӯз соати 7.20 дакикаи пагохи ба кор меомадам ва araj
РЛабиевро медидам ё мешунидам, ки дар рӯи хавлй хастанд, аз pyi
гуф^аи рафикон кӯшиш мекардам, ки вонахӯрам. Аммо як рӯ
тасодуфан дар назди дари баромад ба хавлии идора бо РЛабиев pi
ба рӯ шудам. Баъди салому алейк Рахмон Кабиевич маро ба rai
гирифтанд ва фахмидам, ки сӯҳбат кардан мехоҳанд. «Каримчон
аввало рахмат, — гуфтанд котиб, — ки китобхоятро ба ман такди*
кардй, аммо барои чи ба воситаи котиба, чаро худат надаромадй?
Ман ростй шаф-шаф нагуфта, шафтолу гуфтам. «Рахмон Набиевич
бубахшед, маро ба наздатон даромадан намонданд ва гуфтанд, ki
мумкин не, мо худамон месупорем. Сони.ян ба ман, — суханамро давол
дода шӯхиомез гуфтам, — мегӯянд, ки шуморо дар берун вохӯрдан
салом додан аз рӯи одоб нест». Рахмон Набиевич хандиданд ва
гуфтанд, ки ман хам одам хастам, кадом вахт лозим шавад ба назда*
дароед. • •

Як лахзаро бояд кайд кунам, ки РЛабиев табиатро хело дӯ«
медоранд ва ҳар рӯз соати 7 сахар ба кор меомаданд ва чун одах да!
рӯи хавлии Комитета Марказй бо касе, ки вохӯранд, сӯҳбаткунон а;
назди гулхои тару тоза мегузаштанд, ба табиати саҳни хавлй як
рамзи тоза медоданд. Хамчун одат албатта бо боғбон, мӯйсафед!
нуронй сӯхбатҳои муфид мекарданд ва пас ба утоки кориашон
медаромаданд. Ин одат дар хамаи давраҳои кориашон чун анъана
буд.

Дар вахта кори РЛабиев дар сарварии хизб ин бори аввал ва
охирини сӯхбата мо буд.

Баъд аз се моҳи корням маро Бобосодикова ба наздаш хонд ва
гуфт, ки бо таклифи РЛабиев мо шуморо ба вилояти Қурғонтеппа ба
вазифаи Котиби Комитете партиявии вилоят мефиркстем. Ман розя
нашудам ва гуфтам, ки нав ба Душанбе омадаам, хонаи нав
гирифтаам, корро наомӯхта ба дигар чой намеравам. Рӯзи дигар без
ба наздаш хонд ва гуфт, ки бо Рахмон Набиев мае лих ят кардем барои
фарзандатон, ки дар Душанбе мехонад хонаи дигаре чудо мекунел
Банда розй шуд. Дар ин давра РЛабиев аз кор рафтанд ва бо мак
Ро%и бе%буд

23

дигар дар атрофи ин масъала ran нашуд. Хаминашро аз одамони
оқилу доно фахмидам, ки гӯё май одами Набиев бошам ва бояд пеши
роҳи маро гаранд ва хамин хел хам шуд.

Дӯстону душманони РЛабиев ҳар чизе, ки намегуфтанд, банда
нисбати он шахе хурмати калон доштам ва минбаъд хам инсон,
шахсе, ки барои чумхурии Точикистон кори зиёде кард хурмат
мекунам. Инак банда фикри худро нисбати РЛабиев дар маколаҳои
худ ифода намудаам ва мехохам яке аз онро, ки дар рӯзномаи «Паёми
Душанбе» аз 21 сентябри соли 1991 чоп шуда буд, ба хонандагони
сершумор пешкаш кунам.

«..Боре, аниқтараш, соли 1976 дар яке аз чорабиниҳои вилоятй,
ки дар Касри маданияти колхози ба номи Ӯрунхочаев мегузашт,
аввалин маротиба банда Раиси Совета Вазирони Точикистонро
дидам. Суханронй, проблемагузорй, забони ширини точикиро хело
хуб донистан, диккати маро ва хамаи иштирокчиёнро ба’худ чалб
намуд. Ӯ гаштаю баргашта дар бораи Точикистон, ободонй,
тараккиёти он, махсусан сохаи кишоварзй, баланд бардоштани
маданияти деҳот, зиёд кардани музди мехнати деххонон, робита бо
дигар чумҳуриятҳо ва берун аз он ҳарф мезад.

Хеч аз ёдам намебарояд, вахте ки раиси мӯхтарам хушнудии
толорро ҳис кард, дид, ки одамони касбу кори гуногун яке говдӯш,
дигаре роҳбари ҳизбй, коргару роҳбари Шӯро, сохтмончию олиМ,
коркуни маданияту маърифат, баробар ба ӯмароқ зоҳир менамоянд.
Нохост чунин шеъри яке аз классикони адабиёти точикро:

Чу офтоб ба ajap заррае ниго% андоз,

Чу абр сояи ра%матп ба zucaj андоз. ,

Баланду цаетии дунё %афои %амдигар аст..

Агар ба мо% барой, назар ба чо% андоз.
замзама карда, ба иишастагон мурочиат кард, ки ба наздикй рӯзҳои
адабиёт барпо мегардад, бояд мо ба он тайёрии чиддй бубинем ва
мехмонони олиқадрро бо нону намак, суруд, рахс меҳмоннавозии
авлодбй истихбол кунем. Нотах дар бораи аҳамияти рӯзҳои адабиёт
харф зада, бо ифтихори баланд номҳои арбобони адабиёти
классикии точик Рӯдакию Хайём,Синою Фирдавсй,Чомию Камолро
ба забои гирифта, устодон САйнй, М.Турсунзода, М.Миршакар,
БРахимзода, С.Улугзода, ФЛиёзй ва дигаронро таърифу тавсиф
кард ва шукрона намуд, ки имрӯз М.Турсунзода сарвари адибони мо
мебошад ва номи точиконро бо воситаи шеъри худ, сухани худ дар
тамоми чахон маълуму машху}) кард.

Баъди ин суханҳо ман мафтуют ин фарзанди миллат, зодаи
диёри Камоли Хӯчандй ва Рахим Чалил гаштам.

Доимо омадани ин шахсро ба вилоят интизор будам ва
баромадҳояшро бо шавх гӯш мекардам ва мехостам боре хамсӯҳбат
шавам.
2It Карим Абдулов

Хушбахтона ин муяссар шуд. Боре мохи июни соли 1985 Раҳмои J
Набиев — хамчун котиби аввали КМ ХК Точикистон дар пленум*
кумитаи хизбии вилоят иштирок намуд ва нохост маро дар толор,
дид ва ба роҳбарони ҳизби вилоят ким-чй ҳарфе зад ва баъд аз як -
мох маро ба КМ хонданд ва гуфтанд, ки шуморо Набиев даъватт
кардаанд. Дар сӯҳбат Раҳмон Набиевич маро пазируфтанд ва,
гуфтанд, ки хамроҳи онхо дар КМ кор кунам ва хамин тавр хам шуд(
Афсӯс, ки бо ин шахси шариф, кордон, одамдӯст, дурандеш,^
поквичдон кам кор кардем. Ӯ бо сабабҳои гуногун, бо бӯҳтон, хам аз,
тарфи коркунони КМ Хизби Коммунистии Иттис})ок бо сардории,
ЕРС.Лигачёв ва хам як гурӯҳ чабрдидагони аппарата ҳизбй ва^
хукуматии Точикистон тангнафас гардида, бо ихтиёри худ, яъш
аризаи худ аз мансаб даст кашид. Вале дӯстони чониаш аз ӯ дурт
нашуданд ва ягон рӯз танҳоиро хам дар утоки кориаш ва хам дар,
хонааш хис накард. Хизматхои шоён, одамгарй, кору кирдори нею,
ӯро ба назар гарифта, ба гапу калоча, бӯҳтонҳои бардурӯғи баъз<
бадхоҳонаш гӯшнакарда Набиев Раҳмонро ба депутатии Шӯрои Ол«1
пешниҳод карданд ва ӯро якдилона аъзои парламент интихо^
намуданд.

Дар съезди XX Хизби Коммуниста Точикистон бузургивг
поквичдониаш, ақл ва шарафи ӯро ба назар гирифта, ш,
мансабдорон, на рохбарони хизб, балки дехконони оддй, вакилон ӯр( ‘
ба хайати КМ пешбарй намуданд.

Бояд бигӯям, ки сабабҳои асосии шикасти ХКШ дар хами
тарзи рохбарй, яъне факат одами худро ба худ наздик кардан, нош
худро ҳимоя кардан, ошнохои худро ба мансабҳо таъмин кардан, а;
халку демократия дур шудан, худписанд шудан, ташкилотҳоа,
чамъиятию сиёсиро аз хизбиён дур кардан мебошад. Бехуда нест, к*
намоишчиён истеъфои рохбарони хизбиро талаб ва бархам додам,
ХК Точикистонро батакрор хохиш карданд. Чй хеле, ки дар урфияь
мегӯянд «аз паси як бенамоз ҳамаи кабристон дар азоб» аст. Аз пуштя‘
як гурӯҳ нохалафон, ҳамаи ҳазорҳо комму!шстони поквичдон дарг
азоб мебошанд. Ба гумонам, вахта он расидааст, ҳамаи онхоеро, к*,
нопокй карданд, хиёнат карданд, химоятгари аъзоёни хул^
нашуданд, чазои сахт бубинанд.

Р.Набиевро на танхо тотакистониён мешиносанд, хурматанц
мекунанд ва аз ӯмеболанд, балки ӯро зиёиёни Ӯзбекистон, аз он чумла ‘
Президента он ИКаримов, рохбарони Россия бо сардории демократ»
оташсухан Б.Ельцин, ки хини котиби авва.ли КХвилояти Свердловск
буданаш бо РЛабиев дӯстй доштанд ва холо хам равобитро онхо гул
накардаанд, иззату эҳтиром мекунанд, бо корҳои шоёни таҳсин ӯро
намояндагони дигар чумҳуриятҳо низ нагз мешиносанд.

Мо мардуми точик имрӯз худ имкон дорем, садри аъзами,
ҷумҳурии хешро бо ирода, бо ақлу фаросати худ интихоб бикунем. Ва
дар ин чода ба эхсосот, хаёҳую мағалу ғавғо, беандешагй, баҳс)
Ро%ибе%буд

25

талошҳои соддалавхона пабояд роҳ дод. Окилонро, одилоиро,
хирадмандонро оқилона, одилона интихоб бояд кард. Гап дар бораи
водиҳо, нохияхо, киҳо аз кучою аз кадом манзил намеравад.

Дар матбуот, радиою телевизион оиди номзадхои Раиси
ҷумҳурият бисёриҳо ҳарф мезаданд. Хаёл мекунам, ки дар ин
бӯҳрони мухталифи фикру акоид мо ҳамагон додай ҳиссу хаёлоти
парешон набошем. Вокеап дар ҳамин рӯзҳо дар рӯзномаи
«Комсомольская парвда» нохост чашмам ба як ахборе афтода монд.
Он чо сухан аз хусуси он меравад, ки гӯё Раҳмон Набиев дар сессиям
Шӯрои Олӣ дар хусуси интихоби аввалип Президенти чумҳурй бо
номзадии Қаххор Махкамов ракобат к арда бошад. Алҳазар! Мардум
аз он рӯзҳо бо хубй огоҳй доштанд, дар чаласаи Шӯрои Олй шохлди
он буданд, ки Раҳмон Набиев даъвогари маснади президентй набуд.

Имрӯз, ки мехнаткашони Точикистон аввалин маротиба
президенти давлати худро бо хохиши умум интихоб мекунанд, бояд
ҳамаи мо худро дар тарозуи аклу идрок бимонем, то боз хатое
накунем.

Номзадии ӯро аҳли зол худаш якдилона дар радифи Маҳкамов
гузошт ва он рӯз дастгирии бисёр намояндагони халкро пайдо кард.
Аҷабо! Рӯзномаи машҳури Шӯравй ин ҳама воқеотро дидаву дониста,
аҷаб хангомаҳо мебос1)ад ва ба шахси мӯьтабар чунин ақоиди
У номатлубро муносиб медонад. Рӯзноманигорони масквагии мо аз
* афташ аз рӯи маколи машҳури халк «Алдаруни хона нишаста
3 мефаҳмам ҳавои бом»-ро бо он акли кӯтоҳи хеш чунин таҳриф
кардаанд. Аз дурӯғ ҳазар!

Ояндаи миллат, давлати он, байрақи он дар дасти онҳо ва
л монанди онҳо хоҳад буд.

Имрӯз чй хеле, ки мебинем дар тамоми гӯшаю канори чумхурият
н поми Раҳмони замон вирди забони хар кас гашта аст. Ба ман ба
и воситаи теле<1)ОН аз диёри ман — Мастчоҳ хабар доданд, ки
икаҳрамонони водии Дилварзин, захматкашони шӯҳратманди
т Мастчоҳи кӯҳй, ҳизбиён, памояндагони ҳизби демократй, чамъиятй,
и«Растохез», пипдорон, ҳамаи чавонон бо як дилу чон номзадии шахси
Рпоквичдон Раҳмон Набиевро ба ин мансаб пешниҳод карданд. Хамаи
имеҳнаткашон ӯро дастгирй намуданд. Вахте ки mf сатрҳоро иншо
^юкардам, писарам рӯзномаи «Паёми Душанбе»-ро ба утоки кориам
овард ва чашмам ба шеъри дӯстам, шоири ширинкаломи мастчоҳй
^Усмони Олим а([)тод, ки дар ҳакхи ин фарзанди накӯкори халк чй
ахуш гу(1)тааст:

11 Он, ки бошаО со.»;иби ацли расо,

к Дустдораш мешавад халку худо,

w Обрӯяш, обрӯи миллат аст,

)0 Бa.xjpи миллат садцазорон давлат аст,

Хушхабар аз паси хушхабар омада истодааст, ки даҳҳо

1Иколлективҳо аз водии зарииеори Вахш аз каҳрамонони
>а
26

Карим А бдулов з

Хатлонзамин, водии зархези Хисор, кӯхистони Каротегин, водии,
ЗарафшонДӯчанди бостонй, пойтахти азизамон — Душанбе номи rail(
шахсро ба забои мегиранд ва шукр ба худо мекунамд, ки факат
Рахмон Набиев бр хамрохии навонони оянда метавонад аз бӯҳрошҷ
сиёсию моддй, иктисодию ичтимой моро рахо кунад. Ба ёд наовардан j
мумкин пест, ки солиёни рохбари чумҳур будан Рахмон Набиев чйс
кадар бо дили гарм гами адабиёт ва фарҳанги моро хӯрда, ба корхоег
даст зад, ки мо онро харгиз фаромӯш нахоҳем кард. Дар он айём бо\
сарпарастии вай комплекси бузурги устод Айнй, М.Турсунзода,,.
Абӯалй Сино, толорҳои иттифоқҳои касаба, Кохи Борбад ва даххо,с
дигар иншоотхо дар шаҳру ноҳияҳои чумҳурият сохта шуданд. ;

Е худ бо ташаббуси шахсии Набиев бо хамрохии Девонк .
Вазирони СССР таклиф гузошта буд, ки карори махсуси хукуматиэ
иттифок оиди тараккиёти шахри Душанбе бароварда шавад. Хачми£
умуми маблағҳо, ки аз бучети иттифок ва вазоратҳо на кам аз Зк
миллиардро ташкил дода буд, бояд барои шахри зебоманзарамон,с
пойтахти чумхурият сарф мешуд. ;£

РЛабиев ният дошт, аи Аэропорта Душанберо дар чоия
хушманзарае созад, ки он 800 млн сӯм арзиш дошт, барои экологияи[€
шаҳрро аз бӯҳрон баровардан ба накша шрифта шуда буд, ки дара
атрофи Душанбе рохи доирашакл барои ронандагони ба дигари
шаҳру ноҳияҳо мерафтагй созад. Бо як хаваси калон ният ва орзуе
дошт, ки дараи Варзобро бога миллии давлати точикон эълон кунад!<;
ва ҳамаинаботот, дарахтон, гулҳо ва дигар растанихое, ки дар чахоп^
вучуд доранд ва дар диёри мо месабзанд, шинонад. у

Мо аминем, ки интихоб шудани Рахмон Набиев ба аввалииа
президенти Точикистон аз тара(1>и халқ имконият медиҳад, ки
ҳамаи накша, орзухо ва нияти поку акли солими худро барои3
некуахволии халкхои Точикистон бахшад. н

Бо шарофати бозсозй хизбҳо, ташкилотхои чамъиятию сиёсиие
нав ба амал омаданд ва яке аз он шахсоне, ки ба хамаи онхо сару кор
кард, ии Рахмон Набиев буд ва онҳо ӯро эҳтиром мекунанд. Охира
аввалин сӯҳбати ӯ дар сахифаҳои рӯзномаи «Сухан», «т1арога рӯз»,е
«Ад о лат» эхтироми ӯ ба ин созмонхо, ба хонандагони ин рӯзномаҳое
магар пест? а

Ман борхо дидаам ва шунидаам, ки мароми Рахмон Набиевл
ваҳдат, ягонагй, дӯстй, рафокати хамаи халкхои Точикистоне
мебошад. Аминам, ки он кас бо Оинномаи худ ва амалй гардониданиа;
он хамаи сокинони Точикистонро шод мегардонанд...» [л

И

Сессиям шӯрои олй карор кабул намуд ва дар Конститутцияи
То'шкистон оиди таъсис кардани шакли идоракунии президент^}
тағйирот даровард, рӯзи интихоботи раиси чумхур низ муайян шуда(
Интихобкунандагон хамаи хурду калони диёрамон бо яц хиссиётис.
калон ҳаматарафа тайёрй медиданд. Беҳтарин (1)арзандони миллат
Ро%и бе%буд

27

мавриди баҳсу мунозира мешуданд. Дар матбуот, садою симо
пешгӯиҳо фаровон буданд.

Дар арафаи интихобот вазъияти чумҳурй, махсусан шахри
Душанбе, муташанич буд. Кариб ҳар рӯз дар назди идораи хукумат,
КМ, Шӯрои Олй мардуми зиёде намъ меомаданд ва дар таҳти шиори
•демократия», «озодй», «истиклолият», «Аз хоби гарон хез» ва хоказо
гирдихакой ташкил мекарданд. «Фидоиёни миллат» Акбари
(ӯрачонзода, Шодмони Юсуф, Тоҳири Абдучаббор ва гурӯхи дигаре
(ашаббускорони чунин чамъомадхо буданд. Максадхо гуногун
(ошанд хам, кариб ки ҳар рӯз мазмуни дигар мегирифтанд. Дар
ввал ба назар мерасид, ки гӯё ташаббускор, илхобахш ва
; гашкилотчии хамаи ин чамъомадхо хизби демократа Точикистон
1 ia созмони «Растохез» мебошад. Во фишору таҳкиру фиғони мардуми
1 [амьомада кариб, ки ҳар мох сессияи Шӯрои Олй даъват карда
5 гешуд. Яке аз сустиродагии намояндагони халқ он буд, ки дар бисёр
> ;олатхо субъективона, яктарафа масъалахоро хал мекарданд,
;ариб буд, ки дар хар як сония бахри халлу фасли талаботи
5 ютингчиён дар Конститутцияи чумҳурй дигаргуниҳо дохил карда

I юшуд ва ин ба чамаъомадагон илҳоми нав ба нав мебахшид Аз як
3 »араф обрӯи ва эътикоди кисми хурди мардум ба ташаббускорони
! ирдиҳамоиҳо меафзуд, аз тарафи дигар эҳтироми гурӯҳи
У (епутатхо, ки бепринсипй зохир мекарданд, масъалахоро хом хал
Мекарданд, нодуруст рафтор мекарданд дар назди

II штихобкунандагон паст мешуд. Рӯз ба рӯз халки чафодидаи мо ба ду
урӯх чудо мешуд. Гурӯхи якум хаьггун «адолатпараст ва демократ»,

11 ахри беҳбудии халк, барои истиклолият мубориза мебурдапд. Ин
У урӯх сиёсати худро ба восиаи тӯлонй ва тарсонидани одамон, талаб
и ардани истеъфои ин ва ё он роҳбар пеш мебурданд. Рӯз ба рӯз кариб,
и дар хамаи шахру нохияхои чумхурият тарафдорони ба ном
и емократхо муайян мешуданд.

Р Авчи аълои mi гурӯҳ хамон вакт бекасаб пӯшид, ки Шӯрои олй
Рар таҳти фишори митингчиён ва кӯшишу ғайрати гурӯҳи
;"»!путатҳо, ки худро «демократ, озход(1)икр, хакикатпараст»
вномиданд, партияи наҳзати ислом конунй шуд ва хамаи
штббусро ба зиммаи худ гирифт ва дар таҳтишиори «бо номиХудо,
зв плох, Мухаммад, Куръони шариф» фаъолияти хешро пеш бурд
>нешвоёни нави ин гурӯх рӯи об омаданд. Акнун дар майдонҳо аксар
1И«т бо сардории Акбари Тӯрачонзода номхои эшони Киёмиддин,
ухаммадчон, Саидашраф, Мулло Абдулло, Давлати Усмон,
Ымазода, Абдуғафор ва даххо дигархо вирди забои меомаданд.
ш Кӯшишу ғайрати онҳо, бо роххои гуногун фиреб додани мардум,
iiTмъ кардани онҳо дар майдонҳои шахри Душанбе то дарачае
лид, ки роҳбарони конунии чумҳурй гурӯхи Махкамов, гууэӯҳи
™!лонов ба истеъфо ра<1>танд.

Гурӯхи дуюм, ин хукумати конунй, парламента халк интихоб

ат
28

Карим Абдул(

карда, ки аксарияти шаҳрвандони чумҳурй тарафдорони ore
буданд, ба ҳисоб мерафт. Ба ҳамаи мушкилиҳо нигох накарда, i
кисми халки бузургвор ба ояндаи неки чумхурй боварй доштаид, (
воситаи меҳнати худ, рафтори худ вазъияти нихоят муташаннге
сиёсию иктисодию маънавии чумҳуриро идора мекарданд, кӯши
мекарданд, ки хамаи масъалахо бо хубй анчом ёбанд, ҳодисаҳ(
нанговари мохи феврали соли 1990 такрор нашаванд, мардуь
чафодидаи точик дар ду олам шармандаю шармсор нашаванд. Дс
кору рафтор, зиндагии ҳаррӯзаи худ мардумро ба тамкинй, ором
сулҳ, дӯстӣ, рафокат, мехнат даъват мекарданд, шабу рӯз 6axj
беҳбудии Точикистон мехнат мекарданд. Хукумат ва парламон]
даъват мекарданд, ки принципнок шаванд, масъалаҳоро аз р
ҳақиқат халлу фасл кунанд, ба хар гуна тӯҳмат, иғво, бӯҳтонхо |
тарафи касе, ки набошад роҳ надиханд. Хиёнаткори миллатро I
чавобгарӣ кашанд, пеши ҳаргуна гирдиҳамоиҳои бемаъниро mpai
Агар пеши роҳи хамаи ин беадолатиҳоро нагирем, он рӯз дур нест,>
Точикистолн дар хуни шаҳрвандони худ меғӯтад. Бояд талабо
иштирокчиёни гирдиҳамоиҳоро дар тарозуи акл баркашем, ҳам,
фикрҳои чолиби диккатро, ки ба манфиати халқу давлат мебош;
бояд ба эътибор гирем. Хамзамон талаботи ғаразнок, ғайрикону!1
тӯҳматангез ва монанди инҳоро тахлил кунем ва исбот кунем, ки:
пешниҳодхо ғайри конунианд, онҳо на ба манфиати миллат, баръа
зарба ба миллат, давлат мезананд ва манфиати душманонро ифо
мекунанд.

Ана дар чунин шароити басо муташаннич комисси
интихоботии умумичумҳурии интихоботи Президент кори хул
оғоз намуд. Ҳар як зиёй, мутахассис, студент, коргар, дехк
нафакахӯр дар дили худ орзуе дошт, ки шахси болаёкат, до
тачрибанок, пасту баланди зиндагӣ дида, иктисоддони диёри ж
бояд сарвар шавад.

Банда бо кори хоксоронаи педагогии худ машғули кор хар рӯз
даҳхо, садҳо дӯстон вомехӯрдам, бо бародарони хело ази
демократа худ ҳамсӯҳбат мешудам, шогирдонам саволхои гуног
медоданд.

Инак пешбарии номзадҳо оғоз шуд.

Банда, ки нисбати Рахмон Набиев эҳтироми калон доштам, аз
рӯзе, ки он кас аз мансаби Котиб аввали Комитета Марка
рафтанд то имрӯз алокаро гум накардаам, доимо аз холаи
бохабар будам.Чаидин маротиба вохӯрихои тӯлонӣ доштем. Фак
мегуфтанд, ки корхои саркардаро ба итмом нарасонданд, аф<
дигарон онҳоро давом надоданд. Хар боре, ки ин суханонро аз забс
Р.Набиев мешунидам, дар ёдам як вокеа меомад. Мачлиси хисобот
интихоботии колхози ба номи Домулло Азизови ноҳияи Хӯчанд 6
Бақто ки раиси мӯҳтарам,Кахрамони Мехнати Социалиста, яке
асосгузорони сохаи колхозӣ ветерани мехнат. шгеони хокеа
Роди бе:%бу9

меҳрубон Халифаев баъд аз хисобот ба дехконон рӯ оварда илтимос
кард ки ӯро сабукдӯш кунанд, то ки ҳаёти пирй ронад в а шахси
хуберо ба чои худ тавсия дод ва гуфт: «Дӯстон, ҳамкасбони меҳрубон,
аз шумо се чизро тама1шо дорам. Аввало хамаи он чи ки дар солҳои
тӯлонй бо меҳнати ҳалолу покизаи дехконон бунёд шудааст, ҳамчун
гавҳараки чашм бояд нигоҳ дошт. Дуюм, ҳар ончи ки барои беҳбудии
халк, ободонии диёр, баланд бардоштани маънавияти меҳнаткашон
огоз шудааст, ҳатман ба сомон расад. Дар охир, чи хеле, ки дар
урфият мегӯянд «кӯрпаатро нигоҳ карда пой дароз кун», шароити
хочагиро таҳлил карда, имкониятхо ва хохиши деҳқононро ба назар
гирифта, бояд накша кашид ва. баҳри некӯаҳволии меҳнаткашон
ди.лро қавитару рӯҳро тоза гирифта ба ободонии диёр бояд камар
бандем.

Суханони олидарача, лек афсӯс, ки на хама чунин мегӯянду
чунин мекунанд.

Холо суханони Раҳмон Набиевичро мешунавидаму ин гуфтаҳои
пири мехнат ба ёдам мерасиданд ва ба худ мегуфтам шояд, ки ин
марди шариф бори дигар барои беҳбудии халки кашшоқи мо сарвар
шавад ва хамаи он орзую нияте, ки дорад чомаи амал пӯшонад. Ба ин
сад дар сад бовар доштам. Аввало боварии май ба он буд, ки баъди аз
макомоти баланд рафтан яку якбора зиёиён, иптелегенцияи миёнаю
поён, ҳаракатҳои мардумй, демократҳо охиста-охиста ба назди
РЛабиев меомаданд, дар чамъомадхои худ он касро даъват
мекарданд, фикру мулоҳизаҳояшонро ба инобат мегирифтанд. ,
Доимо дар рӯзномаҳои чамъиятию соҳавй ва шахсй сӯҳбат, саво.лу
чавоб, маколахои чолиб чоп мешуданд. Дар баромадхои худ
рохбарони хизби демократ, созмони «Растохез»,намояндагони дин ва
дигар равшанфикрон нисбати РНабиев суханҳои пек мегуфтанд.
Ният доштанд ва мехостанд, ки ин шахсро боз ба сари кудрат
биёранд.

Дуюм, дар атрофи Рахмон Набиев коркунони собики партиявию
шӯравй, ветеранҳо, ки бо сабабҳои гуногун давраи дар сари кудрат
будани Лучинский, Бобосодиқова ва амсолони онҳо, ки аз мансабҳо
сабукдӯш шуда буданд, меистоданд. Аксарияти онхо дар маҳалҳо
обрӯи хоса доштанд, суханашон мисли шамшер 6ypjjo буд. Онҳо
алокаи худро аз мӯҳтарам Раҳмон Набиев наканда буданд. Банда
борхо шохиди он будам, ки хам дар Кӯлобу Қургонтеппа, Лепинободу
Зарафшон, Хисору Бадахшон мардумй миллатхои гуногун нисбати
эшон сухнхои нек мегуфтанд, мехостанд, ки ин шахси кордону
пурдида боз сарвари халки худ бошад. Хакикате, ки солхои бозсозй
таги об шуд, рӯи об баромад.

Сеюм. Дар солхои аввали аз мансаб рафтани Р.Набиев бехтарин
дустонаш. коркунони макомоти гуногун аз ӯ рӯ то<1)танд. Солҳо бо ӯ
самому алей набуданд. Роҳбарияти чумхурй хатто ӯро ба ёд
намеовар с гӯё чунин шахе вучуд надошт. Хатто касе, ки бо Набиев
30

Карим А Одулов

ҳамсӯҳбат мешуд дар аери танкид мемонд ё аз кор ронда мешуд.

Чй хеле, ки дар урфият мегӯянд «халқу худо», яъне халқ
тарафдор бошад ин розигии худост. Вакте, ки дар матбуот, дар
чамъомадхо, дар атрофи коми РЛабиев суханҳои хуб, таклифхои
нек мешуд, ӯро равшанфикрон дастгирй мекарданд, фикрҳои ӯро
сармашқи кори худ медонистаид, дар еимои ӯ одами ғамхор, дилсӯз
ва кордонро медиданд, (}>икру акидаи макомоти боло, кадрхо
1шсбати ӯ дигар мешуд. Чунки акс^рияти коммунистом ӯро эхтиром
мекарданд. Исботи он съезди охирини хизби коммуниста
Точикистон мебошад, ки бо таклифи як коммуниста каторй
Р.Набиев аъзои КМ шуд.

Чорум. Банда дар тӯли солҳои 1990-1991 дар бисёр шахру
ноҳияҳои чумхурй будам, сӯхбатҳои зиёде бо мар дум доштам. Фикри
халқи бузургамоиро мешунидам ва аз шодй курта- курта гӯшт
мегирифтам ё худ аз ғусса ашк мерахтам. Гӯшт мегирифтам факат
бахри он, ки точикони точдори ман проблемаҳои иқтисодиёти хешро
хуб медонанд, таклифхои зиёде доштанд. Гурӯҳе рохи начоти моро
дар исти(1юдабарии боигарихои табий, дигаре дар мустахкамкунии
робитаҳои дӯстй бо чумҳуриятҳои ҳамсоя, бо мамолики хоричй,
сеюмин дар зиёд намудани молҳои талаботи мардум, чорумин дар
пурзӯркунй ва равнақ додани системаи туризми байналхалкй ва
ҳоказо медиданд. Ашкам барои он мерехт, ки халки мо одамони
бузург дорад, ки метавонанд чумхуриятро гул-гул шукуфонанд, аммо
ба онхо рох набуд. Медидам, ки халки чафокаш, халке, ки неъмати
ноёбро бо араки чабин истехсол мекунанд ба мардум мешкаш
месозанд, лек дар хонахояшон фарзандашон пои .луч аст. Мебинем,
ки шахси дигар бо пули муфт каср сохтааст, дар хонааш хамаи чиз
мухайёст. Аз хама беадолатй он аст, ки ҳамаи бойчаҳо мардуми
заҳматкши оддиро тахкир мекунанд, худ лагандбардорони
макомоти боло хастанд.

Ин хама андешахо, ки афкори халк аст, бандаро водор намуд
дарду дили халки азизро пешкаши хонанда кунам. Густохй хам
бошад бояд рӯирост бигӯям, ки маколаи банда оиди истиклолият ва
мустакилияти чумхурии Точикистон аввалин шуда со.ли 1990 дар
матбуот ба табъ расид. Дар яке аз маколахоям «Рохи начот кучост»
низ рози дили халкро ошкор намудаам ва дар он ба ояндаи чумхурй,
сохти давлатдории он, роҳҳои баромадан аз бӯхрон ишора кардаам.
(Нигаред: рӯзнрмаи «Паёмси Душанбе», 29 июни соли 1990).

Рузе дар арафаи интихобот хамчун одат дар рӯи хавлиамон
ҳамсояҳо: устод Лоик, Сабзалй Сӯфиев, Акбар Турсуп, Акбар
Шодмонович Чӯраев, Далер Шорахматуллоев, Ваххоб Воҳидов,
Амиркул Азимов, Баҳрулло Баротов ва дигарон чун ҳарвакта сӯҳбат
доштем. Сухан дар мавзӯи киро бояд президент интихоб кард рафт.
Кариб хама мехостанд, ки РЙабиевро пешбарй кунем. Хатто устод
Лоик розигй дод, ки варакае чоп шавад ва дар он даъвати Лоикро
Po%u безцбуд

31

барои ба РЛабиев овоз додан сабт кунем.

Рӯзи дигар банда ба идораи корни Раҳмон Набиев хозир шудам.
Дар утоки корни Рахмон Набиев Сафаралй Кенчаев, Чӯрабек
Муродов ва Нарзулло Дӯстов, хамчунин марҳум Мавлон Олимов ва боз
чанд нафари дигар сӯхбат доштанд. Дар ҳамин сӯҳбат ҳайати штаби
РЛабиев мавриди мухокима карор гирифт. Роҳбари штаб Сафаралй
Кенчаев ва роҳбари маркази матбуот банда мукаррар шудам.

Дар гурӯҳи матбуотй бехтарин журналистов Хабиб Ёров,
ВДСузмин, Насрулло Асадуллоев, А.Саъдуллоев, Саидмурод Фатоев,
Дадахон Эгамов, Абдурахмон Расулй, шоирони маъруф Гуяназар,
Убайд Рачаб, Аскар ва чанде дигарон ба кор шурӯъ карданд. Хамаи
фаъолони штаб дар асосхои чамъиятй кор мекарданд.

Беҳтарин ташаббускорон аз тамоми гӯшаю канори чумҳурй
с а докатмандона кор мекарданд. Мо дар пеши худ як вазифа гузошта
будем: ташвикоти номзади худ ва ташкили чавоб ба ин ё он сухани
нохак дар хакки РЛабиев.

Дар давраи пешазинтихоботй гурӯҳи мо зиёда аз 15 номгӯй
плакатҳо, варакаҳо, даъватномахо бо забонҳои точикй, русй,
ӯзбекй ба микдори 1,5 миллион чоп кардем ва ба воситаи
тарғиботчиёни худ дар шаҳру районхо паҳн кардем. Программаи
пешазинтихоботиро гурӯхи олимон РК.Раҳимов, РЛСМирзоев,
УХошимов, ХХомидов ва банда тартиб доданд. Зиёда аз 100 нафар
мутахассисон, олимони касбу кори гуногун онро аз назар
гузаронданд.

Давраи пешазинтихоботй хело муташаннич буд, даҳҳо ҳазор
гирдихамоён дар майдони назди бинои Шӯрои Олй рӯзҳои дароз бо
талабхои гуногун чамъ меомаданд. Истеъфои парламон, манъ
кардани партияи коммунистй ва хоказо талаб мекарданд. Дар
гирдиҳамой аксарон намояндагони ҳизби наҳзати исломй, сокинони
водии Вахш ва дигар шаҳру ноҳияҳои тобеи чумхурй буданд. Як
бегох баъд аз ба итмом расонидани кори штаб банда бо ҳамроҳии
Сафаралй Кенчаев ба хона равон будем ва бо таклифи Сафаралй дар
назди бинои Шӯрои Олй каме истодем ва хостем талаботи
гирдихамоичиёнро гӯш кунем. Дар майдон тахминан 10 ҳазор одам
буд. Ба майдон нигох кунем дар болои дасти ҳайкали ВДЛенин 5
нафар рост истодаю крани калон аз сари дохй ва аз се тараф
cmrxopo овезон карданд ва мардум бо тамоми хастй мағал мекард:
«Холо мо ин хиёнаткор, чаллод, кофирро меафтонем!» Рости ran оби
чашмам рехт, рахмам омад. Чи гуфтанамро надониста ба толори
Шурой Олй ворид шудам ва ба посбонҳо рӯ оварда, номери телефони
Раиси Шӯрои Олй, ичрокунандаи вазифаи Раиси чумхурро пурсидам
ва посбонхо 4-77 гуфтанд. Занг задам. КААслонов гӯшакро бардошт,
салом додам ва «Рафик Аслонов, май Карим Абдулович. Ин чи
бедодист, -ин чо беҳокимиятист, ин чи бераҳмист, ки хайкали
Ленинро вахшиёна вайрон мекунанд. Илтичо дорам, ба берун бароед,
Карим А бдулов

пеши ин чиноятро гиред, агар афтад одами бисере дар атрофаш
ҳалок мешавад» гуфтам. Аслонов «хозир мебароям» гуситу гӯшакро
монд. Баъд аз ду-се дакика аз ошёнаи сеюм, ки дар он чо идораи раис
чойгир буд, Кадриддин Аслонов, Иззатулло Хаёев, Максуд Икромов,
Акбари Тӯрачонзода, Шодмон Юсуф, Тоҳир Абдучаббор,
МХимматзода, Отахон Латифй, Шодй Шабдолов, Шарофат
Усмонова боз чанд каси дигар (онҳоро надонистам) фаромаданд ва
банд е авонистам онҳоро сарзаниш кардам, ҳатто суханхои пасту

баланд гуфтам, онҳо ғайр аз Усмонова, чизе нагуфта сари хам ба сӯи
минбари майдон равон шуданд. Митингчиҳо онхоро бо ка<1жӯбиҳои
дуру дароз истикбол карданд ва барандаи гирдиҳамоӣ Мирбобои
Мирраҳим суханро ба мири шахр Икромов дод ва ӯ карори
комичроияи шахрро дар бораи аз майдон гирифтани хайкали
Ленин кироат кард ва гуфт, ки аз ҳамин рӯз cap карда, ин майдони
Фирдавсй ва хиёбон хиёбони Рӯдакй номида шуд. Гӯё Фирдавсию
Рӯдакй зинда шуданду хар як иштирокчии ин магалгох худро
«қахрамони» миллат ёфтанд. Ичрокунандаи вазифаи раиси чумхур
кадом як коғазро оиди боздоштани фаъолияти хизби коммуниста
Точикистон кироат кард, лек иштирокчиён ба он бовар накарданд.
Касе аз иштирокчиёни майдон баъд аз чанд сонияе ба дасти Аслонов
коғазеро дод ва вай бори дуюм кироат кард. Ин дафъа хам кабул
нашуд, зеро чоп нашуда ва беимзо буд. Аслонов мачбур шуд ба воситаи
ёрдамчиихуд онро бароичоп кардан баназдиРачаб Нуров ([игриста д.
Рачаб Нуров гуфт, ки ин кори шумо гайриконунй аст, боздоштан ё
бознадоштани фаъолияти ҳизбро Шӯрои Олй дида мебарояд, дуюм
ин ки ҳоло машинисткаҳои Щӯрои Олй ба хона рафтаанд ва одами
чоп мекардагй пест. Баъди андаке дар комичроияи шахр онро чоп
карданд ва Аслонов К. ба зераш имзои «мубораки» худро гузошт. Яку
якбора баранда фармоиро баланд бардошт ва ба иштирокчиён
нишон дод. Дар майдон садои «Зинда бод Икромов! Рахмат ба
Аслонов!» садо дод. Баъди ин хучум ба хайкали Ленин дурусттар cap
шуд, дар хузури 10 ҳазор шохидо! (ас ари т аърихиро в ахшиёна рӯзи 26
октябр майда-майда карданд ва субхи 27 октябр дар болои пою
дасти ҳайкал раксу бозй карданд ва митингро ба муносибати маҳв
кардани ҳайкал ба итмом расонданд. Ба унвони роҳбарони шахру
чумҳу|)й таҳсинуо([)аринҳо хонданд.

Ии чо банда на барои подуруст ё дуруетии карори комгггроияи
шахр, на барои шикастани ҳайкал бо сӯзу гудоз сухан мегӯям, балки
дарди ман дар вахшиёна нобуд сохтани хайкал аст ва мехохам оиди
ин масъала андешаҳоямро рӯи когаз орам. Мо метавонистем бо
иштироку маслихати архитектори шахр, мутахассисоне ки онро
васл карда буданд, тарики дуруст кандани хайкалро ба чо орем ва
минбаъд онро хамчун асари санъат дар ягон чои муайян бигузорем, то
ки дар назди мардуми чахон шармсор нашавем. Охир аксарияти
мардуми мо дар рӯҳиян идеяхои Ленин ба воя расидаанд, хоҳем-
Ро$и бе%буд

S3

нахохем асарҳои ӯро мо омӯхтаем, аз рӯи он амал кардаем, шоирону
нависандагони мо дар васфи Ленин достонҳо эчод кардаанд. Олимон
асархои илмй навистаанд. Ягон хуччати мо, конуни мо, кори илмии
олимони мо берун аз акидаю гуфтахои Ленин иншо нашудаанд ва
инак, якуякбора Ленин хиёнаткоручаллоду мо аз ин бехабар будаем.

Баъди дидани ин ходисаи дар таърихи башарият нашуда, косаи
сабри мардум лабрез шуд ва тарафдорони Ленин, халки оддй катьи
назар аз миллат, дин, мансаб чамъ омаданд. Аз тамомигӯшаю канори
чумҳурй депуктатҳо ҳозир шуданд ва боз гирдиҳамой оғоз шуд. Дар
натичамасъалаииистеъфои Раиси Шурой Олй, ичрокунандаи раиси
чумхур баромад. -----—

Тайёрй ба сессия мерафт. Соатхои 15.00 рӯзи 28 октлбргйрӯхи
депутатҳо дар штаби мо — яъне идораи РЛабиев, ки он вакт рохбари
Чамъияти мухофизати табиати Точикистон буданд, чамъ омаданд.
Нигох кунам ҳамаи онҳо барои маслихати кй бояд Раиси Шӯрои Олй
шавад ва чй тавр сессияро гузаронем омадаанд. Рости ran мо кори
хайрро пеша карда будем ва ман шахсан намехостам, ки штаби мо,
номзади мо ба ин дасисабозиҳо шарик шавад ва процесси
интихоботро муташаннич гардонем. Зеро ки бдамон, созмонхое
пайдо шуда буданд, ки дар атрофи номзадии РЛабиев суханхои
носазо мегуфтанд. Аз ин рӯ илтимос Кардем, ки штаби моро тарк
кунанд ва дар чои дигар проблемаҳои худро ҳаллу фасл кунанд.

Намедонам, кй буд, нафаре пешниход кард, ки хуб мешуд раиси
шӯро Рахмон Набиевичро пешбарй кунем. Мо як гурӯх фаъолони
штаб, шахсан банда аз Рахмон Набиевич илтимос кардем, ки мабодо
розй нашаванд. Бечуну чаро шумо Раиси чу>гҳур интихоб хохед шуд,
агар ин корро ба ӯҳда гиред вазъият хело мураккаб мешавад,
фикратонро медузданд, дар рафти интихобот проблемахои зиёде
саддироҳхоханд шуд. Мӯхтарам Набиев Р. катъиян гуфтанд, кирозй
намешаванд.

Бегоҳй соатхои 11 шаб ба ман Ҷӯрабек занг зада гуфтанд, ки
номзадии Набиевро пагох дар сессия мемонанд. Банда ба хонаи,
РЛабиев занг задам ва хамаи гуфтахоямро такрор кардам ва он кас
боз тасдик карданд, ки ба ин розй намешаванд.

Рӯзи дигар 29 октябр дар майдони назди Шӯрои Олй тамоман
одамони дигар чамъ омаданд. Дар майдон яке паси дигаре сухан
мегуфтанд, дар толор сессияи Шӯрои Олй мегузашт. Вазъиятро
Раиси Шӯрои Олй Аслонов К. дуруст дарк кард ва худ бо розигиаш ба
истеъфо рафт.

Дар штаби Набиев Р. будам, ки сими телефони хукуматй занг
зад, гӯшакро бардорам як рафикам гуфт, ки Рахмон Набиев Раиси
Шӯро шуданд, рости ran табъам хира шуд ва ба Шӯрои Олй омадам,
дидам, ки дар минбари гирдиҳамой РЛабиев сухан мегӯянд. Аз хамон
рӯз cap карда муборизаи рӯирост мукоби.ли РЛабиев аз тарафи
хизби демократ, ҳизби наҳзати ислом, созмонҳои «Растохез», «Лаъли
3 k Карим Абдулов

Бадахшон» cap шуд ва онхо худро оппозиция эълон карданд.

Баҳри хакиқат кайд бояд кунам, ки баромади РЛабиев дар
назди як гурӯҳ ва сухан нагуфтан дар назди гурӯҳи дигаре вазъиятро
шиддатнок намуд. Оппозиция борхо изхор кард, ки аввалин шуда мо
РЛабиевро тарафдорй кардем, дар бораи ӯ суханхои нек гуфтем,
аммо на дар рӯзҳои ҳодисаҳои феврали ва на дар дигар гирдихамоии
мо вай иштирок накард ва моро тарафдорй накард.

Хонандаи закй халки доною зирак хамирро аз об чудо мекунад.
Дар тарозуи акл хар вокеаро бар мекашад ва дар вакти лозимй
сухани зарурро мегӯяд. Дар яке аз сӯҳбатҳо журналисте ба Шодмон I
Юсуф савол медиҳад, ки барои чи шумо аввалҳо Набиевро таърифу j
тавсиф мекардед, лек имрӯз аз ӯ рӯгардондед. Эшон чавоб медиҳанд: ’
«Мо мехостем бо дасти РЛабиев Махкамовро аз кор гирем». Ана i
идрок, ана сиёсатмадор, ана маромумаксад, ана рохи пеш гирифтаи !
демократҳо!

Пеш аз он, ки дар бораи кори штаб, кор дар дастгоҳи Раиси ;
чумхур равад, бояд изхор кард, ки дар пешрафти РЛабиев интихоби
ӯ ба мансаби Раиси чумхур сахми фарзанди миллат, сиёсатмадор, j
фидоии Батан, ҳуқуқшинос, шахсе, ки хама ҳурмату эҳтиромаш j
мекунанд — Сафаралй Кенчаев хело калон аст. Ин шахси поквичдон I
роҳбарии штабро ба дӯши худ дошт, дар тамоми гӯшаю канори |
чумҳурй шахсонибоваринокро баҳри бомуваффақият гузаронидани I
интихобот пешбарй кард. Бо маслиҳати дӯстон шахсони бовариноки
РЛабиевро дар интихоботи Раиси чумхур мукаррар кардем ва ба
комиссияи марказии интихобот пешниход намудем. Хамаи штатхои
шаҳру нохияҳо, фаъолони онҳо муайян шуданд. Коллективхои
меҳнатӣ кариб дар тамоми гӯшаю канори чумҳуриамон роҳбарии
РЛабиевро пешбарй мекарданд.

Рӯйхати тарафдорон руз аз рӯз меафзуд. Аз рӯи низомномаи]
интихоботи Раиси чумхур барои регистрация бояд на кам аз 10 ҳазор
шаҳрвандон тарафдорй кунанд. Эшонро зиёда аз ним миллион]
интихобкунандагон дастгирй карданд.

Бо карори раёсати Шӯрои Олй штаби ташвиқоту тарғиботи
номзадҳо бо сардории раиси комитети Шӯрои Олй ДАшӯров тасдик!
карда шуд. Аз рӯи вазифаи он инъикоси ҳар як номзад ба воситаи!
садою симо ва матбуоти даврй холисон сурат мегирифт.

Чи хеле шахрвандон медонанд барои сохиб шудан ва вазифаи
Раиси чумхур номзадии нӯҳ нафар вирди забои шуда буд: Набиев Р,
Худоназаров Д., Давлатов И., Тӯраев С., Аслонов К., Насриддинов Ҳ.,
Махсумов Н., Шоев Б. ,

Комиссияи марказии интихобот хамаи онхоро ба рӯйхати
интихоботй дохил карданд.

Базъияти рафти интихобот рӯз то рӯз вазнинтар мешуд.

Майдони Шурой Олиро акнун намояндагони оппозиция
гирифтанд. Шабу рӯз ба унвони РЛабиев бӯҳтонхо, суханони кабех
Ро%и бе%буд

35

садо медод. Паси хам бо таклифи сардорони оппозиция Шодмон
Юсуф, Тохири Абдучаббор,Химматзода, Давлат Усмон тарафдорони
онҳо аз Маскаву дигар шаҳрҳо меомаданд, дар митинг баромадхо
мекарданд ва ба гирдихамоичиён илхом мебахшиданд. Омадани
Травкин ва Собчак вазъи чумхуриро муташаннич кард. Собчак худро
намбяндаи Президенти СССРэълон карда, гӯё бо илтимоси Хукумати
Точикистон ба Душанбе омада бошад, дар асл бо илтимоси
оппозиция ва мири шахри Душанбе омада буд. Дар мунокишахо,
баҳсҳо ва ғайриконунй рафтор кардани онхо Сафаралй Кенчаев
саҳми босазое гузошт. Аз омадани Собчак рохбарони як катор
чумхурихо дар ташвиш буданд, розй буданд ба Душанбе оянд ва бо ӯ
гуфтугӯ кунанд. Банда шоҳиди он будам, ки як рӯз Нурсултон
Назарбоев — Раиси чумҳурии Казокистон тайёр буд, ки ба Душанбе
ояд, то ки рӯ ба рӯ бо Собчак дар халли масъалахои Точикистон
чорахо андешад. Хушбахтона Собчак ба максади худ нарасид ва ӯро
аз Точикистон ронданд.

Аз хамаи штабхо дида хучум ба штаби мо зиёд буд. Дар матбуот
ба воситаи садо ва симо, дар майдонҳо яке аз Р.Набиев истеъфои
онро хамчун раиси Шурой Олй талаб мекард, дигаре баргирифтани
номзадиашро аз Раиси чумхур, сеюмин талаб мекард, ки дар давраи
интихобот муваккатан аз вазифаи раисиШӯрои Олй даст кашад, то
он ки хамаи номзадхо дар шароити баробар мубориза баранд.

Баҳри сулҳу салох, бахри хотима додани гирдихамоихо, паст
кардани шиддат Р.Набиев розй шуд, ки муваккатан дар давраи
интихобот аз вазифаи Раиси Шӯрои Олй даст кашад. Ин ба фикри
банда хатой хело к ал он буд, сабаби дар оянда содир шудани дигар
хатохо шуд. Аз ин оппозиция рӯҳ мегирифт. Дар ягон давлати Шарку
Ғарб, Шимолу Чануб, чумҳуриятҳои СССР чунин кор нашуда буд. Ин
конуншикание буд, бояд ба ин роҳ намедодем. Депутатҳо низ
ғайриконунй рафтор карданд. Яке аз сабабхои хамаи бадбахтихои
чумхурии мо зери фишори оппозиция халли худро ёфтани бисёр
масьалаҳо мебошад.

Ба хамаи мушкилиҳо нигоҳ накарда пешниҳодхо, дастгирй
кардани ин ва ё он номзадхо ба итмом мерасид. Акнун даврае расида
буд, ки бояд хар як номзад ноиби худро пешниҳод мекард. Шахсан
ман мехостам, ки ноиби Р.Набиев Давлати Худоназар шавад ва ин
акидаи бисёриҳо буд. Як рӯз ман ин акидаро ба Р.Набиев изхор
кардам. Эшон низ тарафдорй карданд ва гуфтанд, ки фикри Акбар
Тӯрачонзода низ номзадии Давлат Худоназаров мебошад ва хоҳиш
карданд, ки дар ин масъала ро Сафаралй Кенчаев гуфтугӯ кунам.

Вакте ба Сафаралй дар вакти сӯхбат гуфтам, ки Козй номзадии
Давлатро ба ноиби президент а Р.Набиев тавсия додааст, вай гуфт,
ки Козй гӯё номзадии Сафаралиро пешниҳод кардааст. Табиист, ки
РЛабиев дар ин замой фурсати интихоби ноиби худро надоштанд.

Дар толор сессия давом дошт, дар майдон фиғони мардум ба
36

Карим А бдулов

авчи само печид. Ҳалли масъалаҳои иктисодию сиёсй, умуман вазъи
чумхурй, рӯз аз рӯз мураккабтар мешуд. СССР дар арафаи
парокандагй буд. Бори гарони проблемаҳо, муаммоҳо дар дӯши
рохбари давлат мефаромад. РЛабиев чанд соли охир аз хокимият
дур буданд, вазъияти чумхурй, чигилии масъалахои пайдошударо
наметавонистанд хуб дарк кунанд. Ба замми ин кадрхо иваз туда
буданд. Шароит, усули корбарй акнун тамоман тарзи дигарро
такозо мекард. Вақт тез мегузашт. Аз рӯи талаботи низомномаи
интихоботи Раиси чумхур ба чамъбасти кайди номзадхо чанд
рӯзакак монда буд. Бояд комиссиям иптихоботй дар мачлиси худ
номзадҳоро муҳокима мекард ва хар яки онро ба кайд мегарифт.

Номзади ноиби президент РЛабиев чи хеле ки банда дарк
кардам бояд Сафаралй Кенчаев мукаррар мешуд. Хамин хел хам
шуд, аммо вай номзадии хешро бозгарифт. Бинобар он, ки С.Кенчаев
аз рӯзи аввали кор дар штаби номзад РЛабиев сарвари он буд, дар
атрофи ӯниз хар хел суханҳо зиёд буданд, хамчунин боварй дошт, ки
вай раиси Шӯрои Олй интихоб мешавад. Бо таклифи С.Кенчаев ба
ноиби Президент номзадии Яарзулло Дӯстов гузошта шуд.
Аксарияти фаъолони штаби РЛабиев инро тарафдорй карданд.

Бо пешниҳод шудани НДӯстов РЛабиев маро фармуданд, ки ба
назди Тӯрачонзода равам ва фикрн он касро гарам. Козй ба ман рӯ
оварда гуфт, ки бароичй Сафаралй не? Ман ҳамон сабабхои болоиро
изхор намудам. «Дар чунин вазъият, — гуфт Тӯрачонзода, — гумон
мекунам, ки Сафаралй ба Раиси Шӯрои Олй интихоб намешавад».

Баьд аз сӯҳбати РЛабиев бо С.Кенчаев дар хузури банда ба ман
супориш шуд, ки ҳуччатхои НДӯстовро омодаи комиссиям
интихоботй кунем. Хамин тавр кардем. Сипае ба РЛабиев ва
С.Кенчаев хабар додам, ки хуччатхо тайёр ва ба комиссия супорида
шудааст.

Хамон рӯз, яъне 29 октябр мачлиси аввалини комиссия барпо
шуд ва ин хабар ба воситаи садою симо пахш шуд. Соатҳои 11 шаб ба
ман раиси комиссиям интихоботй ХЛ1арипов занг заданд ва
гуфтанд, ки хозир РЛабиев занг зада пурсиданд, ки номзадии
НДӯстовро кй гуфт ва барои чи ба воситаи садою симо чунин хабар
доданд. Хамон замен ба РЛабиев занг задам ва маслихат шуд, ки
пагох гуфтугӯ мекунем.

Тахмин соатхои даҳи пагох бо кадом як масъалаи кори штаб ба
назди РЛабиев ба Шӯрои Олй рафтам ва сари рох ба назди
ХЛИарипов даромадам. Дар назди ӯ Ғаҳимчон Ғафуров нишастааст.
ХШарипов гуфт, ки имрӯз М.Осимй ва чанде дигарон занг зада,
норозигаи худро нисбати номзадии НДӯстов изҳор карданд ва
хостанд, ки ба назди РЛабиев дароем.

Вахте ки бо РЛабиев вохӯрдам, ба ман-супориш доданд, ки як
маротибаи дигар дар атрофи номзадии ноиб маслихат кунем. Он кас
номи шахсро гарифтанд, ки дар бораи онхо низ фикр кунем. Ман
Роҳи беубуд

37

гуфтам, ки агар ин масъала ба воситаи садою симо пахш намешуд
гапи дигар буд, вакте ки хама аз ин ran огахй ёфтааст, карорро
дигар кардан хуб нест. Бо вучуди ин фикри РЛабиевро ба раиси штаб
СЛенчаев расондам ва масъала ҳал шуд. НДӯстов чун ноиби
Президент дар бюллетени овоздихй моноида шуд. Ин до банда ва
дигар дӯстони ҳамштабамон ба андеша рафтем. Худ ба худ савол
медодем, ки барои чй РЛабиев ин хел бори дуюм аз фикри худ
мегарданд ё худ масъалаи ҳалшударо барои муҳокима аз нав
мемононад. Чи хеле ки дар урфият мегӯянд, сад бор чей куну як бор
бур. Бояд мо сад бор фикр кунем, таҳлил кунем, ҳамаи тарафхоро
дар тарозуи акл монем пас ба як карор оем. Боз худ ба саволи худ
чавоб меёфтам. Яъне вазъияти эшонро дар хамон шароит бояд
мефахмидем.

Хамаи мушкилиҳои рӯзҳои аввали пешазинтихоботй паси cap
шуданд. Гирдихамоичиёни майдон пароканда шуда, вазифаи Раиси
Шӯрои Олй муваккатан ба АЛскандаров вогузошта шуд. Шурой Олй
корашро ба итмом расонд. РЛабиев боз ба чои пешинаи худ, ба штаб
омаданд. Хуллас хама хотирчамъ гардидем.

Акнун мубориза бахри Раиси чумҳур шудан cap шуд.

Дар ин давра бо касофати ГКЧП мубориза бахри мансаб дар
тамоми чумхуриҳои иттифок cap шуд. Чумҳурихои назди Балтика
ба максади деринаи худ расиданд. Роҳбарони чумҳурихои Россия
(Ельцин), Украина (Кравчук), Белоруссия (Шушкевич) дар Минск
вохӯрданд ва таклифи давлатҳои алоҳида шуданро монданд. Дар
натичаи фаъолияти ин рохбарон давлати бузурги дунё, ки СССР ном
дошт, аз байн рафт.

То чамъияту чамъиятдорй вучуд дорад давлату давлатдорй
хукмфармост, то ки дили инсон мезанад, камбудихо буданд ва
мемонанд, бо мурури замен таърих онҳоро ошкор мекуиад, кй хакку
кй нохакро асоснок мекунад. Аммо ба фикри хеш дар таърихи зиёда
аз 70 соли Хокимияти Шӯро то ин дарача давлат, чамъият ва сохти
чамъиятдорй хароб набуд. То хамин дарача рохбарони макомоти
олй, миёна ва поён бо ду дасти адаб хокимиятро фартуда накарда
буданд. Дар ягон давраи давлаторй таърих ёддоште надорад, ки
президент бо илкои худ давлати худро барҳам диҳад, дили худро
пора-пора кунад, халки худро бо хам чанг андозад, иқтисодиёти
пуриқтидори худро бесохиб монад, химояткунандагони худро
пароканда кунад, дӯстони бо ранчи зиёд ба даст овардаро аз даст
бидихад, бо дасти душманони худ аз оилаи ягонаи худ, фарзандону
набераю аберахои худ чудо шавад, сири солҳой сол пинҳони оилаи
худро ба душманон кушояд, (1)арзанди азизи худро ки бахри оилаи
сермиллат чои канд, чон дод масхара кунад ва фармон дар бораи
озодшавии худ имзо кунад. /Гумон мекупам, ки аз рӯи хукуки башар
бархам до дани СССР ғайриқонунй буд. Се-чор мох пеш аз
барҳамхӯрии Иттифок дар асоси Карори съезди депутатхои халкй
38

Карим А бдулов

раъйпурсии умумииттифокй оиди будан ё набудани СССР
гузаронида шуд. Зиёда аз 80 фоизи шаҳрвандон барои пойдории
СССР овоз доданд. Аммо 14-15 нафар, ки онҳо ҳеч гоҳ фикри тамоми
халқи иттифокро ифода карда наметавонанд, як давлати
пуриқтидорро бархам доданд. Ва кор ба чое расид, ки мунокишаҳои
байни миллатҳо cap шуд, оташи чангу чидолҳо ба хоки чумҳурии мо
низ расид. Банда хамеша хамзистии халкхои СССР-ро тарафдор
будам ва ҳамин хел хохам монд.

Кариб думоҳшабурӯз дар штаби Р.Набиев чун да]) дигар штабҳо
кор мечӯшид. Мо ба ягон номзад фишор наовардаем ва ягон касро
ташфикот накардем, ки тарафдори мо шавад ва бахри интихоби
номзади мо по(1>ишорй кунад.Ҳамаи фаъолони штаби мо бо ихтиёри
худ, бо дили соф, нияти нек бо мо хамкорй мекарданд. Аммо дар
рафти ташвикоту тарғибот нофаҳмихо низ ба миён меомаданд.

