Захм бар ҷисми ватан A Wound in the Body of the Nation

Transcription

НАРЗУЛЛО ДӮСТОВ
ЗАХМ БАР ҶИСМИ ВАТАН

НАРЗУЛЛО ДУСТОВ

ДУШАНБЕ, «ИРФОН», 1994
ББК 63.3
Д-99

Китоб аз ҳисоби маблағи муаллиф
ба чоп расидааст

Дӯстов, Нарзулло.

Д—99 Захм бар чисми Ватан: Хотира ва андешаҳо.

— Душанбе: Ирфон, 1994. — 336 с.

Ноиби собик. раиси чумхур Нарзулло Дӯстов яке аз ок
рохбарони содиқ, хирадманд ва фидокори Тоҷикистон аст,
ки барон муҳофизати хукумати копунии чумҳуриамон чонбо-
зихои зиёд кардааст. Даврае буд, ки Н. Дӯстов хамчун фар-
ди дарачаи авпали давлат бо зумрае аз хамсафони бовафои
худ барон оримию осудагии чомиа ва халк кору пайкор ме-
намуд.

Хафтуми майи соли 1992 байни рохбарони оппозиция ва
хукумати конунй ду протоколи «созиш» ба имзо расид, ки
дар асоси он хукумати ба ном муросои милли таъсис ёфт.
Хамин тавр дар Точикистон табаддулоти давлатй ба амал
омад.

Депутати халки чумҳурӣ Н. Дӯстов дар бораи ин вокеахо
дар китоби худ «Захм бар чисми Ватан» батафсил накл
кардааст.

Нарзулло Дустов. Раны на теле Родины

47,000000,00—00j_ _94 ББК 63,3 (2 точик)

Д М 501 (12)-94

(g) Н. Дӯстов. 1994.

4
Неъмате беҳтар зи истиклол нест, гуфтаанд бузургон. Вокеан
ҳам, ин ҳакикати маҳз аст, бидуни тарднд ва шакку шубҳа. Сао-
дати абадию азалй насиби он халқе хоҳад шуд, ки ба истиклоли
сиёсй, иқтисодй, яъне ба истиклоли ҳакикй муваффақ гардида бо-
шад. Ва дар сари вакт аз ин истиклоли худ дифоъ ба амал овар-
да, онро зина ба зина таҳким бахшад.

Халки азияткашида ва қадршиносу босипоси тоҷик аз пирӯзи-
ҳои истиклол сарафрозу ифтихорманд буда, ҳар як дастовардхои
онро эхтиёткорона ҳифз менамуд. Вале як тӯда мансабхоҳону
чоҳталабони буиёдгароёни исломй ва демократмаобони фиребхӯр-
даю гумроҳ бо касди душманона садди роҳи созандагй ва баро-
зандагии халк гардиданд. Ба ин туда хочагони хоринии онҳо дас-
тур медоданд.

Дар рӯзхои фалокатбор ва мудҳиши гирдиҳамоии майдони
«Шаҳидон» гурӯҳе аз роҳбарони олимакоми онвактаи ҷумҳурӣ
ачолатан бемор гашта, дар гӯшаҳои ороми шифохонаҳои ҳуку-
матй cap ба панаҳ бурда буданд. Бархе мавқеи бетарафй доштанду
тоифае даст ба чиноят ва хиёнат заданд.

Ноиби Раиси Чумҳур Нарзулло Дӯстов дӯшодӯши Раиси
Шурой Олй Сафаралй Кенчаев ва Додситони кулли чум-
хурй равоншод Нурулло Хувайдуллоев дар атрофи Президенти ин-
тихобй равоншод Раҳмон Набиев устувор ва матинирода истода,
аз давлат ва ҳукумати конунй бо фидокорию садокат дифоъ ба
амал меовард. Дар он давра хатто рӯзҳое буданд, ки Н. Дӯстоз
вазифаи шахси аввали чумхуриро адо менамуд.

Чи тавре ки маълум аст, бар асари тазоҳуроти тӯлонй 7 майи
соли 1992 роҳбарони хукумати ҷумҳурӣ бо оппозиция Протоколи
созиш имзо карда, ба ном Хукумати Муросои Милли таъсис до-
данд, яъне агар ба дигар маънй гӯем, табаддулоти давлатй рух
дод ва ноиби Раиси чумҳур Н. Дӯстов бо як гурӯҳ роҳбарони ва-
тандӯст ва чонфидои миллат ичборан ба истеъфо рафт. Сонитар
■бунёдгароёни исломй ва демократмаобон бо дасисаю найрангбозн-
хо худи Раиси чумҳур Раҳмон Набиевро низ аз сари вазифа дур
■яамуданд.

Ба фаъолияти роҳбарони ҳамонвақтаи баргузидаи содик за
фидокори халки точик — Рахмон Набиев, Нарзулло Дӯстов,_ Са-
фаралй Кенчаев, Нурулло Хувайдуллоев таърих бахои хакконй ва
сазовор хохад дод. Зеро махз онхо вазифаю мансаб, хатто чона-
шонро дар рӯи каф ниходанду аммо ба бунёдгароёни исломи, де-
мократкой сохта рох надоданд, ки дар чумхурй як режими ирти-

5
ҷоии исломй барқарор намоянд ва ба ҳамин васила чархи таъ-
рихро ба кафо баргардонанд. Гуфтан ҷоиз аст, ки хамин рох-
барон ба хираду қудрат ва кордонию мудаббирии хеш аз сари
халқи мо даҳшати азимеро бартараф карданд. Ин хизмати бу-
зург ва фаромӯшношудании абармардони арсаи сиёсат аст.

Ноиби Раиси ҷумҳур, сардори Штаби ҳимояи шаҳрвандон Н.
Дӯстов яке аз инҳо буда, ҳамеша дар маркази бархӯрдҳо ва
даргириҳо қарор дошт. Ҳоло намояндаи халки Точикистон, чони-
шини аввали вазири нақлиёти ҷумҳурй Н. Дӯстов речеъ ба ин
воқеахои аз cap гузаронидаш китоби хотира ва андешаҳои худ-
ро навиштааст. Воқеоте, ки муаллиф тасвир менамояд, мувассақу
таъсирбахщ ва чаззобу сабақомӯз аст.

Хукумати қонунй ба шарофати муборизаҳои шадиди фарзандо-
ни барӯманди халқ бобо Сайгак Сафаров, Лангарй Лангариев.
Рустами Абдурахим, генерали шучоъ Файзулло Абдуллоев, фай-
залӣ Саидов, инчунин бо кӯмаки моддию маънавии роҳбарони чум-
хуриҳои Федерации Россия ва Ӯзбекистон ба пирӯзй расид.

Нарзулло Дӯстов аз чумлаи он роҳбарони аз байни халқи оддӣ
баромадаанд. Ӯ дар деҳаи дурдасти кӯҳистон дар солхои вазнини
чанг ва баъди чанг бо мушкилоти зиёд тарбия меёбад. Вай пае
аз хатми мактаб ба пойтахти чумҳурй — шаҳри Душанбе омада,
бо таҳсил ва меҳнат машғул гардидааст. Ҳакикатан хам Н. Дӯс-
тов бе ёрию дастгирии ягой хешу табори мӯътабари худ сохиби
иззату обрӯи баланд шудааст. Такягоҳи вай хамеша мисли худаш
халки оддии заҳматкаш будааст. Мо дар китоби ӯ ин роҳи пай-
мудаи муаллифро мадрак менамоем.

Вақте ки Нарзулло Дӯстов соҳиби вазифаи баланди давлатй
шуд, ӯ боз ҳам ба халқи азизаш такя намуд, зеро ҳамин халк ӯро
ҳамчун фарзанди содиқ ва кордони худ ба ин мансаби олӣ инти-
хоб намуда буд. _

Нарзулло Дӯстов дар китоби худ «Захм бар чисми Ватан>, аз
як тараф, башараи А. Тӯрачонзода, Ш. Юсуф, У. Давлат ва шари- ,
кони онхоро бо найрангу дасисаҳояшон барон табаддулоти давла-
тй дар Точикистони сохибистиклол нишон диҳад, аз тарафи дигар,
симои фарзандони бовафои халқамон Рахмон Набиев, Сафаралй
Кенҷаев, Нурулло Хувайдуллоев ва дигаронро, ки барои вахдату
ягонагии Ватан фидокорй ва ҷонбозиҳо кардаанд, тасвир менамо-
яд. Муаллиф дар асари худ ҳуччату санадхои гуногунро фаровои
истифода мебарад, ки ин кимати китобро ба маротиб афзудаасг.
Вай баъзан ин хуччатҳоро шарху эзохи зиёде ҳам надода, ба му-
ҳокимаю андешаронй ва хулосабарории худи хонанда хавола ме-
намояд.

Муаллифи «Захм бар чисми Ватан» Нарзулло Дӯстов харгиз
даъвои онро надорад, ки китоби ӯ тамоми вокеаҳои мудхиши бар
сари халқ омадаро дар бар мегирифта бошад. Балки ин як пораи
ёддоштҳо ва андешахои муаллиф рочеъ ба ходисоти даҳшатноки
солҳои охири чумхурист. Тадкики амику вокеъбинона ва тасвири
ҳамачонибаи ин ходисот кори таърихшиносон аст.

Инак, хонандаи азиз, китоби «Захм бар чисми Ватан»-и Нар-
зулло Дӯстов дар дасти Шумост. Агар мутолиаи ин китоб маъри-
фати Шуморо афзун намояд, мо аз интишори он мамнун хохем
буд.

Алимухаммади Пуршӯр

6
Ба шаҳидони роҳи наҷоти
Тоҷикистон мебахшам

Му а л л и ф

Иҷлосияи сездаҳуми Шӯрои Олӣ бистуми апрели

соли 1992 оғоз гардида, вакилони халқ як теъдод ма-
соили мубрами рӯзро муҳокима намуданд. Ҳангоми та-
наффус дар тафреҳгоҳи Раиси Ҷумҳур менишастам, ки
қозикалон (ҳоло собиқ Акбар Тӯраҷонзода) маро ба гӯ-
шае даъват намуд ва чунин арзи муддао кард. (Суха-
нони ӯро мазмунан накл менамоям): Шумо розӣ шавед,
мо Президент Раҳмон Набиевро сарнагун мекунему ба
ҷои вай Шуморо Президент интихоб менамоем. Мехоҳем,
ки бо ҳамин ба ҳукмронии хуҷандиён хотима диҳем,
охир то ба кай онҳо ба сари мо ҳукмронӣ мекунанд.
Шумо роҳбари давлати мо мешавед, аммо ба шар-
те ки пурра тарафдори мо, яъне раёсати оппозитсия —
ҳизби наҳзати ислом, ҳизби демократ, созмонҳои «Рас-
тохез» ва «Лаъли Бадахшон» бошед. Бе ин ҳам худа-
тон медонед, ки ймруз дар ҷумҳурӣ ҳамаи қудрату та-
воной дар ихтиёри онҳост. Биноан ҳоло бародаршақр
гардидани Кӯлобу Хучанд ба назари мо талвосаи пеш-
азмаргии давлату ҳукумат менамояд. Лекин мо онро
амали носавоб ҳисоб мекунем ва барои ин бояд адаби
кӯлобиҳо ва хуҷандиёнро бидиҳем, мо бояд ба даст си-
лох гирему шарри ин ду шаҳри шарирро бартараф на-
моем, то ки ба дигар минтақаҳо сироят накунад.

Сипае Тӯраҷонзода дар ҳаққи ӯзбекон ва руезабонони
ҷумҳурй як тӯда варсоқиҳои ғаразнок фурӯ рехт.

Вай дар охири сӯҳбаташ илова намуд: мо аслан ҳеҷ
вакт ба помириён ҳам эътимод надорем, зеро онҳо му-
сулмонони комил нестанд. Помир имрӯз ба мо то иҷро
шудани ҳадафамон, яъне то пурра соқиб гаштан ба қуд-
рати давлатӣ лозим аст, бинобар ин, муваққатан онро
истифода намуда, сонй сарашу равғанаш мегӯему ба
ҳоли худаш мегузорем...

7
Тӯраҷонзода мақсади худро ба ҳамин ранг изҳор на-
муда, ба чеҳраи ман саволомез назар афканд. Ман дар
ин башаран найрангбоз ва иғвогару шӯъбадабоз як ҷа-
ҳон макру ғараз ва эҳсоси ғирромиро мушоҳида наму-
даму хун ба майнаам зад ва сахт асабонӣ шудам. Ва
рости ran ӯро танбеҳи сахт додаму дар либоси раддия
чунин суханонро шадидан гуфтам:

— Ман Давлати Худоназар нестам, ки маро фиреф-
та дар доми ифлосат гирифтор намой. Ва ҳаргиз наме-
гузорам, ки хуни бегуноҳонро бирезӣ, ҷумҳурии азизам-
ро пора-пора бикунӣ, халқамро аз якдигар чудо намой.

Ба ин чавоби ман вай дасташро ба манаҳаш бурда
ин зайл тахдид кард:

— Агар ман туро зинда ба зинда пӯст канда, дар
пӯстат код чой накунам, номамро дигар мемонам...

— Чй коре, ки аз дастат ояд, кардан гир!—гуфтам
ман қатъиян.

Бо ҳамин гуфтугӯ мо аз якдигар чудо шудем. Ва
ман ба фикр ғӯтавар гаштам...

Воачабо, кист худи ин Акбари Тӯраҷонзода, ки ин
қадар дӯғу даранг мекунад? Хочй Акбар Тӯраҷонзода
ё Қаҳҳоров Акбар писари эшони Тӯраҷон буда, дар де-
ҳаи Туркободи ноҳияи Кофарниҳон таваллуд шудааст.

Падари Акбар эшони Тӯрачон эшони шачарагй ё
худ аҷдодй нест. Падари Тӯраҷон аслан аз вилояти
Қандахори Афғонистон буда, дар овони ҷавонӣ ба Бу-
хорои Шаркй меояд ва дар даргоҳи бойҳои маҳал бо
касби чӯпонй шуғл меварзад. Сипае ӯ муриди кадом як
эшон шуда, ба нисбати хизматҳояш дар ҳимояи тарғи-
би Қуръони маҷид ба вай унвони «эшон» хадя карда
мешавад. Эшони Тӯраҷон яке аз шахсони хеле сарват-
манди чумҳурй буда, тамоми молу мулки ӯро муридон
ва ихлосмандон бахшиш кардаанд ва инчунин аз хайру
эҳсони мардум чамъ оварда шудааст.

Дар дини мубини ислом ба эшон ҳадя овардани му-
ридон нишонаи эътиқод ҳисобида мешавад, садақа чӣ
кадар киматбаҳо бошад, кадру кимати бахшоянда ҳа-
мон кадар баланд мешавад, мегуфт эшони Тӯраҷон зим-
ни ташвиқоти хеш. Дар маросимҳои динй иштирок наму-
дани эшони Тӯраҷон барои муридон мояи ифтихори бу-
зург ҳисоб меёфт ва дар поёни ин маросимҳо ҳазрати
эшон тӯҳфаҳои калонро соҳиб мешуд. Ба ҳамин ранг
эшони Тӯраҷон дар оғӯши муридон рӯзгори бофа-
роғатеро ба cap мебурд. Пеш аэ ин воқеаҳои хунин ӯ

8
бо намояндагони ҳукумат муносибати хубе Дошта, дар
ҳар нишасту дамТомад ба давлати шӯроҳо шукрона
мегуфт. Маҳз ба шарофати муносибати нағзи худ бо
одамони ҳукумат вай соли 1988 ба зиёрати Маккаи
Муаззама шарафёб гардида буд. Ҳол он ки дар он вақт
на ҳар кас ба иҷро намудани фарзияи ҳаҷ имкон меёфт.
Ба туфайли ҳамон муносибатҳои нағзаш бо калонони
давр писараш Акбарро аввал ба мадрасаи динии Бухо-
ро, сонй ба Донишгоҳи олии исломии Тошканд ба таҳ-
сил фиристод. Мувофиқи гуфтаи шарикдарсон Қаҳҳоров
Акбар дар ин донишгоҳ ба таври намунавӣ таҳсил на-
кардааст. Аммо ӯ аз дигарон бо серпулӣ, рӯзгори бофа-
роғат, буду бош ва либосҳои фохирааш фарқ карда
меистод. Эшонзода дар масъалаи пул ҳеҷ камбудӣ эҳ-
сос накарда, балки ба сарварон ва мударрисони таъ-
лимгоҳ ҳар гоҳ савғотиҳои пурқимат тақдим менамуд.

Он солҳо дар мавсими тирамоҳ тамоми туллоби ма-
котиби олӣ ва аз ҷумла маДрасаю донишгоҳи исломӣ
ҳам ба маъракаи пахтачинй сафарбар мешуданд. Дар
чунин мавсимҳо муридони дар деҳаи Туркобод будаи
эшони Тӯраҷон ба Бухоро ва Тошканд раҳсипор гарди-
да, ба ҷои эшонзодаи эркатулфор ба майдони сернаму
сергарди пахтазор медаромаданд. Ӯ дар ҳар ду ҳафта
як cap гӯсфанд забҳ карда, мударрисонро зиёфат ме-
дод. Ҳамчунин барои он ки эшонбача ягон азобу заҳ-
мате накашад, барояш дар Тошканд барин шаҳри азим
як ҳавлии калоне харида буданд.

Акбар Қаҳҳоров пас аз хатми Донишгоҳи исломии
Тошканд ғайричашмдошти ҳамагон барои, таҳсил ба
Донишгоҳи исломии Уммони мамлакати Урдун раҳсипор
гардид. Дар он замон фароҳам омадани чунин имконият
як мӯъҷизаи илоҳӣ ҳисоб шуда, албатта, бидуни кадом
шакку шубҳа бар ивази пулҳои калон ва зимни муноси-
батҳои хеле «маҳрамона ва дӯстона» ба даст меомад.

Маҳз давраи таҳсил дар мамлакати Урдун ба фаъо-
лияти ояндаи Қаҳҳоров Акбар таъсири амиқе гузошт.
Ӯ баробари таҳсил дар ин кишвар бо ташкилоти мах-
фии террористии «Ихвон-ул-муслимин» робита пайдо
намуд. Гап дар сари он ки ҷараёни фундаменталистии
ихвония бо сабаби кирдорҳои бешумори террористии
худ дар як қатор кишвархои араб, аз ҷумла дар Урдун
хам ғайриконунй эълон шуда буд. Пешвоёни «Ихвон-
ул-муслимин» дар бисер мамлакатҳои араб, аз ҷумла
дар Миср, Сурия, Лубнон, Алҷазоир, Ирок, Судон ва

9
ҳатто дар Филиппин барин давлатҳо низ ҳадаф дош-
танд, ки аз таассуботи динй истифода бурда, кудрати
сиёсиро ба даст оваранд. Дастаҳои мусаллаҳи «Ихвон-
ул-муслимин» як қатор арбобони сиёсӣ ва эҷодкоронро
қатл намуда, бо содир намудани чунин ҷиноёт дар бай-
ни аҳолӣ беобрӯ шудаанд. Биноан мутолиаи асарҳои
экстремистие, ки пешвоёни ин ташкилотҳо навиштаанд,
дар ин кишварҳо мамнӯъ ҳисобида мешавад. Дойр ба
иртиботи Акбар Қаҳҳоров бо ин ташкилотҳо ва рочеъ
ба таъсири ин ташкилотҳо ба ҷаҳонбинии ӯ маводи зиё-
де мавчуданд. Масалан, чунин маълумот соли 1991 дар
саҳифаҳои яке аз рӯзномаҳои марказии чумҳурй мав-
чуд аст. «Ба ҷаҳонбинии ман,—гуфта буд қозии ҳамон-
вақтаи чумҳурӣ Қаҳҳоров Акбар,—ғояҳои ташкилоти
«Ихвон-ул-муслимин», ки онро дар матбуоти Ғарб экст-
ремиста меноманд, ниҳоят таъсири калоне дорад. Ман
нешвоёни ин ташкилотҳоро дар силки файласуфони бу-
зург меҳисобам».

Қаҳҳоров Акбар баъди хатми таълимгоҳи Уммон,
дар идораи динии мусулмонони Осиёи Миёна тақрибан
ду сол ба сифати воиз кор кард. Аз соли 1988 қозии
мусулмонони Точикистон таъин гардид. Барои ба ин
вазифа таъин шудани Акбар, аз як тараф, савғоҳои ӯ
таъсир расонида бошанд, аз тарафи дигар, аллакай ба
идбраи мусулмонони Осиёи Миёна ҳам таъсири ғояҳои
«Ихвон-ул-муслимин» сироят карда буд.

Бунёдгароёни ислом барои ташкили инқилоби исло-
мӣ дар Тоҷикистон зимни татбиқи нақшаҳои хатарнока-
шон дар шахсияти Қаҳҳоров Акбар такягоҳи аз ҳама
наздики худро дарёфта буданд. Ин рӯҳонӣ бо хислат-
ҳои маккорй, корчаллонии худ аён гардида, барои ама-
лй намудани ҳадафқои хеле пурхавфи ин ташкилотҳо
камар баст. Ин амалиёти ӯ дар даврае мувофиқ омад,
ки маъракаи сохтмони масчид дар Точикистон ба авчи
аълои худ расида буд. Бо ташвиқоти пешвоёни дин мӯъ-
мину мусулмонон, деҳқонону меҳнаткашони чумҳурй
нони даҳони худро ним карда, дар роҳи худо ба эъмо-
ри масочид маблағ чудо менамуданд. Мусобиқаи мас-
чидсозй на факат дар маҳаллаҳо, балки дар тангкӯча-
ҳо низ авч гирифт. Дар чумҳурӣ макотиби диния таъ<-
сис гардида, табъу нашри китобҳои динй васеъ ба рох
монда шуд. Ба зиёрати Маккаю Мадина низ роҳи ва-
сеъ кушода гашт. Акнун ҳар як фарди пулу пайсадор
аз файзу баракати «Байт-ул-ҳарам» баҳраманд шуда

10
метавонист. Қозӣ Тураҷонзода бошад, ҷамеи ин тағйи-
ротро ҳамчун хидамоти худ нишон дода, аз хочагони
хсриҷии худ ёрии пулию молй хостагор мешуд. Ташки-

лотҳои «Ихвон-ул-муслимин», я к идда мамлакатҳои
сарватманди араб аз муваффақиятҳои гумоштаи худ
Турачонзода рӯҳ гирифта, ҳеҷ гуна ёрию тақвиятро да-
ре? намедоштанд.

Зикр намудан лозим аст, ки ҳаракати бунёдгароёни
исломй ва дар Точикистон нуфуз ёфтани он вобаста ба
майдони сиёсат омадани Тӯраҷонзода аст. Муҳаммад-
шариф Ҳимматзода, Мулло Абдуллой Нурӣ барин на-
мояндагони ин_ ҷараёни экстремистӣ аз афзудани таъ-
сиру нуфузи Тӯраҷонзода чандон мамнун набуданд. Ба-
рой онҳо ин ҳодисаи ғайричашмдоште буд. Зеро ин ду
пешвои дин ҳанӯз соли 1975 бо фундаменталистони Эрон
ва Афғонистон робитаи махфӣ барқарор намуда, фаъо-
лияти вайронкории худашонро оғоз намуда буДанд. Он-
ҳо мегуфтанд, ки бар зидди режими коммунистӣ мубо-
ризаро оғоз намудаанд, биноан вазифаи роҳбарии му-
сулмонони ҷумҳуриро бояд ки ба зиммаи худ бигиранд.
Ин ихтилофот ба дараҷае расид, ки онҳо ба дигар дав-
латҳои исломӣ номаҳо ирсол намуда, дар онҳо таъкид
карданд, ки қозй дар замони коммунистон бо айшу иш-
рат машғул гардида, бароқ мусулмонон кадом хизмати
арзандае ба чой наовардааст. Биноан Тӯраҷонзода шоис-
таи он нест, ки ба мусулмонони ҷумҳурӣ сарварй на-
мояд.

Воқеан ҳам даъвоҳои мулло Абдулло ва Ҳимматзо-
да асос доштанд. Зеро Тӯраҷонзода ба мансаби қозй
сохиб гардидан замоно ба сарватҳои беҳисоби козиёт
дасти тороҷ дароз кардан гирифт. Ва ҳамчун ҳокимй
мутлаки ин идора молҳои онро ба хешу табори худ
хамвора бахшиш мекард. Инчунин бархе вазоифи рав-
ғанинй қозиётро ба бародарону амакбачаҳо, язнаю до-
дарарӯсонаш қисмат намуда, дап атрофи худ як мухи-
ти хешовандие ташкил намуд. Чун ӯ ба сахни козиёт
пайдо шавад, муридони зиёдаш домани чомаашро бӯ-
сида, хоки пояшро тавоф мекарданд. Ин намоишҳо мах-
сус ташкил карда мешуданд, то ба атрофиён қозиро
чун «зоти бузург» ва «назаркарда» нишон диҳанд.

Аз тапафи дигар Тӯрачонзода мисли соио одамони
хокй аз иллатхои занакабозӣ ва ишратпарастӣ орй на-
буд. Занони хубрӯро дидан замон хатто козиюлкуззот
будани худро ҳам фаромӯш карда, сухандониашро на-

ll
моиш медод, булбули гӯё мешуд. Вай Сергей Гретский
ном ҷавони масеҳимазҳабро ба сифати муаллими за-
бонҳои хоричй ба кор қабул намуда буд, ки аслан ин
кор ба дигар мақсад буда, дойр ба алоқаҳои маҳрамона
ва дӯстии асрорангези Тӯраҷонзода ва Сергей бисёр
гапҳо ҳастанд...

Мана, бо чунин тазодҳо ва ҳараҷу мараҷҳо масъалаи
таъсиси ҳизби наҳзати ислом ба миён омад.

Тӯраҷонзода ба тавсани мансаб чобуксаворй дош-
та, ба чй қодир буданд рақибони худро намедонист.
Аввалҳо ба муҷарради ташкил гардидани ин ҳизб паст
шудани обрӯи худро эҳсос намуда, ба ташкили он ош-
коро муқобил баромад ва мегуфт, ки таъсис намудани
ҳизб дар ислом хилофи Қуръон ва аркони шариат аст.
Аммо аз нуфузи ҳамвора рӯзафзуни бунёдгарон ва аз
таҳдидҳои ошкорои муридони мулло Абдулло ва Ҳим-
матзода тарсида, ақидаи худро рочеъ ба таъсиси хиз-
би наҳзати ислом куллан тағйир дод. Бинобар ин фик-
ру акидаи худро дигар намуда, изҳор медард, ки фаъо-
лияти ин ҳизб ба органҳои давлатӣ ва ҳизби коммунис-
тй муқобил нигаронида хоҳад шуд. Ӯ инчунин эълон
дошт, ки ба таъсиси ин ҳизб ҳаргиз зид набудааст. Ба
як мусоҳибаи матбуотии вай таваччӯҳ намоед:

«Ман чунин ақида дорам, ки ному насаби муассисо-
ни ҳизби наҳзати ислом набояд мастур бимонад. Онон
дӯстону ҳамфикрони аз хама наздики мананд. Дар чум-
ҳурӣ оид ба озодии вичдон, ташкилотҳои иҷтимоӣ, мат-
буот қонунҳои нав бояд кабул бишаванд, биноан дар
кори таъсиси хизби наҳзати ислом набояд ба шитобко-
рӣ роҳ диҳем. Зеро дар ин масъала ба шитобкорй роҳ
дода, ба ваҳдати неруҳои аксулисломии чумхурй сабаб-
гор шуданамон мумкин аст (рӯзномаи «Ҷавонони Точи-
кистон», 9 октябри соли 1991).

Қайд намудан зарур аст, ки ба бунёдгарони исломй
хамроҳ шудани Тӯрачонзода тибқи дастури хоҷагони
хоричии ӯ ба амал омад. Зеро ҷараёнҳои экстремистии
ихвония ва ваҳҳобия, ки асоси ҳизби нахзати исломро
ташкил намудаанд, ба мазҳаби поки Имоми Аъзам, ки
мусулмонони Точикистон аз асри XIV боз эътикодманди
онанд, мутлақо мувофиқ намеояд. Аксари кулли мусул-
монон, рӯҳониёни бонуфуз, аз чумла мулло Хайдар Ша-
рифзода, домулло Мукаррам, ҳоҷӣ Фатҳуллохони Ша-
рифзода ва аксари имом-хатибони мӯътабар ва дигар
уламо бар зидди таъсиси ин ҳизб изҳори ақида намуда,

12
ба аҳкоми шариат муқобил будани онро нишон доданд.

Солҳои 1991 —1992 фаъолияти Тӯраҷонзода ба авҷи

аълои худ расид. Ӯ дар ин давра барои тасарруф на-
мудани қудрати ҳокимият бо баъзе доираҳои ҳукумат-
ҳои иртиҷоии кишварҳои ҳамсоя бевосита робита бар-
карор кард. Аз рӯи салоҳдиди ӯ инқилобу тартиботи
исломй дар Тоҷикистон бояд дар асоси сценарияи инқи-
лобҳои исломии баъзе кишварҳо татбиқ мешуд. Ба ҳа-
мин мақсад вай бо намояндагони бонуфузи мафиям до-
хилӣ Максуд Икромов, Маҳмадаёз Навҷувонов ваҳдати
амал ташкил намуда, барои дар дастгоҳҳои ҳукумат
чойгир намудани одамони худӣ як катор нақшаю чора-
ҷӯиҳо мураттаб кард. Дар собиқ ходимони фаъоли Пар-
тияи Коммунистӣ Отахон Латифӣ ва Максуд Икромов
баҳри ба амал татбиқ гардидани накшаҳои Тӯраҷонзо-
да содикона хизмат менамуданд. Тӯраҷонзода бо Мак-
суд Икромов ба хорича сафар намуда, барои омӯхтани
таҷрибаи инкилобҳои ба ном «исломӣ» мулоқотҳои мах-
фй ташкил намуд. Тӯраҷонзода дар як баромади худ
дар Эрон рӯирост изҳор намуда буд, ки пас аз ғалабаи
инқилоби исломӣ бояд аҳолии то синни сесолаи соки-
нони вилояти Кӯлоб ба таври оммавй несту нобуд кар-
да шаванд, зеро дар хуни онон микробҳои коммуниста
сахт ҷойгир гардидаанд.

Мохи марти соли 1992 дар Душанбе аллакай дуҳо-
кимиятй ба вуҷуд омада буд: ҳукумати Набиев, аз як
тараф, ва ҷг:нгиёни экстремистии қозй аз тарафи дигар,
ба ҳам муқобил меистоданд. Оппозитсия таҳти роҳбарии
козӣ ба ҳуҷуми катъй гузаштанӣ буд. Зеро козй чадал
дошт, ки ба ваъдаҳои ба хоҷагони хориҷӣ додай худ
вафо намояд.

Моҳҳои март—апрели соли 1992 дар гирдиҳамоии 29-

рӯза ҷангиёни козӣ ба пирӯзй расиданд. Ӯ бо воситаи ^'
тазйиқ ва таҳдид тавонист, ки Сафаралй Кенҷаевро аз
вазифаи Раиси Шӯрои Олй бартараф намуда, худаш бо
қаммаслаконаш Аслиддин Соҳибназаров, Сайфиддин
Тӯраев аъзоёни Раёсати Шӯрои Олӣ гардиданд. Вай
акнун ҳак дошт, ки тантана кунад. Ба ғалаба намуда-
наш як ваҷаб фосила монда буд. Аммо вай шаби 22 ап-
рел эҳсосоти худро идора карда натавонист, туғёни
шодиашро куллан фош сохт. Гоҳ ба ҳамсафи назди-
каш Акбаршо Искандаров бо чашм ишора мекард, гоқ
ба вай насиҳат менамуд, ки ба ин курсии бехосият на-
нишинад, зеро барояш курсии махсусе таҳия месозанд.

13
Эҳтимол, ин курсии салтанатӣ, яъне тахтро якбора ба-
рон худаш фармоиш медод.

Ана, дар ҳамин ҷо’ косаи сабри халқ лабрез гардид!
Инак, аядаке руҷӯъ карда гуфтаниам, ки дар рӯзҳои ав-
вали гирдиҳамоии майдони «Шаҳидон» муаллими До-
нишгоҳи давлатии ҷумҳурй, узви раёсати ҳизби демо-
кратии Тоҷикистон Раҳими Мусулмониён дар он ҷо ба-
ромад карда, гуфта буд, ки косаи сабри халқ саршор
шудаасту акнун ба даст аслиҳа мегирад. Не, муал-
лим аз ҳаёти халқи худ бехабар буда, рӯҳияи онро на-
медонист, биноан чунин суханони иғвогарона ва хатар-
нокро ба забои оварда буД. Он ҷо як гурӯқ ифротиён—
демократҳои сохта ба даст аслиҳа гирифта метавонис-
танд ва воқеан хам онон ба даст аслиҳа гирифтанд ва
бар зидди халқи худ баромада, ҷиноятҳои гӯшношунид
содио капданд.

Рӯзе 22 апрел рафтори беҳаёёнаи маҳз қозӣ, ҳара-
катҳои зиддиконунии ӯ, беадолатӣ нисбати фарзандн
ҳақиқатпарасти халқ Сафаралӣ Кенҷаев тамоми мардум-
ро ба ио хезонд. Ва онҳо ба майдони «Озодӣ» омадан
гирифтанд. Ба майдони «Озодӣ» ҷамъ шудани халқ, та-
лаб намудани истеъфои қозӣ нишон доданд, ки ин шах-
си беҳаё минбаъд бояд ба мусулмонони ҷумҳурӣ сар-
варӣ накунад. Агар дар вуҷуди ӯ заррае эҳсоси одамият
мебчд, барои пешгирй намудани хунрезӣ мисли Сафара-
лй Қенҷаев ба истеъфо мерафт. Лекин ин тавр на-
шуд ва ин тавр шуданаш мумкин набуд. Зеро козӣ
Тӯранонзода барои содир кардани инқилоби исломӣ
дар Тоҷикистон доллару риёлҳои зиёде гирифта буду
акнун ҷавоби онҳоро додан лозим меомад. Ба ононе, ки
барояш доллару риёл дода буданд, бояд хисобот ме-
дод ва аз нақшаи кашидаи онҳо ягон вачаб хам берун
намебаромад.

Тӯраҷонзода сиёсатмадори моҳир ва хеле найрангбоз
бошад хам, ба хатоиҳои калоне роҳ дод. Чи тавре ки
худаш иқрор шуда буд, ӯ ба муқовимати халқи Кӯлоб
эътибор надод. Муллой разил, мунофиқ ва миллатфу-
рӯш Абдураҳими кӯлобиро ба пул харида гирифта, му-
ридони каллабури ӯро мусаллаҳ намуда, бо ҳамин гу-
мон дошт, ки сарзамини Хатлонро саропо зери тасар-
руф овардааст. Вале ин дафъа вай ба хатои калон роҳ
дода буд.

Вай аслан халки Кӯлобро дӯст намедошт. Ҳол он
ки агар собиқ козикалони ҷумҳурй инсони пок мебуд,

14
бояд ба ҳамаи қавму тоифаҳои мусулмонони Ватан му-
носибати якхела медошт. Баъди он ки дар Кӯлоб гор-
ди худмудофиа ташкил гардид, қозӣ тавассути телеви-
зион баромад карда, талаб дошт, ки шӯъбаи корҳои до-
хилии ин вилоят аз таъминоти давлат бароварда шавад.
Вай акнун бар зидди халқи Кӯлоб ба ҳуҷуми ошкоро
гузашт. Маҳз бо фармони «ҷаноби олӣ» Тӯраҷон-
зода аҳолии кариб якмиллионнафараи вилояти Кӯлоб
ба муҳосираи иқтисодй маҳкум гардида буд. Ва халқи
меҳнаткаши мусулмони якмиллионнафараи кӯлобӣ да-
ма «кофир» эълон гардиданд ва дар фарҷоми он дар
Қӯрғонтеппаю Душанбе маъракаи қатли кӯлобиҳо cap
шуд. Дар таърихи 1400-солаи дини муқаддаси ислом ав-
валин бор масҷид ҷои одамкушй, макони зулму истин-
токи инсон, зинда ба зинда пӯст кандани мусулмон аз
тарафи мусулмон гардид. Қозй бо ин ҳама хунрези-
ҳои лахшатнок қаноат накарда, маслиҳату машварат
намуд. ки дар бинои Вазорати мудофиаи ҷумҳурӣ бо
коми «Ситоди наҷоти Ватан» баталони одамкушй таш-
кил гардад. Шахси девонаавзоъ ва асабй Шодмони
Юсуф сарварии ин баталонро ба ӯҳдаи худ гирифт.
Вазифаи асосии ин баталон ва ситоди он қатли одамо-
ни хакикатпараст, кӯлобиҳои муқими шаҳри Душанберо
куштан. мехнаткашони «нодемократ»-и Қӯрғонтеппаро
нест кардан буд.