Гурӯҳе аз рӯзноманигорону адибону зиёиён дидаю дониста ба
кори мо халал мерасонданд, ташвикоти холисонаи моро нодуруст
шарху эзох медоданд. Ана чанд мисол:

Рӯзи 10 ноябр ба ман вазири кишоварзй ВБохидов занг зада,
гу(1>т, ки имрӯз дар девони Вазирон чамъомаде баргузор гашт ва
чонишини сардори роҳи оҳан Ерёмов хабар дод, ки ба станция фалон
микдор ғалла дохил шудааст, хуб мешуд, ки шумо ҳамин хабарро ба
воситаи гурӯҳатон дар матбуот эълон кунед ва телефони хукуматии
Ерёминро ба май дод. Банда хамон замон ба Ерёмин занг задам ва
худро муаррифи кардаму суханҳои В.Вохидовро ба ӯ расондам.
Ерёмин раками, телефони маро гирифт ва гуфт, ки баъди чанд
дакика занг мезанад. Пас аз чанд дақиқа ӯ занг зад ва микдори
ғаллаи ба чумхурй воридшударо гуфт. Вай хамчунин гуфт, ки
микдори керосин ва канди воридшуда лозим ё на? Гуфтам, ки лозим.
Дар охир Ерёмин гуфт, ки дар станцилиХисор як хафта боз вагшгҳои
бордор холй карда намешаванд. Сипае барои тасдики микдори
борхо ба ширкати «Ғалла» ба мӯхтарам ААбдуллочонов занг задам
ва он кас хазломезона гуфтанд, ки ба ин кор ВБохидов чи дахл
доранд ва ҳамаи ракамҳоро тасдик карданд ва боз чизи дигар низ
гуфтанд.Хамчунин аз сардори корхонаи нафт мӯҳтарамХ.Маҳмудов
факти ракамҳои аникро гирифтам. Пас мухбири рӯзномаи
«Комсомолец Таджикистана»-ро ки ба мо ёри мерасонд даъват
намуда, та(}>силоти вокеаи ба чумхурй ворид шудани борро гуфтам.
Рӯзноманигор Хабибулло Еров, ки аъзои штаби мо буд, дар ин сӯҳбат
иштирок дошт.

Мардуми шарифи мо хар рӯз интизори як хабари хуше буд. Дар
хабари чопшуда ба кӯшшиу ғайрати хукумати Точикистон ишора
буду халос. Баъдичопи хабар дар атрофи ончунон мағале барпо шуд,
ки гуфтание надорад, яъне барои чи ин хабарҳо аз тараи гурӯҳи
матбуоти Р.Набиев мебаромадаанд! Хатто як рӯз ба ман мудири
корхои Девони Вазирон Маҳкамбоев занг зада, киссаи чи хел пайдо
Ро%и бе%буд

39

шудани ин хабарро пурсиданд.

Пас дар рӯзномаҳои чумҳурй чавоби Раиси Девони Вазирон
ИХаёев чоп шуд. Дар он маро тӯхмат задаанд, ки гӯё барои
гирифтани маълумот ба Ерёмин худро хамчун коркуни Девони
Вазирон муаррифй карда бошам. Хамаи ин дасисабозиҳо бахри
халал расондан ба РЛабиев дар интихобот буду бас.

Боре дар кабинета гурӯхи матбуот будам, ки касе ба наздам
даромад ва хохиш кард, то ба назди Сафаралй дароям. Рафтам.
Кабинета РЛабиев, НДӯстов, Б.Фатҳидинов ва Шариф Назаров —
рохбари командаи «Помир» сӯҳбат доштанд. Сафаралй гуфт, ки ин
кас Шариф Назаров сарвари командаи дӯстдоштаи футболи мо
«Помир» бо нияти нек омадаанд ва бо аъзоёни команда маслихат
кардаанд, ки ба тарафдории РЛабиев овоз медиҳанд. Опҳо инчушга
мухлисони худро даъват мекунанд, ки рӯзи интихобот ба
тарафдории РЛабиев овоз диҳанд.

Рӯзи дигар бо таклифи ШЛазаров ба хузури команда суратгир
С.Фозилов бо Абдуназаров Холик рафтанд ва баъд аз гуфтугӯ бо
хайати команда расми коллективонаи онҳоро барои плакат
гирифтанд. Лоиҳаи плакат тайёр шуд. Боз як бори дигар рохбарони
командаро огоҳ кардем, ки пагох плакат аз чоп мебарояд. Вақто ки
нусхаи сигналии плакат ба дастам расид, аз дилам гузашт, ки
мумкин дар атрофи ин масъала хам мағал хезад. Ба хамин хотир аз
Додо Мухторович Қосимов — фаъо.ли штабамон хохиш кардам, ки як
нусхаи плакатро ба коллективи команда нишон бидихаду бори
дигар розигиашонро пурсад, бигузор имзои хар кадоме дар плакат
бошад. Хамин тавр шуд. Барака дар се забои бо тиражи калон пахд
шуд.

Он чй аз дилам гузашта буд, рух дод.

Дар атрофи варак, хар як футболист, рохбарони команда як
мағали калоне хест, ҳатто таҳдид буд, ки гӯё онҳоро аз Точикистон
меронанд. Мири шахр МЛкромов онҳоро ба дарачае тарсонд, ки гӯё
командаро пароканда мекунад ва хамчун раиси совета команда ба
истехфо меравад. Ба онхо дигар маблағ намедиҳанд. Албатта, ин хам
аз дасисахои нави мухолифони мо буд, ки мехостанд фикри
шахрвандонро мукобили мо гардонанд. Лек тирашон доимо хато
мехӯрд.

Дар штаб нақшаи ҳар чй беҳтар тарғиб намудани номзад
кашида мешуд. Баъзехо маслихат медоданд, ки дар ин бора аз
маъруфияти олимону адибону санъаткорон истифода барем. Мо
карор додем, ки хар шоиру нависанда бо икдому ташаббуси худ ба ин
кор чалб шавад. Шоирону нависандагон Чалол Икромй, Кутбй
Киром, Аскар Хаким, Убайд Рачаб, Гулназар, Усмон 0.лим ва бисёр
дигарон дар васфи РЛабиев шеърҳо эчод мекарданд, бо мактубҳои
кушод ба халкмурочиат мекарданд ва халкро даъват мекарданд, ки
рӯзи интихобот ба тарафдории РЛабиев овоз диҳанд.
Карим А бдулов

W

Шоирон Лоик, Бозор, Гулрухсор ва дигарон дар атрофи Давлат
Худоназаров муттахид туда буданд. Дар вохӯриҳо бо шахрвандон
ӯро ҳамраҳй мекарданд. Ягон кас номзади онҳоро тахкир намекард,
ба хонааш занг зада тахдид намесохт.

Дар ҳакки тарафдорони РЛабиев бошад, бӯхтон, тахкир,
тарсондан, суханхои кабех (Даровой исти(1>ода мешуд. Махсусан аз
чониби тарафдорони Давлат Худоназаров варақахои бардурӯғ
бароварда мешуд, дар рӯзномахои «Чароғи рӯз», «Адолат», «Сухан» ва
чанде дигар хабару маколахои тахкиромез дар хакки РЛабиев ва
штаби ӯ ба чоп мерасиданд. Аммо хонандагони чиддй ба онҳо бовар
намекарданд. Рӯз аз рӯз тарафдорони РЛабиев зиёд мешуд. Варакаю
плакатҳои аз тарафи гурӯхи матбуотй тайёр шуда, ба шахрвандон
расонида мешуданд. Гурӯҳҳои ташаббускор дар шахру нохияҳо низ
чунин варакахо пахн мекарданд.

Рӯзи 2 ноябри 1992 аз Шӯрои Олй баромада истода бо Сафаралй
Кенчаев вохӯрдам ва дуямон ба штаб равона шудем. Дар рохвай гуфт,
ки имрӯз бо ХЛ1арипов ҳамсӯҳбат шудааст ва ӯ бо устод Сотим
Улуғзода ҳамсӯҳбат шуда, аз нияти неки адиби маъруф 1шсбати
РЛабиев огаҳй ёфтааст. С.Улугзода гуфтаанд, ки имрӯз ғайр аз
РЛабиев дигар шахси пухтаю тайёрро ба вазифаи президентй
намебинанд. Х.Шарипов аз устод хохиш намудааст, ки фикрашонро
ба воситаи матбуот изҳор кунанд. Устод гуфтаанд, ки мариз хастанд
ва навишта наметавонанд. Пас ХЛ1арипов он касро розй кунонданд,
ки чанд рафикро ба наздашон мефиристонанд, то ки (фикрашонро ба
онхо бигӯянд. Ман Сафаралй Кенчаевро аз дӯстии устод Сотим
Улуғзода бо демократхо, махсусан бо Сафар Абдулло фахмондам.

Чанд рӯз гузашту як бегоҳй дар ҳузури Чӯрабек Муродов ва
Мавлон Олимов, Сафаралй хохиш кард, ки бояд ба назди устод
Улутзода равем. Рафтем. Бо устод сӯҳбати тӯлонй доштем. Он кас
нисбати РЛабиев суханхои хело хуб гу(1)танд. Дар лоёни сӯҳбат ман
гуфтам, ки агар ҳамин фикрҳоятонро ба воситаи рӯзномаҳо ба
табъи шахрвандон расонам чй мешавад? Устод розй шуданд. Ва боз
он касро огах кардам, ки агар суханхоятон дар матбуот чоп шаванд,
ба шумо дӯстонатон — демократхо фишор намеоранд? Мо намехохем,
ки табъи шумо хира шавад. Дар чавоб У.лугзода гуфтанд, ки моро 70
сол ранчонданд, боз як бори дигар ранчонанд боке нест.

Рӯзи дигар фикрхои устодро дар коғаз чоп карда ба наздашон
омадем. Матнро хонданд ва имзои мубораки худро гузоштанд. Дар
хузури завчаашон бори дигар устодро хотиррасон кардам, ки агар
мактубатон дар матбуот чоп шавад, шояд шуморо ранчонанд. Ин
дафъа хам устод суханхои рӯзи гузашта гуфтаашонро такрор
карданд.

Тахминам рост баромад. Баъди чопи мактуби Улутзода ғавғои
навбатй аз тарафи дасисабозон cap шуд. Онҳо мактуби дигаре аз;
номи Улутзода ташкил карда, дар матбуот чоп кардад. Лек боз хам
Ро%и безебуд

обрӯю эҳтироми штаби РЛабиев ва худи он кас заррае паст нашуд,
баръакс шахру ноҳияҳо, ки нисбати РЛабиев дудила буданд, акнун
бо тамоми хастй ба тарафдории РЛабиев хестанд.

Хар рӯз штабҳои шахру ноҳияҳо алока намуда, накшаи
вохӯриҳои РЛабиевро бо коргарон, деҳконон, зиёиён, донишчӯён
муайян мекардем. Аммо бо маслихату дархости РЛабиев баъзан
вақту соати вохӯрй тағйир меёфт. Як рӯз гилаомезона ба РЛабиев
саволе додам: мӯҳтарам РЛабиев, бигӯед, ки ғайр аз хамин штаби мо
боз дигар штаб доред? Эшон чавоб доданд, ки не, штаб нест. Пас барои
чй, гуфтам ман, маслихати дина шуда, имрӯз тағйир меёбад? Мо хама
дар як киштй нишастаем ва агар он чаппа шавад на капитани вай
мемонаду, на дигар киштинишастагон. Баъди ин дар нақшаҳо
тағъиротхои куллй ворид намешуд.

Боре дар штаб ман, Сафаралй Кенчаев ва Нарзулло Дӯстов оиди
аз бӯҳрони иктисодй баровардани чумҳурй баҳс доштем ва боварии
комил доштем, ки дар интихобот ғалаба мекунем ва ҳалли ин
масъала осонтар мешавад. Сафаралй гуфт, ки дар сурати оиди
кадрхо хато накардани Президент ва ноиби ӯ, ҳамаи мушкилиҳо,
норасогиҳо, ҳалли худро меёбанд. Пекин баъди интихобот боз хамин
услуби кӯхна пеш гирифта шавад, яъне хешу таборгарй, ошнобозй
ривоч ёбад, ягон масъалаи мубрам халли худро намеёбад.

Нарзулло Дӯстов бо тарзи гуфтугузори хоссаи худ, бо лабхои
хандон вачехраи кушод, бо боварии том таъкид мекард, ки РЛабиев
шахси пурдида, ҳамаи нозукиҳои давлатдориро медонад ва ӯ ба
камбудихои солҳои карахтй рох намедихад ва бехтарин кадрхои
чумҳурй ба корхои давлатию шӯравй чалб мешаванд. Банда ба ин
суханон факат хаминро илова кардам, ки илоҳо ин суханхо чомаи
амал пӯшанд.

Баромади телевизионии РЛабиевро тамошо карда, сад дар сад
бовар хосил кардам, ки РЛабиев чумхуриро идора карда
метавонанд. РЛабиев дар ин баромади худ гуфтанд, ки кӯшиш ва
ғайрат мекунам, ки хамаи он дили хар шахрвандеро, ки хатто
мукобили ман хастанд ёбам ва дар атрофи худ муттахид созам.
Ягонагии миллат, пешрафти иктисодиёт, сиёсат, маънавиётро
таъмин менамоям.

Дар банди хамин андешахо будам, ки завчаи РЛабиев — Майрам
Саъдуллоевна зангзаданд ва нисбати штаби мо эътирозе пеш оварда,
гуфтанд, ки штаби шуморо одамон мазаммат карда истодаанд.
Одамон ба он чо омада, аз фаъолияти шумо норозй баромада
мерафтаанд.

Аввал чизе гуфтанамро надонистам, пас ба Майрам
Саъдуллоевна катъиян гуфтам: хамон одамон омада ба чои мо
шинанд, кор кунанд, канй бинем чй онҳо чй хел кор мебурдаанд. Бу
гумонам Майрам Саъдуллоевна аз гуфти худ шарм доштанд ва зуд
суханро ба дигар тараф тоб доданд. Маълу шуд, ки баъзеҳо гапи
Карим А бдулов

кӯчагиро ба хонаи РЛабиев мебурдаанд.

Таърих борҳо гувохй додааст, ки агар ахли оила, алахусус
завчаи сарвар ба корҳои ӯ ҳамроҳ шавад, он сарвар хатман шикает
хохад хӯрд. Бояд сарвари давлат бо маслиҳати атрофиёни худ, ки ба
ӯ ҳакикатан дилсӯзанд, кор кунад. Эътирози Майрам
Саъдуллоевнаро шунида, хикояте ба ёдам расид. Ин хикоят оиди ду
рохбарест, ки яке оди.лу доно, дурандеш, одамшинос. Дигаре
баръакс. Халку кишвари якумй осудаю обод, кишври дуюмй акси
инро дорад. Қиссаи ин хикоят чунин аст:

Як рӯз шоҳи як кищвар барои сабақомӯзй ба давлати хамсоя
ташриф меорад. Гуфтугузори зиёде мешавад. Бо кадом рох бой
шудани давлати хамсояро аз шохаш меггурсанд. Эшон ба мехмонон
накл мекунанд, ки дар дарбори ӯ вазире хает, на зан дорад на
фарзанд. Пирсол аст. Танҳо умр ба cap мебарад. Хизматгор надорад.
Ахли дарбор бо маслиҳати ӯ кор ва зиндагй ба cap мебаранд. Аз
гуфти ӯ cap наметобанд. Хамеша оиди ҳаллу фасли масъалаҳои
иктисодй, тичоратй, фархангй, сиёсй маслиҳатҳои муфид медихад.

Пас аз сӯҳбату вохӯриҳо мехмон аз мизбон хохиш мекунад, ки
ҳамон вазирро ба як мӯҳлати муайян ба давлати ӯ фиристонанд, то
он ки ба онхо маслиҳати муфид дихад. Мизбон розй мешавад ва
мегӯяд, ки ман бояд розигии худи вазирро бигирам, ки оё ӯмехоҳад ба
давлати хамсоя сафар кунад. Вазир бо шоҳи давлати хамсоя
вомехӯрад. Дар сӯҳбат пири хирад, шахеи кордону кордида ба
хулоса меояд, ки шохи хамсоя дурандеш набудааст. Дар кавли худ
ягона ва устувор нест. Ягонашро таъмин карда наметавонад. Ба
суханҳои одамони нохалаф медарояд. Пай мебарад, ки дар
дарбораш хирадмандону донишмандон каманд.

Мазмуни сӯхбатро .вазир ба шоҳи худ нақл мекунад в а хохиши
рафтан намекунад. Аммо шох, мувофики ваъдаи ба мехмон додааш
аз вазир хохиш мекунад, ки биравад. Хар чй ки аз дасташ меояд ба
ҳамсоядавлат кӯмак бикунад. Вазир ба мехмон боз як бори дигар
шарту шароити сафари худро баён мекунад. Аз хама мухимаш онбуд,
ки шох бояд хар мае лиҳати ӯро кабул Kyi 1ад ва бахри ичрои он хамаи
кувваҳоро омода созад, дар навбати худ хар гуна фикрхои дигарро
қатъи назар намояд. Бо шартҳо шох розй мешавад. Вазир ба даргохи
давлати хамсоя ташриф меорад. Яке аз ҳучраҳои касри шоҳро ба ӯ
вогузор мекунанд. Вазир аз хизматгорон даст мекашад. Худ хӯрок
мепазад. Одати деринаи ӯ ҳамин буд. Вай баъд аз хӯрокхӯрй чизеро
мешомид, ки он бӯи даҳонро бартараф месохт. Намехот, ки бӯи
даҳонаш табъи шохро хира созад. Вазир хохиш мекунад, ки ӯро бо
мамлакат шинос кунанд. Беҳтарин мутахассисони дарбор мехмонро
дар муддати ду мох ба хамаи гӯшаю канори кишвар мебаранд,
шароит, иклим, боду ҳаво, боигариҳои зеризаминй, захирахои
меҳнатй, олоти мехнат ва хоказоро мебинад ва ба пойтахт
бармегардад. Ба шох роххои тараккй додани саноат, кишоварзй,
Ро%и безсбуд

43

фарҳанг ва зисту зиндагонии аҳолиро пешниҳод мекунад. Шох ва
аҳли дарбор баҳри дар ҳаёт тадбиқ кардани пешниҳодҳои вазири
давлати ҳамсоя омодагй мегиранд, ки ҳар рӯз дар соати муайяне
вомехӯранд ва масъалаҳои ба миён омадаро дида мебароянд. Хар рӯз
вазир ба назди шох меояд ва фикри хешро ба ӯ мефахмонад.
Накшаҳои кашидаи вазир рӯз аз рӯз чомаи амал мёпӯшид.
Азхудкунии заминҳои нав, бунёдкунии корхонаҳои пуриктидор,
пайдо кардани нуқтаҳои нави истеҳсоли газ, нафт, ангишт, тилло ва
ҳоказо бо суръати тез авчу камолот меёфт.

Обрӯи вазири давлати ҳамсоя рӯз аз рӯз дар ин сарзамин баланд
мешуд. Дар ҳакки ӯ мардум дуо мегуфтанд. Чи хеле ки дар урфият
мегӯянд «Гадо — душмани гадо» вазирони дарбор аз муваффакияти
меҳмон ҳасад мебаранд ва аз паи нест кардани ӯ мешаванд. Яке аз
вазирон ба назди шоҳ медарояд ва дар бораи меҳмон лаб кушода,
мегӯяд, ки вай дар бораи шумо суханҳои бад гуфта гаштааст. Аз рӯи
гуфти вай даҳони шумо бӯи бад доштааст, хар боре ӯбо шумо сӯҳбат
мекардааст, аз ин вачх табъаш хира мешудааст. Шоҳ баъди ин
вохӯрии навбатиро интизор шудааст, то ки мушоҳида кунад, оё ин
ran дуруст аст?

Як рӯз бо маслиҳати ҳамдигар вазирони дарбор меҳмонро ба
зиёфате даъват мекунанд. Меҳмон одатан ин хел таклифҳоро рад
мекард. Лек аз он хотире ки мизбонон хело илтичо карданд, не гуфта
натавонист.

Ба назди меҳмон таъоми сирпиёздор оварданд. Меҳмон ду-се бор
аз он хӯрок хӯрду бо баҳонаи серй, дигар даст набурд. Баъди ин
мувофиқи нақшаи мизбонон меҳмон бояд ба назди шоҳ медаромад.
Меҳмон бо риояи одоб имрӯз аз назди шоҳ дуртар нишаст ва вақти
сухан кардан даҳонашро бо даст мепӯшонид, то ки хотири шоҳ аз бӯи
ғализи сирпиёз озурда нашавад.

Шоҳ бошад ин рафтори меҳмонро чун исботи гуфтаҳои вазири
худ донист ва хост ки ӯро аз мамлакат дур кунад. Шоҳ ба меҳмон
изҳор дошт, ки аз модараш ба ӯ як сандуке мерос мондааст, ки
даруни он моли қиматбахоест ва мехоҳад, ки онро ба меҳмон тӯҳфа
кунад. Меҳмон изҳор кард, ки ӯ ягон маротиба аз ягон кас барои кор
инъом нагирифтааст ва намегирад. Хамаи он чи ки аз шоҳи худ
мегирад ба ӯ мерасад. Аммо шоҳ боисрор ба ӯ мактуберо медиҳад, ки
ба дасти хазинадор бидиҳад, то ки тӯхфаи қиматбаҳоро ба ӯ
супоранд. _

Дар ин ҳолат ҳамаи вазирон аз паси дар сӯҳбатичшҳоро гӯш
мекарданд. Вақте ки мехмон аз назди шоҳ берун баромадааст,
вазирон ӯро хуб истиқбол карданд ва ӯ эълон дошт ки акнун ба
мамлакати хеш бармегардад. Ва дар бораи тӯҳфаи шоҳ ӯро низ ба
вазирон ran мезанад. Ду вазир, ки аз асли ran бохабар буданд.
гуфтанд: шумо овора нашавед, худамон тӯҳфаро бароятон меорем.

Муддате пае хазинабонҳо дар ду уштур халтаҳои калони
Карим А бдулов

U

бордорро оварда дар назди шох онхоро мекушоянд ва ба насади ду
вазир ишора карда, мегӯянд: шоҳам, фармонатон инро шуд!

Дар ин но боз як бори дигар хиради меҳмон ва нодонй, бевафогй,
хиёнати мизбонон ва аблахии шох зохир мешавад.

Ин хикояро ба чанд касе, ки дар штаби Р.Набиев софдилона
мехнат мекарданд, ҳикоя карда, шӯхиомез гуфтам, ки илохо
номзади мо аз ин хел шоҳҳо набошад ва дар атрофи Раиси чумхур
чунин вазирони нопок, хамсафони мансабдӯст, хоин пайдо нашаванд.

Р.Набиев шахси хело мулоҳизакор буда, ба хар харфу рафтори
худ бо ҳисси масъулият муносибат мекарданд. Аз ин ниҳат мо ба
ояндаи хукмронии Р.Набиев дилпур мешудем.

Дар рӯзҳои интихобот мухбирони зиёде аз хорина ба нумхурй
омаданд. Онхо кӯшиш мекарданд, ки бо эшон вохӯрда, ба саволхои
худ иавоб бигиранд. Аксари онхо саволхои иғвоангез медоданд. Рӯзе
мухбиреро аз Британияи Кабир кабул кардем. Ба Р.Йабиев саволе
дод: Шумо бо кадом роҳ нумҳуриятро пеш мебаред? Бо роҳи Кореям
Чанубй ё бо роҳи Чин? Р.Набиев хело хуб навоб доданд: «Мо бо рохи
Тоникистон меравем».

Дар вокеъ барои чй мо бояд бо рохи давлати дигар мерафтаем.
Аз танрибаҳои мамлакатҳои мутараккй истифода бурдан лозим.
Лекин муво<1>ики шароити нумхзфии худ, бо назардошти анъанаю
хусусиятҳои халкамон, психологиям мардум, малакаи давлатдорй,
анъанаҳои тиноратй, фархангии кишварамон бояд амал кард.
Чумҳуриро метавонем минтакаи озоди иктисодй эьлон кунем. Зеро
таърих худ гувох аст, ки хоки Тоникистон дар гузашта мавзеи
корвонгузар буд. Аз Кабодиёну Хатлон, Бухорою Самарканд,
Ӯротеппаю Хӯнанд, Исфараю Паннакент, Дарвозу Балчувон корвони
тонирон ба мамлакатҳои шарқу ғарб равон мешуданд. Мисоли он
шоҳроҳи машҳури абрешим мебошад, ки амсолашро тамаддуни дунё
кам дида.

Минтакаи озод дар хамон холат бояд амал кунад, ки сулҳу
салох дар нумхурй пойдор бошад, Чи хеле, ки мегӯяд халк бояд аз як
гиребон cap барорад, сохиби ватани худ, химоятгари он бошад.
Робитаи иктисодию (фархангии хешро бо нумхуриҳои ҳамсоя
кавитар бояд кард. Хамчунин бе алокаи фарханггию иктисодй бо
мамолики шарк: Эрону Покистон, Афғонистону Хиндустон, Чину
мамолики Арабистон ояндаи нумхуриро тасаввур кардан мушкил
аст. Мо давлати демократии дунявй месозем. Алокаи ҳаматарафа бо
давлатҳои Шарку Ғарб, Чанубу Шимол яке аз шартҳои асосии
сохтани чунин давлат мебошад. Дар ҳайати ташкилоти Давлатхои
Муттахида буд а ни Тоникистон ин конуни хакикат аст. Иштирок дар
хамаи созмонхои байналхалкй, эътирофи карорхои онхо, амал
намудан аз рӯи низомномаи ТДМ в а муҳимтарин шартномаҳое, ки
баста мешаванд ва монанди инҳо асосҳои давлати хукукбунёди мо
бояд бошад.
Рохи 6е%буд

45

Дар вохӯриҳо бо одамони касбу кори гуногун, намояндагони
давлатҳои хорича РЛабиев, НДӯстов бо умеди калон бахри ободу
зебо шудани кишвари худ ба саволҳои онҳо чавоби саҳеҳ медоданд.
Фаъолони штаби мо, ки аз хисоби иктисоддонхо, философхо,
таърихшиносон, сиёсатшиносхо, психологхо, адибону санъаткорон
гирд омада буданд, дар вохӯриҳо бо шахрвандон, намояндагони
хорича, журналистон аз ин нуктахо хотирнишон менамуданд.

Хангоми рафти маъракаи пешазинтихоботй ҳодисаҳое буданд,
ки боиси тааччуб ва ҳайрат буданд. Дар ёд дорам як мухбири
рӯзномаи «Чароғи рӯз» кариб 10-15 рӯз барои ба саволҳои худ ҷавоб
гирифтан ба штаби мо меомад, баъд аз он ки ба саволхояш чавоби
конкрет гирифт, на худаш пайдо шуд ва на материалаш аз чоп
баромад. Яъне чавоби мо ба фоидаи мавқеи онҳо набуд.

Рӯзномаҳое буданд, ки мутлако нек ва объективона нисбати
Р.Набиев чоп намекарданд. Баръакс сад дар сади маколаҳою
хабарҳои чопшуда моломоли ғарази эшон буд. Онҳо иғвогарона,
тӯҳматангез буда, бар хилофи конуни матбуот баромад мекарданд.
Рӯзномаҳои «Чавонони Точикистон», «Адолат», «Чароғи рӯз», «Сухан»
кисман рӯзномаи «Вечерний Душанбе» дар хамаи шуморахои худ
номи РЛабиев, штаби ӯро, фаъолони онро, аз он чумла бандаро, борхо
тахкир мекарданд ва аз ин гумон мекунам онҳо курта-курта гӯшт
мегирифтанд. Вале сарфаҳм намерафтанд, ки ин дасисабозихо,
бӯхтшгхо баръакс ба фоидаии номзадии РЛабиев анчом меёфт. 60
фоизи интихобкунандагон нияти ба РЛабиев овоз додан доштанд ва
хамин хел хам шуд.

Мухолифони РЛабиев асосан дар атрофи як гурӯҳи хурди
зиёиён, студентон, коргарон давр мезаданд ва фақат аз забони онҳо
сухан мебофтанд. Аксари онҳо шахсоне буданд, ки бо сабабхои
гуногун аз мансаби хеш сабукдӯш шуда буданд, кис ми дигар бо рохи
бӯҳтон, фиреб, найрангбозй мехостанд сари кудрат биёянд, гурӯхе
бошад курбони дасисабозон шудаанд ва рохи худ, амали худ, макоми
худро гум карданд.

Як рӯз соати 7 пагох ба штаб хозир омадам. Андаке пас
Сафаралй Кенчаев омаданд. Накшаи вохӯриҳои ояндаи РЛабиев ва
НДӯстовро кашидем. Рӯзномаҳои чумҳуриро варак задем. Ғайр аз
рӯзномаи «Садои мардум» дигар дар хамаашон маколаю хабархои
танкидй нисбати РЛабиев чоп шудааст. Ба якчанди онҳо чавоб тайёр
кардем.

Тахмин соатхои даҳи пагоҳй ба штаб депутата Шӯрои Олй,
чонишини Раиси комитети Шурой Олй мархум Мавлон Олимов омад,
ки хело асабй менамуд. Баъд аз салому алек яку якбора гуфт: «Ман
боварии комил дорам, ки РЛабиев Президент мешаванд, аммо
метарсам, ки кор кардан намемонанд». Ман ба Мавлон нигох карда
гуфтам: «Чй асос доред, ки чунин мегӯед?» Вай охи чукуре кашида, бо
катъият изхор кард: «Зиёда аз якуним сол аст, ки РЛабиев депутати
Карим А бдулов

к±

Шӯрои Олй ва инак ду моҳ аст, ки мо шаба шаб нагуфта, рӯза рӯз
нагуфта барон ғалабаи он кас мубориза мебарем. Дар аксарияти
вохӯриҳо РЛабиев бо одамони касбу кори гуногун сӯҳбат мекунанд,
дар назди интихобкунандигон соатхои тӯлонй ran мезананд. Ман
харчанд, хостам, ки аз забони нош ад ба президентй ягон сухани нави
мувофики замона, фикри дакик, чавоби катъй бар мукобили
оппонентхои худ шунавам, аммо хама барабас. Факат насихат
мекунанд, шояд ин хам зарур бошад, аммо чизи мушаххас заруртар.
Ягона сухани дӯстдоштаи он кас биёед маслихат кунем, як бори
дигар маслихат кунед, бо рафикон гуфтугӯ кунем». Мо Мавлонро
бовар кунондем, ки ин аз хоксории домулло дарак медихад. Парво
накунед, гуфтем ба ӯ, ҳамин ки президент мешаванд, мачбур
мешаванд, ки суханҳои дақик, супоришҳои аник, таклифхои
мушаххас гӯянд. Лек кадоме аз хозирин садо бароварда, киноя кард,
ки агар хамин рафтори хозираашон бошад, як сол нашуда ба
истеъфо мераванд. Барой банда маълум набуд, ки чаро домулло
кӯшиш мекарданд бо одамон кам вохӯранд, доимо аз набудани вакт,
кори бисер, хатто вакти хӯрокхӯрй пайдо накарданашон шикоят
мекарданд. Ин фикрхоро ба мо мардуми бисере низ изҳор мекарданд.

Ба назди РЛабиев одамҳо бисёр меомадагй шуданд.
Аксарияташон на барои ёрдам, на барои маслиҳатҳои муфид, балки
барои худро нишон додан ва ширин кардан меомаданд. Ин амал
махсусан дар рӯзҳои маъракаи пеш аз интихобот бештар ба чашм
мерасид. Шахсоне, ки солҳои хукмронии РЛабиев дар атрофашон
буданд ва бо «садокат»-и худ нисбат ба эшон аз мансабхо ро!ща
шудаанд ва солҳои тӯлонй аз эшон канора мечустанд, имрӯз акнун
ҳамчун мӯру малах пайдо мешуданд. Аслан ҳиссаи онҳо дар интихоби
эшон чй ба депутатии Шурой Олй ва чй ба Раиси чумхур ба кавли
ха.лқ ба кадри хоки сиёҳе арзиш надошт. Аз рӯзҳои аввали
фаъолияти штаб дар атрофи Р.Набиев беҳтарин олимон,
нависандагон, журналистон, коркунони касбу кори гуногун
муттахид шуданд. Коркунони аппарати хамонвактаи Раиси чумхур
МШаҳобиддинов, Р.Олимов, ДДавлатов, З.Саидов, Т.Тӯйчиев,
КЛОлдошев, аз Госплан ВР.Кашлаков, ХЖУсмонов, аз вазорату
идораҳо Р.Ғаффоров, ААбдуллочонов, A-Қосимов, АЛСалимов,
Ю.Орифов, Ю.Эгамбердиев, Х.Маҳмудов, аз шаҳру ноҳияҳо Сангак
Сафаров, ЭРаҳмонов,Рустам Абдураҳимов,К.Зардаков,М.Бекматов,
М.Мирзоалиев, ХЛабаров, УШокиров, БРозикова, М.Мирзобадалов,
БРоибназаров, СЛ1ари(1юв, ШШарифов, Ч.Мансуров, АРахмонова,
Р.З.Мирзоев, Ш.Усмонов, М.Орифов, МРа<1жев, ШДДавлатмиров,
Р.Юсуфбеков ва бисёр дигарон тарғиботчиёни РЛабиев буданд. Дар
омода сохтани сафарҳо, вохӯрихо, тайёр кардани баромадхо сахми
арзанда мегузоштанд.

Дар сафари РЛабиев ва ЛДӯстов ба вилояти Ленинобод
Сафаралй Кенчаев, Чӯрабек Муродов, Имомназар Келдиев
Росси бессбуд

Е

рохбаладй карданд. Дар вилоятҳои Кӯлобу Курғонтеппа ва
ноҳияҳои тобеи чумхурй АДосимов, РЛафуров, М.Саъдуллоев
ҳамрохи эшон буданд.

Вохӯриҳо бо рохбарй ва дар таҳти назорати рохбарони
органҳои шӯравй мегузашт. Номзадии Р.Набиевро пешниҳод
накарда бошанд хам, дар тамоми шахру нохияхо корхонаю
ташкилотхо, колхозу совхозҳо, ташкилотҳои партиявй корхои
зиёдеро дар байни шахрвандон мегузаронданд. Махсусан
шахрваидони вилояти Хатлон бо як рӯҳбаландии бузург ба
интихобот тайёрй медиданд.

Кариб панҷох фоизи баркияҳо, мактубхо, ки ба утони
номзадии РЛабиев омаданд, аз меҳнаткашони хатлонзамин буданд.
Дар онхо мардуми касбу кори гуногун якдилии худро изҳор карда,
пешниҳодҳои хешро бахри ободу зебо гаштани чумҳуриятамон баён
мекарданд. Як баркия аз номи нафакахӯри шахсй Мирзо Бекматов
аз шЛӯлоб омада буд, ки дар он ба РЛабиев муваффакиятҳо орзу
мекард. Дар бархия аз чумла хохиш мешуд, ки барои баланд
бардоштани иктисодиёти чумхурй сохтмони станцияи баркии Роғун
тезонда ва оиди дигар станцияҳо, ки дар дарёи Вахш ба накша
гирифта шудаанд, кор cap карда шавад. Бо ёрии олимон,
мутахассисон истехсоли нефт, газ, ангишт ва дигар соҳаҳо ба рох
монда шуда, иқтидори корхонахои пахтатозакунй, комбинату
фабрикахои матоъбарорй ду-се баробар зиёд карда шавад. Ояндаи
Точикистон бояд дар робитаҳои зичи иктисодию фархангй бо
мамлакатҳои хоричй таъмин карда шавад. Яке а мухимтарин coxae,
ки ба чумхурй даромади соф меорад, тараккй додани туризм
мебошад. Табиат, таьрих, иклими Точикистон барои ин соха
мусоидат мекунад. Чойҳои зебоманзари мо: Помир, Кӯли Калон,
Хафткӯл, Искандаркӯл, шаҳрҳои Хӯчанду Ӯротеппа, Панчакенти
бостонй, Исфара, Бохтар ва даххо дигар чойҳои мукаддаси кишвар
кайҳо боз мардуми хоричаро ба вачд овардаанд. Ҳар кас мехоҳад ин
чойҳоро бо чашмони худ бубинад. Дар охири баркияи худ
МЛекматов таклиф менамояд, ки Вазорати туризм таъсис дода
шавад. Чунин баркияю мактубҳо хело бисёр меомаданд.

Дар ҳақикат агар Душанбе-Зиддй-Анзоб-Шахристой-
Ӯротеппа-Хӯчанд-Конибодом-Ашт-Мастчоҳ-Зафаробод-
Панчакент; Душанбе-Норак-Дангара-Кӯлоб; Душанбе-Ғозималик-
Курғонтеппа-Шаҳритуз-Кабодиён; Душанбе-Искандаркӯл;
Душанбе-Хафткӯл-Кӯли Калон барин маршрутҳои сайёҳй кушоем
ба туристон шавковар нест? Аввал ин ки дар ҳамаи ин чойҳо
нуқтаҳои савдо, маданй, варзиш, нақлиёт, хонаҳои истикоматй
сохта мешавад ва қисми зиёди мардумро бо кор таъмин кардан
мумкин мешавад, дуюм, назоратро барои ҳифзи табиати диёр пурзӯр
мекунем. Сониян, даромади калон бо намуди валюта ба хазинаи
чумхурй дохил мешавад. Мо метавонем бо ҳамкории давлатҳои
Карим А бдулов

№

Хамсоя — Хиндустон, Чин, Афғонистон, Покистон маршрутҳои якчоя
барои кабули туристҳо аз мамлакатҳои араб, Аврупо, Америка
тартиб диҳем. Ин ва дигар масъалаҳо дар барномаи РЛабиев дакик
акс ёфта буданд.

Рахмон Набиев дар вохӯриҳои пешазинтихоботй аз одамони
зиёде хоҳиш мекарданд, ки дар бораи ин ва ё он соха фикрхои худро
баён кунанд. Аммо ба якчанд одам доири як мавзӯъ гуфтушунид
карда, аз онҳо иншои ақидаҳояшонро хоҳиш мекарданд. Лек баъди
тайёр шудани пешниходхо аз болои онҳо кор намекарданд, дар
баромадхояшон дигар суханҳоро мегуфтанд, ки дар натича хамаи
меҳнати одамон барбод мерафт. Ачибаш он буд, ки баъд аз баромад
боз бо хамон одамон эрод мегиранд, ки ба ин кас материал надоданд.

Мутаассифона дар вакти ичрои вазифаи Раиси чумхур низ
чунин ус.пуби роҳбарии РЛабиев боқӣ монд, ки дар бораи он сухан
хоҳам кард.

Интихобот рӯз аз рӯз наздик меомад. Социологҳои чумҳурй бо
якчоягии Академиям Фаннхои чамъиятии назди собик КМ КПСС аз
рӯи тадкиқотҳои худ пешгӯй мекарданд, ки дар давраи аввал
РЛабиев кам аз 50 фоизи овозхоро мегиранд. Штаби мо дар натичаи
гуфтугӯйҳои ҳаматарафа бо штабу гурӯҳҳои шаҳру нохияҳо ба
хулоса омада буд, ки шахрвандони вилояти Ленинобод на кам аз 80
фоиз, вилояти Кӯлоб 90, вилояти Қурғонтеппа 55-60, ВАБК 5-6, шахру
районҳои тобеи чумхурй 45-50 фоизи овози худро ба РЛабиев
медиҳанд. Бо маслиҳати РЛабиев мутахассисони штаби мо бо
ҳамрохии олимон РК.Рахимов, Р.Қ.Мирзоев, БЛЛазаров, А.Маниёзов,
Н.Неъматов, УХошимов, С.Неъматуллоев ва чанди дигаре
пешниҳодро оиди сохтори давлат, структурам аппарата Раиси
чумхур, Шурой президентиро тартиб дода пешкаши РЛабиев
кардем, Программам дакику асоснокеро барои баромад ба садою
симо баъди интихобот низ тайёр кардем. Пешгӯиҳои зиёде оиди
роҳбарияти девони вазирон, роҳбарони вазорату комитетҳо буданд.

Як рӯз пеш аз интихобот накшаи вохӯрии РЛабиев ва
НДӯстовро кашида будам. Бояд онхо бо мехнаткашони нохияхои
Лешш ва Хисор вохӯриҳо мегузаронданд. Банда бояд соати 7 пагох ба
штаб меомадам, ба воситаи телефон ба РЛабиев гуфтугӯ мекардем.
Аммо хамон шаб то дер бандаро хоб набурда, то рӯз дар фикри
интихобот будам. Соатхои чори пагох хобам бурдааст. Хоб дидам, ки
дар назди иморате, ки штаби РЛабиев чойгир буд, одами зиёде чамъ
омадааст.Гумон кардаам, ки боз гирдихамой ташкил кардаанд. Дар
майдону минбар Саидашраф, Мӯсо Абдулло, Мулло Киёмиддин,
Акбари Тӯрачонзода, Мулло Абдуғаффор, Шодмон Юсуф, Тохир
Абдучаббор, Мухаммадшариф Химматзода, Давлати Усмон ва чанди
дигареро мечустам. Аммо ягонтои онҳоро намедидам. Яку якбора дар
минбар Сафаралй Кенчаев, Сангак Сафаров, Нарзулло Дӯстов,
Чӯрабек Муродов, Раҳимчон Ғафуров, Ваҳҳоб Вохидов ва чанди
Ро%и 6е%буд

№

дигареро дидам, ки ҳамдигарро ба оғӯш гирифтаанд ва табрику
тахният мегӯянд. Дар майдони на он кадар калон мардуми зиёде бо
овози баланд «Мо ғалаба кардем!» гӯён дод мезаданд. Хама Рахмон
Набиевро ба минбар мехонданд, аммо эшон набуданд. Ман дар хайрат
мондам. Худ ба худ мегуфтам. Охир рӯзи интихобот пагох, дуюм
натиҷаи овоздиҳй рӯзи оянда муайян мешавад, пас ин митинг барои
чист? Барои чй мардум ҳамдигарро табрик мекунанд? Даҳҳо дигар
саволхо аз пеши назарам мегузашт. Дар хаёли чунин саволҳо ғӯтида
ба пеш харакат мекардам, то ки ба минбар наздик шавам ва
ҳақикатро бифахмам. Якбора худро дар минбар дидам ва Сафаралй
маро табрик кард ва гуфт, ки шумо дар ғафлат мондед. Интихобот
гузашт. РЛабиев Президент интихоб шуданд, аз шодй чи гуфтанамро
намедонистам ва ба гӯшам овози телефон меомад. Яку якбора
чашмамро кушоям ҳакиқатан сими телесной занг мезад. Трубкаро
бардорам Хасан Манонов — директори генералии заводи «Пахта*-и
ш.Турсунзода. Баъд аз салом гуфтанд, ки ба штаб занг задаанд, маро
дарёфт накардаанд ва ба хона занг задаанд, то ки бипурсанд:
тайёриҳочи тавр? РЛабиев мегузаранд ё на? Яку якбора ман ба акай
Хасан Манонов гуфтам, ки имшаб то дер хобам набурд ва карибии рӯз
хобам бурдааст, ва чй хоб дидам, хамаашро баён кардам ва зуд ба
штаб рахсипор шудам. Соат аллакай 10.15 дақиқаи рӯз буд.

Рӯзи интихобот соати 6 пагох аввал ба чои овоздиҳй бо аҳли
оила рафта ба тарафдории РЛабиев овоз додем. Дар назди куттиҳо
аъзоёни участкаи интихобот, раис ва ноиби раиси yiacTKa,
намояндагони нӯҳ номзад ба хар интихобкунанда назорат
мебурданд, нодуруст рафтор кардан амри махол буд.

Тамоми рӯз сими телефонҳо бекор намеистод. Бисёр маъ.лумотхо
мерасиданд, ки дар ин ва ё он участка қонуншиканй шудааст, бояд
комиссияи марказии интихобот пеши рохи онро бигирад. Хайрият,
ки дар ҳамаи шаҳру ноҳияҳо интихобот бе мунокишаю хупрезй
анчом ёфт.

Дар штаб дар як вақт дар ду кабинет аз шаҳру ноҳияҳо дар
якеаш банда, дар дигараш Сафаралй Кенчаев маълумоти рафти
интихоботро мегирифтем.

Аз вилояти Ленинобод, Кӯлоб, аксарияти шаҳру районхо
вилояти Курғонтеппа, нохияҳои тобеи чумҳурй, вилояти Бадахшон
маълумотҳоро гирифтем. Хисоб кардем, ки зиёда аз 70 фоизи
шахрвандон ба тарафдории РЛабиев овоз додаанд, панч ноҳияе, ки
аз вилояти Қурғонтеппа ва водии Каротегин умуман маълумот
нагирифта будем, онҳоро баровардем ва хисоб кардем, ки камаш 57
фоизи интихобкунандагон ба тарафдории РЛабиев овоз додаанд.
Аввал ба хонаи эшон занг задем, табрику таҳнияти хешро гуфтем.
Сониян ба штаби калон, ки дар он чо тахминан зиёда аз 50 нафар
одамон чамъ омада буданд, чунин маълумот додем. Штаби калон бо
сардории Сафаралй Кенчаев то субҳ хисобу китоб карданд ва
50

Карим А бдулов

соатҳои 5 пагоҳй тахмин карданд, ки РЛабиев 56 фоиз овоз
гирифтаанд. Дар асл зиёда аз 58 фоиз буд, ки онро комиссияи
марказии интихоботй баъд аз як рӯз ба воситаи садою симо ва
рӯзномаҳо эълон карданд.

Инак, ҳамаи ташвишхо, муборизахо зиддиятхо ташвикоту
тарғибот, шабҳои тӯлонии бехобй, баҳсхои доманадор, сӯҳбатҳо бо
мардуми касбу кори гуногун, муҳокимаҳои барнома, вохӯриҳои
номзад бо шахрвя ндон, хулосабарорй пас аз хар як вохӯрй, таҳлили
баромадҳо, рӯзномаҳо, гуфторҳои садою симо, тайёр кардани
ҷавобхо ба оппонентхои беинсоф, омода кардани варакаю
плакатҳои зиёд, пахн кардани онхо ва даҳҳо, садхо дигар
проблемаю масъалахо паси cap шуданд.

Хамаи хурду калон, дӯстдорони РЛабиев шодй мекарданд. Аз
тамоми гӯшаю канори чумҳурй аз номи мардуми шарифи
Точикистон ба унвони Раиси чумҳур табрикномахо ворид мешуданд,
одамон ба табрики эшон меомаданд.

Дуои хама як буд. Илоҳо, кори Раиси ҷумҳур омад кунад.
Точикистони азизро ободу зебо кунанд. Вахдати миллиро таъмин
намоянд. Хамаи ҳизбҳо ва созмонхоро бахри бебудии диёр муттахид
созанд. Сохтори давлатро дақикона омӯхта аз ғалбери аклу хирад
гузаранд ва коре шавад, ки чумҳуриро аз бӯҳрони иктисодии сиёсй
ва фархангй барорад.

Шахрвандон хохиш доштанд, ки бо Раиси чумҳур вохӯриҳоро
интизор ҳастанд, мактубҳо аз номи шӯроҳои шаҳру ноҳияҳо ворид
мешуданд. Онҳо барномаи хешро бахри ояндаи диёри худ ба Раиси
чумхур пешкаш мекарданд, хоҳишу талаб доштанд, ки бахри амалй
шудани барнома кӯмаки эшонро чӯё хастанд. Ачоиби кор дар он буд,
ки бисёртар барқияю мактубҳо аз он ноҳияхо ворид мешуд, ки фоизи
овозҳои гирифтаи Раиси чумхур 5-10 фоизро ташкил мекард. Аммо
дар номаҳои худ эшонро табрик мекарданд, тарафдор буданд ва
бахри беҳбудии нохияи худ аз раис умедвор мешуданд.

Яке аз аввалинҳо шуда қозии чумхурй Акбар Тӯрачонзода
РЛабиевро бо шарофати интихоб шудан ба Раиси чумхур аз номи
козиёт, хамаи мусулмонон, шахсан табрику тахният гуфт ва борхо
изҳор дошт, киӯва аҳли ислом тайёр хастанд ба раиси халк интихоб
карда, итоат бикунанд ва ёрии хешро бахри амалй гардонидани
барномаи раис дареғ намедоранд. Мо ният доштем, ки баъд аз касам
ёд кардани Раиси чумхур дар сессияи Шурой Олй намояндагони
худро ба шаҳру ноҳияҳо мефиристонем, то он ки хамаи шахсонеро,
ки бахри бомуваффакият гузаштани интихобот саҳмгузорй
карданд чамъ намуда аз наздик ба хар яки онҳо шинос шуда, аз номи
Раиси чумхур миннатдории худро изхор кунем.

Аз номи Раиси чумхур кариб сеюним хазор фаъолони хамаи
шаҳру ноҳияҳо, ки бахри ғалабаи РЛабиев сахмгузорй карданд
мактубхои миннатдорй гирифтанд. Ба унвони Раиси чумхур аз номи
Poaju бе%6уд

51

бисёрии онҳо мактубубаркияҳои зиёде омад. Хамаи онҳо аз эхтиром,
сипосгузории Р.Набиев миннатдор буданд ва ба эшон
муваффакиятҳо орзумекарданд.

Дар рӯзҳои баъд аз интихоботи Раиси чумхур то оғози сессиям
Шӯрои Олй штаби РЛабиев серодам буд. Хар рӯз даҳҳо
намояндагони халк омада, эшонро бо муносибати интихоб шудан ба
вазифаи олй табрику тахният мегуфтанд. РЛабиев бошанд ба
сессиям навбатй тайёрй медиданд. Роҳҳои баромаданро аз бӯҳрони
иқтисодию сиёсй чустучӯ мекарданд. Бо мутахассисон, олимон,
коркунони мақомотҳои гуногун маслиҳат ва сӯҳбатҳои тӯлонй барпо
мешуд. Тараккй додани истеҳсоли кувваи барк,, зиёд кардани
истехсоли нафт, газ, ангиш, тилло, симоб, кӯрғошим ва ғайра аз
чиҳатхои асосии баромадан аз бӯҳрон буд.

Сессиям Шурой Олй 4 декабр оғоз ёфт. Хама Раиси нумхурро
табрику тахният мегуфтанд. Натичаи интихоботро бо
карсакзанихои давомнок тасдик карданд.

Раиси чумхур бо сухани кӯтоҳи программавй касам ёд карданд
ва ваъда доданд, ки қонунҳои чумхурй, конституциям Точикистонро
риоя мекунанд, баҳри ободонию осоиши меҳнаткашони диёр,
гулгуншукуфии ватани зебою ҳамешабаҳорамон кувваю дониш ва
ғайрати хешро дареғ намедоранд.

Сессия масъалаи интихоби Раиси Шӯрои Олиро низ баррасй
кард. Депутатҳо ду номзад: яке Сафаралй Кенчаев, дигаре Акбаршо
Искандаровро пешниҳод карданд. Дар натичаи овоздиҳии махфй бо
аксарияти овозхо С.Кенчаев Раиси Шӯрои Олии Чумхурии
Точикистон интихоб шуданд. Дар баромади хеш С .Кенчаев нутки
пурмазмун эрод намуд. Вазифаҳои Шӯрои Олй, раёсати он, шахсан
вазифаҳои худро хело дакик ифод намуд. \

Раиси чумхур рӯзи 6 мохи декабр ба қасри худ омад ва ба
вазифаи олии давлатй шурӯъ намуд. Аввалин маротиба б? банда,
РЛМирзоев, Р.К.Раҳимов, БР.Фатхидцинов, ФЛиёзов бо ҳамроҳии
НДӯстов супориш шуд, ки ҳайати шӯрои президент, сохтори
аппарати Раиси чумҳур ва Девони Вазиронро тартиб диҳем.

Дар муддати як хафта хамаи ҳуччатҳо пешкаши эшон шуд.
Аммо рӯзҳо мегузаштанд, ҳафтаҳо мегузаштанд, ҳуччатҳо аз як даст
ба дасти дигар мегузаштанд ва халли худро намеёфтанд. Бояд дар
сессиям якум, ки Раиси чумхурро интихоб карданд, сохтори
дастгохи Раиси чумхур ва хукумат тасдик карда мешуд. Бо сабабҳои
номаълум сохтор тасдик карда нашуд.

Банда пас аз ичрои супоришҳо ба кори педагогии худ машғул
шудам. Як рӯз Нарзулло Дӯстов ба ман занг заданд ва ба назди худ
даъват карданд. Баъди сӯҳбат ба кабинета Раиси чумхур хонданд.
Дар вакти сӯҳбат аввало ба манминнатдорй изхор карда шуд ва дар
охир гуфтанд, ки ҳоло сохтори дафтари Раиси чумхур тайёр нест.
Мудири Котаботи Раиси чумхур холй будааст, хамин вазифаро то
52

Карим А бдулов

муайян шудани сохтори нав ба ӯҳда гиред.

Хамин тавр банда машғули ин вазифа шудам. Хамаи харакати
мактубҳо, ҳуччатҳои раёсату карору фармонҳо, указхо, пайдо
кардани ёрдамчиёни Раис ва ноиби Раиси нумҳур, котибаҳо, назорат
аз болои рафти инрои супоришҳои Раис ва ноиби Раиси чумҳур
вазифаҳои асосии ман буданд. Вакти корй соати ҳафти пагоҳй оғоз
мешуду соатҳои 9-10 бегоҳй ба итмом мерасид. Аз рӯи одат дар
аввалхои кор, аниктараш то сад рӯзи кори Раиси чумхур, банда рӯзе
як-ду маротиба ба назди эшон барои ахбор ва масъалаҳои гуногун
медаромадам. Рӯзи кори Раиси чумхур соати 8 пагоҳй оғоз мешуд ва
соатҳои 7-8 бегоҳ ба охир мерасид.

Ба назди Раиси чумхур рӯзҳои аввал бисёр одамон мехостанд
даромада, эшонро бо интихоб шуданашон табрик гӯянд. Як зумра
одамон барои ширин кардани худ, намоиши ихлосмандии хеш ба
эшон, мехостанд ба хузури он кас шарафманд шаванд. Барои ин
восита ва роҳҳои гуногунро пеш мегирифтанд.

Аз хама бисёр онҳое ба дидори Раиси чумхур мушток буданд, ки
бо сохибкорй, бо савдо сари кор доштанд. Онҳо намояндагони
соҳахои гуногуни кооперативҳои дохилию хоричӣ, ширкатхо,
иттиходияҳо ва монанди ин пулдорону пу.лчӯён буданд.

Аз хама ачиб он буд, ки ба Раиси мӯҳтарам бо роҳҳои ошнобозй,
баҳри ҳал.лу фасли масъалаҳои афкори хароми худ «дӯстони» раис,
ки эшонро солҳои тӯлонй фаромӯш карда буданд кӯшиши
даромадан менамудандж.

Баҳри беҳбудии миллат, мустаҳкам кардани дӯстии халкҳо,
ободонии шаҳру ноҳияҳо, баромадан аз бӯҳрони иктисодй, инкишоф
додани сохаҳои хочагии халқ, тараккй додани маориф, илм,
маданият, тандурустй, таъминоти ичтимой, шахсони масъули
чумҳурй, аз он чумла вазирон, раисони комитетҳо, роҳбарони
хирадманди корхонаҳо, ташкилотҳо, ко.лхозу совхозҳо, олимон,
коркунони маориф, хизмати маишй, савдо, шахсони бузурги
чумҳурй, ки бахри миллат, давлат чафо кашидаанд, дар мехнат,
чанг, муборизаҳои идеологй саҳмгузорй кардаанд, бо нияти неки
худ, орзухои деринаи худ, фикру андешахои хеш хохиш доштанд, ки
Раиси чумхур баён кунанд.

Барои ҳал.ли мақсадҳои поку нопоки худ, ғаразноку беғарази
худ, бисёр хизбҳою созмонҳое буданд, ки кӯшиш доштанд ба хузури
Раиси чумхур ташриф оранд, ва фикри ӯро ба проблемахои гуногуни
печ дар печ, ҳақикату фитнаангез, росту дурӯғ ва даххо дигар
муаммоҳо чалб кунанд. Барои халли ин максадхо ходимони бисёр
рӯзномаҳо чун ҳарвақта мехостанд бо РЛабиев вохӯранд ва чизеро аз
забони эшон иншо кунанд ва ба табъи хонандагон дастрас кунанд.

Аксарияти шаҳрвандони шарифу мӯҳтарами чумҳурй орзуи
дидорбинй бо раис доштанд. Мехостанд, ки эшон бо программаи
мушаххаси худ дар митингҳо, чамъомадҳои некхоҳй, сулҳчӯй ҳамаи
Ро%и бе%буд

53

шаҳру ноҳияҳо баромад кунанд, ба саволҳои сершумори мардум
чавобҳои саҳеҳ диҳанд, дили интихобкунандагони худро шод
гардонаид.

* * *

Дафтари кории Раиси чумхур хар рӯз серодам буд, кабули
намояндагони давлатхои гуногун, олимон, зиёиён, коркунони
масъули Шӯрои Олй, Девони Вазирон, пешқадамони сохаҳои гуногун,
роҳбарони вазорату идорахо, комитетхою иттиҳодияхо рӯз то рӯз
зиёд мешуд.

Паси ҳам баркияхо аз номи рохбарони давлат ва ҳукуматҳои
дунё ба унвони Раиси чумхур ва раиси Шӯрои Олй ворид мешуданд.
Кариб аз хамаи ташкилоту созмонҳои умумичахонй баркияхо
меомад, ки дар онхо баробари табрик бовар мекунонданд, ки
тайёранд ба Точикистони сохибистиклол ёрии худро расонанд. Паси
хам давлатхои дунё чумҳурии моро расман мешинохтанд. Аввалин
чунин баркияхо аз Эрону Афғонистон, Покистону Ирок, Хиндустону
Чин, Америкаю Британияи Кабир меомаданд.

Рӯз аз рӯз микдори сафоратхоиаю консулхонахои хоричй дар
пойтахти Точикистон меафзуд. Роҳбарони мамолики хоричй нияти
неки худро нисбати чумҳурй ба раиси мӯхтарам иброз мекарданд.

Яке аз аввалинхо Эрону Афгонистон, Чину Амрико, Россияю
Ӯзбекистон памояндагиихудро дар шахри Душанбе оғоз мекарданд.
Беҳтарин фарзандшш худро, ки чумҳарии мо, забони мо, иклими мо, yQ
фарханги моро медонистанд ба сифати рохбарони сафоратхонаҳо
фиристода мешуданд.

Ташкилоти Давлатхои Муттахида чумхурии моро расман
шинохт. Парчами авлоди сомониён дар пештоки бинои ТДМ чилвагар
шуд. Имрӯз нахуст бор Точикистон худро ба монанди Америкаю Чин,
Британияи Кабиру Франсия, Эрону Афғонистон давлати
соҳибихтиёр мегӯяд. Онро эҳтиром ва эътиро({) мекунанд. Намояндаи
доимии мо дар толори он чой гирифт. Хар рӯз бо даххо намояндагони
давлатхои гуногун вохӯрда, масъалаҳои дутарафа ва бисёртарафаи
давлати худро халлу фасл мекунад.

Дари воломакоми Раиси чумхур ҳар рӯз барои намояндагони
давлатхои чаҳон кушода буд. Эшон вакилони давлатхои Осиёю
Африко, Европаю Америкаро бо мамнуният ва нияти неки дӯстй,
рафокат кабул мекарданд. Масъалаҳои робитахои фархангй,
сиёсию харбй дутарафа ва бисёртарафа халли худро меёфтанд.
Паси хам хизматҳои нав ба нав хамчун тифлакони наву солими
ояндадор чашми худро мекушоданд ва хар як сокини хурду калони
ватани ҳамешабахорамон аз ин икдомҳои нек аз худ таманно
доштанд. Умед доштанд, ки хамаи онҳо чомаи амал мепӯшанд.

Дар навбати худ намояндагони Точикистон сафари чавобии
худро бо мамолики хоричй низ оғоз карданд. Барои бастани
Sk

Карим Абдулов

шартномаҳои техникию иктисодй, фархангию ҳукукй ва даҳҳо
дигар масъалахо ба мамлакатҳои Америках) Куба, Эрону
Афғонистон, Покистону Арабистон, Туркияю Ирок, чумхурихои
собик СССР вакилони чумхурии мо ба сафар баромаданд.

Яке аз аввалхо шуда бо чумхурии Исломии Покистон
шартномаи иктисодй баста шуд. Покистон ба мо ба маблағи 500 млн.
до.ллари амрикой карзи бефоиз дар шакли молхои истеъмоли халк
медихад. Чумхурии Точикистон бошад суръати сохтмони станцияи
баркии Роғунро метезонад. Баъд аз истеҳсоли барки Роғун ба
давлати Покистон хати барк кашида, ба микдори на кам аз ду
миллион киловват-соат кувваи барк ирсол мешавад.

Бо чумхурии Чин шартномаи дутарафа баста шуд. Дар асосси он
дар вилояти Хатлон дар базаи заводи азоти Калининобод корхонаи
кандбарорй сохта мешавад. Бо корчаллонони Амрико дар бораи ёрй
додан, зиёд кардани нуктаҳои истеҳсоли газ, нафт ва ба кор
даровардани онхо шартнома баста шуд. Бо чумхурии исломии Эрон
шартномаи тайёр кардани кадрхо ба имзо расид.Чуиин шартномахо
дар муддати сад рӯзи кори Раиси чумҳур ба вукӯь пайваст.