Дар тобистон ва тирамоҳи хунини соли 1992 сарбо-
зони аз кайфи нашъа маету аласти Шодмон Юсуф ба
ҳадде аз худ рафта буданд, ки гаравгононро дар қозиёт
истинтоқ мекарданд, азоб медоданд...

Ҳоло Тӯрачонзода пулҳои дуздидаи қозиётро азони
худ карда, дар канори шаҳри Макка ҳавлии калонеро
харида, бо оила ва фарзандони худ рӯзгори бофароғате
дорад. Аммо дӯстони дар ҳизби наҳзати ислом будааш
ӯро ором гузоштанй нестанд. Онҳо Тӯраҷонзодаро айб-
дор карда истодаанд. Тӯраҷонзода роҳбарии «Ҳукума-
ти муҷоҳидини муҳоҷири тоҷик»-ро рад намуда, ба иш-
ғоли вазифаи муовини раиси «Ҳизби наҳзати исломи
Тоҷикистон» мувофиқа додааст. Имрӯзҳо ӯ гоҳ дар
Арабистон, гоҳ дар Афғонистон пайдо мешудааст. Ва-
зифаи вай муҷоҳиддини тоҷики дар Афғонистон буда-
ро бо аслиҳа таъмин намудан аст.

Зимни хондани вазъ зикр менамудааст, ки агар Ру-
син ва Ӯзбекистон халал намерасонданд, инкилоби ис-
ломӣ дар Тоҷикистон, албатта, пирӯз мешуд. Дар То-

15
ҷикистон ва берун аз ҳудудҳои он номи Тӯраҷонзодаро
бо нафрат ба забон мегиранд.

Пештар халқ аз номҳои Заҳҳок, Чингнзхон, Гитлер
ҳазар мекарданд. Ҳоло бошад, аз Тӯраҷон ва аз фар-
занди нафратзадаи он низ ҳазар доранд.

Ман ин ҷо аз хонандагони китоб узр пурсида, риш-
таи нақлро оид ба собиқ қозии бетавфиқ хеле ба пеш
бурдам, то ки ҳар гоҳ номи нопоки вай зикр гардад,
аҳли мутолиа бидонад, ки ӯ чй гуна шахси муртаде
ҳаст.

Ман аз ин мансабталошӣ ва найрангбозии пешвои
мусулмонони чумҳурй сахт ба ғазаб омадам. Маълум
мешавад, ки ӯ барон расидан ба мансаб тайёр аст ни-
ми ахолии ҷумҳуриро қир намояд. Дар оғози иҷлосияи
сездаҳуми Шӯрои Олӣ Президент Раҳмон Набиев бо
сабаби беморй ширкат варзида натавонист. Раиси Шӯ-
рои Олӣ Сафаралӣ Кенчаев дар ин бора вакилони халк-
ро огоҳ намуд. Диламро эҳсоси каҳру ғазаби шадиде
нисбати мансабталошону ҷоҳталабон фаро мегирифт.
Мо дар толори Шӯрои Олй шуғли муҳокимаи масоили
муҳиме чамъ омаДаем, вале дар берун, дар майдони
Шаҳидон мардуми гумроҳ, фиребхӯрда бо нғвои як ид-
да ҳаннотон, дасисабозон, иғвогарони ҷоҳталаб шӯран-
гезй доранд. Эй халқи азизам, халқи бечораам, то ба
кай фирефтаи каллобону дасисабозон мешавй?! Охир
бас нест, ки золимони хунхор, асрқои аср подшоҳону
рохбарони бовафои туро ба дағою дурӯғ, макру ғадр
куштанд, давлати мустаҳками бузурги туро парешон
карданд. Акнун, ки бо инояти илоҳӣ, бахту қисмати
фархунда давлати мустақил пойдор аст, истиқлоли
ҷумҳурият ба олам эълон шудааст, рохбарони содику
фидокорро аз байни худат бо раъйдихии озод ва де-
мократй интихоб намудай... Магар ҳоло давроне нест,
ки ба ин ҳадяи сарнавишт шукрона гӯию бо вахдату
дили соф даст ба кор бизанй, кишваратро, хонадонатро
обод намой...

Ҳангоме ки вакилони халк ба мухокимаи масъалаи
дуюми рӯзномаи ичлосия—вазъияти сиёсй ва ичтимоию
иқтисодии ҷумхурии Тоҷикистон шурӯъ нзмуданд, бе-
ихтиёр аз чой бархоста, бар сари минбар омадам. Ме-
хостам, ки тамоми халқҳои азизи ҷумҳуриам овози ди-
ли маро бишнавад. Ин суханон аз каъри дилам худ
аз худ фурӯ рехтанд:

16
Депутатҳои мӯҳтарам, чунон ки медонед, дав-
лати Тоҷикистон аз моҳи феврали соли 1990 дар
гаму андӯҳ аст. Рӯзе нест, ки мардуми тоҷик
ором бошад ва чунин ҳодисахо дар ягон мамла-
кати дунё дида намешаванд. Мақсади роҳбаро-
ни гирдиҳамоӣ бо кадом роҳе ки бошад, сари
вазифа омадан аст. Мухокимаи фаъолияти Нав-
чувонов дар ҷаласаи Раёсати Шӯрои Олй, ки ба
воситаи оинаи нилгун намоиш дода шуд, ба ин
пфдиҳамоӣ баҳона буд. Агар мухокимаи фаъо-
лияти Вазорати умури дохила ҳам намебуд, ин
гирдиҳамоӣ ташкил мешуд. Ин ба ҳамаи шумо,
бародарону хоҳарони азиз, маълум аст. Дар
муддати бистушаш рӯзе, ки гирдиҳамоӣ давом
дорад, вазъи сиёсии ҷумҳурӣ, махсусан шаҳри
Душанбе бад шуд. Бояд гӯям, ки дар муддати
фақат бистушаш рӯз ба шаҳри Душанбе зиёда
аз нӯҳ миллион сӯм зарар расид. Шояд
ин зарар зиёдтар ҳам бошад. Бубинед,
ки танҳо дар комбината равғанбарории шаҳ-
ри Душанбе зиёда аз ду милёну панч-
сад ҳазор сӯмина маҳсулот бароварда на-
шуд. Қариб шаст нафар коргарони ком-
бинат дар гирдиҳамой буданд. Чунин ҳол дар
бисёр заводу фабрикаҳои шаҳри Душанбе чой
дошт. Ва ин ҳолати пойтахг ба тамоми шахру
ноҳияҳои чумҳурй таъсир расонида истодааст.
Албатта, роҳбарияти ҷумҳурй хамаи чораҳоро
дида истодааст, ки гирдиҳамоӣ бо гуфтушунид
ва нек анҷом ёбад. Касе намехохад, ки мардуми
дар майдон буда озор бубинад. Мутаассифона,
на ҳамаи мардуми он чо чамыпуда медонанд,
ки барои чй гирдиҳам омадаанд. Ин мардумро
қасам дода, бо фиребу найранг нигоҳ медоранд.
Ба онҳо фарқ надорад, ки вазъи ҷумҳурӣ чй
хел мегардад. Барои он ки мақсадхои худро
амалӣ созанд, аз ҳеҷ чиз рӯй намегардонанд.
Хатто имрӯз то соатҳои чори шаб як гурӯҳ ҷа-
вонон баромад карда гуфтанд: ба ҷанг мера-
вем, худкушй мекунем, чй коре бошад мекунем.
Ин ҷавононро кй ба ин роҳ тела дода истода-
аст? Магар обн чашми модароне, ки дар дида-
ашон моҳи февраль буд, бас нест? Кй ин кор-
ро мекунад? Кй ин гирдиҳамоиро ташкил ме-

2—3391

17
намояд? Ба кадом фарди тоҷнк ин маъкул аст?
Ҷумҳурие, ки нав ташкил шудааст, монанди
тифли навзод мебошад. Мо имрӯз ин тифлро
бо дасти худ буғй карда истодаем. Инро кй ме-
кунад? Ба ҳамаи шумо маълум аст. Магар баъ-
ди ба истеъфо рафтани Сафаралй Кенҷаев
вазъи сиёсию иқтисодии ҷумхурй дуруст туда
метавонад? Ҳаргиз. Ин тоифа мақсади дигар
дорад. Имрӯз Кенҷаев, пагоҳ Дӯстов, сипас На-
биев, баъди ин ҳукумати қонунии Тоҷикистон-
ро сарнагун кардан мехоҳанд. Дигар ягон мак-
сад надоранд. Ман дар ҳаётам боре ҳам барои
маҳал мубориза набурдаам, фақат мехоҳам,
ки тамоми мардуми Тоҷикистон, вай касе, ки бо-
шад, оромона зиндагй намояд. Раҳмон Наби-
евич чанд маротиба бо роҳбарони оппозитсия
сӯҳбат намуд, ман низ дар чанд гуфтугузор иш-
тирок доштам. Бо қозӣ гуфтушунид карданд,
бо мулло Муҳаммадшариф низ. Вале онҳо ба
майдон рафта, ба мардум дуруст нафаҳмон-
данд, ки мақсади Президент ва ҳукумати ҷум-
хурӣ чист? Як мисол меорам. Дирӯз Президент
фармон баровард: ҳар касе то соати даҳи им-
рӯз аз майдон равад, аз ҷазоҳои маъмурй озод
карда мешавад. Ман худам бегоҳй илтимос кар-
дам, ки ин фармони Президентро дар назди
гирдиҳамомадагон хонанд. Вале ба намоянда-
гони ҳукумат микрофонро надоданд, то онҳо
мазмуни фармонро ба гирдиҳамомадагон фаҳ-
монанд, ки Президент чй мехоҳад? Вале фар-
монро ба дигар маънӣ шарҳ доданд. Агар ин
вазъият ҳамин тавр истад, ҳукумати чумхурӣ
иҷозат намедиҳад, ки ин ҳолат боз як-ду моҳи
дигар давом кунад. Агар ин корро накунад, бе-
ҳокимиятӣ пеш меояд. Барои ҳамин ман, кабл
аз хама, ба тамоми мардуми Тоҷикистон бояд
бигӯям, ки ҳар як фард ҳимоят карда мешавад.
Мо барои ин тамоми кувваро дорем. Максади
ягонаи мо фақат он аст, ки мардум муттаҳид
бошад. Онҳое, ки мехоҳанд Тоҷикистон ба гу-
рӯҳҳо, қисмҳо ҷудо шавад, ҷинояткор мебо-
шанд. Аз ин дигар ran гуфтан мумкин нест. Кй
мехоҳад, Тоҷикистон ба қисматҳо чудо шавад?
Кй мехоҳад, давлате, ки пас аз ҳазор сол бун

18
ёд ёфтааст, барҳам хӯрад? Фақат онҳое мехо-
қанд, ки гирдиҳамоиро ба манфиати худ ис-

тифода мебаранд.

Мо гирдиҳамомадагонро чизе нагуфтем,
ҳатто шабҳо ҳимояашон намудем, то ҳодисаи
нохуше нашавад. Ин чӣ бедодӣ аст, ки сад, ду-
сад кас шуда дар кӯчаҳои Душанбе, назди би-
ном радио, телевизион ва идораҳои ҳукуматй
омада, роҳбаронро ҳақорат медиҳанд. Магар
ин демокоатия аст? Дӯстӣ ва бародарии байни
мардум оё чунин аст? Шумо мебинед, ки им-
рӯзҳо аз ҳудуди Тоҷикистон мардуми зиёд кӯ-
чида истодаанд. Пас аз воқеаҳои февралӣ за-
воду фабрикаҳо бе мутахассис монданд. Имрӯз
духтурҳо рафта истодаанд. Маро мебахшед,
ҳатто бародарони ӯзбек мекӯчанд. Ин чӣ бедо-
дист, ин чй дақшат аст? Пагоҳ ба ин кй ҷавоб
медиҳад?

Ҳар фарде, ки гирдиҳамоиро ташкил карда-
аст, қатъиян бояд донад, ки дар назди миллат,
дар назди конун имрӯз не, фардо, албатта, ҷа-
воб медиҳад!

Рохбарияти ҷумҳурй ҳамаи чорахоро меби-
над, ки ҳодисаи нохуш рӯй надиҳад. Дар кадом
ояти Қуръон омадааст, ки занҳо ҳамроқи мар-
дон гирдиҳамой кунанд? Чӣ гуна мусулмонй аст
ин? Кӯдакони навтавлидро оварда, дар майдон
мондаанд, дар майдон ҳолати ғайрисанитарй
ба вучуд омадааст. Бемории сирояткунандае
пахн шуданаш мумкин. Магар мо раҳму ин-
соф надорем? Ин вазънят, рафиқони мӯҳтарам,
моро бетараф гузошта наметавонад. Ҳатто ово-
за шудааст, ки нони ҳукумати чумҳурй, ки им-
рӯз кор мекунад ва дирӯз Тоҳири Абдуҷаббор
гуфта буд, ҳаром аст, фалон фабрику заводҳо
бекор мемонанд. Дӯстони азиз, агар шумо оппо-
зитсия бошед, барномаи аз бӯҳрони иқтисодию
сиёсӣ баровардани ҷумҳуриро пешниҳод кунед.
Ҳукумати ҷумҳурй бо дилу ҷон онро қабул ме-
намояд. Лекин шумо ин гуна барнома надоред.

Имрӯз ба ҷумҳурй ягон фарди хоричӣ сафар
намекунад. Ман бояд ба шумо хабар расонам,
ки дар ҷумҳурӣ захираи ғалла кам мондааст.

19


4«

Ғаллаю орд аз дигар давлатҳо наомада истода-
аст. Сабаби ин ҳам гирдиҳамоист. Агар дар чум-
к,урй гуруснагӣ ба амал ояд, гуноҳ ба сари роҳ-

барони гирдиҳамоӣ хохад буд. Инро мо бояд
котеъона гӯем ва ҳеҷ касро фиреб надиҳем. Ин
чо Сарвазир Акбар Мирзоев нишастаанд, суха-
нони маро тасдиқ мекунанд. Ҳоло ягон роҳбари
вазорату идора ба дигар давлатҳо рафта наме-
тавонад. Вазири галла аз Канада омад, дар он
но барон мо панҷоҳ ҳазор тонна галла ваъда
кардаанд. Вале, мутаассифона, аз он то ҳол ха-
баре пест, зеро аз гирдиҳамоии мо тамоми мар-
думи дунё огоҳ аст. Вобаста ба ҳамаи ин ҳар
як фарди ҷумҳурӣ бояд амиқ фаҳмад, ки пагоҳ
такдири вай чй мешавад: ё гирдихамой ва ё
меҳнат кардан. Кишти пахта ҳамагӣ сиюнӯҳ
(Ьоиз ичро шудаасту халос. Сӯзишворй надорем.
Як литр сӯзишвориро Туркманистон ба мо сию-
як сӯм пешниҳод кардааст. Мо мехоҳем маош-
ро зиёд намоем, ба халк пул диҳем. Ба ин ягон
рохбари чумҳурй зид нест. Лекин такдир чй шу-
да истодааст?

Як мисоли оддии дигар меорам. Дар мо як
ташкилоти савдои хориҷӣ ҳаст. Ба сиюшаш
милён доллар маҳсулоти чумҳуриро фурӯхта-
аст. Ба ҷои сесад ҳазор тонна ҳамагй ба чум-
ҳурй нӯҳ ҳазор тонна галла овард. Ба бисту-
ду милён сӯм дар якуним сол коргарони он ба
саёхати хорича рафтаанд. Агар пагох рафик
Мухтошев мавридм мухокима карор гирад, боз
гирдиҳамоӣ кунем? Агар боз фаъолияти рохба-
рони дигарро санҷем ва ҳақиқатро ба мардум
расонем, ба майдон мебароем? Рӯирост бояд
гуфт: агар ба Президент ва хукумати Ҷумҳурй
боварй бошад, монед, ки мувофики конун кор ку-
нанд. Агар шумо мородастгирӣ накунед, гуноҳи
боз ҳам қашшоқ шудани чумҳурй танхо ба души
Президенту ноиби он ва хукумати чумҳурй на-
меафтад. Ин борро ҳамаи мо ба зимма хохем
гирифт. ИмрӮз бигузор ҳамаи мардуми точик
фаҳмад: агар такдири вай бад шавад, ба ин кй
гунаҳкор аст? Имрӯз як гурӯҳ бародарони мо
барон ҳалли масъалаҳои сохтмони ГЭС-и Ро-
гун дар Покистон ва дигар кишварҳоянд. Бо ин

20
вазъи сиёсие, ки дар ҷумҳурй ҳаст, оё моро ёрй
мерасонанд? Ҳеҷ гоҳ!

Ман нашунидам, дар майдони Шаҳидон ка-
се баромад карда гуфта бошад, ки бар зидди
ғоратгарону муфтхӯрон м'’бориза баред, ҳоки-
миятро мустаҳкам кунед. Ба ичрои кори саҳро,
киштукор низ мардумро даъват накардаанд.
Факат ran якто: истеъфои парлумон, истеъфои
Сафаралӣ Кенҷаев ва истеъфои дигарон. Кй
кафолат медиҳад, ки имрӯз барои истеъфои
Кенҷаев дар майдон ей рӯз истоданй бошанд,
барои истеъфои Раҳмон Набиев се моҳ намеши-
нанд? Кй ба ин кафолат дода метавонад? Фа-
кат мақсад як аст, рафиқони азиз. Чунон ки ме-
донед, он ҷо дар бораи гаронии нархҳо бисёр
шиорҳо ҳастанд. Мана бинед: нархи як кило
галла дар чумҳурии мо харид 15 сӯму 80 тин,
фурӯши орд ба аҳолӣ як сӯму 80 тин, дар Ка-
зоқистон нархи фурӯш 12 сӯм, дар Русияю Бе-
лорус низ 12 сӯм, дар Ӯзбекистон, Туркманистон
ва Қирғизистон 3 сӯму 50 тин.

Агар пулеро, ки мо барои галла харч мена-
моем, ба маоши одамон зам намоем, маош хе-
ле зиёд мешавад. Ҳазорҳо мардуме, ки ҳар рӯз
дар майдон ҷамъ меоянд, агар кор мекарданд,
ба маблағи зиёд маҳсулот истеҳсол менаму-
данд. Ин ғалабаи мардуми Точикистон мешуд.

Президент аз байни нӯҳ нафар номзад ин-
тихоб шуд. Ҳама вайро интихоб кард. Дар ка-
дом давлати дунё мардум Президента худро ин
кадар кам эҳтнром мекунанд? Бигӯед: дар Турк-
манистон, дар Узбекистан, дар Қирғизистон?
Дар кучо ин хел ҳолат ба миён омадааст? Мо
худро мардуми бофарҳангу маданӣ меҳисобем.
Чаро маданияти худро ба халқи дунё нишон
намедиҳем? Кадом масъалаеро, ки Президент
ва ҳукумати чумҳурӣ хал карданй шаванд,
ҳатман як гурӯҳ одамон халал мерасонанд.
Барои ҳамин, бародарони азиз, ман таклиф ме-
кардам, ки вазъияти сиёсиро фаҳмида истода
мардуми ҷумҳуриро ором созем. Мо намегузо-
рем, ки касеро касе озурда намояд ва аз ҳамаи
мардуми Точикистон илтимос дорам, ки аз чум-
ҳурй кӯч набанданд, бехатарии онҳоро таъмин

21
месозем. Ман таклиф менамоям, ки то кабул
шудани Қонуни Асосй (Конституция) ҳама Гу-
на митингу гирдиҳамоиҳо муваққатан манъ
кар^а шавад.

Дар хусуси гирдиҳамой мегуям: ҳар касе, ки
имрӯз аз ин минбар сухан меронад, фикру ақи-
даи худро бигӯяд. Зеро такдири мову мардум
ҳама як аст. Касе ҷонибдори гирдиҳамоӣ ва да-
вом додани он бошад, аз чояш бархоста гапаш-
ро мапдонавор бигӯяд. Агар хоҳед, ки дар ат-
рофи Президенти ҷумҳурӣ муттаҳид шавему гир-
диҳамоиро бас кунем, инро ҳам ошкоро бигӯед.
Ба миллат ва Президент эҳтиром дошта бошед,
инро низ возеҳ бигӯед. Дар кадом давлат аз
аз байни нӯҳ нафар номзад интихоб шуд? Пас
ин ифодаи эҳтироми бузург нисбати Раҳмон На-
биев, ин эҳтироми беканори халқ буд. Агар
халқро ҳурмат намоем, биёед дар гирди Прези-
дент Раҳмон Набиев муттаҳид шавем!

Парокандагӣ, нифоқҷӯӣ ва ҷудоиандозй мар-
ги миллат аст!

Ин бонги хатари бузурге буд, ки ман онро
аз минбари баланд бистуми апрели соли 1992
гуфта будам.

* * *

Сонитар фурсат ёфта, ман он бадхоҳӣ ва ғаразҳои
зишти сарвари рӯҳониёни ҷумҳуриро ба Раҳмон Наби-
ев, Сафаралй Кенҷаев, Нурулло Ҳувайдуллоев маълум
намудам. Он вақт ягон нафари мо хаёле ҳам надоштем,
ки Тӯраҷонзода ин қадар маккор буда, чунин касди
бад доштааст. Аён гашт, ки баъдан вай бархе аз нак-
шаҳои сиёҳи худро ҷинояткорона ба амал татбиқ на-
муда, ба рехтани хуни ҳазорҳо одамони бегуноҳи киш-
варамон сабабгор ва гунаҳкор шуд...

* * *

Ҳамон иҷлосия роҷеъ ба матбуот қонун кабул на-
муда буд. Дар он зикр гардида буд, ки барон тавассу-
ти рӯзномаю мачаллаҳо ва телевизиони чумҳурй ба шах-

22
сони бегуноҳ бе ҳеҷ асосу далел тӯҳмат намудан масъ-
улияти чиддй дорад, ба чавобгарй кашида мешавад.
Зеро, он вақт бисёр воситаҳои ахбори умум байни мар-

дум иғво ангехта, аллакай оташи чанги бародаркуши-
ро аланга медоданд. Хусусан Тоҳири Абдучаббор, Ас-
лиддин Соҳибназаров, Даврон Ашӯров ва як теъдоди
дигар ба ин қонун муқобил баромада, зӯр зада изҳор
медоштанд, ки расонаҳои ахбори оммавй бояд мут-
лақо озод бошанд ва матбуот ҳарчӣ мехоҳад, бояд он-
ро анҷом бидиҳад. Яъне ба ақидаи онҳо матбуот ва
умуман воситаҳои ахбори умум манбаи хараҷу марач
ва ҳар гуна иғвоангезию дасисабозиҳо гардад. Иддае
аз нашрияҳо ба ҳамин минвол ба оташи ташаннучоти
чумҳурй равған рехта, дар вақташ боиси боз ҳам шид-
дат гирифтани авзоъи чомиа гардиданд.

Вақте ки 26 марта соли 1992 бо мақсади ҳимояи
вазири умури дохилаи чумҳурӣ Маҳмадаёз Навҷувонов
(ҳоло собиқ) дар майдони Шаҳидон гирдиҳамоии ғай-
риқонунии ҷавонони помирй баргузор гардид, дурустии
қонун дар бораи матбуот бори дигар исбот гардид. Ра-
сонаҳои ахбори умуме, ки тамоили демократмаобй дош-
танд, дар рӯзҳои гирдиҳамой иғвогариро ба авҷи аъло
расониданд, ки дар мавриди худ инро собит мена-
моем.

Чн хеле ки зикр гардид, гирдихамоии назди касри
Раиси ҷумҳур — майдони Шаҳидон (ҳоло он ҷо ҳеч гуна
майдоне воқеъ набуда, роҳи сетарафае мавҷуд аст) ба
ҳимоя ва тарафдории М. Навҷувонов ба амал омада
буд.

Бо ручӯи хурде ишора менамоем, ки дар вақташ
афсари низомӣ М. Навҷувонов бо пешниҳоди маҳал-
гаро ва мансабталоши гузаро—собиқ Раиси Президи-
уми Шӯрои Олии ҷумҳурӣ Ғ. Паллаев ба мансаби ва-
зири умури дохила еоҳиб гардида буд. Аслан бошад,
М. Навҷувонов як соҳибмансаби беистеъдоде буда, фик-
pv ақидаи тоза ва омолу ғайрати кироие надошт. Фа-
қат бо усули «аз Бадахшон хам як нафар _ба курсии
вазорат бирасад», сари вазифа омада буд. Ӯ мансаби
баланди вазоратро тасарруф намуда, на ба забони то-
чикй ва на ба забони русй саҳеҳ харф задан наметаво-
нист.

Ин чо чун сухан аз забондонй ва суханронии афро-
ди соҳибмансаб ва олирутба рафт, ақидаи хешро баён
намуданй ҳастам, ки шахсони мансабдор ва хусусан

23
вазирон забони модарй, яъне давлатй—тоҷикиро бояд
ба таври шоиста донанд. Ба пазише наарзад он вазире,
ки ҳангоми мулокотҳо бо намояндагони давлатҳои хо-
риҷй, хусусан кишварҳои ҳамсояю ҳамзабони мо—Эрон,
Афғонистон оид ба соҳаи марбутаи худ ба забони мо-
дарй ду калима гуфтан натавонад. Аввал полковник,
сипас генерал Навчувонов аз ҳамин қабил роҳбарон
ҳисоб меёфт.

У дар вазорати худ маҳалгароиро ба дараҷаи ба-
ланди нафратовари он расонида буд. Дар аксарияти
вилоят, шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ ва билхоса дар Ва-
зорати умури дохила ба вазифаҳои муҳим ва асосӣ
дӯстону ошноёни худро бо тавсияи қозӣ таъин мекард.

Дар масъалаи аз полковникҳо қатор-қатор генерал-
кой таълимнадидаи бетамрину белашкар сохтан бо-
шад, «доҳии» ба ном Ҳукумати Муросои Миллӣ Акбар-
шо Искандаров «маҳорати фавқулодда доштанашро
нишон дод. Ӯ бо як фармони саросемавор иншогардида
худ якбора ба панҷ нафар рутбаи ҷенеролиро бахшоиш
намуда буд. Хушбахтона ҳукумати қонунӣ ин фармони
рутбаҷаллобро бекор кард.

Погонфурӯшон ғами халқи бечораро намехӯрданду
дар пайи ҳамвора беҳтар кардани маишати худу ҳам-
косаҳои худ буданд.

Навчувонов, хусусан дар давраҳои охирини ҳукмро-
нии худ асбоби тарабу маишати хешро хеле пурдабда-
ба ва мӯҳташам намуд. «Барои ба нафақа баромадан
тайёрӣ мебинам» гӯён, баҳри худ ва аҳли аёлу атфол
хонаю ҳавлию дача бино мекард, мошинҳои сабукрав
мехарид. Ба ҳамхизматони наздики худ теъдоди зиё-
ди мошинҳои сабукрави вазоратро арзонак фурӯхта ва
ба ҳамин васила моли давлатро тарака намуда, дили
онхоро боз бештар ба сӯи хеш моил намуд.

Вақте ки Сафаралӣ Кенҷаев ба вазифаи Раиси
Шӯрои Олии ҷумҳуриамон интихоб гардида, ба
фаъолияти пурсамараи хеш шурӯъ намуд, ӯ пеш аз
хама бар зидди торочгарони моликияти халқу давлат
муборизаи оштинопазире бурд. Вай хусусан алайхи ко-
нуншиканӣ муқовимати сахту шадиде нишон медод.
Зеро худ дар ҳамин рӯҳия камол ёфта буд: ӯ номзади
илми ҳукуқшиносй, дотсент буда, солҳои зиёд дар ва-
зифаҳои масъулу олии додситонӣ адои хизмат карда,
бисёр риштаҳои чигилро уқдакушой намудааст.

24
Махсусан дар ҳимояи кадрҳои миллии тоҷик дар са-

фи ҳифзи қонуният хизматҳои барҷаста кардааст. С.
Кенчаев бар иловаи ҳамаи ин шахси бомаърифат ва
соҳибқалам аст, дар хусуси фаъолияти ҳифзи қонунии
хеш, ба дигар маънӣ гӯем, парвандаҳои пурпече, ки ху-
даш ба мӯшикофй кашф намудааст, як силсила очерк-
ХО ва қиссаҳо навиштааст, китобҳои худро чоп кар-
дааст. Пеш аз раиси парламент интихоб шуданаш хам
ӯ дар курсии вазорат ифои вазифа менамуд—раиси
кумитаи назорати қонунҳои дастгоҳи Раиси Ҷумҳур
буда, дар ин чода бо хамкорони худ теъдоди зиёди ги-
реҳҳоро бар манофеи халқу давлат кушода буд.

Аз оғози фаъолияти С. Кенҷаев сокинони чумҳурй
тавассути телевизион ва дигар расонаҳои ахбори омма
воқиф мешуданд, ки тороҷгарон чӣ навъ маҳсулоти
хӯрокворй ва бархе молҳои ниёзи аввалро пинҳон кар-
да, дар лаҳзаи мувофиқ бо нархи гарон фурӯхтанӣ бу-
данд. Органҳои маъмурӣ бисёр найрангҳои ин дуздону
каллобон ва соир қонуншиканонро фош менамуданд.
Аз чумла, эҳтимол сокинони чумҳурй дар ёд дошта бо-
шанд, ки як нафар ҳанноти ноҳияи атрофи Душанбе-
шаҳр сад тонна ордро аз Вазорати маҳсулоти ғалла
бо кадом як роҳи чапғалат ба даст оварда, дар таҳхо-
наи яке аз мактабҳои ноҳия аз назари мардум пинҳон
намуда будааст. Идораҳои танобкаш ин чиноятро фош
намуданд ва дар натиҷа гунаҳгорон ҷазо гирифтанд.

Оё дар даврае, ки Ғоибназар Паллаев ва муддати
кӯтоҳ Қадриддин Аслонов Раиси Президиуми Шӯрои
Олии Тоҷикистон буданд, ба манфиати давлату чамъи-
ят ва халқ чунин тадбирчӯиҳо ва чорабиниҳо карда
мешуданд?

Албатта не. Онҳо қасд доштанд, ки бештар марду-
мони водии Қаротегинро ба корҳои савдо ва дигар маш-
гулияти пурманфиат чалб намуда, баъдан накшаҳои
сиёхи худро бо дастони онхо амалй кунанд.

Дар асл сокинони он водй аз чумлаи одамони сар-
баланд, баору номус, заҳматкаш ва озодипарастанд. Агар
ба таърихи ин води як назари сатҳӣ афканем, аён ме-
гардад, ки мардумони Қаротегин зери зулми шоҳону
хокимони ғайр бисёр азобҳо кашидаанд. Бинобар ин
қаротегинихо бар зидди асорату истисмор муборизаҳо
мебурданд ва кӯшиш менамуданд, ки бекигарии Қаро-
тегин то дарачае мустакил бошад, беки ин мулк зодаи
ҳамин макон бошаду халқро нн қадар тороҷ насозад.
Ба шарофати ҳамин муборизаҳо буд, ки мустақилияти
бекигарии Қаротегин то чоряки охирини асри XIX да-
вом кард. Соли 1876 амири Бухоро беки Қаротегин Ра-
ҳимхонро бо фанду фиреб ба Бухоро даъват намуда,
ӯро дар ҳамон до бандй кард. Ва ба ивази вай гумош-
таи худ—Худойназар атоликро бек таъин намуд. Худойг
назар атолиқ мулку макони «шаҳ»-и Қаротегинро зери
тасарруфи худ дароварда, пас аз чанде бо нӯкаронаш
Қалъаи Хумбро низ ишғол карда, соҳиби қаламрави
«шаҳ»-и Дарвоз ҳам шуд. Бо ҳамин мустақилияти бе-
кигарии Қаротегин барҳам хӯрду минбаъд аҳолии он
ҳам аз тарафи бекҳои манғитй истисмор мешуданду
ҳам аз тарафи амалдорону нӯкарони маҳаллӣ. Эҳти-
мол, ба иллати ҳамин ҷабру зулми тоқатфарсо буда бо-
шад, ки бисёр сокинони Қаротегин ҷилои ватан карда,
ба чор тарафи дунё ғариб гардиданд. Мардони қаро-
тегинӣ дар корхонаҳои шаҳрҳои азим хизмат менаму-
данд, бо дӯкондорӣ, мардикорӣ машғул мешуданд. Уму-
ман ин дохундаю одинаҳо ҳар куҷое, ки мерафтанд, бо
меҳнати ҳалолу кордонӣ нон мехӯрданд. Вақте ки до-
хундаю одинаҳо дар шаҳрҳои азим аз воқеаҳои сарна-
гун гардидани амири Бухоро дар моҳи сентябри соли
1920 хабардор шуданд, бо умеди рӯзи беҳӣ ва бо пай-
гоми раҳоӣ ёфтан аз зулму ситами амирон ба Қароте-
гин баргаштан гирифтанд. Вале дар диёри қаротегини-
ҳо ҳанӯз ҳам тартиботи амирӣ чорй буд ва ҷабру ис-
тисмори аҳли заҳмат аз тарафи табақаи ҳукмрон давом
дошт. Оммаҳои камбағал ҳар гоҳ эътирози худро ба-
ланд мекарданд.

Дар натиҷаи эътирози умум моҳи декабри соли 1920
дар Қаротегин шӯриш ба амал омад, ки ба он зодаи
деҳи Янголики наздикии Ғарм Усмони Маҳмадамин сар-
варй менамуд. Дар оғоз шӯриш муваффақият пайдо
кард, вале пас аз чанде амалдорони Қаротегин қувваи
зиёде ҷамъ намуда, шӯришро пахш карданд ва саркар-
дагони шӯришро бераҳмона ба қатл расонданд. Хешо-
вандони Усмон ба водии Фарғона рӯ ба гурез ниҳо-
данд.. .

Шояд кашидани чабру зулми тулони зодагони ин
водиро дар рӯҳияи асоратнописандй тарбият намуда
бошад.

Аҳолии Қаротегин дар деҳқонӣ, боғдорӣ, чорвопар-
варӣ хеле моҳир буда, аз камзаминй ҳамеша тангҳолй
мекашиданд.

26
Ҳангоме ки дар водии Вахш кушодани заминҳои
нав шурӯъ шуданд, аввалин гурӯҳҳои деҳқонони қаро-
тегинй солҳои 1927—1928 ба ин водӣ кӯч бастанд.

Зилзилаи пурфоҷиа соли 1949 дар Ҳоит яке аз омил-
ҳои кӯчбандии сокинони Қаротегин ба водии Вахш
гардид.

Қаротегиниҳо ба мисли дигар сокинони ватанамон
дар меҳнатдӯстӣ ва кордонй машҳуранд. Дар ободонӣ
ва гул-гулшукуфонии водии Вахш, ки пештар хеле но-
обод ва чӯлистони гармое буд, хизмати шоиста кардаанд.

Ононе, ки дар замони осоиштаи чумҳурии мо заҳ-
мати зиёд мекарданд, соҳиби рӯзгори бофароғат мешу-
данд. Қаротегиниҳо ҳам ба туфайли ранҷи даст ба ҳав-
лиҳои зебо, либоси хуб, қатор-қатор мошинҳои сабук-
рав соҳиб гардиданд. Аз рӯи ҳикмати халқ нав ба як
даҳан нони бофароғат расида буданд, ки дар пеши
роҳи ин мардум Паллаеву Аслонов барин ҷоҳталабону
мансабхохонй ашаддӣ баромаданд.

Ваҳҳобиёни ташнаи ҷоҳу ҷалоли шоҳона низ ҳамин
одамони меҳнатии соддалавҳро таги чашм карда, ба
доми макри худ гирифтор намуданд. Дар натиҷа каро-
тегиниҳо дар маркази даргириҳо карор ёфта, ин қадар
маҳрумиятҳо кашиданд, талафот доданд.

Ман ақидаи қатъие дорам, ки сокинони Қаротегин
ба касофати мансабталошону ваҳҳобиён фирефта гаш-
та, ба майдонҳои даргирӣ кашида шуданд, вагарна он-
ҳо мисли дигар қавму халқиятҳои ҷумҳуриамон афроди
заҳматкашу сулҳшиоранд.

Ин мардум дар доми мансабталошону ҷоҳпарастон
борҳо афтода буданд. Ба ваҷҳи ҳамин соддалавҳӣ қа-
ротегиниҳо аввалин бор солҳои шастум маҳз бо иғвои
мансабхоҳон ба гирдиҳамой ҷалб шуда буданд.

Таъкид менамоям, ки ин митингро гурӯҳи хурди да-
сисабозону мансабталошон, калоншавандаҳо, пулмас-
тони ин минтақа ташкил карда буданду оммаи халқ
хеҷ гуноҳе надорад. Бо касди ташкил намудани нох,ияи
Тоҷикобод тақрнбан 60—70 нафар сокинони ин минта-
ка дар назди даромадгоҳи Кумитаи Марказй ба нишо-
ни эътироз нишаста буданд. Митинги аввал, гирдиҳа-
моии ғайриқонунии нахустин ана ҳамон аст, ки тақри-
бан ей сол пеш аз ин ба амал омада буд. Албатта, он
вақт гапу кор комилан ба дигар рақам буд, биноан гапа-
шон нагузашт. Ноҳияи Точикобод таъсис наёфт ва бо
ҳидояти органҳо ба тамоми муҳаррирони рӯзномаҳои

27
чумҳурӣ, вилояти ва шаҳрию ноҳиявӣ дастур дода шуд»

ки дигар дар саҳифаҳои нашрияшон номи «ТоҷикобоД»-
ро ба ҳеҷ ваҷҳ зикр нанамоянд, то ин унвон аз хотирҳо
зудуда гардад, одамон номи ин ноҳияро фаромӯш ку-
нанд.

Ба воқеаҳои хунини феврали соли навад он чиз са-
баб шуд, ки кадоме овоза паҳн кард, ки Кумитаи ич-
роияи шаҳри Душанбе ба гурезагони арманӣ хона до-
дааст. Тафтишот нишон дод, ки ба арманиҳо касе ягон
хона надодааст ва сухан фақат дар бораи чилу ҳафт
хонаводаи гурезаи армание мерафт, ки ба назди хешу
табори худ омада буданд, онҳо ба ягон идораю муас-
сиса «ба мо хона диҳед» гӯён ариза ҳам нонавишта бу-
данду даъвои хонагирй ҳам надоштанд.

Дар асл гап-гапи хонагирии арманиҳо як баҳонае
буду ваҳҳобиён нерую қудрати бозувони худро сан-
ҷиданд. Онҳо бо мақсади санҷидани зӯри бозувони худ
дар Душанбешаҳр исёни пурвоҳимаеро ташкил наму-
данд. Бунёдгароёни исломӣ, ҷавонони «Растохез», ин-
чунин дастаҳои ҷинояткорон—ҳаминҳо буданд он се
қувваҳои асосие, ки дар пойтахти ҷумҳурй исён таш-
кил карданд. Ба исён раиси ҳамонвақтаи Президиуми
Шӯрои Олии ҷумҳурӣ Паллаев роҳбарӣ мекард ва ин
далел ба исбот расида бошад ҳам, то имрӯз муаммо
ҳалли худро наёфтааст. Ин «кадри абарқудрат» бо ҳирси
мансабталошӣ ба амали нораво даст зада, барои ба
майдони мубориза баромадани дастпарварони худ—
ваҳҳобиён шароит муҳайё намуд ва гузашта аз ин та-
моми амалиёти онҳоро моҳирона идора мекард. Дар
тамоми хунрезиҳо, қурбон гардидани ҷавонон, ятим
шудани кӯдакон, бевамонии наварӯсон, вайронию ха-
робаҳои пойтахти чумҳурӣ гунаҳкорони асосӣ — Пал-
лаев, собиқ раиси Госплани Тоҷикистон, боз як ман-
сабталоши гузаро, Каримов Бӯрӣ Бачабекович, инчу-
нин дигар саркардаҳои бунёдгарони исломӣ ва демО-
кратҳои сохта мебошанд.

Дар чараёни воқеаҳои шадиди 12, 13, 14 феврал
(қисмҳои ҳарбӣ шаби 13-ум, яъне хеле дер ворид кар-
да шуданд), ҳама возеҳу равшан гардид. «Кумитаи
17-нафарон», ки бо роҳбарии пинҳонии Паллаев таъ-
сис дода шуда буд, чумҳуриро бояд идора мекард. Ба
ин «комитет» ҳатто адибони сеюмдараҷае ворид шу-
данд, ки танҳо зодаи минтакаи Ғарм буданд. «Коми-
тети 17-нафарон» расман ба котиби якуми Кумитаи

28
Марказии Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон Маҳкамов ва
ба Раиси Шӯрои Вазирони ҷумҳурй Ҳаёев нобоварӣ
изҳор намуда ва хеле аҷибаш он ки номзадии Паллаев-
ро маъқул донист.

Бозин чандин сол дар Тоҷикистон давомкарда хай-

рият, ки дар ин айём қатъ гардид. Ҳол он ки бисёр чиз-
ҳо то ҳанӯз чун асрори ниҳонӣ боқӣ мондаанд. Шахсе,
ки он рӯзҳо ҳақиқатан ҳам ба умқи ин найрангбозиҳо
ғӯтавар гашта тавонист, бешубҳа Президенти тавассу-
ти парлумон интихобшуда Қаҳҳор Маҳкамов буд. Дар
ҷараёни воқеоти моҳи феврал ба ӯ чизҳои бисёре маъ-
лум шуданд. Вай «шахси номатлуб» шуда монд ва бун-
ёдгарони исломӣ бо дастнишондахои мутааддади хеш
ӯро бояд бартараф менамуданд. Паллаеви ҷоҳталаб
махз ҳаминро интизор буд.

Ин чо хеле муносиб аст, ки як байти суханвари бу-
зург, ҳазрати Абдураҳмони Ҷомиро биёварем. Адиби
мумтоз шахси ҷоҳталабро ҷоқил хондааст, на комил, ки
ба Паллаев барин тоифаи одамон дахл дорад.

Ҷоҳ дорӣ ҷоҳилосо бар cap, эй комил мудом,

Ҷоҳилат хонам, на комил rap туро чоҳ аст ком.

Ammo Маҳкамов бад-ин минвол бо ҳамдастй ва муо-
винати Ҳаёев басо моҳирона амал намуда, Паллаеви
муртадро аз тамоми вазифаҳои олии давлатӣ сабукдӯш
кард. Паллаев чанд муддат узлатнишин буд ва сипас
бо кадом роҳе вазифаи оромакаки ГАЗ-31-дори Куми-
таи якдилй бо мамолики Осиё ва Африқоро соҳиб гар-
дид. Ман аз он дар ҳайратам, ки чй тавр шахси исён-
гар ва саркардаи балвочиён ба чунин Кумита сарварй
менамояд? Сонй чизи дигар бисёр хандаовар ва мутэ-
нофир буд, ки Паллаев пас аз соҳиб шудан ба ин вази-
фаи наваш дар мусоҳиба бо хабарнигори яке аз рӯзно-
маҳои ҷумхурӣ «Ман аз нав зинда шудам!»—гӯён на-
до кардааст. Хабарнигор ҳам махз бо хамин ибора ифо-
да гардидани ҳирси ҷоҳталабию мансабхоҳии Паллаев-
ро дарк намуда, онро сарлавҳаи мусоҳиба қарор додааст.
Ҳақиқатан ҳам ин ибора аён менамояд, ки ба ин одам
вазифа ва мансаб, чй маънои эҳёкунандае дорад.

Сипас ӯ ба вазифаи раиси Президиума Шӯрои Олй
боз як маҳалгарои ашаддй Қадриддин Аслоновро овард.

Аслонов дастпарвари комсомол буда, солҳои тӯлонӣ

29
дар вазифаҳои роҳбарикунандаи ин ташкилот хидмат
кардааст. Ва табиист, ки дар рӯҳияи дастнигару фар-
монбардор будан тарбия ёфта, аз худ ташаббусу эҷод-
корие нишон намедод.

Мувофиқи анъана дар вазифаи ҳамонвақтаи раиси
Шӯрои Олй як чунин шахси карахти фармонбардор ва
«лаббайкагӯ»-е зарур буд, ки чунин соҳибмансаб пайдо
шуд. Аз ҳама муҳимаш даҳони намояндагони серчан-
ҷол ва шаттоҳи ҳамон кавми шӯрангез баста шавад,
шуд, дигар кор оҳиста-оҳиста чалида, пеш рафтан ме-
гқрад.

Ленин ин «подшоҳ» воқеан ҳам дар карахтӣ ҳа-
руст)акак гарм карда натавониста, тамоми маснаду
маро қаоил намуд ва тахти «салтанатӣ»-ро ҳанӯз ду-
савлаташ вожгун гардид. Чи тавре ки дар иҷлосняи
Шӯрои Олй бо забони худ ва бо алям гуфт: «кулоҳи

Мономахро дар сараш нигаҳ дошта натавонист!

Оре, на ҳар cap тобу тавонеро молик аст, ни чунин
кулоҳи гарону пурмасъулиятеро бардорад. Умуман ran
дар cap ҳам не, балки дар мағз аст.

Ана, баъди чунин раисони Шурой Олй ба ин вазифа
Сафаралӣ Кенҷаев интихоб гардид.

Акнун чанд сухандар бобати бо оинаи нилгун ни-
шон дода шудани муҳокимаи масъалаи фаъолияти Ва-
зорати умури дохила гуфтаниям, ки гӯё гирдиҳамоӣ ба
иллати ҳамин ба амал омадааст.

Гуфтан чоиз аст, ки собиқан аз фаъолияти Раёсати
Шурой Олй бисёриҳо изҳори норизой мекарданд, ки
он доимо бо дари пӯшида кор мебарад ва биноан аз
фаъолияташ оммаи халқ огоҳӣ надорад.

Албатта, масъалаи муҳокимаи фаъолияти Вазорати
корхои дохила бевосита аз Шӯрои Олй cap назадааст.

Балки ин масъала аз паи мактубҳои шнкоятй бар-
хоста, онро гурӯҳи кормандони Шӯрои Олй ҳамроҳи
ходимони додситонй ва худи Вазорати умури дохила
тафтиш намудаанд.

Кулли шахсоне, ки тафтишотро гузаронидаанд, дар
он санад имзоҳои худро ниҳодаанд.

Пас аз он ки муҳокимаи масъала тавассути телеви-
зион нишон дода шуду ҷавонони помирй ва сонӣ 'бунёд-
гарони исломй, демократҳои сохта ва иддаи ифротиён
ба майдони Шаҳидон баромаданд, Донишгоҳи давлатии

30
Тоҷикистон оиди саҳеҳ будан ё набудани ин масъала
як тадқиқоти сосиологй бурдааст.

. Бояд гуфт, ки дар тамоми мамолики мутараққӣ ин
амал, яъне гузаронидани тадкиқоти сосиологй дар чунин
холатҳо равост ва мавриди писанду қабули ҳамагонист.

Зимни тадқиқоти сосиологӣ аз 1578 нафар пурсида-
шудагон 554 нафар ба намоиши телевизионии муҳоки-
маи он масъала баҳои манфй дода, 990 кас собит на-
мудаанд, ки бо оинаи нилгун намоиш додан амали ко-
милан саҳеҳ аст. Ин ақидаи ҳар як шахси инфиродист,
ки ба он чизеро на илова кардан мумкин асту на кам.

Ин далелҳои радношудани ҳукми ҳуҷҷатро доранд.

Рӯзи дуюми гирдиҳамоӣ дар ҳузури Президент Раҳ-
мон Набиев ин масъала бори дигар бо иштироки Кен-
■ҷаев, Навчувонов ва ман мавриди гуфтугӯ қарор ги-
рнфт. Ҳозирин ба қароре омаданд, ки ақидаи комис-
сияи Шӯрои Олй, Прокуратура ва Вазорати умури до-
хила аз нав санҷида шавад.

Ва чунин комиссия, барои санҷидани ин масъала
бо роҳба,рии сарвазир Акбар Мирзоев созмон ёфт.

Ширкаткунандагони ҷаласаи назди Президент та-
вассути телевизонии чумҳурй баромад ҳам карданд.
Аммо дар гирдиҳамой масъала ранги дигар гирифт, чи
навъе ки мегӯянд, поезд аллакай ҳаракат намуда буд.
Гирдиҳамомадагон изҳор намуданд, ки дигар ба масъа-
лаи Навчувонов кор надоранд.

Ин чо қотеан маълум гардид, ки кадом масъала
гирдиҳамомадагонро ба майдон овардааст. Худ аз худ
возеҳ шуд, ки муҳокимаи масъалаи Навҷувонов баҳо-
нае беш набудааст...

Тибқи қонун бо қатъият амал намудани Қенҷаев

бесабаб набуд. Зеро ба чашми мушоҳидакори худ ого-
ҳӣ дошт, ки солҳои охир риояи қонуният ба зинахои
бисёр ҳам паст фуромадааст.

Дар ҷамъият, давлату давлатДорй бенизомй ҳукм-
фармо шудааст. Дуздй, горатгарй ва мардумфиребй ба
зинаҳои баланд расидааст ва бо имони комил гуфтан
мумкин аст, ки ҳамаи ин боиси паст рафтани сатҳи зин-
дагии мардум, сабаби номӯътадил шудани вазъи сиёсии
чумҳурй гаштааст.

То вақте ки ин решаҳои заҳрогин аз қаъри зиндагии

31
мо канда нашаванд, знндагии мардум рӯ ба беҳбудй
намениҳад.

Гирдиҳамомадагон тамоми қонунҳои мавҷударо noij-
мол намуда, баъд аз шиори истеъфои Раиси Шӯрои
Олӣ талабҳои нав ба нав мегузоштанд. Онҳо акнун ис-
теъфои додситони Генералии чумҳурӣ ва ҳамкорони ӯро
талаб намуда, бо рӯинатанию нинакшахӣ хостори он
буданд, ни парлумон пароканда карда шуда, собиқ
раиси Кумитаи иҷроияи шаҳри Душанбе Икромов аз
ҳабс озод карда шавад.

Охир онҳое, ки Икромов барин як шахси муқтадир-
ро ба ҳабс гирифтанд, эҳтимол ягон асос доштанд, ки
ба чунин иқдом ҷуръат кардаанд.

Сонӣ сухани охир, ҳукм дар ихгиёри додгустару дод-
гоҳи адолатпеша аст, агар гуноҳу ҷурме надошта бо-
шад, ба ҷинояте даст назада бошад, албатта, аз ҳабс
озод хоҳад шуд.

Мардуми гӯлу гумроҳшуда ва фиребхӯрда дар май-
дони Шаҳидон барои аз ҳабс озод шудани Икромов
шоир мепартофтанду огоҳ набуданд, ки ҳабс гирифта
шудани он комилан аз рӯи қонун амалӣ гардида буд.

Ман огоҳ будам, ки моҳи январи соли 1992 бо қарори
Раёсати Шӯрои Олии Ҷумҳурии Точикистон ба додсито-
нии чумҳурй тавсия шуда буд, ки барои тафтиши ҳакконӣ
ва холисона оиди мансабдорони Кумитаи ичроияи Шӯ-
рои депутатҳои халқи шаҳри Душанбе аз чумлаи му-
фаттишони додситонй, Вазорати умури дохила ва Ку-
митаи амнияти ҷумҳурй гурӯҳи тафтишотӣ ташкил кар-
да шавад.

Роҳбарии ин гурӯҳ ба зиммаи муовини авва-
ли додситони Генералии ҷумҳурӣ, шахси хеле пуртаҷ-
риба ва холис Тӯхта Почомуллоев супурда шуда буд.

Бояд хотирнишон сохт, ки ин қарори марҷаи олии
давлат бесабаб кабул нашудааст. Зеро ҳамон вақт аз
ҷониби шаҳрвандони пойтахти ҷумҳурӣ дар хусуси ко-
нуншиканиҳо, вайронкориҳо, аз вазифаю мансаб сӯиис-
теъмол намудани як идда соҳибмансабони кумиҷроияи
Душанбе силсилаи аризаю шикоятҳо навишта шуда
буданд.

Ба иртиботи ин аз тарафи додситони ҷумҳу-
рй нисбати баъзе аз кормандони масъули кумичроияи
шаҳри Душанбе парвандаи чиноӣ оғоз карда шуд.

Дар ин силсила аввал тибқи парвандаи чиной раи-
си Бонки тиҷоратии «Экспресс-Бонк»-и Душанбе С. К.

32
Розиқов барои ба ҷавобгарии ҷиноӣ кашида шудан маҳ-
бус гардид. Розиқов аз вазифаи худ сӯиистеъмол наму-
да, бо ташаббуси собиқ раиси кумиҷроияи шаҳр моши-
ни навъи «ВАЗ-2109»-ро ба хеши Икромов Ш. Самадов
ғайриқонунӣ тақдим кардааст, зеро ки ӯ аз ҷумлаи
мансубини бонки мазкур ҳисобида намешавад.

. Ғайр аз ин, ба дороии бонк чанд адад хона харида, хе-
шовандони худ, ки аъзоёни коллектив — пайчиёни банк
нестанд, хилофи мукаррароту конун бахшиш намуда-
аст. Ҳамчунин Розиқов аз вазифа сӯиистеъмол намуда,
бар хилофи оинномаи «Экспресс-Бонк» бо муассисаю
ташкилотҳои ҷумҳуриҳои собиқ шартномаҳое баста-
аст, ки дар натиҷа ба кумичроияи Душанбе зарари ка-
лони иқтисодй расонида шудааст.

Масалан, 30 августи соли 1990 ба муассисаи нафти
Чорчӯи Туркманистон барои харидории 522 тонна сӯ-
зишвории дизелй, 79686 сӯм гузаронида шуд.

Дар чараёни ин амалиёт барои бекористии вагон-
ҳои роҳи оҳани Душанбе 68000 сӯм дарима дода шуда-
аст, ки 85 фоизи он ба бучаи Ҷумҳурии Узбекпстон до-
хи л гардидааст.

Албатта, фаромӯш набояд кард, ки он вакт ин пул
хеле курби калон дошт.

Санадҳо саҳеҳ менамоянд, ки дар тамоми ин амали-
ёти ғайриқонунӣ дасти «пурқудрати» чаноби Икромов
нақши асосӣ бозидааст.

Тафтиши қаблӣ ҳамчунин аниқ карда буд, ки баъзе
шахсони дигари соҳибмансаби кумичроияи шаҳр, аз
шароити ноҳинҷор ва вазнини аҳолии Душанбе оиди

таъмин намудан бо манзилгоҳ ва мошинхои сабукрав
бар манфиатҳои худ бадқасдона нстифода бурда, ба
роҳи сӯистеъмоли мансаб ва порахӯрӣ даст зада-
анд.

17 январи соли 1992 сардори шӯъбаи харидуфурӯ-
ши хонаҳои кумиҷроия Ким Владимир Петрович дан-
гоми ришватситонй дастгир шуд. Тафтиш нишон дод, ки
Ким дар давоми кори худ ба тӯлн солҳои 1990—1991
аз шахрвандон барои тақсим намудани хона, зиёда аз
100.000 сӯм ришват ситонидааст, ки бештар аз 50.000
сӯми он дар чараёни тафтишот собит шуд. Мутаасси-
фона, бояд қайд кард, ки дар байни бахшандагони риш-
ват намояндагони илм, маданият, соҳаи тнб ва ҳатто
худи кормандони кумиҷроия буданд.

3—3391

33
Аксари онон баъд аз чоп гаштани хабари маркази
матбуоти додситони ҷумҳурӣ оиди ба хабе гирифта шу-
дани Ким ба идораи додситони омада, дар бораи до-
дани пора бо ихтиёри худ, хабар расондаанд.

Мутобики маводи санадхои дафтари аъмоли Ким
солҳои 1990— 1991 аз маблағҳое, ки ҳамчун пора ги-
рифтааст як қисмашро ба Икромов такдим намудааст.
Сабаби додани ин маблағ ба собик раиси кумичроия ба
он вобаста буд, ки Икромов дар ин давра ба Ким ба-
рон аз вазифа сабукдӯш намуданн ӯ борҳо таҳдид
мекард.

Гуноҳи Икромов дар гирифтани пора ба маблағи
бештар аз 40 ҳазор сӯм дар катори нишондоди Ким бо
дигар далелҳои қотеъ, аз ҷумла ҳуҷҷатхои калбакй ба-
рон гирифтани хона, тақсими он тасдики худро ёфта-
анд.

Ғайр аз ин Икромов аз вазифаи худ сӯиистеъмол
намуда, моҳи июли соли 1991 ба Ким амр додааст, ки
хонаи шиносаш И. X. Клеселманро ба арзиши 70000
сӯм харидорй намояд, ҳол он ки қимати ин хона ҳама-
гй ба 10. 408 сӯм мерасид. Бар асари ин муомилаи ғай-
риқонунӣ низ ба давлат зарари зиёди моддй расонида
шудааст. Таҳқиқоти ашхоси марбута дигар амалҳои
раиси собиқи шаҳрро дар бораи ришватситонй, сӯиис-
теъмол аз вазифа оиди тақсими мошинҳои фонди бо-
зорй, дар бобати сохтмон ва тақсим намудани манзил-
гох комилан равшан намудааст.

Икромов инчунин мансабашро бо максадҳои ғараз-
нок ба манфиати худу мукаррабонаш фаровон истифода
бурдааст. Ба хамин минвол ба ҳабс гирифтан ва ба ча-
вобгарии ҷиноӣ кашида шудани Икромов пурра аз рӯи
қонун аст.

Дар хусуси ҳолати ба ҳабс гирифтани Икромов дар
вакташ ҳар рӯзнома ба таври худ маълумот дода буд.
Тавре ки ман аз ҳакикат огоҳӣ дорам, биноан возеҳ
месозам, ки баъд аз мувофиқаи намояндагони халк дар
Шӯрои Олии Ҷумҳурӣ барои ба ҳабс гирифтани Икро-
мов (зеро ӯ, вакили халк ҳамон вақт дар иҷлосияи Шу-
рой Олй ширкат надошт) ӯро дар дафтари кораш пай-
до карданд ва ба идораи додситонй оварданд.

Ҳаминаш ачиб аст, ки Икромов хонаю хавлихои шах-
сиро бо нархи аз 90 хазор то 285 хазор (бо мебелу ди-
гар асбобу анчом) харида. ба нишони лаганбардорй
ва тамаллуқ ба соҳибмансабони баландмартаба так-

34
дим намудааст. Чунин ҳавлиҳои дабдабанок дар кӯ-
чаҳои Пролетар, Фирдавсй, Хайём, Плеханов, Остров-
ский ва ғайра харида шудаанд, ки дар ягонтои ин
ҳавлиҳо маъюбони ҷанг, собиқадорони меҳнат, оила-
ҳои серфарзанд зиндагй намекунанд. Пас чй тавр
Икромовро демократ ва шахси халкпарвар гуфтан
метавон? Охир дар баҳодиҳӣ унвону нисбатҳо ва бун-
ёди ҳавоиро ба пешонй часпондан даркор нест.

ё мисоли дигар: шахрванд Курбонов ва қаҳрамон-
модар Ашӯрова барин шахсон 10—20 сол боз дар нав-
бати хонагирй зору низор меистанд, аммо одамоне мис-
ли Бобоҷон Раҳматов ришва медиҳанду ба фурсати
кӯтоҳтарин соҳиби квартира мешаванд. Албатта, ин
беадолатиҳои ҷинояткорона қаҳру ғазаби халқро на-
оварда наметавонистанд.

Дар масъалаи мақолаҳои гуногунмазмуни рӯзнома-
хои ҳамонвақта, ки мардумро ба иштибоҳ меандохтанд,
ман хабарнигорони ин нашрияҳоро чандон мазаммат
карданй нестам. Инҳо ҳама аз дурӯғгӯй ва ғирромиҳои
Икромов cap задаанд, ки вай дар мусоҳибаҳои худ бо
рӯзноманигорон аз ин «ҳунарҳо»-яш бисёр истифода
менамуд. Ин аз мақолаҳои сершумори рӯзномаҳои ҳа-
монвақта маълум аст. Дурӯғгӯию качрафториҳои Икро-
мов ба аъзоёни оилаи вай низ сироят кардааст. Дар
рӯзномаи «Паёми Душанбе» (аз 18 марти соли 1992)
«Овозаҳо чй асос доранд?» ном гузориш аз конфронси
матбуоти ҳамсари раиси шаҳр Матлуба Икромова дарҷ
гардидааст. У чунин гуфтааст: «... аз хонаи модарам
телевизор овардем, ки бачагон тамошо кунанд».

Ман ҳамчун ноиби Раиси ҷумҳур бо органҳои маъ-
мурй сарукор доштам ва биноан аз ин вокеа ба хубй
вокиф буда, ба ҳақиқат рӯшанй меандозам. Зимни таф-
тишот дар хонаи Икромов чор адад телевизори гуно-
гунтамғаи хоричию ватанй мавчуд буд, ки барои зару-
рати тафтишоту таҳқиқот ду адади он гирифта шуда,
ду адади дигар ба истифодаи оила вогузошта шуда
буд, ки яке аз онқо «Спектр»-и сохти шӯравию куриёй
ва комилан нав буда, як сол пеш истеҳсол шуда буд.

Ин хам маълум: аст, ки як идда вакилони халқи шӯ-
рои шаҳр Икромовро дастгирй ҳам карда буданд. Бале,
Икромови маккор як гурӯҳи намояндагони халқро ба
тарафи худ ҷалб намуда буд, ин намояндагон ба тараф-
дории ҳокими собиқи шаҳр овоз меДоданд. Аммо мута-
ассифона, Икромов ба ин намояндагон чунин назари
нек надоштааст. Инро навиштаҳои дафтари ёддош-
ти ӯ, ки ба дасти худаш анҷом ёфтааст, исбот ме-
намоянд. Дар арафаи як иҷлосияи шӯрои шаҳр, ки дар
он бояд масъалаи барҳам додани президиума шӯрои
шаҳрӣ баррасӣ ва муҳокима мешуд, Икромов бо мак,-
сади харчи бисёртар ба чониби худ ҷалб кардани де-
путатҳо ононро ба гурӯҳҳо тақсим намуда, ба муко-
били ному фамилияашон ибораҳои «тарафдор» (яъне
ба Икромов), «дурӯя», «муқобил» навиштааст. Тасав-
вур менамоед ки ин шахе барои манфиати худ ба чй
табаҳкориҳо рафтааст?

Он намояндагони мардумие, ки ба тарафдории со-
биқ раиси шаҳр сухан мегуфтанду овоз медоданд, оё
инро медонистанд? Ман аз намояндагони шӯрои шаҳр
ва умуман тамоми вакилони халқ хоҳиш дорам, ки дар
оянда оиди баҳодиҳй ба хидмати ин ё он соҳибмансаб
факат холис бошанд.

Дигар гуноҳҳои Икромов ҳам ба мо маълум буданд.
Чанд сол муқаддам ӯ бо шаҳрванди чумҳурй духтарак
Д., ки дар яке аз мактабҳои олии Маскав таҳсил дошт,
ошной пайдо намуда, бар ивази ваъдаҳои зиёд ба ному-
си вай таҷовуз мекунад. Вале баъд аз бозгашт ба Ду-
шанбе ваъдаҳои худро фаромӯш карда, бо найранги як
идда ёрони пуркудрати худ ин духтари чавонро тахкир
менамояд. Ҳатто ин шахеи солимро мачбуран ба бе-
морхонаи касалиҳои рӯҳй мефиристад. Хайрият, ки ода-
мони хуб ёфт шудаанду духтарак аз чанголи госибону
фосиқони фурӯмоя ва пастфитрат халос гардид.

Инчунин баъзе маълумот мавҷуд буд, ки Икромов
ҳангоми дар вазифаи муншии кумитаи ҳизбии собиқ
вилояти Кӯлоб кор карданаш ҳам сабабгори вайронй
ва аз ҳам пош хӯрдани як оилаи ҷавон шудааст.

Ин як шаммае аз кирДорҳои зишти Икромов мебо-
шад, ки ҳарисӣ, чоплусӣ, ҳаромхӯрй, фосиқии ӯро co-
бит месозанд. Дар майдони Шаҳидон бошад, одамони
фиребхӯрда чй гуна инсон будани Икромовро нафаҳми-
да барои аз ҳабс озод гардидани вай бо ташаббуси мо-
ҷароҷӯи гузаро Сафар Абдулло кумитаи наҷот ташкил
намуда, овоз боло мекарданд. Инро ононе ташкил кар-
да буданд, ки ба пулҳои дуздии ӯ шарики доштанд.

Ба пулҳои дуздии Икромов шарикй доштани баъзе
ташкилкунандагони гирдихамоии майдони Шаҳидон ба
ҳама аён буд. Зеро ӯ ҳанӯз гирдиҳамоии август—сентя-

36
бри соли 1991-ро хам ба хаймаю дигар маводи зарурй
таъмин менамуд, ба ин васила бо мухолифин пайванд
будани Икромов| аз ҳеҷ кас пӯшида набуд. Яке аз роҳ-
барони Ҳизби демократи Точикистон бо дӯсти май ши-
носй дошт. Боре дӯсти май аз он роҳбари ҳизби демок-
рат пурсон мешавад.

— Шумоён бо ҳизби худ Доим коратонро ҳақ ва та-
моми амалу дастовардҳоятонро поку ҳалол мешуморед.
Ва дар айни замон нопокию ҳаромхӯрии раиси шаҳр
Икромовро медонеду аммо бо вай ҳамкорӣ доред. (Он
вақт Икромов ҳанӯз хабе нашуда буд).

Он роҳбари ҳизб чунин чавоб додааст:

— Икромов ҳизби моро аз ҷиҳати моддй дастгирй
менамояд. Ҳоло ба мо фарқ надорад, ки пули ба си-
фати ёрй меомада ҳалол аст ва ё даром...!

Ана, барон ҳамин ҳам иштироккунандагони гирди-
ҳамоии майдони Шаҳидон, ки яке аз созмондиҳандаго-
ни асосии он хизби демократи Точикистон буд, Икро-
мовро аз хабехона озод намуда, бар сари мансаби аз
даст рафтааш нишонданй буданд, то боз ба пулҳои ҳа-
ромаш шарик бншаванд. Аммо ин тоифаи фиребхӯрда
истеъфои Сафаралй Кенчаев ва дигар фарзандони ба-
рӯманди миллатро талаб менамуданд.

Дувоздахуми феврали соли 1992 ҳаво дар Душанбе
басе сард буд, барф меборид. Он рӯз сарзамини Точи-
кистон мотам гирифта буд, рӯзи ёдбуди вокеахои хуни-
ни моҳи феврали соли 1990 кайд карда мешуд. Шоми
ёздаҳуми феврал Раиси ҷумҳур Раҳмон Набиев аз_та-
риқи телевизиони Тоҷикистон суханронй намуд. У аз
номи худ ва ҳукумати Тоҷикистон, аз номи ҳамаи мар-
думи кишвар ба аҳли оилаи бистуду нафар фавтида-
гон ҳамдардӣ изҳор намуд.

Аз он рӯзҳои дахшатнок ду соли пурра гузашт, гуф-
та мешуд дар суханронии Президент. Вале дар атрофи
ин воқеахо гуфтугузор, баҳсу мунозира то имрӯз давом
дорад... Ман сидқан мехоҳам, ки дар ин кор дониста-
ву надониста сухан нагӯем, ҳар касро фаҳмидаву нафаҳ-
мида гунаҳкор накунем. Зеро сухан дар бораи сарна-
вишти одамон меравад. Ман ба додситони ҷумҳурӣ су-
пориш додам, ки ин воқеаро амиқ омӯзад, то ки мӯйро
аз хамир чудо кунем ва ҳақиқати ҳолро бе тарсу ҳарос
туфта тавонем. Ба ёдбуди воқеаҳои хунин бо фармони
Президента Точикистон саросари кишварамон он рӯз
мотам дошт, байрақи давлатй поён фуроварда шуда,

37
дар масҷиду гузару маҳаллаҳо оши худой медоданд.

Субҳгохон Раиси ҷумҳур Раҳмон Набиев, Раиси Шӯ-
рои Олӣ Сафаралӣ Кенҷаев ва ман ба пояи лавҳаи ёд-
гории шаҳидони вокеаҳои баҳмаимохи соли 1990 гул-
дастаҳо гузоштем. Дигар роҳбарони чумҳурӣ ҳам ба мо
ҳамроҳй намуданд.

Сипае дар майдони Шахидон митинги мотам баргу-
зор гардид. Дар ин митинг баробари дигарон раиси кум-
ичроияи шаҳр Икромов, Бозор Собир, раиси созмони
«Растохез» Тоҳири Абдучаббор, раиси ҳизби демокра-
та Тоҷикистон Шодмони Юсуф суханронй намуданд.

Ленин худи ҳамин лаҳза ин «падарони гамхор»-и
миллат ба тарабхона рафта, бо айшу ишрат машғул
мешаванд. Дар ин боб беҳтараш мо суханро ба муал-
лифи маколаи «Як сӯ мотаму як сӯ тараб?» медиҳем,
ки ин мақола дар шумораи 6 марта соли 1992 дар рӯз-
номаи «Садом мардум» чоп гардидааст:

«12 феврал—баҳманмоҳ. Еди ин рӯз ба пеши
назар ҳазорҳо гирдихамомадагон, аскарони cap
то по мусаллах, одамони тирхӯрдаю дӯкону
мағозаҳои оташгирифтаро меорад. Ин манзара-
хо баъди мутолиаи мактубе, ки ба идораи рӯз-
номаи «Садои мардум» расида буд, дубора пе-
ши чашмонам зинда гаштанД.

Матни мактуб

«...Ман хабар ёфтам, ки рӯзи 12. 02. соли
ҷорй гурӯҳе аз демократҳо бо сардории раиси
шаҳр Икромов баъди митинги мотамй дар рес-
торани «Душанбе» аракнӯшй кардаанд, агар
ин рост бошад илтимос мекунам, ки дар саҳи-
фаи газетаатон ба мардум хабар диҳед. 25 11.
1992 с. имзо.

Зарифов—сокини шаҳри Душанбе».

Аризаро гаштаву баргашта мутолиа кардам.
Ба ростй гумон намудам, ки ин ҷо хусумате ни-

ҳон аст. Шояд мехоханд ба корҳои матлубу но-
матлуб раиси шаҳр, демократхоро бадном со-
занд. Банда хам дар гирдиҳамоӣ ҳузур доштам
ва бо дард сухан гуфтану баъд аз тиловати ояти
Қуръон аз чониби козии мусулмонони чумхурии
Точикистон Хочй Акбар Тӯрачонзода ва дигар
алломаҳои дини ислом ду даст ба рӯ кашида

38
омин гуфтани мири шаҳру дигар минбарбуда-
гон шоҳид будам. Чй гуна саркардагони митинг
метавонанд дар назди мардум ниқоб дошта бо-

шанду баъд дар дои дигар ниқоб аз рӯй бардо-
ранд?

Дарёфти ҳақиқат маро водор мекард, ки ба
тарабхонаи «Душанбе» равам. Тавассути теле-
фон бо тарабхона дар тамос шудам. Вақти му-

локотро муайян кардам ва дар ин фосила рӯз-
номаҳои 13 феврали соли 1992-ро варақ задам.

«Дирӯз дар майдони пойтахт ҳазорон нафар
сокинони Душанбе ва шаҳру ноҳияҳои атрофи
он бо шиору плакатҳо, байрақҳои милли, гулу
гулдастахо барон ёдбуди шахидони вокеахои
моҳи феврали соли 1990 дамъ омаданд. Майдон
низ либоси мотам ба бар карда, ба худ намуди
ҳузнангез гирифта буд»

Байраки рӯи бинои кароргоҳи Раиси ҷумҳур
бо нишони мотам сархам ва бо матои сиёҳ
шерозабандй шудааст. Аз баландгӯякҳо садои
мусиқии мотам ба гӯш мерасад. Барф бошид-
дат меборид. Шамол барфмайдаҳоро ба рӯи
ҷамъомадагон пош медод. Гӯё табиат ҳам ба
хотираи шаҳидон мегирист. Маросими мотам
огоз ёфт. Домулло оят хонду ҳама даст ба омин
бурданд. Сипае дар назди иштирокчиёни маро-
сими ёдбуд мири шаҳри Душанбе М. Икромов
баёнияи тасаллият намуд.

— Ба ёди шаҳидони баҳманмоҳ аз сахарин
барвақт замину осмон мегиряд, — гуфт вай. —
Додгустари ҷумҳурият бояд гунаҳкорони асоси-
ро ёфта, онхоро хатман ба чавобгарии чиноятй
бикашад («Паёми Душанбе», 13. 02. 1992).

Рӯзномаи «Ҷумҳурият» зери сарлавҳаи «Ба
ҳар кй бингарам, олудаи дард» чунин оварда-
аст: «Сипае, чанде аз уламои дин ба мардум
рӯй оварда, ёдрас намуданД, ки имрӯз мотам
аст ва хама бояд «ОДОБ»-у низомро риоя на-
мояд».

Он рӯз дар як катор масчидҳо оши худой
доданд. Бояд хамагон—хох шох, хоҳ гадо ба
худой меомаданДу бо дуо рӯхи шахидонро шод
мекарданд. Аммо мувофики навиштаи Зарифов
иддае аз пешвоёни гирдихамой худро аз мар-

39
дум дур гирифтанду одобу низоми исломиро
риоя накардаанд.