Банда тачрибаи кори дипломатй надорам, аммо аз нозукихои
дипломатия тамоман ноогох пестам. Ва чиҳати ин гуфтаниям, ки
банда аз тайёрй дидан, пешвоз гирифтану оростани мачлисхои
кабул, рафти сӯҳбатҳо, амъбасти он, хайати иштирокчиён, тартиб
додани ҳуччатҳои пешакй мутлако розй набудам. Зеро ки
коркунони дафтари Раиси чумхур кариб ки аз ин маросим бехабар
мемонданд, дар омода кардан ва гузаронидани онҳо иштирок
надоштанд.

Дар дафтари собик Раиси чумхур (К,Махкамов)ба гумони банда
шахсони хуб ва кордон чамъ омадад буданд. Банда борхо ба РЛабиев
таклиф кардам, ки як кисми онҳоро аз рӯи структураи нави
муваккатй ба кор гирем. Аммо хама вакт суханони «маслиҳат кунем»,
«як дида бароед»-ро мешунидаму халос. Чунин таклифро ба ноиби
Раиси чумхур низ тез-тез мегуфтам. Зеро ки рӯз аз рӯз ба назди раис
даромадан амри маҳол мешуд.

Мисол гирем Рашид Олимовро. Ӯ мутахассиси чавон. Зинахои
гуногуни кору хаётро аз cap гузаронидааст. Муаллим, коркуни
чамъиятй. Солҳои тӯлонй дар Маскав кор кард. Давлатхои бисёри
хоричаро дидааст. Раиси комитета Шӯрои Олй шуда кор кардааст.
Котиби аввали КМ чавонони Точикистон, Котиби аввали хизби
ноҳияи Фрунзеи пойтахт, мушовири давлатии Раиси чумхур буд.
Номзади фаннхои таърих. Забонхои бисёри хоричиро хуб медонад.
Санъати корбариро ба дарачаи бояду шояд аз худ кардааст. Аммо аз
рӯзи аввал то охири кори раис ӯ ҳамчун мушовири давлатй кори
худро садокатмандона мебурд, баромадхои эшонро ба калам медод.
Таклифи зиёде пешниход мекард. Аммо раис ӯро ягон маротиба, то
моххои охири кори худ ба наздашон намехонданд, супориш
Роя;и бе%6уд

55

намедоданд, дар вохӯриҳо бо шахсони гуногун эшонро даъват
намекарданд. Факат як маротиба бо ‘гашаббуси ким-кадом одами
хуб Рашидро бо ҳамроҳи худ ба Хелсинки бурдаиду вассалом. Хамин
тариқ Раиси чумхур омаданду рафтанд, аммо Рашид Олимов то
интихоб шудан ба вазифаи Вазири корхои хоринй мушовири
давлатии Раиси нумхур, ки укази онро Каххор Маҳкамов дар вақти
Раиси нумхур будан, имзо карда буд, монд.

Шахси дигар марди шариф, арабишиноси моҳир, дипломата
маълумоти олидор, шахсе, ки забонҳои англисй, франсавй, арабй ва
дигарро ба тарзи озод медонанд, солҳои тӯлонй дар мамлакатхои
Араб аз тарнумон то котиби сафоратхона баромадааст, коркуни
масъули Вазорати корхои хоринй, раиси Чамъияти дӯстии
Тоникистон бо мамлакатхои хоринй, собик мудири шӯъбаи КМ
хизби Тоникистон, коркуни масъули КМ КПСС, сармушовири Раиси
нумхур КМаҳкамов — Каримчон Юлдошев буд. Ғайр аз ӯ на дар
аппарата Девони Вазирон, на дар дафтари Раиси нумхур чунин
мутахассисе, ки нозукиҳои дипломатия, кор бо мамлакатхои
хоринй, тартиб додани ҳуннатҳо, гузаронидани вохӯриҳо бо шахсони
макомоти гуногунро пайдокардан душвор буд. То ба истеъфо
рафтани РЛабиев ӯ дар фаъолият набуд.

Дар дафтари собик Раиси нумхур Давлаталй Давлатов низ кор
мекард. Ӯ хам то охири мавнудияти дафтари Раиси нумхур дар
фаъолияти кори раис хело кам иштирок мекард. На ба он маъно, ки
кобилият надошт, балки худи Раиси ҷумҳур ӯро ба кор налб
намекарданд, супориш намедоданд. Coxae, ки Давлаталй мебурд, бо
фаъолияти мушовири давлат оид ба масъалаҳои интимоию сиёсй ва
муносибатхои байнимиллй вобаста буд. То охири кори раис фармон
оиди татбики ӯчун мушовири давлатй ба имзо нарасид.

Дафтари Раиси чумхур аз рӯи штата тасдиқшуда 33 нафарро
ташкил медод. Чор мушовирони давлатй, дувоздах мутахассисони
калон, мудири котибот, ду ёрдамниён ва коркунони техникй буданд.

Мушовири давлатй оид ба сиёсати иқтисодй доктори фаннҳои
иктисод, профессор, раиси шӯрои илмй оид ба омӯхтани қувваҳои
истехсолкунанда Рустам Мирзоев тасдиқ шуд. Ӯ марди шариф
кордон аст. Аз рӯзи аввали тайёрй ба интихоби Раиси нумхур дар
атрос})и Раҳмон Набиев буд. Рустам Курбоновин дар асоси фармони
Раиси нумхур хамчун намояндаи Тоникистон дар СНГ кор мекард
Кисми зиёди вакти эшон дар ш.Минск мегузашт. РЛабиев дар
вақтхои аввал бо ӯ маслиҳат мекарданд, фикри эшонро
мегарифтанд. Оҳиста-оҳиста ӯ дар сӯҳбатҳо, мас.лихатҳо, вохӯриҳо
иштирок намекард. Бисёр масъалаҳои иктисодй бе маслиҳати ӯ ҳал
мешуданд. Кариб, ки дар ҳамаи вохӯриҳои Раиси нумхур бо
намояндагони давлатҳои хорина шахсони масъул, ки вохӯрй мешуд
ва масъалаҳои иктисодиёт мавриди мухокима мешуданд иштирок
намекард.
56

Карим А бдулов

Ин хама ба он оварда расонд, ки хавасмандии вай ба кори худ
рӯз аз рӯз паст мешуд. Алокаи Раис ва мушовир аз хам дур мешуд. Аз
дигар тараф кор дар хайати намояндагии Точикистон дар ш.Минск
ба Рустам имкон намедод, ки кори асосии худро дуруст ва пурмаҳсул
барад. Мушовири дигар оид ба корхои мудофиа, маъмурй, алока бо
мамлакатхои хоричй, ба генерал-майор БРаҳмонов сутгурда шуд.
Аввало маслихат буд, ки ба ин вазифа бояд Халифабобо Хомидов —
иомзади фа! шхои хукук, чонишини Вазири адлия таъин мешуд. Ӯ дар
бисер вохӯриҳо, тайёр кардани хуччатхои гуногуни байнихалкй,
дохилй фаъолона иштирок мекард. Яке аз фаъолони штаби
РЛабиев дар вакти интихобот буд.

Як рӯз ба ман супориш шуд. ки вайро соати 16.00 ба назди Раиси
чумхур хонам. Тахмин мекардам, ки сӯҳбат дар атрофи мушовири
давлатй таъин кардани ӯ бояд равад. Баъд аз омадани ХХомидов ба
идораи дафтари Раиси чумхур ба назди ман Шахоб Шарифов
(баъдтар раиси комичроияи ноҳияи Шаҳринав) ва Баҳром Раҳмонов
даромаданд ва ғайб заданд. Соат аз мӯҳлати даъвати ХХомидов ба
назди Раиси чумхур гузашт ва ХХомидов ду маротиба аз ман пурсид,
ки чаро кабул намекунанд. Ман гуфтам, ки мумкин коре
баромадааст, интизор шаванд. Баъди чанд дакикае бо чехраи
хандону рӯи сурх Баҳром Раҳмонов ба назди ман даромад ва генерал
гуфт: Маро табрик кунед! Барой чй? — гуфтам. Ӯ чавоб дод: «Ана,
фармони Раиси чумхур дар бораи тасдик намудан ба вазифаи
мушовири давлатй ва Сарфармондеҳи гвардияи миллии Раиси
чумхур!»

Баъд Халифабобо бо як хиссиёти махсус гуфт: «Хайр муаллим,
ман рафтам» ва дарро пӯшиду рафт. Ман аз хичолат чой намеёфтам,
ки нишинам.

Бахром Рахмонов корро cap кард. Аввалхо ман ӯро хуб
намешинохтам. Шахси камгап. Хамчун офицер кӯтох ва дакиксухан
буд. Аз ман бисёр маслихат мепурсид. Рӯзҳои аввали корй доимо ба
назди Раис ва ноиби раис медаромад, масъалахоро хал мекард. Дар
хамаи вохӯриҳо, ки ба ӯ дахл дошт, ширкат меварзид. Гвардияи
миллии Раиси чумхурро таъсис доданд. Рохбарону кОмандирони он
чо ба чо шуданд. Рӯзи кабули касами харбй даррасид. Дар майдони
назди касри Раиси чумхур Нарзулло Дӯстов, Бахром Рахмонов,
Вазири мудофиа Фаррух Ниёзов касами гвардияи миллиро кабул
карданд. Тамоми чумҳурй ва хоричи он донистанд, ки гвардия
таъсис шудааст ва ба кор cap кард. Вакто ки дар майдони Шаҳидон
гирдиҳамоии тӯлонй барпо шуд, Нарзулло Дӯстов хабар дод, ки бо
фармони Раиси чумхур гвардияи миллй бархам дода шуд. Полки
харбии Вазорати корхои дохилиро дар асоси фармони эшон ба
ихтиёри Раиси чумхур гузарониданд. Пас ман ба Нарзулло Дӯстов
гуфтам, вакте ки гвардияи миллй вучуд дорад, ҳочати полки
милицияро гирифтан дар чист? Ӯ гуфт, ки кори гвардияи миллй
Роз£и бе%буд

57

табъи дил нест. Дар охир фаҳмем умуман чунин гвардиям милли дар
коғаз будаасту бас. Хама хизматчиёне, ки дар назди бинои Раиси
чумҳур касам ёд карданд, онҳо афсарони дивизиям 201 Россия
будаанд.

Баъд аз ин фаъолияти генерал рӯз аз рӯз беэътибор шудан
гирифт. Хатто барои гузаронидани чорабинй оиди
мӯътадилгардонии вазъият ва бас кардани гирдиҳамой дар
майдони «Шахи дон» Раҳмоновро даъват накарданд ва ӯ аъзои штаб
хам набуд. Бо таклифи банда як-ду маротиба дар мачлисхои штаб
иштирок карду халос, зеро ки НДӯстов иштироки онро хохиш
надошт.

Вакти аз мухосира баромадани мо аз касри Раиси чумхур
Рахмонов низ буд, аммо вай бо мо нарафт. Ин хабар ба НДӯстов
расонида шуд. Баъди ду-се рӯз мушовири давлатй Бахром Рахмонов
худ ва полки навташкилшудаи Раиси чумхурро бо ду дасти адаб ба
майдони Шахидон супурд, худро дар хузури мардуми майдон
набераи шайх Абдураҳмон аз Каратоғ эълон намуд ва ба тарафи
онҳо гузашт.

Мушовири давлатй оид ба кори шӯрохо ва сиёсати агросаноатй
Чабборов Абдусаттор тасдик шуд. Ӯ аз мутахассиси оддии соҳаи
хочагии кишлок то Раиси комичроияи шӯрои депутатҳои халкии
шаҳри Панчакент, Раиси Комитети Шӯрои Олй расидааст. Дар ин
вазифа кариб 6 мох кор кард. Моҳҳои аввал кор бо Раис ва ноиби
раис хело хуб мерафт. Кариб ки ҳар рӯз Чабборов ба ин ва ё он шахру
ноҳия сафар карда, масъалаҳои чо ба чоку1ши кадрҳои шӯравиро
халлу фасл мекард. Баъди ду-дуним мохи кор муносибатхо бо Раиси
чумхур тағйир ёфтанд. Рӯзҳо мегузаштанд, аммо мушовири давлатй
аз кори худ халоват намебурд. На хама вакт сӯҳбатҳо бо Раиси
чумхур мепухтанд. Зиддиятхо пайдо мешуданд. Роҳи ҳалли онҳоро
чустан, ёфтан, халлу фасл кардан хело мушкил буд. На хама вақт дар
сӯҳбатхои раис ва ноиби раис бо коркунони шӯроҳо, хочагии дехот
иштирок менамуд. Зиддият байни раису мушовир пайдо шуд. Исботи
он ин буд: як рӯз Чабборов Абдусаттор ба наздам омад ва гуфт, ки бо
раис маслиҳате кардаанд, бояд ба истирохати мехнатй барояд,
баъд аз тамом шудани истирохат ба кори дигар мегузарад. Ман
батакрор пурсидам, ки ин кор маслиҳат шудааст ё не? Гуфт, ки хал
шудагй. Баъди ба истирохат баромадани ӯ ба Р.Набиев, ки дар шахр
набуданд, хабар додам. Раиси мӯхтарам гуфтанд, ки бо он кас ягон
маслихате нашудааст. Роста ran дар хичолат мондам. Надонистам
чй кунам.

Рузе бо кадом масъалае ба назди чонишини якуми раиси Девони
ВазиронЧамшед Хилолович Каримов даромадам. Сӯҳбатро ба итмом
расонида будем, ки касе занг зад ва чизеро дар бораи Абдусаттор
Чабборов пурсид. Баъди гуфтугӯЧамшед Хилолович ба май рӯоварда
дар кучо будани Чабборовро пурсон шуданд ва ман ҳамаи кори
58

Карим А бдулов

шударо накл кардам. Эшон гуфганд, ки дар ҳакиқат масъалаи
истироҳати мехнатй, ба кори дигар гузаштани Абдусаттор
Чабборов бо Раиси чумҳур маслиҳат туда буд ва раис розй хастанд.
Хамин тарик бо кадом сабабҳо кори Чабборов хал нашуд. Вай то
сессиями 16-уми Шӯрои Олй дар варакаи корношоямй буд. Дар
сессия бошад Вазири таъминоти ичтимоии Точикистон тасдик шуд.

Ягона шахсе, ки аз дафтари Раиси чумхур ба хайати Девони
Вазирон гузашт, Рамазон Зарифович Мирзоев буд. Ӯ мушовири
калони раис буд. Соҳаи кишоварзиро ба ӯхда дошт. Аз рӯзҳои авва.ли
оғози интихобот тарафдори Р.Набиев буд ва бо тамоми хастй ба мо
баҳри ғалаба ёрй расоид. Худ мутахассиси сохаи кишоварзй. Дар
корҳои гуногуни хочагию шӯравй, комсомолию хизбй кор кардааст,
депутати халкии СССР буд. Гурӯхи депутатии Точикистоиро сарвар
буд. Солҳои тӯлонй котиби аввали хизби коммуниста нохияи
Данғара буд. Ба Раиси чумҳур ёрии бегаразона мерасонд.

Ана, аз ин чо аксарияти вохӯриҳои Раис ва ноиби Раиси чумхур
бе иштироки коркунони масъул гузаронида мешуд.

Котиби давлатии Штатҳои Муттаҳидаи Америка ба
Точикистон ташрифи расмй овард. Бо таклифи банда
стенографисткаро даъват кардем ва сӯҳбатҳо пурра ба коғаз дода
шуданд ва аз рӯи он мутахассисон, коркунони дахлдори вазорату
идорахо кор мекарданд.

Баъди вохӯрй бо котиби давлатии Америка ба назди Раиси
чумхур ва таклиф гузоштам. Бояд мо дар аппарат экспертхои
соҳаҳои гуногунро дошта бошем. Хар як хуччат пеш аз мухокимаю
тасдик кардан аз тарафи эспертҳо пурра таҳлил ёбанд. Ғайр аз ин
проблемахои перспективй, халталаб ҳатман бо маслихати эксперхо
дида беромада шавад. Дар вакти сафархои Раиси чумхур ба
мамлакатхои хоричй, пешакй ба мутахассисони сохахои гуногун
экспертхои раис сухани худро бигӯянд ва Раиси чумҳурро аз он огох
кунанд.

Бояд рӯзи корни Раиси чумхур, ноиби он аз субх то шом муайян
карда шавад. Ба маълумоти коркуно!ш аппарат расонда шавад, то
он ки хар як коркуни аппарат донад, ки ин хафта раис ва ноиби он бо
кадом масъалаҳо машғул мешаванд, киро кабул мекунанд, аз рӯи
кадом масъалаҳо сӯҳбат мекунанд ва барои осон кардан, дуруст хал
намудани масъалахо, вазифаҳои муайяншкда ба онхо хуччатхои
дахлдорро тайёр кунанд, корхои мешудагиро бифахмонанд,
карорхои кабулшударо таҳти назорати худ гиранд. Аз рӯи ин хар як
коркун метавонад дар накшаҳои худ тағйиротҳо дарорад ва аз паси
халли он шавад.

Намояндагони Раиси чумхур аз рӯи сохахои худ бояд дар хамаи
чорабиниҳои улгумичумҳурй, вохӯриҳо иштирок кунанд. Дар хайати
гурӯххои давлатй, ки барои халли ин ва ё он масъала ба мамлакатҳо
хоричй сафар мекунанд, дохил карда шаванд. Хамаи ин бо максади
Росси бессбуд

59

донистани ҳодисаҳо, масъалаҳо, проблемаҳо.ҳалли онхо бахри ичро
кардани барномаи пешазинтихоботй ва ҳуччатҳои кабулшуда
равона карда шавад.

Накшаи семоха ё якмохаи Раиси чумхур бояд таври мушаххас
муайян карда шавад, ба кучо, кай, бо кадом мақсад сафар мекунад.
Кй омодаи тайёрии он аст — кадом аппарат мутасаддй мебошад. Ин
ба хотири он, ки экспертҳо, вазоратҳо, мутахассисони соҳаҳои
гуногун барои тайёр кардани ҳуччатхо, материалхои аналитикй
омода шаванд, то он ки сафар босамар гузарад. Бояд муайян карда
шавад, ки раисро кй ҳамроҳй мекунад. Программа аз чй иборат аст?
Бо кихо вохӯрй барпо мегардад, мӯхлати вохӯрй, давомнокии он, кй
иштирок мекунад, кадом хуччатхо кабул мешаванд, кй имзо
мекунад, тарзи инъикоси он дар матбуот, садою симо ва хоказо.

Дар охири сӯҳбат Раиси чумхур ба банда рӯ оварда гуфтанд:
«хело хуб, биёед мас.лиҳат мекунем. Як маслиҳат кунед, так.лифҳои
худро пешниҳод кунед».

Баъди ин сӯхбат мо як коркуни масъули аппарат Додо
Мухторович Косимовро ба Тошкент ва Маскав фириетодем.
Тачрибаи кори дафтари Раиси чумхур Россия ва Ӯзбекистонро
омӯхт. Аз рӯи масъалаҳои гуфташуда, ба таври дакик таклифҳои
хешро ба мӯхтарам Раҳмон Набиев пешниҳод кардем. «Монед, ман
дида мебароям. Боз як бори дигар дида бароед, маслиҳат кунед»
гуфтанд раис. Бо хамин на маслиҳат шуду на кори дигар.

Аксарияти вохӯрихои Раиси чумхур бе тайёрй мегузаштанд.
Ягон ҳуччати расмй баъд аз вохӯрй боқй намемонд. Ягон коркуни
аппарат аз вохӯриҳо хабар надошт. Хеч кас памедонист, ки
вохӯриҳои эшонро кй тайёр мекунад, одамонро кй даъват мекунад.
Хуччати асосй (агар онро хуччат хисоб кунем) он ахборе, ки дар
матбуот ва ба воситаи садою симо шгьикос мешавад, буду халос.

Ачоиби кор дар он буд, ки бо аппаратҳи Раис хеч кас кор
намекрд. Худи эшон вакт надоштаид. Бо супориши Раиси чумхур
ноибашон як маротиба бо коркунони аппарат вохӯрданду вассалом.
Хам мушовири давлатию хам сармушовир ва дигар коркунони
масъул, ки хамагй 16-17 кас буданд, хар кас ба кори худ овора буд.Бо
таклифи аксарияташон ноиби раис ба ман хамчун мудири котибот
фармуданд, ки ҳар хафта як маротиба рузи Душанбе бо аппарат
чамъомад гузаронида шавад.

Ду-се маротиба чунин чамъомад гузаронида шуд ва хело ба
коркунон маъкул шуд.Хар як кас кори кардагии худро баён мекард,
дар оянда бо кадом масъалаҳо машгул мешавад ва хоказо. Одаме
пайдо шуд, ки ба Раиси чумхур чунин чамъомадхо бефоида маънидод
кардааст ва супориш шуд, ки чамъ шудан дигар шарт нест.

Бо сардории мушовири давлатй Мирзоев РД ва сармушовир
Саидов М. чунин таклиф пешниҳод шугд: Структураи нави дафтари
Раиси чумхур аз рӯи тачрибаи бародарони узбек, киргиз, Россия,
60

Карим А бдулов

Казокистон тартиб дода шавад. Комитетҳои Шӯрои Олй онро дида
баромаданд. Институти идоракунии назди Девони Вазирон маъкул
кард. Ноиби раис розй шуданд. Дар охир ба мӯҳтарам Президент
пешниход кардем. Эшон фармуданд, ки монед, дида мебароем, биёед
як бори дигар маслихат кунем, худатон боз як бори дигар бо
рафикон маслихат кунед. Бо ҳамин ин икдом ҳам ҳалли худро наёфт.

Дар мактубҳояшон, баркияҳояшон садҳо нафар шахрвандон
хохиши дидани Раиси чумҳур буданд. Соли 1992 барои Точикистон ба
гумонам соле буд, ки дар давраи тамоми мавчудияти давлату
давлатдории точикон аз хама соли бадбахттарин буд. Агар мардуми
мо дар таърихи тӯлонй аз ин ва ё он давлатхо шикает хӯрда бошад,
фарзандони азизи худ, падару модарони хешро талаф дода бошад,
пас соли 1992 соле буд, ки худкушй шуд. Додар бародарро ва падар
писарро кушт.Миллат дар арафаи нобудшавй монд.Чингизи хунхор,
Темури чаллод он кадар барои миллати мо чафо наоварда буд, чи
хеле ки худи точик точикро кариб ба нестй расонд.

Шаҳру ноҳияҳои бо араки чабини мардум обод шуда, деҳаҳои
бодасти коргару дехкон, пиру чавон пайдо шуда, корхонахои
мислашро дар тамоми таърихи давлатдорй надида, заминхои бо
кувваи халкхои гуногунмиллат аз худшуда, техникаи пуриктидор,
чорвои шахсию чамъиятй нобуд ва ба хоки сиёх яксон шуданд.

Халки каҳрамони мо,ҳамаи ин бт дбахтиҳоро паси cap мекунад.
Он рӯз дур нест, ки шаҳрҳои нав, деҳаҳои нав комат рост мекунанд.
Корхонаю муассисахои нав бунёд мешаванд, наели нав пайдо
мешавад. Фарханг, илму адаб, таърих боз инкишоф меёбанд. Умед
ҳаст ва боварй дорам муаррихони мо, философхои мо
иқтисоддонҳои мо, шоирону нависандагони мо, санъаткорони
мумтози мо, раеомону архитекторони мо сахми хешро бахри оянда
хоҳанд гузошт. Умедворам хунхорони миллат, душманони сохти нав
муайян мешаванд. Онҳо кй будапп? Бахри чй худкушй карданд? Чй
мехостанд? Ба чй хулоса омаданд: Ха,лай ин равшан хоҳад шуд.

Ман гумон мекунам, ки сабабхои асосии худкушй, точиккушй,
дастрас шудан ба мансаб буд. Гурӯхи мансабталошоне буданд, ки
солхои тӯлонй мехостанд ба воситаи иғво, тӯхмат,
хамдигарфиребдиҳй, мардумро ба хам шӯр андозанд, фарзандони
худ, хешу табори худро дар ҳамин рӯҳия тарбия карданд. Таъсири
худро ба мардуми фиребхӯрда расонданд. Афсӯс, ки аз дасти
дасисабозон халки чафокаш, барахна, кашшок, бекас, бенаво халок
шуданд.

Муборизахо, гирдиҳамоихо, таъсис ёфтани созмонхо,
харакатхо, ҳизбҳо дар таҳти шиори барои якпорчагии Точикистон,
пойдоркунии мустакилияти иктисодй, истиклолияти сиёсй,
ташкил намудани давлати демократии дунявй, баровардани
чумҳурй аз бӯхрони иқтисодию сиёсй вафархангй, таьмин намудани
озодии сухан, матбуот, баробархукукй, муетахкамкунии робитаҳои
Pojcu бе%буд

61

дӯстй бо ҳамаи давлатҳо, қатъи назар аз сохт, дину мазхаб ва даххо
дигар масъалаҳо мубориза бурданд. Аммо дар асл ҳамаи муборизаҳо
аз рӯи маҳалчигй, ҳасудхӯрй, кинаю адоват нисбат ба ҳамдигар,
таксимкунии чумҳурии кӯчак ба шимолу чануб, шарқу ғарб пайдо
шуданд.

Бадбахтиҳои ба сари мардум омада он кори якрӯза, якмоха,
яксола набуда, ин кори даҳ, сй солаҳо мебошад. Омилҳое буданд, ки
ин таркишро тезонданд, халкро мукобили якдигар гузоштанд,
бахри максади худ рӯирост ба чанг омода шуданд. Майнаи одамонро
бо ваъдаҳои хушку холй ггур карданд, окибати хамаи инро андеша
иакарданд.

Яке азсабаби асосииҳамаи ин нокомихо, харобихоро ман пеш аз
хама, чи хеле ки дар боло кайд кардам, дар фаьолияти кори солҳои
бозсозии (1985-1990) ҳизби коммуниста мебинам.

Дар роҳбарияти ҳизб одамхои тасодуфй, фиребгар, порахӯр,
дузд, ғаразнок, миллатчй, маҳалчй омаданд. Баҳри максадҳои
сияхи худ кадрҳои як нохия, вилоят, шахрро мукобили дигар
монданд. Ба чои даъват ба дӯстй, рафокат, хамдигарфаҳмй,
одамшиносй, баромадан аз бӯҳрони иктисодй, баланд бардоштани
бехбудии халк маҳалчигй, миллатчигиро пеша карданд. Халқи як
диёрро ба мукобили дигараш мехезонданд. Дарачаи олии чунин
роҳбарй дар давраи кори котиби дуюми КМ хизби Коммуниста
Тчикистон Лучинский П.К. ва «десантникҳо»-и ӯ буд.

Хамон сол Лучинский ва хамеафони ӯ ба мукобили ҳизбхои
навбунёд, созмонхои халкй, баромадхои матбуот чанг эълон кард.
Даххо, садхо равшанфикрони точикро мукобили ҳамдигар гузошт,
бо супориши ӯ даҳҳо дигар дастёронаш комитета бехатарй,
органҳои маъмурй аз болои одамон делохоичиноятй оғоз мекарданд,
мардумро метарсонданд, телефонхои онҳоро гӯш мекарданд. Ин
корҳои ғайриконунй мукобили конституция майнаи
равшанфикронро ба роҳҳои дигар мебурд. Рӯз аз рӯз мардум аз ҳизби
коммунист рӯй мегардонданд.Нисбати кадрхои покв1гщон нобоварй
изҳор мекарданд. Хизбу созмонхои пайдо шуда бо хам муттаҳид
мешуданд, программаи якчоя бахри бадном кардани партияи
коммунистй, ошкор кардани хатой он кӯшишҳои зиёде харч
мекарданд.

Дуюмин сабаби бадбахтихоро ман дар кори органҳои ҳукумат
ва хокимият мебинам. Бетара(|)й, худҳимоякунй, кабул кардани
карору конунҳои хом, набудани якдилй. якдигарфахмй, ба кавли
худ вафо накардан, бахри хомӯшкунй, пасткунии шиддат, росту
од-рӯғ, босабабу бесабаб, боасосу беасос принципнокиро аз даст
додан, сиёсатдории давлатиро сует кардан, бо рафтору кирдорй худ
аксарияти роҳбарони макомоти боло хомӯширо пеша карданд,
интизоми давлатиро, талаботро нисбат ба органхои макомоти поён
сует карданд. Дар вакташ на хама вакт сиёхро сиех гу(}>танд,
62

Карим А бдулов

сафедро сафед. Рохбарият ба гурӯххо, маҳалҳо чудо шуданд. Ба дои
баҳсу мунозира, ҳалли масъалаҳои ҳалталаб, кабул кардани карору
қонунҳои конкретй ва ҷустучӯ кардани механизми ҳали онхо,
аксари роҳбарон дар хонаҳо, маҳалҳо дар ҳалкаи «дӯстони» худ
бадбинй, кина, адоватро мекофтанд, рӯз аз рӯз касалии бадро
сироят мекарданд. «Табибони» мо даьвои халли сихатии онро
намечустанд, доруи даркорй пайдо намекарданд ва худ ба касалй
шрифтов мешуданд.

Талаботро ба органхои маъмурй сует карданд. Нисбати
кадрхои Вазорати корхои дохилй, Комитети давлатии бехатарй,
Додситони Точикистон беахамиятй зохир ыешуд. Кадрҳо аз рӯи
махал интихоб мешуданд. Рӯз аз рӯз беахамиятии коркунони орган
меафзуд. Қисми зиёди онхо масъулиятро хис намекарданд.
Супоришҳои давлатиро софдилона ичро намекарданд. Сири
давлатро нигох намедоштанд. Ягонтои онхо ба чавобгарй кашида
намешуд. Ба гурӯҳҳои ба хам мухолиф чудо шуданд. Дар натича ин
органхо хамчун сутуни давлат заиф шуданд, балки хатари
бархамхӯрии хокимияти.лонунй меафзуд. Душманони миллат аз ин
истифода мебурданд. Корхои ғайриқонунии хешро пурзӯр
мекарданд. Кувваи бузурги халкро ба назар намегирифтанд. Худро
ғолиб эълон мекарданд.

Сеюмин сабаби бадбахтиҳоро ман дар фаъолияти Шӯрои Олй ва
раёсати он мебинам. Шӯрои Олй аз рӯи мушоҳидаҳои хеш ба се гурӯх
ва гурӯҳчаҳои зиёде таксим шуда буданд. Дар корпуси депутатй
ягонагй ва рафокат набуд. Фикри пршщипиалй дар аксарияти онхо
иштирок намекард. Масъалахо хам, яктарафа халлу фасл
мешуданд. Устуворй набуд. Бахри гузаронидани фикри худ дар
конституция, қонунҳои чумхурй иловаҳо дохил карда мешуд, ки
бисёртар бар хилофи чамъият, хокимияти конунй буданд.

Дар натича карорхои кабу.лшуда кор намекарданд, механизми
дар хаёт татбиккунии онхо пешакй муайян карда нашуда буд.
Бисёрии депутатхо дар округхои худ кор намебурданд, ҳақикати
ҳо.лро ба интихобкунандагони худ намегуфтанд. Аксар вахт аз
масъалахои халталаб худро ба канор мегирифтанд. Пеш аз хама
ғами худро мехӯрданд.

Чорумин сабаби хамаи бадбахтиҳо ин бетарафй, хомӯшии
олимон, шоирон, нависандагон, интеллигенцияи эчодии мо буд. Дар
вақтҳои охир дар матбуот, ба воситаи садою симо дар чамъомадхо
кариб ки материалҳои чолиби диккат, баромадхои ибратбахш дида
намешуд. Ягон шоир ё нависандаи мо оиди ходисахои мудхиш чизе
намегуфт. Миллат дар хатар буд. Шахсони сияхкор мардумро
рӯирост ба чанг даъват мекарданд. Ба унвони ҳукумату хокимияти
конунй бӯхтонҳо, сӯикаед, тӯҳматҳо мекарданд.

Ammo ин ҳодисаҳо аз тарафи о.лимони мо, зиёиёни мо тахлил
намешуданд, роҳҳои баромадан аз ин бӯҳрон муайян карда намешуд.
Ро%и бе%буд

63

Бо мардум вонамехӯрданд. Баръакс як кисми ками коркунони эчодй
ва олимон ба гирдоби хун оғӯшта туда буданд, афсӯс ки
коллективҳои онҳо пеши роҳи чунин хамкасбони худро сари вакт
нагирифтанд. Исбот накарданд, ки онҳо роҳи хаторо пеша
кардаанд, ин роҳ ба окибатхои нохуш, бадбахтй бурда мерасонад,
миллат ба кисмхо чудо мешавад, хатари аз харитаи чаҳон гум
шудани Точикистон пеш меояд.

Панчум, ман фикр мекунам, ки аз хатоҳои хокимият, партияи
хукмрон, ки худро дар окибат ба нестй овард, бефаъолиятии
интеллигенцияи эчодкори мо, хомӯшии аксарияти мардум,
истифода бурда, хизби демократии Точикистон, созмони мардумии
«Растохез» рӯз аз рӯз аз меъёри конунҳои умумибашарй баромаданд.
Рохи бадро пеша карданд. Чавоноиро, кисми на он кадар зиёди
мардумро бо суханҳои тӯхматангез нисбати ин ва ё он шахе,
коллектив бархезонданд. Хакикати холро на хама в акт объективона
инъикос мекарданд. Дар вактҳои охир ба ин хизбу созмон хизби
нахзати ислом ва созмони «Лаъли Бадахшон» ҳамроҳ шуданд. Акнун
бо тамоми кувва баҳри ҳал.лу фасли максадхои худ намояндагони
дини исломро хамачониба истифода мебурданд. Дар вакти намоз,
тӯиҳо,чаноза,чамъомадхои гуногун пешвоёни дини ислом, фаъолони
хизби нахзати ислом, азпасионҳо демократхо, «растохезҳо», «Лаъли
Бадахшон» халкро ба шӯриш даъват мекарданд. Онҳоро бо варакаҳо,
ба воситаи рӯзномаҳои «Адолат», «Чароғи рӯз», «Чавонони
Точикистон», «Сухан» ва чанде дигар даъват мекарданд, ки бихезанд,
мубориза баранд. Мардумро ба гирдихамой даъват мекарданд.
Хатой ночизеро чун хатар ба демократия, ба озодй, истиклолият
мехисобиданд.

Рохи муборина на хама вакт мардона буд. Бояд худ ба худ саволе
бидиҳем. Сабаб чй буд, ки ба хун оғушта шудем? Охир Точикистон
мустакил шуд. Давлати сохибистиклол эълон шуд. Дар чумхурй
хукумати конунй ва хокимияти конституционй амал мекард. Аз ягон
тараф, на аз ғарбу шарк, на аз шимолучануб таҳдиди бархам додани
Точикистон набуд. Озодии вичдон, сухан, мехнат хукмфармо буд.
Амали бозоргонй дар ҳамаи гӯшаю канори чумхурй макоми худро
муайян мекард. Паси хам корхонахои хурд, сохибкорон пайдо
мешуданд, моликияти коллективию хусусй комат рост мекарданд.
Солхои тоталитарй рӯз аз рӯз паси cap мешуданд. Муносибати
иктисодию сиёсй ва фарҳангй бо мамлакатҳои чаҳон махсусан бо
Эрону Афгонистон, Покистону Чин, Ироқу Туркия мустаҳкам
мешуданд.

Дар тамоми гӯшаю канори чумхурй ибодатхонаҳои нав бунёд
мешуданд. Мактаби олии динй дар шахри Душанбе кори худро оғоз
кард. Хар сол мардуми касбу кори гуногун барои хач кардан ба
Маккаи мукаррама сафар мекарданд. Дар мағозаҳо китобҳои
сершумори динй пешкаши мардум шуд. Дар хонаи хар як фарди
64

Карим А бдулов

тоник китоби мукаддаси ислом «Куръони шариф» пайдо гашт. Садхо
навонони мо баҳри омӯхтани илми ислом дар донишкадахои Мисру
Ирок, Эрону Арабистони саудй тахсил оғоз карданд.

Хукумати конунй ва хокимияти конституционй баҳри халли
ҳамаи проблемаҳои иқтисодию сиёсй ва фарҳангй химояи хар як
шаҳрванд, ҳуқуки озодии акидаи ӯ чорахо меандешанд.

Пас кӯшиши хезондани чанг аз барои чй буд? (Дар ин бора дар
боби дигар харф хохем зад).

Гарчанде аз масъала каме дур шудем, аммо хамаи гуфтахои
боло пеш аз хама «махсули» кори тӯлонии роҳбарии ҳукумату
ҳокимият мебошад.

Баҳри пеши бадбахтиҳоро гирифтан шаҳрвандон аз Раиси
чумҳур, дафтари ӯ, хукумати конунии он, хокимияти конституционй
умеду орзуҳои калон доштанд.

Бояд кайд кунам, ки сад рӯзи кории Раиси чумҳур нисбатан хуб
буд ва банда дар ин бора бо хабарнигори «Ховар» сӯҳбате доштам,
матии он онро бори дигар ба хонандагони серталаб пешкаш мекунам.

«Ба шӯъбаи мактубхо ва робита бо ахолии дастгохи идораи
Раиси чумҳур рӯзе даххо мактуб ворид мешаванд. То чое, ки дарак
ёфтем, аксари мактубхо ба унвони Раиси чумхур ирсол шудаанд.
Мохи январи соли чорй ин шӯъба дусаду чор нома гирифтааст, ки
кисми зиёди онҳо низ ба номи Раиси чумҳур иншо гардидаанд. Ғайр
аз номаҳое, ки тавассути шӯъбаҳои алока фиристодаанд, одамон
бевосита ба ин чо меоянд ва арзу шикоят меоранд. Эшонро
кормандону мутахассисони шӯьбаи зикршудаю шӯьбаи умумй,
Ноиби Раиси чумхур ва худи Раиси чумхур кабул мекунанду ба
арзашон гӯш карда ба халлу фасли онхо мусоидат менамоянд.

Номахо, арзу шикоятҳо, дархосту таманнохои мардум кадом
мавзӯьҳоро дар бар мегиранд? Сокинони чумхурй бештар оиди
кадом масъалаҳо мурочиат мекунанд ва дар халли чи гуна мушкилот
кӯмак мепурсанд? Ташвишу изтироби хамдиёронамонро чй боис аст?
Ба ин суолҳо ва пурсишҳои дигар мудири котиботи Раиси чумҳури
Точикистон Карим Абдулов посух мегӯяд.

— Мӯҳтарам Карим Абдулович, дар оғози сӯҳбат, хохиш
мекунам, табиати номаҳои мардумро аз рӯи имкон шарҳ бидиҳед.

— Ба чашм. Каблан, бояд арз кунам, ки тамоми номахои ба
у1шони Раиси чумхур ирсолшударо шартан ба чор гурӯҳ метавон
таксим кард. Ба гурӯҳи аввал такрибан сй-чил фоизи мактубхое
дохил мешаванд, ки баъди Раиси чумхур интихоб шудани Раҳмон
Набиев дастраси мо гардидаанду номахои табрикй ба шумор
мераванд. Номаҳое, ки аз Раиси чумхурй дар таърихи Точикистон
бори нахуст ба таври демократй интихобшуда чонибдорй мекунанд.
Кариб дар хамаи онҳо, ки аслан деҳконон, коргарон, омӯзгорон,
эчодкорон ирсол намудаанд, дар боби вахдат, якчоя амал кардани
Роҳи беҳбуд

65

неруҳои сиёсй, аз бӯҳрони иктисодиву сиёсй вораҳонидани чумҳурй
фикрҳои мушаххас бс.ён шудаанд. Аз хусуси истифодаи окилонаи
захирахои табиии Точикистон, амсоли намаки Хӯҷамӯьмин,
ангишти Назапайлик, т 1Ллои Бадахшону Зарафшон ва ғайра
муаллифон мае шхатҳои муфид медиҳанд. Дар бораи роҳҳои ҳалли
мушкилиҳои соҳаи кишоварзӣ, азхуд намудани заминҳои
бекорхобида, истифода аз заминҳои лалмй ибрози назар менамоянд.
Зумрае аз хозир будани худ бахри обод намудани дастархони мардум
дарак медиҳанд. Масалан, Музаффар Муҳаммадрахимови
шаступанчсола талаб мекунад, ки барояш 100 гектар замин аз
ноҳияи Лгнин бидиҳанд. Ӯ мехоҳад дар ин замин ғалла корида,
ҳосилашр' > ба давлат ва барои халқ фурӯшад.

Зуьграи зикршуда, иьчунин, ронеъ ба қарори ҳукумат дар бораи
чунбиши кооперативй дар чумҳурии Точикистон ақоиди хешро баён
менамоянд.

— Дар боби қарорхои ҳукумат, аз чумла рочеъ ба карори Шӯрои
Олй дар бораи чунбиши кооперативй феълан баҳсҳо авч
гирифтаанд. Дар аксари ноҳияҳо ва шаҳрҳои чумҳурй
соҳибког онро ин қарор ба изтироб андохтааст. Заҳматкашон дар ин
бора чй менависанд?

— Бахри дар амал пиёда намудани ин карор, аз сабаби
нафаҳмидани моҳияти он, ҳақикатан, норизоии заҳматкашон ба
амал омад. Ба баъз<; нируҳои носолим, ки маҳтали як ишора буданду
хастанд, ба қавле, худо дод. Оғ"о ин қарорро дастак карда,
мардумро гӯл заданй шуданд. Хукумат ва Раиси чумхурро хостанд
айбдор кунанд. Дар барномаи пешазинтихоботии Раҳмон Набиев д ар
бораи ҳавясманд кардани ҳамаи шаклҳои соҳибкорй ва мух,аё
кардани шароит барои онхо таъкид шуда буд.

Вокеан, дар ин бора дар матбуот ва дар байни халк гуфтугузори
доманадор ва гуногунакоид ҳукмдор аст. Як гурӯҳ одамон бар он
акидаанд ки кооперативҳо умуман баста шаванд. Дигарон дар он
ақидаанд, ки кооперативҳо аз тарафи ҳукумат дастгирй ёбанду
баҳри напгьунумӯи он замина муҳайё гардад. Кисми сеюм бар он
акидаанд, ки факат кооперативҳои зараррасон ва фиребгар аз байн
бардошта шаванд.

Ба камин мазмунҳо мактубҳои зиёде ба унвони Раиси чумҳур
меоянд ьа ҳамаи онҳо омӯхта мешаванд.

Ба қарибй мувофики дархости кооператорон ва сохибкорон
Раиси чумҳур Рахмон Набиев бо гурӯҳи сохибкорону ичоракорон
сӯхбати тӯлоние дошт. Дар натичаи мубодилаи афкор хулосаҳои
муфиде ба даст омад, ки он ҳам бар манфиати сохибкорон ва хам
халқи захматкаш аст..Инро мо аз изҳороти Президента иттиҳоди
кооператорҳо ва сохибкорони Точикистон низ ба хубй дарк мекунем,
ки ӯ мегӯяд: «Икдоми Раиси чумҳурро дар рохи раҳой аз бӯҳрон
ҳаматарафа чонибдорй мекунем».
66

Карим А бдулов

Ӯиброз намуд, ки кувваҳои муайян чадал доранд, то аз як тараф
мушкилоти иктисодиро ва аз тарафи дигар ноустувории сиёсии
чомеаро ба манфиати хеш истифода баранд. Тамоми ҳаракатҳои
чамъиятй, гурӯххои мухталифро даъват намуд, ки дар айёми раҳоии
чумҳурият аз бӯҳрони сангин аз мухолифатҳо худдорй намоянд.

Аксари захматкашон аз боби ин карор, ки чунбиши
кооперативиро ба низом медарорад, фикрхои гуногун баён
менамоянд. Бастани он кооперативу муассисахои хурдро, ки тибки
оинномаашон фаъо.дият намекунанд ва ба чашмбандию авомфиребй
машғуланд, салох мешуморанд. Мухлмтар аз хама он аст, ки мардум
мохияти ин хуччатро тавре ки бояд, дарк кардаанд...

Ба гурӯхи дуюм, ки даҳ-понздаҳ фоизро ташкил мекунад,
номаҳое дохил мешаванд, ки ба нерухои оппозиционй, хоса Хизби
демократи Точикистон, тааллук доранд. Дурусттараш, дар боби
фаъолияти ин созмон бахс мекунанд. Бисёр муаллифон, масалан
Зикиров Хабибулло, Зайналов Шариф, Халифаев Чумъа ва даҳҳо
дигарон менависанд, ки аз он дар ташвишанд, ки демократхо бо
Раиси чумҳури ба таври умумихалкй интихобгардида хамкорй
кардан намехоханд. Ҷои он ки ба хукумат дар чунин як шароити
нозуку ҳассос кӯмак расонанд, бехуда аз таги нохун чирк мекобанду
сари мардуми бе ин хам овораю бечораро гарант мекунанд. Мардумро
хоболуд гуфта, таъна мезананду гулӯ даронда суруди «Аз хоби гарон
хез!» -ро бамавриду бемаврид зам-зама менамоянд. Пешниҳодҳое
мекунанд, ки аксар ғайриқонунию ҳавоиянд.

— Беҳудаю баҳуда моро таъна назанед, — менависанд мардум, —
мо хоболуд, кар ё кӯр нестем. Мо хама баду некро фарк
мекардагистем. Нағз эҳсос мекунем, ки ғами моро кй бештар
мехӯрад. Дар интихоби рохи дурусту нодуруст ба маслиҳатгару
носехон шукр, ки мӯҳточ нестем...

Гурӯҳе аз Қурғонтеппа менигоранд, ки изҳороти раиси ХДТ
Шодмони Юсуф дар гирдихамоии 10 январ ба вукӯъомада боиси
озурдагию парешонии хотирашон гардидааст. Муковимагу
оштинопазирии демократҳо бо ҳукумати чумҳурй дар солгарди
ҳаводиси баҳманмоҳ, ки бо фармони Раиси чуМҳур 12 феврал, ки рӯзи
ёдбуди шахидон эълон шудааст, наход боз ба хунрезй оварда
расонад? Шодмони Юсуф силоҳро мукобили ҳаммиллату
ҳаммазҳабонаш, бародаронашухоҳаронаш истифода мебарад? Агар
демократхо башардӯсту хайрхоҳи мо, мардум бошанд, чаро сулху
салох пеша намекунанд? Якчоя бо роҳбарони чумхурй пеши рохи
бетартибиҳоро намегиранд, алайҳи чинояткорон мубориза
намебаранд? То кай баъзе сарварони ин ҳизб ғазали кӯҳнаашонро,
ки мазмунаш ин аст: «...дар интихоби Раиси чумхур мафияи хизбию
давлатй, бехабарию нохудогахию хешташюшиносии мардум ғалаба
карданд», ба такрор мехонанд.

Мо бо нуктахои сӯҳбати раиси ин хизб ШЛОсуф бо мухбири
Pojcu безсбуд

67

«Садои мардум» ҳеч розй буда наметавонем, — менависанд мардум.
Дар ин мусохиба низ аз суханони Шодмони Юсуф бӯи кинаву адоват/
бӯи низоъ, бӯи хун ва хунрезй меояд. Наход барои Шодмон Юсуф аз
осоиштагию зиндагии маънидори халкамон дида, зухур кардани
ходисаҳои Руминияю Гурчистон беҳтар бошад? Аз рух додани чунин
ходисаҳо кй нафъ мебинад, ки бурд мекунад ва нихоят кй шод
мешавад? Ин саволҳоро мо ба вичдони Шодмони Юсуф ва
тарафдорони ӯҳавола мекунем, — менависанд захматкашон.

Ғайр аз ин, ҳамин гурӯҳи захматкашон аз чониби Раиси чумхур
таъмин кардани раисони комичроияҳои ноҳияю шахру вилоятҳоро
амали дуруст меҳисобанд. Фикри онхоеро, ки ин икдомро ба режими
тоталитарй нисбат медиҳанд, катъиян рад мекунанд.

— Карим Абдулович, дар ин боб шахсан Шумо чй ахида доред?

— Ба пиндори ман, аз чониби Раиси чумхур т ас дик шудани мири
нохияю шаҳрхо хеч чои бадй надорад. Баръакс, ин амал ба
бесарусомоние, ки феълан дар чумҳурй ҳукм меронд, хотима
медихад. Обрӯю мартаба ва мавқеи раисонро хеле баланд
мебардорад. Ваколатномаеро; ки Шӯрои Олии Точикистон ба Раиси
чумхур додааст, роҳбарони бисёр давлатхои сохибихтиёр, маслан,
Украина («Известия», 30 январи соли 1992) доранд.

Чунин ҳукуқҳо ба Раиси чумхури Руссия низ кайхо дода
шудааст. Мо Борис Николаевич Елсинро аз чумлаи сипаҳсолорони
демократия дар Руссия ва собиқ Иттиҳоди Шӯравй медонем. Аксар
вахт хар як ихдоми ӯ чун ташаббусхои оличаноби демократй аз
тарафи чамъият ва азҳоб пазируфта мешаванд. Демократҳои мо
хам шиорхои худро аз ихдомхои БЕлсин тартиб медоданд. Аммо дар
чумхурии худамон бошад, ихдомхои Елсин дар фаъолияти
хукуматамон аз тарафи онхо танхид мешаванд. Ба ин чй гуфтан
I мумкин?

— Хуб, акнун меоям ба сари гурӯхи сеюми номаҳо...

— Ин гурӯхро панчоҳ фоизи номахо дарбар мегиранд, ки асосан
ба як масъалаи бисёр мухим — масъалаи манзил дахл доранд. Қисми
зиёди ин номахо аз шахри Душанбе расидаанд. Сокинони пойтахт
тахозо мекунанд, ки масъалаи манзил харчй зудтар одилона хал
карда шавад. Рохбарони шахр хонаҳои зиёдатии баъзе одамонро
гирифта, ба мӯҳточон тахсим кунанд. Шахрвандонеро, ки ба
хоричиён хонахояшонро мефурӯшанд ба чавобгарй кашанд. Дар
хахихат, ин даъвои мардум чой дорад ва мо бахри татбихаш
тадбирхои зарурй бояд андешем...

Гурӯхи чорум ва охирини номахо аз хусуси роҳбарону усули
кӯҳнаи рохбарй баҳс мекунанд.

—Дар пушти ҳар як нома ё аризаю шикоят одаме карор дорад ва
он таваччӯҳи хосаро мехохад. Бигӯед, ки тахдири ин номахо баъди
ворид шуданашон ба дастгохи идораи Раиси чумхур чй гуна хал
мегарданд?
68

Карим А бдулов

—Ба хамаи он номаҳои табрикй, ки баъ ди Раиси нумхур интихоб
гардидани Рахмон Набиевич дастрас шудаанд, чавоб гардондем. Ба
муаллифон барои табрикоти самими ва орзухои некашон аз самими
дил ташаккур арз намудем. Арзу ниёзхои онҳо бодиккат омӯхта
мешаванд. Идораҳои дахлдор дархостҳоро меомӯзанд ва аз
натичааш шахсони номанавиштаро хабар медиханд. Ягон нома
бечавоб ва аз мадци назари мо дур намемонад. Ман ҳар рӯз ду
маротиба — субху шом мазмуни номахо, арзу ниёзи захматкашонро
ба диккати Раиси чумҳур ва ноибашон мерасонам. Аризаҳои чидцй
ва навиштахои такрорй тахти назорат карор мегиранд. Тавре ки дар
боло гуфтем, дархостҳои чолиби захматкашонро хамачониба
омӯхта, дар асоси онхо тадбирхо меандешем. Масалан, баъда
тахлили номаҳои мардум як катор масъалахое, ки ба соха»
кишоварзй дахл доштанд, ба самъи иштирокчиёни мачлисв
фаъолонихочагии кишлок расонида шуд. Масоили марбута маврида
баррасии чаласаи Шурой Олии Точикистон низ карор мегирад. Е xyj
дар асоси дархости мардум ба хотири пурзӯр намудани мубориза
зидди усули кӯҳнаи роҳбарй гурӯххое мураттаб сохтанием, ки ба
маҳалҳо рафта, аз болои ин кор назорат мебаранд.

Ана, як номаи дигарро гирем. Онро устоди кафедраи иктисоде
сиёсии Донишгоҳи давлатии Точикистон навиштааст. Вай да[
номаи худ масъалаи аз бӯҳрони иктисодй баровардани чумхурир
гузошта, роҳҳои халли ин масъаларо бо мисолхои мушаххас ниша
ҳам додааст. Пешниҳодҳои ӯ кобили кабул буда, идораи дастгох!
Раиси чумҳур чунин мактубҳоро албатта сармашки кори xyj
мекунад.

Ниҳоят, мо ба хотири халк боз ҳам наздиктару пайваста ғамхо]
будан ва бахри аз як гиребон cap бароварда, бо хамватанои
азизамон роҳи ягона ва дурустро пайдо намудан, талош меварзе*
Максади мо факат ягонагй, вахдат, бехбудии шароити зисти марду)
ва ободонии Точикистони азиз аст...

— Акнун, Карим Абдулович, чанд сухан оид ба тартиби кор
Раиси чумхур в а дастгоҳи ӯ мегуфтед?

— Бояд бигӯям, ки хам Раиси чумхур в а ҳам дастгохи ӯ бе рӯл
истирохат кор мекунанд. Шахсан Раиси чумхур аз соати 7 сахар т
22-23 шаб кор мекунад. Ӯ дар дар ин муддат дар дафтари кор
масъалаҳои таъхирнопазирро дида мебарояд, ба ташкилот
муассисахо меравад, кабули шахрвандонро ба чо меорад. Дар
идораи Раиси чумхур барои хар як шахрванд кушода аст, амм
шахрвандон низ бояд бидонанд, ки оё он масъала хакикатан 6
кабули бевоситаи Раиси чумхур мувофик аст? Чунки баъзехо 6
масъалахои ночизтарин ҳам мехоҳанд ба Раиси чумхур мурочиа
намоянд.Хол он ки дар ин бобат метавонанд, ба ташкилотхои дигар
дахлдор рӯй оваранд ва ин айни максад мебуд.

Раиси чумхур бо дархости созмонхои чамъиятй намояндагош
Ро%и бе%буд

69

онҳоро кабул мекунанд. Кариб бо ҳамаи созмонҳою ҳизбхои сиёсй
чунин вохӯриҳои судманд барпо гардид. Аммо раиси ҳизби
демократй Шодмон Юсуф чанд бор бо ин ё он баҳонаҳо аз вохӯрй бо
Раиси чумхур cap тофт.Чаро ин хел кард ӯ? Ин амалиӯро мо фақат аз
бехурматии эшон нисбати Раиси чумхур ва зиёда аз 58 фоизи
интихобкунандагоне медонем, ки барои сарвари чумхурй овоз
додаанд.

Воз дар бораи дастгохи чумҳурият хаминро гуфтаниам, ки
ҳарчанд фармон оиди 40 фоиз кам кардани кормандони идоравй
баромада бошад хам, дар дастгохи Раиси чумхур хамагй 7-8 кас кор
мекунад ва тамоми бори гарони кор бо мардуми чумхурият,
мушкилихои чумхурият бар дӯши онҳост...»

Як рӯз ба наздам Рустам Мирзоев, Мирсаид Саидов, Холбобо
Шарифов (хама коркунони давтари Раиси чумхур) даромаданд.Ман
як кисми мактубхое, ки аз махаллахои Оби Гарм, ноҳияи Еарм,
шаҳру деҳоти вилояти Кӯлоб, ки дар натичаи ходисаҳои табий
хароб туда буданд, ба унвони Раиси чумхур омода кардам. Ба хулоса
омадем, ки пешниҳодҳои худро баҳри беҳбудии кор ба эшон
пешниҳод кунем. Пас бо имзои банда, Рустам Мирзоев, Холбобо
Шарифов, Абдурахмон Расул й, Рашид Олимов, Давлаталй Давлатов
ва чанди дигар таклифи зеринро дастраси Раис кардем:

Мӯҳтарам Рахмон Набиевич!

Вазъияти сиёсию икшсодии имрӯзаи Точикистонро аз назари
худ тахлилу тахкик намуда, ба чунин хулоса омадем, ки
андешаҳоямонро оиди аз бӯҳрони ногувор рахо до дани чумхурият ба
Шумо изҳор намоем. Ва дар ин бобат зарур мешуморем, ки дар ин
вазъият фаъолияти Шумо бояд аз нуктаи назари зер сурат бигирад:

1. Шахсан ба вилоятхои чумхурият сафар кардани Шумо ва бо
мехнаткашон мулокотҳо оростанатон ба фикри мо дорой ахамияти
калон буда метавонад. Чунки ҳамин чизро меҳнаткашони вилояту
шахру нохияхо талаб доранд.

2. Хуб мешуд, ки Шумо дар вақтҳои наздиктарин бо роҳбарони
давлатҳои муштаракулманофеъ (СНГ) вохӯрда бо кӯмаку
тавсияҳои онҳо программам аз вазъияти шадид баровардани
чумхуриятро кабул менамудед.

3. Роҳбарони хамаи мамлакатҳои аъзои ИДМ ба хорича сафар
карда, барои чумхурихои худ вазъияти мусоиди хамкорй ба амал
меоранд. Имрӯз моро низ хамин чиз зарур аст.

Ба акидаи мо моҳҳои июну июли дар пеш истода, бояд давраи
сафархои ба амалнаомадаи Шумо бошанд ва он сафархо бояд васеъ
дар чумхурият инъикос шаванд.

4. Дар байни мардум ran-ran ҳаст, ки гӯё Шумо аппарати худро
ихтисор мекарда бошед. Ба акидаи мо ин амали мутлако нодуруст
70

Карим А бОулов

аст. Факат аппарати аз ҳисоби зиёиёни пешкадам пурра
гардондашудаи Шумо метавонад обрӯю эътибори Шуморо афзояд ва
боварии мардумро нисбати Раиси чумҳур зиёд гардонад. Онхое, ки
Шуморо ба ихтисори аппарат далолат медиҳанд, хиёнаткоранд ва
ба чунин иғво розй шудан нашояд.

Баръакс кӯшиш кардан лозим, ки ба 60 фоиз
интихобкунандагонатон 40 фоизи дигар низ хамфикр шаванд ва
сиёсати Раиси чумхурро дастгирй намоянд. Нияти Шумо хам хамин
буд, ки дили 40 фоизи дигарро низ бояд ба даст оред.

5. Чунон ки дар дигар чумхуриятхо хает структураи
президентиро такмил дода, барои дар вилоятҳо ва шаҳру ноҳияхои
тобеи чумхурият наин намудани намояндагони ваколатдори Раиси
чумхурро тезондан низ бар салоҳи кор аст.

Мо имрӯз бо ҳамин аидешахо ба Шумо, мӯҳтарам Рахмон
Набиевич, мурочиат карда, умед дорем, ки моро дуруст мефахмед ва
шояд ин боиси афзудани эътибори Шумо дар cap то сари чумхурият
гардад.

27 майи соли 1992.

Лек аз ин амали мо Р. Набиев ранчиданд ва гуфтанд, ки дар як
идора кор мекунему оё лозим аст, ки бо хамдигар ба воситаи хату
хатбозй гуфтугӯ кунем. Мяч дар чавоб гуфтам, ки барои таърих
мемонад. Моро, яъне коркунони дафтари Раиси чумхурро одамони
зиёде дар зери танқид мегиранд, эродҳои зиёде доштанд, таклифхои
мушаххас низ буданд.

Баъди пешниҳоди боиерори мо Раиси чумҳур ба вилояти Кӯлоб,
Курғонтеппа, Ленинобод, ноҳияҳои тобеи чумхурй сафари
кӯтохмуддат карданд. Аммо сафархо самаранок нашуд. Масалан,
дар вилояти Ленинобод, вахте ки дар маркази вилоят чамъомад
барпо шуд, мӯҳтарам Самадов — директори фабрикаи
пойафзолдӯзй ва чанде дигарон бо катъият талаб карданд, ки кори
Раис, атрофиёни он, Шӯрои Олй, Девони Базирон самараноктар
шавад. Аз фаъо.чияти кори Раис ва ҳамсафонаш иштирокчиёни
чамъомад изхори норозигй баён карданд. Катъияи талаб карданд,
ки дар амалиёти кори хеш навигарихо дохил карда шавад. Хамаи
макомотхои хукуматухокимият куллан корро дигар кунанд, бахри
бехбудии ха лк талаботро дучанду сечанд кунанд. Ба хамаи митингу
митингбозиҳо хотима дода шавад.