Дар даст аризаи зикршуДа роҳи тарабхонаи
«Душанбе»-ро пеш гирифтам. Бо шахсони мута-
саддии тарабхона сӯҳбат намудам. Онҳо иброз

доштанд, ки «дар ҳақиқат он рӯз М. Икромов
бо меҳмонон омада буд, хотираи шахидонро бо
нӯшидани арақ ёд карданд, ҳуҷҷатҳои онрӯзаи
тарабхонаро намояндаҳои додситонӣ бурдаанд».

Ба додситонии ҷумҳурӣ рафтам. Дар даф-
тари корни сардори қисми тафтишот А. Азимов
ҳуҷҷатҳоеро пайдо кардам, ки манзараи 12 фев-
ралро дар тарабхонаи «Душанбе» баён мекар-
данд.

Аз баёноти пешхизмат Тоҳир Муродов.

«Рӯзи 12. 02. 1992, соати 13. 30 ба ман супо-
риш шуд, ки аз кумиҷроияи шаҳр меҳмонон ме-
оянд, барои 30 нафар мизҳоро ороста намоям.
Соати 14. 00 мизхо ороста шуданд. Соати 14. 15
ба чои 30 нафар 12 нафар омаданд. М. Икромов
меҳмононро сарварй мекард. Баъзеҳоро меши-
нохтам. Инхо Бозор Собнр, Тоҳири Абдучаббор,
Шодмон Юсуф ва дигар мехмонон буданд, ки
намешинохтам. Арақ нӯшиданд. Як рӯз пеш,
яъне 11. 02. 1992 низ аз комичроияи шахр ба-
рои 8 нафар хӯрок фармуданд. Омаданд се на-
фар — Икромов М., Зубайдов ва як нафар меҳ-
мони хоричй».

Аз баёноти сарошпаз Нурулло Саъдуллоев.

«Бо акти барои додани маҳсулот шинос ҳас-
там ва тасдиқ мекунам. Рӯзи 10. 02. 1992 хам
аз комичроияи шахри Душанбе, бо сардории
чонишини раис Қиёмиддинов се нафар меҳмон
омада, хӯрданду рафтанд».

Аз баёноти директора тарабхона К,. К. Маҳ-
мадхонов.

«Соати 11 аз Управленияи савдо муовини
сардори он Муродова занг зада гуфт, ки аз ҳи-
соби кумичроияи шахр барои 30 — 40 нафар мех-
мон миз оро диҳем. Соати 14. 00 тахминан 12
нафар меҳмонон бо сарварии Икромов ома-
данд. Дар байнашон як нафар зан буд».

Аз баёнотҳо маълум мешавад, ки кумиҷ-
роияи шаҳр дар меҳмоннавозӣ Ҳотами Той
аст, аммо Ҳотами Той аз ҳисоби тарабхона!
Зеро пули ин зиёфатқо то 28 феврал ҳанӯз
пардохта нашуда буд. Ҳоло Иттиҳодияи ис-
теҳсолии тарабхонаҳо рӯйхати хӯрокҳо — ха-
роҷотҳоро ба кумиҷроияи шаҳр пешниход кар-
дааст. Биёед, бубинем, ки рӯзи 12 феврал, ки
модарон, падарон, хоҳарон ва додарони мо дар
майдони Шаҳидон ашки хунин мегиристанд,
дар тарабхона мизбону меҳмононашон чӣ ғизоҳо
нӯши ҷон мекарданд.

Арақ 8 шиша — 420 с.

Шампон 1 шиша — 52 с. 50 т.

Бодиринг — 150 с. 60 т.

Шалғамча — 21 с.

Карам — 21 с.

Гӯшти обҷӯш — 501 с. 30 т.

Х,асиб — 226 с. 80 т.

Бефстроганов 1072 с. 52 т.

Мурғи бирён — 1620 с.

Чой — 4 с. 80 т.

Нон — 4 с. 80 т.

Лимӯ — 93 с. 60 т.

Он рӯз мири шаҳр бо меҳмононашон
ҷамъулҷамъ ба маблағи 4512 сӯму 60 тин хӯ-
рок хӯрданд. Мегӯянд, ки чунин зиёфатҳо аз
ҳисоби хазинаи кумичроияи шахр кам нестанд.

Ин ҷо ran дар сари ғизо ва аз кадом ҳисоб
хӯрдан намеравад. Воқеан, меҳмондорӣ ва меҳ-
моннавозӣ аз таомулҳои хуби халқи мост. Гап
дар сари он аст, ки меҳмонони онрӯза қариб
ҳама мусулмонзодахо— намояндагони ҳизби
демократи Узбекистон, Қирғизистон, Қазокис-
тон, Туркманистон буданд. Наход онҳо шаҳи-
донро бо нӯшидани арак ёд кунанд? Онҳоро
як тараф гузорем, наход Бозор Собир, Тоҳири
Абдуҷаббор, Шодмони Юсуф, ки худро такя-
гоҳи неруҳои исломӣ медонанд, рӯҳи шаҳидон-
ро бо арақ ёд кунанд? Ҳамаи онҳо хуб медо-

41
нанд, ки дар дини мубини ислом, мувофики фар-
мудаҳои пайғамбарамон Муҳаммади Мустафо
саллаллоҳи алайхи васалам ва суханони баён-
кардаи козии мусулмонон он рӯз нӯшидани
арак манъ буд.

Гузашта аз ин, бо фармони Раиси ҷумҳур
12 феврали соли 1992 рӯзи мотам эълон карда
ва парчамҳо хам шуда буданд. Ҳеч кас хуку-
ки арақнӯшӣ, шодмонӣ, тӯй надошт-ку?!

Байрақи ҷумҳурй, ки рӯзи мотам дар боми
ҳукумат болои сари гирдиҳамомадагон нимаф-
рохта буд ва ба ҳамагон мегуфт:

«Мардум, имрӯз мотам аст, мотам ба ёди
курбониёни баҳманмоҳи хунин!»

Чанд дақиқа пештар аз берун, аз кӯчаву
хиёбонҳо садои навҳаи модар, нолаи чонгудо-
зи падар ва гиряи сӯзони додару хоҳар ба гӯш-
ҳо мерасиду дилҳоро таҳ менишонд. Пирони
ботадбир аз Худованди таъоло металабиданд,
то ҳаводиси баҳманмоҳ дигарбора такрор на-
гардад

Вале ин лаҳза қадаҳҳои шампону арақ дар
дасти иддае аз мизбонону меҳмонон ба «чанг
омада», ялақ-ялақ медурахшид. Гӯё дар берун
ҳеҷ қисса набуд—касе намегирист, касе доду
вой намегуфт, касе оҳ намекашид».

Ана, башараи ҳақикӣ, олами ботинии «фарзандон»
ва «ғамхорон»-и миллат М. Икромов, Бозор Собир,
Тоҳири Абдуҷаббор^ Шодмони Юсуф, ки ба ҳамдастии
бунёдгарони исломй, ваҳҳобиёни ташнаи хун мардуми
бечораро бо шиорҳои сохтаи беасоси ҳавой фанду
фиреб дода, бо роҳи ифлоси иғвогарй ба майдони Ша-
ҳидон баровардаанду худ ба чй кору кирдор машғуланд.
Худашон нопок, бадкирдор, мансабхоҳу ҷоҳталаб
ҳастанду Сафаралй Қенҷаев ва дигар роҳбарони ватан-
параст ва содиқи халқро бо забони як тӯдаи гумроҳ
беобрӯ карданӣ мешаванд. Ман аминам, ки агар ода-
мони оддй, аз олами ниҳону пасипардагии ин тоифа
огоҳ мебуданд, пас ба ҳеҷ ваҷҳ фирефтаи сафсатаҳои
онон намешуданд ва дар ҷумҳурӣ ҳам чунин фоҷиа
рух намедод ...

Рӯзи сеюм ё чоруми гирдиҳамоии майдони Шаҳидон
буду ман ба мақсади беҳтар гардидани таъминоти со-

42
кинони шаҳр бо нон ва дигар маҳсулоти хӯрокворй
гуфтугӯи телефонӣ доштам, ки ногаҳ дари коргоҳам
кушода шуду як ҷавоне зада даромад. Ин яке аз иш-
тирокдорони гирдиҳамоӣ будааст, ки сарашро бо лат-
таи сафед баста буду ҳоло аз беназмӣ ва нобасомонӣ
истифода бурда, ба коргоҳи ман меҳмони нохонда шу-
дааст.

— Ман помириам, Раҳими Нуруллобеков ҳастам,—
мили туфангчаро ба тарафи ман рост кард ӯ. Косахо-
наи чашмонаш ҳам аз шиддати қаҳру ғазаб, ҳам шо-
яд аз бедорхобии якчанд шабурӯза бошад, ки косаи

пурхунеро мемонд. Либосхои жӯлида, риши расидааш
афту башараи чиркини ӯро боз ҳам нафратангезтар
нишон медод. Вай бо ҳамон ҳолати таҳдид ба курсии
ман наздиктар омад. Ин шахси девонаавзои лаҷомгу-
сехта ran мезаду аз даҳонаш ҳар гуна бӯйҳои дилбе-
ҷокунандаи нос, шароб, эҳтимол нашъа ба димоғам
зада, маро кариб ба ҳолатн қайъкунй мерасонданд.
Намедонам, аз чӣ бошад, ки ин хамлаи вай якбора
ҳамлаи бераҳмонаи чӯчабаракҳоро ба хотирам овард,
ки дар кӯҳистон ризқу рӯзии моро мебурданд. Солҳои
бачагй дар хона ҳамеша аз тарафи модарам ба ман
супориши қатъӣ мешуд, ки очамурғу чӯҷаҳоро аз хам-
лаи чӯҷабаракхо ҳимоят намоям. Вакте ки ба дарс
мерафтам, аз ҷӯраам — ягон писарбачаи ҳамсоя хо-
дит менамудам, ки то омаданам чӯҷаҳои моро нигоҳ-
бонй кунад. Ва чун аз мактаб баргаштам, як пора но-
ни зағораро ба бағал мениҳодаму дар як даст китоб
ва бар дасти дигар чӯберо гирифта, ҳам дарс тайёр
мекардаму ҳам чӯҷаҳоямонро аз талафот наҷот медо-
дам. Ман хамеша чӯчаҳоро аз ҳамлақои шадиди чӯ-
ҷабаракхо наҷот дода, ба шукронаю навозишҳои мо-
дарам, ки бароям хеле азиз ва пурқимат буданд,
шарафманд мегардидам. Гардиши сарнавиштро бинед,
ки бо мурури солҳо имрӯз низ модарам—Ватани ази-
зам дар катори дигар мардони асилу шарофатманд
бар зиммаи ман супоришеро гузоштааст то чӯчабарак
дар рӯ ба рӯям рост меистод ва мили туфангчааш ба
сандуки синаи ман нигаронида туда буд. Дар бачагй
бар зидди чӯҷабаракҳо бо чӯбдаст мубориза мебур-
дам, вале ин ҷо эқсоси хунсардиро аслиҳаи аввалини
худ қарор додам.

— Ту хам бадахшонй ҳастӣ, аз ин рӯ имрӯз бояд
ба мо ҳампоҳ шавй, —• ҳадафашро маълум намуд вай.

43
— Бале, ман дар вилояти Бадахшон таваллуд шу-
даам ва ҳамеша бо тамоми Тоҷикистон ҳастам, аз
чумла бо помириён ҳам.

— Не, — дандонашро ғиҷиррос кунонид вай,—ман
мегӯям, ки тарафдори мо шав, вагарна мепарронам.

— Агар аҷали ман расида бошад, ту маро мепар-
ронй, — ҷавоб додам ба ӯ, — аммо худат хам зинда
намемонй, лекин агар ran дошта бошй, бинишин, ки
оромона маслиҳат кунем.

Эҳтимол ин оҳанги хунсардонаи ман ба вай таъ-
сир намуд, ки ӯ нишаст. Сонй ба вай насиҳат кардам,
ки сабуксар набошаду ба доми шайтонпешагон гириф-
тор нагардад. Гардиши фалак ба ҳар навъ аст.

Ин насиҳатҳои ман ба дили сангини вай андаке
таъсир намуданд, ки камтар ором шуд ва «боз меоям»
гӯён аз чояш хест. Вале дар назди баромадгоҳ шояд
супориши гирифтаи худро ба ёд оварда бошад, ки
ҳатман бо помириён пайвастанамро бори дигар бо
таҳдид таъкид намуд ва дарро аз қафои худ пӯшид...

... Вокеан дам ман дар ҳудуди вилояти Кӯҳистони
Бадахшон, дар деҳаи Умараки Дарвоз таваллуд шу-
даам. Лекин аслан бобоёни ман аз деҳаи Даштаки
ноҳияи Балчувони собиқ вилояти Қӯлоб мебошанд.
Чандин даҳсолаҳо мукаддам якчанд буна бо кадом
сабабе кӯч баста, дар ин қишлоқи Дарвоз макон гу-
зидаанд. Инҳо хонадони Муҳаммадй, Ҷангӣ, Бекму-
род, Мирзокадам, Сабзкадам, Одина, Назар ва дига-
рон буданд. Бобоёни ман Фақирхӯҷа ва Шарифхӯҷа
низ ҳамроҳи онҳо нақли макон кардаанд, падарам ва
ҳамаи мо — фарзандони ӯ дар Умараки Дарвоз ба
дунё омадаем. Аҷдоди модарам аз соҳилҳои Ехсу ме-
бошад.

Хар як фарди ба камол расида, бояд донад, ки аз
дудмони кист ва дар кадом мулку макон чашм ба
олами ҳастӣ кушодааст. Бо муайян намудани ватани
ниёгони хеш роҷеъ ба зодгоҳи худ кадом тардиде на-
дорам, балки манзараҳои зебои Дарвоз, рӯдҳои тез-
ҷараёни шӯх, одамони баору сарбаланд ва меҳнатдӯс-
ти онро ҳамеша бо муҳаббати фарзандй ёд менамоям.
Дар саросари минтакаи Дарвоз деҳаи Умарак яке аз
деҳоти ободтарину калон ва бо арчаҳои сарсабз, тут-
хои лазиз, анҷиру анористони шукуфон, чормагзу са-
федорони баландаш басо хушманзара ҳисоб меёфт.
Лекин сад афсӯс, ки сокинони ин деҳаи ободу зеборо

44
солҳои 1969—1970 ба водии Вахш, ба ҳудуди совхози
«Гулистон»-и ноҳияи Колхозобод муҳоҷир намуданд.
Халқ мегӯяд, ки як палаку чанд ҳандалак, биноан ҳар
ноҳия, ҳар деха ҳатто дар ҳар оила ҳам бо кадом як
сабабу иллатҳои ба мо, бандагони хокӣ номаълум, ҳар
тоифа шахсони одамсурати шайтонсират пайдо меша-
ванд. Ин гуна одамони ()ӯкаламун метавонанд, ки ба-
рон манфиатхои худашон хаёти орому осудаи ҳамдиё-
рону ҳамдеҳагони худро ба иғвое вожгун бисозанд.
Барои мисоли ин гуфтаҳо шӯъбадабозии собиқ қозии
ҷумҳурӣ ва ҳамкосаҳои ӯро гирифтан мумкин аст, ки
сирф ба манфиатҳои мансабталошӣ, ҳарисию баднаф-
сию ҷоҳпарастии хеш рӯзгори тинчу осудаи сокинони
тамоми чумҳуриро сарнагун гардонид, садҳо ҳазор
одамони бегуноҳро сарсону саргардон ва бадбахту
парешонгузор намуд. Дар миқёси дехаи Умарак низ
Тоҳир, Замон барин як идда дасисабозон баромадан-
ду барон нафъи шахсии худашон шуда, мардуми оро-
му осударо дар ба дар ва хок ба cap карданд. Аммо мар-
думи дехаи бостонии Умарак ва умуман хислати со-
кинони Дарвоз чунин аст, ки ботинан мисли барфҳои
қуллаҳои куҳсорашон поканд, мисли одамони аслзо-
да аз паи гапу калочаҳои майда-чуйда намегарданд.
Онхо табиатан шӯх, базлагӯ ва меҳнатдӯсту хоксо-
ранд. Албатта, ман одамони оддӣ, дехконони хокпош,
боғбонони гулдаст, коргарони кавирӯҳ, омӯзгорони
ирфондӯсти маърифатбахшро дар назар дорам.

Ман барои он аз рӯзгори мардуми деҳаи азизам
Умарак бо дарду алам сухан мегӯям, ки дар арзи се-
чор соли аввали кӯчбандй ҳамдиёронам, ки дар мин-
тақаҳои аз сатҳи баҳр хеле баланд зиста тамоми аъ-
зои баданашон ба ҳавои софи кӯҳистон, обхои зулоли
чашмасорон, меваҳои лазизаю покизаи сабзкӯталхо
одати азалӣ доштанд, якбора ба таҳдашти тафсони
серхоку пур аз химикатҳо ва обхои ғализ омада, са-
росар ба бемориҳои шадид гирифтор шуданд ва теъ-
доди зиёде ҳам ин олами фониро падруд гуфтанд.
Аммо мардони асили Умарак шикастарӯҳ нашуданд,
тавре ки мегӯянд, дил ба ёру даст ба кор дода, касбу
шуғлҳои барояшон наве омӯзанд, аз парвариши пах-
та, лиму, гуна-гуна сабзавот ор накарданд, рӯдҳо, ка-
налу чӯйборҳо кофта, ба чӯлистонҳои ташналаб об
оварданд, бисёр дарахтони мевадору сояафкан нишо-
нида сабзонданд, иморатҳои зебою дилпазири замона-

45
ви сохтанд, туйҳои арусй барпо намуданд. Хулоса, дар
ободонии совхози овозадори «Гулистон»-и ноҳияи Кол-
хозобод мардуми муҳоҷиршудаи Умарак бо муҳоҷиро-
ни собиқ вилояти Кӯлоб ва намояндагони халқҳои ру-
су узбеку немису дигар қавму миллатҳо дӯшодӯш зад-
мат кашида, ҳиссаи сазовор гузоштаанд.

Ман дар арафаи Ҷанги Ватанй ба дунё омадаам
ва чи тавре ки модарам ҳикоя мекунад, дар ин вақт
падарам Дӯсти Равшан ба хидмати аскарй сафарбар
шуда будааст. Дар овони кӯдакӣ, ҳамон давроне, ки
ман худро ёд дорам, бароям беҳтарин ҷашну сур
меҳмон шудан ба ҳавлиҳои холаҳоям Оинамоҳ ва
Нигина буд. Ин холаҳоям ба ман хеле мехрубон бу-
данд ва аз дама мудимаш он аст, ки дар дастархони
ондо доимо аз хӯрданидои лазиз ягон чиз ёфт мешуд.
Хусусан холаам Нигина бароям ширбиринч пухта дар
рӯи он равғани зард рехта медод, датто кисадоямро
аз конфету кулчақанддо пур мекард. Ман бори аввал
кулчақандро дар хонаи холаам чашида, бисёр дар
дайрат монда будам, ки дар ким-кадом шадрдои дуро-
дур одамон чунин кулчақанди ширин ва нарму гуворо
мепухтаанду чаро дар маркази нодияамон —• Қалъаи
Хумб чунин кулчақанддоро пухта наметавониста бо-
шанд.

Оилаи мо серфарзанд буд, биноан мо зиндагии
қашшоқонае доштем. Рӯзи аз аскарй бозгашти пада-
рамро ёд дорам: вай дар тан либоси аскарй дошт, ор-
дену медалдои бисёраш дар сари синаи ӯ ҷиринг-ҷи-
ринг садо мебароварданд. Ман хеҷ вақт дар дедаамон
чунин одами низомипӯшро надида будам, дарчанд ка-
се гуфт, ки «Нарзулло ба пешвози падарат бидав!»
вале ман ӯро бегонае пиндошта ба сӯи дигаре дави-
даам. Сонй фадмидам, ки падари бузургворам барои
дар як мукофоти ҷангиаш аз чанд ҷои баданаш захм-
дои вазнин бардошта будааст. Шояд бо дамин сабаб
бошад, ки ӯ ба меднати вазнин машғул шуда натаво-
ниста, вазифаи посбонии идораи бонки нодияро бар
ӯдда дошт. Бо дамин маоши хоксоронааш ману баро-
даронам Асламшо, Ҳайдаршо, Шамсиддину Давлат-
шоду Нуриддин ва ходаронам Гулистону Гулдастаро
ба воя расонд, содиби касбу кор кард.

Албатта, хоҷагии назди давлиамон ва чорвое, ки
мо доштем, дар таъмини маоши рӯзгор кӯмаку ма-
дадгорй менамуданд. Дар хонаи мо дар як кас дат-

46
ман якчанд вазифаро ичро менамуд: масалан, як на-
фар молҳоро ба кӯҳу куҳтал, ба чаро барад, худи ӯ
то бегоҳ ҳезум чамъ карда, сузишвории оиларо тайёр
мекард, дигарй аз паи овардани алаф шавад,^ пас аз
таҳияи алаф ширро бурда мефурухт, сеюми оғил-
ҳоро тоза мекард, ҳавлиро мерӯфт ва дар корхои
хона ба модар дастёрй менамуд. Мо дар кори рӯз-
горамон фарқ намегузоштем, «ин кори духтарона, мо
ичро намекунем», намегуфтем. Вазифаи ман бештар
обу хӯрок додани чорвои дар гирди мехи хавлй буда,
тоза кардани оғилҳо, обу дон додани мурғон ва чи
тавре, ки дар боло зикр намудам, ҳимояи чӯҷаҳо аз
чӯҷабаракҳо ва дастёрй ба корубори модар ҳисоб ме-
ёфт.

Ба хамаи пн корхои хочагии хона модарам бо катъи-
ят роҳбарӣ менамуд ва ононе, ки вазифаашонро нағз
ичро наменамуданд, бегоҳӣ аз модар танбеҳу наку-
ҳиш мешуниданд ва ҳатто модар гӯшмоли сазовор ҳам
медод ва аз ҳама муҳимаш он буд, ки таомро муво-
фики хизмат ва сифати кор тақсим менамуд. Аз ин
ҳеҷ каси мо озурдадил намешудему баръакс дар кор
ҳавасмандие ҳис намуда, рӯзи дигар кӯшиш мекардем,
ки вазифаро беҳтар анҷом диҳем ва ба ситоишу марҳа-
мати бештари модар сазовор шавем...

...Андаке ручӯъ намуда, бо мамнуният гуфтаниям,
ки ҳамин вазънят ва тартибу кору зиндагй ва ба ша-
рофати катъияти модар аз овони хурдсолй моро дар
рӯҳияи меҳнатдӯстӣ ва интизомнокй тарбия карда, ба
роҳи дуруст ва халолу поки хаёт талқин намуд. Бад-ин
вачҳ ман пеш аз хама аз модари ғамхору мушфиқам —
Фақирова Покизамоҳ як умр миннатдорам, зеро
ҳоло хар яке аз мо маҳз ба шарофати меҳнати соф-
дилона ва интизоми саҳеҳ соҳиби кору вазифаҳои
масъул ва чою макони хештан ҳастем...

Рӯзе дар хонаи мо гарде хам орд намонда буд.
Модарам дар чунин ҳолатҳо ба мо як каф-як каф тут-
пист қисмат менамуд. Вале он рӯз дар хона мута-
ассифона тутпист хам намонда будааст. Пас ӯ ба пух-
тани нони чигитӣ шурӯъ намуд. Як каф сабӯси дар
гӯшае барои ягон рӯзи аз ҳама вазнинтарин пинҳон-
кардаашро гирифта, ба чигит хамроҳ намуд. Ва бо як
азоби гӯр нони чигитй пухт. Вакте ки нони чигитдор-
ро мешикастем, он ғоз медод ва хоида фурӯ бурдани
чунин нон ниҳоят заҳматталабу ҷонкоҳ буд. Аз ин нон

47
гуруснагӣ рафъ намегардид, барон он, ки шаб хоба-
мон бибарад, модар ба пиёлаи чой андак-андак намак
андохта медод. «Хӯред, ҷисмро ором мекунад» мегуфт
модар.

Субҳгоҳон бархоста, падарамонро дар хона нади-
дем. «Падаратон, барои нон ба деҳаи Сарипул рафт»,
гуфт модар аз набудани вай дар ҳайрат мондани мо-
ро дида. Сонӣ фаҳмидем, ки ӯ ягона ташти хонаамон-
ро барои ба нон иваз намудан ба хонаи як шиносаш,
ки дар деҳаи Сарипул мезист, аз дами субҳи солеҳон
ба роҳ даромадааст.

Дар миёни чорбоғи мо як харсанги калоне мехо-
бид. Агар ба болои ин харсанг бароем, ҳар шахси ба
деҳа ояндаро аз дур медидем. Мо ҳоло ба болои ҳамин
харсанги чорбоғамон баромада, бо чашмони чор ва
чисму ҷони афгор ба роҳи омадани падари бузургвор
менигаристем. Зеро боварии комил доштем, ки бар
ивази ташти мисини мо, ки он ҳоло чандон кӯҳна на-
буд, як дона ва ё ҳатто якчанд дона нон медиҳанд. Ва
он нонро дарҳол мехӯрему аз чанголи гуруснагӣ, ки
рӯдаҳои моро печутоб медод, фавран наҷот меёбем.

Ду чашмони мо ба роҳ дӯхта шуда буданд. Ана,
падарамон ҳам аз дур намоён шуда истодааст, халта-
еро пуштора карда меояд. Вақте ки ӯ дар байни ҳав-
лй халтаро ба модарамон медод, мо ҳам аллакай аз
рӯи харсанг хазида фуромада, дар гирди онҳо ҳалқа-
вор печида будем.

— Ноинсоф ҳамагй як бухонка дод,—гуфт падар хас-
таҳолона уф кашида ва дар рӯи кундае, ки дар гӯшаи
ҳавлй мехобид, рафта нишаст

— Ҳайфи таштам-е, — нони латтапечеро аз Даруни
халта баровард модар,— охир, чаро ин қадар сабук,—
бо ҳайрат латтаро кушода нонташти наппа-навро ги-
рифта, бар нвазаш як бухонка нони нимхӯрдаро медиҳй?

— А, ҳоло ҳамин тавр? — аз ғазаб ларзид падар
ва аз ҷояш парида хеста, бухонкаи нонро ба даст ги-
рифт. Дар ҳақиқат як паҳлӯи он шикоф буда, тақри-
бан ними мағзашро ковок карда хӯрда будаанд.

— О, падарлаънат-е,— мушт гиреҳ кард падарам
ва аз шиддати ғазаб гирдогирди ҳавлӣ тоб мехурад,—
ҳоло ман очаи зори вайро нишон медиҳам. Мӯзаи таъ-
миркарда ҳам дар халта буд, бинобар ин сабукии ваз-
ни нонро ҳис яакардаам.

48
— Шумо чй хел мардак, як таштро ба бухонкаи
нимхӯрда иваз кардед, чашматон дар кучо буд? —
аввал ҷанҷол кард модар ва сони:—Хайр, бало ба
пасаш, илоҳй, кардагй аз худо ёбад, гӯён барои нон-
ро дар рӯи дастархон тақсим кардан ба хона даро-
мад. Мо хам аз қафои ӯ мисли гунҷишкон ба хона во-
рид шудем.

— Ҳақки маро хам ба бачаҳо бидех,—фарёд ка-
шид падарам аз берун, — ман дар чойхонаи район
чой хӯрда будам.

Ҳамин тавр мо бар ивази ташти мисин як бухонка
нони ба кавли модарам, нимхӯрда гирифта аз гурус-
нагии токатшикан халос шуда будем.

Модарам зани хунарманде буда, аз кор кардан
ҳеҷ монда намешуд. (Зимнан ӯ холо ҳам, ки синну
солаш ба ҳаштоду ду рафтааст, барои набераҳояш
тоқиҳои гулдӯзӣ таҳия мекунад). Ӯ шабҳои дарози зи-
мистон барои либосворӣ карбос, алоча бофта, сару
тани ҳар яки моро обод мекард. Ба токиҳои дарвозие,
ки ӯ медӯхт, дар ноҳияҳои дигар хам харидорон пай-
до мешуданд.

Баъди ҳамон зимистони тӯлоние, ки мо аз камчи-
нии нон азоб кашидем, падарам ба бозори Кӯлоб са-
фар карданй шуд. Ҳамкишлокиҳои мо бобои Бадав-
лат, амаки Аҳмадшоҳ, тағои Диловар, бобои Шариф
борҳояшонро ба харҳояшон бор карда, ба падарам
ҳамроҳй намуданд ва онҳо бо роҳҳои качу килеби
морпечи кӯҳистон, аз болои оврингҳои ларзонак аввал
ба Даштиҷум, сонй ба Кӯлоб рафтанд. Пас аз як моҳ
падарам ду ҷувол гандумро ба ду маркаб бор карда,
вориди хавлй шуд. Ғайр аз ду чувол гандум боз ӯ дар
ду халта нони хушк ва дигар маводи хӯрокворӣ овар-
да буд. Маълум мешавад, ки маҳсули дастони мода-
рам дар бозори Кӯлоб нағзакак пул шуда будааст,
ки рӯзгори мо бофароғат гашта, дигар аз кайди гу-
руснагӣ халос ёфтем. Ҳамсафарони падарам ҳам ало-
чаю тоқиҳояшонро фурӯхта, ҳар яке ғаллаи фаровон
оварда буданд...

Умуман сокинони Дарвозу Қаротегину Бадахшон
аз замонҳои қадим бо роҳҳои душворгузари кӯҳисто-
ни худ ба сарзамини Кӯлоб рафтуомад намуда, маҳ-
сулоти мавриди ниёзро аз бозорҳо, аз хонаҳои марду-
ми ин минтака дарёб мекарданд. Е ҳамин тавр ба меҳ-

4—3391

49
монй мерафтанд, дар тӯйҳои якдигар иштирок мена-
муданд, вақти зарурат ба дилбардорию тасаллияти
ҳамдигар мешитофтанд. Ин рафтуомади муомила ду-
тарафа буд, роҳхои силсилабанди кӯҳистон мисли
рагхои хунгард кавмҳою тоифаҳои гуногуни диёра-
монро ба хамдигар васл менамуданд. Бо ҳамин роҳ-
ҳо ба мадрасаҳои ҳамдигар баҳри маърифатомӯзӣ ме-
рафтанд, рӯзхои иду ҷашнҳо бо нияти адо намудани
намози ҷамоат дар масчидҳои хамдигар чамъ меома-
данд. Бо ин роҳҳо манзилу мароҳилҳоро паймуда, ба
хонаҳои якдигар арӯсҳои нозанин мебурданд. Ба ди-
гар маънй гӯем, ин роҳҳо роҳҳои хешию пайвандй,
дӯстию бародарй буданд ва ҳастанд. Маҳз ҳамин рох-
ҳо халкхои тамоми чумҳурии моро ба ҳам васл наму-
да, якдигарро ба хешу табор табдил додаанд. Ман аз
мушоҳидаҳо, сафарҳо ва мулоқотҳои гуногуни худ дар
саросари диёрам дарк намудаам, ки чунин роҳҳои душ-
воргузари мушкилкушо дар миёни тамоми ноҳияҳо
ва шаҳрҳои Ватани азизи мо—Тоҷикистон асрҳои аср
боз вуҷуд доранд. Масалан, чуннн пайроҳаи кӯҳистон
лаб-лаби дарёи Кофарниҳон дар байни ноҳияхои Шаҳ-
ритусу Қубодиён ва Ғозималику Ҳисори Шодмон ва
аз он ҷо ҳам ба сӯи Файзободу Ғарм, ҳам ба тарафи
Бойсуну Насафу Самарканду Бухоро роҳҳои печидаи
гиреҳкушо мавҷуд буданд. Чунин василаи мустаҳка-
ми пайванд бо сохили Зарафшон дар байни Масчою
Фалғару Панҷакент ва Хуҷанду Ғ1сфараю Истарав-
шан низ фаъолият дошт. Ин роҳҳоро ягон подшоҳ, хо-
дим ё сиёсатмадори пурқудрат насохтааст ва ин тои-
фа чунин иншоотро сохта ҳам наметавонистанд. Бал-
ки ин роҳҳоро худи халк — мӯйсафедону ҷавонон, за-
нону мардон, хурдону бузургон дар давоми як рӯзу
ду рӯз, ё як солу ду сол не, балки ба тӯли қарнҳои
зиёд оҳиста-оҳиста сохтаанд, биноан ин роҳҳо аз сан-
чишҳо, қаҳтнҳо, душвориҳо гузаштаанд, ба ин ҳама
тоб овардаанд ва ҳам акнун ин роххо абадулабад де-
ҳаҳо, ноҳияҳо, шахрҳо, вилоятҳои чумҳуриамонро ҳам-
чун як мамлакати воҳид, ба ҳам пайванд месо-
зад.

Ҳар фарде, ки чунин халк ва чунин мамлакатро
касди чудо кардан ва ба минтақаҳо таксим намудан-
ро ба калби хеш рох доданй мешавад, ҷинояти нобах-
шнданй ва хаёли хоми ттчроношуданй мекунад.

50
* * *

Рузе бародарам Асламшо молҳоро ба чаро бурда,

бегоҳи аз қафои молҳо як пуштора ҳезум бардошта,
ба ҳавлӣ ворид шуда буд, ки модарам чорворо аз на-
зар гузарониду пурсид:

— Камар нест-ку? Вай кучо шуда бошад?

Мо як бузи сершире доштем, ки ҳар сол ба мо ду-
се cap бузғола таваллуд карда медод ва ҳамаамон
ӯро дӯст медоштему аз дӯстдорӣ ба вай «Камар» ла-
қаб ниҳода будем.

Асламшо пуштораи ҳезумро назди оташдон пар-
тофту ба оғил даромада, молҳоро аз назар гузаронд.

— Ҳа, Камар нест,—гуфт ӯ бо хотири парешон,—ба
хаёлам дум-думи молҳо чарида-чарида меомад.

Сонй Асламшо ҷомаи даридаашро, ки танҳо вақт-
ҳои пуштора кардани ҳезум мепӯшид, аз тан бадар
намуда, хеле чолок шуду ба дасташ таёки молбониро
гирифт ва:

— Маи ҳозир, — гӯён аз хавлй Давида баромад.

Дар атроф чодари торикй фуромада, дар осмон

якта-нимта ситораҳо чашмак мезаданд. Вақти говгум
фаро расида буд.

Касе, ки дар кӯҳистон зиндагй карда бошад, нағз
медонад, ки чун шомгоҳон фаро расад, ҳаво зуд то-
рик шуда, ҳар як сангу бутта ба назар сиёҳу ҳавлнок
ва бадвоҳима менамояд. Ба чашмони кӯдак бошад,
инҳо махсусан бадвоҳиматар метобанд.

Он солҳо дар саросари Дарвоз гургони гуруснаи
хунхор хеле бисёр буданд ва онҳо гала шуда мегаш-
танду ба бузу гӯсфандонн аз рама ҷудошуда ва го-
вони аз пода қафомонда хамла меоварданд. Шабон-
гоҳон ҳатто ба оғилҳо даромада бузу гӯсфандонро
хӯрда, ба мардуми бечора зарарн калони моддй ме-
расонданд. Дар шабҳои сарди зимистон, ки барф аз
ҳад зиёд меборид, гургон дар чустуҷӯи тӯъма ба чор
тараф Давида, ҳатто ба одамони танҳо дармеафто-
данд. Мо хатто шунида будем, ки гургон якчанд на-
фарро дарронда буданд. Ҳамин воқеаҳо ба хотирам
расиданду дилам таҳ кашида рафт. Ҳоло бародари
азизам Асламшо худаш яккаю танхо ба чустуҷӯи Ка-
мар рафта буд. «Боз худо накарда гургон ба вай хам-
ла наоранд», аз дил мегузарондам ман ва худро тан-

51
беҳ медодам, ки «чаро ҳамроҳи бародарам ба Чусту-
ҷӯи буз нарафтам».

Азбаски падарам дар коргоҳи худ, идораи бонки
ноҳия вазифаи посбониро адо менамуд, ҳоло ӯ аз мо
дур буд. Ҳамсояҳо низ дар ин вакт ба кори рӯзгори
худ банд буда, биноан мо касеро ба ёрӣ ҷеғ зада на-
метавонистем.

Ман карор додам, ки бояд фавран аз паи барода-
рам биравам. Ва асои ирғаи вақтхои молбонӣ ҳамроҳи
худ мегирифтаамро, ки дар шохи себи ҳавлй овезон
буд, ёфтаму аз ҳавлй баромаданӣ будам, ки садои
модарамро шунидам:

— Исто, танҳо нарав, ман хам ба ту ҳамроҳ меша-
вам.