Аз Раиси чумҳур хохиш карда мешуд, ки ба шахру ноҳияхои
чумҳурй тез-тез сафар кунанд, аз наздик бо хар яки онхо шинос
шаванд, дарду дили шахрвандонро дуруст дарк кунанд. Бо
мамлакатхои хорича робитахои иктисодию сиёсиро ба рох монанд.
Сафархои хоричии эшонро ба накша бигиранд. Дар вакташ таклифу
мулоҳизаҳои пешниҳодшударо таҳлил карда, карорхои дахлдор
кабул карда шавад.
Ро%и бе%буд

71

Роста ran дастгоҳи раис дар моҳҳои аввали кор бо як шавқу
завки калончунин корхоро ба чо меоварданд. Баъди интихоби Раиси
чумҳур аввалин маротаба 12 январи соли 1992 дар назди бинои
театри ба номи Садриддин Линии Душанбе бо даъвати ҳизби
демократа Точикистон гирдихамой баргузор гашт. Иштирокчиёни
чамъомад ба чунин хулоса омаданд.

Аз рӯзи интихоботи Раиси чумҳур то хол беш аз якуним мох
гузашт.Вале шиддата бӯхрони амики иктисодй, сиёсй ва фархангие,
ки Точикистонро фаро гирифта буд, паст нашуда боло рафт. Ва
сабаби асосии он аз рӯзи аввал сиёсати нодурусти зиддимардумй ва
ғайридемократиро пеш гирифтани Раиси чумҳур ва Шурой Олии
Точикистон мебошад.

Эълони нархи озод бе инспекция, бе баланд бардоштани моҳона
ва маблағи миёнаи зист, ки феълан дар Точикистон гӯё 340 сӯмпо
ташкил медиҳад, ба ғайридавлатй гардондани корхонаҳои
саноативу муассисахои савдо, бе додани замин ба дехконон, бе
гузаронидани ислохоти куллии иктисодй, мардуми кашшоки моро
кашшоктар кард. j

Парлумони чумҳурй бо кабули конунхои махдудкунандаи
ҳаракати кооперативй ва паймонкориву соҳибкорй, мораторияи
моликияти колхозу совхозҳо, таъини раисони комичроияхо аз
тарафи Раиси чумҳур ва ғайра бори дигар маълум намуд, ки он ба хеч
вачх ба кабули конуга вокей ва ба дарди мардум хӯранда ва аз
раҳоибахши бӯҳрон кодир нест. Аз парлумоне, ки бар асоси якҳизбй
ва дар замони чорй будани вазъияти фавкулодда ташкил ёфтааст,
чизи дигареро интизор будан хатост.

Имрӯзхо дар Точикистон ба тамоми маънй диктатура, куввахое,
ки мехоханд режими тоталитариро аз нав зинда гардонанд, зухур
карда истодаанд. Маҳдуд кардани фаъолияти сиёсии гурӯҳҳои
сиёсй ва шахрвандбн, хакку хукуки онхо, таъкиби нерухои
демократй дар Қумсангир, Қурғонтеппа, Ванч, Файзобод, Фархор,
Зафаробод, Ғончй, Хоруғ ва ғайра, ба тасарруфи Раиси чумҳур
даровардани Комитети радио ва телевизион рӯирост ва
ахдшиканона вайрон намудани шартномаи 6 октябр,
конуншиканиҳо дар рӯзи 23 сентябр ва дар маъракаи интихоби
Раиси чумҳур аз рӯи садокати шахсй ва манфиатҳои гурӯҳй таъин
кардани рохбарон ин кори ошкори нерухои оппозиционй ва ғайоаю
хоказо гувохи равшан мебошад.

Дар гирдихамой иштирокчиён аз Раиси чумҳур талабҳои
гуногун карданд. Аксарияти онҳо ғайриконунй буданд. Қисми
дигарашон ғаразнок. Бо ҳамин pox мехостанд вазъияти чумҳуриро
боз хам муташанничтар кунанд, дар байни шаҳрвандон нофахмиҳои
навбатй пайдо кунанд. Қисми таклифҳо ва пешниҳодҳои
гирдиҳамоичиён чолиби диккат ва мавриди мухокима буданд.

Пешниходи иштирокчиёни гирдиҳамоии моҳи феврал асосан аз
72

Карим А бдулов

чунин масъалаҳо иборат буданд:

1. Парлумони чумҳурй, ки бо кабули конуни махдудкунандаи
харакаги кооперативй ва паймонкориву сохибкорй, мораторияи
моликияти колхозу совхозхо, таъини раисони комичроияҳо аз
чониби Раиси чумхур ва ғайра маълум намуд, ки ба кабули конунхои
вокей ва ба манфиати мардум буда ва рахоибахш аз бӯхрон кодир
нест ва хам дар асоси якҳизбй дар замони вазъияти фавкулодда

ашкил ёфтааст, пароканда гардад ва интихоботи ғайринавбатии
ill роиОлй дар асоси бисёрхизбй дар моҳҳои апрелумай гузаронида
шавад.

2. Маблағи миёнаи зисти шахрваидони Точикистои аз 340 сӯми
феълй ба як хазору дусад сӯм расонида, корхонахои саноативу
муассисаҳои савдо ғайридавлатй гардонида, замин ба деҳқонон
дода шавад.

3. Мо зидди хама гуна махдуд намудани фаъолияти сиёсй ва
ҳақку хукуки созмонҳо ва гурӯххои сиёсй буда, фаъолияти Раиси
Шӯрои Олиро бахотири таъкиби нерухои демократй дар Кумсангир,
Курғонтешта, Ванч, Файзобод, Фархор, Ғончй, Зафаробод ва Хоруғ
маҳкум менамоем ва котеъона талаб мекунем, ки ба чунин амалхои
ғайриконунй ва зиддидемократй хотима дода шавад.

4. Карори Шӯрои Олй дар бораи пешниходи раисшш комичроия
аз тарафи Раиси чумхур, ки моҳиятан зиддидемократй мебошад,
бекор карда шавад. Бигузор онҳоро худи мардум интихоб намоянд.
Таъкиби Икромов бас карда шавад.

5. Радио ва телевизион аз тасарруфи Раиси чумхур бароварда,
мардумй гардонда шавад. Раиси кумита А.Сайфуллоев хагман ба
истеъфо равад.

6. Прокурори чумҳурй НХувайдуллоев ба ис геъфо равад.

7. Ба прокурори Душанбешаҳр С.Шарофов нобоварй изҳор
карда шавад.

8. Талабхои конунии мардумй Бадахшон дастгирй карда шавад.
V 9. Агар ин талабхо, ки хама конунианд, дар муддати то як мох

ичро нашаванд, окибати нохуши он аз гарда}ш мо сокит аст ва ба
хамааш шумо чавоб хохед дод.

Хар як давлатиҳукуқбунёд, рохбари конституционии он карору
ху'шатхоро кабул мекунад, ки ба манфиати халқи ӯ хизмат кунанд.
Дар ягон хуччат на соҳибкорону ча кооперативхо, мораторияи
моликияти колхозу совхозхо махкум карда нашуда буд. Факат
карори Раёсати Шӯрои Олй оиди такмил додани шаклу усули кори
онҳо ба манфиати хал к кабул кар : иг Таъин намудани раисони

комичроияхо аз тарафи Раиси ччмхур ин ҳукми сесияи Шӯрои Олй
буд ва дархостҳои риояи конституция кабул карда щуда буд. Дар
районхои дар боло номбаршуда ягон ко1гу1Ш1иканй дида намешуд.
Варъакс пеши рохи чаш д дхои стихиявй, ғайриконунй гирифта
Ро%и бе%6уд

73

мешуд. Борхо дар ҳуччатхои кабулшуда маънои ин ва ё он
чамъомадхоро конунй карда туда буд. Дафтари Раиси чумхур оиди
гирдихамоии мохи феврал фикри дақикро ифода кард.

Мувофтад иттилооти расида 12 январи соли 1992 дар майдони
назди театри ба номи с. Айнии пойтахти нумҳурият гирдиҳамоие ба
амал омад, ки созмондехи он хизби демократа Точикистон аст.

Маркази матбуоти Раиси ҷумҳури Точикистон изхори
каноатмандй мекунад, ки хизби демократи Точикистон фаъолияти
сиёсии худро ба нияти некӯаҳволй, ободонй ва демократонии хаёти
мардум равона сохтааст ва хамеша дар боби ин ё он масоили мухими
рӯзгор ифодаи нуктаи назар менамояд.

Гирдихамоии рӯзи 18 январ низ дар мавзӯи масъалаҳои мухими
инкишофи чомеаи 1шрӯза буд ва нуксу камбудиҳои механизми
демократонии чомеаро андар фаъолияти хукумати Точикистон ва
парлумони он баррасй кард.

Мо аз чунин икдоми хуб, ки ба ислоҳи камбудиҳои фаъо.лияти
органҳои роҳбарии чумҳурй ишора менамоянд, каноатмандем ва
онро чонибдорем.

Маркази матбуот вазифадор аст иттилоъ бидихад, ки
масъалаҳои баррасй шудаи гирдиҳамой дар умури Раиси чумҳур
омӯхта мешавад ва хулосаҳои зарурй аз онҳо бароварда хоҳад шуд.

Дар ҳамин гирдиҳамой ба унвони Раиси чумҳур 8 номгӯй талабот
равона карда шуд, ки он дар нашрияи «Адолат» ба чоп расидааст.

Маркази матбуоти Раиси чумҳур арзи афкори умури Раиси
чумҳурро аз рӯи он талабот карзи хеш мешуморад:

1. Оиди пароканда намудани парлумони чумҳурй боиси чиддй
мавҷуд нест. Пар.лумонро халк интихоб кардааст ва то ҳол нисбати
парлумони чумҳурият эътирози кулли интихобкунандахо
нарасидааст.

Аммо дар вазъияти аз боварии оммаи кулли халк баромаданаш
парлумон хатман пароканда карда мешавад, ки ин тачрибаи
мамолики мутамаддини дунёст.

Дар бобати ҳаракати кооперативй ва паймонкорй нуқтаи
назари Раиси чумҳур бояд дуруст фахмида шавад. Хам Раиси чумҳур
ва хам умури кормандони вай дар он акидаанд, ки кооперативҳои
манфиатрасони халк, ки фаъолияти онхо аз дуздию ғорати моли
давлатй орист, аз каллобию мардумфиребй дур, хамеша чонибдорй
хоҳанд ёфт. Фақат кооперативҳое, ки натичаи кори онхо хосса бар
фоидаи киссаи кормандони он аст ва ин фонда бар ивази гумрох
намудани халку хиёнат ба давлат дастрас мешавад, маҳкум хоҳанд
шуд. Ин нукта аз тарафи оммаи васеи халк низ дастгирй мешавад.

2. Талаби дуюм оиди маблағи миёнаи зисти шахрвандон аст, ки в л
ба 1200 сӯм бардоштани онро талаб намудаанд ва дар ин бора 340 сӯми
муайяншударо нокифоя шумурдаанд. Аввалаш ин ки 340 сӯм
маблағи миёна нест, балки маблағи камтартш муайянкардаи
7h

Карим А бдулов

хукумат барои зисти шахрвандон аст. Лек холо вобаста ба
махдудияти бунаи давлатй хукумати Точикистон чунин имконият
надорад, ки ин маблағро ба 1200 сӯм бирасонад. Лек бо афзудани
даромади миллй ва васеъ шудани имкониятхои бучавии хукумат
тайёр аст, ки ақаллияти маблағи зистро на танҳо ба 1200 сӯм
расонад, балки аз ин низ болотар бардорад.

Зимнан хаминро хотиррасон намуданием, ки ба карибй бо
ташаббуси хукумати чумхурй барои беҳбуди зисти донишчӯён
чораҳои мушаххас андешида шуд. Онхо акнун аз наклиёти шахр
бепул, аз наклиёти авиатсионй бошад ба тарики имтиёзнок (вакти
таътилҳо) 50 фоизи арзиши рохкиро истифода мебаранд. Барои
донишҷӯёне, ки дар ичора мешинанд ё шароити хобгохашон бад аст,
ёрии иловагй барои зист равона туда, мағозаю ошхонаҳои махсус
барои донишчӯён дархои худро боз мекунанд ва дар онхо бо нархи
арзон молҳои зарурй фурӯхта туда ва хӯрок дода мешавад.

Баъдтар хукумати чумхурй ният дорад, ки индексатсияи
даромади коргаронро дида барояд ва вобаста ба ин маоши онхо
меафзояд.

Дойр ба воқеаҳои дар Кумсангир, Қурғонтеппа, Вач, Файзобод,
Зафаробод ва Фархор изхор менамоем, ки дар ин шаҳру ноҳияҳо
органҳои салоҳиятдор мавчуданд ва онхо хар як вокеаи рухдодаро
дар низоми конунҳои мавчуда месанчанд ва хукумати Точикистон
чонибдори мувофики конун хал шудани хама гуна вокеаю ходисахои
ба амал омада аст.

4. Дойр ба таъин намудани раисони комичроия дар вилоятҳо аз
тарафи Раиси чумхур хаминро хотиррасон мекунем, ки ин ваколатро
парлумони чумхурй ба Раиси чумхур додааст ва чунин ваколат дар
дӯши бисёр роҳбарони мамолики муттаракии дунё хает ва ин
мамо.лик низ бо роҳи демократияи олй пеш мераванд.

Оиди таъқиби Максуд Икромов хаминро аён месозем, ки рӯзи
аввали мухокимаи рафтори МЛкромов Раиси чумхур (собик Раиси
Шӯрои Олй) РЛабиев ҳамеша кӯшиш менамуд, ки ин масъала бе ягон
шиддати зӯроварй, конуншиканй хал шавад ва то ҳол ӯ дар хамин
мавқеи худ аст.

5. Радио ва телевизион дар тасарруфи Раиси чумхур нест, балки
он хакиқатан мардумист, факат роҳбарй ба фаъолияти он,
карахтии бучавии он аз ваколатҳои Раиси чумхур аст, чуноне ки ин
дар тачрибаи Руссия дида мешавад.

6. Дар хусуси нобоварй ба прокурорҳои Душанбешахр ва
чумхурй гуфтанием, ки андар фаъолияти прокурори чумхурй
сабабичиддие ба амал наомадааст, ки нобоварй изҳор карда шавад.
Прокурори Душанбе бошад ба органҳои салохиятдори худ тобеъ аст
ва онхо метавонанд муносибати худро дар ин бора арз намоянд.

7. Оиди талаботи мардуми Бадахшон Шӯрои Олй дар ин бора
карори худро интишор сохт ва ташкил кардан ё накардани ин ё он
Росси бессбуд

75

субъекти чумҳурй салоҳияти Шӯрои Олӣ аст.

8. Доир ба пункти охирини гирдиҳамомадагон гуфтанием, ки дар
программаи хизби демократи Точикистон мазмунхои олии таъмини
осоиштагии мардуми чумҳурй борҳо кайд шудааст. Ин хизб
мувофики маромаш факат ба ақли солим, ба ҳалли масъалаҳо бо
сурати мулоқот, бе афзудани шиддат дар асоси маданияти олию
инсондӯстй такя карданист. Пае чунин ултиматум-огохй аз окибати
нохуш дар кадом маромномаи фаъолияти ин хизб сабт шудааст?
Чунин ҳалли масъаларо, ки ҳизби демократи Точикистон ба миён
мегузорад, кадом акли солим, кадом инеони бошуур, кадом фарди
инсондӯсту инсонпарвар кабул карда метавонад?

Максади овардани матни яке аз мактубҳои дастгоҳи раис аз он
иборат буд, ки чунин проблемахо аз тарафи хизбу созмонхо тез-тез
рӯй медоданд ва то хадди имкон ба онҳо чавобҳои саҳеҳ дода мешуд.

Дар матбуот ба воситаи садою симо ба унвони Раиси чумҳур,
атрофиёни он, чонибдоронаш тӯҳматҳои махз мешуд. Масалан,
шоири мо Бозор Собир дар баромади худ дар рӯзномаи «Навиди
бозоргон» номардона беасос шахсони мӯьтабари чумҳурй,
ҳамшаҳриҳои шарифи худро, ки дар он чой таваллуд шудааст ва ба
воя раси дааст, зери танкиду маломат гирифтааст. Дар бораи ин ва ё
он шахе фикри хешро баён кардан, кори ҳар шахс аст, вичдони ӯст.
Мо ҳеч вакт кордор набудем ва нестем. Аммо вақте ки нисбати
шахсони бегунох ва поквичдон суханҳои номардона гуфта мешавад,
ба шахс алам мекунад. Инак матни маколаеро, ки банда ба мукобили
баромади шоир Возор Собир павишт, пешкаши хонанда мекунам.

«Дар рӯзномаи «Навиди бозоргон» мусоҳибаи мухбир М.Сайдар
бо шоир Бозор Собир дарч шудааст ва баъди мутолиаи он беихтиёр бо
шоир ба мунозирае рафтам, агар чунин мунозира намекардам, шояд
вичдони банда ҳеч гоҳ маро намебахшид...

Мӯҳтарам Бозор Собир! Аз суханони шумо чунин бармеояд, ки
ягона шоир, ягона хирадманд, ягона ипсони бутун дар Точикистон
шумо будаед. На пири хирад Чалол Икромй, на Ибоди Файзуллою
Салимшо Халимшо, на Аскар Хакиму на Одина Хошими беназир ва на
Иттифоки нависандагон дар назди шумо як пули пучак арзише
надоштаанд.

Чалол Икромии хаштодусесола Раиси чумхури шуморо (агар аз
чумҳуриатон хамчун аз Файзобод дасту дил нашуста бошед)
муборакбод намуда, хатой авфнопазире карда бошад ва ин хатой
нодир ба писаре миели Бозор Собир боиси орияташгашта бошад,чи
ил оч, хак бар чониби бузургон шудааст: «.„Тифли дома! !гири ман охир
гиребонгир шуд».

Аммо, шоири мӯҳтарам, халк мадхияи шуморо ба унвони номзад
ба Раиси чумҳур Давлати Худоназар фаромӯш накардааст. Ӯ ҳанӯз
Раиси чумҳур интихоб нашуда, шумо дар мадҳи ӯ шурӯъ карда будед
76

Карим А бдулов

ва тасаввур мекунам, ки агар вай ҳақиқатан Президента шумо
мешуд, намедонам, шумо ӯро чи сон табрикаш мекардед. Ва агар
Чалол Икромии пир ӯро ба дастбӯсй меомад, тасаввур мекунам, ки ин
амали эшонро шумо чи хел хушҳолона мепазируфтед. Ва шояд он гох
шумо Файзободи хешро ҳам фаромӯш намекардеду аз мардумаш
карздор мемондед. Вокеан, чаро шумо аз Файзобод қарздор нестед?
Барой он ки вай аз оғӯшаш ба шумо зодгох доду ба обу хавояш
парварид, то шоири баркамоле шавед? Хайфи шоире нест, ки дар
ҳакки ҳамватанонаш чунин мегӯяд: «Хайрият, ки ин хама умр бо онхо
набудам»? Кй кафолат медихад, ки чунин шахе рӯзе дар хакки
миллаташ чунин намегӯяд?

Мӯҳтарам Бозор Собир! Парлумонро шумо чу ришханд маънидод
кардаед, пас ду соли пар.лумоншиниишумо низ ришханд буд?Чаро аз
рӯзи аввали фаъолияташ чунин шаҳодат надодед? Агар ин мурда
кирои гиря накунад, боке нест, лек зиндагие чун зиндагии беёди
шумо аз Ватани хеш гиряест талху шӯр!

Аз он ки шумо Одина Хошимро нописандона «барои хайкали
Ленин як хафта гирист» гуфта маломаташ мекунед, маҳбубияти
халк ба ин хофизи мумтоз коста намешавад. Хофиз ба хайкали
шикастаи Ленин гиристааст, вай ба калби сангини шумоён
гиристааст, ки аз санги хорой Ленин хам сахтар будааст... Чунин
ҳофизон, бешак, арвохи Хофизу Саъдию Чомию Румиро гиромй
дошта меоянд. Имрӯз шумо чунин шахеи поку некройро рашюндаед,
оё фикр намекунед, ки арвохи бузургони адабиёту санъатро ба
якборагй ранчондед?

Мӯҳтарам Бозор Собир! Шумо Сафаралй Кенчаевро таъна
мезанед, ки ӯ аз кӯчаи демократия нагузаштааст. Оё худи шумо
гузаштаед? Ва чй хосиле аз он бардоштед? Тахкири пиру барно,
уламою удабо, захматкаши оддию хамватанони хеш?

Шумо махалчигиро маҳкум намуда, дар айни замон рӯирост
маҳалчигии худро тантана мекунед: «...дар зодгохи ман, дар дехаи
кӯчаку киронаи Суфиён хам як нафар номи ӯро (ДХудоназаровро —
КА) хат мезанад... гумон мебаранд, ки иштибох шудааст. Вале пасон
маъ.лум мешавад, ки иштибох нарафта, хамон як нафар ёвонй
будааст».

Мухтарам Бозор Собир! Шумо раиси пар.лумон интихоб шудани
Рахмон Набиевро напазируфтед ва ба мукобили у овоз додед. Ин
ихтиёри шумост ва ба фикри шумо гӯё парлумони зархарид
раисашро харид. Пас, инсоф кунед ва бигӯед, ки овози зиёда аз 58
фоиз шаҳрвандони Точикистонро, ки аз Рахмон Набиев чонибдорй
кардаанд, чи хел маънидод мекунед? Ё ки гуфтахои шумо ба хамин
маънист: «Гуфтам, ки миллату ватан барои издихоми точик маъние
надорад, ҳатто дин низ, хатто забои низ, тӯдаест, на кофири мутлак,
на мусулмони тамом».

Модоме, ки шумо точиконро издиҳоме ва тӯдае бешнамедонед ва
Ро%и 6е%буд

77

бо тантана эълом медоред, ки онон на кофири мутлаканду на
мусулмони тамом, пас в акте дар бораи халк ва аз номи халқ ran
мезанед, кадом халкро дар назар доред? Охир ин халк гиристан
намекардаст-ку?!

Мухбир дар оғози сӯхбаташ овардаст, ки «намехостам бо суоле
хотири шоирро озурда созам». Бале, нияти нағз. Лек агар шоире дили
як идда инсонҳоро, хатто хамдиёрони худро озурда созад, ин аз
кадом табъи шоирй ва лутфу марҳамати ӯ маншаъ мегирад?

Мӯҳтарам Бозор Собир! Аз шарҳу эзоҳи боз нуктаҳои зиёди
сӯҳбати шумо худдорӣ мекунам ва чун мусоҳиба дар гӯшаи «фарёди
акл» ба табъ расидааст, ба худ меандешам: агар фарёди акл ин аст,
пас фарёди беаклиҳо чй сон даҳшатнок бошад!!!» (Нигаред ба
рӯзномаи «Навиди бозоргон» аз 26 марти соли 1992).

Чи хеле ки дар боло ёдовар шудем, сохтори дастгохи Раиси
чумхур то дами ба истеъфо рафтани эшон муайян гардид. Яке аз он
рӯзхо мудири концелярияи Раиси чумхур Додо Мухторович Косимов
ба ман гуфтанд, ки маро ихтисор кардаанд ва манЧонишини мудири
шӯъбаи умумии Девони Вазирон таъин шудаам. Рости ran, дар
хайрат мондам. Чи гуфтанамро надонистам. Ба мушовири давлатй,
Рустам Курбонович Мирзоев заш' задам, аммо он кас низ бехабар
будаанд.

Ба мо супориш туда буд, ки сохтори нави дастгохи Раиси
чумҳурро аз рӯи тачрибаи дигар чумҳуриҳои собик СССР тартиб
дихем ва хамин тур хам шуд. Аммо Раиси чумхур боз ҳамон суханхои
ба дили хама задаро такрор мекарданд: «Боз як бори дигар дида
бароем. Биёед, саросема нашавем. Бо рафиқон маслиҳат кунед».

Баъди ин суханхо банда ба бухгалтерия занг задам ва аз акои
Абдусаттор Одинаев, ки сарбухгалтер буданд, дар бораи сохтор ва
теъдоди коркунони дастгохи Раиси чумхур пурсон шудам. Он кас ба
ман гуфтанд, ки як мох гузашт аз он рӯзе, ки сохтори дастгохи Раис
аз тарафи Юлбарс Эгамбердиев — мудири корхои Девони Вазирон
тасдик шудааст ва мо аз рӯи он ба коркунони дастгох музди мехнат
медихем. Вакте ки ин гапро ба Раиси чумхур расонидам, он кас
гуфтанд, ки аз ин бехабар мебошанд.

Мо ин мисолро бахри он овардем, то нишон дихем, ки
хунукназарй аз тарафи Раиси чумхур хатто нисбати дастгохи худ то
кадом тарана зохир мегардид.

Аз декабри соли 1991 то сентябри соли 1992, яъне дар хамаи
хамин даврае, ки Раиси чумхур РЛабиев буд, мо, коркунони дастгох
хамагй як маротиба дар назди ноиби Раис он хам дар аввалҳои кор
ва як маротиба бо таклифу дархостҳои коркунони дастгох дар
назди Раис чамъ омадему халос.

Аз рӯзҳои аввали кор бо ноиби Раис маслиҳат шуд, ки хар хафта
як маротиба дар назди мудири котибот чамъомади коркунони
дастгох барпо гардад. Чунин чамъомад се маротиба баргузор гашт.
78

Карим А бдулов

(Хк*’»

Дар ин чамъомадҳо мо масъалаҳои гуногуни кори дастгоҳро
муҳокима мекардем, ҳамдигарро аз кору бори органхои хукумат
бохабар менамудем, вазифаҳои ояндаро муайян месохтем. Чунин
тарзи кор ҳамаи коркуионро ҳавасмаид мекард, масъулияти ҳар як
шахсро дучанд мебардошт. Интизоми кор, назорат аз болои карору
фармонҳо пурзӯр мешуд.

Ammo бо сабаби ба мо номаълум Раиси чумҳур ин кори моро
маъқул накарданд ва чамъомадхои моро манъ намуданд.

Акнуи хар коркун ба холи худ буд. Рӯзҳои корй самаранок
истифода бурда намешуданд, мушовирони давлатй Р.Мирзоев,
БРаҳмонов, А.Чабборов ба назди Раис хеле кам медаромаданд. Аксар
вахт Раис бо кори худ, ноибашон бо кори худ, дигар коркунон ба кори
. худ банд буданд. Дар дастгоҳ интизом, муташаккилй, ягонагй рӯз аз
рӯз бархам мехурд. Дастгох аз кору бори Раис бехабар монд.
Коркунони наздики Раис баъди гузаронидани ин ва ё он вохӯрйё
мачлис аз тарафи Раиси чумҳур ё ноиби ӯ аз хама охир вокиф
мешуданд. Махсули коркунони дастгохи Раиси чумхур дар назди
сохтори Девони Вазирон ва Шӯрои Олй паст мешуд.

Вазорату идораҳо, коллективҳои меҳнатй, олимон, зиёиёни
эчодкор, коргарону дехконон ба унвони Раиси чумҳур торафт кам
мактубу дархостҳо мефиристоданд. Хамаи ин паст шудани обрӯ ва
эҳтироми Раиси интихобшударо дар назди халқ нишон медод. Аз ин
душманони Раис истифода карда, шартҳои нав ба нав мегузоштағщ,
ки ба Конституцияи чумҳурй чавоб дода наметавонистанд, баръакс
мухолиф буданд.

Дар чобачогузории кадрхо низ камбудию норасогиҳо хеле зиёд
чой доштанд. Кадрхо на хама вакт аз рӯи кобилият интихоб ва
таъйин карда мешуданд. Ба гумони банда аз рӯи аризаашон
сабукдӯшкунии Раиси Девони Вазирон Изатулло Хаёев, чонишинони
ӯ Г.Кошлаков, А.Самадов, мудири корхои Девони Вазирон
С.Маҳкамбоев ба фоидаи кор набуд.

ИХдёев тачрибаи калони кор дошт. Шароити иктисодию сиёсии
чумҳуриро хуб медонист. Уро хамаи аъзоёни хукумат хуб
мешинохтанду ҳурмат мекарданд. Дар давраи кори худ ӯ кӯшиш
мекард, ки Раёсати Девони Вазирон хуб гузарад. Карорхои конкретй
ва судбахш кабул карда мешуд.

Чунин хислатҳо ба Г.Кошлаков, А.Самадов, С.Маҳкамбоев низ
хос буданд. Махсусан банда Абдучалил Самадовро аз солхои
донишчӯияш хеле хуб мешиносам. Шахси принципнок. Яке аз
ташаббускорони гузаштан ба бозори иктисодй буд. Программам
ислохоти иқтисодиро бо иштироки гурӯҳи олимон тартиб дод.
Консепсияи банкхо дар шароити иктисоди бозоргонй низ махсули
кори ӯ буд.

Дар бораи С.Махкамбоев низ наметавонам чанд сухан нагӯям. Ӯ
дорой маданияти баланд, ниҳоят масъулиятшинос аст. Ӯ марди
Ро%и бсосбуд

79

ҳалиму хоксор, бо хамаи корагарон хушмуомила буд. Аз хама пеш ба
утони кориаш меомад ва аз хама охир аз кор мерафт.

Боре бегоҳй ба назди С.Маҳкамбоев барои халли ким-кадом
масъала даромадам. Сими телефон чарангос зад. Махкамбоев
симакро ба гӯшашон монданд. Ба гумонам навбатдори гараж буд, ки
мепурсид: ба шумо мошин лозим ё не? Махкамбоев гуфт, ки аввало
хамаи коркунони сохторро ба хонахои худ баранд ва пас маро...

Бо омадани Раиси нави Девони Вазирон ва чонишинони ӯ кори
Девони Вазирон бехтар нашуд. Дар муддати кӯтоҳе хамаи онҳо
сабукдӯш шуданд. Яке аз сабабҳои асосй он буд, ки дар интихоби
онҳо ба сабукфикрй, шитобкорй рох дода шуд. Кариб хамаи онхо на
аз рӯи кобилияти кордонй, дурандешагй, балки аз нуктаи назари
ошнобозй, хешутаборчигй интихоб мешуданд. Як мисол меорам.

Юлбарс Эгамбердиев вазири савдои чумхурй буд. Банда ӯро
солҳои тӯлонй медонам, аммо шиносоии наздик бо ӯ дар штаби
номзад ба Раиси чумҳур ба амал омад. Утоки кории Юлбарс дар
ошёнаи сеюми ҳамон бино чойгир буд. Хар рӯз як бор сахар ва як бор
бегохй ба штаби мо ташриф меовард. Хатман бо Рахмон Набиевич
гуфтугузор мекард. Доимо бо хам мегаштанд. То он чое, ки медонам,
тез-тез ба хонаи эшон низ ташриф меоварданд.

Яке аз шахсоне буд, ки Р.Набиевро бо дӯстони ӯзбекистонй
шинос мекард ва бисёр масъалаҳои давлатиро бо макомоти болои
Ӯзбекистон халлу фасл менамуд. Борҳо бо мӯҳтарам Ислом Каримов,
роҳбари давлати Ӯзбекистон вохӯрда, масъалаҳоро мавриди
мухокима карор дода буд. Хама наздикони Раис, аз он чумла банда
низ боварй доштам, ки Ю.Эгамбердиев ба кадом кори баланде
пешниход мешавад.

Як рӯз кадом рӯзномаеро варак задам ва дар он чо чашмам ба
фельетоне бархӯрд. Дар он оиди Эгамбердиев материали манфй чоп
шуда буд. Ман ба хулосае омадам, ки фельетонро бояд ба тафтиш
фиристонд. Хуб мешуд, ки ҳамаи фактҳо дақик таҳлил шаванд,
дуруст ва нодурустии фактхо исбот гарданд. Он шабу рӯз ба унвопи
Раиси чумхур ва ҳамкорони ӯ тӯхматхои зиёд чоп мешуданд. Ман
боварй доштам, ки ин фельетон низ иғвогарии навбатй асту бас.

Бегохии ҳамон рӯз банази Раис даромадаму дар баробари халли
дигар масъалаҳо рӯзномаро ба Р.Набиев пешкаш кардам ва гуфтам,
ки барои он ки дар оянда дар атрофи Юлбарс Эгамбердиев сухани
зиёде пайдо нашавад, фельетонро бояд ба органҳои тафтишот
фиристонид.

Рости ran Раиси чумҳур хомӯш истоданд ва банда ба хулосае
омадам, ки эшон розиянд. Фельетон ба унвони Вазири корхои дохилй
расман бо имзои хеш фиристонида шуд. Тафтиш оғоз гардид. Дар
рӯзнома хабаре дарч шуд, ки даетгоҳи Раиси чумхур маводи
танкидиро ба органхои дахлдор барои тафтиш ирсол намуд.

Як пагохй РЛабиев ба ман занг зада гуфтанд: «Каримчон! Шумо
80

Kapujv Абдулов

дӯсти ман ё душмани ман?!» Рости ran, ман дар ҳайрат уфтодам ва
гуфтам: «Раҳмон Набиевич! Ман шуморо намефахмам! Ин суханхо
барон чй!» Пае эшон асабона барои чй ба Вазорати корҳои дохилӣ
фиристодани фельетонро пурсон шуданд ва бо катъият талаб
карданд, ки ҳуччатро гашта гирам. Баъди чанд соат ҳуччати ба
тафтишот фиристодашуда гашта ба болои мизи корй омад. Тафтиш
нотамом монд. Рӯзнома аз ин ҳодиса ба хопандагон низ хабар дод.

Хамон рӯз Ю.Эгамбердиев ба назди ман даромада, изҳори
норизой кард. Гуфт, ки гамоми коллективи вазорат аз ин тафтиш
бохабар шуд. Хар рӯз ба идораи ман аз Вазорати корҳои дохилй
одамон меоянд, ин дар шаъни ман хубпест. Дар охир бо чиддият хитоб
кард, ки ба ин вазифа маро Юлбарс Эгамбердиев тавсия додааст.
Агар он шахе намебудааст, маро ба ин вазифа қабул намекардаанд.

Раиси чумҳур баъди ин корхо Юлбарс Эгамбердиевро ба
вазифаи Раиси Девони Вазирон пешниход кард. Комитетҳои Шӯрои
Олй ин таклифро рад карданд. Бори дуюм ба вазифаи мудири
корҳои Девони Вазирон таъин намудани ӯ фармон баромад.

Дар муддати се-чор моҳи кори Ю.Эгамбердиев кариб хамаи
коркунони сохтори ҳукумат норозй шуд. Худписандй, манманй ва
калонгарии ӯ пурра аён шуд. Бе ҳеч муболиға ӯ худро роҳбари
Дафтари Раисичумҳур эхсос мекард. Дар байни аввалин пешниҳоди
аҳли гирдиҳамоии майдони Шаҳидрн моҳи апрел истеъфои ҳамин
шахе буд. Ниҳоят кор хамин тавр ҳам шуд. Ба ҳамаи ин нигоҳ
накарда дар асоси фармони Раиси чумҳур Юлбарс Эгамбердиев
намояндаи хукумати Точикистон оид ба савдои берунй дар яке аз
мамлакатхои хоричй таъин шуд ва танҳо баробари истеъфои Раиси
чумҳур сабукдӯш гардид.

Моҳи феврал масъалаи мушовири давлатӣ оид ба корҳои
мудофиа, органҳои маъмурй ва сар(1)армондехи горди Раиси чумҳур
ба миён.омад. Ба ин вазифа номзади фанҳои ҳукук Халифабобо
Хомидов пешниҳод шуд. Ӯ барои тайзр кардани ҳуччатхо оиди
коргузорй байни давлатхо ба шаҳрҳои Маскав, Киев, Минск ва
ғайра сафар кард. Халифабобо дар тартиб додани барномаи
пешазинтихоботии Р.Набиев, омода кардани ҳуччатҳои расмй дар
хамон давра саҳми калон гири<])т.

Як рӯз ба ман супориш шуд, ки Хомидовро ба назди Раиси чумхур
даъват кунам. Ман Халиф абоборо огох кардам. Худи хамон рӯз ба
наздам Шаҳоб Набиевич Шарифов ва Бахром Рахмонов ворид
шуданд ва гуфтанд, ки ба назди раис хохиши даромадан доранд.
Соате нагузашта ба наздам Халис1)абобо даромад. Хамин вакт бо
чеҳраи хандон Шаҳоб Набиевич ва Бахром Рахмонов аз назди Раиси
чумхур баромаданд ва гуфтанд, ки моро табрик бикунед. Бахром
мушовири давлатй ва сарфармондехи гвардияи Раис тасдиқ шуд. Ба
ман фақат монда буд, ки онҳрро табрик кунам. Аммо ин мушовир чи
тавр кор кард, мо дар боло ёдовар шудем.
Росси бессбуд

81

Як рӯз пагоҳй ба наздам Серго Шерматович Ашӯров
даромаданд. Он кас солҳои тӯлонй дар корҳои гуногуни хочагию
партиявй ва давлатй кор кардаанд. Солҳои охир вазифаи Раиси
комитети давлатй оид ба таъминоти моддиро ба ӯхда доштанд.
Баъди пурсупос Серго гуфтанд: «Чаро маро табрик намекунй? Се рӯз,
пеш маро Раиси комитети лицензионй таъин карданд ва дар хамин
бино чой доданд». Пас аз ин Ашӯров ба назди НДӯстов рас1)та, зуд
баргаштанд ва бо чеҳраи ха(})аомез гуфтанд, ки Нарзулло Дӯстов
маро кабул накард. Пас банда ба назди ноиби раис рафтам ва
фахмидам, ки мансабро ба каси дигар додаанд. Хамаи фармонҳоро
мудири шӯъбаи маъмурии Девони Вазирон Серебряков тайёр
мекард. Ба он кас занг задам ва асли гапро фахмидам. Мудир гуфт,

' ки вокеан аз тарафи раис имзо туда буд, аммо рӯзи дигар ба ин
вазифа Ёқубчон Бобочоновро таъин карданд. Чунин тарзи корбарй
хам дар фаъолияти Р.Набиев рӯй медод.

Дар амалиёти кори раис катъият ва муттасилй на хама вақт
мушоҳида мешуд. Қисми корҳо рӯякӣ амалй мегардиданд ё худ
тамоман ичро намешуданд.

Дар асоси фармони Раиси чумхур горди миллй таъсис шуд,
теъдоди кормандон, пул, чои ист, рохбарони горд ва хоказо муайян
шуданд. Дар матбуот хабар паси хабар чоп мешуд, ки имрӯзҳо аз
хисоби чавонони часури точик ва дигар миллатҳо сафи горди миллй
пур мешавад.

Баъди як мохи таъсисёбии горд дар назди бинои ҳукумат
парада харбии гвардияи миллй баргузор шуд ва дар хузури
рохбарони чумҳурй касами афсарон кабул гардид. Ба воситаи садою
симо барномаҳои махсус оиди ин тантана ташкил ёфт. Рохбарони
горд ҳар рӯз сарони хукумату хокимиятро бовар мекунонданд, ки
посбони матин ба воя расида истодаанд ва хокимиятро химоя
хоханд кард.

Рӯзҳое, ки гирдиҳамой дар майдони Шаҳидон оғоз ёфт ва чилу
хафт рӯз идома кард, ногаҳоп (})армон дар бораи бархам додани
горди миллй баромад. Баъд аз он дар бораи ба ихтиёри Раиси чумхур
додани полки махсусгардонидашудаи назди Вазорати умури
дохилй фармон шуд.

Саволе ба миён меояд: чунин дигаргунй барои чй? Ба кадом
хотир? Охир баҳри мустаҳкамкунии вазъият гвардияи миллй ва
полки назди вазорат боядчун дукувваи бузург баробар амал кунанд.
Пас хочати бархам додани яке дар чй буд? Чи хеле, ки баъд муайян
шуд, горди миллй асосан дар когаз будаасту дар амал не. Хамаи он
афсароне,ки часам ёд карда буданд, азпарадгузаштанд,баъдичанд
вакт муайян шуд, ки онҳо афсарони дивизияи 201-уми Руссия
будаанд.

Вакте ки дар ду майдон — «Шахидон» ва «Озодй» мардуми як
миллат, як авлод, як дан, як даёр мукобили якдагар гирдиҳамой
82

Карим А бдулов

ташкил карда буданд, полки дар назди Вазорати умури дохилй буда
ба ихтиёри Раиси чумҳур гузашт ва дар муҳосираи гирдиҳамоичиёни
ду тараф монд ва дере нагузашта дар натинаи хоинии генерал
Баҳром Рахмонов яроки онҳо мусодира карда шуд ва афсарон ба
хонаҳои худ гурехтанд. Дар патина ин кувва хам аз байн рафт.

Горди сеюм аз ҳисоби гирдиҳамоичиёни майдони Озодй бо
фармони Раиси нумхур таъсис ёфт. Ба ҳамаи онҳо ярок доданд. Дар
натинаи пароканда шудани митингчиёни майдони Озодй афсарони
гвардияи навташкилшуда, бо худ кисми ярокро бурданд ва фармони
Раиси нумхур оиди бархам додани ин гвардия низ пун баромад.

Фармони нави Раиси нумхур оиди таъсис додани полки
зудамалкунанда таъсис дода шуд, ки онро Холиқ Абдуназаров ба
ӯҳда гирифт. Аммо баъди ба истеъфо рафтани Раиси мӯҳтарам ин
полки дар коғаз буда низ бархам дода шуд.

Як лахзаи таъсисёбии полки охирини раисро мехоҳам
муфассалтар шарх дихам.

Холиқ Абдуназарсй бо ҳамроҳии мутахассисон ҳамаи
ҳуннатҳоро тайёр кард. Аммо ба назди раис чун харвакта даромадан
имкон надошт. Абдуназаров аз ман, ки аз ин кор бохабар будам,
илтимос кард, ки ба раис оиди хамин масъала арз кунам. Вахте ки ба
раис шарҳи ҳол намудам, эшон бо тамоми катъият ба ман гуфтанд,
ки ran дар бораи кадом полк меравад, ман ба хен кас супориш
надодаам, ин ҳама дурӯғ аст.

Ба гумонам раиси мӯҳтарам мехостанд, ки то баромадани
фармон ин супориш махфй монад, аммо намедонистанд, ки дар бораи
таъсисёбии чунин полк хама, аз он нумла оппозиция дарак доштанд.
Пас аз банда, ки мудири котиботашон будам, махфй доштани
супориш чй маъно дошт? Агар ба ман боварй надоштанд, пас барои чй
сабукдӯш накарданд? Гумон мекунам, ки ин яке аз тарзи роҳбарии
РЛабиев буд.

Бо фармони ичрокунандаи Раиси нумхур АИскандаров отряди
махсусе таъсис дода шуд. Ӯ асосан аз ҳисоби фаъолони ҳизби
демократу наҳзати ислом, созмонҳои «Растохез» ва «Лаъли
Бадахшон» таъсис дода шуда буд.

Баъди сессияи XVI-уми Шӯрои Олй, ки дар шахри бостонии
Хучанд барпо шуд, структураи сохти ҳарбй ба куллй тағйир ёфт.
Акнун дар назди Вазорати умури дохиливу Комитета амшяти
миллй кисмҳои махсус бахри хифзи шахрвандон ва
мустаҳкамкунии сарҳадҳои чумҳурӣ таъсис дода шуд. Фармон дар
бораи ташкил кардани армияи миллии доимоамалкунанда
баромад. Бо ташаббуси чавонони ноҳияхои водии Хисор, Шахртузу
Кабодиён фронти халкии чумхурй таъсис ёфт, ки сарварии онро
Сангак Сафаров ба ӯҳда шрифт. Хамаи ин амалҳову супоришҳо
сабабҳои гуногун доштанд, дар вазъияти фавкулодда кабул
гардиданд ва аз хамаи ин вокиф сохтани хонандаи серталаб фарз ва
Ро%и бедбуд

83

суннат аст.

Якум, дар натичаи саросемагй, тахлил накардани вазъияти
дохилию берунй, кабул кардани таклифхои хом, бемасъулиятии
шахсони вобаста кардашуда, шитобкорй ба он оварда расонд, ки
фармонхо бе натича монданд ва дар асоси фармонҳои Раиси чумхур
пароканда шуданд.

Дуюм, бо сабаби сует будани талабот, нодуруст чо ба чокунии
кадрхо қонунҳои кабул кардашуда аз тарафи шахсони мутасаддй
вайрон карда мешуданд. Дар натича указу карорхое, ки аз тарафи
Раиси чумхур, Шӯрои Олй, Девони Вазирон кабул карда мешуд, дар
амал ичро намегардиданд.

Сеюм, Вазорати закури дохилй, Кумитаи амнияти миллй рӯз аз
рӯз мавкеъхои худро бой медоданд. Кисми зиёди коркунони масъул,
аксарияти афсарон вазифахои гражданию хукукии худро ичро
намекарданд. Дар байни аксарияти онхо дудилагй пайдо мешуд.
Рохбарй ба гордхои таъсисшуда ғайриканоатбахш ташкил карда
шуда буд. Шахсони масъул барон вазифахои худро ичро накардан ба
чавобгарй кашида намешуданд. Аз тарафи Раиси чумхур, хукумат ва
хокимият нисбати шахсони мансабдори бемасъул чорае дида
намешуд.

Чаҳорум, ҳизбҳои сиёсй, созмонҳо аз ҳамаи ин беконуниятҳо
истифода мебурданд. Ба воситаи матбуот, садою симо, ташкилкунии
гирдихамоиҳо кисми коркунони органҳои умури дохила ва комитети
амнияти миллиро ба тарафи худ чалб мекарданд. Хамаи шахсоне, ки
тарафдорони майдони Шаҳидон буданд, муборизаро рӯирост
мебурданд. Бо шак.лу роҳҳои гуногун кӯшиш мекарданд, ки фармону
конунхои кабулшуда, аз он чумла таъсиси гордхо чомаи амал
напӯшанд. Аммо тара(1)дорони майдони Озодй, ки башумора зиёдтар
буданд, бе вохима, оромона тайёрй медиданд. Аммо кор дар байни
онхо аз тарафи дастгохираис, Шурой Олй ва хукумат ба таври бояду
шояд набуд.

Панчум, роҳбарияти чумхурй маслиҳати дӯстон — махсусан
рохбарони чумхуриҳои собик СССР-ро на хама вакт ба инобат
мегирифтанд. Дар ҳайати хукумат, Шурой Олй, Дафтари Раиси
чумхур, шахсоне буданд, ки самаранокии фармону карорхоро бахри
сулху осоиши давлатамон истифода намебурданд.

Охирон, Раиси мӯҳтарам, ки барои эшон кариб 60 фоизи
шахрвандон овоз дода буданд, бояд катъиян амал мекарданд. Аммо
нисбати шахсоне, ки рӯирост ба табаддулот, ба хукумати конунй
тӯхматҳо мезаданд, ягон чорае дида намешуд. Дар натича
фаъолияти онхо бахри тезутунд кардани вазъият дар чомеа пурзӯр
мешуд ва хавфи чанги гражданй рӯз аз рӯз шиддат меёфт. Раис
масъулиятро ба зимма намегирифтанд. Карори дархӯри вазъият
кабул намекарданд. Оҳиста-оҳиста боварии мардум ба РЛабиев сует
мешуд.
Карим А бдулов

84

Агар дар тӯли кариб 10 мохи кори худ РЛабиев бо аъзоёни
ҳукумат, Раёсати Шӯрои Олй се ё чор маротиба вохӯриҳои расмй
карда бошанд, пас бо мухолифони худ кариб ки хар мох ду-се
маротиба, бо хар як дархости онхо чамъомад мегузаронданд.
«Мехмони» доимиашон Акбар Тӯрачонзода, Маҳмадшариф
Химматзода, Шодмон Юсуф, Тохири Абдучаббор, Давлати Усмон
буданд. Ба чои он ки сиёсати худ, хукумати худ, Шӯрои Олиро тарғиб
карда, тарафхои мусбату манфии фаъолияти мухолифонро ошкор
созанд, баръакс ба онҳо рӯ оварда мегуфтаид: «Биёед маслихат
кулем», «Хоҳиш дорам таклифҳои худро пешниҳод кунед», «Бо
рафикон як бори дигар маслихат кунед» ва монанди ин. Баъди ба
охиррасии вохӯрй бо хар яки онҳо алохида ва бо самимияти калон
холпурсй мекарданд. Аксар вакт худи Раис танхо ба танҳо онхоро
кабул мекарданд ва махфй сӯҳбат меоростанд.

Хамаи инро оппозиция ба фоидаи худ истифода мебурд.
Вактҳои охир иддае аз намояндагопи хизбҳою созмонхо дар хакки
Раиси чумҳуру ноиби ӯ, Раиси Шӯрои Олй ва роҳбарони Девони
Вазирои дар рӯзномаю мачаллаҳо айбномаҳои беасос ва
тӯҳматангез ба табь мерасонданд. Хеч кас пеши рохи танкидро
гирифтанй пест. Вале миёни танкиду тахкир фаркият хает. Дар хар
кор андозаро нигох доштан хуб аст.

Бигирем шумораи 11-уми «Адолат» -ро, ки кариб пурра ба
мунокишахои дар дохили хизби демократ ба вукӯь омада бахшида
шудааст. Аммо сарлавҳаи маколаи пурэҳсос: «Хучуми «комплекей» ба
демократия» хайрати касро меорад. Он аз кадом «хучум» дарак
медихад, инро худашон медонанду Худо! Агар ба мундаричаи
мазмуни маколаю гузоришоти рӯзнома бодиккат назар афканед,
бараъло намоён мешавад, ки сарлавха мазмуни аксашро дорад. Яъне
хучуми хизби демократй ба хукумат. Худ ин сатрхоро казоват кунед:
«Вакте баромадем, Очилзода хакорати маьмули русие карда гуфт:
«Он ничего не понимает, как можно с ним работать?» (сухан дар бораи
Раиси чумҳур меравад).

Дар ин гуфтаҳои Шодмон Юсуф заррае аз хакикат пест. Балки
бехурматиест нисбати Раиси чумҳур, ки халк интихобаш кардааст.
Раиси чумхуре, ки дар давраи роҳбарии ӯ Точикистон узви СММ шуд
ва тамоми дунё чун давлати мустакил онро эътиро<1) намуд. Раиси
чумхуре, ки дар давраи роҳбарии ӯ кишварҳои мутараккитарини
Ғарбу Шарк омодагии худро барои хамкорй бо Точикистон изҳор
намуданд.

Ё таваччӯх созед ба ин бофтахои ШЮсуф: «Дӯстов гуфт, ки мо
ҳамшахрй хастем. Президентамон пир аст, оянда ман президент
мешавам».

Аз номи ноиби Раиси чумхур чуиин суханхоро иброз доштан, низ
усулҳои игвогаронаи Ш.Юсуф асту бает.

Дар хамил шумораи «Адолат» дар изҳороти Раёсати ХДТ оварда
Ро%и бе%буд

85

шудааст, ки Раиси чумҳур ва хукумати Точикистон барномаи
мушаххаси иктисодй надоранд...

Халки Точикистон нага медонад, ки Барномаи амали Раиси
чумҳур ҳанӯз дар давраи пешазинтихоботй дарч туда буд ва дар он
хама самтҳои сиёсати дохилй ва хоричй фаро гирифта шудааст. Бо
камоли масъу.лият изхор мекунам, ки ин Барнома тадричан ва
марҳила ба мархила дар амал татбик мегардид. Ин барнома асоси
фаъолияти рохбарони имрӯзаи чумҳуриро ташкил медиҳад.

Тархрезони дасисахо бояд як нуктаро халка бар гӯш кунанд, ки
тафрикаандозиҳои онҳо бехуда аст. Имрӯз дар рохбарияти давлати
точикон шахсиятҳое чамъ омадаанд, ки танҳо як максад доранд:
начот додани чумҳурй аз бӯхрон ва бо ин рох тахким додани
истиклоли Точикистон.

Дар яке аз шумораҳои «Адабиёт ва санъат» мӯҳтарам Асадулло
Саъдуллоев хуб нигоштааст: «Хамаи мо нозуктарин роху воситахои
танкидро, мазокро, масхара карданро ёд шрифтем. Аз мухассил то
академик хама камбудихои рохбаронро медонем, аммо касе аз мо
дар мавриди нуксони хеш гапе намезанад».

Бехтар он киҳама ҳизбҳову ҳаракатхои сиёсй.ҳар як шаҳрванд
сари он андешем, ки ба халқи заҳматкаши хешчи нафъе расонем? Ба
вазъ гуфтан, дасиса ангехтан кор пешнамеравад. Давраи камгапиву
пуркорй расидааст.

«Шамъи кач охир бисӯзад пардаи фонусро» — ном гузоштаанд
соҳибони «Адолат» ба гузориши худ аз чаласаи ғайринавбатии ХДТ.
Бале хуб гуфтаанд, аммо он шамъи каче дар фонуси кй месӯзад? Инро
рӯз то рӯз халки мо бехтару равшантар дарк мекунад.

Ин суханҳоро мо чавоб ба баромади рӯзномаи «Адолат» дар
сахифахои «Садои мардум» аз 14 марти соли 1992 дарч карда будем.

Суханҳои Шодмон Юсуф ва ҳамфикрони ӯ бо он сабаб паҳн
мешудаанд, ки аз тарафи Раиси чумхур, хукумат ба чунин
дурӯғгӯиҳо зарба зада намешуд. Тӯҳматчиён аз рӯи конун ба
чавобгарй кашида намешуданд. Гумон мекунам, ки ин хам яке аз
сабабхои шикасти РЛабиев буд.

Агар дар вакташ хар сухани бечо, хар фикри мухолиф аз
тарафи шахсони масъули ҳукумату хокимият, мушовирони
давлатй, маркази матбуоти Раиси чумхур ба зери танкид шрифта
мешуд, шояд кор ранш дигар мегарифт.

Дар шикает хӯрдани хокимияти Раис коркунони Кумитаи
амнияти миллй, ки бехатарии эшонро ба ӯхда доштанд, роли калон
бозиданд.

Вакте ки мӯҳтарам РЛабиев Раиси Шӯрои Олй интихоб шуданд,
се нафар коркунони Кумитаи амнияти миллй бо эшон хамроҳ буданд.
Аз рӯи мушохидахои банда чунин менамуд, ки ғайр аз посбонй,
таъмин намудани бехатарии Раис дигар кореро намекарданд. Ба
86

Карим А бдулов

корхои штаб, одамон коре надоштанд.

Се-чор рӯз пеш аз интихобот дар назди штаби РЛабиев собик
чондори Р-Набиев Анатолий Омоевро, ки дар вакти котиби аввали
Хдзби Комму1шсти Точикистон будани он кас хизмат мекард, дидам.
Рости ran, чандон ба ин чиз ахамияте надодам ва ба кори худ шурӯь
намудам.

Рӯзи интихобот пагохй бо таклифи РЛабиев ба хав.тши эшон
банда, НДӯстов, СЛенчаев рафтем. Дар хавлй ду генерал бо
хамрохии Фаррух Ниёзов, сардори штаби мудофиаи гражданй!
нишаста буданд. Нохост чашмам ба Анатолий Омоев афтод. Лунин
менамуд, ки гӯё Анатолий фарзанди ҳамон хонадон бошад. Ба хамаи
кор шарик буд. Мехмононро хушомадед менамуд, гусел мекард.
Хамаро ба назди миз мехонд. Аз ошхона хӯрок меовард, асбобҳои
холиро ба чои хизматпеша ва чои даркорй мебурд. Банда худ ба худ
мегуфтам: ин uiaxc ба мӯҳтарам РЛабиев чи хешие дошта бошанд, ки
самимона хизматро ба чо оварда истодааст. Ба хулосае омадам.

Омоев солиёни тӯлонй бо РЛабиев буд, талхию ширинии хаёти
эшонро чашидааст, ҳамаи нохушиҳое, ки аз сари он кас гузаштааст,
медонад. Имрӯз хам омадааст, ки бехатарии Раиси дар асосхои
умумихалкй интихобшударо ба зимма гирад.

Рӯзи аввали ба касри худ ба кор омадани Раиси чумхур дар он чо
Анатолий Омоевро хам дидам. Пас аз салому алек аз ӯпурсон шудам:
«Шумо сардори муҳофизони Раис хастед?» Анатолий тасдик кард.
Ростй, аз ин шод шудам.

Рӯзҳо ва моххои аввали кори Раис ба наздашон коркунони
дафтари Раис, вазирон, коркунони масъули xyicjTviaT ва Шурой Олй
тез-тез медаромаданд. Аммо оҳиста-охиста кор ранги дигар шрифт.
Даромаду баромад, кй, кай ба назди раис бояд дарояд, аз тарафи
«дастаи» Омоев ва худи ӯмуайян карда мешуд. Омоев кариб, ки ними
рӯзи корни худро бо РЛабиев мегузаронид. Банда дар хайрат будам,
ки барои чй роҳбари муҳофизон он қадар дар утоки корни роҳбари
давлат мешинад. Агар ин ва ё он ходисаи рӯйдодаи чаҳон ё чумҳуриро
ба эшон ахбор доданй бошанд, барои ин Раиси Кумитаи амнияти
миллй, вазирхои умури дохилаю беруна ва додситони чумхурй
ҳастанд. Ин вазифаи Омоев ва коркунони ӯ пест.

Рӯз аз рӯз ба назди Раис хамон шахсопе медаромаданд, ки ба
Омоев ва дӯстони ӯ маъкул буданд. Инхо асосан намояндагони
ширкатҳо, кооперативхо, корхонаҳои хурд, соҳибкорон,
корчаллонхо ва монанди инхо буданд. Агар ин табакаи одамон ба
Омоев занг зананд, хамон замой ба назди Раиси чумхур ҳозир
мешуданд.

Аммо ашхоси давлатй, ки мехостанд ба назди Раис ташриф
оранд ва масъалаҳои давлатиро халлу <])асл кунанд, на хама вакт ба
кабули ӯумед баста метавонистанд. Тааччубовараш он буд, ки Омоев
ва хамкоронаш ин гуна шахсонро ба назди ман ме<1)иристоданд ва
Ро%и бе%буд

87

ман бояд аз омадани онҳо ба Раиси чумхур хабар медодам. Вале
аксар вакт раис «вакт надоштанду корашон бисёр буд».

Дар Тоҷикистон тайёрй барон гузаронидани форуми
умуминахонии точикон мерафт. Аз тамоми гӯшаю канори дунё ба
унвони Комитети ташкилй ва Раиси чумҳур номаҳо, таклифҳои
мушаххас меомаданд. Комитети ташкилй бо роҳбарии академик
Мухаммад Осимй барои хуб гузаронидани ин чорабинй вакти
зиёдеро ба харч медоданд. Тамоми чумхурй тайёрй медид.

Мухтарам Мухаммад Сайфиддинович чор маротиба ба наздам
омаданд ва хохиши ба назди Раиси чумхур даромадан карданд, аммо
сад афсӯс, ки ба он мушарраф нашуданд. Осимй аз ин кам нашуданд
ва форуми умумичахонии точикон бисёр хуб гузашт. Аммо ғурури
шахсиро аз кори давлатй боло гирифтан ин кори мард нест.Хусусан
вахте ки ran дар бораи сарвари давлат меравад.

Ман бо Турсун Абдуллоев — собик раиси комитети давлатии
сохтмон (Госстрой) солҳои тӯлонй дӯст ҳастам. Ба наздикй дар
шахри Чкаловск дар утоки кориаш ҳамсӯҳбат шудем аз он айёме, ки
дар кумитаи ҳизби вилояти Ленинобод таҳти роҳбарии Р-Хочиев ва
баъд дар Душанбе бо сарварии РЛабиев кор кардем, ёдовар шудем.
Фикри ҳардуямон нисбати онҳо як буд. РХочиев шахси серталаб буд,
ба сухани худ, кору рафтори худ чавоб медод, ягон маротиба айби
худро ба гардани дигар кас бор намекард. Як шиори худ дошт:
«кемага тушгани чони бир», онро доимо такрор мекард ва гумон
дорам, ки он ибратбахш аст. Мо ходисахоеро медонем, ки аз вилоят
ба вазифахои баланда чумхурй ин ва ё он шахсеро ба кор
мешрифтанд, аммо қисме аз онҳо бо тӯҳматҳои хушку холй
гирифтор мешуданд ва РХочиев шгхоро ба вилоят мехонд ва ба кори
далхох таъйин мекард. Мегуфт, ки мо холо на он кадар бой хастем,
ки кадрхоро пеши по занем.

Дар бораи ин ва дигар хислатхои РХочиев сухан гуфтему
Турсунбой охи сард кашид ва сухани худро давом дода гуфт:

— Медонед, ошно, ман мумкин буд, ки Душанберо тарк
намекардам, агар Раиси чумхур РЛабиев нисбати банда бехурматй
наменамуд.

Дар вокеъ Абдуллоев сохаи хеле масъулиятнок ва мушкилро ба
ӯҳда дошт. Проблемаҳои халталаб дар ин соха бисёр буданд. Барои
ҳалли онҳо бо Раиси чумхур вохӯрдан лозим буд. Ва ӯ кӯшиш мекард,
ки ба назди Раиси чумхур ояд, маслиҳат пурсад. Аввал ба воситаи
Омоев кӯшиш кард, ки дадори Раисро бубинад, нашуд. Анато.лий ба
Турсун Абдуллоевич тавсия додааст, ки ба банда мурочиат кунад.
«Факат бо ичозати ман» ба назди Раиси чумхур даромадан мумкин
будаасту халос. Се-чор маротиба кӯшиш кардам, ки ӯ Раисро бинад,
аммо он кас хеч вакт намеёфтанд.

Косаи сабри Абду.ллоев лабрез шуд. Як рӯз ба наздам омада
аризаеро барои сабукдӯш шуданаш пешкаш кард ва гуфт, кореро
88

Карим А бдулов

дар шаҳриЧкаловск ёфтам, ба назди падару модарам меравам. Дар
ҳамин ҳолат ҳам Раис вакте наёфтаид, ки барои ду дакика вазирро
кабул бикуианд ва сабаби сабукдӯш шуданашро пурсон шаванд.
Аммо ба посбони бовафою бовариноки худ соатхо дар утоки
кориашон нишаста чи мегуфтанд, чиро хал.лу фасл мекарданд, дар
атрофи кию чй сӯхбат меоростаид, худи эшону сардори посбонхо
медонистанду худо.

Рӯзе аз Вазорати корхои хоричй ба банда вазир Лаким Каюмов
зангзаданд ва гуфтанд, ки ба Раиси чумхур хабар бидихам, ки имрӯз
намоянда аз ШМА барои гуфтушуниду вохӯрй омадааст. Вазир
хохиш намуд то фахмам Раис кай кабул мекунанд. Вахте ки ба назди
эшон даромадам ва хостам, ки сухан гӯям, он кас аз чояшон хеста то
байки идораи корй омада, ба ман хитоб карданд: «Монед, ман корхои
таъчилиямро бинам. Равед, баъд оед, то ки ман бо ин шахе
маслихатамро кунам» ва ишорае намуданд. Баъди ин ба окибам
нигох кардам ва комиссар Анатолий Омоевро дидам. Рости ran, аз
рӯи одоб буд ё набуд, гуфтам:

— Рахмон Набиевич, Шумо бояд бо мо маслихат кунед, ин шахе
факат посбони шумо хасту халос. — Баъд баромада рафтам.

Рузе дар утоки кориам мактубу хуччатхои расмиро аз назар
мегузарондам, ки ба наздам иктисодчии шинохта, Раиси Комитети
давлатии омор (статистика) Холаҳмад Азимов даромад ав асабонй
хитоб кард, ки ин бори чорум мешавад, барои ҳалли масъалаи
зарурии давлатй ба назди Раиси чумҳур меоям, аммо маро посбонхо
наздик шудан намемонанд.Чун одат ба Холаҳмад як пиёла чой дароз
кардам, тасалло додам ва кӯшиш кардам, ки аз аспи чахл фарояд.
Баъди як-ду рӯз ба ХАзимов ваъда додам, ки ман ба Раис илтимоси
шуморо мерасонам. Аммо таклифи ман чомаи амал напӯшид. Баъди
занги дуюму сеюми вазир яку якбора ба назди Раиси чумхур
даромадам. Дар он холат аз посбонхо касе набуд, факат котиба ва
ёрдамчии Раис буданду халос. Баъди ба кабинета кориям бозгаштан
бо супориши Омоев яке аз посбонхо наздам омад ва гуфт:

— Карим Абдулович! Барои чй бе ичозати мо ба назди Раис
даромадед?

Рости ran чизе нагуфтаму ӯро аз дар бирондам. Баъди фикру
андешахои дуру дароз ба хулосае омадам ва ба Раиси комитети
амнияти миллй Аличон Солеҳбоев за) ir задам ва аз рафтору кирдори
чекистхо ӯро огохонидам, ҳамаи корҳоро як ба як гуфтам. Хохиш
кардам, ки Омоевро сабукдӯш кунанд, зеро он рӯз дур нест, ки ӯ хам
шумо, хам мо, хам Раисро шармсор хохад кард. Дар чавоб Аличон
гуфт: «Хамаашро медонем. Нисбати шахсе, ки ба наздатон
даромадааст, гу(1)тугӯй мекунам. Ба Анатолий Омоев бошад зӯрам
намерасад»...

Хар боре так.лиф пешниҳод гардад, ки мӯхтарам Р.Набиев ба
ноҳияхои аз ҳодисаҳои табий харобшуда ё вазъи сиёсиашон нотинч,
Ро%и бе%буд 89

ба майдонҳои гирдиҳамой бароянд, аз тарафи «дастаи» А.Омоев ин
таклифҳо бо бахонахои хатарнок буданашон рад мешуданд. Кор ба
дарачае омад, ки РЛабиев ягон шахсро дидан намехост. Аз одамон
пииҳон мешуд.

Ба чои он ки дар идораи худ бишинад, дар атрофи хеш
коркунони дастгоҳ, ҳукумат, Шӯрои Олиро гирд орад, ба химояи худ,
халки худ барояд, дар вактхои зарурй бо ахбороти Омоев биноро
тарк мекард. Хамаи ин ба он оварда расонд, ки мо чор маротиба асир
афтодем. Охирон маротиба кисми зиёди рохбарони хукуматро ба
чойҳои пинхонй бурданд, кисмашонро куштанд.

Аз хама ачибаш он буд, ки аз ҳодисаи рӯй медодагй танҳо Раис
бохабар мешуданд ва иморатро сари вакт тарк мекарданд.

Як рӯз гирдиҳамоичиёни майдони Шаҳидон ба шӯр омада,
дчдорбинии раисро талаб карданд. Ба наздам Рамазон Мирзоев омад
ва таклиф кард, ки ба хузуи раис равем ва ил'тичо кунем, ки ба назди
митингчиён бароянд. Эшон розй шуданд. Баъди ташрифи посбони
бовафо Анатолий Омоев вохӯрй нашуд ва мардуми майдон дидори
Раисро дигар надид анд. Хох i юхоҳ ин хашму ғазаби мардумро дуча] 1д
мекард. Дасисабозон ин рафтори Раисро истифода бурда мардуми
бегунохро ба мукобили хукумату хокимияти конунй мехезопданд.

Омоев ва посбонони «содики» ӯ то хамин дарача ба Раис ихлос
доштанд, ки амнияти бехатарии эшонро хамчун «гавхараки чашм»
нигох медоштанд ва дар рӯзи мудҳиш, ки бӯи чанги гражданй
меомад, Раисро пинҳон карданд. Ёд дорам 5 май як гурӯҳ
силоҳбадастони Гвардияи навбунёди Раис аз чумлаи иштирокчцёни
майдони «Озодй» ба бинои Шӯрои Олй ворид шуданд ва ба унвони
Раис ва макомоти ҳукумат сухағҳои пасту баланд гуфтанд. Чи хеле,
ки маьлум шуд, онҳо ба воситаи Ёвон аз Кӯлоб ба намояндагони худ,
ки дар майдони Озодй буданд, хӯрока меоварданд. Аммо сияҳкорон
онҳоро бо оташи тиру туфанг ба деҳаи Оли совети нохияи Ленин
«пешвоз» мегаранд. Ин хабар ба роҳбарият мерасад. Кӯшишу
ҳаракати ноиби Раиси чумхур, ки ба он чо коркунони Вазорати
умури дохила раванд, бе натича мемонад. Дар хамин ҳолат
намояндагони Гвардияи навбунёди Раис раҳсипор мешаванд ва чанги
шадид оғоз меёбад. Одами бисёре аз ду тараф талаф ёфт. Дар хамин
холат А.Омоев Раисро бори дигар огох мекунад, ки истодани эшон
дар бино хатарнок аст, бояд онро тарк кунанд.

Дарвокеъ, вакте ки афсарони гвардия ба иморат ворид шуданд,
ман хостам Раисро аз ин ходиса огох кунам. Аммо Раис кайҳо ба
хонаи худ рафтаанд. Баъди талаби катьии НДӯстов, С.Кенчаев,
А.Мирзоев ва дигарон Раис ба Шурой Олй хозир шуданд. Афсӯс ки
фармонхои оиди соати комендантии шабона, тасдик кардани
комендант ва ноибонаш дар коғаз монданд. Коменданта тасдик
шудаи шахр, комиссари харбии чумхурй генерал Мамадчонов аз
тарафи оппозиция гаравгон гарифта шуд. ҶонишинониӯАДаҳҳоров
90 Карим Абдулов

ва СРачабов, ки дар асоси фармони Раиси чумхур таъин туда
буданд, аз ин кор даст кашиданд.

Хамаи ин гувохи он буд, ки хукумати Раиси чумхур дигар
кобилияти идоракуниро надорад. Аксарияти аъзоёни хукумат
бетарафиро пеша карданд. Хайати Раёсати Шурой Олй сад дар сад
тарафдори майдони Шахи дон буданд. Вазорати умури дохила ва
Комитета амнияти миллй дар бисёр ҳолатҳо оппозицияро дастгирй
мекарданд.

Раиси мӯҳтарам ба чои он, ки дар чои муайян дар атрофи худ
коркунони дастгоҳи худ, Девони Вазирон ва Шӯори Олиро чамъ
кунанд, бо так.лифи посбони «ба чон баробарашон» гох дар Комитета
амнияти миллй, гох дар штаби дивизияи 201 Россия пинхон
мешуданд. Ёд дорам, рӯзи 11 май бо хамрохии ДАшӯров ва А.Турсунов
ба бӯстонсарои ҳукуматй рафтем. Дар он чо роҳбарони Шӯрои Олй ва
Девони Вазирон, яъне рохбарони хукумати муросои миллй
АИскандаров, А.Мирзоев, ХСаидмуродов, СХайруллоев, И.Каримов,
ТРаффоров, Д.Умсон ва дигарон чамъ омада буданд. Тайёрй барои
дар вохӯрии намояндагони давлатхои СНГ иштирок кардан мерафт.
Дар ҳамин ҳолат чи хеле ки мегӯянд, ман девори Хитойро медидам.
Дар рӯ ба рӯи хонае, ки ҳукумат ва коркунони дастгоҳи раис кор
мекарданд, Р.Набиев чойгир буданд. Ягон шахсро ба назди эшон
даромадан намемонданд. Банда, ки ду ха<|)та боз дидори Раисро
надида будам, хостам ҳолпурсй кунам. Аммо нафаре аз дастаи
мухофизон гуфт, ки Р.Набиев бо Анатолий Омоев сӯхбате доранд ва
даромадан имконнопазир аст. Банда дар хамин холат ба дунёи фикр
р;к[)там. Худоё, имрӯз хам Раиси чумҳур оё бо сардори муҳофизони
худ чиҳо мегуфта бошад. Анатолий боз киро сиёх ва киро сафед
мекарда бошад. Киро бо кадом «нарх» мефурӯхта бошад ва киро
«мехарида» бошад.

Дар баробари «кахрамонй» -хои худ Анатолий Омоев бо корхои
дигар низ машғул буд. Хонаашро бо нархи баланд фурӯхт. Оилаашро
ба диёри барояш маъкул кӯчопд ва дар он чо хонае харид. Рох мечуст,
ки чи тавр роли охиринро бозй кунаду ба Раиси чумхур хайрбод
бигӯяд ва сарзамини ӯро тарбияткардаро тарк бигӯяд.

Бо кадом рох бошад, Анатолий ва ҳамкасбони ӯ аз ходисахои
нохуш пешакй огох мешуданд ва Раисро эмин медоштанд. Аммо рӯзи
6 сентябр Раисро ба фурудгохи Душанбе оварда баъди ду-се соат ба
дасти авбошон доданд ва худ соку саломат дар байни онхо бо
табассум чарх мезаданд. Вакте ки Р.Набиев баъди мачбуран дар
таҳти фишори автомату пулемётҳо, гранатамётҳо, танкҳою БТР
аризаи истеъфоро имзо кард ва са(1)ари Хучандро ба воситаи ағбаи
Анзоб ихтиёр кард, посбони «бовафо» аз гусели эшон даст кашид.

Кумитаи амнияти миллй дар нихояти кор алами худро гирифт.
Анатолий Омоевро аз кор сабукдӯш кард.

Ман гумон мекунам, ки дар чангхои хонумонсӯзи бародаркуш,
Ро%и бе%буд __________________________________57

фаъолияти гурӯҳи чекистом, ки бо сардории А.Омоев бехатарии
Раисро ба ӯҳда доштанд, хеле калом аст. Агар им даста кори хешро
дуруст мебурд, шояд кори Раиси чумхур ба им тарз дӯлоб намешуд,
суханхои пасту баламдро камтар мешунид. Зараре, ки Анатолий
Омоев бо рафтори худ ба Раиси чумхур расонд, беҳисоб аст.

Якум, А.Омоев ва хамкасбомаш дар кабулгохи Раиси чумхур
нишаста, кариб ки ягон касро бо эшом пайваст намек ар данд.Хох вай
1 вазир бошадухох Раиси комитет, хоҳ коркуни масъули Шӯрои Олй ё
Девони Вазирон.

Аз тамоми шахру мохияҳо раисони шӯрохо, одамонй мӯътабар
замг мезаданд, аммо на хама вакт ба гуфтугузор бо Раиси чумхур
муваффак намегаштанд. Им рас^тор рӯз аз рӯз раисро аз хокимияти
поёмй дур мекард, дар натича таъсири марказ сует шуд.

Дуюм, бо рафтори худ Анатолий ва гурӯҳи ӯ дӯстони вокеии
Раисро дилхунук карданд. Вахте ки вазир, раиси комитета давлатй
ва шахеи масъули дигар ба назди Раиси чумхур меояду лоики
дидорбинй намешавад, албатта меранчад. Як рӯз барои маслиҳати
хеле зарур дӯстони наздики РЛабиев — Абдукарим Косимое,
Абдухаким Халимов, Бойпочо (1>атхиддиновро ба наздашон хондам,
аммо ОНҲО ғайричашмдошт им таклифро рад карданд. Гуфтанд, ки
мо кай вахте ки занг мезанем, моро бо Раис пайваст намекунанд,
илтимос мекунем, ки ба Раис аз мо хабар диҳед, аммо хама вахт
чавоби манфй мегирем. Аз им хотир рафтани мо бефоида аст.

Сеюм, чунин рафтори дастаи мухофизони Раиси чумхур
истеъфои ӯро тезонид. Ихлоси сарварони вазорату идорахо,
муассисаю ташкилотҳо нисбати хокимияти РЛабиев торафт сует
мешуд. Вактхои охир кариб ки хеч кас занг намезад, хохиши ба
назди Раиси чумхур омаданро надошт.

Гапҳои бардурӯки АХЬюев, аз «кабили раис дар чои корашон
нестанд», «пагох мешаванд, баъд занг занед» ва хоказо о'дамонро
дилбазан мекарданд.

Аксар вахт ҳамаи ин муаммоҳоро надидаю нафаҳмида шахсони
ба назди Раис хохиши дидорбинй дошта, махсусан намояндагони
оппозиция, аз банда гумонбар мешуданд, ки барои ба назди РЛабиев
даромадан ичозат намедода бошам. Борхо ба воситаи садою симо ва
матбуоти оппозиция тӯхматҳо дар ҳакки ман буд, ки гӯё бе ичозати
банда ба назди Раиси чумхур даромадан мумкин набудааст ва худи
Раиси чумхур баъди бо вазифа падруд гуфтан ба дӯстони наздики
банда изҳор кардаанд, ки ман барои ба назди эшон даромадани онҳо
монеъгй мекардаам. Ин мутлако тӯҳмати хушку холй буду бас.

Бешак, роҳбар бояд якхавл бошад, як сухан ва як рӯй дошта
бошад. Аз рӯи мушохидаи банда Раиси чумхур на хама вахт ба
! гапашон устувор буданд. Ин ва ё он коркунро ба коре далолат
i мекарданд ва баъдтар лозим шавад, ман инро нагуфтаам, кор бе
маелихати ман шудааст, мегуфтанд.
92

Карим Абдула

Як рӯз дар толори касри хукумат чамъомади намояндагога
зиёиён баргузор шуд. Аскар Хаким — раиси Иттифою
нависандагони Точикистон дар баромади худ як сухани
кимматбаҳоро гуфт: — «Ман дар чахон садою симоеро намедонам, ки
давлатй бошаду аз хисоби бучаи хукумат молиягузорй шаваду ба
уагоони рохбари хукумати худ, Раиси чумҳури худ, он қадар тӯхматт
дурӯғ бигӯяд, шабу рӯз тахкир кунад.» Дар охир АХаким афзуд
«Гумон мекунам, ки имрӯз вакти он расидааст, ки ё Раиси чумҳур ба
истеъфо раванд ёРаиси садою симо.»

Баъди ин гумон доштам, ки Раиси чумхур як маротиба часурирв
пеша мекунанд ва бо овози баланд ба роҳбарияти Девони Вазирош
оиди сабукдӯш кардани Мирбобо Миррахим супориш медиханд!
Аммо садое нашуд. Зиёда аз ин, вакте ки баъдтар гапи сабукдӯл
кардани Мирбобо баромад, дар ҳузури Акбар Мирзоев — Раиси(
Девони Вазиронинро рад кард. Ман гумон мекунам, ки ин сабаб дошт|
Аввало оппозиция кисми чойхои зиёдеро баъди ҳодисаҳои май дар»
хайати Шӯрои Олй ва ҳукумат соҳиб шуда буданд ва Мирбоба
Миррахимов хизматгори онхо буд. Дар суратисабукдӯшкунии раиси
садою симо оппозицияи одаткарда шӯру мағал мебардошт. Боварй!
набуд, ки РЛабиев ҳалли масъаларо ба дӯши худ бигирад.

Як рӯз бо Акбар Мирзоев сӯҳбат доштем ва ӯ низ ин фикрро
тасдик кард.

Раиси чумхур нисбати на ҳамаи коркунони масъули худ содга
буд. Якеро бо дигаре ганда мекард. Аз яке барои дигаре ran
мегирифт. Кӯшиш мекард, ки ҳапгоми сӯҳбат дар бораи роҳбарони
ҳукумату вазоратҳо, шӯхиомез бошад ҳам, «захр» чошад. Борҳо ба
ман гуфтанд, ки Сафаралй, Нарзулло холо чавон, ба онҳо насихаа
кунед.ЕхудАМирзоевбаманзангнамезаиад.бемаслихатфалончой
рафтааст мегуфтанд. Хамаи ин суханҳо ба гӯши он одамон мерасид
дилашон аз кор хунук мешуд.

Ба сари хокимият омадани Акбар Мирзоев бо таклифи Раиси;
чумхур сурат гирифт. Сабаб чи буд, ки дере нагузашта ӯро аз вазифа
сабукдӯшкардандва дар шароитимуташаничтариничумҳурй, даме;
ки чанги гражданӣ оғоз шуда буд, хукуматро бе рохбар монданд. Бо
кадом максад буд, ки Чамшед Хилолович Каримов — чонишини
аввали сарвазирро барои кор ба хайси иамояндаи доимии чумхурй
дар Россия таъин карданд. Х,ол он, ки С.КЛасриддинов аз ӯҳдаи ин|
кор хаагчун аъзои парламон мебаромад. Баъди мӯҳлати кӯтоҳе боз
ӯро ба пойтахт ба вазифаи чонишини аввали Раиси Девони Вазирон
оварданд.

Хамаи ин ба гумони банда дар натичаи худсарона, бе маслихат
хал кардани масъалахо аз чониби РЛабиев буд. Набудани Шурой
президентй ва дигар органхои рохбарикунандаи дастгохи Раиси
чумхур аз рӯзҳои авва.ли кор ба Раиси чумхур барои ҳаллу фасли
масъалахо хукукхои калон дод. Аммо ӯ аз ин хукукхои худ пурмахсул
Ро-Хи бе%буд

93

истифода карда натавонист.

Аз ин бепринципихои Раис истифода бурда, ҳизби наҳзати
исломй, хизби демократ, созмонҳои гуногун ба мукобили сиёсати
пешгирифтаи Раис баромаданд.

Оппозитсия бо сардории қозиёт аз рӯзи аввали интихоби Раиси
ҷумҳур мукобили программаи ӯ буд ва ҳар як камбудии иочизро зери
тозиёнаи танкид мегирифт, аз пашша фил месохт. Атрофиёни Раис,
вазирон, роҳбарони макомоти гуногун ба мукобили онхо мубориза
намебурданд. Дар тамоми макомот хомӯшй ҳукмфармо буд.

... Рӯз торик шуда буд. Борон сахт меборид. Дар утоки корням
будам, ки Даврон Ашӯров — раиси комитети Шӯрои Олй, аъзои
раёсат ба наздам даромад. Арз кард, ки имрӯз мачлиси Раёсати
Шӯрои Олй барпо шуд ва оиди кӯчонидани мухбири рӯзномаи
«Известия» Карпов аз иморати Шӯрои Олй карор кабул шуд. Хайрон
гаштам, аммо чизе нагуфтам. Хардуямон ба хонахои худ, ки хамсоя
хастем, омадем.

Баъди ахбор ба воситаи симо кисми мачлиси раёсати Шӯрои
Олиро нишон доданд, ки масъалаи вазири умури дохила генерал
Навчувоновро дида баромад. Бандаро тарзи муҳокима маъкул
нашуд, процесси судро ба ёд меовард. Боварй доштам, ки дар атрофи
он кашокашҳои зиёде мешавад. Хамин тавр ҳам шуд.

Пагоҳй барвақт тахмин соати 7 сахар ба идора омадам. Замин
тар буд. Борон майда-майда меборид. Дар назди бинои Раиси
хукумат 15-20 нафар чавонон, намояндагони вилояти Бадахшон худ
ба худ чине мегуфтанд. Маълум буд, ки онхо оиди намоиши
динашабии симо ба ин чо омадаанд.

Пас аз чанд дакикае ба назди ноиби Раиси чумхур омадам. Дар
назди Нарзулло Дӯстов Сафаралй Кенчаев буд. Баъди салому калом
нисбати тарзи мухокима ва намоиши он ба воситаи симо фикри
хешро баён кардам. Аз хардуяшон хохиш кардам, ки хозир бояд ба
назди Раиси чумхур дароем ва хохиш кунем, ки гурӯҳи дар берун
чамъомадагонро дар толор кабул кунем ва бо онҳо гуфтугӯй шавад.

Хамон рӯз соати 10 пагоҳй мачлиси зиёиёни эчодкор бояд барпо
мешуд. Хохиш кардам, ки чамъомадро ба рӯзи дигар гузорем, аввал
бо чамъомадагон маслихат кунем. Ин фикрро дигар шахсон низ ба
Раиси чумхур таклиф карданд. Аммо фикри мо ба инобат гирифта
нашуд. Баъди ба итмом расидани чамъомади зиёиён дар майдон
кариб 1000 кас чамъ шуда буданд, катъиян мехостанд ба назди онхо
Раиси чумхзф барояд. Баъди талаботи аввалин, бо як овоз истеъфои
Раёсати Шӯрои Олй ва Раиси онро талаб карданд. Баромади ноиби
Раиси чумхур ба назди он одамон натичае надод.

Бегохй дар майдон кариб ки одам набуд. Рӯзи дигар бо
намояндагоди Помир, ки талабашон Навчувоновро дар кораш
монондан буд, мардуми дигар, аъзоёни хизби демократ ва нахзати
ислом пайвастанд. Боз хам талабашон як буд: ба наздашон Раиси
9 It Kapv, м Абдулов

чумҳур барояд. Истеъфои Сафаралй KeinaeBpo талаб мекарданд.

Дар майдон микрофонхо гузошта шуданд. Хаймахо пайдо
шуданд, дар назди онхо халтаҳои пиёзу сабзй, картошкаю биринч ба
чашм мерасид. Маъ.лум буд, ки одамони чамъомада нияти дуру дароз
истоданро доштанд. Хамин тарик баъди се-чор.руз майдон аз одам
пур шуд. Гирдихамоии муташаккилонае огоз ёфт. Барандахо
таъйин шуданд, ситоди матбуот, ситоди умумй ва намояндагони
ноҳияҳо таъсис дода шуд. Хамаи ташаббусро ба зиммаи худ хизби
нахзати ислом ва дар охир козиёт ба дасти худ гирифтанд.

Аз субх то шом мардум дар майдон сухан мегус1)танд. Истеъфои
ин ва ё он рохбари хукумат, бастани фаъолияти хизби коммунистро
талаб мекарданд.

Рӯзбарӯз намояндагони шаҳрунохияҳо — аввал водии Вахш, пас
Каротегин, Помир, водихои Хисору Кӯлоб ва Ленинобод хайма
заданд ва шабу рӯз дар майдон буданд. Аз хама кам аз вилоятҳои
Кӯлобу Ленинобод буданд. Ачоибаш дар он буд, ки дар назди хар як
хайма бо хатҳои калон номгӯи нохияҳо навишта шуда буд. Дар асл
бисёрии хаймахо аз намояндагони ин ва ё он ноҳияҳои вилоятҳои дар
боло ишорашуда холй буданд. Баръакс, дигар шахсон хузур
доштанд.

Рӯзномахо ғайр аз «Садои мардум», «Народная газета», «Адабиёт
ва санъат», рӯзномаҳои хизби коммунист, дигар хамаашон
тарафдори майдони Шахидон буда! щ. Садою симо низ материалхоро
аз майдон мешунавонид. Бо сардории ноиби Раиси чумҳур штаб
таъсис дода шуд. Хар рӯз пагоҳ ва бегох чамъомаД барпо мегашт.
Кӯшиш ва ғайрати зиёд ба харч мерафт, ки пеши рохи чангу чидол
гирифта шавад. Ачоиби кор он буд, ки хамаи гуфтугузоре, ки дар
толор махфй мегузашт, баъди чанд дакиқа ба воситаи балангӯяк аз
майдон садо медод. Аммо аз мачлису машварати штаби майдон
хабаре набуд.

Пешвоёни майдони Шахидон эшони Киёмиддин, Мулло Абдулло,
Мулло Абдуғаффор, роҳбарони хизби демократ ва нахзати ислом
Шодмон Юсуф, Абдунабй Сатторов, Р.Мусулмониён, Химматзода,
Давлати Усмон, Ойниҳол Бобоназарова, Тохири Абдучаббор ва
дигарон доимо баромад мекарданд. Халкро ба шӯриш, чанг даъват
мекарданд. Нисбати хук уматухокимиятикопунйсуханхоимухолиф
мегуфтанд. Аз хабсхона озод кардани мири Душаибешахрро талаб
мекарданд.

Бисёрии иштирокчиён талаб мекарданд, ки дар Точикистон
давлати исломй барпо карда шавад. Дар майдон паси хам вакилони
дигар давлатхо баромад мекарданд. Намояндагони Эрону
Афгонистон фаъолона иштирок меварзиданд ва ба корхои дохи.лии
Точикистон дахолат мекарданд.

Вохӯриҳои паси хами Раиси чумхур, ноиби ӯ, сарварони Девони
Вазирон, Шӯрои Олй бо роҳбарони майдон натичаи дилхохе намедод.
Ро%и бе%буд

95

Аз тамоми дунё мухбирон омада буданд. Хар ду рӯз конференцияи
матбуот баргузор мешуд, хақикати ҳолро роҳбарони ҳукумат
мефаҳмонданд.

Гирдиҳамоиён рӯз аз рӯз муташаккилиро зиёд мекарданд.
Тамоми намояндагони водии Вахш ба ин кор омода карда шуда
буданд. Чунин чамъомадҳо дар шаҳри Курғонтеппа, ноҳияи
Қумсангир, Колхозобод, Вахш, Панч низ паси хам барпо шуданд.

Аз хама тааччубовараш он буд, ки дар май дони сард, таги борону
шамол, зану духтарон ва кӯдаконро низ чамъ мекарданд, онҳоро
мачбуран ба майдон меоварданд. То хатто яке аз занҳо дар майдон
тавал.луд кард. Ба хаёлам дар таърихи тамаддуни дунё чунин
ҳодисае рӯй надода бошад.

Хамон рӯзҳо бисёр ба андеша мерафтам. Худоё, меҳри чоҳу
мансаб инсонро ба ин аъмолу икдоми пасту касифе ҳидоят кунад,
чашмашро кӯр, гӯшашро кар, аклашро тира гардонад. Фикр
мекардам, ки наход козикалон, Давлати Усмону Давлати Худоназар,
Тоҳири Абдучаббору Шодмони Юсуф бо Химматзода сарнавишти
талху фочиабори Афғонистонро ба сари Точикистон овардан
мехоханд?!

Ин ашхос бо тамоми хастй ва катъият пешниҳод мекарданд, ки
сессияи ғайринавбатии Шӯрои Олй даъват карда шавад. Истеъфои
Раис ва Раёсати Шӯрои Олиро дида барояд. Аз хабсхона Икромов
озод карда шавад. Фаъолияти ҳизби коммунист боздошта шавац,
молу мулки он миллй кунонида шавад. Додситони кулли чумҳурй ба
истеъфо равад ва хоказо.

Оҳиста-оҳиста ҳучум ба коркунони ҳукумат авч гирифт. Аввал
як рӯз, баъд 5 рӯз кормандони дафтари Раиси чумҳур ва Девони
Вазирон гаравгон шрифта шуданд. Онҳоро аз бинои ҳукумат
баромадан намемонданд. Таҳхонаи бинои театри драмавии ба номи
Лохутй чои касос, кушокушии майдони Шаҳидон гашта буд.
Бехтарин равшанфикрон, коркунони сохаҳои гуногун, депутатҳо,
олимон, нависандагон, шоироп аз тарафи дасисабозон бо сардории
Шодмон Юсуф, Давлат Усмон, Абдуғаффор, Қиёмиддин тахкир
карда мешуданд. Онхоро мачбур мекарданд, ки аз акидаи худ даст
кашанд, мукобили ҳукумати ко1гунй бароянд.

Мо шоҳиди он будем, ки борҳо шоири шинохта Гулназар,
нависандаи мумтоз Абдуҳамид Самадов ва чанде дигаре барои
акидахои прогрессией, дастгирии ҳукумату хокимияти конунй аз
тарафи иштирокчиёни гирдиҳамоии майдони Шаҳидон тахкир
мешуданд.

Дар тамоми баромадҳо гуфта мешуд, ки 70 соли хокимияти
советй моро ба «кашшоқй» овард. Фарханги моро ба гумшавӣ бурд.
Миллати точик кариб нест карда шуд. Моликияти Точикистон
талаю тороҷ гардид. Иқтисодиёти чумҳурй ба нестй рг.сид. Илму
фарҳанг дар сатҳи аз ҳама охирон мебошад. Сабабхои ҳамаи инро
96

Карим А бдулов

дар фаъолияти хизби коммунист медиданд.

Шеъри бузурги революционии Икбол «Аз хоби гарон хез», ки
харгиз чунин хадафхоро дар назар надошт, вирди забони хар як
иштирокчии гирдих чмой буд.

Таҳ.лилҳо нишон доданд, ки аксарияти халки Точикистон чунин
чамъомад ва чунин фикрхоро дастгирй намекард. Хама хуб
медонистанд, ки дар солхои баъди инкилоб Точикистон аз рӯи ҳамаи
соҳаҳо: иктисод, илм, фарҳанг пеш рафтааст. Точикистони имрӯза
саросар босавод аст, илми пешкадам бахри Ватан хизмат мекунад.
Боигарии диёрамон бахри гул-гулшукуфии шахру дехот истифода
бурда мешавад. Майдонҳои асрҳо бекорхобида обод, обшор шуданд.
Дар харитаи Точикистон шахру нохияҳои нав ба нав бунёд шуданд.
Кувваи барк, роххои хавой, автомобили, охан кариб тамоми
чумхуриро ба хам пайваст мекунад. Дар Точикистон Академики
улум, даҳҳо донишкадаҳо, хазорхо мактабхои миёнаи махсус ва
миёна кор мекунанд.

Сад афсӯс, ки аксарияти гирдихамомадагон таърихи
давлатдории точиконро намедонистанд, кй будему кй шудем, ба
онҳо торик буд. Муборизахои шадидро бахри озодии халк на хама
дарк мекарданд.

Мехостам дар ин чо диккати хонандагонро каме хам бошад ба
таърихи тамаддуни точикон чалб кунам. Дар бораи пайдоиши халки
точик, маданият, илму адаб, иктисодиёти он, тарзу усули
давлатдорию одаму одамгарии халк маъ.лумот бидиҳам.

Дувуним хазор сол кабл дар асри VI то милод ачдоди мо форсиён,
бохтариён, сугдиён, маргиён ва сакҳои кадим ба аввалин давлати
умумиэронии Хахоманишихо шомил буданд. Арбобони бузурги
давлатй — Куруши Кабир ва Доро асосгузорони он ба шумор
мерафтанд. Давлати мазкур каламрави калонеро аз кисмати
чанубии халичи Форс то шимоли Сирдарё, аз шарки Бадахшон то
ғарби бахри Миёназамин ва Осиёи Наздик дар бар гирифта буд. Ин
давлати пуркуввати мутамарказ дар зарфи 300 сол (асрҳои VI - IV то
милод) халкхои эрониаслро муттахид намуд, роххо, шахрхо,
системаҳои зиёди обёрй бунёд кард ва кишоварзиро ривочу равнак
дод. Дар он замен соҳаҳои бойтарини кишоварзй ва фархангии
ғании гуногуншакл ташаккул ёфта буд. Дар он замон тахкурсии
таърихи давлатдории ачдодии мо ба забони давлатии форсии
кадима гузошта шуда буд.

Падидаи минбаъдаи муҳими таърихи мо давлати Сосониён
мебошад, ки он 425 сол (солхои 226-651) ву!уд дошт. Давлати мазку])
каламрави аз халичи Форс то Амударёро дар бар гирифта буд.

Сулолаи Сосониён (Оли Сосои), ки аксарияти намояндагони он
шахсони хеле бомаърифату дорой маданияти баланд буданд, саиъат
ва назмро дуст медоштанд, ба инкишофи косибй дар шахр ва
кицюварзй дар дехот мусоидат мекарданд ва барои тараккиёти
Ро%и бе%буд

97

бештари иқтисодии мамлакат кӯмак менамуданд. Онхо дар атрофи
худ олимону шоирон, муғатшёну рассомонро гирд оварда буданд. Яке
аз онхо Борбади бузург буд, ки 1400 солагиашро мову шумо, дар соли
1990 тачлил намуда будем. Дар ахди Сосониён тамоми матнхои
парокандаи китоби машхури хиради зардуштиён Авесто (Авасто)
гирд оварда шудаанд, ки одамонро ба меҳнати кишоварзй, сулху
салох ва вахдат хидоят мекард.

Дар ахди давлати Сосониён, чамъоварию тарғиби азими таърих,
фалсафа, санъат, адабиёт, асотири халкию эпоси кахрамонии
тамоми халкхои эрониасли давраи кадим (форсҳо, парфиягихо,
сук диен, тохаристониҳо ва дигарон) ба амал омада буд. Дар ин давра
асосхои забони муосири форсй-дарй-точикй нав ташаккул
меёфтанд. Мархилаи аввали ташаккули худи халки ҳозираи точик
дар хайати давлати Сосониён оғоз ёфта буд. Шаҳрҳои Бухоро,
Самарканд, Хучанд, Хулбук, Марв, Хирот гаҳвораҳои вахдати халки
точик, забону фарханги кадимаи точикй, давлатдории форсу точик
мегардиданд.

Солхои 819-820 дар арсаи таърихи Осиёи Миёна, Мовароуннахр
ва Хуросони он вакта сулолаи Сомониён мебарояд. Саромади сулола
Сомонхудот асосгузор ва ҳокими' нохияи Сомон (байни Самарканд,
Тирмиз ва Балх) ба шумор меравад. Наберагонаш ҳокимони
вилоятҳои Осиёи Миёна таъин шуданд. Нӯҳ дар Самарканд, Ахмад
дар Фарғона, Яҳё дар Чоч (вилояти кунунии Тошканд) ва
Истаравшан (байни Самарканду Хучанд) ва Илёс дар Хирот.

Раванди муттаҳидшавии сиёсии МовароуннахруХуросон тахти
сарпарастии Сомониён дар баробари ба арсаи сиёсй омадани арбоби
часур, дурандеш ва бомаърифати сиёсию давлатй Исмоил ибни
Ахмад (соли таваллудаш 849, соли вафоташ 907) гтурзӯр мегардад. Ба
чунин раванд ахолии Бухоро, ки аз рафтори хокими махалли худ ба
дод омада буданд, ибтидо гузошт. Онҳо соли 847 Исмоили Сомониро
барои ба тахт нишастан даъват намуданд. Ӯ аслан ба муттахид
намудани замииҳои точик пардохт ва солхои 892-907 амири давлати
а'зими Сомониён гардид, ки тамоми МовароуннахруХуросон, хавзаи
Амударё, Зарафшон ва Сирдарё, дар чануб аз Афғонистони марказй
ва Хуросони Эрон то Хоразм, дар шимол аз Исфичобу Хафтрӯд, дар
Шарк аз Бадри Каспй, то Помиру Олотойро дар бар мегирифт.

Исмоили Сомонй ва ворисони ӯ, хусусан Насри II (с.914-943)
дастгохи мутамаркази давлатй — 10 девон оид ба идораи соҳаҳои
мухталифи иктисод, ма«>мурияти шахрвандию харбй, идораи
ягонаи замин, хазинаи давлатй, гвардией киро^х харбй, идораи
мухобираи (почтаи) давлатиро таьсис'доданд. Сардори тамоми дах
девон Сарвазир (ё Хочиби бузург) аз се аЬлоди шарифи точик —
Балъамй, Чайҳонй ва Утбй хаъин мешуд. Барои тамоми дах девон,
дар атрофи Арки Бухоро — кароргохи Сомониён, дах иморат бунёд
намуданд. Сомониён махзани давлатии китоб таъсис намуданд, ки
98

Карим А бдулов

дар он тадкикоти илмй бурда м ,шуд (дар ин китобхона Абуалии
Сино кор кардааст ва онро васият намудааст) барон инкишофи илм,
адабиёт ва санъат тамоми шароит фарохам гардида буд ва ба ин кор
арбобони зиёде чалб мешуданд (аз он чумла — Рӯдакй, географ ва
вазир Мухаммад Чайхонй, муаррих ва вазир Мухаммад Балъамй ва
дигарон).

Давлати Сомониён дар тӯли якуним аср мамлакатро аз
истилогарони хоричй хифз карда, меҳнати осудаи кишоварзону
косибон, зиёиёни ташаккулё(1)таро таъмин намуд ва анъанахои
Эронии кӯҳанро эхё карда, барои арзи вучуд намудани шохасархои
чахонй ба мисли «Шохиома» -и Фирдавсии бузург шароит фарохам
овард. Куввати бунёдкоронаи Сомониён ба оммаи халк, ки онхоро
дастгирй намуда, хамчун хокимияти худ эътироф мекарданд, такя
намуд. Дар байни амири Сомониён ва рӯҳониёни олии мусулмонон
ҳамдигарфахмие вучуд дошт, вале рӯҳониён одатан ба кори давлат
дахолат намекарданд. Вале хангоме, ки амирон дастгирии халк ва
рӯхониёнро аз даст доданд, давлат таҳти ҳамлахои истилогарони
хоричии Карохониён соли 999 байни Қарохониён ва Ғазнавиён
тақсим шуд. Амударё сархади байни онхо гардид.

Гарчанде ки баъд аз давлати Сомониён халқи точик аз асриХ1то
ибтидои асри XX давлатдории сиёсии худро аз даст дода бошад хам,
дар тамоми давлатхои асрхои XI-XIX-и Осиёи Миёна забони точикй
чун забони давлати бокй монда буд ва арбобони давлатии точик
вазифаҳои вазирону амалдоронро ба ӯхда доштанд (масалан,
Низом-ул-Мулк дар давлати Салчукиён, муаллифи асари машхури
чахонй оид ба масъалаҳои давлатдорй — «Сиёсатнома») илми точик
ва адабиёти классикии асрхои XI-XX ттурра инкишоф меёфт.

Хамин тарик, агар таърихи давлатдории ачдоди форсхою
точикон 2500 сол пеш дар ахди Хахоманишй егоз ёфта бошад ва агар
давлатдории Сосониён (1700-1400 сол пеш) ташаккул ёфта бошад,
пас таърихи давлатии точикон дар давраи Сомониён cap шуда буд.
Агар мо таърихи давлатдории точикро аз соли 847 соли ба тахт
омадани Исмоили Сомони дар Бухоро — пойтахти давлати Сомониён,
оғоз намоем таърихан хак ва одилона мебуд.

Баъди таназзули давлати Сомониён халки точик то ибтидои
асри XX — аз давлатдории сиёсии худ бенасиб гашт. Вале дар тамоми
давлатхои Осиёи Миёна дар асрхои XI-XIX, ки таҳти хук иронии
намояндагони халкхои туркзабон карор гирифта буданд, забони
точикй, тачрибаю назариёт, давлатдорию амалдории точик амал
мекарданд, ки ин халки точик, мавчудияти ичтимоиву иктисодй ва
инкишофи фархангии онро аз неетшавии сартосарй ва омезиш эмин
дошт. Аз ин рӯ мо имрӯз ба хотири арбобони давлатию фархангии
давраи Сомониён — Исмоили Сомони ва дигар намояндагони сулолаи
мазкур, вазирони бохиради Оли Сомон — Балъамй, Ҷайҳонй ва Утбй,
арбобони барчаетаи фарҳанг — Рӯдакӣ, Фирдавсй, Абуалй Сино ва
Ро%и бе%буд

99

баъд аз Сомониён зумраи арбобони давлатии тоники асрҳои XI-XIX
аз вазиру олими бузург Низом-ул-Мулк — муаллифи комуси
бузургхачм оид ба давлатдории «Сиёсатнома» (aJXJ) cap карда то
арбоби бузурги чамъиятиву сиёсй Ахмади Дониш (аХГХ) сари
таъзим фуруд меоварем.

Халки табиатан сулҳдӯсти тоник дар хифзи комёбихои бузурги
сохаи кишоварзй, шахрсозй, саноат, илм, адабиёт ва саиъат дар
назди хазорон ва миллионхо арбобони баруманди захматкашони
оддии худ, ки нигох доштани миллияташонро дар тӯли зулми
дохилию берунии хазорсола ва баъзан геночиау омезиши этникию
фарҳангй таъмин намудаанд, сипосгузор аст. Асри XX ба халки
тоник эхёи сиёсй, иктисодй, фархангй ва соли 1991 истиклолияти
пурраю эътирофи умуминахониро ехё кард. Холо нумхурии
Тоникистон дар асоси анъанаҳои сулҳдӯстонаи давлатдории худ
давлати нави тоникон — давлати дунявй, демократй,
интернационалие ки бунёдаш таъмини пурраи озодии этникй,
маъкавй, динй ва ғайра барои тамоми ахолии он — тоникон, ӯзбекон,
русхо, кирғизҳо ва намояндагони садхо миллатхои дигар мебошад,
таъсис медихад.

Роххои дарёфти озодии пурраи халки тоник ва бунёди
давлатдории нави мустакили он — нумхурии Точикисто! i ни гула аст?

Хронологияи казиятхои асосии ин роҳро ба сӯи истиклолият
дар тӯли асри XX хотирнишон месозем:

— Ба хайати Империяи Россия шомил гардидани каламрави
сукунати халки тоник дар як вакт хам ахамияти мусбат ва хам
манфй дошт. Халки тоник сарфи назар аз сиёсати
мустамликадории мутлакият имконияти робитаи иктисодию
маънавиро бо Россия ва Европа ба даст овард. Раванди мазкур
ташаккули тамоюлоти пешкадами демократиро дар ҳаёти
чамъиятию сиёсй ва фархангй халк, мархилаи нави
маорифпарварии тоник (Ахмади Дониш ва дигарон, надидҳо),
пурқувват шудани ҳаракати озодихохоиаи миллй (Шӯриши Восеъ,
шӯриши со.ли 1917 дар Хунанд ва ғайра)-ро тезонд.

Таксимоти миллию ҳудудии Осиёи Миёна яке аз натинаҳои
муҳими инкилоби Октябр барои халки тоник ва дигар халкхои
минтакахои мо ба шумор мерафт. Ин падида умуман бо назардошти
тамоми хатогихо, иштибоҳу носахеҳиҳои худудй ахамияти
мархалавй дошт. 14 октябри соли 1924 мувофики карори ВЦИК
ИЧШС дар харитаи наҳон Ҷумҳурияти Мухтори Тоникистон ба
вунуд омад, ки бо ин кариб баъд аз хазор сол давлатдории миллии
халки тоник дар шакли шӯравй баркарор гардид.

16 октябри соли 1929 бо карори Съезди III фавкулоддаи
Советҳои Тоникистон ба Ч.ШС Тоникистон табдил ёфтани
Чумхурияти Мухтори Тоникистон мархалаи минбаъдаи инкишофи
давлатдории тоник буд. Ин амр дар пешрафти иктисодию
100

Карим А вдулов

фархангии Точикистон дар дахсолаи минбаъда такони чиддие буд.
Дар чумхурй пойгохи саноатию шабакаи наклиёт ба вучуд омаданд,
дар сохаи кишоварзй дигаргуниҳои муайяне амалй гардиданд.Бояд
иқрор кард, ки дар ин кор дар баъзе ҳолатҳо иктидори Точикистон
хусусиятхои табиию иктисодй, экологию демографии он аз чихати
илмй ва омӯзиши хаматарафа ба инобат шрифта намешуданд. Вале
дар тӯли ин со-лхо чунин иншоотҳои нодире низ бунёд гардидаанд;
ГЭС-и Норак, заводхои алюминии точик, урани точик, комплексхои
Исфараю Анзоб, корхопахои муосири бофандагй, шохибофй,
консерваю соҳаҳои дигар;

— демократизацияи хаёти чамъиятию сиёсии кунунии
мамлакати мо ба халки точик имкон дод, ки ба мархалаи нави
инкишофи давлатдории худ — таьсиси давлати мустакили
Чумхурии Точикистон, ки онро Шӯрои Олии Чумхурии Точикистон 9
сентябри соли 1992 эълон намуд, гузарад;

— холо дар назди халки точи it вазис^ахои зерин меистанд:

а) мустахкам кардани мустакилияти хаки кии давлатй ва
баркарор намудани муноеибатхои баробархукук бо тамоми
давлатхои дунё;

б) дар асоси истифодаи оқилонаи манбаъҳои табиию чугрофй,
иктисйдй, экологи ва мехнатй, инчунин принципи «аз ашёи хом тс
маҳсулоти нихой» дар худуди Точикистон ба даст овардани
мустакилияти иктисодй ва интеграция дар хочагии чаҳонй хамчун
кисми таркибии он;

в) дар сохаи инкишофи маы^вй болд эхё ва ганй гардондани
тамоми анъанахои пешкадами фарханги миллим мутаносибан бо
арзишхои чамъиятиву умумичахопй самти асосй бошад.

Хадафи тамоми гуфтахои боло дар ояндаи наздик ба катори
»мумлакатхои мутамаддин, демократй ва тараккикардаи
иктисодии Иттиходй чахонй зимни нигох доштаии хусусиятхои
миллй дохил намудани чумхурии Точикистон мебошад.

Афсӯсӯ, ки дар он рӯзу моххои муташанничи фочиавй зиёиёни
мо, олимони мо, равшаи<1)икрон хомӯширо пеша карданд. Бо
суханхои оташини худ дили хар як шахсро равшан накарданд. Ба
воситаи садою симо ва рӯзномаҳо баромад накарданд.

Ба хамдехагони хеш окибатхои онро ласрахмонданд. Дар байни
ха«ак кор набурданд. Хомӯширо а(1>залтар донистанд. Ба хугсумату
хокимият, депутатҳои мӯҳтарам маслихатхои xji6 надоданд.

Аз ин сабаб дар чамъият нобоварй нисбати Раиси чумхур ва
ҳукумати он пайдо шуд. Органи конунбарор — Шӯрои Олй на хама
вакт масъалахоро одилона хал мекардад. Бисёрии намояндагони
халк конуншиканиро пеша мекарданд.

Кор то хамо дара'*а расид, ки кариб дар хама сессияхоиХИ-XIV-
XV Шурой Олй дар Конституциям чумҳурй тағйиротҳо дохил карда
мешуд. Ин боиси норозигии аксарияти мардум ва каноатманд
Роа; и бе/л-буд

101

шудани гурӯхи хурд мегашт.

Баъди талабу дархоетҳои иштироккунандагони майдони
Шахидон сессияи Шӯрои Олии Точикистон даъват карда шуд. Дар
шартномаи дутарафа — оппозиция ва ҳукумату ҳокимият дар
баробари дигар талабҳо, ахду паймон карда буданд, ки ба сессия
фишор оварда нашавад, бехатарии хар як намояндаи халк бояд
таъмин карда шавад.

Дар рӯзи сессия майдони Шӯрои Олй аз хисоби иштирокчиёни
майдони Шаҳидон бо сардории Давлати Усмои, Шодмон Юсуф,
Тохири Абдучаббор, Маҳмадшариф Химматзода аз одам пур шуд.
Пас аз оғози сессия депутатҳо таклиф карданд, ки то майдони
Озодй аз чамъомадагон холи нашавад, сессия кори худро оғоз
намекунад. Дар ин ҳолат аз тарафи гирдиҳамоичиён ба депутатхо
тахкиркунй, тарсондан, фишор овардан паси хам рӯй додан гирифт.
Кисми онхоро гаравгон гири(1)танд. Рӯзи дуюми чамъ омадани
депутатхо дарШӯрои Олй байни рохбарони оппозициява роҳбарони
ҳукумат ба сардории Райей чумҳур гуфтушуниди тӯлонй барпо шуд.

Сессия кори худро оғоз намуд. Банда низ иштирокчии сессия
будам. Депутақои дар сессия хозиршуда ба се гурӯх таксим шуданд.
Гӯрӯҳи якум иборат аз шахсони мансабталош буданд ва бештар вахт
зидди Раиси чумхур шудани Р.Набиев баромад мекарданд. Онҳо
мехостаид, ки талаботи гирдиҳамоичиён конеъ карда шавад. Ба
инхо асосан депутахо Акбари Тӯрачонзода, Тохири Абдучаббор,
Абдулло Хабибов, Хикматулло Насриддинов, Сай(1)иддин Тӯраев ва
ними зиёди депутатхои водии Каротегин ва Вахш дохил мешуданд.

Кисми дуюм ва аксарият он депутатхое буданд, ки чун пештара
хомӯшй, бетарафиро пеша карда буданд. Фикри хешро рӯирост
намегуфтанд. Иитизори ишора буданд, шамол калом тараф вазад
ҳамон тарас|) мегаштанд. Дар вақтхои танаффус гох ба ин гурӯҳ, год
ба он гурӯҳ дохил мешуданд, фикри дакику мушаххас надоштанд.

Кисми сеюм он депутатхое буданд, ки хакикатро мехостаид.
Химоятгари ҳукумату хокимият ва Раиси чумхури конунй буданд.
Шабу рӯз бахри сулху салох ва ҳалли масъалаҳо аз рӯи коти ва
конституцияи чумхурй кор мекарданд. Нурулло Хувайдуллоев,
Мавлон Олимов, Эмомалӣ Раҳмопов, Рашид Олимов, Хабибулло
Табаров, Саидшариф Шари([)ов, Нарзулло Дӯстов, Рас^ика Мӯсоева,
Адолат Раҳмонова, Абдумачид Достиев, Усмонкул Жокиров, Азизбек
Шари(}>ов, Шарофат Усмонова, Мазбут Фозилов, Т1ӯ|табек Муродов,
Мирзоалиев, Валентина Р1вановна Абдусамадова, Мирзобек
Мирзобадалов ва хамаи депутатхои Хатлонзамин, кисми зиёди
намояндагони вилояти Ленинобод, водии Хисор, фидоиёни халку
миллат, давлату давлатдории чумхурии навбунёди точикон буданд.

Дар сессия намояндагони хизби демократ -- Шодмон Юсуф,
наҳзати ислом — Давлати Усмон, созмони «Растохез», «Лаъли
Бадахшон», журналистони бисер, ки тара(})дори оппозиция буданд,
102

Карим А бдулов

иштирок карданд. Бо фишори худ, тахдидхои рӯирост рафти
сессияро рӯз аз рӯз, соат аз соат муташанич мекарданд. Ба хамаи ин
нигох накарда, сессия талаби майдони Шаҳидокро оиди озод
кардани Раиси Шӯрои Олй рад кард. Боз як бори дигар Сафаралй
Кенчаев хамчун раиси конунй дар чои худ монд.

Майдони Шахидон аз шунидани чунин хабар ба газаб омад.
Ҳамон бегоҳй қисми депутатхо ва роҳбарони хукуматро гаравгон
гирифтанд. Чонишинони Раиси Девони Вазирон Хабибулло
Саидмуродов, Саъдулло Хайруллоев, депутатхо Сайфиддин Тӯраев,
Курбон Тӯраев, Мирзобек Мирзобадалов, Маъруф Орипов, Азизбек
Шарифов ва даххо дигаронро ба майдони Шаҳидон бурданд, онҳоро
заданд, танбех доданд. То рӯз онҳоро чавоб надоданд.

Мирзобек Мирзобадалов ва Азизбек Шарифовро касди куштан
карданд. То ҳамон дарача нируҳои демократй (ҳизби наҳзати ислом,
ҳизби демократ ва созмони мардумии «Лаъли Бадахшон»)
демократияро риоя карданд ва «пос» доштанд, ки Мирзобек
Мирзобадаловро дар багажники мошини мабукрави «Жигули» ва
Азизбек Шарифовро дар болои каноти мошин аз майдони Шурой
Олй ба майдони Шахидон бурда! 1д.

Акбар Тӯрачонзода ва хамкасбону хамярокони ӯ масъала
гузоштанд, ки то Сафаралй Кенчаев ихтиёран ба истеъфо наравад,
мо депутатхоро озод намекунем.

Соати сеи шаб Сафаралй Кенчаев ба хотири раҳондани
депутатхо аризаи истеъфои худро имзо !!амуд.

Пагохии барвакт хамаи депутатҳои гаравгон гирифтаро озод
карданд. Соати 10 рӯз дар толори Шурой Олй хамаи депутатхо ва
таклифшудагон ҳозир шуданд. Пеш аз оғози сессия ба минбар
чонишини Раиси Девони Вазирон академик Х-Саидмуродов баромад
ва ба чамъомадагон рӯ оварда гуфт:

— Дӯстони азиз! Шаби гузашта май бо як гурӯҳ депутатхо дар
майдони Шахидон будем ва шабро бо онҳо рӯз кардем. Дарди дили
онхоро шунидем. Хакиқатан онҳо мардуми шарифи мо мебошанд.
Хамаи фикру дархостхои онхо чолиби диккат мебошанд.

Чунин баромадхо ба тарафдории майдони Шахидон аз тарафи
Сайфиддин Тӯраев ва чанде аз асира(1)тодагони дигар низ садо дод.

Дар оғози сессия Сафаралй Кенчаев ба минбар баромад ва бо
катъият гуфт, ки ӯ ба хотири якпорчагии Точикистон бахри сулху
салоҳ ва эмин мондани депутатҳои мӯҳтарам ба истеъфо меравад.
Сессия талаби Сафаралиро конеъ гардонд.

Ичрокунандаи вазифаи Раиси Шурой Олй Акбаршо Искандаров
тасдик гардид. Хамон рӯз дар майдони Шахидон оши худой доданд.
Иштирокчиёни гирдиҳамой раксу бозй мекарданд. Гӯё ки ба
максади «бузурги худ» расида бошанд. Бо тамоми хастй дар майдон
ташкилкунандагони чамъомад бо сардории Акбари Тӯрачонзода,
Маҳмадшарифи Химматзода, Давлати Усмон, Давлати Худоназар,
Ро%и 6eaj6yd

103

Шодмони Юсуф ва ҳамсафони онҳо ҳозир шуданд, ба халд рӯ оварда
ба воситаи баландгӯякҳо онҳоро табрику таҳиият гуфтанд.
Намояндагон ва пешвоёни майдон эшони Киёмиддин, Муллоабдулло,
Мулло Абдуғаффор, эшони Саидшариф хамаро бо ин «галабаи
бузург» муборакбод мекарданд ва мегуфтанд, ки худо хохад имрӯз ё
пагох парчами ислом дар болои иморати ҳукумат ва хокимият чилва
хохад кард. Мо умеди онро дорем, ки икдоми моро давлатҳои
исломии Эрон, Покистон, Афғонистон, Арабистони Саудй ва дигар
давлатҳо дастгирй мекунанд. Онҳо одамонро бо куръони шариф
касам медоданд, метарсонданд, ба воситаи даъватномаи козиёт ва
ҳизби наҳзати ислом ба майдон меоварданд.

Дарвокеъ аксарияти мардуми мо махсусан мусулмонон аз он
чумла кисми зиёди бародарони каротегинихои мо мукобили чунин
чаигьома ду сиёсатбозихо буданд. Хамой рӯзҳо ман бо супориши Раиси
чумхур ба Водии Вахш ба шаҳри Курғонтеппа, ноҳияҳои Бохтару
Вахт ва Колхозободу Кумсангир сафар карда будам. Бо мардуми
гуногун ҳамсӯхбат шудам. Дар як сӯҳбат бо мардони солхӯрдаи аз
дину оин бохабари қаротегинй ҳамсӯҳбат шудам. Аз ман сари таре
надоштанд. Маро чун фарзанди худ хисоб мекарданд.

Хамаашон бо як овоз гуфтанд, ки ин гирдиҳамоиҳо ба хубй
намебарад. Агар пеши роҳи чунин чамъомадхоро нагирем, пагох дер
мешавад. 99 фоизи мусулмонон сиёсати козй ва ҳамса(1)они ӯро
дастгирй намекунанд. Хамаи он шахсоне, ки имрӯз мукобили
давлати конунй баромад мекунанд мехоханд дар Точикистон
чумҳурии исломй ташкил кунанд. Бояд онҳоро ба зӯрй аз майдон дур
мекарданд. Агар ғалаба кунанд (албатта мо ба ин боварй надорем, ба
кувваю иродаи давлат, халки бузургамон, мусулмонони
азияткашидаамон боварй дорем, ки oifxo ва думравопашон худо
хохад мағлуб мешаванд) аввало моро, пас шуморо аз ин дунёи боумед
нест мекунанд.

Хамон вақт бо як зани солхӯрда низ ҳамсӯҳбат шудам. Хело зани
ботамкипу одамдӯст буд. Ба банда рӯ оварда бо шеваи каротегинй
чунин иброз кард: «Бачаи чун, мун ва дигар занхо аз нунпазй ва ба
Душанбе рохй кардан бефара шудем, чум ин мардако чи мехоханд.
Имрӯз бовар бикунй накнй дар хунам на орд доруму на равғану
биринч. Замини дари хунам накорида мунд. Гову гусалам бе алаф
мунданд. Истаро менем... Боз меган, ки занхорам ба митингуш
мебурдиянд. Волло ки букушанма, намерум...»

Аз ин чунин хулоса баровардаи зарур аст, ки мардуми моро — та
хеле ки Сайгак Сафаров борхо такрор мекард, — фундаменталисток
ба бародаркушй, ба худкушй даъват мекарданд.

Худоро шукр, ки хамаи мардуми мо дини мубораки исломро пос
медоранд, дар хамаи махалхо масчидхо мавчуд хастанд. Расму
русуми исломро дар хамаи даврахои ҳокимияти Шӯро эҳтиром
мекардадд.
lOIt

Карим А бдулов

Боре ба ёдам хает, ки як гурӯх намояндагони чумхурии исломии
Афгонистон баъд аз инкилоби Савр ба вилояти Ленинобод ташриф
оварданд. Дар байни онхо занҳо низ буданд. Баъди вохӯрй бо
намояндагони нохияи Мастчох бояд ба Тошканд мерафтанд. Дар
Масгчох як мактаб ва як бошишгохи колхозй барои вохӯрй пешбинй
шуда'буданд. Вакте ки ба бошишгох меоянд, бовар намекунанд, ки
чунин расму оин ва тарзи либоспӯшй, шисту хез, риояи коидаҳои
ислом дар хама чо ба ин тарз бошад. Худ ба худ хулоса
мебароварданд, ки чунин чамъомад сохтакорист ва «кофирон»
мехоханд, ки бо хамин дили моро тасалло бидиханд. Таклиф
карданд, ки барояшон вакти иловагй чудо кунем ва бигузорем ба
кучое, ки хоҳанд, ба он чо раванд ва бо мардум аз наздик шинос
шаванд. Вакте ки ба хонаҳо ворид мешуданд, бо чашмони худ
мебинанд, ки чи тавр мо зиндагй доштаем. Ачоибаш он буд, ки ду зани
афғон бо либоси аврупой мехостанд бо запхои махал вохӯранд ва
хамсӯҳбат шаванд. Аммо онхо аз мехмонон рӯй мепӯшонданд ва
мегуфтанд, ки мо бо кофирон сӯҳбат нахохем кард, зеро ки ин гуноҳи
азим мебошад. Аз ин меҳмонони афғон ба хулосае меоянд ва мегӯянд,
ки хамаи он чи ки нисбати ин еохт, нисбати халкхои мусулмон ба мо
мегуфтанд, бӯҳтони махз буд а ас т. Мусулмонони асил ва муеулмоий
дар хамин чо будааст.