Модарам ҳам калтакеро ба дасташ гирифт ва мо
ба рох баромадем. Ҳаво боз хам ториктар шуда буд.

—Худоё, худовандо, ризки бачахоямро кам на-
кун, — нола мекард модарам, — аз даргохат умедво-
рам. Қатори дигарон дар панохат нигаҳ дор.

Вақте ки мо ба буттазори кӯҳпоя расидем, мода-
рам фармуд, ки ман бародарамро чеғ занам. Ман ҳам
бо тамоми овоз:

—Асламшо-о! — гӯён фарёд кашидам. Ман ме-
хостам, ки баландтар садо бароварам, вале аз чӣ бо-
шад, ки дар ин торикии шабҳангом овозам он қадар
баланд намебаромад. Асламшо-о, ту дар кучоӣ, ово-
затро барор-р!

Вале ҳеҷ кас садое намебаровард. Мо боз чолок-
тар роҳ паймуда, аз минтақаи буттазор гузаштем.
Ман ҳар як пастию баландии ин пайраҳаро медонис-
там, ҳар як буттаю дарахт бароям ошно буданд. Ана,
ҳоло аз хамин кӯҳтал гузарем, дар кафои он чака-
лакзор cap мешавад, он тарафи чакалакзор бошад,
кӯх оғоз мегардад.

Дар болои кӯҳтал боз садо баровардам:

— Асламшо-о!

Боз хам овози бародарам шунида нашуд, балки ша-
ғоле аз дур як нӯла кашида монд. Дар гирду атроф
чирчиракҳо садо мебароварданд. Моҳтоб ҳоло баланд
набаромада буд, бинобар ин сояи кӯҳ ба чакалакзор
афтида, хама чоро сип-сиёҳ карда буд.

Мо аз байни чакалакзор каме роҳ рафта будем, ки
ногоҳ садои гнряи касеро шунидам. «Асламшо?» —
гуфта наздиктар омадам ман ва бародарамро дидам,

52
ки дар зери дарахте нишаста гиря мекард. Модарам
аз бағали Асламшо бардошта, ӯро ба по хезонд.

— Бачам, ҳама ҷоят сиҳат аст? —модарам тамо-
ми бадани Асламшоро даст-даст карда медид.

Тамоми аъзои бадани бародарам меларзид, ӯ чизе
гуфта наметавонисту фақат ба тарафи кӯҳ ишора
мекард.

Мо фавран ба хона баргаштем. Модарам пеш аз
хама ба рӯи Асламшо об пошид, сонӣ ба ӯ каме об
хӯронда, испанд дуд кард ва аз кадом як гиёҳ чой
дам карда дод. Баъд аз ин забони Асламшо кушода
шуда, ба мо фаҳмонд, ки аз даруни чакалакзор тӯдаи
гургонро дидааст. Ин гургони гушна дар зери харсан-
ги буни кӯх ба якдигар дарафтода Камарро кафонда
хӯрдаанд.

— Пас чаро дархол ба сӯи хона надавидй? — ме-
пурсид модарам ба дахшат омада.

— То таги дарахт базӯр омадам, — чавоб дод Ас-
ламшо, — пойхоям худ аз худ карахт шуда, мадорам
намонд, дигар роҳ рафта натавонистам.

— Эй, вой-е, чаро ман мондам, ки ту ба чустучӯи
буз биравй?—сари бародарамро ба багал гирифта ме-
гирист модарам.

Ҳамин тавр мо аз бузи дӯстдоштаамон Камар чудо
шудем. Ин буз хамчун узви фаъоли оилаамон буда,
дар он солҳои бенавой ба мо бисёр мададгорй мена-
муд, биноан ба рӯҳи вай дуо мехондем.

Дар ҷустуҷӯи ин буз ҳаётн бародарамон низ зери
хатари сахте монда буд ва ҳоло дар рӯ ба рӯи худ
Асламшоро сиҳату саломат дида, ба даргохи ҳақтаъо-
ло шукрона мегуфтем.

* * *

Фасли баҳорон расид, модаговамон гӯсола кард, хдо-
сандиамон афзун шуд. Мо аҳд намудем, ки ҳамаамон
нағзакак меҳнат мекунему ба чои Камар як бузи ди-
гар мехарем.

Маълум аст, ки дар кӯҳистон замини кнштбоб хе-
ле кам аст. Мо, ки аслан даштакии балҷувонй будем,
дар ихтиёр киштзори каме доштем. Заминҳои кишт
ин чо аз замонҳои ҳазрати Одам ба хар сари нонхӯр
тақсим шуда буданд. Мо шабу рӯз нағз меҳнат карда,

53
мекушидем, ки аз замини кам ризку рӯзии худро фа-
ровон намоем.

Ман дар синни даҳ-дувоздаҳсолагй аз деҳқоно-
ни ҳақиқии барзгар — амаки Назар ва амаки Мушк
дастаи испорро гирифта, ҷуфт кардани заминро омӯх-
там. Онҳо ба ман истифодаи сипор, юғ, новакро ни-
шон медоданд, аз навдаҳои шулаш бофтани отангро
гаштаю баргашта ёд медоданд, «ин аз хама муҳим,
мегуфтанд онон, отанг юғу сипорро мепайвандад».

Аз ҳамон вақт хам дар замини колхоз, ҳам дар
киштзори худамон кор мекардам.

Мо дар хотаамон бештар пахта мекиштем ва аз он
ҳосили бисёр гирифта, шабҳои дароз ҳаллоҷӣ гардон-
да, пахтаро аз чигит тоза менамудем. Дар сарзамини
Дарвоз асбобе ҳаст, ки онро камони паҳандагй мегӯ-
янд. Барой он ки пахтай тозашуда ришта шавад, ав-
вал онро мепаханд. Дар ҳамин чо камони паҳандагӣ
ба кор меояд, ки ин асбобро шахсони алохида исти-
фода карда метавонанд. Чунин соҳибкасбон, яъне па-
ҳандагон дар ду-се деҳа як нафар пайдо мешуданд.
Шиноси мо, бошандаи дехаи Хек амаки Ашӯр бо хо-
ҳишамон ба хонаамон омада, бо камони худ пахтаро
некӯ мепаҳид ва ба ҳамин тарз пахта барои ресидани
ришта омода мегардид. Барои тайёр кардани ришта,
чарха, дук, хардук, краврав, сихчароғ ва дигар асбоб-
хо лозим буданд, ки ин сомонро дар деҳа косибон ме-
сохтанд. Аз ришта калоба танида, сипас ба дӯкони
матоъбофй медоданду алоча, карбос, думония, сат-
ранчӣ ва ғайра мебофтанд. Аз пӯсти анор, ғарма, бар-
гу решай ҳар гуна гиёҳхо, оханпораи зангзада ранг-
ҳои гуногун сохта, бо нусхаҳои муносибу дилхоҳ ба
матоъ гулпартой мекарданд. Сонй куртахои зано-
наи паркорй, челакхои гулдӯзӣ, ба ҳар навъу андоза
перохану тунбонхо дӯхта, ба сафари навбатии падар
тайёрй медиданд, дастмоя тахия менамуданд. Зеро чу-
нон ки гуфтаанд, ба бозор бо дасти холӣ дурри мақсуд
ба каф овардан имконнопазир аст.

Эй тиҳидаст рафта бар бозор,

Тарсамат пас наёварй дастор.

Ҳаминро тазаккур додан зарур аст, ки тамоми ин
корхои тоза кардани пахта, ресидани ришта, матоъбо-
фй ва албатта нусхакашй, гулпартой, буридану дӯхта-
ни ҳар навъ либосҳоро занони деҳа ҷамъ шуда, дар

54
хонаи ҳар кас бо навбат ба таври ҳашар анҷом ме-
доданд. Знмни иҷрои ин корҳо якҷоя суруду таронаҳо
мехонданд, афсонагӯӣ мекарданд, таомҳои лазиз ме-
пухтанд. Кори бисёр бо дастҷамъӣ ноаён мегузашт.
Барпо шудани чунин ҳашарҳо занону духтаронро ба
ҳам наздик, мӯнису мехрубон менамуд. Чи тавре ки
маълум аст, дар ҳар чое, ки заной дар байни якдигар
созиш дошта бошанду дилёб ва меҳрубону ғамхори
ҳамдигар бошанд, дар чунин деҳот мардон ҳам аҳлу
тифок мешаванду сулҳу амонии ҳамешагй ва ободию
осоиши азалй пойдору бобақо хоҳад шуд. Алҳазар аз
чанчолу хархаша ва шӯру ғиреви занҳо, ки хамаро
баргаштабахту вожгун месозанд ва хатто рафта-раф-
та китъаҳоро бо қитъаҳо ҷанг меандозанд...

Дар манотики Дарвоз косибони гуногунпеша фаъо-
лият доштанд. Ҳунари заргарону оҳангарони нозук-
табъи ин чо, тавре ки мегуфтанд, дар ҳафт мамлака-
ти беруна шӯхрат доштанд. Маҳсулоти дастони усто-
ҳои чархсоз, дуктарош, даббоғ, намадмол, чорӯқдӯз,
камонгар, хомакдӯз то ба кишвархои Афғонистон, Эрон,
Ҳиндустон овоза доштанд. Устоҳои забардасте буданд,
ки санги осиёб метарошиданд, осиёбу обчувоз месох-
танд.

Ҳамон навъе ки ишора намудам, мо, даштакиёни

балчувонии мукими Дарвоз, соҳиби замини каме бошем
хам, аз он хеле босамара истифода менамудем. Дар
чорбоғи мо хар як дарахти мевадиханда оқилона ши-
ноннда шуда буд. Зеро зиндагй, кам будани дастмояи
хаёту буду бош хамин чизро ба мо илко менамуд. Ма-
сал ан, зардолуи пешпазаки мо гуфтан мумкин аст, ки
дар тамоми сарзамини Дарвоз яке аз аввалинхо шуда
мепухт. Падарам доимо бо боғбони пуртаҷриба ва
солхӯрдаи Дарвозу Кӯлоб маслиҳату машварат наму-
да, хар сол пайванди нав ба нав мегузаронд ва мева-
ҳои рангбаранги шаккарин ба даст меовард. Барода-
рам Асламшо, ки аз мо калонсолтару хушёртар буд,
як донаи зардолуи ангубинмазаи пешпазакро яксӯмй
мефурӯхт. Одамон ин зардолуи хушбӯи хушранги ши-
ринро навгонӣ гӯён талошак карда харида, «шукр,
ки ба меваи нав расидем», мегуфтанду ба чашмона-
шон мемолиданд.

Пас аз ин себҳои самарқандй, зардолуи сафедаку
часпак, анвои ангурҳои каттахӯша, хусайнй, фахрй,
гелосҳои гуногуни бомазаи сергӯшту сершира, тутхои

55
сиёҳ, марворидак, балхӣ, шоҳтути боғамон мепухтанд.
Дар ин вақт тамоми аъзои оила —аз хурд то калон
фавқулодда серкор мешудем. Қисмати зиёдатии ин
меваҳоро мефурӯхтем, боқимондаашро қабл аз ган-
дидану хароб шудан дар рӯи бом мехушкондем, аз як
миқдорашон ширинӣ таҳия намуда, барон зимистон дар
хумҳо андохта мемондем. Меваҳои хушкидаро бо пу-
дина ва ҳар гуна гиёҳҳои хушбӯй хушк омехта, дар
бордонҳои махсус нигоҳ медоштем. Хусусан ҳар сол
як-ду тонна тути нағз хушконидашударо дар осиёб
•орд карда мегирифтем. Ба шарофати ҳамин меҳнати
дастҷамъонаи аъзои хонадон дар ҳар рӯзи зимистони
хеле сард ва пурборишоти Дарвоз, ки дар он вақт
мулку маконамон як муддати муваққатӣ аз ҷумлаи
олам гусаста мешуд, мо то ҳадди имкон рӯзгори бо-
фароғате ба cap мебурдем.

Бар ивази дастмуздамон ба ҷои он бузи дӯстдош-
таамон Қамар, ки гургони дарранда хӯрда буданд,
камарҳои дигар харидем, саршумори бузу гӯсфандо-
намон ба панҷоҳ-шаст расиду соҳиби якчанд cap мо-
дагов, як cap гови чуфтӣ гардидем, ки ин ҳама ба
оила оидоту даромади казоие мерасонанд. Ҳамон
•солҳо дар Дарвоз ҳар хонадоне, ки бар иловаи чорвои
зарурй агар чор-панҷ cap маркаб ва хачиру асп ме-
дошт, хонадони бақуввати дастрасе ҳисоб меёфт. Ои-
лаи мо низ сол ба сол боғановат мешуд, ба дороӣ ме-
расид, ки ҷамъи давлату сарватамон ба ваҷҳи кордо-
нӣ ва тадбирҷӯии падараму модарам ба даст меома-
данд. Ленин мо, фарзандон, медидем, ки дар ҳамаи
корхо модарамон доимо ҳамроҳи мо буд ва иштироки
ӯро дар тамоми воқеаҳои марбути оилаамон ҳар лаҳ-
заю ҳар соату ҳар рӯз эҳсос менамудем. Масалан,
вазъи оилаамон беҳтар туда бошад ҳам, модарамон
ҳамоно сахтгир буд ва ҳамаи таому либосро худаш
тақсим менамуд. Азбаски модарамон яке аз аввалин
муаллимаҳои даврони нави Дарвоз буду ҳанӯз ба
ҳарфи лотинй дар мактабҳо сабақ гуфта буд, қиссаю
шеърҳои зиёди гузаштагонро аз ёд медонист ва дар
лаҳзаҳои мувофиқу муносиб аз он қиссаю шеърҳо иқ-
тибос меовард. Барой он ки камтар соҳибдавлат
гардида, зуд аз худ наравем, ҳамон айём ин байтро
такрор батакрор мегуфт, ки дар хотираи бачагиам
сахт накш бастааст. Намедонам, ки ин шеърро кадом

56
шоир эҷод намудааст, аммо ман аз забони модарам
шунидаам:

Бо молу чамоли хеш мағрур машав,

Инро ба шабе баранду онро ба табе.

Боре дар мактаби мо овоза паҳн шуд, ки дар клу-
би сарҳадбонони нохия рӯзона барон бачаҳо кинофил-
ми аҷоибу ғароибе намоиш медодаанд ва номи ин ки-
нофилм «Тарзан» будааст.

Сафарбек ном рафики мактабиамон барон тамошо
кардани он филм билетро аз кучое харида оварда, ба
ман мурочиат намуд:

— Мана, билетҳоро бин, ҳардуямон кайф карда
тамошо менамоем. Фақат ҳамин ки як камтар нон ёф-
тан даркор, охир фурсати хонаравй намешавад.

Ман ин пешниҳоди дӯстамро шунида, дилам ба та-
мошои филм гум зада бошад ҳам, андаке хаёлкунон
гуфтам;

— Ҷӯраҷон, ман ба тамошо рафта наметавонам.
Акоям Асламшо баъд аз пешин аз даре меояд, дар
хона ҳеҷ касе нест, ки чӯҷаҳоро аз чӯҷабаракҳо нигаҳ-
бонй намояд. Бинобар ин ман бояд ҳатман дар хона
бошаму чӯҷаҳоро посбонй кунам.

Ҳамон баҳор даҳ мурғи мо чӯҷа бароварда буду
дар гирду атрофи ҳавлиамон фақат чинг-чинги чӯҷа-
ҳо шунида мешуд.

— Чй хел мешавад, ман охир ин билетҳоро барон
ҳардуямон гирифтаам?

— Ман ягон вақти дигар меравам.

— Не, дигар фурсат намемонад. Он филмро имрӯ-
зу пагоҳ намоиш медиҳанду халос.

Пае чӣ кор кунем, ман бояд чӯҷаҳоро нигаҳбо-
нӣ намоям, вагарна модарам ҷазои сахтам медиҳад.

— Биё, аз Нуралӣ илтимос менамоем, ки ба ҷои
ту ду-се соат чӯҷаҳоро нигахбон бошад. Охир ӯ бачаи
хубест, ҷӯраамон аст.

Ҳақиқатан ҳам Нуралӣ ҷӯраи нағзамон буд. Са-
фарбеку ман ваъда кардем, ки барои пагоҳ ба вай
билет гирифта меорем ва ӯ хам он кинофилми нестан-
дарҷаҳонро тамошо хоҳад намуд. Нуралй розӣ шуд,
ки то омадани ман чӯҷаҳоро ҳифз намояд.

Дар паҳлӯи ҳавлии мо марғзори начандон калоне
воқеъ буд, ки одатан мокиёнҳо бо чӯҷаҳояшон дар
ҳамон чо гаштугузор намуда, барои худ ғизо пайдо

57
мекарданд. Ман ҳамроҳи Сафарбек аз тамошои филм
баргашта, қабл аз ҳама он марғзорро аз назар гуза-
рондам. Дар марғзор пару пати паҳну парешони мур-
ғонро дида, дилам шуввас карда рафт. Дарёфтам, ки
Нурали ба ваъдааш вафо накардаасту чӯҷаҳои нирғаи
беозорро тӯъмаи чӯҷабаракҳои оҳанинчанголу мин-
қортез намудааст. Мо бошем, ба ӯ билети кинофилм-
ро оварда будем.

Ҳамин к и ба ҳавлӣ даромадам, модарам шохачӯ-
беро ба сарам бардошт:

— Бачаи бепарвои дайду дар куҷо мегардй?

Вале ҷӯраам Сафарбекро дар паҳлӯям дида, аз
райъаш гашту ба ҷанг кардан даромад.

_ Маълум мешавад, ки Нуралй ваъдаи худро фаро-
муш кардааст ва ё ягон кораш баромада будааст, ки
чуҷаҳои мо ба холи худ мондаанд. Калхотҳои чӯҷаба-
рак дарҳол аз ин вазъият воқиф гардида, ба марғзор
ҳамлавар шудаанд ва титу ғози якчанд мурғу чӯҷаҳо-
ро баровардаанд. Хайрият, ки модарам аз ин ҳолат
сари вақт огоҳ гашта, чӯҷаҳоро наҷот додааст. Сипас
ҳамаи мокиёну чӯҷаҳоро дар катак дароварда, дигар
ба берун раҳо накардааст.

Баъд аз ин воқеа ман нигоҳубини чӯҷаҳоро ба хеч
кас бовар намекардам, ҳатто ба чӯраҳои наздиктарин
ҳам намесупурдаму посбонии мӯҳлатя ба зиммаам
вогузоштаро худам ба хубӣ анҷом дода, харакат ме-
кардам, ки чӯҷаҳоро аз хар офати ногаҳонй ва қазои
осмонй эмин дорам ва дар ин бобат танбеҳу накӯҳиши
модарро нашунавам.

* * *

Мазраи сабзи фалак дидаму доси махи нав.

Ёдам аз киштаи хеш омаду ҳангоми дарав.

гуфтааст суханвари бузург Ҳофизи Шерозӣ. Ман хам
ҳолиё осмони софи нилгунро чун бубинам, ба ёдам
киштзорони зумуррадгуни зодгоҳам деҳаи Умарак
мерасаду ба машомам бӯи майсаю себаргаҳои ватан
медаманд. Дар хар чое ки бошаму чун дар авчи фа-
лак доси маҳи нав ба чашмонам битобад, ба шукро-
наи мохи нав фотехае мехонаму ба cap хаёлоти олами
кӯдакию навчавонй меоянд. Пеш аз хама мавсими

58
ғалладаравро ба ёдам меоварам. Ба фикрам, ягон бӯи
хуш ба мисли алафи навдаравида, ба монанди ғал-
лаи навдаравида, ки дар рӯи хок мехобад, ба димоғ
ин кадар гуворотару бофараҳтар намерасад.

Мавсими дарави ғалла дар пуштаҳо ва ёлаҳои
кӯҳсори дехаи Умарак ва умуман деҳоти Дарвоз тақ-
рибан як моҳи тобистон давом менамояд. Дар ин мав-
сими ғалладарав асосан мардон ва ҷавонон иштирок
мекунанд ва аз ин маърака ҳашари занону духтарон-
ро ҳангоми тахияи матоъ, гулпартоии он ва давраи
либосдӯзиро ба хотир меоваранд, ки чунин ҳашарҳо
пеш аз сафари мардон ба ноҳияҳои дур дар ҳар хона-
дон бо навбат ба амал меомаданд.

Кабл аз ҳама ба мавсими дарав тамоми мардону
ҷавонон ва ҳатто кӯдакону ягон-ягон беморон низ би-
дуни даъвату ташвиқот ба ғаллазор мебаромаданд.
Беморону кӯдакон корҳои вазнинро анҷом надиҳанд
ҳам, ба даравгарони қавибозуи неруманди дос дар
бар обу мева, дуғобу хӯрок расонда, бо ҳамин муш-
килоти ононро осон менамуданд. Дар ин давра табъи
ҳама хуш, дар лабон табассум шукуфон мешавад ва
дар дилҳо заррае ҳам осори хушунату озурдагй на-
мемонад. Агар рафту баъзе одамон бо иллату сабаб-
ҳон гуногун аз якдигар хафагию ранҷурй дошта, но-
гапй шуда бошанд, дар чунин рӯз гуноҳи якдигарро
мебахшанд ва аз субҳгоҳони рӯзи дарав, салом меди-
ҳанд ва оғӯшро васеъ кушода, якдигарро ба оғӯшҳои
гарму самимии худ мегиранд.

Ба фикри ман ин давра беҳтарин, зеботарин ва
поктарину нотакрортарин давраи табиати Дарвоз фа-
ро мерасад, ки дилу рӯхи касро саропо мафтун, тас-
хир ва мутеъю асир мегардонад. Худатон як тасаввур
намоед, дар куллаи баландтарини кӯҳ барфхои поки
сафед тӯда-тӯда хобидаанду дар ин ҷо, дар ёнаҳо ва
ёлахои кӯҳ, дар пуштаю талҳо хӯшаҳои заррин пух-
та расидаанд ва дар поён гелосхои ширину пуршар-
бати ёкутранг назаррабоӣ мекунанд. Ана, чӣ кадар
чилвагарй ва фаттонй менамоянд рангҳои нотакрори
кӯхистон.

Кӯҳистони Дарвоз устод Абдусалом Деҳотиро маф-
тун намуда будаанд, ки эшон фармудаанд:

Ба як сӯ барфу як сӯ пухта гелос,

Ачаб фаслест тобистони Дарвоз.
Ман шодам, ки борҳо дар мавснми дарави ғалла
иштирок намуда, дар ҷамъоварии ҳосили ранҷи бобои
деҳқон саҳм гузоштаам. Ҳоло ман солҳо боз аз он ҷо
дурам ва олами тақдирсоз ризқи маро дар мулку ма-
конҳои дигар чошидааст ва ба амри кирдигори раз-
зоки олам ризқи худу фарзандонамро аз ин ҷоҳо ёф-
та истодаам. Аммо он солҳо, ки айёми навҷавонии ман
буду даст бар дастаи испор ниҳода, замин ҷуфт ме-
кардаму барзгар будам ва хангоми дарав дос дар бар
ҳамрохи ҳамқишлоқиҳои худ ба обу арақ ғӯтида да-
равгарӣ мекардам, давраҳои фаромӯшношудании умри
ман буданд. Ва суруди иқтидороҳанги

Э оллоҳ, ёре, ман доғам ё дӯст

шабҳои бехобй хотироти айёми бачагии маро парвоз
дода, маро ба мулки Дарвоз меоварад.

Суруди «Ман доғам»-ро ҳатман яке аз даравгарон
cap мекунад ва пае дигарон ҳамовоз мешаванд. Ин
сурудхонӣ хусусан дар хирманҷо авҷ мегирифт, ки бо
■софию соддагӣ ва беғашию беолоишии хеш ба ҳар кас
марғубу писандида мешуд.

Мардуми Дарвоз дар парвариши кирмаки абрешим
низ хунарманданд. Ва ин давра ҳам ба маъракаи пур-
ташвише бадал мешаваду мушкилоти хосаи худро
дорад. Модари мо як-якуним куттӣ тухми кирмак
парвариш намуда, сад-садубист килограмм пиллаи
аълосифат ҷамъоварй карда, ба давлат месупурд.
Рости ran, модарам як кисми ҳосили дубаҳраро ба
давлат насупурда, дар хона нигоқ медошт. Ва аз он-
ҳо риштаи бирешим тайёр карда, бо рангхои гуногу-
ни зебо ранг намуда, дар таҳияи тоқиҳои гулдузй ва
дигар навъи каллапӯшу либосхо истифода мебурд.
Дар натиҷа ин ҳам як навъи манбаъи даромади оилаи
мо мегардид.

Аз ин лиҳоз, ки мардуми Дарвоз табиатан шух ва
базлагӯ ҳастанд, роҷеъ ба парвариши кирми абре-
шим баъзе киссаҳо ҳам бофтаанд, ки ба Гундул ном
шахси ҳозирҷавоб, ҳазлкаш ва сухандони халқӣ марбут
аст.

Солҳои тӯлонӣ дар ноҳияи Қалъаи Хумб Аҳтам Неъ-
матов ном котиби райком кор мекард. У роҳбари адо-
латпеша буда, дар саросари Дарвоз бо некномй маш-
ҳур гардидааст.

60
Рӯзе ӯ ба хонаи Гундул омада, парвариши кирмаки
абрешимро аз назар мегузаронад. Кирмакҳо нағз ри-
воҷ доштанд, Неъматов бо табъи хуш меравад.

Баъд аз хоби сеюми кирмакҳо, ки дар ин давра ҷон-
варон барги дарахти тутро хеле фаровон мехӯранд,
Неъматов дар қатори ҳавлиҳои дигарон ба ҳавлии Гун-
дул хам меояд, то аз авзои кирми абрешим воқиф ша-
вад. Зеро аз боби пилла ӯхдадории ноҳия дар назди
давлат калон буд. Вале котиби райком дар хонаи Гун-
дул ягон дона кирмакро надида, ҳушаш меканаду пур-
сон мешавад.

— Гундул, кирмакро ба кучо бурдй?

Гундул худро ба нодонй зада, чунон вонамуд меку-
над, ки гӯё ин номро бори аввал мешунида бошад.

— Кадом кирмак? Мо кирмак-пирмак надоштем.

Аз рӯи ҳавлии Гундул чӯи об мегузашт. Котиб дар

ҳайрат мемонад, охир чанд рӯз пеш кирмаки хо-
наи Гундул инкишофи хубе дошт, вай онро бо чаш-
мони худ дидааст, ҳоло чй бало зада бошад? Ногаҳ
чашмони котиб беихтиёр ба ҷӯи пуроби ҳавлӣ меафта-
ду дар даҳони курбокка кирмакро мебинад. Пас ҳа-
мааш маълум мешавад, Гундул аз бебаргй ба чон ома-
да, кирмакҳоро ба об партофтааст, гуноҳи сахте содир
кардааст.

— Инҳо чистанд? — бо каҳру ғазаб мепурсад коти-
би райком ва ба тарафи чӯй ишорат менамояд.

— Қурбоққаҳои мо сигарет кашаме, — чавоб меди-
ҳад Гундул оромона ва калимаи охиринро махсус ба
шеваи Дарвоз талаффуз мекунад.

Котиби райком ба ин ҳозирчавобии Гундул қоил
шуда механдад. Ин кирдори Гундул он вақт чиноят бо-
шад ҳам, ба ӯ чизе намегӯяд.

* * *

Мехоҳам, ки ин ҷо дар бораи тӯйи арӯсии мардуми
Дарвоз чанд сухан бигӯям. Тӯйҳо дар Дарвоз ҳам мис-
ли дигар ноҳияҳои ватанамон одатан дар фасли зи-
мистон баргузор мешаванд. Дар ин давра корҳои саҳ-
ро ба анҷом мерасанд, ҳосилоти ғаллаю Дона, меваю
сабзавот ҷамъоварӣ шуда дар анборҳо гузошта меша-
ванд. Сипае фурсати фаровоне фароҳам мегардаду тӯй-
ҳоро низ оромона гузаронидан мумкин аст.

61
Одатан арӯсу шахро савори асп меоваранд. Мо, ба-
чаҳо, бошанд ба роҳ банд партофта, аз хешу табор ва
ёру дӯстон арӯс ва домад туҳфаҳо талаб менамудем.
Ҳамин тавр бандҳоро мустаҳкам гирифта, то вакте ки
тӯҳфа надиханд, роҳро намекушодем.

Арӯсро бо тамоми коидааш дар хонаи шаҳ мефу-
роварданд: аз гирди се гулхан себорй давра зада, ма-
росими саломро ба ҷой меоварданд. Арӯсу шахро ба
хонаи хосашон гусел намуда, зиёфат ташкил менаму-
данду дар хонаи калонтари ҳавлӣ ҷамъ меомаданд.
Дар ин чо ба шарафи қудуми арӯсу домод базми чам-
шедӣ баргузор мешуд. Беҳтарин мутрибон асбобҳои
мусиқиро ҷӯр карда, оҳангҳои дилпазир менавохтанду
ҳофизон таронаҳои шӯхи тӯёна месуруданд ва дар
байни давра рақкосаҳои зебою қашанг ҳунари хешро
бо тамоми ҷаззобию дилфиребй намоиш медоданд.
Ҳамаи ин хунармандон, ки ҳоло ҳозиронро мафтуну
гасхир менамуданд, бошандагони дехаи худамон бу-
данд. Ҳар рӯз мо ҳамроҳ дар кори колхоз иштирок
мекардем, якҷоя замин шудгор менамудем, ғалла ме-
даравидем, дастҷамъона мева мечидем, чорворо ба
чарогоҳ мебурдем. Ва холо бо ҳам хурсандй доштем:
воқеан ҳам он вақт шодмонии як нафар шодии ҳама
мегардид.

Дар чунин базмҳои арӯсй ба ман ва фикр менамо-
ям, ки ба чомеа ҳозирон низ хунарнамоии раккосаҳо
хеле дилписанд, мафтункунанда ва ҷаззобу шӯрангез
буданд. Зеро раккосахо ҷавонзанони ҷамилаю зебо
буда, комати мавзуну мутаносиб доштанд ва хунари
худро ба дараҷаи аъло медонистанд. Вақте ки онҳо
мерақсиданд, рақсҳояшон чунон дилошӯб адо мешу-
данд, ки ҳеҷ кас дар ҷои худ ором нишаста натаво-
ниста, каф мекӯбиданд, даст меҷунбонданд. Раккоса-
хо аз ҳама бисёртар ба ҳаракат оянд ҳам, хаста на-
мешуданд, балки раксҳояшон ба назари кас боз ҳам
мавзунтару дилфиребтар мешуданд. Фақат дар орази
чун садбарги сафед поку нафисашон донаҳои марво-
ридосои арак шадда-шадда медамиданд. Дар ин лаҳ-
захо як ҷавонмарди зебо ба дастрӯймоли тозае шад-
даҳои аракро пок менамуду ин байтро зери лаб зам-
зама мекард:

Нозанине ки аз арак тар шуд,
Нозанин буд, нозанинтар шуд.
Ва чанд нафар он дастрӯймоли дар арақ таргаш-
таро ба даст гирифта ҳазорон бор садақа шуда ба
чеҳраҳои хештан мемолиданд. Ҳамаи ин муомилаҳо
шарофатмандона, ба маънои аслии мардонагию си-
лаҳшӯрй анҷом пазируфта, касе касеро таҳқир наме-
дод, озурда намекард, балки онхо боиси боз ҳам аф-
зудани рӯҳияи хурсандию шодмонии базми арӯсй ме-
гардиданд.

Чунин базмҳо то сапедадам давом мекарданд ва ба
зудтарин фурсат аз хотираҳо зудуда нагашта, боиси
гуфтугӯи тӯлонии одамон мешуданд...

Вақте ки ба карори ташкилоти байналхалкии
ЮНЕСКО ҷашни муғаннии бузурги тоҷик Борбадро
дар ҷумҳурӣ ва саросари ҷаҳон таҷлил менамуданд,
баъзе шаккокон шубҳа доштанд ва далел оварданй
мешуданд, ки ин мутриби беназир гӯё дар сарзамини
Дарвоз зуҳур накардааст. Дар сурате, ки ҳар як де-
ҳаи ин диёри бостонй чунин навозандагон, ҳофизон,
шоирон, раққосони мумтози худрӯид дорад ва инҳо
метавонанд, ки ба сифати як ансамбли мукаммале
дар ҳар озмунҳои сернуфузи байналмилалй ширкат
варзида, албатта нишону мукофоти пирӯзй ба даст
биёваранд, худи ҳамин далелу бурҳони котеъе меша-
вад, ки Борбад, ҳунарвари бехамтои ин сарзамин бу-
дааст. Тавре ки мусиқидонон мегӯянд, оқангҳои ҳузн-
ангез, тарабхез ва муҳаббатомези даврони Борбад
ва офаридаҳои худи ӯ ҳанӯз дар байни мардуми Дар-
воз зиндаанд ва абадй зинда хоҳанд буд.

* * *

Ман дар чунин муҳит ба воя расидам, дар макта-
би деҳаамон таҳсил намудам. Хине ки дар синфҳои
болоии мактаб мехондам, дар умки дилам хоҳише
пайдо шуд, ки ба шаҳри Душанбе бираваму соҳиби
ягон касбе шавам. Масалан, касби бинокорӣ ё ронда-
ни мошин ва дигар васоити техникӣ ба ман хеле маъ-
кул буданд. Агар соҳиби ин касбхо шавам, ҳам дар
колхоз кор карда метавонистаму хам мушкилоти хам-
кишлоқиҳои худро осон менамудам. Ба фикри хамон-
вақтаи ман маҳз соҳибони хамин ду касб ба бошанда-
гони дехаи мо ёрии бештаре расонида метавонистанд.
Зеро орзуи олии ман осон кардани мушкилоти хам-

63
қишлоқиҳоям буд. Лекин холо дар бораи ин орзуҳои
дили худ ба касе ягон ҳарфе намегуфтам ва андешаи
онро доштам, ки агар инҳо иҷро нашаванд, хандасори
мардум мешудам.

Тобистони соли 1959 ман мактабро хатм намуда,
ҳуҷҷатҳоямро ба тартиб овардам. Як рӯз сахарии бар-
вақт ба сари пули ноҳия омадам. Аз ин ҷо ба тарафи
Душанбе мошинҳо ҳаракат менамуданд. Азбаски ба-
родарам Асламшо дар Донишгоҳи давлатии Тоҷикис-
тон таҳсил дошт, дар рӯи бистарам барои хавотир на-
шудани модар чунин хатчае гузоштам: «Очаҷон, ба
хабаргирии Асламшо рафтам, писари ту—Нарзулло».

Май бори аввал ба Душанбе меомадам, бинобар
ин ягон чои онро намедонистам. Ронандае, ки мо чанд
нафар ба мошини вай савор шудем, марди руси хуш-
муомилае буд. Вақте ки ба шаҳри Душанбе ворид гар-
дидем, аз ӯ хоҳиш намудем, ки маро ба назди чойхо-
наи заводи пахтай шаҳр бубарад. Зеро аз рӯи шуни-
дам, ҳавлии ҳамдеҳаи мо — амаки Ҷаббор дар назди
ҳамин чойхона воқеъ буд. Мехостам аввал ба хонаи
амаки Ҷаббор фуруд оям, шабро дар он чо рӯз кунам
ва саҳарй бо ёрии вай бародарамро пайдо намоям.

Ронанда мувофиқи хоҳишам дар назди чойхонаи
заводи пахта тавақкуф намуд ва чун бидид, ки ман ба
чор тараф cap зада, одами даркориамро наёфтам, чунин
мурочиат намуд:

— Додарам, ин чо шаҳр аст, номи кӯча ва раками
ҳавлиро донистан даркор, бо ин аҳвол бисёр азоб ме-
кашй.

Баъд андаке хаёл карду гуфт:

Биё, ба ҳавлии ман меравем, дур нест, дар ҳамин
карибиҳост. Пагоҳ амаки Ҷабборатро меёбем.

Воқеан хам хавлии ронанда чандон дур вокеъ на-
гашта, дар назди бозорчаи заводи ба номи Киров ҷой-
гир будааст.

Пас аз лахзае чанд дар сари дастархони ронанда ни-
шаста, нону намакро нӯши чон мекардаму аз дил ме-
гузарондам, ки хайрият дар дунё умаракиҳои мо барин
одамони нағз хам будаанд.

Дар хавлии он марди рус як ҳафта мондам, дар
ҳамин зимн ӯ амаки Ҷабборро пайдо намуда, бо ман
рӯ ба рӯ кард.

Ҳавличаи хурдакаки амаки Ҷаббор пур аз хам-
шаҳриён буд, гӯё он як чазирачаи Дарвоз дар шаҳри

64
азими Душанбе ҳисоб меёфт, аммо бо вуҷуди ин дар он
ҳавлича барон ман низ чой ёфт шуд.

Бо ёрии ҳамшаҳриён хобгоҳи бародарамро ёфтам,
аммо вай ҳоло дар шаҳр набуда, балки бо шарикдар-
сонаш барон ҷамъоварии ғалла ба Қазоқистон рафта
будааст.

Ман ҳуҷҷатҳоямро ба мактаби яксолаи бинокорй»,
ки дар назди заводи пивокашии пойтахт ҷойгир буд»
супурдам, бароям хобгоҳ доданд. Аммо ман ба ҳавлии
амаки Ҷаббор зуд-зуд меомадам, зеро ба ин чо аз де-
хаи Умарак ва ҳатто аз дигар деҳоти Дарвоз хешован-
дон ва дӯстону шиносони соҳиби хонадон меомаданд
ва ҳамроҳи худ навигариҳоро меоварданд. Ба ин та-
раф омаданам сабаби дигар хам дошт: дар наздикин
ҳавлии амаки Ҷаббор ошхонаи заводи ба номи Киров
вокеъ буда, нони бепул ва хӯроки хеле арзони лазизе
дошт.

Ҳафтаи дуюми омаданам аз Дарвоз ба иллати ша-
молхӯрй ё табдили якбораи ҳаво буд, ки тамоми ба-
данамро ҳарорати баланде фаро гирифт. Ду рӯз ба
даҳон намаке набурдам. Сони хостам, ки ба ошхонаи
ҳамин завод омада, маҷбуран бошад ҳам, ягон хӯро-
ке бихӯрам. Як коса шӯрбо харида, дар рӯи миз ни-
ҳодам ва курсиеро пештар кашида нишастам. Ҳамин
вақт як нафар шахсе ҳам бо таоми хуш дар паҳлӯн
ман нишаст. Дар рӯи миз ҳам даруни тақсимичаи хур-
де як чизи зардранги ҳалвомонанде гузошта шуда буд»
ки ин шахе аз он гирифта рӯи нон молиду пас онро»
ба даҳон бурд ва гӯё даҳонаш тунд шуда бошад, ки
як гулу афшонд ва шӯрборо хӯрдан гирифт. Ман нив
аз ҳамон хӯрдании ҳалвомонанд рӯи нон ғафстар кар-
да молидаму нонро ба даҳон бурдам. Чун нонро хон-
да будам, дар даҳон тундии тоқатфарсоеро эҳсос на-
муда, чашмонам лиқи об шуданд.

— Ҳеҷ боке не, фонда дорад, — гуфт шахси дар>
паҳлӯям нишаста, зеро вай донист, ки дар фурӯ бур-
дан ё набурдани луқмаи талхмаза дудила шуда исто-
даам.

Ман ин суханони тақвиятбахши ӯро шунида, луқг
май талхмазаро фурӯ бурдаму аз болояш шӯрборог
хӯрдан шрифтам. Пас аз лаҳзае дар саропои вуҷудам;
як гармии гувороеро ҳис намудам. Азбаски дар пай^
кари худ ҳанӯз сустие эҳсос доштам, оҳиста-оҳиста
ба чойхонаи заводи пахта рафта, рӯи кати гӯшае кулӯ-

5—3391

65
ла шуда хобидам. Пас аз ду соат аз хоб бедор шуда,
дар ҷисми худ сабукие эҳсос кардам, аз ҳарорати бадан
ҳам осоре намонда буд.

Баъдтар фаҳмидам, ки он чизи ҳалвомонанд хар-
дал ном дошта, ба хусусияти хеле зиёди табобатй мо-
лик будааст...

Ман аслан ба умеди бародарам пайи таҳсили илм
ба Душанбе омада будам. Ҳоло, ки ӯ ба чамъоварии
ғалла рафта будааст, вазъи иқтисодиам бад шудан
гирифт. Бинобар ин маҷбур шудам, ки шиму костюми
аз махмали рахдор дӯхташудаамро дар бозорчаи
мавзеи Нагорная ба маблағи 25 сӯм фурӯшам. Ҳаво
гарм буд ва бо шиму пироҳан гаштан илоч дошт.

Лекин ин чо як ноомади дигари кор шуда, маро хе-
ле азият дод. Рӯзе ба хонаи Нидо ном ҳамшаҳриам
меҳмон шуда, шабро дар ҳамон чо гузарондам. Ман, ки
аз рӯи одати одамони деҳаамон чоруқамро дар беруни
дар кашида, вориди хона шуда будам, сахаргоҳн рӯз
дигар онро дар ҷои кашидаам наёфтам. Маълум меша-
вад, ки ин чоруқи ман ба шахси дигар ҳам маъқул шу-
да будааст, ки онро дуздидааст. Ба пули шиму костюм
то омадани бародарам нону шакар харида, меъдаро
андаке ором менамудам. Вале дар кӯчаҳои қирпӯши
шаҳр пойлуч гаштан бароям азиятовар буд.

Хайрият, ки Асламшо аз чамъоварии ғалла хеле
серпул баргашта (албатта, барои донишҷӯ), ба ман
пойафзол, шиму костюм харид ва барои ошхонара-
вй ҳам як миқдор пул дод. Бо ҳамин мактаби яксолаи
бинокориро хатм намуда, соҳиби касби устои сохтмо-
ни манзилгоҳ шудам.

Тобистон бо як рафиқи шарикдарсам, таъмири як-
чанд хонаҳоро анҷом дода, барои харидории либосво-
рй каме маблағ пайдо намудам ва бо маслиҳати баро-
дар нисбати дохил шудан ба факултаи автомобилии
Техникуми политехникии шаҳри Душанбе довталаб
гардидам.

Таҳсили чорсола дар ин техникум ба пеши ман
ҷаҳони рангини касбу ҳунари шавкангезро кушод.
Ман, албатта сонй факултети иқтисодии Донишгоҳи
давлатиро хатм кардам ва умуман як умр мутолиа
дорам — мехонам. Лекин таҳсил дар техникум барои
тамоми ҳаётам воқеаи фаромӯшношуданй гардид.
Мехри устодони сахтгир ва меҳрубону ғамхори ин до-

66
нишкада аз лавҳаи дилам ягон лаҳза ҳам сутурда

намешавад.

Пас аз хатми техникум соли 1962 дар базаи авто-
мобилии ҷамъияти «Тоҷикматлубот» аввал ба сифати
таъмиргари мошин ифои вазифа намудам. Додонови
соҳибтаҷриба дар он муассиса директор ва сардори
колоннаи автомобилй буд. Ман шодам, ки давраи шогир-
дии худро ҳамроҳи чунин шахсони соҳибдил ва ботадбир
гузарондам.

Кори аз ҳама вазнини ман кушодан ва таъ-
мир намудани рессорҳои мошини ЗИЛ-164 буд.
Ман ин шуғли заҳматталабро ба хубӣ омӯхта, сипас
дар сехи таъмири мотори мошинҳо, яъне дар минта-
қаи агрегатҳо меҳнат кардам. Ҳамчунин дар дигар
минтақаҳои ин муассиса таҷриба омӯхтам.

Аввали январи соли 1964 рисолаи дипломии худро
ҳимоя намудам, мувофиқи тақсимот маро бо Вазорати
нақлиёт ва роҳҳои ҷумҳурӣ ба кор фиристоданд. Дар
базаи автомобилии рақами дувоздаҳум ба вазифаи
механики назоратӣ ба анҷоми вазифа пардохтам.

Аз хотироти оғози кор як воқеа дар ёдам монда-
аст. Рӯзе ронандае ба наздам омада, муддаояшро ин
тавр баён намуд.

— Ту чӯра, механики назоратй шудай, ин чудо
нағз, дар оянда хамроҳ кор мекунем. Ба якдигар, ал-
батта, даркор шуда меистем. Мана, ҳамин ҳуҷҷати

маро дуруст карда деҳ.

Ман санади роҳашро бодиққат муоина карда,
дарёфтам, ки ин ронанда мошини давлатро расо як
моҳ ба фоидаи худ истифода намудааст.

Ҳуҷҷаташ ҳанӯз дар дастам буду ба чеҳрааш ни-
гаристам. Вай ба сӯи ман бо дандонҳои тиллогини
худ табассум менамуд

— Албатта, ҳаққатро мегирй, розй мекунам.

— Намешавад,— гуфтам ба ӯ роҳхаташро дароз
карда, — ман виҷдонфурӯширо наомӯхтаам.

— Э-э, аҷоиб будай-ку, магар ба ту зиндагй даркор

нест?

— Зиндагй даркор аст, лекин зиндагиамро бо роҳи
ҳаром ташкил намекунам.

— Бо одаме, ки пеш аз ту дар ин ҷо кор мекард,
тез забон меёфтем...

67
— Май аз он одамон нестам, - дар ақидаи худ
устувор меистодам, — акт тартиб медиҳем, комиссия
муҳокима мекунад, роҳбарон фикрашонро мегӯянд.
Бояд барои ин ҷиноят ҷавоб диҳӣ. Агар ҳар кас тех-
никам давлатиро ба манфиати худаш истифода кардан
гирад, медонй чй мешавад?

— Хайр, чй мешавад?

— Ҳарачу мараҷ мешавад, ин ҷиноят аст, ман асло
ба ин роҳ намеравам.

— Гун малахата? Чй қадар мехоҳй? — дод зад ро-
нанда бар сари ман.

— Гир когаз,ата! — роҳхаташро ба суяш ҳаво додам
ва бо қатънят гуфтам:

— Аз рӯи қонун ҷавоб медиҳй! Дар давлати мо
ҳеҷ кас ҳақ надорад, ки қонунро вайрон кунад, на
шоҳ, на гадо!

Ин ронанда ва ҳар мансубини муассиса, ки дар
тобеи ман буданду хилофи қонун ва муқаррарот амал
менамуданд, ба ҳамин ранг дар назди давлат ҷавоб-
гар мешуданд.

Бад-ин минвол ман дар ин муассисаи нақлиётӣ ва-
зифаҳои механики назоратӣ, механики таъмиргар ва
сармеханикро то соли 1966 адо намудам.

Моҳи январи соли 1966 базаи автомобилии рақами
дувоздаҳ барҳам дода шуда, тамоми тобеини он ба
муассисоти базаи автомобилии рақами сездаҳ пайвас-
танд.

Май дар ин ҷо ба вазифаи инженери бехатарй шо-
милй кор шудам. Баъдан сардори колоннаи автомоби-
лй ва котиби ташкилоти ҳизбии ҳамин муассиса инти-
хоб шудам.

Баъд аз ду сол бо ташаббуси котиби якуми Куми-
таи ҳизбии ноҳияи Марказии пойтахт Омина Баҳоду-
ровна Каримова ва раиси Кумиҷроия Хуршед Мубо-
ракович Тиллохоҷаев ба вазифаи сардори ш};ъбаи
хоҷагии коммуналии ҳамин ноҳия баргузида шудам.

Ман дар умри худ бо бисер роқбарон кор кардаам,
вале мисли Каримова роҳбар ва мураббии дилсӯз,
масъулиятписанд ва ғамхорро кам андар кам дидаам.
Ҳамон солҳо як даврае буд, ки роҳбарон ба ободонй,
сарсабзу хуррам гардонидани минтакахои ахолини-
шин, ҷойҳои ҷамъиятӣ, кӯчаю хиёбонхо ахамияти
бисёр чудо мекарданд. Ҳамчунин хидматрасонй ба
мардум рӯз аз рӯз беҳтар мегардид.

66
Ҳеҷ касе аз истиқоматкунандагони навоҳӣ дар ху-
суси набудани оби ошомиданӣ дар манзилгоҳу ҳавли-
ҳо ва ё фаъолият накардани марказгармӣ шикоят на-
доштанд. Агар худо нохоста, чунин шикояте ба қайд
гирифта мешуд, пае мавриди гуфтугӯи чиддие қарор
меёфт: масъулину гунаҳгорон ба ҷазоҳои сахт гириф-
тор мегаштанд...

Муншии дуюми Кумитаи ҳизбии ноҳия Дмитрий
Сергеевич Победимский ҳам дар корҳои ҳизбӣ, ҳам
дар тамоми ташаббусҳои ватанпарварона ва бунёдко-
ронаи Омина Баҳодуровна муовинат менамуд. Ин
марди рус аз солҳои сиюм бо волидайни хеш ба Ду-
шанбешаҳр омада, дар ҳамин ҷо ба камол расид ва
солҳои ҷанг ба дифои Ватан рафт ва пас аз пирӯзй
бо нишону медалҳои ҷангӣ ҳамчун афсари номвар
баргашт.

Он солҳо ноҳияи Марказй аз ободтарин, зеботарин
ва фараҳбахштарин манотиқи Душанбешаҳр маҳсуб
мегардид. Албатта, ободӣ худ аз худ ба даст намеояд,
балки бо меҳнати бунёдкоронаи садҳо ва ҳазорон на-
фар фидокорон муяссар мешавад. Каримова ҳар сол
дар ноҳия маъракаҳои ободонӣ ва сарсабзу хуррамгар-
донӣ ташкил менамуд ва аз аввал то охир худаш роҳ-
барй мекард. Бинобар ин роҳбарони идораю ташки-
лотҳои ноҳия, коргарон, зиёиён, олимон, шоирон, за-
нони хонанишин низ дар чунин чораҷӯиҳо фаъолона
ширкат меварзиданд.

Барои мисол кӯчаи Ломоносов дар собик маркази
ахлоту хасрӯбаҳои тамоми шаҳр буд. Ҳатто як идораи
дастгиркунии сагҳои бесоҳиб ва велгард, сагҳои аз гӯ-
шаю канорҳои гуногуни шаҳр ва атрофу акнофи он
доштаашро дар ҳамин кӯча, дар канори канали Ҳисор
нигоҳ медошт.

Аммо пас аз гузаронидани чандин шанбегиҳо, маъ-
ракақои ободонй ду тарафи ин кӯча басо сарсабз гар-
дид, дар минтақаҳои алоҳида чаманзор ва гулгаштҳо
бунёд ёфтанд. Инро ҳар як сокини мушоҳидакор ва
воқеъбини шаҳрамон дида ва баҳои ҳаққонй дода ме-
тавонад.

Ман басо ифтихор дорам, ки таҳти роҳбарии чунин
шахс кор кардаам ва тачрибаю малакаҳои ташкилот-
чй, санъати фаъолияти роҳбарй, сабақи меҳанпарас-
тию ватандӯстй, маданияту фарҳанг афзун намудаам.
Холо О. Б. Каримова дар нафақа бошад қам, доимо

G9

/
бо корҳои ҷамъиятӣ машғул мешавад, ба ҷавонов
панду насиҳат дода, ба пешравин ҳаёти мо ҳисса ме-
гузорад. Ман ба ин шахси бароям басо мӯътабар ум-
ри дароз ва саломатй хоҳонам.

Мутаассифона солҳои охир ба пешонии он айём
мӯҳри рукуд ва карахтӣ зада, ба баланд бардоштани
салиқаи шаҳрсозй ва шаҳрдорй аҳамият намедиҳанд.
Ҳам ба манзараҳои кӯчаи Ломоносов, ки дар боло
мисол оварда будам, ҳам ба дигар кӯчаю хиёбонҳо ва
минтақаҳо бингаред: дарахтҳои бо сад умеду ният
сабзонида бераҳмона бурида, ба тартиботу покизагӣ
аҳамият дода намешаванд. Иддае аз ҷавонони бели-
гом ба ҷои меҳнату истеҳсолот ба харидуфурӯш маш-
ғул мешаванд, вагонҳо, оҳанқуттиҳои худро дар ҳар
нуқтае, ки хоҳанд, мегузоранду дӯконҳои майдасавдо-
гариро ташкил менамояд. Ҳам манзараи шаҳр, ҳам
тозагию маданияти онро дағалона халалдор месозанд.
Агар мо дар сатҳи ҳукумат чораю тадбирҳои оҷил
андешида, ҷавонони бекорхӯчаи миҳоргусехтаро бо
корҳои фоиданоки ҷамъиятӣ таъмин насозем, мада-
нияти шаҳри дар собиқа хеле зебо ва дилрабоямон
Душанберо баланд набардорем ба оқибатҳои ноҳин*
чор рӯ ба рӯ шуданамон мумкин аст.

Ҳамин чо мехоҳам, ки дар хусуси болоравии фар-
ҳанги шаҳрамон ва роҷеъ ба ҳақиқатан ҳам шаҳри
Машриқзамин ва хоси тоҷикй гардидани он чанд фик-
ру мулоҳизаҳои худро баён намоям. Зеро ин фикру
ақидаҳои ман дар айёми сардори шӯъбаи хоҷагии
коммуналии ноқия буданам пайдо гашта буданд ва
барои анҷоми баъзе нақшаҳои худ бо бархӯрдҳо рӯ
ба рӯ шудаам.

Боре ман бо чанд тан аз дӯстонам ҳафриёти шаҳ-
ри Сангинро дидам. Чи тавре ки маълум аст, ин шаҳр
дар ҳамон мавзее, ки ду рӯди диёрамон — Панчу
Вахш ба ҳам васл ёфта, дарёи Омуро ташкил мена-
моянд, як замоне домани сангини худро ба рӯи адири
сабзҷома густурда будааст. Ҳоло бостоншиноси мас-
ковй дар асари ковишҳои муҳаққиқона пардаи гаро-
ни фаромӯшии қарнҳоро аз рухи зебои ин шаҳри ази-
ми бостонй бармекананд. Деворҳои рост, пойсутунҳои
мудаввару мураббаъ новаҳо, кунгураи деворҳо, фарш-
хои мураххами ин шаҳри такрибан дунимҳазорсоларо
бо камоли ҳайратмандию мафтунӣ тамошо мекардем.

70
ки ҳама аз санг бунёд гардидаанд, сангҳои гуногун-
ранги сайқалёфтаи кӯҳи Хоҷағозиёни кӯҳансол. Бос-
тоншиносон ба мо дар яке чз дараҳои ин кӯҳистон дӯ-
кони сангтарошии бинокорони мумтози ниёгонамонро
нишон доданд. Ин ҳунармандию эъҷозҳои санъати
меъмории бинокорони қадимро дида, аз як тараф иф-
тихор менамудам, ки шаҳрсозону шаҳрвандони ҷадди
мо чунин офаридаҳое доштаанд ва аз дигар тараф
маҳзуну дилгир мешудам, ки чаро ин ҳунари дилан-
гезу дилошуби шаҳрсозй дар замони мо бо ин ҳама
имконияту васоити техникӣ ба тангнои фаромӯшй ва
хомӯшй афтодааст. Ин андешаҳо маро аз гузару кӯ-
чаҳои сангфарши шаҳри бостонй ба хиёбонҳои қирпӯ-
ши пойтахти ҷумҳуриамон — Душанбе интиқол наму-
данд.

Симои Душанберо агар пеши назар оварем, оё гуф-
тан метавонем, ки пойтахти ҷумҳуриятамон шаҳрсозии
миллии моро дар худ нигоҳ дошта, онро ривоҷ дода,
барои ояндагон ёдгор мегузорад? Ҳаргиз не. Дар дав-
роне, ки аз оғоз то ба имрӯз пойтахти давлатамонро
эъмор кардаем, танҳо се-чор биноро ҳамчун намуна
нишон додан метавон, ки инҳо ба сабки шарқии меъ-
морй мутобиқат менамоянд. Аз ҷумлаи инҳо — Хонаи
Ҳукумат, Қасри Президент, чойхонаи «Роҳат», «Сао-
дат», «Фароғат», Театри опера ва балети ба номи
С. Айнӣ, бинои «Тоҷикматлубот», кохи Борбад ва
театри академии драмаи ба номи Лоҳутиро номбар
кардан мумкин аст. Дар ҳамин таъмирот низ гунбад-
ҳои нилй, тоқу равоқҳо, меҳробҳо, тиму кунгурахо,
сутуну бурчҳо, ҳавзу обгиру фаввораҳо, зинаҳои хо-
саро, ки меъмории миллии халқамонро ташаккул ме-
диҳанд, мо намебинем ва ё баъзе унсурҳои онро кам
андар кам мушоҳида мекунем.

Қариб ҳар рӯз дар ҷаридаю маҷаллаҳои мо сабт
мегардад, ки навадусе фоизи ҳиссаи соҳати Чумҳу-
риятро кӯҳҳо ишғол кардаанд. Ин комилан саҳеҳ аст
ва ин кӯҳҳо бо тамоми сарватҳои хеш ба халқи мо
мансубанд. Аммо барои чӣ ҳамин сангҳои қимматба-
ҳои кӯҳҳоро ба зебу зиннати иморатҳо — хоҳ онҳо
идораю муассисаҳо бошанд, хоҳ манзилгоҳҳо фаро-
вон истифода намебарем?! Куҷо мераванд, конҳои
мармари Даштаку Ашту Фалғару Кайкӯҳ? Е сангҳои
гаронбаҳои хорою руххом, яшму забарҷад, фирӯзаю

71
ирзир, нукраю ёқуту лоҷувард, зумурраду булур ва
дигар сарватҳо, ки дар куҳҳои кишвари мо мавҷуданд.

Мо дар сохтмон бештар аз масолеҳи цементй ,исти-
фода мекунем, тақрибан тамоми иморатҳо аз тахтаҳшг
бетонӣ бунёд мегарданд. Ҳол он ки зарарнокию пур-
намии хонаҳои бетонй барои наели одамй аз тарафи
мутахассисон собит гардидааст. Дар таҷрибаи шаҳр-
еозии мо аз тамоми навъҳои санги кӯҳистони ҷумҳурӣ
хорасангҳо, яшму мармару руххом бояд ба тври веет»
истифода шаванд. Шаҳрҳои мо, хосатан пойтахти чум-
ҳурӣ бояд ба сангҳои зебо чунон зиннат биёбанд, то
ба чашми ҳар бинанда он мисоли ҷомаҳои рангоранги
мармарин намоянд. Майдонҳои пойтахтмонро бояд
бо санги руххом мафраш созем, ба чои пояҳои бетонй
зери ҳайкалҳо аз хорасангҳо ва мармарҳои рангоранг
пояҳо гузорем...

Ба таҳқиқ расидааст, ки миллате ба арзи сд сол
як маротиба барои худ бинои Донишгоҳ месозад. Ва
ин ҳам тасбит шудааст, ки масалан, дар баъзе киш-
варрҳои Аврупо панҷсад сол боз аз як бинои универ-
ситет ифтихормандона истифода мебаранд. Он бинои
Донишгоҳи давлатие, ки ба қарибӣ дар соҳилиДушан*
берӯд бунёд гашт, магар ифтихори миллии мо шуда ме-
тавонад? Кучои он унсурҳо, сабку салиқаи меъмории
миллии моро ба хотир меорад? Вақте ки нақшаи бинои
Донишгоҳро мураттаб месохтанд, бояд ба ҳисоб ме-
гирифтанд, ки он дар мулки тоҷикон қомат меафро-
зад ва тибқи таомули меъмории Машриқзамин гунбд-
ҳо, токҳо, равоқҳо, меҳробхр, минбарҳо, кошикориҳо,
бурҷҳо.... дошта бошад. Мутаассифона, аз инҳо ному
нишоне ҳам нест, ин як бинои муқарраиест, ки аз
тахтабетонҳо ба ҳам омада. Ҳол он ки ба ҳеҷ вачҳ
бинои Донишгоҳи миллй набояд муқаррарй буда бо-
шад!

... Соли 1536 дра Бухорои Шариф Саидабдуллоҳи
машҳур ба Мири Араб ҳамроҳи домодаш — Шайх
Закариё ба тӯли шаш сол мадрасаи олие бунёд наму*
дааст, ки ба қавли устод Садриддин Айнӣ «ин Мадра-
са то ҳол ба номи «Мири Араб» машҳур буда, дар
зебоии бино ва мустаҳками он беҳтарин мадрасаҳои
Бухорост». Дар он имрӯз ҳам ба таълиму тадриси
маърифат машғуланд...

Мо бошем, бо ин ҳама дағдаға ҳанӯз барои До*
нишгоҳи миллии хеш бинои шоистае надорем.

72
Чунин суханонро роҷеъ ба Донишкадаҳои кишо-
варзй, тиб, таълиму тарбия, политехники низ гуфтан
мумкин аст, ки ҳамчунин биноҳои хоса надоранд.

Пешниҳод менамоем, ки минбаъд қабл аз оғози
сохтмони биноҳои мӯҳташам нақшаю тарҳбандии он-
ҳо аз лиҳози татбиқи унсурҳои меъмории миллй бояд
ҳамаҷониба муҳокима шаванд...

Эҳсони олии табиат аст, ки аз шаҳри Душанбе ду
дарё ҷорӣ мешавад. Аммо соҳилҳои он нообод аст.
Хоҳ муассисаҳои кооперативӣ, хоҳ Кумитаи иҷроияи
шаҳр соҳиби ободонии соҳилҳои рӯд бошанд, бояд ҳар
ду соҳилҳои рӯдҳоро бо сангҳои гуногунранги мармар
оростаю пероста созанд. Инчунин сарсабзу чаманзору
гулистон сохтани гирду атрофи онҳо ва тамизу пок
нигоҳ доштани оби дарёҳо барои муҳити шаҳристон
муҳим аст. Обҳои еарди нуқрагуни рӯди Душанбе ва
Кофарниҳон ҳавои шаҳрро хеле серун менамоянд.
Вале солҳои охир ба иртиботи доманфарох гардидани
пойтахт, зиёд шудани корхона ва нақлиёти давла-
тию шахсӣ ғализ мешаваду серунии Душанберӯду
Кофарниҳон кифоя намекунад. Бинобар ин мувофиқи
таҷрибаи шаҳрсозии қадимаи точикон дар минтақа-
ҳои марбуту матлуб якчанд ҳавзҳо, обгирҳо ва фав-
вораҳо сохта, атрофи онҳоро гулзору чаманистон кар-
дан зарур аст. Бояд ба хотир орем, ки шаҳрҳои қадимаи
Панҷакент, Кӯлоб бо сарҳавзҳои худ низ машҳур
буданд ва дар ин шаҳрҳо ҳавзҳо ба таркиби номҳои
мавзеъҳо дохил гаштаанд. Душанбе ҳам набояд аз
ин қоидаи шаҳрсозӣ истисно бошад. Чӣ хуб аст, ки
ҳавзҳои шаҳрамон бо руххоми нақшдори мудаввару
мураббаъ оро ёфта бошанду аз фаввораҳои биринҷии
мобайнашон риштаҳои нуқрагун ба авҷи гардун би-
ҷаҳанд...

Чизи дигар он аст, ки дар Душанбе ба манораю
бурҷҳо қатъиян аҳамият дода нашудаанд. Мо фақат
як бурҷро медонем, ки рӯбарӯи бинои Почтаи марказй
воқеъ гашта, нишони миллй дорад. Сохтмони бурҷҳо,
манораҳо ҳам ба шаҳр ҳусн ато намуда, хосияти мил-
лии шарқй мебахшанд. Дар бурчҳо соатҳоро насб
кардан шояд, ки онро «Бурҷи соат» меноманд. Бурҷҳо
барои ҳайкалҳо ва ороишу перояи шаҳр низ дар ну-
қоти шоиста ва дилчасп бояд комат афрозанд. Бурчҳое,
ки нақшу нигори дилнишини миллй дошта, дар мав-
зеъҳои муносиби шаҳр бунёд ёфта бошанд, ба дили

73
нас эҳсоси эътимодмандӣ ва сарбаландӣ ато мена-
моянд.

Ва ниҳоят, роҷеъ ба дарвозаҳои Душанбе. Ҳар як
шаҳри Машриқзмин бояд аз чаҳор самт чаҳор дарво-
за дошта бошад. Адиби бузург Носири Хусрави Қу-
бодиёнй дар «Сафарнома»-аш доир ба шаҳри Ҳалаб
чунин мегӯяд: «Ва он шаҳр боҷгоҳ аст миёни билоди
Шом ва Рум ва Диёри Бакр ва Мисру Ироқ. Ва аз
ин ҳама билод туҷҷор ва бозаргонон он ҷо раванд. Ча-
ҳор дарвоза дорад, Бобуляҳуд, Бобуллоҳ, Бобулҷинон,
Боби Антокия».

Аз ин лиҳоз барон Душанбе низ аз чаҳор самт дар-
возаҳои рамзй сохтан зарур аст, то он боз ба як омы-
ли шаҳристони Машриқия соҳиб гардад. Агар ягон
вақт Кофарниҳон номи аслии худро гирад, пас дарво-
заи шарқии Душанбе «Сари Пул», Шимолй—«Варзоб»,
Ғарбӣ — «Ҳисори шодмон ва Ҷанубй — «Хатлон» хо-
ҳад шуд.

* * *

Вақте ки с. 1971 масъалаи таъин намудани директори
базаи автомобилии идораи «Тоҷикплодоовощ» ба ми-
ён омад, маҳз бо тавсияи О. Б. Каримова ман ба ҳа-
мин вазифа пешбарӣ шудам. Омина Баҳодуровна аз
он тоифаи роҳбарон ҳисоб меёфт, ки агар тобеонаш
ба вазифаҳои баланду мустақил соқиб мегардиданд,
самимона мамнун мешуд.

Ман дар як даврае ба роҳбарии ин базаи автомо-
билӣ омадам, ки хараҷу мараҷ, тороҷгарии моли дав-
лат, қаллобӣ, чашмбандй дар ин корхона аз ҳар ҳад-
ду ҳудуд берун шуда буд. Ронандаҳои ин муассиса
ба ҳадде худсару чинояткор гашта буданд, ки моли
мансуби мағозаҳоро ба марчаи хосааш бурда нара-
сонда, балки худашон бо он молу манол савдогарй
мекарданд.

Рӯзи аввали кор кулли нуқоти муассисаро муоина
намудаму пас ба макоми рохбарй ворид шуда, тамо-
ми шаб дар сари андеша будам, ки ба чӣ раҳ дар ин
чо назму тартиботи заруриро чорй созам. Чун аз му-
шоҳидаи сатҳӣ ҳам эҳсос кардам, бадбахтона тамоми
коркунони идораю маъмурии базаи автомобилй во-
бастаю гулӯбанди ронандаҳо буданд. Бинобар ин ро-
нандаҳо мошини зебои наппа-нав, сӯзишворй, рӯғани-

74
ёт, қисмҳои эҳтиётиро аз идораи давлатӣ мегириф-
танду сирф аз паи кору рӯзгори худ, бар манфиати
шахсиашон истифода бурда, метавонистанд, ки як-ду
моҳ ва ҳатто аз ин ҳам бештар ба коргоҳ наоянд. Ле-
нин дар рӯи қоғаз бошад, тамоми ҷараёни фаъолияти
ин муассисаи калон ба таври мутавассит сабт ёфта
буд: гӯё ронандаҳо фақат моли давлатро ба нукоти
зарурӣ мерасонанд, накшаҳои кор сад фисад ва ё аз
он зиёдтар ҳам анҷом мепазируфтанд. Масалан, даҳ-
понздаҳ адад мошинҳо аз водии Вахш лимӯ ва ё ди-
гар навъи маҳсулотро бо ихтиёри худ ба шахрҳо ва
вилоёти мухталифи Русия интиқол медоданд, обу-
лой мекарданд ва имкон дорад, дар он ҷоҳо низ ягон
амалиётро бар манфиати хеш анҷом медоданду пае
меомаданд.

Чунин вазъияти ногуворро мушоҳида карда, дар
оғози кор ҷаласаи умумии ҳамаи кормандони хурду
калони муассисаро даъват намудам ва бо қатъияти
том изҳор доштам, ки минбаъд базаи автомобилй бояд
мувофиқи қоидаю қонун фаъолият намояд. Ин тала-
боти мақоми роҳбарияти нав аст ва ононе, ки ҳоло бо
сабабҳои гуногун дар ин ҷаласаи мо ширкат надо-
ранд, бояд дониста бошанд. Баъди ин ҷаласа ман аз
ронандагоне, ки интизоми корро дағалона вайрон ме-
намуданд, ваҷҳу сабаб мепурсидам, навиштани баё-
нотро талаб доштам.

Албатта, ман заҳмати вазнини ронандагонро нағз
медонистам, онҳоеро, ки бо сабабҳои зарурӣ чанд соат
ва ё ҳатто як шабонарӯз дер мемонданд, сари мӯе ға-
раз намегирифтам.

Пас аз чанде иддае аз гунаҳгоронро собит наму-
да, бо як фармон дувоздаҳ нафарро аз иҷрои вази-
фа сабукдӯш кардам, ки дар байни онҳо ронанда-
гон ва кормандони маъмурии муассиса буданд. Роҷеъ
ба ин иқдоми ҷиддии хеш бо мақсади ҳифзи моликия-
ти ҷамъиятӣ ба муншии дуюми ҳизбии ноҳия р. Ра-
дионов Ю. С. ба таври таҳрирй иттило додам, чунки
талаботи давр ҳамин тавр буд ва бидуни мувофиқаи
ташкилоти болои ҳизб ба чунин қарор омадан имкон
надошт. Бинобар ин иқдоми маро дастгирй кард. Роҳ-
бари ҳизбии ноҳия аз бенизомиҳои муассиса шахсан
огоҳӣ дошт, зеро зимни муҳокима ва аз кор холӣ на-
мудани директори собиқ борҳо ба ин муассиса омада
бо бархе аз кормандон шинос буд.

75
Табиист, ки чунин сахтгирй ба як гурӯҳ ронанда-
гон ва кормандони маъмурию тоифаи болонишинҳое,
ки ба якдигар вобаста буданд, писанд наомад. Ва ман
чашмдор будам, ки онон амалиёти ҷавобӣ хоҳанд
кард.

Боре Раҷабов ном ронандаи худком, ки яке аз
вайронкорони ашаддии тартиботи ҷамъиятӣ буд, аз
номи якчанд нафар ҳамкорон ба дафтари корам омад.

— Раис, мо шуморо ба ресторан таклиф мена*
моем, — гуфт ӯ, — мехоҳем якҷо нону намак хӯрда,
дурустакак шинос шавем.

—■ Бо ҳамкорон — ҳамнамак шудан нағз, ман ро-
зй, — ҷавоб додам.

Дар мӯҳлати муайян ронанда Раҷабовро ба мошини

хидматиам савор намуда, ба шаҳр баромадем.

— Ба ресторани «Варзоб» меравем, — хатти са-
фарро муайян намуд Раҷабов.

— Ба ман ресторани тарафи шоҳроҳи Ҳисор маъ-
қул, — гуфтам ва ба ронанда роҳро ишорат наму-
дам,— шумо, ки маро ба зиёфат таклиф кардаед, би-
ноан бояд мувофиқи хоҳиши ман рафтор намоед.

Барой он хатти сафарро тағйир додам, ки ин зиё-
фат бо нақшаи пешакй тартиб ёфта буд ва албатта,
дар тарабхонаи «Варзоб» ҳамкосаҳо ва шарикони вай
моро маътал ҳастанду омодаанд, ки маро забонкӯтоҳ
бисозанд.

Пешниҳодам ба Раҷабов маъкул нашуда бошад
ҳам, вай ночор розй шуд.

Пешхидматро даъват намуда, таомҳои беҳтарин,
як шиша коняк, чор чом пиво ва обҳои маъдану саб-
завот фармудам.

—• Имрӯз истироҳат мекунем, — гуфтам ба Рача-
бов.

Бисёр хуб, раис, — хурсанд шуд вай, —кор гу-
рехта намеравад.

Раҷабов бисёр мехост, ки маро маету аласт бинад.
Ҳангоме ки пешхидмат рӯи мизро оро дода, коняку
пиворо овард, дар дил гуфтам, ки бо номардон тад-
бирҷӯй намудан айни савоб аст. Зеро чунон ки Шайх
Саъдии бузургвор фармудааст:

Бо сахтдилон шиори худ сахтй кун,

Бардор ба охая оҳани тофтаро!

76
— Ба пиво конякро ҳамроҳ мекунем-а, — пешни-
ход намудам.

— Ҷудо хушхӯр мешавад, pane, — ҳар гапро тас-
дик мекард Раҷабов.

Ман ба даруни ду ҷоми пиво андак-андак коняк

ҳамроҳ намудам.

Раҷабов хушҳол буд, бисёр ran мезад, ба хонумҳои
зебои тарабхона чашмак мепарронд. Эҳтимол итмино-
ни куллй дошт, ки пас аз лаҳзае дурри мақсудаш ба
каф меояд: маро ба ҳолати сархушию масти мебинад.

Ҳамин вақт ронандаи ман ноаён ҷоми конякдори
пиворо аз наздам гирифту ба ҷои он пивои бекоияк
гузошт. Ва мо чомҳоро бардоштем, ӯ пивои конякдор-
ро, ман ҷоми беконякро.

Баъди фурсате чанд Рачабов, ки маро дар ҳолати
мастию мадхушй дидан мехост, худаш сахт мает гар-

ДИД.