Борхо аз забони кахрамонони кору мехнат, эчодкорон, олимону
нависандагони рӯзгордида фахмидаем, ки касе ба кадру кимати
ҳокимияти Советй нарасад, ӯро кахри худованду арвохи гузаштагон
мезанад. Як сахифахоирузпомаю мачаллахо, баромадхои садо симо,
гуфтугузори хизбу созмонхоро бубинед, таи ин ду-се соли охир чи
кадар тахкиру дашном, тӯхматҳои бебунёду суханхои носавоб дар
хакки пешгузаштагони худу чонбохтагони рохи адолат ба забои
овардем. Ношукрй кардем, нонро пеши по задем.

Хабари ба охир расидани сессияи Шурой Олй саросари
чумхуриро фаро гири((>т. Чи хеле ки дар мохи октябри соли 1991
баъди афтондани хайкали Ленин тамоми мардум ба по хестанд, он
рӯзҳо низ дар чумҳурй чумбхзше ба вукӯь омад, одамони миллатҳои
гуногун дар тамоми гӯшаю канори чумхурй баромадхои эьтирозй
эълон карданд. Нисбати карорхои кабулкардаи Шурой Олй
нобоварй изхор намуданд. Хатло1гу Хисор, Зарафшону Хучанд ба по
хестанд.

Ба унвони Раиси чумҳур, Шӯрои Олй, Девони Вазирон баркияхо
ва мактубхои зиёд ворид шуданд. Хама нисбати аз вазифа сабукдӯш
кардани Раиси Шӯрои Олй ва карорхои дигари кабулкардаи сессия
эътироз баёи карданд. Катъиян талаб мекарданд, ки сессияи
ғайринавбатии Шӯрои Олй даъват карда шавад.

Беш аз хама мардумиХатлон ба по хестанд. Аз хукумат ва Раиси
чумхур талаб карданд то ба онхо ичозат бидиханд, ки ба майдони
Озодй оянд ва ба даъвати сессияи Шӯрои Олй баркароркунии
Ролей бехбуд

105

хаки кат муваффак шаванд.

Ба хамаи монеаҳо нигох иакарда рӯзи 20-21 апрел дар майдони
Кӯлоб митинги бисёрхазора барпо мегардад. Хама бо як овоз карор
мекунанд, ки бояд ба майдони Озодии пойтахт бираванд ва
ҳакикатро рӯи об оранд. Ташкилкунандагони он фарзандони
барӯманди Хатлон Муллохайдар Шарифзода, Бобои Сангаки
Сафар, Рустами Абдурахим, Лангарии Лангарй ва боз даххо дигарон
буданд. Халки худро хукумати вилоят ва нохияхо ба холи худ
нагузоштанд ва ҳамроҳи онхо ба пойтахт ворид шуданд.
Гирдиҳамоии зиёда аз 100 хазор нафара огоз ёфт.

Аз тамоми гӯшаю канори чумхурй мар дум бо навбат ба майдони
Озодй меомаданд. Паси хам баромад мекарданд ва талаб
менамуданд, ки ҳукумату ҳокимияти конунй баркарор карда шавад.
Сафаралй Кенчаев ба чои худ бозгардад, козии чумхурй ба истеъ([)о
равад. Фаъолияти хизби демократ ва наҳзати ислом боздошта
шавад.

Майдони Шахидон, ки хама онро тарк карда буданд, бо
ташаббуси козиёт ва хизби пахзати ислом боз аз одам пур шуд. Акнун
мубориза дар ду майдон, ки масофааш 1000-1100 метрро ташкил
медод, аз субх то шом мукобили ҳамдигар сухан мегуфтанд. Хазорхо
чавонон дар майдони Шахидон руз то шом машки харбй мек арданд.
Рӯирост мардумро ба чанг даъват менамуданд.

Фарки гирдихамоии майдони Шахидон аз Озодй дар он буд, ки
халоики майдони Озодии назди Шӯрои Олй бо иродаи худ, бо
вичдони худ, бе ягон ташвикоту таргибот бахри баркароркунии
хакикат чамъ омада буданд. Дар майдон намояндагони тамоми
миллату кабилаҳои дар чумхурй умр ба cap баранда чамъ омада
буданд.

Барой гирдихамомадагони майдони Озодй русу точик,
насронию мусулмон яксон буданд. Онхо чун аксарияти мардуми
Точикистон ободии олам ва камолоти маънавии инсонро дар сулху
оштй, баробарию бародарй ва ишку мухаббати хамаи мардум
медиданд.

Майдони Шахидон акнун бахри химояи худ, бахри муковимат бо
майдони Озодй гирд омада буданд. Рӯз аз рӯз вазъият шиддатноктар
мешуд. Гаравгирии намояндагони харду майдон тез-тез рӯй медод.
Майдони Шахидон мехост хукумати конуниро бархам дихад,
табаддулоти давлатй кунад. Тарафдорони ин майдон бо як овоз
истеъфои хукумат ва ноиби Раиси чумҳур, додситони ку.лли чумхурй,
озод кардани М.Икромовро аз хабе талаб доштанд.

Барой муҳофизати хук ум а т ва Касри Раиси чумҳур, чи хеле ки
дар боло гуфтем, полки дар назди Вазорати умури дохилй буда, ки бо
фармони Раиси чумхур бо ихтиёри эшон вогузошта шуд, омода буд.
Дар рӯи хавлии каср ду танк, се БТР ва афсарони бо ярок
таъминшуда посбонй мекарданд. Аз 29 апрел cap карда,
106

Карим А бдулов

иштирокчиёни гирдихамоии майдони Шахидон касрро мухосира
карданд. 25 нафар коркунони масъули Раиси чумхур, хукумат ва
инчуиии полк мухосира туда буданд.

Хама коркунон, аз чумла 10 нафар коркунони дафтари Раиси
чумхур, се нафар мушовирони давлатй, мудири котибот, рохбари
гурӯхи матбуот, се мушовирони калон ва дигарон. 15 нафар
коркунони ДевониВазирон, аз чумла хаштнафар мудиронишӯъба ва
дигар коркунон ба муддати чоруним рӯз дар мухосира монданд.
Ачибаш дар он буд, ки вакти мухосираи каср ягон шахе аз макомоти
боло, Раис ва чонишинони Раиси Девони Вазирон, Раиси чумхур ва
ноиби ӯ дар чои худ набуданд.

Рӯзи дуюми мухосира ба назди банда як подполковник, ки
химояи биноро ба дӯши худ дошт (фамилияашро фаромӯш кардам),
бо ҳамроҳии Абдувалй Рахмонов — сардори управлениям корхои
умури дохилй ва додситони шахр Саломиддин Шарифов
даромаданд ва хохиш карданд, ки фамилия, ном ва дар кадом
вазифа кор кардани шахсони дар бино бударо нависам. Барой
гуфтугӯи бо оппозиция лозим будааст. Ман дар шохидии кариб
хамаи «асирон» ин корро манъ кардам. Афсӯс, ки баъди ду-се соат аз
баландгӯяки майдон дар бино кихо хастанд ва чикораанд садо дод.
Рӯзи дуюми май ба мо хабар доданд, ки ғайр аз Рустам Мирзоев —
мушовири давлатй, Рамазон Мирзоев — сармушовир, Карим Абдулов
— мудири котиботи Раиси чумхур, Азиза Анварова — мудири шӯъбаи
Девони Вазирон дигархо метавонанд иморатро тарк кунанд.

Хамон руз сарвазир АМирзоев бо хамрохии як гурӯҳ шахсони
масъули хукумат бо роҳбарони майдони Шахидон оиди озод
кардани мо ва полк гуфтугӯй карданд. Пагохии рӯзи 3 май соати 11.00
хамаи моро ғайр аз Бахром Рахмонов бо воситаи дари кабулгох ба
берун бароварданд. Дар назди дар моро намояндагони оппозиция —
раиси хизби демократ Шодмон Юсу(1), декани факултети хукуки
Донишгохи давлатй Ойнихол Бобоназарова ва дигарон, ки онхоро
намешииохтам, дар ихотаи дутарафаи майдони Шахидон то назди
боғи истирохат гусел карданд.

Дар хамин вакт тамоми майдон ба мо менигарист. Ман худ ба худ
мегуфтам: Ин чй беинсофй? Чй беадолатй? Хамаи ин аз барои чй
бошад? Кучо шуданд он хама суханони шоирони мо Лоик, Бозор,
Гулрухсор, Мӯъминшо, ки мо точдор ҳастем, тамаддуни тӯлонй
дорем, машҳури чахонем, дӯстиро васф мекуием. Худ ба худ Айнию
Турсунзода, Бокй Рахимзодаю Деҳотй, Бобочон Раффурову Чаббор
Расулов ба ёдам меомаданд. Агар онхо зинда мешуданду як бор ба ин
ду майдон менигаристанд, чй мегуфтанд? Ба гумонам факат аз
бехисобию берохбарию беадолатию бехокимиятии имрӯза дар
шигифт мемонданд ва мегуфтанд: «Эй мардуми чафокаш, ба шумо чй
шуд? Охир Точикистон давлатй сохибихтиёр шуд, фарханги бой ва
дар чаҳон машхур дорад. Зиёда аз 130 давлатй дунё онро шинохт,
Ро.%и бе%буд

107

аъзои ташкилоти давлатҳои муттахид ва дигар чамъиятҳои
бообрӯичахон ҳаст. Дар асосҳои умумихалкй ва бисёрномзадй Раиси
чумҳури хешро интихоб намуд. Парлумони халкро дар асосхои
алтериативй интихоб кардед, ки ба кори худ омода аст. Тамоми
намуди моликиятхо дар чумхурй пайдо шудаанд, корхонахои хурду
калон бо хамкории мамолики Америкаю Англия, Австрияю
Финляндия, Хитою Хиндустон, Эрону Покистон хомат рост карда
истодааст. Точикистон ба бозори иқтисодй гузашта истодааст. Пас
ҳамаи ин кашокашҳо ба хотири чист ва кист? Хамаи ин ба дӯстй,
рафокат, баланд бардоштани некӯаҳволии халк, пуриктидории
иктисодиёт, фарханг ва сиёсат бурда намерасонад. Баръакс, ин
харобй, кашшокй ва паст кардани коми Ватани худ, халки худ,
тамаддуни худ мебошад».

Мо баъди муҳосира ва гусели майдони Шаҳидон вориди бинои
Шӯрои Олй шудем. Банда, Рустам Мирзоев ва Рамазом Мирзоев ба
идораи Раиси Шурой Олй хамрох ворид шудем. Дар дохили бино
Р.Набиев, НДӯстов, А.Мирзоев, А.Искандаров буданд. Баъди
гуфтугузори кӯтоҳ Р.Набиев ба чамъомадагон рӯ оварда гуфтанд:
«Агар розй бошед ман фармонро имзо мекунам». Банда дар бораи чй
будани фармонро аз Фаррух Ниёзов — Вазири мудофиаи
ҳамонвактаи чумхурй фахмидам: гвардиям нав таъсис ёфта будааст.
Баъди чанд дакика ба рӯи ҳавлии дохилии бинои Шӯрои Олй
баромадам ва дар баробари депутатҳо одами бисёри либоси
харбипӯшро, ки дар даст ярок доштанд, дидам. Ба генерал Ф.Ниёзов
савол додам: Hirxo кй? Аз кучо? Вахотири чй машхмекунанд? Аммо аз
чавобҳои муғлак чизеро нафахмидам.

Дар баромади эшони Киёмиддин, ки ӯро майдони Шахидон
унвони «Генерали армия» дода буд, бо овози баланд дод мезад ва
мегуфт, ки «мо барои ба имрӯз расидан L5 сол боз тайёрй дидаем.
Иншооллох, кофиронро нест мекунем. Коммунистҳо хуни моро дар
муддати 70 сол макиданд, халки моро ба кашшокй оварданд.
Фарханги бою ғании точикро ба нестй блфданд».

Оре, хакикатро муддати мадиде пинхон дошта намешавад. Ин
харобкориҳои саросари чумхурй, ки имрӯз ба чашм мерасаанд,
махсули кӯшишу ғайрати Саид Киёмиддин, Давлати Усмон ва даххо
эшону эшонзодахои дигари ношукри замон ва қисме аз муллоҳои
манфиатҷӯй аст, ки як умр шираи нону намак ва болаззаттарин
нӯшу неъмати халк пешкашашон буд.

Аз минбархои баланд, дар гирдихамоиҳо, дар тӯю таъзияи
мардум чор мезаданд: ки «70 сол давлати советй хуни моро
макидааст!» Вале хеч гох намегуфтанд, ки 70 сол дар сояи Давлати
Советй ҳамчун муфтхӯр маърака ба маърака мегаштанд. Дар чое
кор намекарданд, ё ба ном дар ташкилоте посбон буданд. Сохиби
чанд зану хавливу мошинҳои рангоранг ва хоказо хам буданд.

Дар урфият мегӯянд, ки фарбехиро гӯсфанд мебардорад. Ин
108 Карим Абдулов

тоифи чун худро гирифтанд, даст ба чинояту хиёнати зидди давлат
заданд.

— Мо 15 сол тайёрй мебинем, чавонони яккачин дорему зарур
шавад ярок хам меёбем — бе истиҳола аз минбархо эълон мекард
эшони Киёмиддин.

Бале, ярок хам доштанд. Тайёрии пухта хам диданд. Мардумро
фиреб карданд. Ба Қуръони муқаддас касам ёд мекарданду хилофи
каломи оллоҳ роҳ пеш гирифтанд. Оллоху акбар — гӯёи мили
силохро ба синаи мар дум и худ равона сохтанд. Ва «шарофат»-и
(}шдоиёни ба ном исломй, ки дар пешонаи худ навиштачоти «ё март, ё
ғалаба» насб карда буданд, бо фотиҳаи баъзе эшону муллоҳои
«мӯътабар» даст ба харобакорй зада буданд. Думхурият саросар
ғарқобаи хун гардид. Имрӯз хонадонеро ёфтан душвор аст, ки аламе
надидаву доғе дар чигар нагирифта бошад.

Шарт ва зарур буд, ки ҳукумат ба ин ва дигар гуфтаҳои майдони
Шахидон гирдихамоии мохи октябри соли 1991, феврали 1992,
баромадхои садою симо, рӯзномаҳои ғайридавлатии оппозиционӣ
ахамият медод. Аз тарафи дигар бояд гуфт, ки бо сабаби
сустталабии Раиси чумхур чи хеле, ки дар боло ишора кардем,
органҳои хукукй: Вазорати умури дохил а, Комитета амнияти миллй,
суету заиф шуда буданд. Бисёр коркунони ин ташкилот рӯирост ба
мукобилиҳукумати конунй кор мебурданд. Ярок ва техникам бисёри
Вазорати умури дохила ва НАМ ба дасти оппозиция гузашта буд.

Дар он рӯзҳо майдони Шахидон иштирокчиёни майдони
Озодиро рӯирост ба чанг даъват мекарданд.Бо тамоми хастй ба олам
арз мекарданд, ки дар майдони Озодй пул чамъ мекунанд, моро
тахкир мекунанд. Дар майдони Шахидон хар рӯз се-чор марротиба
касе ки чанд сӯм супорад ва вориди майдон шавад, эълон мекарданд
ва ба упвони онхо хамду сано мемхоиданд.

Дар чунин шароит депутатхо агагун бо таклифи майдони Озодй
барои гузараронидани сессиям ғайринавбатй чамъ омаданд.
Масъалахои пешниҳодшудаи мардуми майдони Озодиро мавриди
мухокима карор доданд. Аз хама мухимаш масъалаи интихоби
Раиси Ш5фои Олй буд. Дар баромадхо Сангак Сафаров, Рустам
Абдурахимов, Хабибулло Табаров, Эмомалй Рахмонов, Мирзоалиев,
Адолат Раҳмонова ва дигарон катъиян талаб карда мешуд, ки
Сафаралй Кенчаев, ки баъди ду рузи тамомшавии сессияи гузашта
Раиси комитета амнияти миллии чумхурй тасдик шуда буд, ба чои
худ баргардонида шавад. Баъди мухокимахои тӯлонй Сафаралй боз
Раиси Шӯрои Олй интихоб пгуд.

Дар майдони Озодй намояндагони кариб ҳамаи шаҳру нохияхо
буданд. Аммо баъзехо мегуфтанд, ки аз вилояти Леиинобод
намояндае нест.

Банда ба як гурӯҳ депутатхои вилояти Ленинобод: Дахонхон
Набиев, Саидшариф Шарифов, Маъруф Орифов, Мазбут Фозилов,
Pojju бе%буд

109

Мирзобек Мирзобадалов ин гапу калочаи мардумро рабондам ва
хохиш намудам. ки намояндагони мардуми вилоят, ки дар майдон
хузур доранд, як бор аз назди минбар гузаранд. Бо як хиссиёти калон
бо шиору плакатҳо намояндагони хар яке аз 15 шаҳру нбхияҳои
вилоят паси хам аз назди минбари митинггох гузаштанд. Вахте ки
Манной Азизов, Муллорахим Бердиев хамдиёронамро дар сафи онҳо
дидам, гул-гул шакуфтам.

Баъди ба итмом расидани сессия иштирокчиёни гирдихамоии

майдони Озодй барои ба шахру нохияхои худ рафтан тайёрй
медиданд. Аммо майдони Шахидон рӯирост ба чанг омода мешуд.
Гаравгонгирй ба дарачаи аъло расид. т1и хеле, ки дар боло
хотирнишон кардем, аз вилояти Кӯлоб ба воситаи нохияи Ёвон 6 май
барои мардуми майдони Озодй маводи хӯрока оварданд. Онҳоро дар
назди махаллаи Оли Совети нохияи Ленин намояндагони оппозиция
тирборон карданд. Хамон рӯз дасисабозон рӯзноманигор, олим,
марди шариф ва хоксор Муродуллои Шерализодаро ба катл
расонданд, Садоюсиморо ба зӯрӣ гирифтанд.Вазъият даршахр хело
муташаниич шуд.

Барои ба намояндагони оппозиция гуфтугӯ кардан бо
ташаббуси Раиси Шӯрои Олй Сафаралй Кенчаев як гурӯҳ
намояндагони интеллигенция дар хайати Акбар Турсун, Лоик,
Рашид Рахимов, Отахон Латифй таъсис дода шуд ва онҳо барои
гуфтугӯи ба бӯстонсарои ҳукуматй рафтанд.

Мардуми майдони Озодй оҳиста-охиста ба шахру нохияхои худ
бармегаштанд. Аммо касосогирии майдони Шахидон оғоз ё<1»т. Баъди
тарки майдони Озодй силоҳбадастони майдони Шахидон ба сӯи
иморати Шӯрои Олй хучум карданд. Тамоми воситаҳои техники,
чизу чораи биноро горат карданд ва ба яғмо бурданд. Кабинетҳои
кори, стол, стул, чевон ва дигар воситахоро шикастанд, нобуд
карданд.

Касри Раиси чумхур горат арда шуд. Полки асирафтодаро бе
ярок карданд. Танкҳо, ВТР-хо ва автоматҳоро ғорат карданд ва ба
мукобилй хукумати конунй рӯирост чанг эълон намуданд.

Шодмон Юсуф, Давлати Усмон, Акбари Тӯрачонзода, Тохири
Абдучаббор ва дигарон дар кабинета Раиси чумхур штаб таъсис
карданд ва тамоми рафти ходисахоро идора менамуданд. Дар
Душанбе бо мафхуми пуррааш чанги оппозиция бо ҳукумат мерафт.
Чони Раиси Шӯрои Олии конунй, ноиби Раиси чумхур, додситони
кулличумхур дар хатар монд. Онхо мачбур шуданд бо роххои гуногун
Душанберо тарк кунанд. Баъд аз ин оппозиция бо фатвои майдони
Шахидон террор эълон кард. Таҳхонаи касри Раиси чумхур чои
қасосгирй ва ҳабсхонаи оппозиция карор гирифт. Сайгак ва
Абдураҳим ва садхо дигар фидоиёнро азоб медоданд, касос
мегирифтанд.

Дар рӯзномаи «Чароғи рӯз» расми Сафаралй KeinaeB, Нарзулло
по

Карим А бдулов

Дӯстов, Нурулло Хувайдуллоев, Ваҳхоб Воҳидов, Абдумалик
Абдуллочонов ва боз чанди дигаре чоп шуд, ки дар поёни он чунин
чум л а иншо туда буд: «Инхоро милиция чустучӯ дорад».

Хамон рӯзҳо бо супориши Раиси чумхур шахсоне, ки аз тарафи
комитети амнияти миллй барои бехатарии С.Кенчаев, НДӯстов,
НХувайдуллоев вобатса буданд, сабукдӯш карда шуданд.

НДӯстов бо хамрохии Раиси комичроияи вилояти Кӯлоб ва
иштирокчиёни гирдихамой ба Хатлонзамин фирор кард. Дар вакти
аз Душанбе баромадан хабаре пахн шудааст, ки дар автобус
Н Дӯстов ҳаст. Дар ин холат барои эмин доштани эшон чавонмардони
кӯлобй ӯро дар таги скамейка пинхон мекунанд ва то Кӯлоб
мебаранд. Раиси Шӯрои Олй ва Додситони кулли чумхурй бо
хамрохии депутатхои вилояти Ленинобод, ба воситаи вилоятҳои
Сурхандарёю Самарканд ба Хӯчанди бостойй рохсипор мешаванд.

Раиси чумхур дар комитети амнияти миллй панох ёфт. Хамаи
гуфтушуниди хукумат, оппозиция ва раис бо воситаи хати
телефонхо барпо мегашт. Хатар ба Раиси чумхур низ тахдид мекард.

Рӯзи 8-9 май хучуми рӯирост ба иморати Комитети Амнияти
миллй бо супориши козиёт аз тарафи майдони Б1аҳидон оғоз шуд.
т1екистони поквичдон бо дастгирии Дивизияи 201 Россия ба
мукобили онхо баромаданд ва хавфи чанг аз байн рафт. Акнун
саркардагони майдони Шаҳидон рӯирост барои гирифтани хукумат
бархестанд. Мехостанд табадуллоти давлатй гузаронанд. Аммо ин ба
онҳо даст надо д. Накшаи ташкил кардани Комитети революциониро
пеша карданд. Ин хам хом баромад.

Бо тамоми хастй максад гузоштанд, ки хукумати муросои
миллй таъсис ёбад. Нихоят 10 май бо иштироки Раиси чумхур
«хукумати муросои миллй» таъсис доданд ва ба воситаи фармонҳои
Раиси чумхур дар тахти фишор онро конунй карданд. Ба «хукумати
муросоимиллй» Давлатй УсмонДХоликназаров, Акбаров, ЗЛазиров,
Мирбобо Мирраҳимов, Сафаров ва боз чанде дигарон дохил шуданд.

Дар асоси карори Раёсати Шурой Олй Сафаралй Кенчаев аз
вазифаи спикери палата сабукдӯш карда шуд. Раиси чумхур ноиби
худ НДӯстовро аз вазифа озод кард. Хамил тарик аз 11 май
«Хукумати муросои миллй» кори худро оғоз кард.

Баъди озод намудани иморати Раиси чумхур
таъсискунандагони «Хукумати муросои миллй» бо сардории
Давлатй Усмон, Шодмон Юсуф, Акбари Тӯрачонзода хамаи амволи
каерро ғорат карданд. Дару тиреза, сто.лу стул ва дигар воситахои
техникиро шикастанд, кисмашро бурданд.

Онҳо тамоми кудратро дар Душанбе ба даст гирифтанд. Тамоми
аслихаи умури дохила, амнияти миллй, кумитаи дифоъ, Раёсати
мудофиаи гражданй, киемхои низомй ба дасти онхо гузашт.
Сарварони оппозиция ба чуз талоши мансаб ва гирифтани
вазифахои баланд ягон максади неке надоштанд. Онхо кодир буданд
Розси бе%буд

111

дар рохи расидан ба мақсадашон ҳатто нисфи ахолии Точикистонро

курбон кунанд.

Боре дар яке аз чамъомадхои аъзои хукумат баъди истеъфои
РЛабиев дар хузури АЛскаидаров ва ААбдуллоҷонов козй талаб
кард, ки бояд 50-60 ҳазор чавонмардро барои овардани ярок ба
Афғоиистон фиристем. Бигузор — гуфт козй дар сархад 20-25
ҳазорашонро кушанд ва дар бозгашт 20 хазори дигарашоиро, вале 10
хазорашон бо ярок бармегарданд. Рости ran, АЛскаидаров дар чавоб
гуфт: «Набошад хамаи точиконро пест кунед».

Хамаи ин боиси норозигии ха.лк шуд. Дар маҳалхо шахсоне, ки
дар майдони Озодй иштирок карданд, боиси таъкиб аз тарафи
намояндагони хукумати «муросои миллй» гаштанд.

Рохбароне, ки дар натичаи муборизахои нома1эдона сохиби
мансаб шуданд, обрӯй ва эҳтиром надоштанд. Барои идоракунии
чумхурй кудрат ва тавоной намерасид.

Дар яке аз чамъомадхо дар шахри Кургонтеппа, ки дар он
чонишини раиси Девони Вазирон Давлат Усмон иштирок ва баромад
кард, ба ӯ коркуни додситони шахр, зодаи Каротеғин Мирочиддин
Камолов рӯ оварда саволе дод: «Ба май бигӯед, ки ба хотири чй чанг
эълон кардед? Е худ барои ба мансаб сохиб шудан? Шарт буд, ки
миллатро нест кунем?» Ба фикри май ин фикри аксари мардум буд.

Давлати Усмон ва ҳамкасбони ӯ аз «хукумати муросои миллй»
дар Хӯчанд буданд ва бо чашмони худ диданд, ки хамаи рафти сессия
бе фишор гузашт. Пас сабаб чист, ки имрӯз боз cap бардоштанд? Ӯ ки
дар хоки Афгонистон панах бурдааст, аз гурезагони точик, ки онҳо
зиндагии сангинеро ба cap мебаранд, талаб кардааст, ки барои
бозгашт ба Батан шитоб накунанд... Манзури ин «пешвои миллат» он
будааст, ки аз хисоби он гурезагони бахтбаргашта лагерхои
тайёрии низомй таъсис диҳад, онҳоро «дарси» одамкушӣ омӯзад ва
боз ба сари бародарони хаммиллатопашон равона созад.

Таъсисёбии «хукумати муросои миллй» мардумро ба сулҳу салоҳ
омода накард. Намояндагони оппозиция бо харгуна сабабу бӯхтонҳо
касдгириро cap карданд. Дар вилояти Курғонтеппа чанги
хонумонсӯз рӯз ба рӯз шиддат мегирифт.

Мардуми вилояти Кӯлоб ва дигар нохияхо, барои
баркароркунии хукумати конунй ба мукобили вахобихо, оппозиция
муборизаро оғоз карданд. «Хукумати муросои миллй» пеши роҳи
чанги гражданиро нагирис1)т. Баръакс ба мукобили вилояти Кӯлоб
блокадаи иктисодй эълон кард. Пеши рохи бародаркуширо
нагирифт. Чанги хонумонсӯзи мислашро таърихи точикон надида
cap шуд.

Раиси чумхур пеши рохи онро натавонист бигирад. Кризис дар
ҳукумат ва ҳокимият бо авчи аъло расид. Акпун Раёсати Шӯрои Олй
сад дар сад ба тарафи оппозиция гузашт. Хамаи масъалахо
яктарафа халлу фасл мешуданд.
112

Карим А бдулов

Садою симо, рӯзномахои «Чароги рӯз», «Адолат», «Чавонони
Точикистон», «Сухан» ва чанде дигар хамаи ходисахои дар чумхурй
рӯйдодаро яктарафа шарх медоданд. Мардумро ба чанг даъват
мекарданд.

Дар натича худ ба худ чанг бо номи кӯлобиҳо аз як тараф ва
водим Даротегину Бадахшон аз дигар тараф огоз ёфт. Худкушии
рӯирост дар сарзамини Вахш cap шуд. Дар Душанбе штабҳои махсус
аз тарафи оппозиция дар хамаи гӯшаҳои шахр ташкил ёфтанд.
Хамаи онҳо пайи чудоиандозии миллат машғул шуданд. Ба хар рох
мехостанд мардуми бечораро ба хамдигар бегона гардонанд. Дар
робита ба ин метавон саволи зайлро пеш гузошт: ситоди Шодмон
Юсуф — «Начоти Ватан» ба хотири чй ташкил ёфт? Киро аз кй начот
медод? Соири созмонхо аз кабили «Ватан», «Лаъли Бадахшон», «Водии
Хисор», «Мехри Хатлон», «Хамдилон», «Зарафшон» бо кадом максад
арзи хастй намуданд? Ростй хамаи онҳо ба чудоандозии миллат
сабаб гаштанд, ватанро пора-пора карданд. Ба чои хамаи онхо
ташкили як созмон — «Точикистон» даркор буд, то халки бе ин хам
хароби мо ба рӯзи хуш бирасад.

Бо сардории роҳбарони оппозиция сӯикасд ба мукобили
бёхтарин фарзандони миллат равона карда мешуд. Як рӯз тахмин
соатҳои 7.30 дақикаи пагохй барои гирифтани маълумот ба Вазири
умури дохила занг задам ва вазъиятро чӯё шудам. Ба май дар
баробари дигар вокеаҳо вазир посух дод, ки гӯё 15 дакика пеш аз ин
дар назди бинои Вазорати таъминоти ичтимой ба суй Додситони
кулли чумхурй Нурулло Хувайдуллоев оташ кушодаанд ва ман
гурӯхи таъҷилиро ба он чо равон кардам... Пас ман пурсидам, зинда ё
на? Вазир чавоб дод, ки ҳоло хеч чиз маълум пест.

Банда баъди даҳ дакика ба чои ҳодиса расидам ва шунидам, ки
ӯ ва ронандааш кайҳо аз тири котилон i-арқи хунанд, колита
гардидаанд.

Соати 8.05 дакика Раиси чумхур ба утоки кориашон ворид
шуданд, банда гуфтугӯи телефонии ба вазир кардаамро арз
намудам. Рости ran, ӯ ба ман нигох карда гуфт: «Барои чй шумо ба
вазир занг задед?». Ман гуфтам: «Хар рӯз барои гирифтани маъ.лумот
ҳамчун мудири котиботи Раиси чумхур ба ташкилоти дахлдор занг
мезанам ва маълумотеро барои кор пайдо мекунам». Дар хамин холат
роҳбари гурӯҳи бехатарии Раис Анатолий Омоев даромад ва гуфт, ки
15 дакика пеш аз ин Хувайдуллоевро парондаанд.

Ман дархол ба Раис гуфтам, ки бояд дар тамоми чумхурй мотам
эълон карда шавад. Таклиф кардам, ки часади мархумро аз идораи
Додситони чумхурй пиёда то майдони Озодй орем ва дар майдон
митинги мотам гузаронем, дар яке аз чойҳои беҳтарини пойтахт
часадашро ба хок супорем. Аммо ҳамон рӯз часади мархумро тезотез
ба зодгохаш дехаи Понгози нохияи Ашт бурданд ва ба хок
супориданд.
Ро ки бе%буд

113

Ин ҳодисаи мудҳиш ғаму андӯҳи халқро дучанд кард. Аз тамоми
гӯшаю канори чумхурй баркияю мактубҳо меомаданд, дар онхо
мардум талаб мекарданд, ки қотилон дастгир ва ба чавобгарй
кашида шаванд. Делои чиноятй кушода гардид.

Ин ва дигар конуншиканихо, авбошихо, гирифтани гаравгонҳо
мардумро ба дод овард.. Мардуми Шахртузу Кабодиён, водии Хисор
ба по хестанд. Тамоми чумхурй тарафдори онхо шуд. Шахри
Душанбе, вилояти Кӯлобу Ленинобод, водии Хисору Каротегин,
чумхуриҳои Узбекистану Кирғизистон, Казоқистону Россия аз
гурезахо пур шадунд. Вакти он расида буд, ки ба хамаи ин
бедодгариҳо хотима дода шавад.

Дар ёд дорам, вакте ки яке аз саркардаҳои ин чанги хонумонсӯз
Мулло Абдуғаффор ба назди гурезахои аз Кдбодиёну Колхозобод
омада баромад ва мехост чизе ба онхо бигӯяд, халқи чафокашида
еуханхои ӯро гӯш накард ва гуфт, ки тую козй ва дигар муллоҳо моро
бехонумон, аз ватан бе ватан кардаед, аз мо дигар чй мехоҳед?

Барой баркароркунии ҳокимияти конунй озод кардани миллат
аз хатари несткунй, бо максади якпорчагии чумхурй бо иродаи халк
дар чумхурй фронти халкй таъсис ё<]»т. Аввалин ашхосе, ки дар
бораи таъсис ва фаъолияти он ба мардуми шарифи Точикистон
иброз карданд — Сафаралй Кенчаев ва Рустам Абдурахи буданд.
Онхо инро рӯзи 24 октябр ба воситаи садои Точикистон дар вакти ба
Душанбешахр дохил шудани чавонмардони водии Хисору Кӯлоб
эълон карданд.

Фронти халкй пояи асосии хокимияти нави конунй гардид. Он
вазъияти сиёсии Хисору Кӯлоб, Вахту Каротегин, Душанбе дигар
шахру нохияхоро тахти назорати худ гирифт.

Дар сӯҳбати худ бо мухбирони рӯзномаи «Ҷумхурият» аз 24
январи соли 1993-юм кумандони Фронти халкй Хакимчон хело хуб
гуфтааст: «Бадбахтона имрӯз гурӯххо ва ашхосе пайдо шудаанд, ки
ха.лкро ба кисматхо чудо менамоянд. Набояд фирефтаи чунин
кувваҳо хпуд. Максад аз ин чудоиандозиҳо амалй гардонидани
мақсадхои нопок ва ниятҳои ғаш аст. Мо дар хама чо бар алайҳи
чунин куввахо мубориза мебарем ва намегузорем, ки нафаре миллати
точикро ба бадахшониву ғармӣ ё ғозималикиву ҳисорй таксим
намояд. Хамаи мо як миллат — точикем, модарамон, кишварамон як
аст, як кисмат, як такдир ва як сарнавишт дорем. То гуфтаам ба
бодрафта набошад, метавонам иброз дорам: имрӯз дар ноҳияи
Бохтар дехаҳое хастанд, ки дар он чо иамояндагони кариб хама
кисматхои Точикистой зиндагонй Мекунанд».

Сад дар сад гуфтахоиХакимчонро бояд чонибдорй кард. Имрӯз
ҳар як фарди точикро зарур аст, ки дар амалй гардонии конуну
карорҳои хокимияти чумуҳрй саҳм бигирем. Моро зарур аст
сархади давлатамонро мустаҳкам гардонида, артиши миллиамонро
харчи зудтар созмон бидиҳем, то амнияти миллат куллан таъмин
ш

Карим А одулов

шавад. Чавонони барӯмандамон аз кадом махалле бошанд, бояд
фаромӯш накунанд, ки фарзандони Точикистонанд ва пайк
якпорчагии он хамаи мо бояд камар бандем.Чун мо як шавем, куввае
нест, ки ба вахдати мо рахна андозад. Мудом бахри сулху осоиш ва
амонй кӯшидан зарур аст.

Ба тавриумумй агар сабабуокибатхои гирдихамоихоро тахлил
карда бароем, хулосахои зерин хосил мешаванд:

1. Таҳти шиорҳои демократй аз каби.ли «Чумхуриро аз бӯҳрони
иқтисодй бояд баровард», «Истиклолияти сиёсй ва мустакилияти
иктисодии Точикистонро таъмин бояд кард», хизбҳою созмонҳо
муборизаро дар асл ба мукобили хукумату хокимияти конунй,
дафтари Раиси чумҳур пеш гирифтанд. Аз хеч роҳу усул рӯ
намегардонанд. Ин аз муборизаи номардонаашон дар вакти
интихоботи Раиси чумхур пурра айён буд.

Аввалхои сол накшаи чангии онхо муайян буд. Бо маслиҳату
нақшаҳои ғайридавлатию ғайриқонунии «дӯстони хоричии худ»
козиёту хизби наҳзати ислом дар дараи Ромит ва дигар нохияхои
водии Каротегин барои сохтани базаҳои ҳарбй корхои зиёдеро
анчом доданд. Маъ.лумотҳое буданд, ки дар дараи Ромит афсархои
кирояи козй машкхои харбй мегузарониданд. Бо ёрии дасисабозони
хоричй максади таъсис намудани чумҳурии исломии Точикистонро
доштанд.

2. Ба чараёнхои сиёсй козиёти чумхурй ва сарварони хизби
навбунёди наҳзати ислом пайваст шуданд. Накшаи онхо сарнагун
кардани хокимияти конунии ҷумҳурй, таъсис додани давлати
исломй буд. Ин аз равиши муборизаҳо, баромадҳо, пешниҳодхои онхо
анику возеҳ буд.

3. Барои ба максади худ расидап ҳизби демократи Точикистои,
наҳзати ислом, созмонхои «Растохез», «Ватан», «Лаъли Бадахшон»,
козиёти чумхурй бо ёрию кӯмаки шахсони алоҳидаи хукумат ва'
аъзоёни Раёсати Шӯрои Олй худро «оппозиция» эълон карданд.
Бехирадй, сустиродагии кисми депутатҳоро йстифода бурда ба
накшаҳои сиёҳи худ, конституцияи чумҳуриро зери по карда чомаи
амал мепӯшонданд.

Муборизаи номардонаро пеша карданд ин кувваҳо. Хар он чи ки
ҳукумат, Раёсати Шӯрои Олй, Раиси чумхурй баҳри ояндаи
Точикистон оғоз мекарданд, мавриди танкиду эродҳои оппозиция
карор мегирифтанд. Бо хамаи роххо кӯшиш менамуданд, ки дар
назди шаҳрвандон обрӯи хукумат ва Раиси чумҳурро паст кунанд,
худро каҳрамон, фидоиёни миллат эълон созанд.

4. Баъди ҳамаи ин қонуншиканихо тайёрй барои истеъфои
Раиси ҷумҳур оғоз ёфт. Хукумати муросои миллй, Раёсати Шӯрои
Олй низ ин мақсадро дар пеши xjyi монданд. Бо ҳаргуна роҳҳо,
воситаҳо кӯшиш 1у1екарданд, ки фармону карорхои Раиси чумҳур
ичро нашаванд. Чун пештара паси ҳам ба назди ӯ рохбарони
Ро%и бе%буд

115

оппозиция медаромаданд бо фикру акидахои фалаҷи худ ӯро аз рох
ыезаданд. Максад — тезондани истеьфои Раиси чумхур буд.

5. Аз хама хатой бузурге, ки Раиси чумхур ва наздикону
маслихатчиҳояшон рох доданд, он буд, ки тактикаю стратегияи
мухолифони худро дарк накарданд. Хамаи чизро ба инобат
нагирифтанд, ки барои ӯро аз сари хокимият дур кардан оппозиция
аввал истеьфои Раиси Шурой Олй ва ноиби Раиси чумхурро ташкил
мекунад. Бо ин максад оппозиция раёсати Шӯрои Олиро аз хисоби
тарафдорони худ пур мекард, таъсис додани мачлиси миллиро ба
миён гузошт, бо дасти Раис хукумати муросои миллиро ташкил дод
ва хоказо.

Акпун «Хукумати муросои миллй» бо Раёсати Шурой Олй забои
як карданд. Хамаи масъалахои иктисодию ичтимой, сиёсию
фархангй кариб, ки бе Раиси чумхур хал мешуданд. Дафтари Раис
ягон қудрати корй надошт. Масъалаҳо бе иштироки Раиси чумхур ва
аппарати ӯ дар макомоти гуногун хал мешуданд. Аксарияти
роҳбарони собики ҳукумат маслиҳатчии «хукумати муросои миллй»
буданд. Кадрхои макомоти миёна ва поён бе иштироки «хукумати
муросои миллй» чо ба чо гузошта мешуданд. Акнун маслиҳатчии
аксарияти роҳбарони ҳукумат ва хокимият намояндагони
оппозиция буданд.

6. Дар хамин вакт мардуми заҳматкаши чумхурй бо
хатлонзаминиҳо ҳамовоз мешуданд. Карору конунҳои кабулкардаи
сессияи XIV Шӯрои Олиро эътироф мекарданд. Бо тамоми хастй
якпорчагии Точикистонро талаб мекарданд, то ин хама
беадолатиҳо хотима ёбанд. Хукумату ҳокимияти конуниро
баркарор кардан мехостанд. Барои халли ин масъалахо даъват
кардани сессияи Шӯрои Олии Точикистонро талаб менамуданд.

7. Яке аз сабаби асосии чанги бародаркушй дар сарзамини
точикон фаъолияти ғайриконунии ҳизбу созмонҳои номбаршуда,
козиёт, ташкил намудани гирдиҳамоиҳо, аз хокимият дур намудани
Сафаралй Кенчаев, НДӯстов, конуну фармонҳои ғайрико1гунй буд.

Ваҳшиёна ба катл расонидани Додситони кулли чумхурй косаи
сабри мардуми шарифи Кӯлобу Вахш, Хисору Ленинободро лабрез
кард.

8. Бо таклифи хукумати Точикистон, Раиси чумхур, мардуми
Хатлонзамин ва дигар гӯшаю канори чумхурй ба Точикистон
намояндагони ташкилоти давлатҳои муттаҳида, чумҳуриҳои собик
СССР, Америках) Англия, Эрону Афғонистон ва садхо мушохидачиён
омаданд, хамаи вокеаҳои ба сари халки точик омадаро аз наздик
диданд ва ба ташкилоту давлатхои худ хулосахои даркориро
бурданд. Матбуоти чаҳон низ (}>икри хешро иброз намуд.

Раиси чумхур баъди хамаи ин ходисахо хам ба хулосае наомад.
Хато паси хато содир мегардид. Карорхои мушаххас кабул карда
намешуд. Фармонҳои кабулшуда амал намекарданд. Ҷамъомаду
116 Кир и м А бдулов

мачлисхои барпошуда натичаи дилхох намедоданд. Вазъияти
чумҳуриро идора кардан имконнопазир шуд.

Шӯрои Олй хамаи хукукхоеро, ки ба Раиси чумхур дода буд,
бекор кард. Хокимияти маркам тамоман фалач шуда буд. Сессияхои
шурохои вилоятии Ленинобод, Кӯлоб, водии Хисор «хукумати
муросои миллй» эътироф намекарданд. Дар чумхур й бесару сомонй
хукмфармо буд.

Фармонхои кабулкардаи «хукз'мати муросои миллй» на хама
вакт ба манфиати кор будапд. Кисми онҳо дастгирй намеёфтапд.
Озод кардани Раиси комитети амиияти милли чумхури Аличон
Солеҳбоев ва ба чои ӯ таъин намудани Шахоб Набиев боиси
норозигии комитети апишяти миллй ва хукумати муросои миллй
зардид. Инро мукобилони РЛабиев ба фоидаи худ иетифода бурданд.
Вазьият боз хам тезу туид шуд. Саркардаҳои оппозиция Шодмон
Юсуф, Тохир Абдучаббор, Маҳмадшариф Химматзода бо сардории
Акбар Тӯрачонзода бо ном «чавонмардони» Душанбешахрро ба
мукобили хук ум а т мехезоидамд. Дар ин кор саҳми чоиишини аввали
Раиси комитети амнияти миллй Чурабек Аминов калом буд.

Сад дар сад Раёсати Шӯрои Олй мукобилй Раиси чумхур
мубориза мебурд. Роххои чи тавр истеъфои ӯ талаб к арданро чустучӯ
мекарданд. Коркуиони комитети амнияти миллй ба ду гурӯхи
муқобил чудо шуда буданд. На хамаи коркунон (})армонҳои раиси
нави худро 1Гфо мекарданд.

Муиосибати Раиси чумхур ба рохбарияти Девони Вазирон, аз он
чумл раиси он Акбар Мирзоев рӯз аз рӯз вазнин мешуд. Кариб ки ба
пазди эшон ягон шахси масъули Шӯрои Олй ва Девони Вазирон барои
маслиҳат намеомад. Озод кардани Мирзоев аз вазифаи Раиси
Девони Вазирон вазъиятро ба дарачаи охирон бурд. Оппозиция дар
вактҳои охир ба хукумату хокимият як шуда буданд. Аксарияти
роҳбарони Шӯрои Олй, Девони Вазирон, Раиси чумхурро аз тахт
фаровардани буданд. Бо ин макс ад дастахои Абдукаффаор, Шодмон
Юсуф ва Акбар Турачонзода хаматарафа таиёрй медидапд. Рузи 30
август касри Раиси чумҳурро ихота кардаид ва коркуиони дафтари
Раиси чумхур, Девони Вазиронро гаравгон гирифтанд. Ачоиби кор он
буд, ки аз рохбарияти хукумату хокимият факат чоиишини аввали
Раиси Девони Вазирон Ҷамшед Ҳилолович Кари.мов ва Тӯхтабой
Ғаффоровро гаравгон гирифтанд. Кисми зиёди онхоро дар
таххонаҳои масчидҳо азоб доданд, мачбур кардаид, ки мукобили
Раиси чумхур баромад кунаид ва истеъфои ӯро талаб кунанд.

Собик вазири корхои хоричй Ладим Каюмов, коркуиони
дафтари Раис Рашид Олимов, Махмудчон Шахобиддинов, Зафар
Саидов, вазири саноатАУмаров ба воситаи зӯри дар тахтн фи шор ба
воситаи садою симо истеъфои уро талаб кардаид. Раиси чумхур дар
он рӯзҳо гоҳ дар Комитети амнияти миллй, гох дар штаби днвизияи
201 пинҳон буд. Ба рохбарони хукумат ба воситаи телефон хуфтугӯй
I Ро%и бе%буд __________________117

мекард.

Бо маслиҳати аъзои Раёсати Шурой Олй ва Девони Вазирон бояд
рӯзи 6 сентябр ба Хӯчанд барон маслиҳати даъвати сессияи Шӯрои
Олй мерафтанд. Хамок рӯз ба Район чумхур хабар додапд, ки аъзои
хукумат дар хонаи хукуматии фурудгох барон ба Хӯчанд рафтан
интизори Раис мебошанд.

Вакте ки РИабиев ба сӯи фурудгох раҳсипор мешавад, аз ин
; аъзои ҳукумат бохабар мешаванд ва роҳи Шӯрои Олиро пеш
I мегиранд. Якчоя бо аъзои Раёсати Шӯрои Олй масъалахои гуногуиро
мавриди муҳокима карор медихапд.

Соати 10 пагоҳй Раиси чумхур ба (фурудгох рафт ва то соати 13
дар он чо монд. Аммо аъзои раёсати Шӯрои Олй ва Девони Вазирон
хозир нашуданд.

Дар ин холат хонаи хукуматии фурудгохро ба ном
| «Чавонмардони Душанбе» бо сардории Исмат ном шахе ихота
: карданд. Аз хабари ба фурудгох рафтани Раиси чумхур Раиси
I Комитети амнияти миллй Шахоб Набиевич бохабар мешавад ва ба
зудй бачоивокеа бо гурӯҳи хамкасбон хозир мешавад. Аммо онхо дер
карданд. «Чавонмардон» ба Раиси чумхур тахдид мекунанд, ронанда
ва як посбони ӯро ярадор месозанд. Хушбахтона афсарони дивизияи
201 ва чекистҳо, ки расида меоянд, ба «Чавонмардони Душанбе»
мукобилият нишон медиҳанд.

Баъди ин ҳамаи роҳбарони чумҳурй: А.Искандаров,
ВЛриписнов, Ч.Каримов, T.Fa<j)opoB, Х.Саидмуродов, СХайруллоев,
Д-Ашӯров, МЛазаршоев, Х-Насри.ддинов, С.Тӯраев, А.Тӯраҷонзода,
АХабибов, У.Усмонов, Р.Махкамов ва боз чанди дигаре ба фурудгох
хозир мешаванд. Дар хузури хамаи онхо зери мили автоматхои
«Чавонмардони Душанбешахр» Раис аризаи истеъ(1юи худро имзо
мекунад. Хама ба бӯстонсарои хукуматии шахрй бармегарданд.
Хамон шаб РЛабиев чи хеле ки дар боло гуфтем, рохиХӯчандро пеша
мегирад.

Кариб хамаи рохбарони хзтеума i > а Раёсати Шӯрои Олй дар
таъсири саркардаҳои майдони Шахидон афтода буданд. Якеро
тарсонда, ба дигаре мансаб ваъда доданд. Гумон мекунам, ки ин хама
накшаи пешакй тартибдода буд.

Баъди ду-се рӯзи оғози кор дар утоки Раиси чумхур
А.Искандаров ба мудири корхои Девони Вазирон Р.Мирзоев супориш
дод, ки бо хамрохии мушовири давлатй Рашид О .пимов барои гурӯхи
социологхо утоке тайёр кунанд. Баъди чанд рӯз банда дарак ёфтам,
ки акнун Шодмон Юсуф хамчун роҳбари гурӯхи тадкикотчиёни
шфокунандаи вази(1>аи Раиси чумхур дар ошёпаи датоми бинои Раиси
чумхур чой гирифтааст. Дар каср барои Шодмон Юсу<[)у ҳамсафони
У дарҳо кушода 63'данд, А.Тӯрачонзода, Мулло Абдуға(1н1)аор, Мулло
Абдулло, эшони Саидашра(|) мехмонону мас.пихатчиёни доимии
А.Искандаров буданд.
118

Карим А бдулов

Кори дуюм ва бо табъи «дӯстон» кардаи АИскандаров аз
вазифаи Раиси Комитета амнияти миллй озод кардани Шаҳоб
Шарифов ва ба ной ӯ таъин кардани собик. раис Алинон Солехбоев
буд. Ин талабу дархости «ҳукумати муросои миллй» буд.

Солхои тӯлонй ва махсусан соли 1991 оппозиция бо тамоми кувва
мукоби.ли яке аз корчаллонхои беҳтарин Абдумалик Абдуллочонов
мубориза мебурд. Ӯро дар матбуот «наханги чумхурй» ном доданд.
Рӯзномахои «Чароғи рӯз», «Адолат», «Чавонони Точикистон» ӯро зери
танқид мегарифтанд.

Ба онхо чи шуд, ки яку якбора ба вазифаи Раиси Девони Вазирон
таедик. кардани ААбдуллочонов дастгирй намуданд. Инак фармони
ичрокунандаи вазифаи Раиси чумхур оиди ин масъала дар матбуот
чоп шуд. Дарвокеъ ААбдуллочонов шахси босавод, хоксор, кордон,
дурандеш аст. Тамоми сохахои хочагадориро хуб медонад. Забони
корчаллонҳоро ба дарачаи аъло омӯхтааст. Бо аксари фермерхои
дунё, корчаллонхо шиносй дорад. Баъди Раиси хук ум а т таедик
шудани ААбдуллочонов корҳои чумхурй хело бе пеш рафт. Ӯ
росткавл, ба сухани худ бовафо ва принцишюк мебошад.

Банда Абдумалики аз хурдсолй навозиши падар надидаро хело
дер боз мешиносам. Боре хамчун мудири шӯъбаи Комитета
партиявии вилояти Ленинобод ба нохияи Нов рафтам. Дар назди
даромадгохи комбинат мардуми зиёде чамъ омада буданд. Баъди
пурсупос ба наздамон сарвари корхона ААбдуллочонов омад.

Абдумалик Абдуллочонов ба мо наздик шуда, хитоб кард: —
Каримчонако, парво накунед, ин чамъомадхо хар рӯз бо хохиши
банда барпо мешаванд. Хамаи фикру мулохиза, дархост, таклиф
арзу шикояти мардум дар хамин чо хал мешаванд.

Иеботи ин суханҳоро баъди бо комбинат шинос шудан як бори
дигар дарк кардам. На дар цеххо ва на дар кабулгоҳ шахсеро
надидам, ки барои ҳалли кори худ интизори рохбар бошад. Хамон
вакт нисбати Абдумалик — хамчун рохбар, тарбиятгар, падари
маънавии меҳнаткашон, эҳтироми банда дучанд шуд. Котиби хизби
ноҳия, ки хамрохи ман буд, баъди шинохтаю хайрухӯш бо
Абдумалик ва коллектив ба ман рӯ оварда гуфт: муаллим кошки
хамаи роҳбарон монанди Абдуллочонов мешуданд.

Охирин фармони А.Искандаров. Як рӯз ба ман мудири корхои
Девони Вазирон Р.З.Мирзоев гуфт, ки дар бораи таъин кардани
Давлат Худоназаров дар вазифаи мушовири давлатй фармон омода
кунед, ки амри Искандаров мебошад. Баъди тайёр кардани фармон
бегохй ба ман Далер Шорахматуллоев занг зад ва гуфт, ки ба
Искандаров бигӯед, ки фармонро имзо накунад, зеро Давлат ба ин
вазифа розй нест. Ва илова кард: — Бояд Давлат Котиби давлатии
Раиси чумҳур таъин карда шавад. Роста ran ман гуфтам, ки дар
конституцияи мо чунин вазифа нишон дода нашудааст. Наход
Искандаров инро надонад. Лол мондам.
Ро%и 6е%буд

119

Хафтаи дигар фармон баромад. Ба хотири чи ва кй чунин вазифа
ба дунё пайдо шуд хеч кас намедонад.

Ачоиби кор дар он буд, ки одатан барон телефон гузаронидан, ё
худ дар вақташ муайян кардани утоки корни коркунон аз тарафи
мудироти корхои Девони Вазирон вакти бисёр ба харч мерафт. Аммо
бо сардории Р.Мирзоев дар чанд соат ба Давлат Худоназаров
кабинети корй, утоқи истироҳат, қабу.лгоҳ тачхизонида шуд.
Телефонҳои сотка, шаҳрӣ, ВЧ, «молния» ва ҳоказо гузаронида шуд.
Бехатарии ӯро чор-панч нафар ба ӯҳда доштанд. Акнун дар кисми
ошёнаи дуюм, ки Раиси чумхур чой гирифта буд, АИскандаров,
ДХудоназаров, банда ва даҳ-дувоздаҳ нафар силоҳбадастон
менишастанд. Дар давоми се мохи корй бо АИскандаров факат як
маротиба дар як чамъомад иштирок намуда, ду-се аризаро ба ӯ
пешкаш кардему вассалом.

Ба лахза равшанй андохтан мехоҳам. Аз рӯи қоида бехатарии ин
ва ё он шахси масъулро ба зиммаи органхои умури дохила ё худ
Комитета амнияти миллй вомегузоранд. Аз ҳисоби одамони беғараз
посбонхо муайян карда мешуданд. Дар чумхурии мо бошад помириро
бояд хатман намояндагони Бадахшон, хатлониро чавонони Хатлон,
ҳисориро вакилони Хисор, ленинободиро хӯчандихо посбонй кунанд.
Гумон мекунам, кй маҳа.лчигарой ана аз ҳамин чо оғоз меёбад. Бояд
ба ин тамоман хотима дод. Холатҳое мешавад, ки чунин посбонхо дар
вакти мушкилй ғайб мезананд, ё худ аз химояи хамшахрии худ даст
мекашанд.

Дар асоси укази ичрокунандаи вазифаи Раиси чумхур
АИскандаров Шӯрои давлатй таъсис дода шуд. Раиси он
АИскандаров ва чонишини он Раиси девони Вазирон ААбдуллочонов
ва сарфармондехи дивизиям 201 МАшӯров тасдик карда шуданд.

Ваъди рӯзи 24 октябр бо сардории Сафаралй Кенчаев ва
Рустами Абдурахим ба Душанбе даромадани чавонмардони Хисору
Кӯлоб, Шахринаву Регар масъала гузошта буд, ки сессияи Шӯрои
Олй дар шаҳри бостонии ХӮчанд даъват карда шавад.

Пас аз ин намояндагони чавонмардони водии Хисор дар калъаи
таърихии Хисор бо намояндагони хук ум а т ва Шӯрои Олӣ вохӯрй
гузарониданд. Дар вохӯрй сарфармондеҳи дивизияи 201 Россия
МАшӯров иштирок кард. Дар он чо аз номи Фронта халкии
Точикистон талаб карда шуд, ки «Хукумати муросои миллй» ва
Раёсати Шурой Олй дар шахри Хӯчаид даъват гардад, хукумати
қонунии чумхурй баркарор карда шавад. Данги хонумонсӯз хотима
ёбад.

Баъди вохӯрй бо чавонмардони Хисор МАшӯров расман ба
унвони ичрокунандаи вазис1)аи Раиси чумхур А.Искандаров аризае
иншо кард ва аз чонишини Раиси Совети давлатй таъин шудани хеш
даст кашид.

Талабҳои чавонмардони Хисорро дар мачлиси Раёсати Шӯрои
Карим Абдулов

120

Олй ва Девони Вазирон дида баромаданд. Хама ҳукумат ва Гаёсати
111 ӯрон Олй барон ба истеъфо рафтан имзои худро гузоштанд ва
барон рӯзи 16 ноябр дар Хӯчанд гузаронидани сессияи XYI-утчи
Шурой Олй карор кабул карданд.

Аз чанги бародаркушй тамоми халки Тоҷикистон ба дод омад.
Хамаи давлатхои хамсоя: Узбекистан, Казокиетон, Ту/ркманистон,
Қиргизистон ва дигарҳо дар ташвиш момданд. Аҳли нахон интизори
бас шудани чанги хонумонсӯз дар Точшсистон буданд.Хар як депутат
аз гпрдиҳамоихои майдонхои Шаҳидоп ва Озодй хулосаи даркорй
бароварда буд. Нисбати худ, ра(1)тори худ, идроки худ бахо медод.
Шахсоне, ки дар сессияхои гузашта конулнниканӣ мекарданд,
еафедро сиёх мегуфтанд, барон кабул кардами карору конуихо хому
беасос тугмачахоро аз номи худ ва дӯстони пабудак худ пахш
мек арданд, акпун фаҳмиданд, ки рафторп онхо на ба сулху с ал ох на
ба дӯстпю рафокат, тиичГг, балки ба чанги бародаркушй, хароб
кардами шаҳру деҳаҳо, пайдо шудани гурезахо, аз ватан бе
ватанкунии садҳо хазор мардумп бегунох оварда расонд.

Ху'б дарк карданд, км на карору конунхои беасос, на
гирдихамоихои сохтаю бофт, на тӯхмату иғвогариҳо, балки
хакиқат, росткавлй, ростгӯй, бахри халку Ватами азизи худ кору
мехмат кардан, хохони ободии днёри худ будан, сулхро пойдор
кардан шахсро ба мурод мерасонад. Чунин эҳсосот дар дили
чавонмардони хатлонию хисорй ва вахшито ленинободн сахт баста
буд. Аз рӯзхои ходисахои февралии соли 1990 дар дили хар як пиру
чавон ларзае афтода буд. Аз рафтори кисми ками нохала<|юн мардутч
дар ташвиш буданд. Хие мекарданд, к и имрӯз ё патах онхо ба сари
мардуми мо кулфате меоранд, худро барои пеши рохи онро шрифтам
ё зарба задан тайёр мекарданд.

Чавонмардони мо дар мисоли кахрамопонм халки точик
Спитамену Муқаннаъ, Абӯмуслиму Темурмалик, Восею Сайгак ва
Рустам Абдурахиму Нурулло Хувайдуллоев, Ёкубу Файзалй,
Лангурию Мавлон ва хазорон дигарон обутоб меёфтанд, илҳом
мегирыфтанд. Хама як тан ба мукобили душманони миллат
бархестанд ва то охир мубориза бурданд.

Инак рӯзи 16 ноябри соли 1992 дар шахри бостонии Хӯчанд дар
касри Арбоби колхози ба номи Саидхоча Урунхочаеви нохияи Хӯчанд
кариб 200 депутат, ки пн аз хама бисёртар нисбат ба сессияхои
гузашта буд, чамьомада буданд. Аз рӯзи огози сессия мавлум шуд, ки
хама бо як максад чамъ омадаанд. Бахри еулху' салох, баҳр хал.лу
фасли хамаи масъалахои ҳалталаб, Аз 16 ноябр то 4 декабр
депутатхо шабу рӯз кор карданд. Хукумати нав, Раёсати 111урои Олй,
pancoiry рохбаропи комитетхоро ннтихоб карданд.
АЗ ДУШАНБЕ
ТО АМОРАТИ
МУТТАҲИДАИ АРАБ

V

J
122

Карим А бдулов

Хар як шахе орзуе дар дил дорад. Банда умре орзуи оламу одам
диданро дорам. Охир, дунёи рангинро бо чашмони худ дидану бо
одамони касбу кори гуногун ҳамсӯҳбат шудан ва аз назари миллату
халкиятхои мухталиф бахравар гардидан, толей баланд аст.
Классикони адабиёти тоник — шайх Саъдиву Хаким Фирдавсй,
Мавлоно Чомию Мавлавии Рум, Носири Хиераву Камоли Хӯчандй ва
даххо бузургони дигар умри худро — яке дар талаби илм пиёдаву
савора, дигаре бо майли оламу одам дидан, кисме аз наври замена —
дар сафар гузарондаву тачрибаи зиндагй андӯхтанд. Ва чандон
дурри маъонй суфтанд, ки саропо панди зиндагии оламиён гардид.