Пас аз ин воқеа ҳабдаҳ нафар вайронкунандагони
интизомн муассиса бо хоҳиши худ тарки вазифа наму-
данд, дар байни онҳо Раҷабов ҳам буд.

Ба ҳамин васила дар корхонаи мо тартиботи нис-
батан дуруст ҷорӣ гардид ва дар дӯконҳои шаҳр кам-
кам навъҳои гуногуни меваю сабзавот пайдо шуданду
нархи онҳо низ хеле паст фуромад.

Ман хурсанд будам, ки қадре бошад ҳам, ба ҷамъи-
ят, ба халқ манфиате расондам.

Минбаъд ба худ қавл додам, ки ҳамеша дар хар
чою вазифа танхо ба суди халқу ҷамъият хизмат хо-
дам намуд ва аз роҳи адлу инсофу ҳақиқат сари мӯе
дур нахоҳам рафт.

Майдони фаъолияти муассисаамон ҳамвора фарох
мегардид ва мо мошинҳои нав кабул менамудем, ба-
рон тармиму таъмир устохонахо бунёд мекардем,
дастгоҳҳои ҳозиразамон меовардем. Базаи автомоби-
лй бошад дар мавзеи Яккачинор вокеъ буда, имконоти
васеъ намуданн масоҳати он имконнопазир мешуд.
Биноан масъалаи дар мавзеи фарохтар ва аз нав бун-
ёд намуданн базаи автомобилии идораи «Тоҷикплодо-
овощ» худ аз худ муҳим ва рӯзмарра гардид.

Бо ҳамаи роҳбарони корхона маслиҳат карда, тамо-
ми далелу бурҳонро дақикан ҳисоб намуда, рочеъ ба
ин масъала ба раиси идораи «Тоҷикплодоовощ» П. Т.
Сердюков номаи муфассале нигоштам. Сердюков тиб-

77
қи дархости ман ба Шӯрои Вазирони Ҷумҳурй муро-
ҷиат намуда, барон сохтмони ин базаи автомобили
иҷозат гирифт. Ин минтақаи партови ҳудуди совхози
«Варзоб»-и ноҳияи Ленин буда, дар самти чапи кило-
метри дувоздахуми шоҳроҳи Душанбе — Қурғонтеппа
воқеъ гардидааст. Дар собиқ аз ин ҷо барои сохтмон
зағолсанг, per гирифта, дар натиҷа аз паи худ чуку-
риҳои калонеро гузоштаанду касе онҳоро ҳамвор на-
кардааст.

Сипас ман бо гурӯҳи инженерони лоиҳакаш^и
муассисаи «Тоҷикгипрострой» ба пойтахти ҷумҳу-
рии Молдова — шаҳри Кишинев сафар намудам. Аз
он ҷо лоиҳаи тайёри сохтмони чунин базаҳои ав-
томобилиро ба даст овардем, ки арзиши ин сохтмон
ду миллиону панҷсад ҳазор сӯмро ташкил менамуд.
Соли 1973 идораи ПМК-14 сохтмони базаи автомоби-
лиро бар зимма гирифт, ки он бояд дар арзи се-чор
сол ба итмом мерасид.

Тавре ки ҷараёни сохтмонро пайваста мушоҳида ме-
намудам, он бисёр ҳарому ҳариш ба субут мерасид. Аз
рӯи мушоҳидаи сатҳӣ низ аён мегардид, ки роҳбарони
ин муассисаи сохтмонӣ маблағи ҷудошударо ба ҷиғил-
дони хеш ниҳода, корро хеле мурдор карда истодаанд.

Ман оиди ин масъала якчанд маротиба ба идораҳои
дахлдор мактубҳои расмн ирсол намудам, вале аз онҳо
ҳеҷ гуна натиҷае барнаёмаданд.

Моҳи сентябри соли ҳаштодум вазири мева ва саб-
завоти ҳамонвақтаи ҷумҳурӣ Камол Сӯфиевич Сӯфиев
маро ба дафтари кор,ин худ даъват намуда, илтимос
кард, ки раиси комиссияи давлатӣ доир ба қабули би-
нои навбунёди базаи автомобилии рақами 2-и идораи
«Тоҷикплодоовощ» шавам. Аслан раиси комиссияи ка-
бул бояд ҷонишини вазири мева ва сабзавот Зюзин
мешуд, вале ӯ масъулиятро ба гарданаш нагирифта,
аввал худро ба беморй зад ва сонй ҳилаю найранг кар-
да, ба ким-куҷое сафари хидматй намуд.

— Охир сохтмон ҳоло анҷом наёфтааст,— эътироз
намудам, — ҳатто нисфи кор ҳам ба поён нарасида-
аст.

— Ҳеч гаи не, кабул кардан даркор,— гуфт вазир,—
фармони калонҳо ҳамин хел, ҷумҳурй бояд планй сохт-
монро ичро намояд.

— О, ҷумҳурй плани сохтмонро дар амал ичро кунад,
на дар қоғаз.

П
Вазир ба аломати «намедонам», китф дарҳам кашид.

Бо ҳамин гуфтугӯ аз дафтари кори вазир берун
баромада, ба идораи худ омадам ва кумитаи ҳиз-
бии ноҳияи Марказию вазири меваю сабзавоти ҷум-
хуриро хабардор намудам. Аммо ягой марҷаъ ба доди
мо намерасид, зеро аллакай аз боло фишанг пахш карда
шуда буд, тавре ки вазири меваю сабзавот арз намуд,
сол охир шуда истодааст ва ҷумҳурӣ бояд ҳатман
нақшаи сохтмонро «иҷро» бикунад. Ҷумҳурӣ роҷеъ
ба иҷрооти нақшаи сохтмон мебоист ба болои боло ит-
тилоъ бидиҳад...

Хулоса, маҷбур шудем, ки бо ҳайати комиссияи
қабул ба маҳалли сохтмон биравем. Дар он ҷо ягон
дастгоҳ, ягон таҷҳизот дар соҳаи марбутаи хеш насб
нагардида буданд. Баръакс ин дастгоҳҳо ва таҷҳизот-
ро ба роҳҳо афкандаанду тифлони деҳоти гирду ат-
роф онҳоро ба бозигоҳи худ табдил дода будаанд. Ба
ҳамин ранг бинои базаи автомобилиро бо ҷанҷоли
бисёр, бо нуқсону камбудиҳои зиёд қабул намудем.
Гап дар сари он мерафт, ки агар онро қабул накунем,
ҳамин сомонҳои боқимонда ҳам талаф мегардиданду
аз онҳо низ бенасиб мемондем. Маҳз ба ҳамин ваҷҳ
розӣ шудем ва дар санади давлатӣ мӯҳру имзои қабул
ниҳодем.

Чи навъе ки дар фавқ ишорат рафт, ин ҳама кор-
ҳо моҳи сентябр сурат гирифтанд ва фасли зимистон
ҳам чандон дур набуд. Бо тамоми коллектив роҷеъ
ба ин масъала ҷиддӣ сухан рондем ва бо маслиҳати
ҳамдигар қарор додем, ки то комилан анҷом ёфтани
сохтмон ҳар як ронанда, инженеру техник, масъулини
идорию маъмурӣ дар баробари иҷрои вазифаи асосии
хеш муваққатан ба бинокор табдил меёбад. Ва ба
ҳар роҳи мушкил бошад ҳам, бояд масолеҳи сохтмон
биёбему базаи автомобилии худро обод намоем.

Саринженери муассиса Диловаров С., Умурҷонов И.—
прораби соҳаи бомпӯшӣ гардиду муншии бюрои ҳизбӣ
масъули баркандани дастгоҳхо ва таҷҳизот аз ҷои
кӯҳна ва раиси иттифоқи касаба Ятимов А. масъули
насби ин сомон дар ҷои нави кор ва фаъол намудани
онҳо буд. Худи ман бо сохтмони ошхона, дигар нук,-
таҳои истироҳату маишй ва муназзамию тартиботи
ҳудуди базаи автомоблй машгул мешудам.

Ҳар бегоҳӣ корҳои ба сомон расидаро чамъбаст на-
муда, нақшаи амалиёти фардоро мекашидем. ёд до-

79
рам, ки дар яке аз чунин ҷамъомадҳо ба ҳамкорон
гуфтам: «Ерон, ба худи мо вобаста аст, ки оянда дар
миёни ахлоттӯдаю хиштпораҳо кор кунем ва ё дар
миёни боғистони дилкушо!»

«Албатта, дар миёни боғистони дилкушо!» ҳамко-
рон мақсуди маро дарк намуданд.

Зеро дар ин ҷо тӯдаҳои шишамайда, оҳанпораҳои
зангзада, шикастахиштҳо мехобиданд. Аз худуди кор-
гоҳамон садҳо мошин ахлоттӯдаҳоро кашонда пар-
тофта, се ҳазор мошин хоки зиндаи ҳосилхез овар-
дем. Зеро собиқан дар ҳудуди базаи рудхона во-
қеъ гашта, дар зери по фақат қайроқсангу per мехо-
биданд. Мо охир ин ҷоро ба боғистони дилкушо таб-
дил доданй будем. Ташкилоти иттифоқи касаба рӯй-
хати ронандагонеро тартиб дод, ки онҳо дар деҳот
зиндагй менамуданду дар хонаашон гову гӯсола, гӯс-
фанду буз доштанд. Ин қабил ронандагон аз ҳавли-
қояшон якмошинй пору оварда, дар минтақаҳое, ки
оянда боғ мешуданд, фурӯ рехтанд. Ба ҳамин тарз
манотиқе, ки як вақт санглоху регистон буд, ба неруи
худамон ба замини хосилхез мубаддал гардид. Ва боз
ҳамаро ташкилоти иттифоқи касаба сарчамъ намуд.

«Марди ҳақиқӣ он аст, ки ё манзиле сохта, — гуфт
раиси иттифоқи касабаи муассисаамон, — ё фарзанде
тарбия карда ва ё дарахте сабзонида бошад! Бигузор,
ки дар худуди автобазаи мо дарахтони борвари бо
дастонамон шинонида сарсабз гардад. Ҳар кас бояд
якниҳолй биёрад».

Ниҳолони ба умед шинонидаамон реша гирифтанд,
баргу бор доданд ва чорбоғе бунёд гардид иборат аз
се ҳазор дарахти мевадиҳанда, ки дар он ҳам себу
гелосу нок ҳасту ҳам чормағзу хурмою анор. Дар ми-
ёни навниҳолон ҷӯяҳои пиёзу шалғамча, сиру сабзй,
помидору бодиринг, кашнизу нозбӯ коштем.

Дар даромадгоҳи базаи автомобилй шиори калони
ҳамонвақта насб гардида буд: «Барномаи озуқаворӣ
кори ҳама ва ҳар як кас аст!» Маълум аст, ки ин ши-
орро муддате баъд аз баромаданаш тамасхур ме-
карданд. Аммо чи тавре ки аз навиштаҳои боло во-
»еҳ аст, ронандагон, одамони оддии меҳнатӣ ин шиор-
ро чиддан кабул намуда, барои амалй гардиданн он
сидқан кор карданд. Баробари дигар сехҳои муассиса

80
сехи аграри низ фаъолият дошт ва манфиатҳои кало-
не хам меовард.

Мо пас аз ин тасмим гирифтем, ки бо моҳипарва-
рн машғул шавем. Ростй, ки одам кор мекунам гӯяд,—
кор пайдо шудан мегирад ва осой ҳам ҳал мешавад.
£ чи тавре ки халқ мегӯяд, ба кордон кор осой. Мо
барон моҳидорй ҳавзҳои махсус накофтаем, балки ла-
бу лунҷи ду чукурии калонеро, ки бар асари гирифта-
ни регу шағали сохтмонй пайдо шудаанд, андаке ба
тартиб овардем ва онҳоро бо якдигар пайванд наму-
дем. Ин ҳавзҳоро аз об пур карда, аз моҳидорони но-
хияи Куйбышев моҳичаҳои навъи зағора, пешонапаҳн,
амури сафед гирифта, дар ҳавзҳо cap додем. Ба муд-
дати начандон тӯлоние дар ин ду ҳавз бештар аз бист
тонна моҳӣ шино мекард. Аз ин моҳӣ таббохон ҳам дар
ошхонаи муассиса барои коргарон хӯрок тайёр мена-
муданд ва талабгорон баҳри аҳли оилаашон низ бо
нархи арзон мехариданд.

Ва на ҳар муассисаи нақлиётии ҷумҳурй он вақт

сауна-ҳаммом, бо маркази табобатй, ҳавзи шиноварй,
души мудаввар дошт.

Ошхонаи тозаю озода бо мусаввараҳои зебою му-
сиқии форам ва курсиҳои нарм, музеи муассиса ва
нуқоти тиббй, ки тамоми давоҳо ба беморон аз ҳисоби
корхона бепул дода мешуд, ба дил фараҳ мебахши-
данд. Вагони вогузоштаеро пайдо намуда, пас аз таъ-
миру рангмолй ба сартарошхона мубаддал кардем.
Дар ҳамин чо бо дастони худ бинон магазин ва вар-
зишгоҳи ҳозиразамон бунёд намудем. Ҳамчунин меҳ-
монхонае сохта будем, ки дар он ронандагони субҳи
барвақт ба кор раванда ва ё ононе, ки аз роҳҳои дур
дер меомаданд, дар он истироҳат менамуданд.

Як чизро зикр намуданам зарур аст, ки тамоми
машғулияти моҳипарварӣ, боғдорӣ, сабзавоткорй дар
ҷараёни кори асосй анҷом меёфтанд. Мо дақиқан ҳи-
соб карда будем, ки агар ҳар як кас рӯзе ҳамагй
понздаҳ дақиқа меҳнат кунад, супоришҳои дар сехи
аграрӣ доштааш фарҷом меёбанд. Ба кадом коллек-
тиви колоннаи автомобили, сех, шӯъба дахл доштани
минтақаҳои кори хоҷагӣ дар лавҳача навишта шуда
буданд. Ронандагон, тармимгарон, коркунони инжене-
рию техникӣ, мансубини маъмурй вақти холӣ ёфта, бо
дастони худ ин ҳама меваю маҳсулотро парвариш ме-
намуданд. Бинобар ин мева, сабзавот, ангур дар рӯи

€—3391

81
мизи ошхона гузошта мешуданду ҳамкорону меҳмо-
нони мо онро бепул истеъмол мекарданд. Ба шарофа-
ти дастранҷи худамон арзиши хӯроки пешин ҳамагӣ
40 тинро ташкил медод. Сабзавот ва меваю ангури
зиёдатиро ба давлат мефурӯхтем, ба фурӯшгоҳҳои
ҷамъияти матлубот месупоридем. Шояд аз ҳамин да-
ромадҳо бошад, ки иттифоқи касабаи мо чунин қарор
намуда буд: ҳамаи ононе, ки тӯли панҷ сол ва бештар
аз ин дар муассиса бенуқсон кор кардаанд, ҳақ до-
ранд аз ошхона бепул таом истеъмол фармоянд...

Мо тамоми масъалаҳоро бо маслиҳати умумй ва
дастҷамъона ба субут мерасондем. Боре фикре пайдо
шуд, ки дар ҳудуди муассисаамон парки паррандаго-
ну ҳайвоноти нодир ташкил намоем. Ин ақида ба
ҳама маъкул омад ва мо онро дар амал татбиқ
кардем. Товусҳои хушрангу зебо, тӯтиҳои хушилҳон,
оҳувони раманда, гавазнҳои хушрафтор ва печидашо-
хи боғамон бисёр меҳмононро дар хайрат гузошта бу-
данд. Дар хусуси ин дафтари махсуси сабти хотироти
меҳмонон ташкил карда шуда буд, ки теъдодн зиёди
меҳмонони аз собиқ ИҶШС ва аз кишварҳои хориҷа
омада, бо дастони худашон дар он навиштаҳон аҷои-
бу гароибе ба ёдгор гузоштаанд.

Баъзеҳо бо муассисаи нақлиётии мо ва корҳои хо-
ҷагии назди он шиносо шуда, суоле медоданд, ки оё
ин ҳама ба вазифаи аслии ташкилот — ҳамлу нақли
маҳсулоти давлатӣ халал намерасонад?

Мо бо сари баланд ва котеъона посух медодем,
ки не, ин шуғлҳо заррае ҳам халал намерасонанд. Зе-
ро муассиса муносибати ҳақиқатан хоҷагидонӣ дошта,
қувваю имкониятҳои худро ба таври ҳаққонӣ ба ҳисоб
мегирифт.

Муассисаи автомобилӣ бо интиқоли меваҷот ва
сабзавот шуғл меварзид ва ҳоло низ вазифааш ҳамин
аст. Мо он вақт вазифаи худро пеш аз мӯҳлат иҷро
мекардем, аз иҷрои барзиёди нақшаҳо фонда ба даст
меовардем. Дар коллективи меҳнатӣ пудрати брига-
давӣ ҷорй карда шуда буд, якчанд бригадаҳо ба ан-
ҷоми вазоифи хеш муносибати эҷодкорона намуда, аз
хизмати экспедиторов даст кашида буданд. Борро
худи ронандагон қабул менамуданду месупурданд, ки
дар натиҷа захираи маош хеле сарфа мегардид. Мо
дар дигар бобати сарфаю сариштакорй хам мусобиқа
ташкил намуда, фоидаи зиёде ба даст оварда будем,

82
воқиаҳои нохуш дар муассисаамон тақрибан вуҷуд
надошт.

Ҳамаи ин афзалият ва шароитҳои мақбули кор
одамонро ба муассисаи худ дилгарм менамуданд, ки
зиёда аз чаҳорсад нафар мансубини базаи автомоби-
лии мо коргоҳро ҳаргиз тарк намекарданд. Рӯйхати
ононе, ки хоҳиши ба муассисаи мо шомил шудан дош-
танд, ҳамвора афзун мегардид.

Ба сифати корҳое, ки муассисаи автомобилӣ пеш-
ниҳод менамояд, диққати махсус дода мешуд. Ғамхо-
рӣ дар бораи шарафи корхона аз директор cap кар-
да, то коргари қаторӣ ифтихори ҳар кас маҳсуб ме-
гардид. Ин дар ҳама ҷо ҳис карда мешуд: дар ҳик-
мати оқилон ва мутафаккирон, ки дар лавҳаҳо сабт
намуда, дар ҳар ҷои коргоҳ насб карда шудаанд; дар
золҳои ачоиби тобистонаю зимистонаи ошхонаҳо; дар
муносибати ҷиддй нисбат ба вайронкунандагони қои-
даю муқаррарот ва ғайра.

Дар базаи автомобилни мо сулолаҳои хонадонӣ меҳ-
нат мекарданд, ки дар байни онҳо оилаи Саидовҳо
машҳур ва номвар шудаанд: падар ва се писар. Оилаи
Имроновҳо: вақте ки падар ба нафақаи пиронсолй

баромад, якбора ду нафар писари ӯ пас аз хизмати
аскарй ба коргоҳ омаданд. Биноан дар муассиса ҷои
холии кор намемонд.

Мурод аз ҳикояти муфассали фаъолиятам дар ба-
заи автомобилй он аст, ки ҳамин кори анҷомёфта пи-
сандам омада буд. Худро хушбахт меҳисобам, ки дар
майдони ноҳамвору нообод бо меҳнати одамони оддй
як корхонаи хозиразамоне ташкил кардем: аз ин кор-
хона ҳам ҷамъият, ҳам коллективи калоне, ки дар он
заҳмат мекашидем, манфиат медиданд. Ана, ҳамин
чиз ба дилам шодию фараҳ мебахшид. Лекин ҳоло аз
ҷаҳду талоши ба сомон расондаи хеш чандон каноат-
манд набудам, дар ниҳоди худ нерую ғайрати зиёдеро
эҳсос менамудам. Ният доштам, ки ҳоло ба халқи
азизам бисёр хидматҳо хоҳам намуд, бисёр гӯшаҳои
харобазору ноободи Ватани маҳбубамонро бо ҳарорати
дил, ба хунари дасту бозувон ободу зебо хоҳам намуд.

Биноан вақте ки номзадии маро ба намояндаи
мардумии ҷумҳурй пешниҳод карданд, фақат ба он
ваҷҳ розй шудам, ки дар бобати адо намудани хизма-
ти халкам, осон кардани мушкилоти он бароям имко-
нияти зиёдтаре фароҳам меояд. Ифтихор дорам, ки

83
интихобкунандагони азизу мӯҳтарам ниятҳои неки
маро дарк намуданд ва маро ҳамчун вакили худ ба
Шӯрои Олй интихоб карданд. Ин нисбати ман, нис-
бати шахсе, ки аз кӯҳистони дурдасте ба пойтахти
ҷумҳурӣ омада, танҳо бо меҳнату амали пок зиста,
камол ёфтааст, боварии бузург буд.

Ҳоло мехоҳам, чанд супоришҳоеро зикр намоям,
ки ҳамчун вакили халқ дар чараёни соли аввали узви
порлумон будан анҷом додаам.

Дар яке аз сессияҳои Шӯрои қишлоқи Оқкӯрғони
ноҳияи Ленин як шахси мансабдор зимни суханрони-
аш арз дошт, ки депутат бояд фақат дархостҳои ном-
задиро иҷро кунаду халос, ба дигар корҳо бояд дахл
накунад. Не, ба ин гапҳо розй нестам, депутат танҳо
барои иҷрои наказ нест ва ҳамроҳи халқаш бошад.

Ҳар пагоҳӣ даҳ-дувоздаҳ нафар интихобкунанда
бо саволу мушкилоти гуногун ба назди ман меомаданд
ва ҳоло ҳам бисёр меоянд.

Аз ин шодам, ки интихобкунандагон дар шахсияти
ман пуштибони худро мебинанд. Ба ростй, фикр ме-
кардам, ки ҳама гуна роҳбарон дилсӯзи мардуманд
ва наметавонанд, ки дар вазъи нороҳати мардум оро-
мона зиндагӣ кунанд. Вале афсӯс, ки хато карда будд-
ам, на ҳама роҳбарон паси беҳбуди зиндагии марду-
монанд.

Ҳангоми ба депутатии халқи чумҳурии Точикистон
пешбарӣ шудани номзадии ман интихобкунандагон
талабҳои зайлро пешниҳод дошта буданд:

таъмини оби ошомиданй, қиррезӣ намудани роҳҳо,
сохтани шифохона, беҳбуди вазъи мактабҳои маълу-
моти умумӣ, таъмину ҷалб намудани ҷавонон ба кор,
танзими муассисаҳои кооператив, аз байн бурдани бо-
зори сиёҳ, ҳаннотиву мардумфиребӣ...

Бубинед, чӣ мушкилоте дорад мардум, ки таи муд-
дати мадиде азоб мекашад. Ба фикри ман танҳо роҳ-
барони дилсӯзу роҳбарии окилона барои халли ин
нуксҳои ҷомеа зарур. Онҳое, ки зиндагии бениёз до-
ранд, ах,воли ниёзмандонро намедонанд. Бале, савор
аз холи пиёда хабар надорад.

Мехоҳам перомуни зиндагии аҳолии маҳаллаи «Та-
бачка», ки ба се ноҳия мутааллиқу дар асл соҳиб на-
дорад, сухане чанд бигӯям. Ҳолу аҳволи мардуми ма-
ҳаллаи «Табачка»-ро бисёр роҳбарони олимақоми
ҷумҳурй низ хуб медонистанд.

84
Ман дар Сессияи якуми Шӯрои Олии ҷумҳурӣ су-
хан карда, аз ҳукумати ҷумҳурӣ талаб карда будамг
кк масъалаи ин маҳалларо бинанд ва хулосаи даркорй
бароранд.

Ин маҳаллаи хурд тобеи ноҳияҳои Ленин, Ҳисор
ва Фрунзеи шаҳри Душанбе мебошад. Аммо нисбати
мардуми он ҳеҷ ғамхорӣ зоҳир намешавад. Ман ба
номи ҳукумати ҷумҳурӣ бо мактуб муроҷиат кардам,
ки маҳаллаи «Табачка» ба шаҳри Душанбе ҳамроҳ
карда шавад. Инак, 14 майи соли 1990 бо имзои ҷо-
нишини якуми ранен Шӯрои Вазирони Тоҷикистон
Г. Кошлаков чунин ҷавоб гирифтам:

«Мӯҳтарам Дӯстов Н., мувофиқи хоҳиши Шумо
масъалаи супоридани маҳаллаи «Табачка» ба ноҳияи
Фрунзеи шаҳри Душанбе 10 майи соли 1990 дар маҷ-
лиси Президиума Шурой Вазирон дида баромада,
маъқул дониста шуд. Сухани охир ба Шӯрои Олй».

Лӯлаи оби шахри Душанбе аз маркази ин маҳал-
ла мегузарад, вале на ҳама истиқоматкунандагони кӯ-
чаҳои ин маҳалла оби ошомиданй доранд.

Ба маротиб ба вазири ҳамонвақтаи хоҷагии ком-
муналй Костарев бо шакли хаттӣ муроҷиат кардам,
ки дар ин рӯзҳои гармо раҳми мардумро хӯранд. Охир
се моҳ пеш аз ин дар ҳама маҳалла об буд, кубур
ҳаст, вале афсӯс, ки фармони вазири хоҷагии комму-
налиро сардори раёсати «Душанбеводоканал» гӯш
кардан ҳам намехоҳад. Аҳволи бади ин мардумро ди-
да, якуми июни соли 1990 бо ҳамроҳи депутати хал-
қи ҷумҳурии Тоҷикистон Ҷ. Убайдуллоев, роҳбарони
шаҳри Душанбе, ноҳияи Фрунзе ва Ленинро ба муло-
қоти истиқоматкунандагони маҳалла даъват кардем.

Роҳбарон бо аҳволи бади маҳалла шинос шуда, бо
мардум сӯҳбат карданд, ваъдаҳо доданд. Мардум аз
рохбарон илтиҷо намуданд, ки акаллан ба кӯдакон
раҳм бикунанд, сабаби набудани обро фаҳманд.

Магар тарбиягирандагон аз боғчаи бачагонае, ки
аз сақфи он хок мерезаду хаёташон зери хатар аст,
акл ёд мегирад. Аҳволи боғча ва мактаби миёнаи ра-
ками 48 хеле бад аст. Гумон аст, ки дар ин муассиса-
хо шахсонн комил ба воя бирасанд. Наход дар дав-
рае, ки мо давлати ҳуқуқбунёдн демократй сохтанием,
ин маҳалла ҳамин тавр соҳиб пайдо намекарда бошад.

Ҳанӯз ҳангоми номзад ба депутат гардиданам бо
ҷавоне ошно шуда, дарди дили ӯро шунида будам. Ин

85
шахе дар Шӯрои қишлоқи Оққӯрғон, совхози «Вар-
зоб», маҳаллаи «Борбад» зиндагонй мекунад. Вай аз
ман хоҳиш намуд, ки дар сурати депутат интихоб
гардиданам дар совхозҳои «Варзоб», «Иркутск»,
«Шайнак», ки зиёда аз бист ҳазор аҳолӣ маскун аст,
барои сохтмони шифохона ёрӣ диҳам. Бо ин дархост
интихобкунандагони дигар ҳам муроҷиат карда бу-
данд, вале дарду алами ин ҷавонмард дигар буд.

Мардуми ҷамоаи Оққӯрғон, — гуфт ӯ, — аз ёрии
коркунони тиб маҳруманд, шифохонаҳои шаҳри Ду-
шанбе аҳолии моро қабул намекунанд. Аз маркази сов-
хоз то шаҳри Душанбе ду километр, то ноҳияи Ленин
бист километр роҳ аст. Ба наздикй модарам дар рӯи
дастонам чон супурд, надонистам ба куҷо муроҷиат
кунам, телефон нест, модарамро танҳо гузошта наме-
тавонистам, шифохона ва духтурони навбатдор нес-
танд...

Магар ба бадбахтии ин мардум, ки оби нӯшокию
шифохона надоштанд, роҳбарони хоҷагӣ, ҳукумати
маҳаллию роҳбарони ноҳияи Ленин, ки бо ин қадар
дағдаға ҳукмронй доранд, гунаҳгор нестанд. Дар Сео-
сияи якуми Шӯрои Олӣ нисбати вазъи маҳаллаҳои
мазкур низ гуфтам, аз тариқи радио ва оинаи нилгун
баромад намудам. Бо дархости депутата ба Раиси Шу-
рой Вазирони Тоҷикистон, ҷонишини ӯ, вазири танду-
рустӣ муроҷиат кардам, ки ба сохтани шифохона дар
Шӯрои қишлоқи Оққӯрғон кӯмак расонанд. Ҳамчу-
нин ба номи роҳбари ҳамонвақтаи ҳизбу давлати чум-
ҳурӣ Қ. М. Маҳкамов мактуб фиристода, хоҳиши ин-
тихобкунандагонро дар хусуси сохтмони шифохонаю
мактаб маълум намудам. Баъдтар мактуби банда ба
ихтиёри Кумитаи планкашӣ ва вазири тандурустӣ фи-
ристода шуд.

Дар ҳақиқат аҳволи маблағгузории совхозҳои
«Шайнак» ва «Иркутск» • барои сохтмони шифохона
мусоидат намекунад, зеро ҳар се хочагй на он кадар
пурқувватанд. Бо қимат шудани арзиши нуриҳои ми-
нералй, техника ва дигар чизҳое, ки хоҷагиҳо аз дав-
лат мегиранд, вазъият бадтар шуд. Инро ба ҳисоб
гирифта аввали моҳи июни соли 1990 бо ҳамроҳии
узви Кумитаи Марказии ҲК Точикистон, директори
совхози «Шайнак» В. П. Имшинский ва раиси кумиҷ-
роияи Шӯрои қишлоқи Оққӯрғон Ш. Кенҷаева ба наз-

S6
ди раиси Кумитаи планкашй, ҷонишини якуми раиси
Шӯрои Вазирон Т. Назаров рафтем. Илтимос кардем,
ки сохтмони шифохонаро аз ҳисоби буҷаи чумҳурӣ

созанд ва он кас ваъдаи ёрй доданд, бо вазири тан-
дурустй ҳам гуфтугӯ карданд.

Бо даъвати мо, вазири ҳамонвақтаи тандурустй
чанде қабл бо аҳволи мардум шинос шуда, дар ко-
митета иҷроияи Шӯрои қишлоқи Оққӯрғон бо ишти-
роки роҳбарони ноҳияи Ленину сардорони идораҳои
ҳудуди Шӯрои қишлоқи Оққӯрғон вохӯрию маслиҳат
гузаронид. Вазири тандурустй дар баромадаш кайд
кард, ки ҳолати амбулатории маркази совхози «Вар-
зоб» хеле бад аст. Ман илтимос кардам, ки сохтмони
шифохонаро Вазорати тандурустй ба зиммаи худ ти-
рад ва илоҷаш бошад, ҳалли ин масъаларо тезонад.
Корҳои зиёде дар ин маҳалҳо анҷом дода шуданд.

Ман нисбати мактаби миёнаи рақами 52-и совхо-
зи «Варзоб» бо вазири ҳамонвақтаи сохтмони қишлоқ
Ғафуров Р. сӯҳбат кардам, хоҳиши ман пазируфта
шуд ва сохтмони мактаб ба нақшаи давлатӣ дохил
гардид.

Шароити зисту зиндагонии муаллимону духтурон
бояд зери назари Шӯрои Олӣ қарор ёбад.

Мо, як идда вакилони аз паи ободии кишвари азиз,
дар фикри ғамхорй намудан ба халқи азияткашида-
амон будем, ки хати қисмат куллан ба тарафи дигар
лавҳаи тақдир кашида шуд. Дар осмони диёрамон
калхотҳои чӯҷабарак парвоз доштанд...

29 августа соли 1991 дар Душанбешаҳр Сессияи
ғайринавбатиии Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон оғоз
ёфт.

Даъват шудани ин Сессияи ғайринавбатӣ асосан
ба воқеаи ГКЧП-и Москва иртибот дошт, ки он 19
август бо қасди сарнагун сохтани тахти бе ин ҳам
ларзонаки президент Горбачёв хурӯҷ карда буд.

Ба рӯзномаи Сессия масъалаҳои зайл дохил кар-
да шуданд:

1. Дар бораи вазъияти сиёсии ҶШС Тоҷикистон
ва мавкеи роҳбарияти ҷумҳурият дар робита бо ҷой
доштани табаддулоти ғайриконституционӣ дар ИҶШС.

2. Ахбори Девони Вазирони ҶШС Тоҷикистон
«Дар бораи вазъияти иқтисодии ҶШС Тоҷикистон».

3. Дар хусуси қарори Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикис-

8?
тон «Дар бораи чораҳои ҳукуқии ҳимояи ҷавонони
Точикистон, ки дар Қувваҳои Мусаллаҳи ИҶШС хиз-
■мат мекунанд».

4. Дар бораи пешниҳодоти депутатҳои халқи ҶШС
'Тоҷикистон «Дар бораи гузаронидани овоздиҳии уму-
михалкии интихоби Президента ҶШС Тоҷикистон».

5. Дар хусуси пешниҳоди депутати халқи ҶШС
Тоҷикистон Ашӯров Д., «Дар бораи тағйир додани но-
ми ҶШС Точикистон».

6. Дар бораи Муроҷиатномаи Шӯрои Олии ҶШС
Тоҷикистон ба Шӯрои Олии ИҶШС ва ҶШФСР».

Аз рӯи масъалаи якум Президента ҳамонвақтаи
ҶШС Тоҷикистон Қ. Маҳкамов суханронй намуд.

Баробари оғоз ёфтани Сессияи Шӯрои Олии чум-
хурй гурӯҳ-гурӯҳ одамон бо шиору хитобаҳо дар май-
дони Ленин—рӯ ба рӯи бинои Шӯрои Олӣ гирд мео-
маданд, — навиштааст хабарнигори рӯзномаи «Садои
мардум» дар мақолааш. «Қувваҳои демократа (?) ба
майдон мебароянд...» Боз ҳамон качкаламӣ, ки тӯдаи
иғвогарон ва фиребхӯрдагонро «кувваҳои демократа»
гуфтааст.

Бо ҳамин гирдиҳамоии нангинтарин, бешармта-
рини ифротиёни ҷумҳурии Тоҷикистон бо ёрию мада-
ди пуштибонони хориҷии онон оғоз гардид.

«Намояндагони интихобии мардум дар маҷлиси
Сессияи Шӯрои Олӣ ба баррасии масъалаи вазъи сиё-
сии Ҷумҳурӣ пардохтанду намояндагони ихтиёрии (?)
мардум дар майдон». Хабарнигор ин ҷо рӯирост ду-
рӯғ мегӯяд. Ба гирдиҳамой иштироки мардумро соз-
мондиҳандагони он ташкил намуда буданд: бо таҳ-
дид, ришват ва сӯиистифода аз вазифа.

Дар гирдиҳамой ҳамон «падарон»-и миллат сухан-
ронй кардаанд: раиси «Растохез» Т. Абдуҷаббор, ко-
зни ҷумҳурй А. Тӯраҷонзода ва иддае аз демократҳои
сохта.

Мунодиёни доимии ин издиҳоми иғвогарӣ намоян-
дагони раёсати созмони «Растохез», ҳизби демократии
Точикистон, ҳизби ғайрирасмии наҳзати исломии То-
чикистон. Мазмуну мӯхтавои суханрониҳо дар аввал
«Мо ҷонибдори демократия ҳастем!», «Омоли хиёнат-
кррии табаддулотгарони давлатиро маҳкум менамо-
•€м!», «Ҳукумати Точикистон бояд истеъфо диҳад!»,
«ҲКИШ — ҳамроҳи хунта пароканда карда шавад!»
ва монанди инҳо.

88
Бо талаби намоишгарон як гурӯҳ депутатҳои хал-
қи ҷумҳурӣ ба ҳузури онҳо омаданд. Хоинони халқ.
Тоҳири Абдуҷаббор, Акбар Тӯраҷонзода, Аслиддии
Соҳибназаров зимни баромадҳои худ дар гирдиҳамой;
дар бисёр масъалаҳо ба аҳли митинг ҳамақида буда-
нашонро изҳор доштанд. Иштирокдорони митинг ибо-
рат аз 16 модда Қатъномае қабул карда, ба раиси
Шӯрои Олии ҷумҳурй супурданд. Раиси парлумони
чумҳурй зимни суханрониаш ба намояндагон ваъда
дод, ки талабу дархостҳои онҳо дар Шӯрои Олӣ му-
вофиқи Қонуни Асосй ва дигар қонунҳои Ҷумҳурй
баррасӣ хоҳад шуд.