Ба гуфти Хаким Фирдавсии Тӯсй, биноҳои обод хароб гардиду
қасрхои шоҳон ба дори фано рафт. Амирону вазирони зиёде
омаданду рафтанд. Аз кисме ном мондаву иддае бе ном рафта, вале
шоҳасарҳои эчоднамудаи. бузургони илму адаб човидон мондаву
туфайли онхо аҳли дарбору сарварони онхо, шоҳону вазирон,
таърихи шаҳрхову дунёи кадим то ба имрӯз ба мо расидаанд.

Аз ин хотир гумон мекунам, ки наҳондида ба мурод мерасад.

Банда кисме аз мамлакатхои Аврупо, Осиё, Африкой Чанубй ва
Хиндустонро дида аз ин сафархо ба худ хулосае баровардаам.
Пайваста орзуи онро доштам, ки замоне ба зиёрати ватани Расули
АкрамХазрати Мухаммад Салиллохи алайҳи вассалом низ бирасам.
Гумон мекунам, ки ин орзуи хар як фарди мусулмон аст.

Дунёи ислом бо тамаддуни худ маъруфи олам аст. Эъмори
масониду аҳроми бошукӯх бо манораҳои мунаккашу кандакории
ниҳоят нолиб маҳсули маданияти исломианд, ҳарчанд ки аз
сарчашмахои кадима низ об хӯрдаанд. Кисме аз ин ёдгорихои
таърихиро метавон махз дар он сарзамине зиёрат кард, ки дар хоки
он Куръони манид нозил гардидаву аз обу хавои он паямбари
охирзамон хазрати Расули Акрам нафае кашидаву ошомидааст.

Рӯзе бо марди фозилу доно, инсони нанибу чахондида Фатхулло
Файзуллоев дар боби оламу одам дидан сӯҳбат доштем, эшон сафар
ба Аморати Муттахидаи Арабро пешииход доштанд. Хамил тавр ин
сафари солҳо дар хаёлбуда амали гардиду аз 8 то 14 феврали соли
1994, таи як ҳафта, ман бо хамрохии завчаам, бо якноягии 64 нафар
сайёх тавассути хавопаймо сафар кардем.

Дар ин сафари кӯтоҳмуддат дар дасти худ ашъори шоири
шахири тоник/ сарояндаи сулху дӯстй, одаму одамгарй, устод Мирзо
Турсунзодаро доштам. Хапгоме ки хавопаймо ба фазо баланд
гардид, миерахои устод ба ёдам омаданд:

Дар фазоят мепарам озод чуй паррандагон,

Медавам дар курсору, хуррамат чун рхувон,
Сархадатро мекунам наззора хамчун посбон,
Шеърхонон дар А муят бо ш ино кастам равон,
Шоироиро хусни зебоят, газалхон ме кунад.
Poaju бе%буд

123

Ин мисраҳоро замзама мекардаму солҳои студента, давраи
кори илмй, кор дар оргаихои партиявй, советй, хуллас, гузашти умр
пеши назар меомад.

Чи фароғатузиндагии гуворое доштем.Ходисахои феврали соли
1990, баъд солҳои 1991-1992. Чй бадбахтй, чй нокомй, чй беадолатй,
чй бешармй, барои миллати мо омад. Имрӯзи Точикистон низ аз пеши
назар мегузашт. Харчанд риккатовар бошад, умед ба с[)ардои нек
хает. Иншооллох, таърихи бои мо, фарханги ганиамон, дуои неки
бузургон, табиати бою сахии ин сарзамин, мардуми ба ору номуси мо,
ба давлати навбунёду чавонамон рӯху тавони нав медиҳанд. Он рӯз
дур пест, ки дар саросари сарзамини точикон боз тӯй, боз шодй, боз
базмубоз озодию рафокату дӯстй тантала хохад кард.

Во чунии ният мо ба Ватани ачдодони пайғамбари охирзамон
Хазрати Мухаммад Мустафо сафар кардем. Банда ният доштам, ки
дидаю шуиидаҳои хешро, ки ба нафъи имрӯзу фардои диёри мо
бошад, ба калам медикам.

Вакте ки ба салони хавопаймои «ТУ-154» ворид шудем, чашмам
ба салони дуюм афтод, ки ними зиёди курсихо дар чояш набуд.
Хайрон шудам. Баъд аз фурсате ба наздам пешхизмати зебою
кушодачехра омад. Пас аз с алому алейк аз ӯ пурсидам, ки чаро ин
кисмати салон бе курей аст?

— Дар бозгашт сайёҳон бо худ бору чизи зиёде меоранд ва дар ин
чо бояд онхоро чой кунем, — гуфт стюардесса...

Рости ran то ҳамин рӯз май нисбати сайёҳону саёҳат акидаи
дигар доштам. Онро як воситаи истирохат, бой гардонидани чаҳони
маънавии шахе мепиндоштам, ки бо барномаи махсуси мушаххас аз
шахр ба шахр меравй, ба чойҳои ачоибу ғароиби мамолик ошной
пайдо мекунй. Бо донишмандон ва мардуми касбу кори гуногун
вомехӯрй ва ғайра.

Баъд аз кунчковиҳои зиёде аник гардид, ки сайёҳони имрӯза
танхо корчаллопхо будаанд, ки барои хариди мо.лу мавод ва фонда
ситондан сафар мекардаанд. Тибки мукаррароти чорй бошад, хар
сайёх то 100 кило борро бе пул ва аз вай зиёдашро ба хар кило 3
доллар пул дода меовардаанд. Аз ин рӯ, хавопаймои мо ханӯз ба
манзил нарасида ман ба хулоса омадам, ки ин гурӯххо сайёхон не,
балки гурӯхи корчаллонхоянд ва Шӯрои чумхзфиявии «Сайёхон»
барои кори мусаммари эшон шароити мувофик бояд мухаё гардонад,
то онҳо бисёртар бо худ мол биеранд. Охир, кас кариб як миллион сӯм
пул сарф меку-ад ра дар бозгашт моли кироие хам бо худ намеорад,
к и ин чабр барои онҳост. Аз чониби дигар хар кадар ба диёрамон мол
зиёд ворид шавад, хамон кадар бехтар хохад буд, арзонии молу
мавод аз зиёдии он аст.

Хангоми ба Дубай ворид шудан, чунии гурӯххоро аз дигар
чумхурихои собик СССР (Россия, Украина, Озарбойчон, Узбекистон,
Арманистон) низ дидем. Дар вакти сӯхбат маъ.лум шуд, ки аввалан,
т

Карим А бдулов

мӯҳлати сафари онхо ду се баробар зиёд, сониян, ба хизмати онхо
ғайр аз ҳавопаймои мусо(1>иркаш, боз ҳавопаймои боркаш хам
будааст. Ва хар як шахе чи кадар мол гирад, вайро ба ҳавопаймои
боркаш бепул чой медодаанд. Баъзан ду хавопаймои боркаш
хизмати онҳоро ба чо меовардааст.

Ба андешаи камина агар хукумати Точикистон оиди ин масъала
хам андешае кунад, аз манфиат холӣ нахоҳад буд. Дар он сурат мо
метавонем аз ин тараф дар хавопаймои боркаш пахта, матоъҳои
пахтагин, сигор, об, обхои минералй ва монанди инро фиристонем, ки
ба чунин мол эҳтиёч доранд ва дар бозгашт бори корчаллонхою
точиронро оранд. Ин ҳаматарафа ба фоидаи чумхурй хохад шуд. Ва
чунин хати сайрро бояд ба дигар мамолик низ ташкил кард.Хеле хуб
мешуд, ки дар ин бора вазоратхои саноат, иқтисодиёт, молия ва
Бонки милли сахмгузорй кунанд.

* * *

Хавопаймо дар вакти муйяншуда ба фурудгоҳи шахри Жорт
фуромад. Дар муддати кӯтоҳе бо ёрии мизбонон ҳамаи расмияти
меҳмонйро ба итмом расондем. Вакте аз бинои фурудгох ба берун
баромадем табиати хаво моххои июн-июли Точикистонро ба ёд
меовард. Аз тарафи рости фурудгох бинои масчиди калон ба ду
манораи худ комат афрохта буд, ки аз 011 чо овози азони пешии ба гӯш
мерасид. Муаззин хеле форам нидо мекард. Мардуми атро(}>и масчид,
ки дар масофаи 120-150 метр аз он буданд, ба сӯи масчид шитоб
надоштанд. Ҷо-чо даҳ-дувоздаҳкасй (дар чои кори худ) намоз
мехонданд. Коидаи ягона ба чашм намерасид. Яке сари луч, дигаре
пои бараҳна, сеюмй бе чойнамоз. Касеро дар фурудгох бипед,ба шумо
салом медиҳад, бо хурмату эхтиром бархӯрд менамояд. Мардуми он
чо асосан бо забони англией харф мезанаид. Зеро дар Шорт ва дигар
шаҳрҳо эронию покистонй, иронию афгон, ҳиндую кореягй ва дигар
миллатхо умр ба cap мебаранд. Тозагии даруну беруни фурудгох,
шахсро дар хайрат мемононад. Гулхои тару-тоза, атроф кабудизор,
дар чойхои муайян гилем густурда шудааст. Мусофирон метавонанд
болои онхо истирохат кунанд. Касе сухани бечо намегӯяд, овоз
баланд намекучхад. Занҳоро эхтироми хоса доранд. Дар фурудгох ва
дар хиёбону кӯчаҳои шахри Дубай кӯдак ё гадоеро намебинед.
Кариб, ки афти полицияро дар фурудгох в? дар чойхои сайругашт
надидем. Ин нишонаи оромй, тюпй, сулх, якдигарфаҳмй мебошад.
Ин амалкунии конунҳоро нишон медихад. Ачоибий кор дар он аст, ки
дар атрофи фурудгох ва дар атроф и хиёбонхо курсихо барои нишаст
нестанд, мар дум дар сабзазор менишинанд. Б1ояд ин анъанаи арабҳо
бошад, локин дар дохили фурудгох, креслохои хозиразамон хеле
зиёд мондагй. т1й дар фурудгоху чй дар тамоми Аморат расми
манзаравии шахрхо ва объектхои калонтарину зебо нест. Аммо чо-чо
акси шайххою байракхои давлат дида мешавад. Аксарияти мардум
Ро%и бе%6уд

125

таоми сахтро бо даст мехӯранд. Хамаи ин гуфтахо умумиятест, ки
дар саросарии Аморат хос.

* * *

Аморати Муттаҳидаи Араб 20 сол пеш таъсис ёфтааст. Бинобар
ривоятхо дусаду паннох-сесад сол кабл ин сарзамин мулки ҳафт
шайх будааст. Аввалин шайххои маскуни он до шаш эронй ва як араб
будааст. Шояд аз ин нигох халичро Халичи Форс ном гузоштаанд. Ба
як ривояти дигар ин шаш шайх баъд аз дусаду паннох-сесад соли
пойдоршавии Ислом аз Эрон омадаанд.

Дубай зиёда аз 500 хазор аҳолй дорад. Асосан дар ин чо эрониҳо,
ҳиндухо, покистониҳо, бангладешиҳо, ирокиҳо, мардуми Кореяи
Чанубй, албатта арабҳо ва намояндагони дигар миллату нажодҳо
гагз зиндагй мекунанд. Дубай дар гузашта ва имрӯз хам маркази
тичорати Аморат ба хисоб меравад. Минтакаи озоди иктисодии
кишвар аст. Кариб аз тамоми чахон мол мегирад ва ба хорича онро
мефурӯшад. Дар Дубай такхо заводи коркарди нефт хаст. Дигар
ҳамаи чиз — аз моли саноатй то хӯрока — аз хорич ворид мешавад.
Калонтарин фурудгохи давлатй дар Дубай чойгир шудааст. Баъди
хар чор-панч дақика як самолёт парвоз мекунад ва ё як самолёт ба
замин мефурояд.

Шайхи Дубай Шайх Макдум бинни Рашид шоҳи Дубай мебошад.
Падари ӯ Рашид ду-се сол пеш аз ин аз олам даргузаштанд. Худаш
араб аст. Дубай ба ду кием чудо мешавад. Яке Бахри Дубай, яъне
сохили чапи он, асосан аз дӯконҳо ва бозорхои хурду калон иборат
аст. Шаҳраки кадима. Дар ин кисми шаҳр хоиахои кӯҳнаи як-ду
ошёна ва хонаҳои баланди ҳозиразамони арабисохт комат рост
кардаанд.

Кисми рости Дубай — дарёи Дубай, ки ин кием асосан аз
имортаҳои калон ва баландошёна иборат мебошад. Мағоза ва
бозорхои хеле калони ҳозиразамон сохта шудаанд. Дар кисми рост
қасри Шайх дар лаби Халичи Форс чойгир шудааст. Бехтарин ва
калонтарин масчиду мадрасахо дар ин чо чойгиранд.

Дуюмин шайхияти Абу Забир дар гузашта низ чун давлати
мустакил дар нимчазира амал мекард. Асосан, арабхо, эрониҳо,
хиндухо, ирокихо ва зиёда аз 50 миллату нажод дар он умр ба cap
мебаранд. Маркази сиёсии аморат ва пойтахти давлат ба бисоб
меравад. Раиси давлат шайх Зайд роҳбарии давлатро ба дӯши худ
дорад. Масофаи Дубай ва Абу Забир 180-200 километрро ташкйл
мекунад Абу Забир низ маркази фархангу илм ба шумор меравад.
Ғайр аз истехсоли нёфт ва газ ва корхонаҳои хеле хурди истеҳсолй
МО.ЛҲОИ истехсолй дигар чизе надорад. Мардумро бо молҳои
истехсолй, маводи саноату хӯрока аз хисоби Дубай таъмин мекунад.
Мадраса ва маркази илм дар Абу Забир чойгир шудааст. Абу Забир
зеботарин шахри аморат ва давлат ба хисоб меравад. Аз хама
126 Карим Абдулов

бойтарин ва машхуртарин арабхо дар Абу Забир умр ба cap
мебаранд.

Машваратҳои хамаи ҳафт шайхият, ки аъзоёни хукумат ва
хокимият ба хисоб мераванд, дар Абу-Забир мегузаранд. Хамаи
ҳафт шайхият нисбатан комилхукук хастанд. Ягонтаашон ба
корҳои ҳамдигар мухолифат ва дахолат намекунанд. Хамаи корхои
сиёсати берунии давлат бо маслихати хафтнафарон гузаронида
мешавад. Ягон маротиба дар муддати 20 соли муттаҳидй, мухолифй
ё нофахмие аз тарафи ягон шайхият нашудааст. Мардум аз рӯи
конунҳои тасдиқшуда амал мекупанд.

Шайхияти сеюм Шорт, бо забоии форси Шорке. Дар ин шахр 300
хазор ахолй зиндагй мекунад. Шахри хеле зебо. Хамаи хиёбонхо
ороиш дода шудаанд. Иморатхои 18-20 ошёпа дорад. Дар шахр
калонтарин намоишгоҳи комёбиҳои давлат, фурудгоҳ,
меҳмонхонахои зебо, масчиду Мадрас ахо амал мекунанд. Асосан
арабҳо, эрониҳо, хиндухо, покистониҳо дар ин чо зиндагй мекунанд.
Шайхи Шорт доктор Султои Қосимй Роҳбари Шорт мебошад.

Азбаски фурудгохи Дубай хеле серкор аст, хавопаймои мо,
хиндухо ва аз давлатхои дигар дар ин чо мефароянд. Масохати
Дубай ва Шорт 35-40 километрро ташкил мекунад. Шорт кариб ба
Дубай пайваст шудааст.

Шайхияти чорум Расулхима буда, 50-60 ҳазор ахолй дорад.
Табиати нисбатан хуб дорад. Мардумаш каму беш ба зироатчигй
машғул аст.

IT air сум шайхияти Хуруфигон. Ин ҳам такрибан 50-60 хазор
ахолй дорад. Мардумаш асосан арабхо, эрониҳо, покистониҳо ва
хиндухо мебошанд.

Шашум, шайхияти Амулкубайн зиёда аз 50 хазор аҳолй дорад.

Хафтум шайхияти Аяъин аст, яъне чашм. Ин дар гузашта давлат
буда. 70-80 хазор ахолй дорад. Ашрофон ва бузургони араб дар ин чо
зиндагй мекунанд. Ин шайхият фарханги аз хама бузургтару
канитар дорад. Дар ин чо олимони дини Ислом гирд омадаанд.
Китобхои калону хурд дар ин чо нашр мешаванд.

Дар натичаи авчи тараккиёти илму техника дар тамоми чахон,
баландшавии сатҳи зиндагии мардум, авҷу камолоти илму фарханг
ин шайхиятхоро водор намуд, ки муттаҳид шаванд ва дар ин хафт
нимчазира як давлати мустакил ба тарики конфедерация ташкил
кунанд.

Гумон мекунам, ки ин муттахидй хусусияти хоси
нимчазираҳост. Ин нимчазираҳо кариб дар як вакт пайдо шудаанд,
кабилаҳои бо хам шиносанд ва робитахои доимии иктисодию
фархангй, сиёсию ичтимой доранд, сатхи зиндагй, дин, характери
мардум кариб якхеланд. Ин давлат имрӯз узви Ташкилоти
Давлатхои Муттахид ва аъзои чандин ташкилотҳои бонуфузи
умумичаҳонй мебошад.
Рп.г.и бехбуд

127

Дар ин давлат 1 миллиону 200хазор ахолй умр ба cap мебаранд.
Аз ии 700 хазор эронихо. 120 хазор арабхо ва бокй миллатхои дигар
мебошаид.

Зиёд будани эронихо, шояд ба он вобастагй дошта бошад, ки
аввалин шайхҳои ба ин сарзамин омада, тавре, ки дар боло ишора
шуд, аз Эрон хичрат карда дар ин нимчазирахо маскан гирифтаанд.
Баъд аз Инкилоби йсломии Эрон бисёрии сармоядорон ба ин давлат
кӯч бастанд. Имрӯз таъсири эронихо барон ободу зебошавии ин
кишвар хело калом аст.

Иншоотхои маъмурию коммуналй, савдою маданй,
мехмонхонаҳои пурхашамат ба маблағи корчаллонхои Эрон бунёд
шудаанд. Масалап, беҳтарин мехмонхонахо дар Дубай, Шорт ва
дигар шайхиятхо бо даст ва маблағи муҳочирони эронй сохта
шудааст.

* * *

Огои Мерих сардори ширкате мебошад, ки кабули моро бар ӯхда
дошт. Эронй хает ва 10 сол боз аз Эрон омада, дар Дубай якчанд
ме'хмонхона бо пули худ сохтааст. Бо Россия, Америка, мамлакатҳои
Кавказ, Осиёи Миёна иртибот дорад. Хар мох, якуним-ду хазор
сайёхонро кабул мекунад. Ширкати мазкур хамагй 12 нафар коргар
дорад. Дар 5-6 мехмонхонаи ширкат дар як вакт кариб ду хазор
сайёхои дам мегиранд. Ташкили кори сайёҳон бар ӯҳдаи ҳамин
микдори каг.ш г;ормандон аст. Аз фаррошхо cap карда, то ошпазхо,
маъмурият ва намояпдагони ширкат дар фурудгох барои хамаи
корхоро ба сомон расондан заҳмати хело зиёдеро талаб мекунад.
Масалан, дар мехмонхонае, ки мо истикомат доштем, фарроши
навбатй ва коркуни ошхона якчанд вазифаро ичро мекард. Ба хамин
вазифаҳоро хуб ӯхда менамуд. Чупин рафти корбарй дар хамаи
'ташкилоту корхонахо, магозаю дӯконхо, масчиду мадрасаҳо вучуд
дорад.

Кошкй, дар мо хам як шахе вазифаи худро акалан ба таври
каноатбахш ичро мекарду нони худро халол карда мехӯрд. А({)сӯс, ки
имрӯз дар чумхурии мо хар кас дар кӯшиши он аст, ки чй тавр
дигареро фиреб дихад. Хатто дар мактабу муасекеахои таълимй
одамоне ёфт мешаванд, ки хамдигарро фиреб медиҳанд. Аксарияти
коркунониидораю макомотхои боло кариб, ки кор намекунанд. Зеро
худи кори мекардагй муайян нест. Аз ин рӯ агар бисер химмат
куианд, рӯзи худро дар утоқи корӣ бо чойнӯшй, гайбати ин ва ё он
шахе ва пеш аз хама рохбарони худ, бегох мекунанд.

Агар хукуматдоропи Точикистон роххои ба усулҳои нав
корбарй, интизоми меҳнатро тахлил накунанд, маданияти хукукию
мехпатй, иктисодию маънавй, ахлокию сиёсии мардумро ба як низом
надароранд аз ин хам бадтар шудани чомеа аз эхтимол дур нест. Мо
ба сифати сайёх дар давлате будем, ки хеччиз нест, вале бо чашмони
128

Карим А бдулов

худ дидем, ки хама чизро дорад. Дар Точикистони азизи мо хама чиз
хает, аммо хеч чиз надорем. Пеш аз хама дар назар дорам, табиати
ҳамешабаҳор. обҳои мусафо, кишоварзии басо ғанй, боигарихои
табий, (аз тилло cap карда то уран) хуллас, хамам он барои халкро
хӯрондану пӯшонидан барзиёд аст, аммо...

Дар Аморати Арабистон на об асту на зироаткорию на ашёи
хоми саноатй. Аммо чи хеле дар урфият мегӯянд, ғайр аз шири мурғ
дигар хама чиз таъмин аст ва ними зиёди онро корчаллонхо ба хамаи
гӯшаю канори чахон мебаранд.

Як худи оғои Мухаммадрахим, ки баъд аз Инкилоби Исломии
Эрон ба Аморат омадааст, ду корхонаи муштарак, корхонаи нефт ва
корхонаи чойбарорй ва ду-се меҳмонхона дорад. Шабу рӯз кор
мекунад. Аз сиёсати давлат бохабар аст. Интизоми мехнатии худ ва
кормандҳояш ба талаботи конунҳои давлат пурра чавоб медиханд.
Хам худ ва хам коркунонаш, аз фаррош то ҷойнишинҳояш,
мошинхои сабукраву пасандозҳои зиёде доранд, зиндагиашон дар
сатҳи аълост. Факат дилаш барои ватан, шахри бостонии Язд дар
Эрон месӯзад. У борхо гаштаю баргашта ватаии ба чон баробари
худро ёд мекунад. Солхои дар Эрон кӯчак будан, калон шудан, ба кор
шурӯъ кардани худро ба ёд меорад ва охи бадарде мекашад. Сарвату
дороияш дар ивази ватан барояш хеч аст.

— Орзуе дорам, боз ба ватани азизу зебои худ, ватани ачдодонам
баргардам. Ва баҳри халку давлати худ бештар кор кунам.
Сахмгузории хешро бахри Эрони азизам дошта ботам, — мегӯяд ӯ.

Ман ҳам аз халки азизамон, ки Точикистониянд, хохиш ва
таманнои онро мекунам, ки ватани худро дуст доранд. Дӯстдорй дар
мехнат, интизомнокй, маданияти баланд, риояи конуну карорҳои
ҳукумат, ахлоки воло, моликияти xeuiy давлатро химоя кардану
дӯстию рафокатро тараннум намудан, кинаю адоватро аз байн
бурдап, фарзандони хешу бегонаро дуруст тарбия намудан,
инсондӯст будан, нисбат ба мехмонҳо хушмуомила будан ва амсоли ин
тачассум мегардад.

Хамроҳи рафикони Точикистонии худ дар шахри Дубай сайру
гашт мекардем. Во одамони касбу ко1)и гуногун ҳамсӯхбат мешудем.
Ростй, ки аз он сӯхбатхо як курта гӯшт гирифтем.

* * *

Рӯзи дуюми сафарамон аз мехмонхонаи Шероз ба хиёбоии Шероз
баромадам ва бо як хаячоп чашмам ба хиёбону мағозаҳо, одамону
нақлиёт ва дилам бо Точикистон, кадам мезадам. Ногаҳон ба гӯшам
овози рубоб расид. Марде бо забони форса сурудеро замзама мекард.
Бе ихтиёр сӯи дӯкони овозхон pox пеш гирифтам.

Баъд аз ворид шудан ба дӯкон марди тахминан 60-65 солаи
логарандоми коматбаланд, ки дар кавораю вачохат ба мардони
кӯхистони мо шабохат дошт, рубоби худро болои миз гузошта, бо
Росси бе%буд

129

забони ширили форсй маро хайрамакдам гуфтуяк пиёлачой дароз
кард. ӮИброхим ибни Гулом аз Исфахон будааст. Дувоздах сол аст,
ки дар Дубай дӯкондоршуда кормекардааст, 10 фарзанд доштааст,
дунафари онҳоҳамроҳашкор мекунанд.Боқй ахлуаёлдар ЭроаХар
шаш мох як маротиба ба аёдаташон ба Эрон мерафтааст. Дар
дӯкони на он кадар калони ӯ ҳамаи намуди маводи хӯрока мухаё. Ӯ
фахр мекард, ки дар назди мехмонхонае, ки номи шахри Шероз ва
хиёбони Шерозро дороет, дӯкон дорад ва ин ном ба ӯ илхому кувва
мебахшидааст.

Баъд аз шиносой аз мусохибам хохиш кардам, ки суруде
бихонад. Оғои Иброҳим ибни Гулом аз шохасари Абулкосим
Фирдавсй аз бобхои гуфтор андар ситоиши хирад, гуфтор андар
офариниши олам, ситоиши пайғамбару ёронаш, гуф гор андар
фароҳам овардани «Шоҳнома» кӯтох-кӯтоҳ шеър мехонду онро бо
усу.ли ба худ хос мусикй медаровард.

Аз сӯҳбати ӯ пай бурдам, ки ин мард «Шохнома»-ро хеле хуб
азбар намудааст. Айёми хурдсолй вай дар махфили
«Шохномахонхои» Эрон ширкат доштааст.

Аз кору бори дӯкондориаш пурсон шудам. Дӯкопро ба ичора
гирифтааст. Соле 20 ҳазор дирхам (пули Аморат) медодааст. Молро
тавассути корчаллонхо ба даст медаровардааст. Фарз кардем, агар
ҳар як кило молро бо нархи 2 дирхам харид кунад, 2,2 ва 2,3 дирхам
мефурӯхтааст.

Дӯкони ӯ хам мисли дигар дӯконхо факат дар вакти
намозгузорй пӯшида аст. Дар дигар холатхо аз субх, яъне соати 6-7-
и сахар, то соати ду-сеи шаб кор мекунад.

Он чи бароям ачоиб намуд, он буд, ки дар дӯкони ӯ чилимро
дид ам. Чунш I асбобро дар Точикисто! i дар музейи Беҳзод дид а будам.
Вакте пурсони он шудам, оғои Иброҳим ба ман хандида гуфт, ки ин
чилим 250 сол умр дорд в а аз бобок алонаш бокй мондааст. Номи ин
асбоб калён аст. Дӯстони эрониаш ангоми фароғат ба назди ӯ омада
суруд гӯш кардаву чилим мекашидаанд.

Оғои Иброҳим ибни Гулом хикоя кард, ки дар Дубай маркази
эрониҳо мавчуд аст. Аз рӯи накшаи муайян дар ин чо ҳар шаб
сӯхбатҳо, концертхо барпо мешудааст. Аз осори классикони
адабиёти форсу точик шеърбарак мекардаанд.

— Шеърхои Ҳофизу Чомй, Хайёму Румй, Рӯдакию Фирдавсй ба
мо эронихои Дубай, умуман мардуми Аморат, рӯҳ мебахшанд, — гуфт

у.

Ӯ забонхои аш'.лией, хиндй ва арабиро хеле хуб медонад. Вакте
ки дар бораи манзили истикоматй харф задам, гуфт ки хонаеро ба
ичора гирифтааст. 12 сол аст, ки дар он зиндагй мекунад.

Умуман дар Аморат ғайр аз арабхо, дигар миллату халкиятҳо,
сарфи назар аз кучо, кай, бо кадом максад омадан, хавлй ё хонаи-
шахеие надоранд. Аз рӯи конунҳои давлат, ҳукуки хона сохтан ё
130 Карим Абдулов

замин гирифтанро факат арабхо доранду халос. Мардуми араб дар
макомотхои давлатӣ ва ширкатҳои калон кор мекунанд. Ба онхо
хукуқҳои хеле калон дода шудааст. Хар як оилаи араб, сарфи назар
аз вазифааш, аз хисоби мардуми омада, пешхизмат, фаррош,
хӯрокпаз, ронанда, ҳимоятгари ҳавлӣ дорад. Занҳои араб кариб, ки
кор намекунанд. Агар кор хам кунанд, якто-нимто дар макомотхои,
хокимият. Дар кӯчаю хиёбонхо умуман кӯдаконро пайдо намекунед
Занхо, ғайр аз хиндуҳо ва эронихо, дар хиёбонхо пайдо намешаванд.
Навад фоизи дӯкондорхоро ва коркуноии касбу кори гуногун аз
мардон иборат мебошад. Бенаво ё гадое ба чашм намерасид.

Аз оғои Иброҳим дуртар дар масофаи 100-200 метр дӯкони
Муҳаммадраҳим ҷойгир аст. Хар вакте ки аз назди дӯкони ӯ гузар
мекунед, кушода аст. Гох-гоҳе ӯро пайдо немекунед. Аммо дӯкон боз
аст.Касбиӯколинфурӯшй аст. Аз рӯишартнома колинҳоро аз О.лмон,
Италия, Белгия, Америка, Эрон, Хитой, Корея, Афғонистон,
Чехословакия ва дигар давлатхо мегирад. Онҳо дар Дубай ширкати
калони колин доштаанд. Ва бо 40-50 ширкати чахон шартнома
доштааст. Дар вакти зарурй ба воситаи факс гуфтугузор ва молро аз
рӯи талаботи мардум фармоиш медиханд. Вобаста ба нарху наво мол
мегиранд.Хисобу китоб оддист. Ба воситаи факс чек равон карда, ба
воситаи факс счети моли меомадагиро мефиристонанд. Тавассути
наклиёти бахрй дар мӯхлати муайяншуда молро мегирапд. Аз оғои
Муҳаммадраҳим пурсидам, ки чаро дӯконро дар вакти ба чое
рафтанат маҳкам намекунй? Уба май чавоб дод, ки зарурияте нест.
Факат баъди кор, ки ба хона меравам, дӯконро баста мекунам. Бояд
бигӯям, ки дуздй, авбошй, дасти зӯрй кардан, фиреб додан тамоман
дар ин кишвар дида намешавад.

У ба май хикоя кард, ки чор сол пеш аз ин як мусофирдухтари
покистониро ду шахрванди Араб тачовуз карданд ва ба дасти
полиция афтиданд. Рӯзи дигар ин хабар ба гӯши шайхи Дубай
мерасад. У фармон медиҳад, ки субҳи дигар чинояткоронро ба
мачлис хозир кунед, то худам чазои онҳоро бидихам. Субхи дигар
онхоро б а чои муайяншуда хозир мекунанд. Байд аз пешсухани кӯтоҳ
шайх изхор мекунад, ки ин ду нохалаф конунхои моро вайрон
карданд, мукобили Куръони тариф рафтор карданд, дар шаъни
мардуми шарифи араб хиёнате содир карданд, хукми ман хамин: ба
катл расонда шаванд ва ин ҳукмро худам ичро мекунам. Дар назди
хамаи мардуми намозхон ба хардуяш чор тирй аз туфангча
мепарронад. Ии хабар ба воситаи садою симо ба халк расонида
мешав ад.

Албатта, аз рӯи характери чиноят xyicMxo ҳархела хастанд.
Аммо бо ин мисол гуфтанй хастам, ки хар давлати демократии
хукукбунёд бояд конунхои худро риоя кунад, халки худ ва
мусофиронро ба воситаи кшгунхои кабулкардааш химоя намояд.
Хар шахе, хоҳ меҳмон бошаду хох мизбон, донад, ки чинояте содир
Ро%и бе%буд

131

мекунаду мувофикй он чазо мегирад.

Ба наздикй ду-се нафар духтарони аз ИДМ омада бо мизбонон
ошной пайдо карданду ба хотирй пулкоркунй кори ғайри шаръиеро
раво диданд. Дар натича онҳо ва мизбонони бо онҳо бударо ба
ҳабсхона кашидаанд.

Дар ин бора аз тарафи органхои хифзи копун назорати сахт
бурда мешавад.

Ачоиби кор дар он аст, ки дар мағоза ду-се нафар фурӯшанда
кор мекунанд, аммо харидорон метавонанд ду-се соат дӯкони
калонро чарх зананд, чизи дилхоҳашонро дарёфт кунанд. Касе
онҳоро назорат намекунад. Ва хушбахтона чизеро хам мардум ба
яғмо намебаранд. Зеро ин анъана шудааст. Боварии дутарафа ва
бисёртарафа хукмфармост.

Баъд аз сӯҳбати тӯлони оғои Муҳаммадрахим ба ман китоберо
нишон дод. Вай мачмӯаи устод Турсунзода буд бо номи «Қурбони ту, эй
диёри ишкам», ки дар нашриёти Ирфон соли 1984 ба табъ расидаает.

— Ин мачмӯаро як марди точик тӯхфа карда буд, — гуфту силас
порчаеро аз эчоди устод кироат намуд:

Қурбони ту, эй диёри иищам,

Боғу чамани ба%ори ишцам.

Баскӣ ба ту сахт. ме%р бастам,

Бо номи ту сарбалаид кастам.

Дар ишци ту ман ғазалсаролм,

Боби нави достой кушоям.

Аз нури ту чашми ман дурахиюн,

Аз руи ту мацфилам чароғон.

Роста ran, аз чоям хеста ӯро ба оғӯш шрифтам, он лахза ба хаде
хушхол будам, ки гӯё тамоми боигарии Аморатро бароям тӯхфа
карда бошанд. Охир мусофире дар Амората Арабистои ашъори
шоири сарояндаи сулх, фарзанди точик Мирзо Турсунзодаро аз ёд
хонад, магар барои хамватани дигари шоир ин ифтцхор нест? Аз
накли оғои Мухаммадрахим маълум гардид, ки падараш дар Техрон
бо устод Турсунзода вохӯрда будаасту осори ғании онро хуб
медонистааст. Мухаммадрахим хам хар гоҳе ба дӯконаш дӯстони
точик ҳозир шаванд, бо ашъори Турсунзода хотири онҳоро шод
мекардааст. Чун сухан аз боби шеъру шоирй рафт, боз як лахзае ба
ёдам омад. Сардори ширкат, оғои Мерих ба камина, РАбдуллоев ва
Яхёева, ки роҳбаладони гурӯҳ будем, иброз кард, ки тамоми
эрониҳои Дубай ва умуман Аморат, ба дӯстони точик таваччӯхи хоса
доранд. Аз ин хотир, мо шаби хайру хӯш тӯҳфае меорем ва бозие
ташкил мекунем, хамон тавр ҳам шуд. Оғои Мерих як телевизор,
«Музыкальный центр» ва мошини гӯштқимакунакро ба бозй гузошт.
Баъд аз тамомшавии бозй бо ҳам сӯхбате доштем. Сухан аз боби
шеъру шоирй рафт. Ӯ бо мамнуният ва ихлосмандй номи Рӯдакй,
Камоли Хӯчандй, САйнй, М.Турсунзода ва чанде дигар шоирону
132 Карим Абдулов

нависандагони точикро ба забои овард ва порчаеро аз ғазали
маъруфи Камол «Ғарибй» замзама кард:

Дил му ними кӯи цонон асту май ии но ғариб,

Чун куиад бечораи мискинтан тан%о гариб.
Орзуманди диёри хешаму ёрони хеш,

Дар на.%он то чанд гардам, бесару бепо ғариб...

Мусоҳибам мақтаи ғазалро бо ҳиссиёти хосе кироат намуд:
Дар ғарибӣ цон ба сахтй медиосад мискин Камол,

.. Во ғирибӣ, во ғарибй, во ғарибо во ғариб!

Дар чашмони ӯ ашк ҳалқа заданд. Оре, ғарибй шурои талхи худ
ба коми сарватманду дорои аз ватан дурафтода ҳам мечаконад.
Охир тӯли асрҳо, то Камолу баъди Камол, чи қадар мардуми олам, аз
чумла точикон, бо сабабе нифоке, нооромие аз Ватан бе Ватан
шудаанду ҳар бор, абёте аз ғарибнома мехонанд, ашки ғурбат
чашмонашро парда мекашад.

Оре, ҳамин аст, ки сири сарои дурушт, ки ҳубул Ватан аз тахти
Сулаймон беҳтар гуфтаанд.

Ии лахзаҳо маро ёду хуш ба ҳоли муҳочирони солхои охири
Точикистон рафт. Охир, ҳамагй соле, қабл аз ин ҳодисахо, кй ба ёд
меовард, ки бо фарзандону ахли аёли худ аз пушти ду-се дасисабоз
аз Ватан бе Ватан мешавад. Бале, ҳикмати зарбулмасали «аз пушти
як бенамоз гӯристон дар азоб» хам дар ҳамин аст. Бо касофати чор-
панч мансабталош мардуми мо фирорӣ шуданд. Имрӯз ҳар як фарди
миллат дар кучое бошад, кадом вазифаеро адо кунад, бояд кӯшиш
ба харҷ диҳад, ки барои ба зодгохи ачдоди баргардондани
бародарони дар ғарибй афтода шароиту имконияти мусоид
фароҳам гардад. Вагарна моро таърих намебахшад. Зеро сабаби
объективии фирорй шудани мардуми Точикистонро ман намебинам.

Аз ин чо вазифаи аввалиндарачаи хукумат баргардондани
фирориён ва до дани имтиёзхои зиёде ба онҳост. Ман гумон мекунам,
ки дар ин чода роҳбарони чумҳурй иқдоми хубе пеш гирифтаанд.

* *

Чи хеле ки дар боло ишора кардем, Дубай шаҳри калонтарини
Аморат ба ҳисоб меравад. Дар он 500 ҳазор аҳолй истикомат
мекунад. 270 масчид, Мадраса ва ибодатхона мавчуд аст. Виетумин
сол аст, ки (баъд аз муттаҳидшавии хафт нимчазира, яъне давлати
нисбатан мустақил) минтакаи озоди иқтисодй дар манотшш
давлатхои Араб ва Эронзамин эълон карда шудааст. Кариб аз
тамоми чахон мол ва маводи хӯрока ворид мешавад.

Дар сохили Халичи Форс, ки Дубайро ба ду кисм, кисми бахр-
Дубай ва дарё-Дубай чудо мекунад, дар бандари он то 270-300
киштии калону хурд хизмат мекунад. 90-95 фоизи воридот ва
содирот ба воситаи бандар сурат мешрад.
Ро%ибесебуд '

123

Гумон мекунам, ки Дубай аз нуктаи назари тичорат, яъне савдо,
яке аз шаҳрҳои бехтарини чаҳон ба шумор меравад. Дар шахр
автобус ва тролейбус, трамвай нест. Факат якто-нимто автобусхои
на он кадар калон барои сайёҳонро кашондан, мактаббачахоро ба
мактабхо бурда овардан дар харакатанду халос. Микдори
мошинҳои сабукрав нисбат ба микдори аҳолй ду-се баробар зиёд аст.
Ба хар як шахе ду-се мошини сабукрав рост меояд. Кимати як мошин
25-30 ҳазор дирхам аст. Курси дирхам дар таносуб бо доллари
Амрикой сеюним ба як аст. Яъне як доллар баробари сеюним дирхам.
Курби дирхам нисбати нархи хориҷй хар рӯз ё хар мох дигар
намешавад. Зеро муомилот мӯьтадил амал мекунад. Долпарро хам
мағозаҳо ва хам бонкҳо кабул мекунанд. Агар доллар дар бонк бо
дирхам иваз кунед, 100 доллар баробари 365 дирхам ва агар дар
мағозаҳо хохед, 350 дирхам аст, фарк 15 дирхам.

Дар Аморат умуман ва дар Дубай махсусан карзи пулй вучуд
надорад. Зеро суръати гардиши он хеле баланд аст. Тамоми мағозаҳо
ҳисобу китобро бо дирхам баробар мекунанд. Бегохи рӯз хама пули
дӯконҳо, маркази савдо, ширкатҳо ба воситаи чек гузаронида
мешавад. Аз ин хотир, хар як дӯкондор ва фабрикадор кӯшиш
мекунад, ки пули даромади ӯ ба бонк ворид шавад ва талаботи
истеҳсолкунанда ё фурӯшанда ё худ харидор ба воситаи чек адо
гардад. Дар Дубай хамаи бонкхо як вазифаро адо мекунанд,
миёнаравиро. Пули накд факат барои музди кор дода мешавад.
Дигар муомилот байни истеҳсолкунанда, харидор, фурӯшанда бе
пули накд хал мегардад. Хар як шахеи юридикй ба чунин шакли
муомилот хавасманд мебошад.

Формулам маъруфи Маркс: пул-истеҳсолот-мол-пул бо хамаи
нозукихояш дар ин чо риоя карда мешавад.

Фарз кардем, ки ман молеро ба шахеи дигари юридикй
мефурӯшам. Ӯба ман чек медиҳад, ман чекро ба бонк месупорам. Бонк
бошад, дирҳами дар чек бударо аз счети шахеи чекдода гирифта, ба
счети ман пули накд медихад. Аммо дар бисёр ҳолатҳо ҳеч кас
хавасманд нест, ки пули накдро дар хона дошта бошад. Чунки пул
дар натичаи гардиш ба соҳиби худ девидент(фоида) меорад. Хамаи
шахрвандони Аморат муомилоти пули калонро ба воситаи чек ичро
мекунанд. Фарз кардем, мебел аз 10 то 100 хазор дирхам арзиш дорад.
Шаҳрванд метавонад ба чои пули накд ба ивази мебел чек бидиҳад.
Хамой рӯз хам пулхои накд ва хам чек ба бонк ворид мешавад ва ба
счети фурӯшанда дохил мегардад. Аз ин чо чунин шакли
маблағгузорй хаматарафа самараи калони иктисодй медихад.

Якум ин ки дар муомилот пули накд хело кам мешавад. Ин
суръати гардиши пулро зиёд мекунад ва барои чомеа хаматарафа
фоидаи калон меорад.

Дуюм, суръати муомилотро метезонад. Дар натича истехсолот,
таксимот, муомилот ва истеъмолот якбора хисобу китоби худро
13 Ь Карим Абдулов

баробар мекунанд ва хар кадомашон фоидаи калон мегиранд.

Сеюм, аз ҳисоби ба бонк ворид шудани пулҳои накд, микдори
пули ғайринакд зиёд мешавад ва онро бонкҳо аз рӯи конунхои
муайяшпуда ба талабгорон карзи дарозмуддат ва кӯтоҳмуддат
медиханд. Объекта карз пешаки муайян карда мешавад ва ичрои он
хатмист. Дар сурати бе максад сарф карда™ пул карзгиранда аз
рӯи конун чазо дода мешавад.

Охирин, хамин ин микдори эмиссиям пулро кам мекунад. Дар
натича курби пули Аморат, муттаносибан бо дигар арзхои хоричй,
™сбатан бе тағир мемонад. Қурби дирхам дар микёси чахон баланд
мешавад. Маълумотҳо шаходат медиханд, ки дирхам яке аз
курбноктарин пу.лхои чахон ба хисоб меравад. Зеро дар муомилот
мол ™сбат ба пули накд ду-се баробар зиёд аст. Аз ин чо мол ва
маводи хӯрока нисбат ба дигар давлатхои дуру наздик дар ин чо хеле
арзон мебошад. Масалан, як кило конфета шоколаддор 5-6 дирхам,
як кило гӯшт аз 15 то 50 дирхам, вобаста бо сифати он аст. Хисоби
миёнаи моҳонаи мардум 20-25 хазор дархамро ташкил медихад.

Гумон мекунам, ки барои чунин тарзи идоракунии иктисодиёт
дар Точикистон мушкилоте вучуд надорад. Барои чунин метода
молиягузории муомилоти пулро чорй кардан аввал психологиям
коркуно™ бонк, молия, системам андозро бояд дигар кард. Пас
микдори бонкхо кам карда вазифаҳои онҳоро аз нав муайян намуд.
Аз тарафи дигар дар тамоми сатххои идоракунй, истехсолот,
таксимот, муомилот, истеъмолот, тарзи бе пули накд ичро карда™
муомилоти пулро чорй бояд кард. Чунин структурам муомилоти
пулро бояд чорй кард, ки хар як шахси дӯкондор сарфи назар аз
шакли моликият, пулҳои накди худро хатман ба бонк супорад. Усули
чекии муомилот в механизми халли онро фикр кардан зарур. Ман
гумон мекунам, ки бонкхо бояд роҳхои хавасмандкунии шахсо™
юридикиро чустучӯ кунанд. Хамаи ҳаракатҳо бай™ фурӯшандаю
харидор ва истехсолот ба воситаи чек хал карда шавад. Хар як
гражданин бояд дар бонкхо счет дошта бошад. Пасандози он ба
соҳибаш девидент биёрад. Дар хамон холат мо проблемам пули
накдро ҳал мекунем. Имрӯз дар муомилот ду-се маротиба пули накд
нисбат ба мол зиёд мебошад. Чу™н холат агар давом кунад, давлат
ва кризиси молиявие ки холо вучуд дорад, аз ин хам сахттар
мешавад. Он гох рохи халли онро ёфтан хело мушкил мешавад.

Дар Аморат ва махсусан Дубай об нест. Ягона обе ки хам барои
зироат, хам барои нӯшидан истифода мебаранд, ин оби Халичи Форс
аст. Баъд аз тоза кардан об барои истеъмол истифода бурда
мешавад. Дар хамаи чойҳои чамъияти, ресторанҳо, ошхонахо,
меҳмонхонаҳо, мағозаҳо оби нӯшоккро мефурӯшанд.

Рохбарони макомоти олии шайхиятҳо бо максада истеъмол
обро аз дигар мамоликҳо мекашонанд.

Чи хеле ки дар боло ишора намудем, макомоти хукумати мо.
Роз; и бе%буд

135

ғайр аз дигар молҳо, метавонанд ба Аморат ва дигар давлатхои Араб,
ки мӯҳточи оби нӯшоки ҳастанд, ба воситаи хавопаймоҳои боркаш
ин неъмати беохири худододамонро фиристонанд. Чунин таклифро
дар замони рохбарии РЛабиев ба мо Арабистони Саудй пешниҳод
карда буд. То ҳатто онҳо тайёр буданд, ки фурудгохи моро барои
дуруст кардан саҳмгузорй кунанд.

Аз ҳама камхарн ва сердаромад обҳои нӯшокй, минералй ва
табобати мо ҳастанд, ки бисёр кишвархои дунё аз инчиҳат мӯҳточй
мекашанд.

Чи хеле ки дар боло ишора намудем, ҳусни шаҳри Дубайро
масчиду мадрасаҳо шукӯҳ медиҳанд. Хамаи масчидҳо ва мадрасаҳо
аз ҳисоби бюджета давлат кор мекунанд. Олиму уламо аз ҳисоби
давлат ҳақ метаранд. Ашхоси мусулмон барои ичро накардани
коидаю талаботи каломи Оллоҳ ба чазо кашида мешавад.

Сафари мо ба оғози моҳи шарифи Рамазон рост омад. Барои
Аморат, чун барои ҳамаи мусулмонони чаҳон, моҳи шарифи Рамазон
моҳи мӯътабар ва маъракаи хеле калони исломй ба хисоб меравад.
Моҳдар таҳтиназорати давлат мебошад.Дар моҳишарифи Рамазон
мағозахо, ки дар онҳо мусулмонон кор мекунанд, баъд аз ифтор, то
хӯрдани нони субхона, кор мекунанд. Хамаи мардуми рӯзадор рӯзона
хоб мераванд ва шабҳо бо тоату ибодат, куръонхонй машғуланд. Дар
хиёбону кӯчаҳо рӯзона хеле одамони камро мебинед, аммо бегоҳиҳо
баъд аз ифтор то соатхои ду ва сеи шаб, дар шаҳр хамаи мағозаҳо,
дӯконҳо, бонкҳо, корхонаю ташкилотҳо кор ва мардум сайру гашт
мекунанд.

Се намуди мағозахо ба назар мерасанд. Мағозаҳое, ки маводи
хӯрока мефурӯшанд ва нархи мол муайян аст ва каму зиёд
намешавад. Дутом намуди мағозаҳо молро бо харидорон савдо
мекунанд, сеюм намуди мағозаҳо барои бойхои Араб ҳастанд. Аввало
чизҳои киматбаҳо ва сифаташон баландро дар чунин дӯкону
мағозахо ба фурӯш мебароранд. Дигар ин ки нархҳои чунин мағозаҳо
кариб, ки тағйир намеёбад.

Чунин дӯкону мағозаҳо махсус гардонида шудаанд. Дар як
катор дӯкону мағозаҳои мебелдор, дар катори дигар либос ва ҳоказо
ташкил карда шудааст, ки барои харидорҳо дарёфти моли
заруриашон хеле осоп аст. Зеро шахе барои дарёб кардани моли
лозими хеш заҳмати бисёр намекашад. Хамаи чизи дилхоҳашро дар
як раста пайдо мекунад.

Ачоибии кор он, ки кисми поёнии кариб ҳамаи хонаҳо дӯкон аст
ё мағоза. Барои истифодаи самаранок ин хел хонаҳо ду кабат
доранд. Дар кабати поён фурӯш ташкил кардаанд, дар кабати дуюм
амбор, ва ду ба ду фурӯшандаю харидор маслиҳати хоса мекунанд.

Сад дар сади хамаи мағозаю дӯконҳо хусусй ё коллективй
мебошад. Мағозаи давлатй умуман нест. Зеро моликияти давлатй
дар Аморат вучуд надорад. Хар як фурӯшанда кӯшиш мекунад, ки
136

Кари м А бдулов

харидорро фиреб надихад. Аз рӯи инсоф кор мекунанд, аммо зарар
набинанд. Каме бошад хам даромаде аз фурӯши мол монад.

Бояд корчаллонҳои мо аз хариду фурӯши онҳо ибрат гиранд.
Халки худро ғорат накунанд. Инсоф кунанд, раҳми миллати хешро
бихӯранд. Кӯшиш кунанд, ки мардум аз онхо рози шаванд ва пагох
боз умеди дӯкон ё мағоз аи ӯро; гунанд. Моле, ки мефурӯшанд бо сифат
бошад. Талаботи мардумро конеъ кунад. Дар он сурат обрӯ ва
эхтироми дутарафа пайдо мешавад. Чунин корчаллонҳо дар назди
мардум обрӯ ва эҳтироме пайдо карда хеч гох хазинаашон касод
намешавад.

* * *

Асоси давлату давлатдорй, инсону инсонгарй, фархангу
фарҳангшиносй, дӯстию рафокат, воридоту содирот, муносибатхои
дохи-чию берунии хукумат ва хоказо дар хамон вакт пойдор
мегардад, ки ҳамаи муаммохо ва масъалахо боодобона,
боэҳтиромона, дар ноли маданияти баланди умумиинсонй сурат
бигиранд ва халлу фасл шаванд. Бе маданияти сиёсй, иктисодй,
хукукй, ахлокй, фархангй ва содиротию воридотй, ягон шахе,
давлат, коллектив ба максади худ намерасад. Яъне давлату
давлатдорй дар хама бобат маданияти баландро такозо дорад. Ба
андешаи май, яке аз сабабҳои зуд тараккй карда1ш Аморат, пеш аз
хама, маданияти баланди давлатдорй ва пайваста омӯхтани
маданияти гуфтор, рафтор, зиндагй, муомила ва амсоли шгҳо
мебошад. Хамаи харочоти роххо, фурудгоҳхо, портхо, илм, маориф,
тандурустй, фарханг, нафака, ёрии яквақта аз бучети давлат аст.

Объектҳоиумумидавлатй, аз он чумла, истеҳсолоти газ ва нефт,
сад дар сад аз хисоби давлат ва дар назорати давлат мебошанд.
Ягона объекти истеҳсолй, ки дар мамлакат вучуд дораду тараккй
мекунад, ин истееҳсолй нефт аст. Давлат талаботи худро ба он конеъ
гардонда кисми дигарашро ба дигар давлатҳо ба фурӯш мебарорад.
Натичаи беҳбудии давлат, бехтаршавии зисту зиндагонии мардуми
он, тамаддуни волои он, робитаҳои дохилию байналхалкии кавии он
аз маданияти баланди умумиинсонй аст.

Таи саёҳати худ дар ягон чои шахр бо чизи нолозимие,
коғазпораю чиркиние рӯ ба рӯнаомадем. Охир шахр шахри тичорат
аст. Дар як шабонарӯз, хато накунам, шахр 24 соат дар харакат аст,
кор мекунад. Аммо кас ифлосиеро, чангеро намебинад. Дар uiaxp 500
хазор аҳолй ва шабу рӯз кариб 700 ҳазор мошини сабукрав дар
харакат аст. Лекин табиати шахр, экологиям он мӯътадил аст. Дар
байдар садҳо киштиҳои калонухурд дар харакату зиндагй хастанд.
Рӯзе садхо ҳазорҳо тонна бор ворид ва содир мешавад. Ин хам ба
маданияти шахру шахрдорй, ороиши он зиёне намерасонад. Бовар
кунед, ки рӯзона мошинҳо нисбат ба одамон зиёданд. Хамаи наклиёт
дар хиёбонҳо, дар назди хавлихо бе кулеру калид меистанд. Ягон
Ро%и беэебуд

137

шахе дар ёд надорад гумшавии мошине ё молеро. Ин хам шохиди
доштани маданияти хукукй ва ахлокии мардум аст.

Дар хиёбонхо, кӯчахо, чойхои маъмурию чамъиятй, овози
баланди касеро намешунавед. Хама ором, хомӯш ва бо эхтиромона
нисбати хамдигар харф мезананд.

Барой исботи ин як мисол. Дар фурудгох, хангоми ворид шудан
ба дохили бино чанд тан аз хонумҳои мо аз одоби гуфтору рафтор
берун по ниходанд. Камина эшонро сарзаниш кардам. Хамон лахза ба
наздам намояндаи гумрук омад ва эрод гирифту гуфт, ки барои чй
нисбати хонумхо овоз баланд кардам?

— Аввалан инҳо зан хастанд. Сониян, мохи шарифи Рамазон
асту дар ин мох касе касеро бояд озор надиҳад, бо овози баланд ба
ҳамсӯҳбаташ харф назанад, — таъкид кард вакили гумрук.

Хак бар чониби ӯст.

Баъдтар худ шоҳиди муомилаву бархӯрди хуши мардуми 1ш чо
гардидем. Кас вақте вориди мағоза шудан мехохад, мизбонон пешвоз
мебароянд ва ба даромадан даъват мекунанд. Чунон мехрубоние, ки
гӯё шумо ба онҳо хешу табор бошед. Хамаи моли дар дӯкон бударо
пешкаш менамоянд. Алабатта, як пиёла чой, кахва таклиф
мекунанд. Агар чизеро шумо харид кунед, онро дар борчомаи зебо чой
мекунанд, суроғаатонро гарифта, баъд аз чанд соате моли
харидаатонро, бе иловапулй, ба мехмонхона мерасонанд.

Чун лутфу мехрубонй доранд, ки агар сад бор ба дӯконе дароеду
чизе нахарида бароед, намеранчанд ва бо мамнуният шуморо гусел
мекунанд.

Агар дар такси нишинед ва ба чои даркорие равед, хангоми
хисобй танҳо маблағи муайяншударо мегараду вассалом.

Дар омади ran бояд гуфт, ки аз мардуми ин сарзамин одаму
одамгарй, росткавлй, ростгӯй ва ваъдаю вафо бояд биомӯхт.

Боре баъди сайёхати чойхои ачоибу ғароиби mi диёр чашмам ба
дӯкони фарханг афтид. Аз он чой каломи Оллоҳ, китоби Қурьонеро
харидор шудам, ки ғилофи чармин дошт. Фурӯшанда ба нархи
андаке ду китоб ба банда бидод. Аз хело арзон будани он пурсон
шудам. Бай таъкид кард, ки ин китоби мукаддас бояд бепул ба хар
як мусулмон дастрас шавад. Харчанд ки ба чопи он маблағи зиёде
масраф гардид ааст. Фурӯшанда гаштаю баргашта хитоб мекард, ки
«ба шарофати шумо, ман савоби зиёде дарёфтам».

Ин тарзи муомилаву муносибат хеле хушоянд буду аз маданияти
баланди фархангии мардуми он шаҳодат медод.

* * *

Инак, он чанд сатри парокандае, ки пешкаш гардид, шояд то
хадде аз ин кишвари обод, хаёти мардуми он, сатҳи зиндагонии
одамон ва дарачаи тараккиёти Аморат, ба хонандагони азиз
маълумоте дода бошад.
138

Карим А бдулов

Фикр мекунам, ки бисер корхои хуби он но, аз кабили тичорат,
фарҳанг, ободй, маданият, воридоту содирот, дӯстй, рафокат,
ҳамдигарфахмй, сатҳи бал анди маданияти ахлокию хукукй, сиёсию
иктисодй ва ғайра, барои мо лоиқи омӯзиш аст.

Ман чунин андеша дорам, ки амалй гардонидани ин хама ниятхо
бароимо чандон мушкилие надорад ва илова бар он харочоти зиёдеро
хам намехохад. Хамчунин вакти бисёреро талаб намекунад.

Пеш аз хама тичорат. Биёед як ба гузашта назар афканем.
Аввалин роҳи абрешим бо давлатҳои дунё ба воситаи Точикистон
оғоз ёфт. Аввалин шаҳрҳо ва зонахои озоди иктисодй Бухорою
Самарканд, Кабодиёну Хатлон, Истравшану Хучанд буданд. Осори
санадхои бокимондаи ниёгон дар музейҳою архивҳои мухталиф
шаҳиди холанд.

Кас имрӯз ба бозорҳои Хучанду Ӯротеппа, Конибодому Исфара,
Кӯлобу Хисор ворид шавад, хама чизро пайдо мекунад. Сабаби ин
пеш аз хама дар таърихи тичорат доштани онхост.Хукумати мо бояд
роххои боз хам хубтару самараноктар истифода кардани чунин
минтакаҳоро ҳаллу фасл бикунад. Ба онҳо имтиёзхои калони
иктисодию тичоратй бояд дод. Хар кадар зонахои озоди иктисодй
тезтар ҳалли худро ёбанд, ҳамон андоза Точикистон аз бӯҳрони
иктисодй зудтар раҳой меёбад.

Дар чумхурии мо хама чизи зарурй барои истеҳсоли моли
ҳамарӯза, аз пахта то алюмин, аз тилло то обхои мусаффо, мавчуд
ҳастанд. Ба замми он моли аз хорича воридшударо ба гардиш
гузорем, аминам, ки диёрамон ободу зебо мегардад. Имрӯзу ояндаи
Точикистон аз рӯи формулаи пул-истеҳсолот-мол пул бояд тараккй
кунад. Бе чунин тарзи омода кардани иктисодиёт мо ба мурод
намерасем. Халли ин масъала бо тараккй додани туризми хоричй в а
хаматарафа ривочу равнак додани корчаллонии байналхалкй хеле
зич алокаманд аст. Аз хорича бор овардану аз ин чо ба дигар
мамоликхо моли зарурй ё ашёи хом бурдан, ба фоидаи тарафхо
мебошад. Хар як ширкати хоричй метавонад ва тайёр хает, ки
инвистицияи худро барои сохтмони меҳмонхонаҳо, дӯконҳо,
марказхои маъмурию тичоратй, табобатй, санаторияхо, ва монанди
инҳо саҳмгузорй кунад.

Вакте дар Аморати Муттахидаи Арабистон ашёи хом, боигарии
табий, ғайр аз нефт, то ҳатто оби нӯшокй нест ва хама чиз имрӯз хам
барои худу хам барои мардуми дунё мерасад, пас дар мо ки тамоми
намуди боигариҳои табии ҳасту хама чизро дорем, факат рохи
халли хирадмандонаи пешбурди зиндагиро бояд биёбему муттафик
бошем, ки зиндагиву рӯзгори ободе бисозем. Аз рафту омадхои
бехудаи серхарчи камфоида бояд даст кашид. Имрӯз аллакай дер
шуда истодааст. Хар як соат ва хар як рӯзро самаранок истифода
бурдан лозим.

Танҳо аз хисоби обхои нӯшокию фоидабахши маъданй
Ро%и безсбуд

139

метавонем садхо миллиард доллар кор кунем. Табиати мо зебою
хушманзара ва чойхои таърихию зиёратгоххо, ки диккати
чахониёнро чалб мекунад, хело зиёданд. Инкишофу тараккй додани
туризму тичорати хакикй дар чумхурй боиси хам ободй мешаваду
хам сохиби маданияту корбарии нав мегардем.

Хато накунам, солҳои тӯлонист, ки ба тартиб додани
программаи мушаххаси туризми дохилию берунй омодагй мегирем.
Аммо ҳеч не ки он программаи мо чомаи амал бипӯшад. Сабаби онро
ман дар хамакории мо мебинам. Дар урфият мегӯянд: «холаи
хамакора, хама кораш нимкора». Охир як чизро cap кардем, бояд
вайро ба сомон бирасонем. Афсӯс, ки дар бисёр холатхо ин ва ё он
нақша танҳо рӯи коғаз мемонад. Ва шахси мутасаддие пайдо
намешавад, ки онро ба сомон расонад.

Аз ин хотир, хамаи он акида, накша ва пешниходхои банда, агар
пароканда бошад ҳам, танҳо дар сурате чомаи амал мепӯшад, ки мо
механизми муносибатҳои пулй, карзй ва молиявии худро чоннок
кунем, онро баҳри ҳаллу фасли муносибатхои иктисодии бозорй
омода гардонем. Бе хал ли ин масъалахои хело зарур ва хамчун обу
ҳаво даркорй ягон масъала хал намешавад. Вакте ки карзи давлати
мо аз дигар давлатхои дуру наздик аз як триллион гузаштаасту
рохи халли онро намебинем, вакте ки ташкилотҳои молиявию карзй
механизми назорати ичрои онро мушаххас сарфаҳм намераванд,
вакте ки бесару сомонй дар хамаи нуктаҳои системаи карздиҳии мо
хукмфармост, вакте ки нофаҳмиҳо, ман-маниҳо, маҳмадоноиҳо дар
макомоти болою поении ин органхо вучуд дорад, мо дар бораи
мӯьтадилии фаъолияти муносибатхои молия ва пул, карзу андоз
харф зада наметавонем ва онро ба талаботи имрӯза мутобик кардан
амри махол аст.

Яке аз сабабхои самараи хуб надодани ивази пул дар
Точикистон гуфтахои болост. Охир, вакте ки олими соха, рохбаре, ки
аз пушти кори худ маош мехӯрад, ба саволи мухбир «Ин ислоҳот аст
ё не?» , чавоби мушаххас дода наметавонад ва вакте ки вазир аз
тарики симо ба халк мурочиат карда мегӯяд, ки ба аҳолй 40
миллиард сум додем, аммо дар анборхои савдои давлатй 14
миллиард сӯмина мол дорем; вакте, ки раиси бонки миллй
таъминкунии чумхуриро бо пули накд ба воситаи эмиссионй мебинад
ва мегӯяд, ки аз пули ба ахолй дода факат 8 миллиард ба бонк
баргаштаасту халос; вакте ки дар сатҳи болои хукумат сарбаста
сухан мегӯянд, мо магар метавонем чумхуриро аз ин нокомихо озод
кунем? Хеч гох. Зеро дар макомотхои гуногуни боло як фикру якдилй
вучуд надорад. Хар кас ба холи худ аст. Дар карорхои кабулкардаи
комиссияи ивазкунии пул, гумон мекунам, ки суханҳои хуб,
накшахои ба хаёт наздик ва ба халк маъкул иншо шуда, дар матбуот
чоп мешаванд. Аммо механизми ҳалли онҳо факат дар кағаз
мемонад.
по

Карим А бдулов

Хдр давлате, ки пули карзй эмиссионй мегирад, ин гувоҳи
дороии хочагидорй ва молиявии он аст. Агар ин муамморо мо халлу
фасл накунем ва ченаки микдори пули муомилотро наёбем, ба
мушкилиҳои нави иктисодй, молиявй, карзй ва пулй дучор мешавем.

Ягон коркуни молиявй ё корхонаю ташкилот ёд надорам, ки
пули накдро барои додани хакки мехнати мардум аз бонк ба тарики
карз гирад. Ин гумон мекунам, ки дар аксар давлатҳои пуриқтидори
чаҳон вучуд надорад. Мисоли он, чи хеле ки дар боло ишора кардем,
Аморати Муттаҳидаи Арабистон аст.

Ин проблемаро дар чумҳурии мо бо дурохи иктисодй хал кардан
мумкин. Якум, кам кардани пули накд ва ба бонк тез гардиш
карданаш, зиёд кардани хачми умумии истехсолот, таксимот,
муомилот ва истеъмолот. Ин муамморо бо зиёд кардани истехсоли
моли худй ва ворид кардани молҳои аз хорич, харид, бартер,
корчалонй, кушодани мағозаҳо, дӯконҳои зиёди байналхалкй ва
дигар роҳҳо хал.чу фасл кардан мумкин аст.

Дуюм, механизми ҳалли бе пули накд хариду фурӯш кардани
шахсони юридикй ва дигар гражданинхо. Хуб мешуд, ки хар як
гражданин, коллективхо, сарфи назар аз тарзи моликият, ба
системаи чекй гузаранд ва хамаи муомилоти худро факат ба
воситаи чек халлу фасл кунанд. Бояд хар як шахе барои ба ин усул
гузаштан ҳавасманд бошад. Ӯ донад, ки ҳар сӯме ки ба бонк
мегузаронад, вакти зарурй бемонеа мегирад. Донад, ки чеки ба
шахеи дигар дода, бе ягон мамоният, аз счета ӯ шрифта ба счета он
кас дохил мешавад ва бояд донад, ки хар сӯми ӯ ба вай девидент
(фонда) меорад. Дар чунин ҳолат хар шахе кӯшиш мекунад, ки пули
ӯ дар бонк нигоҳ дошта шавад. Агар хамаи операцияҳои коммуналй,
наклиёта дохили шаҳр, алока, бе пули накд ичро шаванд, мо хамон
кадар имкон пайдо мекунем, ки пули накд кам истифода барем.
Тавре дар боло ишора рафта буд, зарур аст, ки структура, вазифа ва
мавкеи бонкхоро бояд муайян кард. Дар Точикистони кӯчак
бонкхои зиёде, ки холо ба торочи моли халку давлат омодаанд, кам
карда шавад.

Додани пули накд факат тавассута Бонки Миллии Точикистон
ва шӯьбахои он дар ноҳияҳо ва шаҳрҳо ичро шавад. Имрӯз конуну
хукукхои мушаххаси бонкхо дуруст кор карда нашудаанд,
аксарияти онҳо ба чои фонда ба халку давлат зарархои маънавию
моддй мерасонанд. Ягон ташкилоти макомотй кудрати назорати
кори онҳоро надорад. Аз тарафи дигар ошнобозй хукмфармост.
Аксарияти мансабдорон корхонахои хурду калон доранд ва ба
бонкхои гуногун тобеъ хастанд, аз ин рӯ гурбаи онхоро касе пишт
намегӯяд. То хамаи ин ва дигар фиребгарй, ғораткунй барҳам
нахӯрад мо Точикистонро обод карда наметавонем.

Дигар рохи беҳтаршавии рушди иктисодй, молиявй, пулй,
карзй дакик муайян намудани мағозахои давлатию Точикматлубот

»
Ро%и бе%буд

Ш

мебошад. Агар пеш аз ивази пул чунин нуктахои савдо анику васеъ
мебуданд, захирахои ?арурй медоштанд, нарххои болохонадор
намемонданд, назорат мешуд, дар он холат шояд ки на 8, балки 20-25
миллиард сӯми дар дасти мардум буда ба бонк пас ворид мешуд.

Хукумат дӯкону мағозаҳои кооперативиро ба чорчӯбаи конун
тобеъ мекард, пули онхо низ ба бонк ворид мешуд ва гардиши пули
накдро метезонд. Аммо афсӯс, ки ҳамаи ин нозукиҳо пешакй халлй
худро наёфтаанд. Охир, дар структураи Шӯрои Вазирон, Шӯрои Олй,
шӯьбаю комитетхои мутасаддиву маошхӯр кор мекунанд. Вазорати
иктисод, комитета давлатии омор, вазорати молил, Бонки миллй ва
даххо бонкҳбои дигари муфтхӯр амал мекунанд, пас барои чи ивази
пулхо халли масъала нест. Охир худи Руссия ба аҳолиаш моххо
музди мехнаткашонро дода наметавонад. Ин нуктаро хам
мансабдорони мо бояд ба назар гиранд.

Давлату давлатдорй барои он мегӯянд, ки онро давлатдорхо
рохбарй ва идора кунанд. Идоракунй на бо тарсонадан ва на ба
карору конунхои беамал, балки бо рафтору гуфтор ва халли реалии
мушкилотҳо ва маслиҳатҳои дутарафа ва бисёртарафа бо худу
бегона, хал мешуду мешавад. Аз саршавии бозсозй кариб 10 сол
гузашт. Хокимията Шӯро бараҳам хӯрд, 15 чумҳурй ҳар кадом
мустакил шуданд. Чумхурихо аз будааш хам пасттар рафта хароб
шуданд. Инро махсусан дар мисоли Точикистон дидан мумкин аст.

Ягон корхонаи хурд ё сахомй бояду шояд маҳсулот истехсол
намекунад. Хукумат рӯ ба фурӯхтани моликияти давлатй
гузаштааст. Ба наздикй ба воситаи симо хабареро шунидам, ки дар
натачай хусусигардонй ба бючети Точикистон ду миллион сӯм дохил
шудааст. Ташкилотчиёни чунин хусусигардонй фаромӯш кардаанд,
ки барои як амалиёти чаррохии гурда имрӯз панчоҳ миллион сӯм
лозим аст. Наход, мо рӯй ба рӯи mi кори, ба фикри ман, бефоидаву
хато ва беасос монда бошем? Мо роҳи дигарро бояд чустучӯ кунем.
Психологияи мардумро дигаргун кунем. Ғайр аз корхонаҳои
фоидаовари давлатй ва кооперативй дигар шакли моликияти
истехсолиро низ равнаку ривоч диҳем. Ба хусусигардонии дигар
моликиятҳо даст нарасонем. Борхо хотиррасон кардаам. Дар
тамоми давлатхои тараккикарда моликияти давлатй ин поли
давлат, боигарии давлат ва ояндаи он аст. В. И. Ленин бе чунин
моликият давлатй демократии хукукбунёдро тасаввур намекард.
Шахсе, ки чунин акидаро ташвикоту тарғибот мекунад, ба гумонам
бӯи социализм, нишонаи марксизм-ленинизмро падидааст ва эхсос
накардааст.

Хеле хуб мешуд, ки хар шахси ба хорича сг.фаркарда акидаи
худро нисбати давлатдории мо баён намуда, таклифи мушаххасе
барои беҳбудии зиндагй пешниход намояд.

Мисраъҳои волои устод Мирзо Турсунзода «Расми хуби
точиконро гум макун», дар дунё машхур гардиданд. О иди маданият,
щ

Карим А бдулов

меҳмондӯстй, рафокат ва башардӯстии точикон Айнй, Миршакару
Боқи Рахимзода, Рахим Чалилу Чалол Икромй ва даххо адибони
дигарамон гуфтаанд, вале чаро онро дар хаёт амалй намекунем?!

Имрӯз рафтор, одоб, гуфтори мардуми Амораи Муттахидаи
Арабро мебинаму худ ба худ фикр мекунам: барон чи маънавиёти мо,
маданияти мо вактҳои охир ба дарачаи харобӣ рӯовардааст? Охир,
хазорхо мактаби миёна, садхо мактаби касбу техника, даххо
мактаби олй, Академиям улум, хазорхо муассисаи маданиву
фархангй, театрҳои касбй, маҳфилҳои гуногун, ташкилотҳои
чамъиятй, хазорхо масчиду ибодатхона дар чумхурй амал мекунад,
ки одоб, гуфтор, рафтор, ахлок, маданияти волои умумиинсониро
бояд дар он чойҳо омӯзем.

Хар сол садхо коркунони махсуси мақомотҳои гуногуни
хукумат, бо пули давлат, ба мамлакмтхои дуру наздик сафар
мекунанд. Наход, ягон чизи ачоибу муфиде бахри баландбардории
маданияти ахлокию иқтисодй, фарҳангию ҳукукии мардуми мо
пайдо накунанд? Хар мох ин дуюмин сол аст, ки 200-300 нафар
мардуми касбу кори гуногун аз Точикистон ба Аморат ва хамон
кадари дигар ба дигар давлатхо сафар мекунанд.

Пас барои чи мо хамаи он чиро, ки дидем ба халки худ намегӯем?
Барой чи мардумро ба он одат намекунонем? Имрӯз як ба атрофи худ
нигох кунед. Ифлосй, бемаданиятй, чиркинй, дар хар хиёбон, хам дар
атрофи мағозаҳо, дӯконҳо, мактабу табобатхонахо дар наклиёти
чамъиятй.

Як бор ба маданияти фурӯшандаҳои мо нигаред. Чи тавр ба
харидорони хеш муомила мекунанд? Кай одоби муоширатро аз худ
мекунем? Синфҳо, мактабҳо, аудиториям донишгоҳҳо д ар чи холанд?
Хамаи чизи бадро, аз пасмондаи сигор то туфи нос калимахои кабех,
дар партаю деворхо мебинед.

Сари хар як кадам авбошй, бехурматй, суханхои пасту
баландро мешунавем. Аз хама бадбахтй он, ки кисми мардуми соҳаи
хифзи хукук ва коркунони соҳаҳои гуногуни фарханг, худ намунаи
ибрат нестанд. Матбуоти даврагй, садою симо низ бояд дар боби
тарғиби одобу маданияти баланди рӯзгор намунаи ибрат бошанд.
Мутаассифона, мундаричаи бисёр рӯзномаҳо як тарафа ва бе
таъсиранд. Барномахои симои точик низ чандон ба талабот чавоб
намедиҳанд.

Аксарон нисбати беодобихои кисме аз чавонони мо дар кӯчаю
бозор, нақлиёт ва дигар чойҳои чамъиятй шикоят мекунанд.
Мутаассифона, ин вокеият асту он натичаи бефархангй, паст будани
маданият, бесаводй, надонистани ҳаёт, бехабар будан аз таърихи
ниёгони худ, тарбия надодан дар оила ва мухит мебошад. То мо
программам мушаххаси тарбияи мадании мардум, ба хусус
чавононро тартиб надиҳем, онро кисми чудонашавандаи программаи
иқтисодию сиёсй, илмию таълимй, ҳисоб накунем, ҳеч гоҳ ба
Ро%и бе%буд

ЦЗ

максади худ намерасем. Формулам оила, боғча, мактаб, ин аст
зинахои асосии тарбияи наели наврас. Аз рӯзи ба дунё омадан то рӯзи
фавт шахе дар харакат аст ва бояд беҳтарин хислатҳои одаму
одамгарй ва маданияти умумиинсониро омӯзад. Ин аст максади хаёт
ва хаётгузаронй.

Хангоме ки дар хиёбонҳои шаҳри Дубай кадам зада, сайру гашт
мекардаму серию пурии рӯзгори онҳо, маданият, муомила, одоб ва
рафтори хубу мардумашро медидам, солҳои мавчудияти Хокимияти
Советй ба ёдам меомад. Мағозаю дӯконҳои мочунон зиёд молу маводи
харрӯза дошт, ки хар як меҳмонро ба вачд меовард. Макони ба
хорича кашондани мол Иттифоки Советй буд. Хар як харидор, хам
аз маданияти муомила, хам аз арзонии мол ва хам аз мехмонавозии
мизбонон хушҳол мерафт. Маҳфилҳои адабй, кори театрхои касбй,
шаби саволу чавоб дар толорҳои мактабҳои олй, рангорангии
корхои оммавию маданй, дар боғхои истироҳат ва майдонхои чои
истикомат сайру гашти мардум аз шом то субҳ, комёбиҳои
умумииттифокии мо буданд, ки як элементи маданияти
умумиинсонист. Имрӯз он солхои гузашта монанди хикояҳои ачоибу
ғароиби китоби «Хазору як шаб» шудаанд.

Ба наздики дар назди чойхонаи «Рохат» -и пойтахт дӯстам,
нависандаи забардасти точик, шохномахони беҳтарини замон,
мӯҳтарам Сорбонро дидам ва ҳамсӯҳбат шудам. Ӯ ба ман бо як оху
вохе мегӯяд, ки сеюмин мохи ивазшавии пул хасту холо хам ҳайати
кӯчаки Иттифоки нависандагон музди мехнат нагирифтаанд. Аз
рафтану омадан ба бонк ҳисобчгарамон бемор шуд. Имрӯз пуле
надорем, ки маводи хӯрокае пайдо кунем. Вакте ин суханхоро
мешунавам ба ёдам солхои «рукуд» мерасанд. Охир, эркаю
нозбардори Хизби Коммунист коркунони эчодй, нависандагон
буданд. Афсӯс, ки кисме аз онҳо ношукрй кардаву бахри шикасти
СССР остин барзаданд. Ва имрӯз намедонанд, ки сари худро ба кучо
зананд.

Дӯстони мо, мардуме, ки дар Аморати Муттахидаи Араб бо онҳо
хамсӯҳбат будам, хамаашон ҳасади моро мехӯрданд. Сарфи назар аз
он ки дар Ватани мо набудаанд, маълумотхои бисёре аз хаёти
Иттифоки Советй доранд. Номи Ленину Сталин, Брежнезро бо некй
ёд мекунанд. Горбачёвро душмани халқи Советй мехисобанд. Хак сад
дар сад бар чониби онхост. Бале, онҳое ки касе барояшон идеологиям
марксизм-ленинизмро талкин накардаасту мактабҳои советиро
хам нахондаанд.

Аксарияти мамлакатҳои хурд, аз кабили Япония, Гонкгонг,
Кореям Чанубй, Аморати Араб шояд тачрибаи бой, накшахои аз
назари илми асосноки кори Иттифоки Советиро омӯхта, онро ба
хаёти худ, шароити худ мувофик карда, имрӯз соҳиби чунин
комёбихо гаштаанд. Аминан, ки хамин тавр хам хает.

«Точирон» -и мо моли сафеду рангобаранги пахтагини худро ба
ш

Карим А бдулов

Покистон бурда бо нархқои ночиз фурӯхта баъди ду-се рӯз хамон
матоъро аз корчаллонҳси Покистон бо рангубори андаке беҳтар бо
нархҳои гарон харида пас ба мардуми заҳматкаши худ дучанду
сечанд зиёд мефурӯшанд. Ин ҳам бояд ба ташвиш орад Имрӯз вақти
он расидааст, ки худшиносу молпшнос шавем. Ғами худро худамон
хурем. Чй хеле ки дар боло ишора шуд, ашёи хоми худро бояд бо
сифати баланд ба талаботи ҳаррӯзаи халк мутобик карда истехсол
кунем. Охир, ачдодони мо косиб буданд — алоча, карбос, сатин, шохй,
бахмал ва даххо, садҳо намуди молу матоъ истехсол мекарданд. Пас,
дар ин шароити озоду бозори иктисодй чаро аз он анъанахо ибрат
нагирем? Чорво дар мою чармро аз хорич мехарем. Пашм дар мою
матоъхои пашминро аз хорич ворид мекунем. Бехтарин лаблабуи
канд дар сарзамини мо мерӯяду кандро аз хорич меорем. Мис,
кӯрғошим, тилло, нукра дар мою зарфҳои рангоранги рӯзгорро аз
хорич меорем. Бехтарин гиёххои ноёб, доруворихо дар худуди
Точикистон мухайёст, вале мо доруро аз хорич бо нархҳои
дандоншикан дарёб мекунем. Сангҳои лаъл ва зумуррад дар конхои
Точикистону асбобҳои ороишро аз хорич ворид мекунем.

Вақте ки дар мағозахои Дубай ангуру себ, шафтолую олу, гелосу
тути Хиндустонро, дар бастаҳои зебои камхарч мебинеду ҳангоми
истеъмолаш гумон мекунед, ки онро навакак аз шохи дарахт
кандаанд, афсӯс мехӯред, ки соле чи кадар меваи хубу аълои мо зери
по талаф мешавад. Чаро меваи шахдбори мо ба ин чо фиристода
намешавад? Охир, масофаи мо нисбат ба Хиндустон ду баробар
наздиктар. Ғайр аз ин дину мазхаб, расмуг оин кариб ки якхела аст.
Мардуми Араб ба анору меваҳои мо басо пазмон хастанд.

Ман медонам, комбинатҳои консервабарории Ӯротеппа, Хӯчанд,
Душанбе, Турсунзода, Кӯлоб, Хисор мавизу ғӯлунгу туту анор, барои
тӯҳфа тайёр мекунанд. Пас сабаб чист, ки онро ба бозори чаҳонй
намебарорем? Ин хам риску рӯзии мардум аст. Ин хам яке аз
шаклҳои васеъ кардани муносибатхои иктисодии байналхалкии
Точикистон мебошад.

Шириние, ки аз ангур дар Хӯчанду Конибодом, Хатлону Хисор
тайёр карда мешавад, бехтарин шиннй асту хамчун дору дар
Арабистон шӯҳрат дорад. Чунин ширинй танхо барои мардуми
воломакоми Арабхо дастрас аст.

Хар сол ҳазорҳо тонна ангури шакар барин боллазати мо ба
истеъмолкунандагон нарасида нобуд мешавад Агар дар чояш, бо
сифати баланд аз он шиннй тайёр кунем, аминам, ки фоиданокияш
дучанду сечанд мешавад. онро дар шишахои 50,100,200,300 граммам
пластмасй чойгир кунему ба хориҷа фурӯшем! Дар Фахрободу
Колхозчиён, Сомғору Қистакӯз ва Ӯротеппа ҳазорхо тонна шиннии
болаззат тайёр кардан аз имкон дур нест.

Умед ҳаст, ки ҳукумати Чумхурии Точикистон робитаҳои
иктисодию сиёсй ва фархангии хешро, бахри ободу зебо кардани
Ро%и беҳбуд

Ц5

кишвар, бо мамоликҳои гуногуни чаҳон пайваста тараккй медиҳад.
Имрӯз мо бо зиёда аз 100 давлат муносибатхои дипломатй ва дар
якчанди онҳо ҳайати намояндагй дорем. Накшахои умедбахш бахри
сулҳу салох ва тараккй додани муносибаҳои иктисодию сиёсй баста
шудааст. Кисме аз онҳо чомаи амал пӯшидаанд.

Холо фикр мекунам, вакти он расидааст, ки чунин робитаҳоро
бо мамлакатҳои Араб низ барпо намоем. Хушбахтона, дар ин бобат
хам гасдоме гузошта шудааст.

Дар асоси супориши Шӯрои Вазирони чумхурй ва карори
коллегиям Вазорати меҳнат ва шуғли ахо.лии Точикистон, бо
таклифи Аморати Муттаҳидаи Араб, чонишини аввали вазир
мӯҳтарам ЮАШокаримов ва чонишини вазир АЛЁрбоев ба Аморат
бахри халлу фасли масъалахо бо сафари расмй ташриф оварданд.

Дар вакти сӯҳбатхо муайян шуд, ки ҳамаи макомотҳои давлат,
махсусан ширкатхо, хаваси хеле калон доранд, ки бо Точикистон
муносибахои иктисодию тичоратй дошта бошанд. Махсусан
мехоҳанд, ки аз Точикистон кувваи коргарии пурихтисос даъват
кунанд.

Таклифи меҳмонон ва лоиҳаи шартнома ва дигар хуччатҳо
бахри оғоз намудани масъалаҳои ба кор фиристодани коргарон ба
Аморат бо мамнуният пазируфта шуд.

Хангоми сӯҳбатҳо пешниҳодҳои мушаххас оиди тараккй
додани туризм, сохтани корхонаю муассӣсаҳо, кушодани мағозаю
дӯконҳои тичоратй, боз ҳам пурзӯр намудани робитаҳои корчалонй,
зиёд намудани рейсҳои ҳавопаймоҳо, хам бо Аморат в а хам
Точикистон, маъкул дониста шуд.

Роҳбарони як катор калонтарин ва бонуфузтарин ширкатхо
хам дар Дубай ва хам дар пойтахти давлат Абу-Забир, ваъда доданд,
ки натанҳо робитахои хаматарафаи Точикистонро ба Аморати
Муттахидаи Араб, кавй мегардонанд, балки кӯшиш ба харч
медиҳанд, ки равобити Точикистон бо дигар давлатхои дуру
назидки сохилхои Халичи Форс низ баркарор шавад.

Гумон мекунам, ки бастани шартномаи дутарафа оиди
кушодани курсҳои ду сола бахри тайёр кардани кадрхои
баландихтисос ба маврид аст. Аз ин хотир фикр мекунам, ки хуб
мешуд дар баъзе мактабҳои касбию техникии Точикистон аз рӯи
талаботи Аморат гурӯххо кушода шавад.

Якум, мо бояд тезтар муносибатхои дипломатии худро бо ин
давлати кӯчаки хеле тараккикардаи чаҳон дошта бошем.

Дуюм, бинобарон, ки ҳоло хар хафта ба Шорт ва Дубай
хавопаймохои мо 80-100 нафар сайёҳро барои хариду фурӯши мол
мебаранд ва он самараи хеле калон медихад, хуб мешуд, ки
консулгарии мо дар Дубай ё Шорт кушода шавад, то ки ба воситаи он
масъалахои оғози муносибатхои васеи дипломатиро тезтар хал
кунем.
т

Карим А бдулов

Холо дар Дубай мо ду вакил, яке намояндаи доимии
Авиокомпания, дигаре намояндаи чамъияти саххомии туризми
Точикистон, кор мекунанд. Агар дар сатҳи болои ҳокимият боз як
нафар коргари пухтаю доно ва фархангшиносу ботачрибаро
фиристонем, хеле хуб мешавад. Офисе ки намояндагии мо дар он
чойгир мешаванд, бепул дода мешавад. Харчй тезтар ин масъала
ҳалли худро ёбад ҳамон қадар фоидааш зиёд хоҳад буд.

Сеюм, чи хеле ки дар боло ишора шуд, бо максади зиёд ов ар дани
молхои талаботи ҳаррӯзаи мардум, бояд масъалахои васеъ кардани
системаи туризм ва микдори сафари корчалонҳо ба Аморат хал
шаванд. Хуб мешуд, ки мӯҳлати сафари точирон то ду хафта бошад.
Дар ин муддат як рейси пассажиркашонй ва ду рейси молкашони
ташкил кардан мумкин. Ҳукумаи Точикистон, то зиёдшавии
истехсоли мол, аз хисобу ашёҳои худй метавонад ба беҳтарин
ширкатхо карзҳои кӯтоҳмуддат бидихад, то ки онхо ба воситаи
ҳавопаймоҳои боркаш, ба максади фурӯхтан, мол ворид кунанд.
Факат бо шарте, ки ҳамаи пули накди воридшуда, ба бонкҳо дохил
карда шавад. Дар сурати талабот ба харидани мол пайдо шудан
бояд ҳукумат ба онҳо карзи хоричй бидиҳад. Чунин шакли тичорат
корчалонҳоро хавасманд мекунад. Миёнаравй, ки як шакли
«мадании» порахӯрй хает, охиста'аз байн меравад. Назорати
молиявию андози ҷунин ширкатҳо бояд пурзӯр карда шавад.
РУКНҲОИ
ДАВЛАТДОРӢ
ВА ПОЙГОРИИ
ДАВЛАТ

J

V
ш

Карим А бдулов

Точикистони мо бо таърихи кӯҳани хеш ва алломахояш —
шоирону нависандагон, олимону фарханпшшосони бенази фахр
дорад. Иншоолло дар рафти бозсозй, тахлилу хулосабардорй,
муайян намудани роҳи тараккиёти сохти давлатдорй, боз
фарзандони файласуф ва сиёсатдоюсо ба воя мерасанд. Онхо
қадрдони тамоми боигариҳои анъанавй ва имрӯзаи маънавиёти хеш
мегарданд.

Ба фикри банда сохти хар як давлат аз се кием иборат аст.
Сохти сиёсй, ки демократия, парламент, ҳизбҳо, синфҳо,
раъйпурсиҳо, идора, амали конунҳо, фаъолияти матбуот ва ғайраро
дар бар мегирад. Дуюм, сохти иктисодй. Яъне дар натичаи таҳлили
пайдоиш, тараккй ёфтан ва такмил ёфтани иктисодиёт, амали
қонунҳои он, шаклу усулҳои моликиятҳои гуногун дар чомеа,
чустучӯй кардани роҳҳои такомул ёфтан. Хамаи соҳаҳои иктисод,
молия, насия, муомилоти пул ва дигар барои хокимияти нав, давл ати
навбунёд ахамияти нотакрор дорад. Сеюм, рукни чамъиятй. Мо пеш
аз хама дар назар дорем о мили чамъиятиро. Зеро ки асоси
инкишофи таърихиро алокаи чамъиятй ташкил медиҳад, ки
инсонҳоро аз оила то кабила ва миллат дар даврахои гуногуни сохти
чамъият муттаҳид месозад. Аз ин чо фаҳмиши оила, кабила, миллат,
зан, таълим, мусикй, санъат, варзиш ва хоказо ба амал омада
хокимиятро пуркувват мегардонад ва чузъи пайвастаи сохт аст. Бе
доштани сохти сиёсию иктисодй ва чамъиятй, ки баҳри ҳимояи
халк, некӯахволии он равона мешавад, аз хокимият ва давлатдорй
харф задан бечост.

Банда бо бисёр акидахои арбоби сиёсии барчаста, сарвари
Чумхурии Халкии Либиёи Араб—Муаммар Каззофй («Китоби сабз»,
1992, 134 саҳифа, матбааи АУ Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе)
розиям.

Инак, паҳлӯҳои асосии сохти давлатдориро, аз рӯи тачрибаи
сохти социалистй, мамолики ғарб ва давлатхои чахони сеюм, дида
мебароем. Вакто, ки сухан дар бораи сохти сиёсй ва рукни сиёсии
давлатдорй меравад,мо дар назар дорем демократияро. Дар тамоми
олами башарият демократия як шакли давлатдорй ба хисоб
меравад. Ва ҳимояи ҳамин сохтро ба дӯши худ дорад. Ба хама аён аст,
ки проблемаи аввалдарачаи сиёсии чамъият дар тамоми чахон
василаи хокимият мебошад. Ман гумон мекунам, ки то имрӯз халли
никой ва демократии хокимият пайдо нашудааст.

Бубинед, дар тамоми чахон халқҳо, чамъиятхо ба ин проблема,
яъне бахри пайдо кардани василаи хокимият, ба хатохои чиддй
вомехӯранд. Барои сохиб шудан ба хокимияти сиёсй муборизаи
осоишта ё мусаллаҳонаи байни синфҳо, тоифаҳо, кабилаҳо, хизбхо,
Росси бе%буд

Ц9

созмонҳо ва шахсхо авч мегирад. Дар натича ин ва ё он хизб, синф,
кабила ё шахе ғолиб мешавад. Сари кудрат меояд ва пеш аз хама
хизби худ ва атрофиёни худро химоя мекунад. Дар тича
демократиям халку ҳокимияти халкй дар коғаз мемонад. Ва
нооромй, нотинчиро ба вучуд меоварад. Бубинед, сабаби шикасти
Раиси Чумхури Точикистонро. 57 фоизи овоздодагон ӯро тарафдорй
карданд ва 43 фоизи шахрвандон мукобил буданд. Дар натича хизбу
созмонҳо ва шахсоне, ки шикает хӯрданд, бо ёрию таъсири
душманони сохт ба мубориза хестанд ва дар натича гирдиҳамоии
майдонҳо ба вучуд омад, ки он ба чанги хонумонсӯз табдил ёфт.

Бояд мо шакли нави демократиям халкиро пайдо кунем.
Василаи ҳокимияти халкиро пеша кунем. Чунин демократия чорй
кунем, ки химояи хар як шахсро, сарфи назар аз мансаб, мазхаб,
синф, миллат, моликият, боигарй ва монанди ин, химоя кунад. Аз ин
хотир шаклу усули идораи парламониро таҳлил мекунем. То соли
охир номзад ба депутатиро худи хизби коммунист пешбарй мекард
ва мардум мачбур буданд, ки ба тарафдории ӯ овоз бидиханд. Дар
хама холатхо як номзад буд. Ягон шахе аслан хукуки мукобил овоз
додан надошт, ба ҳар хол ба ин чуръат намешуд.

Со.лхои бозеозй идеяи бисёрмандатй чорй шуд. Дар натича касе
пул дорад, одам дорад, ё хизби пуркуввате такягоҳаш аст, хамон кас
интихоб мешуд. Аз таҷрибаи талхи солхои охир, махсусан
интихоботи охирони парлумони Точикистон, қисме аз номзадҳо
барои депутат шудан ними моли давлатро ба интихобкунандагон бе
пул, ба хотири овози зиёд гирифтан, тақсим карданд. Як номзад аз
Душанбешахр ба интихобкунандагони округи хеш мохй таксим
кард. Дар натича чунин шуд, ки депутатхои парламони Точикистон
аксарият зархарид мебошанд. Бинобарон кисме аз онҳо василаи
хокимиятро факат дар бехбудии кори худ ва хешу ошноҳои худ
мебинанд. Мустакил нестанд. Некуахволии халк, химояи онҳо, дар
плани охирини чунин депутатҳо мебошад.

Бо ташаббус ва фишори оппозиция К Маҳкамов дар сессия аз
мансаб сабукдӯш шуд ва Аслонов рохбари парламон интихоб гардид.

Бо фишори оппозиция хайкали Ленин зӯран вайрон карда шуд.
Дар натиҷаи ин ва дигар сабабҳо депутатхо Аслоновро аз мансаб
озод карданд ва Набиевро рохбари парламон интихоб намуданд. Бо
фишоруталабҳои ғайриқонунй оппозиция Набиевро мачбур сохт, ки
муваккатан, дар давраи интихоботи Раиси Чумхур, аз мансаб даст
кашад.

Сессиям Шӯрои Олй бо талаби майдони «Шахидон» Сафаралй
Кенчаевро аз вазифааш озод кард. Пас аз чанде, бо талабу
дархостҳои майдони «Озодй» , сессиям ғайринавбатй ӯро ба
вазифааш баргардонд.Боз, пас аз талабу дархостхои оппозиция, ӯро
Раёсати Шӯрои Олй аз кор озод намуд.

Бо тӯҳмату фишори оппозиция Президенти халк интихоб
150

Карим А бдулов

кардаро дар сессия сабукдӯш карданд ва Искандаровро
ғайриконунй роҳбари парламон интихоб намуданд. Охирин, хамон
депутатҳо дар шаҳри бостонии Хучанд ғайриконунй озодшавии Р.
Набиевро бекор карданд ва шакли президентии идоракуниро аз
байн бурданд. Хукумати навро интихоб намуданд.

Хама фаъолияти парламон бар хилофи қонунҳо сурат гирифт.
Дар чунин холат на хокимияти халқй амал кард, бараке
диктатурам гурӯҳе, ҳизбе, созмоне, парламонро мачбур сохт, ки ба ин
хел бесалоҳиятихо роҳ дихад. Агар чунин интихобот дар оянда
такрор шавад, боз хамон тачрибаи талх доданаш ногузир аст. Аз ин
чо ман гумон мекунам, ки шакли парламонии идоракунй дар шакли
имрӯзааш фиреб асту бас. Хеч гуна намояндагй аз номи халк
хокимияти халк шуда наметавонад. Демократиям хакикй факат
дар сурати иштироки худи халк имконпазир аст. Боядрӯи рост коил
шуд, ки мардуми камбизоат дар чунин шакли интихоботй фаъолият
зоҳир наменамоянд.

Тачрибаи талхи Точикистон нишон дод, ки халк хангоми чунин
шакли интихоб курбони зиддиятҳои дохилй мешавад. Дар
парламони кунунии Точикистон кариб коркуним оддй, чавон ва
занро намебинед. Агар чунин шакли интихобот бокй монад чойҳоро
мехаранд ва оҳиста-оҳиста системам хокимияти халкй ба
авомфиребй табдил меёбад. Хокимият, гумон мекунам, дар хамон
вакт халкй мешавад, ки он пурра ба халк, факат ба халк, тааллук
дошта бошад. Чунин намуди хокимият дар солхои аввали хокимияти
Шӯро вучуд дошт. Масалан, дар чойхо комитетхои халкй,
комиссариятҳои халкй аз номи халк бо иштироки халк амал
мекарданд.Баёдоредкомиссариятхоихалкиимаориф,тандурустй,
ҳарбй, саноат ва хоказо вучуд доштанд. Бехуда набуд, ки солҳои 60-
ум хокимияти советҳо ба хокимияти халкй табдил шуд в а он имрӯз
дар коғаз амал мекунад.

Хуб мешуд, ки ба чои парламент конгресси халкй, комитетхои
халкй, конгресси халкии муниципалй таъсис дода шавад. Мо аз
тачрибаи талхи шакли парламентии идоракунй медонем, ки чунин
метода давлатдорй дар чахон берахмтарин диктатура ба хисоб
меравад.

Масъалаи дагаре, ки имрӯз моро ба ташвиш андохтааст, ин
ҳизбҳою созмонхо мебошанд. Банда тарафдори мавчудаяти хизбу
созмонхое хастам, ки на барои мансаб ва мансабгирй амал мекунанд.
Бараке, бахри беҳбудии халк, мустахкамшавии хокимияти халкй
с аҳмгузорй мекунанд.

Хамаи ҳизбҳо, созмонхо, аккалиятро ташкил мекунанд.
Диктатура гурӯхи хурдеро тачассум мекунад. Аз ин хотир бояд мо
чунин тарзи системам хокимияти халкй дошта бошем, ки таъсири
ҳизбҳо дар идоракунии давлат набошад. Имрӯз дар чахон хизбхои
парламонй зиёд шуда истодаанд ва онҳо ҳеч гоҳ, ҳеч вакт, халкро
Ро%и бсубуд

151

ҳимоя намекунанд. Нисбати аксарият зӯроварй зохир намуда, ба
фаъолияти хокимият монеъ мешаванд. Аз тарафи дигар хизбу
созмонхои зиёд ва мухолиф рафти тараккиёти чамъиятро боз
медоранд. Баҳри максадҳои кабилавй, ноҳиявй, соҳавии худ бо хар
баҳона ба хокимият халал мерасонанд. Масалан, кй мукобилй
сохтмонхои калонтарини чумҳурй — Роғун, заводи аккумулятории
Кӯлоб, алюминии точик, химиям Ёвон, рохи оҳани Қурғонтеппа-
Кӯлоб баромад? Албатта, ҳизбҳои навбаромад ва «падару модарони»
миллат.

Биёед, ҳодисаҳои солҳои охири Точикистонро пеши назар орем.
Кй ва чй ҳаёти ороми моро вайрон кард? Кй ва чй махалчигиро ба
дарачаи аъло расонд? Кй ва чй моро бамайдонхо чудо кард? Кй вачй
точикро ба точик чанг андохт? Кй ва чй президента халк
интихобкардаро зӯран аз вазифааш сабукдӯш кард? Кй ва чй
«хукумати муросои миллй» -ро таъсис дод? Кй ва чй сабаб шуд, ки
имрӯз ҳамватанони мо фирорй шуданд? Кй ва чй таъсир расонд, ки
имрӯз нанги дар таърих нашударо точики мо раво дидааст ва дари
давлатхои дунё, созмонхои гуногуничахонро охурча карда хукумату
хокимията хешро нах мезананд ва мехоханд вазъи ноороми моро боз
хам нооромтар кунанд? Бо сабаби кй ва чй имрӯз точик дар худуди
давлати ҳамсоя паноҳ туда, точикро тирборон мекунад? Кй ва чй
моро мачбур кард, ки харочоти зиёдеро барои химояи сархад аз
хамватани худ сарф кунем? Албатта, ҳамон ҳизбҳою, ҳамон
созмонҳою, ҳамон «падарон» ва «модарони» миллат сабабгори ин ҳама
бесомониҳоянд.

Вакто, ки сухан аз боби хизбу ҳизббозй меравад, бояд мо дар
конституциям хеш муносибати ҳокимияти халкиро нисбати онҳо
аник в а дакик инъикос кунем. Бояд дар матни конституция қайд
кунем, ки дар давлати ҳокимияти халкй бисёракидагй, бисёрҳизбй
бар хилофи конунҳои давлат фаъолият накунанд. Ба кору
фаъолияти хокимията халкй таъсири манфй нарасонанд. Бараке
бо кору рафтори худ хокимията давлати моро ғанй гардонанд,
бахри ободию осудагй, сулху амонй сахмгузор бошанд. Идеологиям
рафокат, дӯстй, бародарй, баробарй, ҳамдигарфаҳмиро тараннум
кунанд. Кӯшиш ба харч бидиханд, ки маданияти ахлокй, сиёсй,
иқтасодй, ҳукукй, фархангии аъзоёни чомеаро баланд бардоранд.

Мо бояд кӯшиш ба харч бидихем, ки дар хокимията халк ягон
ҳизбро дохил накунем. Касе роҳбари макомотҳои гуногуни хокимият
мешавад, мувакатан аз аъзогии ҳизб худдорй бикунад. Дар
конституция мафҳуми ҳизбҳои парламентй бояд манъ карда шавад.
Ҷумҳурии халкии Точикистон бояд хокимията халкиро тараннум
кунад.

Масъалаи дигаре, ки бояд мавриди бахс карор гирад ин
системам сиёсии синфй мебошад. Вакто ки мо дар бораи хокимията
халкй сухан мегӯем, синф, ҳизбҳо, кабила, кавм, хамаи онхо аз халк
152 Карим Абдулов

баромадаанд ва ҳар яки онҳо манфиати худро химоя мекунад на
хукумати халкро.

Асосгузорони коммунизми илмй дар васфи чамъияти бесинфй
асарҳои бебаҳо эчод кардаанд ва максаду мароми шакли сиёсии
давлатдориро ҳокимияти халкй ном додаанд. Зеро дар зери
мафхуми халкй мо оила, кабила, ачдод, синф ва миллатро мебинем.
Агар як синфро бисёртар тараннум кунем ва нисбати дигараш
беаҳамиятй кунем, ин хам ба диктатураи як синф аз болои синфи
дигар табдил хохад шуд.

Вақто ки як синф моликияти синфи дигарро мусодира мекунад,
онро азони худ мекунад ва хокимиятро ба даст мегирад, чунин тарзи
фаъолият зиддиятичамъиятиро тезу тунд мегардонад ва дар натича
сохти хокимиятро ноором мегардонад. Аз ин хотир мубориза барои
хукмронй аз болои чамъият дубора оғоз мешавад. Хар яки он кӯшиш
ба харч медиҳад, ки хокимиятро ба даст гирад.

Агар имрӯз В. И. Ленин дар хаёт мебуд, гумон мекунам, ки
таҳлили ҳодисаю равишҳо, пастию баландиҳо, омӯхтани конунҳои
чамъият, ӯро во дор мекард в а ба хулосае меомад, ки нобуд сохтани як
синф ва ба сари хокимият овардани синфи дигар, ба фоидаи чомеа,
махсусан ҳокимияти халкй нест.

Таърихи давлатдории чахон нишон медиҳад, ки базаи моддию
техники, сиёсию иктисодй ва фарҳангй ба дасти як синф, хизб,
кабила ва хоказо бошад, зуд ё дер ба шикает дучор мешавад. Ягона
роҳе, ки давлатро ба мурод мерасонад, ин ҳокимияти халкй ва
идораи давлатии он аст. Ва дар он ҳамаи синфхо, кабилахо, кавмҳо,
ҳизбҳо, миллатҳо баробарҳукук ҳастанд. Меҳнати озод, ҳукукхои
васеъ, вазифаҳои муайян аз рӯи карору конунҳои ҳукумати халкй
амал мекунанд. Шахси вокей ва ҳукукй дар чомеаи озод, демократй,
ҳукукбунёд, соҳиби давлати худ ва ҳимоягари он хоҳад буд.

Бояд боз як чизро фаромӯш накунем. Оиди проблемае
раъйпурсии умумихалкй мегузаронем. Ин ҳам як шакли
демократияи ҳизб, созмон, ашхос ё синфе мебошад, ки ба диктатура
мебарад. Дар чунин раъйпурсй шаҳрванд ба ду калима «ҳа» ё «не»
чавоб мегардонад. Дар натича сабаби «не» ва «ха» номаълум мемонад.
Чунин шакли демократия ба диктатураи мутлак мебарад ва ба
чамъият, ба чои фонда, зарар меорад. Зеро ташкилкунандагони
чунин шакли демократия бахри фоидаи хеш, диктатураи худ онро
истифода мебаранд. Раъйпурсии умумихалкй оиди «Шумо СССР -ро
мехохед ё на» гузаронида шуд. Кулли шахрвандон пойдории
давлатро хохиш карданд ва натичаи он ба тамоми дунё эълон карда
шуд. Аммо боз ҳамон гурӯҳи ҳавасмандон, яъне се-чор нафар, дар
атрофи мизи мудаввар нишаста ба мукобили хохишу талаби халк ва
хокимияти халк баромад карданд ва талабу дархости хизбе ё
ашхосеро химоя карданд. Зеро дар ин маврид на демократияи
халкй, бараке, диктатураи синфе, хизбе, ашхосе хукмфармо буд. Аз
Ро%и бе%буд

153

ин лиҳоз ҳамагуна раъйпурсй ин мардумфиребй аст, хокимияти
халкиро ба мурод намерасонад. Гумон мекунам, ки чунон василаи
хукумате бунёд шавад, ки дар он на синф, на хизб, на тоифа ва кабила
хукмфармо бошад, бараке худ, яъне ҳокимияти халкй
ифодакунандаи орзуи тамоми халк бошад. Намояндае аз номи халк
ин фиреби маҳз аст. Бояд дар давлати халкии демократии
ҳукукбунёди дунявй чунин шакли давлатдорй бархам дода шавад.

Имрӯз вакти он расидааст, ки шакли нави василаи хокимият, аз
назари ҳимоя ва баробархукукии ҳамаи халкхо дар идоракунии
давлат, дида баромада шавад. Яке аз чунин шакл ё усул идоракунии
тарзи президентй аст, ки аз тарафи халк интихоб шуда бошад.
Органҳои он дар махалҳо, нохияҳо, шаҳрҳо, вилоятҳо, конгрессҳои
умумихалкй, комитетхои халкй амал кунанд.

Хисоботи Раиси Чумҳур дар конгресси умумихалкй ё
умумимиллй, ҳар ду сол як маротиба шунида мешавад. Ба чои
вазоратҳо комитетҳои гуногун, фарз кардем, комитети зироат,
маориф, дифоъ ва ҳоказо амал кунанд. Ба чои Шӯрои вазирон
котиботи генералии конгресси умумихалкй таҳги назорати Раиси
Чумҳур амал кунад, назорат ба халк дода шавад. Хар як фард
имконият пайдо кунад, ки хукуки назоратро бар дӯш дошта бошад.
Дар ин холат назорати халк бар хокимият аз байн рафта ва чои
худро ба таърифи дуруст, демократия, яъне худназоракунии худи
халк табдил дода мешавад.

Чунин шакли василаи хокимият абадан ба шаклҳои гуногуни
диктатории ҳукумат, ҳизбҳо ва ғайра хотима медихад. Хамин тарик
мо метавонем дар замони кунунй як кадам ё ду кадам, дар роҳи
хокимияти халкй, ба пеш гузарем. Таърихи давлатдорихоро варак
занед. Аввалхо як кас хукмрониро аз болои халк ба намуди шох, амир
ва хоказо дошт. Бо мурури замон бахри тасаллои халк намояндагии
халк пайдо шуд. Аммо онхо ягон чизеро бахри химояи мазлумон хал
карда наметавонанд. Пас шакли парламонй, идоракунии
коллективй ва хоказо ба амал омадааст. Сохти социалистй кариб ба
хокимияти халк наздик шуд. Бинобарон, ки дар вактҳои охир бо
сабабхои гуногун принцинҳои идоракунй вайрон шуд. Охиста-
охиста демократиям халкй ба диктатурам хизбй ва шахсони
алоҳида табдил ёфт, давлат бачумҳуриҳои алоҳидачудо шуд. Имрӯз
хар яке кӯшиш ба харч дода истодааст, ки шакли нави идоракуниро
ба талаботи замон мувофик кунад, то он ки дар идоракунии давлат
хама баробар чавоб диханд. Бубинед, хокимияти Россия тарзу
усулхои демократиям солхои то инкилобиро ба худ раво дид. Ин
такозои замон аст.

Пас аз он, ки сухан дар боби василаи хукумат ё худ рукни сиёсй
меравад, як масъалаи хеле чиддй ва халталабро бояд аз назар
гузаронд. Ин проблемам конун. Мо худ медонем, ки дар тамоми давру
замонҳо конунхои чамъият амал мекунанд ва онхо то як дарача
Карим А бдулов

15k________________

халли худро ёфтаанд.

Хамаи конунхои чамъият объективй мебошанд. Фарки конун аз
конституция он аст, ки аввало, конституция махсули васила ва
хохиши давлатро ифода мекунад ва характери субъективй дорад.
Дар асоси конунхои объективй сохти чамъият ба вучуд омад. Аз ин
лиҳоз конституция конуни чамъият, яъне зотан набуда, балки
махсули фаъолияти ҳукумат мебошад ва ба манфиати хизбу созмон
ё парламони хукмрон хизмат мекунад.

Аз ин чо махсули фаъолияти намояндагони василаи хокимият
мебошад. «Конун», «Сарконун» ном гузоштан хам аз мавкеи назариявй
ва хам амалй хатой маҳз аст. Бояд хар як чиз чои худ, макоми худ ,
мазмуну мундаричаи худро дошта бошад. Шакли он мазмунашро
ифода мекунад. Конституция ягона ка.лимае аст, ки дар дигар
хуччатхо такрор намешавад.

Саволе ба миён меояд, аз болои конунҳои чамъият кй назорат
мекунад? Аз нуктаи назари фаҳмиш, демократия ё ягон синф, ҳизб,
кавм, миллат салоҳият надоранд, ки ба конуни чамъият назорат
кунанд. Масалан, пеши рохи борон, барф, жола, шамол, хунукй,
гармиро кй мегирад? Хеч кас, зеро он ходисаи табий ва объективй
аст. Аз ин чо ба конунхои чамъият худи конун назорат мекунад. Аммо
аз болои конституция: демократия ва василахои хокимият, ки
бахри он сохт тартиб ёфтааст, назорат мекунанд. Президент,
комитетхои халкй ва билохир конгресси умумихалкй, котиботи
конгрессхои халкй ва кумитахои халкй, накшаҳои хукукию сиёсй,
иктисодию чамъиятии конституцияро дар даврахои гуногуни
муайян чомаи амал мепӯшонанд. Агар конституция анъанахои
хокимияти халкй, демократияи халкиро аз рӯи талаботи конунхои
чамъият бахри халлу фасли накшаи василаи ҳукумат ба таври
мушаххас пешгӯй карда бошад ва хамаи карору фармонҳо,
ҳуччатҳои ҳукумату хокимият бо шакли демократй ва дар
алокамандй ва пайвастагй бо конституция тартиб дода шуда
бошанд, чунин конституция бахри хокимият хизмат хохад кард.

Мукобили конунхои чамъиятй рафтан, бархилофи онхо амал
кардан, тарафупаҳлӯҳои онро насанчидаю надониста амал кардан
ба диктатура мебарад. Дар натича як кувва ба мукобили кувваи
дигар мубориза мебарад ва чунин шакли василаи хукмронй ба
чангхо, нобаробариҳо бурда мерасонад. Хуллас, хокимият зуд ё дер
ба шикасти хукукию сиёсй ва иктисодию ичтимой дучор мешавад.

Имрӯз ва ояндаро банда дар як чиз мебинам. Дар санчидан ва
тахлил кардани хамаи паҳлӯҳои конунхои чамъият. Пеш аз хама
роҳи хали онҳоро дар он мебинем, ки худи халк, аз конгрессхои
халкии ибтидой cap карда то конгресси умумихалкй бо сардории
Президент, бояд сохиби василаи хукумат гарданд ва хамаи
масъалаҳо, на бо рохи диктаторй, балки бо воситаи демократияи
кушоди халкй халли худро ёбанд. Яъне конгресс ва комитетхои
Ро%и бе%буд

155

халкй ба конгресси умумимиллй муттаҳид шаванд ва дар назди
Президент, ки тамоми халк (на кам аз 90%) интихоб кардааст, бо
тарики демократй хамаи василаи хукумат хал шавад. Дар чунин
шароит, агар рафту конуни чамъият вайрон карда шавад, онро бо
воситаи бозсозии демократияи халкй, хокимияти халкй ислоҳ
кардан аз имкон дур нест, на ба воситаи зӯроварй ва диктаторй. Ин
факат ҳамон вакт чомаи амал мепӯшад, ки болотар аз демократияи
халкй дигар органхое, ки акидаи зӯроварии худро ба дӯши
хокимияти халкй бор мекунанд, вучуд надошта бошанд.

Сохти давлату давлатдорй бо идеологияи хеш, пойдории он, ба
концепцияи анике мӯҳточ аст Василаи хукумате, ки идеологияи
худро надорад, пойдор нахохад шуд. Аз ин хотир яке аз воситаҳои
идеология ин матбуот аст. Дар хамаи давру замонҳо матбуот
василаи инъикоси пахлӯҳои ryHoryira чамъият мебошад. Аз ин хотир
он хеч мумкин нест, чи аз нуктаи назари мантик ва чи аз нуктаи
назари демократия, ба ин ва ё он шахси вокей ё хукукй вобаста
бошад. Фаъолияти чунин идеологияи матбуот ба хунрезй, нооромии
чамъият оварда расонд. Ман гумон мекунам, ки дар чамъияти
демократй, аз он чумла дар мамлакате, ки хокимияти халкй
месозад ва дар он ҳамаи нозукиҳои демократияи халкй, намунахои
беҳтарини тарафхои хукукии он, амал мекунад ва хокимиятро
хокимияти дунявй эълон кардааст, бидуни василаи
хештанбаёнкунии чамъият, рукни сиёсию иктисодй ва чамъиятии
он, матбуот дигар вазифае надорад. Агар чунин маром, фаъолият
вайрон шавад, нооромй, нофаҳмиҳо дар чомеа рӯй медиҳад.

Дар чунин василаи хокимият вучуд доштани матбуоти шахсй,
тааллук доштани он ба шахсони вокей ва хукукй, мукобили чомеа
равона мешавад. Чунин тачрибаи талхро мо дар мисоли Чумхурии
Точикистон дидем. Аз ин хотир дар лоиҳаи конституциям Чумхурй
тарафхои хукукию гражданин матбуот бахри хокимияти
президентй, инъикоси фаъолияти конгрессҳо ва комитетҳои халкй
аз ноҳия, шахр, вилоят то Чумҳуриро бояд ба зиммаи худ бигиранд.

Хар як комитет ё конгресс матбуоти худро дошта бошад.
Проблемаҳои халталаб бахри беҳбудиии мардум, баланд
бардоштани дарачаи фархангй, маданию сиёсию иктисодй,
хукукию ахлокй ва тарбияи одами навро бояд ба души худ бигирад.
Хамаи воситаҳой ахбори умум (рӯзномаҳо, садою симо, мачаллахо,
нашриётхо) василаи демократияи халкиро тараннум кунанд.
Проблемам озодии матбуот ин объективона инъикос кардани
фаъолияти хамаи самтҳои чомеаи демократияи халкй мебошад.

Рӯзнома, мачал.лае, ки химояи ин ва ё он корчалон, дӯкондор ва
амсоли онро тараннум мекунад, чунин воситаи ахбор ҳеч гох
наметавонад нуктаи назари хамаи чамъиятро ифода кунад. Аз ин
хотир василахои гуногуни хокимият матбуотро воситаи асосии
идоракунии чомеа бояд хисоб кунанд. Хамаи сиёсати хокимият бояд
156

Карим А бдулов

пеш аз ҳама ба воситаи матбуот ба ҳамаи аъзоёни чамъият дастрас
шавад. Хатой матбуот ин хатой хокимият, шикасти матбуот ин
шикасти хокимият мебошад. Мо бояд кӯшиш ба харч бидиҳем, ки
дар хайати хукумат одамони окил, дурандешу хирадманд,
покдоману поквичдон, ташкилотчию тарғиботчй, назариядони
ҳаётдида бошанд, ки онхо аз дигарон бо донишу биниш, илму
фарҳанг, маданияти сиёсию иктисодй ва ҳукукию ахлокй фарк
кунанд. Беҳтарин шахсонро дар атрофи хеш гирд оваранд,
афзалтарин анъанаю тачрибаи давлатдории демократиям халкии
умумичаҳониро хубу возеҳ донанд. Онро тахлил, мукоиса ва
хулосабардорй кунанд. Роҳбари аввал бояд сатҳҳои гуногуни хаёти
мардум, кору корбарй, идораю идоракунй, фикру фикрронй,
давлату давлатдориро хуб бидонад. Тавонад давлати худро дар
ҳамаи сатҳҳои умумичаҳонй ҳимоя кунад, ояндаи онро пешгӯй
кунад, задани дили хар як фардро дар хама ҳолатҳо дарк кунад ва
чавоб бидихад.

Намуди зоҳирй, суханронй, одобу рафтор ва гуфтори ӯ намунаи
ибрати халқ бошад. Забони давлатиро хеле хуб ва аник донад.

Дар интихоби кадрхо хато накунад. Ба сухани худ ва ичрои он
устувор бошад. Одамонро ба авлоду кабила, нохияю шахр, вилояту
кишвар кисмат накунад. Кишвари хеш, боигарихои табиии онро
дарк кунад. Ба кадри илм, маориф, тиб, фарханг ва хар як аъзои он
расад, онҳоро дастгирй кунад, роҳҳои беҳбудии кору
зиндагиашонро дарёфт бикунад. Дар хама ҳолатҳо на обрӯи расмй,
балки хакикй дошта бошад. Миллатро кисмат наклад. Бо ору номус
бошад.Худ дар дониш, идрок, ахлок, тартиб додани ҳуччатхои расмй
ибрати атрофиёнаш бошад.

Дар хама холатхо инсони гуворо, бо донистани илми
давлатдорй, маданияти сиёсии иктисодй, фархангию ахлокй сохиб
шавад. Худ ба дарачаи бояду шояд назарияро бо амалия пайваста
кунад. Ташаббускори самаровар бошад. Тавонад бе коғаз дар ин ва ё
он мавзӯь, вобаста бо чамъомадагон, характери кору рафторашон,
суханронй кунад. Худ тавонад китоберо иншо ва пешкаши мардум
кунад. Ваъдабоз набошад. Бо сухану рафтору кирдори хеш намунаи
ибрат бошад. Роҳбарро на аз гуфтораш, балки аз корхои амалиаш
мешиносанд.Имрӯз роҳбар шу дан ва коллективро ба корхои харрӯза
омода кардан хело мушкил аст. Порахӯру хюрадех, ошнобозу
маха.лгаро, хабаркашу хушомадгӯй ва монанди инҳо душмани
ашадии ӯ бошанд.

Китобҳои зиёдеро муто.лиа карда бошад. Аз бехтарин сохти
давлатдории чахонии гузаштаю имрӯза бохабар бошад. Ман аминам,
ки дар интихоботи пешистодаи Раиси Чумхур мардуми хело
азияткашидаи Точикистон на ба воситаи маҳалгарой, ришвадиҳию
ришвахӯрй, сарварони хешро интихоб мекунанд. Балки тачрибаи
талхи еолхои охири чумхуриро дар тарозуи акл чой дода, ба ягон
Ро%и бе%6уд

157

фишороварй, тарсондан рох надода, сазовортарин шахсонро
интихоб мекунанд.

Тахдили фаъолияти бисёр сарони давлатхои чаҳон нишон
медахад, ки хизбҳое ки барои мансаб шуда таъсис меёбанд ва онҳоро
пешниҳод мекунанд, химоягари хамаи халк шуда наметавонанд.
Онхо диктатурам гурӯҳи худро таъсис медиханд ва чунин шакли
давлатдорй ба шикает дучор мегардад ва чунин шакли демократия
фикру зикри кулли мардумро хеч гох ва хеч вахт ичро карда
наметавонанд.

Банда чун як фарди дилдодаи ин миллату ин диёри ғамзада, як
олими чомеашиноси бо дарди чомеа зиндаю бо хушиҳои он хушхол,
сатрхои мазкурро бо умед, бо нияти пок, бо дали гарм иншо намудам,
то он заррае ҳам бошад, ба фардои чумхурамон хишти садокате,
хишти вафое гузорем, фардои даёрамонро ободу мардумашро
бедарду ал ам бинем ва умуман, кош, аламу ғам аз замини точикон дур
мешуд. Ман шахсан чунин инсон ҳастам ва хар як бандаи худоро низ
чунин инсон дидан мехохам, вагарна чи маънй дорад зиндагии одамй?

Конституция дар хама чо, дар хар замон барои инсон офаридаю
навишта мешавад, агар он ба дили инсон, дар ҳаёти ӯ куввату гармие
набахшад, пас он сатрхои сарданду бас.

Сатрхои лоихаи конституциям мо албатта саросар сард
нестанд, аммо онро боз хам гармтар, гуворотар кардан имконпазир
аст. Бо хамин ният ман ин сатрхоро навиштам. Дигар фикру нияте ин
чо ниҳон нест. Агар ба мақсад расида бошам, ё наздик шуда бошам,
ман худро инсони даврони худ ва фарзанди диёри худ хоҳам ҳисобид.

ФЕҲРACT

Достони қисмати талхи миллат.............. 3

Умедҳои барбодрафта 6 270 рузи

фаъолияти президент Р.Набиев............. 5

Аз Душанбе то Аморати Муттаҳидаи Араб....121

Рукнҳои давлаҳдорй ва пойгории давлат.....Ц7