Тибки хабарҳои номатбӯъ роҳбари ҳамонвақтаи
парлумони ҷумҳурӣ Қадриддин Аслонов ҳар шаб дар
хонаи худ бо намояндагони бунёдгарони исломй-
вохӯрда, дар Тоҷикистон нақшаи табаддулоти дав-
латиро мекашид. Аҷабо, вақте ки Қадриддин Аслонов
муншии кумитаи комсомоли ноҳияи Колхозобод буд,
гӯсфанд барин ҳалиму гаправ буд, мегуфтанд мардум
ва аз якравиҳои ӯ ҳеҷ нишоне аён намегашт. Сонй
котиби кумитаи ҳизбии ноҳияи Панч таъин гардид,
дар ин вазифа ҳам бо сари хам кор мекард, чи тавре
ки мегӯянд, шиори амали ӯ сэра хам кун, гапа кам
кун, пула зам кун, буд, ҳеҷ кас гапи зиёдатии ӯро на-
мешунидааст. Баъд муовини раиси агропроми чумҳу-
рй, яъне ба рутбаи вазирй баромад ва муншии Ку-
митаи Марказии ҲКТ интихоб шуд, аз он чо чанд
муддат муовин ва пас раиси Шӯрои Олй гардид.

Адиби маъруфи ҷумҳуриамон, нависандаи халкии
Тоҷикистон Фазлиддин Муҳаммадиев дар романи
«Палатаи кунҷакӣ»-и худ ҳикмати аҷоибе гуфтааст:
чун одамро санҷидан хоҳй ба вай вазифа деҳ, миси
одами хасакӣ дарҳол мебарояд.

Вақте ки Қадриддин Аслонов раиси Президиуми
Шӯрои Олй таъин шуд, дарҳол хост, ки подшоҳи мут-
лақ ва яккасардори ягонаи тамоми Тоҷикистон бошад.
Бинобар ин бо фундаментализми исломй пайваст (зеро
барои ӯ фарқ надошт, дирӯз коммунист, имрӯз фун-
даменталисти исломй будан, муҳимаш он аст, ки ҳа-
даф иҷро гардад, зери пояш таҳдоби мустаҳкаме бо-
шад, зудтар кулоҳи шоҳй бар cap ниҳад).

Азбаски саркардагони асосии гирдиҳамоӣ шаб дар
хонаи Аслонов буданду дар гирди дастархони ӯ ни-
шаста маслиҳат доштанд, биноан имрӯз аз сапедадам

89
шиори «Истеъфои раиси ҷумҳур»-ро ба забои меги-
рифтанд, мехостанд, ки зудтар Мадкамовро сарнагун со-
занду Аслоновро подшоҳ таъин намоянд. Ба тахти под-
шоҳй оби дадон резонда ҳавас намудани Аслонов аз тар-
зу усули ба иҷлосияи Шӯрои Олй роҳбарӣ намудани
у ҳам аён шуда меистод. Ҳарчанд ки ҳоло Маҳкамов
дар тахт буд, ҳоло аз мансаб истеъфо надода бошад
ҳам, Аслонов ин тахтро аз они худ тасаввур менамуд,
гӯё ки дар ин тахт Мадкамов не, балки Аслонов ни-
шаста бошад. Биноан Аслонов худро аллакай «под-
тод» хонда, ба Маҳкамов беэътиёёона менигарист,
гоҳ-гоҳ беҳурматона писханд мезад, ҳатто лаҳзаҳое
мешуд, ки ин «подшоди навбаромад» ба подшоҳи бар-
дол ва фаъоли дар тахт нишаста имкони сухан гуф-
тан намедод.

Мехостам, ки дар чунин ҳолатҳо ба ин талабгори
камхиради тахти подшоҳӣ як байта Шайх Аттори бу-
зургворро хотиррасон намоям.

Ҳосили дуньё чй бошад, эй амин,

Нӯҳ газ аз карбосу се газ аз замин!

Мана, чист оқибати ҳаёти одамй, чй ин кадар тал-
восаи ҷоҳталабй менамой, виҷдонфурӯшй, беномусй,
ноодамй мекунӣ, охир туро Маҳкамов зина ба зина
кашола карда, ба мансаби олй соҳиб карда монд-ку?
Чаро акнун дар роди вай чод меканй?!

Ҳангоми танаффуси нимрӯзии 30 август Раиси чум-
дури Тоҷикистон Қ. Мадкамов бисёр ҷасорату оли-
димматй карда, ба хузури гирдидамомадагоне дозир
шуд, ки дамвора истеъфои вайро талаб доштанд.
Вале издидоми лаҷомгусехта ва фиребхӯрда Раи-
си чумдурро имкони сухангӯӣ надоданд. У якчанд
маротиба ба халк мурочиат намуданй шуд, вале иғ-
вогарони доимии майдондои шадр шурӯ ғавғо бар-
доштанд. Дар дамин ладза Қ. Мадкамов якчанд чум-
ла гуфт, ки бисёр одамон индоро нашуниданд ва шу-
нидадо низ ба ин чандон адамият дам надодаанд.
Аммо он иборадои канда-кандае, ки Қ. Мадкамов та-
лаффуз намуд, барои одамони мушодидакор маъни-
дои зиёдеро ифода мекунанд: «Гӯш намекунанд, —

идора карда намешаванд» (ин дар бораи шахсоне,
буд, ки ба минбар хеле наздик нишастаанду феълан
барқасд ғавғо мекарданд, ки суханони нотиқро касе

90
намешунавад), одамони шинос... дар воқеаҳои фев-
рали... бисёр вохӯрдаем» (!). Ана, ин ибораҳо бисёр
пурқиммат, ҳуҷҷатҳои нодиранд. Қ. Маҳкамов шах-
сияти бузург аст, чашмони тези мушохидакор дорад,
ӯ дарҳол муайян карда тавонист, ки ҳамон як тӯ-
даи иғвогароне, ки воқеаҳои хунини моҳи феврали
соли 1990-ро ба сари халқи мо бор карда буданд,
ҳоло боз дасисаи навбатӣ оғоз намудаанд. Бале, ин
митинг давоми ҳамон бетартибию харобкориҳо, кат-
лу куштори моҳи феврали соли 1990 буд, ки фунда-
ментализма исломй, демократҳои сохта ва маҳалга-
роёну ҷинояткорон ташкил намуда буданд.

Иштирокдорони ин гирдиҳамоӣ, ки истеъфои Рай-
ей ҷумҳурро талаб доранд, агар дар фаъолияти вай
ягон саволу эроде медоштанд, пас Раиси ҷумҳур дар
даст микрофон дорад ва дар паси минбар истодааст,
куҷост далелҳои эродҳою эътирозҳоятон. Нест!

Аслан ба ҳузури аҳли митинг баромадани Раиси
ҷумҳур шарт набуд. Вале Раиси ҷумҳури Точикистон
шояд бо андешахои хайрхоҳӣ ба минбари митинг ба-
ремада буду шӯру ғавғо, иғвогариҳою шӯрангезиҳо
ба муколамаи рӯ ба рӯ имкон надод. Зеро ҳадафи
ташкилкунандагони митинг балвогарй, шӯрандозӣ,
тахрибгарӣ буд, на машварату маслиҳати мусолиҳат-
омез, ки аз рӯи қонун ва одоби инсонӣ бигзарад.

Ҳамин тавр тӯдаи гумроҳ ба Қ. Маҳкамов имкони
сухан гуфтан надод ва ҳангоме ки ӯ бо ду-се нафар
муҳофизону шаринонаш минбари гирдиҳамомадагон-
ро тарк намуд, аз қафояш нидоҳои «Истеъфо! Истеъ-
фо1 ИстеъфоЬ. Ана маданият, ана фарҳанг! Дуруст-
тараш гуфтан лозим аст, ки дараҷаи олии бефаросатй.

Баъди он ки ҳизби коммунист обрӯю эътибори пе-
шинаи худро аз даст дод, Қаҳҳор Маҳкамов бо ихти-
ёри хеш вазифаи Қотиби якуми КМ ҲК Тоҷикистонро
тарк намуд. Ин ҳолат ба он намояндагони халқ, ки
уэви ҳизби коммунист буданд, таъсири сахт расонд. Ба
ҳамин еабаб як қатор депутатҳо Маҳкамовро барои ду-
рӯягию мунофиқӣ танқид намуданд.

Вақте ки гирдиҳамомадагони тирамоҳи соли 1991
ба Маҳкамов фишор оварданду истеъфояшро талаб
намуданд, лидери собиқи коммунистони ҷумҳурй аз
тарафи депутатҳои коммунист дастгирй наёфт. Ва ху-
сусан ҳине ки Ш. Султонов ҳам суханронӣ карда гуфт,
ки Маҳкамов коммунистони ҷумҳуриро дар ҳолати ногу-

91
вор гузошт. У набояд аз вазифаи Котиби якуми КМ
истеъфо медод, бинобар ҳамин акнун вай дар вазифаи
президентй кор карда наметавонад.

30 августа соли 1991 дар маҷлиси бегоҳии Сессияи
ғайринавбатии Шӯрои Олии ҷумҳурӣ ҳайати гурӯҳи
депутатҳои халқи 'Гоҷикистон, ки барои ширкат дар кори
Анҷумани ғайринавбатии панҷуми депутатҳои халқи
ИҶШС фиристода мешавад, тас.диқ гардид. Сипас на-
мояндагони парламент муҳокимаи масъалаи якуми
рӯзномаи Сессияро давом доданд.

Аксарияти депутатҳои халқ ба сухан баром ада,
пешниҳод карданд, ки Шӯрои Олӣ доир ба эътимод
ба Президента ҷумҳурй масъала муҳокима намоянд.
Ин таклифҳо маъқул дониста шуданд.

Мувофиқи қонуни таъсиси мансаби Президента
ҶШС Тоҷикистон ва тартиби интихоби ӯ барои қабу-
ли қарор бояд пинҳонй овоз дода шавад. Ба ин муно-
сибат дар ҳайати 11 депутата халқ комиссияи ҳи-
соб таъсис гардид. Сипас бо пешниҳоди депутатҳо ба қо-
нуни номбурда тағйирот дароварда шуд, ки шартҳои
қабули қарорро дар бораи аз вазифааш озод кардани
Президент ба тартиб меорад.

Раиси ҷумҳури Тоҷикистон Қаҳҳор Маҳкамов даъ-
во пеш меовард, ки ӯ гунаҳкор несту истеъфо додан
намехоҳад, он камбудию нуқсонҳое, ки дар ҳаёти мар-
думи ҷумҳурии мо ворид шудаанд, ин такозои бӯҳро-
ни умумиест, ки тамоми собиқ ИҶШС-ро фаро ги-
рифтааст. Биноан агар роҳбарии ӯ мақбул набошад,
пас бояд мувофиқи Конституция аз вазифа сабукдӯш
карда шавад.

Ҳар лаҳза эҳсос мегардид, ки митинги дар майдони
ба номи Ленин ҷараёндошта ба Сессия таҳдид ме-

намояд. Намояндагони аёну ноаёни митинг ба Сессия
рафтуомад доштанд.

Мубориза ҳам дар дохилу ҳам дар берун идома
дошт. Розу ниёзҳо ифшо мегардиданд, тӯрҳои нав ба
нави макру хиёнат, ғадру худфурӯшй бофта мешу-
данд. Офтоб ба қиём мерасид. Дар иҷлосияи Шӯрои
Олй масъалаи ба истеъфо рафтани Президент ба овоз
монда шуд, зеро худи Маҳкамов аз вазифааш истеъ-
фо доданашро изҳор намуда чунин гуфт:

— Депутатҳои мӯҳтарам, инак лаҳзаи масъулият-
нок фаро расид. Ман 'медонам, ки зиёда аз 90 дар са-
ди депутатҳо коммунистонанд. Дуруст аст, ки имрӯз
як нафар дар майдон гуфт, ки билети ҳизбиашро ба
одами бевиҷдон супоридааст. Вале ҳоло мо намедо-
нем, ки он бевичдон кист. Ва ӯ билеташро ба кй супо-
ридааст. Ба ҳар ҳол чунин изҳорот буд. Агар дар бо-
кимонда депутатҳои коммунист қатрае виҷдони ком-
муниста боқй монда бошад, перомуни банди чаҳорум
фикр кунад. Ҳизби коммуниста Тоҷикистон мустақил
аст ва он қарор қабул кард, ки тамоман аз ҳайати
ҲКИШ барояд.

Во назардошти он ки бештари депутатҳо бо роҳи
қонуншиканй рафтанд, минҷумла коммунистҳо низ,
бинобар дар оянда дар вазифаи президент будани ман
гайриимкон аст. Ман ба истеъфо меравам.

Ҳамин тариқ 172 нафар депутат зидди вай овоз
доданд ва нахустин Президенти Тоҷикистон, ки дар
Сессияи Шӯрои Олй интихоб шуда буд, 30 августи
соли 1991, соати 14. 30 дақиқаи вақти маҳаллӣ ба ис-
теъфо рафт.

Мувофиқи Қонституцияи ҶШС Точикистон дар чу-
нин ҳолатҳо Ранен Шӯрои Олй якбора иҷрокунандаи
вазифаи Президенти Тоҷикистон ҳам мешавад. Ана,
Аслонов низ ба мақсади азалии худ расид, дилаш аз
хурсандӣ ба туғён омад. Охир, ӯ ҳам ба тахта под-
шоҳӣ соҳиб гардид ва кулоҳи гаронбаҳои салтанатии
мономахиро бар сари худ ниҳод, албатта, хаёлан...
Шоҳи ҷавон пӯшидани ин кулох,ро тасаввур менамуд...

Дар майдон мардуми фиребхӯрда истеъфои пре-
зидент Маҳкамовро шунида, шӯру ғирев мебардош-
танд. Шодмонй мекарданд. Ҳазор афсӯс, ки ин тоифаи
гумроҳ ба доми фундаментализма исломй ва демо-
кратҳои сохтаи бемаслак афтода буданду аз оқи-
батҳои мудҳиши қисмати хеш огоҳӣ надоштанд.

Бинобар ба Анҷумани ғайринавбатии депутатҳои
халқи ИҶШС рафтани гурӯҳи депутатҳои халқи чум-
ҳурият дар кори сессия то 9 сентябр танаффус зълон
карда шуд.

Гирдиҳамомадагон рӯзи сеюм баъди истеъфои Пре-
зиденти Тоҷикистон Қ. Маҳкамов, «ин аз 17 дархос-
тамон танҳо якеаш иҷро гардид» гӯён майдонро тарк
гуфтанд.

Худоё, ман дар ягон ҷо нашунидааму нахондаам,
ки як тӯдаи беимон барон чоҳу мансаб шуда мардуми
бечораи ноогоҳи худро ин қадар гумроҳ кунаду 'би-
фиребаду ба вартаи бадбахтиҳо бубарад.

93
Нӯҳуми сентябр Сессиям ғайринавбатии Шӯрои
Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон корашро давом дед.

Намояндагони мардумӣ дар маҷлиси пагоҳӣ зиёда
аз як соат дар бораи иттилооти аз коллективҳои кор-
гарон ва одамони алоҳида ба унвони Шӯрои Олӣ ва
депутатҳои алоҳида расида, ҳамчунин роҷеъ ба ми-
тинги майдони назди бинои парламент мубодилаи аф-
кор намуданд.

Раиси Шӯрои Олй, қоиммақоми Президент матни
Изҳоротро дар бораи мустақилияти давлатии Ҷумҳу-
рияти Тоҷикистон қироат кард. Ин аст он ҳуҷҷати
пурқимати давлатӣ:

ИЗҲОРОТ

дар бораи истиқлолияти давлатии
ҷумҳурии Тоҷикистон

Тағйироти инқилобиро дар ИҶШС ба на-
зар гирифта ва кӯшиши ҷумҳуриҳон соҳибихти-
ёри ба он дохилшаванда оиди аз нав барқа-
рор намудани муносибатҳои байни ҳамдигарро
эҳтиром намуда,

бо назардошти ҳуқуқи халқҳо ба худму-
айянкунй ва бо дарки масъулияти сарнавишти
халқҳои сокини Тоҷикистон,

пайравии худро ба Эъломияи умумихалқии
ҳуқуқи башар, дигар нормаҳои эътирофшудаи
ҳуқуқи байналхалқй ва Эъломияи ҳукук ва озо-
диҳои инсон, ки аз тарафи Съезди V ғайри-
навбатии депутатҳои халқи ИҶШС қабул гар-
дидааст, тасдиқ намуда,

баҳри таъсиси давлати демократии ҳущуқ-
бунёд, ки сатҳи сазовори зиндагиро таъмин
намуда, ҳимояи шараф ва эътибори ҳар як
шахрвандро тазмин мекунад, кӯшиш намуда,
мувофиқи эъломияи истиқлолияти ҶШС
Тоҷикистон, ки 24 августа соли 1990 кабул
шуда буд,

Шурои Оли истиклолияти давлатии Ҷум-
ҳурии Тоҷикистонро эълон мекунад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба тарафдории бас-
тани Шартнома дар бораи Иттиҳоди Давлат-
ҳои Соҳибихтиёр созишномаи иқтисодӣ байни

94
давлатҳои мустақилу соҳибихтиёр ба шарт-
ҳои баробарҳуқуқию манфиатдории тарафайн,
бо интихоби озоди шаклҳои иштироки худ дар
Шартнома ва созишномаҳо баромад намуда,
тарафдори ташкили Системаи мудофиаи кол-
лектив!! ва амнияти давлатҳои Иттиҳоди соҳиб-
ихтиёр мебошад.

Дар муносибатхои байналхалқӣ Ҷумҳурии
Тоҷикистон ба сифати субъекти мустақили ҳу-
қуқи байналхалқй баромад намуда, дар фаъо-
лияташ барои ноил шудан ба сулҳи пойдор,
нобуд кардани аслиҳаи ядрой ва дигар асли-
ҳаи қатли ом, роҳ надодан ба истифодаи қув-
ва дар ҳалли баҳсҳо ва ихтилофҳои байни
давлатҳои соҳибихтиёр саъй намуда, ҳамкори-
ро дар байни онҳо дар ҳалли масъалаҳои ҳа-
матарафа (глобалӣ), ки дар назди башарият
истодаанд, тараққӣ медиҳад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон омодагии худро ба-
рои бевосита имзо намудани Созишномаҳо ва
Шартномаҳои баробарҳуқуқ ва манфиатноки
дутарафаю бисёртарафаи ба ҳамаи шарикон
бе ягон шарти пешакӣ, ки манфиатҳои ягон
давлати соҳибихтиёрро маҳдуд намекунад, из-
ҳор медорад.

Дар сессияи ғайринавбатии Шӯрои Олии
Ҷумҳурии Тоцикистон даъвати дувоздаҳум қа-
бул карда шуд.

9—сентябри соли 1991

Ба ҳамин минвол воқеаи таърихӣ ба амал омад.
Сессияи ғайринавбатии Шӯрои Олй 9 сентябри соли
1991 истиқлолияти давлати Тоҷикистонро эълон на-
муд. Ин санаи барҳақ таърихист, ки баъди даҳ аср—
пас аз барҳам хӯрдани давлати Сомониён миллати
тоҷик боз ҳам соҳиби давлат гардид. Акнун бояд ан-
дешем, ки оё ба қадри истиқлолияти давлатй расида
метавонем?

Пас аз дастрас шудан ба неъмати истиқлол бояд
бикӯшем, ки истифодаи ҳамаи сарватҳои Тоҷикистон—
об, замин, канданиҳои муфид дар ихтиёри ҷумҳурият
бошад. Ғайр аз сарватҳои табиӣ тамоми нолу маводе,
ки дар корхонаву фабрика ва заминҳои Тоҷикистон

95
коргару деҳқон ба даст меорад, бояд моли мо бошад.
Интиқоли пахта, алюминий, лоҷувард, лаъл, яшм, тил-
ло, нукра, мармар ва дигар молу маводи мо ба дигар
ҷумҳуриҳо қатъиян манъ карда, ин ҳукуқ ба ихтиёри
шахси аввали Ҷумхурӣ дода шавад. Сарвати асосии
халқамон танҳо ба фоидаи худамон хизмат иамояд.

Тавре ки ҳамагон эътироф мекунанд, Ҷумҳурии мо
солҳо манбаи ашёи хом буд ва ин дасткӯтоҳию даст-
нигариамон низ аз касофати ҳамин аст. Истиқлолияти
давлатии Тоҷикистон моро аз ин варта мераҳонад.
Акнун мо бояд худамон ҳал кунем, ки чиро бихарему
чиро фурӯшем.

Май боварии комил дорам, ки сарватҳои табиии
Тоҷикистон мардуми онро хӯрондаю пӯшонда мета-
вснад. Фақат дар мамлакат ваҳдат, оромию ҳамдилӣ
зарур аст.

Шояд дар давраи аввал каме мушкилиҳо пеш
оянд. Вале аминам, ки пас аз амалӣ гаштани истиқ-
лолияти иқтисодӣ ва ба низом даромадани тиҷорат
бо мамолики хориҷ ва ҳамсояҳо рӯзгорамон беҳтар
мегардад.

Истиқлолият ба рӯи мо бисёр дарҳоро боз мена-
мояд. Масалан, дар собик барои харидорй намудани
ягон сомони зарури хориҷй аз чандин вазорату идора
иҷозатнома гирифтан зарур буд. Дар шароити иетиқ-
лоли давлатӣ ва соҳибихтиёрии Тоҷикистон мо мета-
вонем бо ширкатҳои хориҷй шартнома бандему ба
ивази чизе онро бигирем. Тиҷорату ҳамкорй бо киш-
варҳои собиқ ҷамоҳири шӯравӣ, бо мамолики хам-
соя Афғонистон, Покистон, Ҳинду Чин, Амрико ба мо
имкон медиҳанд, ки аз бӯҳрони иқтисодӣ бароем ва
ба роҳи беҳбуди мардум гом гузорем.

Мо бояд ҳатман Вазорати мудофиа ва артиши мил-
лии худро дошта бошем. Аз чумлаи фарзандони халқ-
ҳои ҷумхуриамон афсарон, ҳавопаймоён, танкчиён,
инженерони ҳарбӣ, сарҳадбонони маслакӣ ва ғайра
тарбия намоем.

Мо акнун дар арсаи байналхалқи ба ҳайси як киш-
вари мустақил ва соҳибихтиёр муаррифи мешавем.

Ва табиист, ки дар пойтахти кишвари мо сафоратхо-
наҳои мамолики дигар таъсис меёбанду сафоратхона-
ҳои давлати тоҷикон низ дар ин кишварҳо ташкил
мегарданд. Биноан акнун мо бояд дипломатҳои миллии
худро ба камол расонем, ки тамоми арзишҳои маъна-

96
Ваъдақои навбатни «Ҳазрати Қозй»

Чаро оқил кунад корё, ки бор орад пушаймонй?.
, Оппозиция гирдиҳамоиҳои аввалини худро дар зери пояи хай-
кали Ленин мегузаронид ва аз шиорҳои В. И. Ленин истифода ме-
карду баъд ба гарданн ӯ таноб андохт.

Ҷаллодотт- миллат дар сари минбар

«Дӯстон»-и халки точик.
Ҷаҳл аклро тира месозад.
Намози рамзй дар назди бинои Кумитаи Марказии ХКТ.

Хаймаҳои роҳбарони гирдиҳамоии майдони «Шаҳидонэ. Ин хай-
маҳоро М. Икромов ба онҳо «бенавбат» додааст.
Умри дурӯғ кӯтох, аст...

Факат шариатзадагон масчидҳои пуршукӯҳро монда дар болои
замини бетонпӯш намоз мехонрнд ва .боварй доранд, ки намозашон
қабул мешавад.
. Қахрамони миллии Тоҷикистон Н. Ҳувайдуллоев бо дӯстонаш хан-
гоми конференцияи матбуотии яке аз роҳбарони Ҷумхурӣ.
Бахри ҳимояи ҳукумати конституционӣ хама ба по хестанд.
Хурду калон, пиру ҷавон-ҳама бахри начоти миллат аз ғуломии
демократмаобон ва наҳзатнён ба Душанбе омаданд.

1 . Кахрамони миллии Точикистон Сангак Сафаров дар ихотаи чаво-
нони ғаюру ватандӯст.
«Яроку аслиҳа»-е, ки гӯё гирдйҳамомадагони майдони «Озодй» бо
он мусаллаҳ буданд...

шт
«Ситоди Наҷоти Ватан» даҳдо ҳазор оиладоро беватан кард.


Яке аз аввалин вохӯриҳои Президент ва ноиби Президента ба тозагй интихоб-
шуца бо намояндагони пойтахти Ҷумҳурй.
Як гурӯҳ чавонони дилеру шучоъ аз нохияи Шахритӯс, ки зери фармони кахра-
мони миллим Точикистон Лангарй Лангариев чонбозихо кардаанд. Онхо баъди озод
кардами Ромиту Комсомолобод ба Шаҳрнтӯс баргаштанд.
РоҳбанднхО дар арафаи табадуллоти давлатй.
4. майи соли 1992.
вии халки моро пешниҳод карда тавонанд, симои мо-
ро барои ҷаҳониён нишон диҳад. Мо барои ин мак-
сад бояд мактаби бузурги «Сиёсатнома»-и Низомулмулки
хирадмандро омӯзем, сиёсатмадорон, дипломатҳои ме-
ҳанпарасти диёрамонро тарбия бикунем.

Изҳороти истиқлолияти Тоҷикистонро шунида, чу-
нин андешахо ба сэрам меомаданд.

Вақте ки падари бузургворамон Исмоили Сомони
барои ташкили Давлати бузурги тоҷикон, Давла-
ти Сомониён мубориза мебурд, ӯ ин давлатро ба ро-
ки осон таҳким надода буд, вай гоҳ бо халифаҳо ме-
размид, гоҳ ба онҳо таъзим мекард.

Воқеан ҳам ӯ сиёсатмадори нотакрор ва дуран-
деш буд. Бинобар ин соли 874 мардуми Бухоро шоҳи
ишратпарасти хонадони собикаро аз шахр ронда, Ис-
моили Сомониро даъват намуданд, ки соҳиби точу
тахт шавад. Муаррихон ҳамин санаро ташкили Дав-
лати мутамаркази Сомониён меҳисобанд.

Баъд аз ин рӯзи 9 сентябри соли 1991 дар таърихи
миллат бояд бо ҳарфҳои заррин нигошта шавайд, ки
истиқлолияти давлатии чумҳурии Тоҷикистонро ба та-
моми ҷаҳониён эълон намуд.

Афсӯс, ки бисёр сиёсатмадорони худком ва мил-
латфурӯш ба кадру кимати ин санади муҳим ва уму-
ман ба кадри мустақилияти Батан нарасиданд.

Дар майдон гирдиҳамомадагон ин воқеаро шунида,
хамагон рост истода кафкӯбӣ менамуданд. Бисёре
аз ин одамон аслан чӣ воқеа рӯй доданашро нафаҳ-
мида, баробари дигарон карсак мезаданд. Қисми
зиёди одамон барои он карсак мезаданд, ки Шӯрои
Олӣ мувофики пешниходи ҳайати раёсати Шӯрои Олй
дар бораи иваз намудани номи майдони ба номи Ле-
нин, майдон ва кӯчаи Путовский, Донишкадаи омӯзго-
рии Душанбе карор кабул кард.

Дар маҷлиси бегоҳии иҷлосияи Шӯрои Олй муҳо-
кимаи лоиҳаи конуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бо-
раи интихоби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон» cap
шуд.

Мегӯянд, ки зимни муҳокимаи ин масъала дили Ас-
лонов бисёр гум мезадааст.

Сипае иҷлосия баъди мубодилаи афкор аз рӯи
масъалаҳои муҳими иҷтимоию иктисодй боз ба муҳо-
кимаи лоихаи Қонун «Дар бораи интихоби Президен-
ти Ҷумҳурии Тоҷикистон» шурӯъ намуд. Дар рафти

7—3391

97
мубоҳиса масъалаи тасдиқи вазифаи ноиби Президен-
та ҷумҳурй ба овоз гузошта, дар бораи тағйироти
дахлдори Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон конун
кабул карда шуд.

Иҷлосия боз як катор масъалаҳоро муҳокима наму-
да, дар бораи тағйири қонуну танзими ташкил ва гу-
заронидани митингҳо, чамъомаду намоишҳои кӯчагӣ
конун кабул карда, рӯзи 11 сентябр корашро анҷом
дод.

Ҳамчунон ки агар бемории сирояткунанда ҷилав-
гирӣ карда нашавад, оқибатҳои нохуш меорад, гирди-
ҳамоии майдони Озодии Душанбешаҳр ба вилоёт ва
шаҳру ноҳияҳо паҳн гардида, мардумро ба гумроҳӣ ба
гирдиҳамоиҳо чамъ намуд. Масалан, дар шаҳри Қур-
ғонтеппа дар майдони академик Ғафуров чунин митинги
ба ном неруҳои демократа баргузор шуд. Чи тавре ки
хабарнигори рӯзномаи «Садои мардум» нигоштааст,
нӯҳуми сентябр гирдиҳамой бо ташаббуси раёсати
вилоятии ҳизби демократи Тоҷикистон ва шафоати
аҳли ислом сурат гирифт. Ин ҷо ибораи «шафоати
аҳли ислом»-ро ҳамчун ташкилкунанда ва таҳриқди-
ҳандаи гирдиҳамоии маркази водии Вахш фундамен-
тализма исломй фаҳмидан лозим аст.

Кумитаи иҷроияи шахр, ки каблан аз барномаву
муддаои митинг воқиф буд, ҷамъомадро ғайриқонунй
эълон карда, онро мамнӯъ насохт. Бале, дар ҳама ма-
нотиқ ҳисси бетарафй ҳукмрон буд, аз оқибати но-
ҳинҷори ин мараз андеша надоштем.

— Мӯҳтавои гирдиҳамой ҳамрайъй бо сарамардо-
нест, ки феълан дар пойтахт митинг доранд, — гуфта-
аст раиси созмони «Растохез»-и вилоят Азизи Хошок.
Ҳама талаб дорем, ки фаъолияти ҳизби коммунист дар
қаламрави ҷумҳурӣ очилан манъ бигардад. Молу мулки
бешумори онро ба идораҳои илм, фарҳанг, кӯдакис-
тону табобатгоҳҳо хадя созанд. (Зимнан тазаккур ме-
дикам, ки ҳамин Азизи Хошок чанде пас дар водии Вахш
ба яке аз саркардагони хунхортарини оппозитсия
табдил ёфта, сабабгори марту катли ваҳшиёнаи садҳо
ва ҳазорон нафар одамони бегуноҳ гардидааст. Ҳоло
ба ким-кадом шаҳри Русия гурехта рафта, бо чай-
қовгарӣ машғул аст).

Иштирокчиёни гирдиҳамой тариқи баромад ва
шиору хитобаҳо фаъолияти ГҚЧП-ро маҳкум намуданд.
Онҳо боиерор ва катъият талаб доштанд, ки сессияҳои

98
фавкулоддаи Шӯроҳои вилояту ноҳияҳо фавран баргузор
гарданд. Неруҳои демократй ва чадидафкор ба сохт-
мони навбати дуввуми коргоҳи кимиёвии соҳили Вахш-
рӯд қатъиян зид баромаданд. Сессияи Шӯрои вилоят ва
вакилони халк ба он айбдор гардиданд, ки масоили
фароху ҷиддиро басо рӯякӣ омӯхта, сохтмони заводро
пазируфтанд.

(Ин мазмунро низ шарҳ медиҳам, ки воқеан ҳам
демократҳои сохта бо сарварии А. Хошок ва як ид-
да ваҳҳобиён, ки аз фаъолияти заводи кимиёй уму-
ман хабаре надоштанд, бо иғвогариҳои зиёд бар
зидди сохтмони навбати дуюми заводи нуриҳои азотй
афкори умум ташкил намуда тавонистанд. Натиҷаи
ин хиёнатро холо дида истодаем, зеро нархи як килог-
рамм нурии азотй чй қадар баланд шудаасту пайдо
кардан наметавонем ва дар фарчом аз киштзор ҳоси-
ли ночиз рӯёнида истодаем. Ҳамчунин директори за-
води мазкур, намояндаи халк Содиқҷон Ғаниев хеле
мутахассиси пурдоне буда, нақшаҳои хуби бунёдкорй
дошт. Ӯ тасмим гирифта буд, ки бо ёрии мутахассисо-
ни Хитой дар назди корхонааш заводи мӯҳташами
қанд бино намояд. Ин завод ба зудтарин фурсат ба
кор даромада, нисфи аҳолии чумҳуриро бо канд таъ-
мин карда метавонист. Вале ваҳҳобиён ва демократ-
кой дурӯғин ба ин марди начиб имкони кор кардан
надоданд, дар фарчом ӯ ночор худуди ҷумҳуриро
тарк намуд).

Боз ба ҳамон хабари Қӯрғонтеппа таваччӯҳ мена-

моем.

Шавку шӯр ва эхсоси одамон ҳемчунин пардаҳоро аз
рӯи нархи пахта, нарасидани орду канд, читу либоси
арзони кӯдакон бардарид. То кунун садхо идораю таш-
килот ба мардум чубронпулӣ надодааст. Кӯдакони со-
кини дехот аз гаронии нарх имсол ба сарои адаб бо ли-
бссҳои кӯҳна омаданд. Бисёр мактабҳо аз додани хӯ-
рокн бепул даст кашиданд.

Қаллобию ханнотӣ хурӯч дорад. Милиса садхо чи-
ноятҳои сахтро ошкор насохтааст. (Сардори милисаи
вилоят дастнишондаи Навчувонов — подполковник
Махрамов сонитар яке аз ташкилкунандагони ҷанги
бародаркуш гардида, ҷиноятҳои гӯшношуниде содир
кардааст).

Имсол кариб чил колхозу совхозҳо аз ҳам чудо шу-
данд, вале роҳбарони кумичроияи вилоят ягон хоҷагиро

99
муттаҳид карда натавонистанд. Соҳаи кишоварзӣ рӯ ба
завод ниҳодааст, сохтмони қишлок дар як ҷо пой ме-
занад. Роҳбариро онҳое соҳиб мешаванд, ки аз маҳал-
гарой устокорона фонда мебаранд.

Созмондиҳандагони митинг ҳатталимкон кӯшиданд,
ки раиси Шӯрои депутатҳои халқи вилоят И. Ҳалимое
ба суолҳои мардум посух диҳад. Ленин эҳсоси пуртуғ-
ёни гирдиҳамомадагон ва садоҳои қавии «истеъфо!»
ба ин амал халал расонданд.

Даъвоҳои ҷамъомадагон дар 16 басти муроҷиатно-
ма зикр гардид. Митинг кариб сеюним соат идома ёфт.

Тавре ки огоҳӣ доштам, гирдиҳамоиҳо дар Бадах-
шон, дар дигар вилоёту ноҳиях,о низ баргузор мешу-
данд. Аксари ин гирдиҳамоиҳо ғаразнок буданд, онҳо-
ро хоинони миллат ташкил менамуданд.

Агарчӣ ташкилкунандагони гирдиҳамоии майдони
Озодии Душанбе одамони зиёдеро бо фанду фиреб дар
майдони хунук нигаҳ доранд ҳам, дар ин давра эҳти-
роси митингпарастиҳо чандон баланд набуд- Зеро ба-
рон халқ давраи муҳими таърихӣ фаро расида буд.
Халқ бояд сарвари худ, Раиси ҷумҳури худро интихоб
менамуд. Нахустин бор дар таърих халқҳои Тоҷикис-
тон Раиси ҷумҳурро бо майлу иродаи хеш дар раъй-
пурсии умумихалкй интихоб мекарданд. Аллакай дар
якчанд ташкилотҳои меҳнатй ҷаласаҳо баргузор шуда,
ба ин мансаби олии давлатй номзадҳои арзандаи хеш-
ро пешниҳод мекарданд.

Чунин ҷаласаи пешазинтихоботй дар корхонаи
нақлиётии мо низ баргузор шуд. Суханони ҳар як но-
тиқи маҷлиси пешбарии номзад ба мансаби Президен-
ти Тоҷикистон бо ибораҳои «боиси хушиҳост» ё «хуш-
нудам» ибтидо меёфтанд. Кормандони муассисаи мо
кадру қимати одамият ва дастранҷи инсонро ба хубй
дарк менамуданд, бинобар ин лар чунин лаҳзаи тақ-
дирсоз бетараф наистода, ният карданд, ки номзади
худро ба вазифаи Раиси ҷумҳур пешниҳод созанд. Зе-
ро онҳо шахсеро ба номзадии ин мансаби олй пешни-
ҳод карданӣ буданд, ки ба қадру кимати меҳнати онҳо
бирасаду имконият фароҳам оварад, ки барояшон ша-
роитҳои хуби корӣ муҳайё гардад.

Маҷлиси пешбарии номзад ба Президенти чумҳури-
ро, ҳамчун роҳбари ин муассиса ман ифтитоҳ намудам:

— Дар вазъияти мураккаби иктисодӣ, иҷтимой, фар-
ҳангй барои давлати мустақили мо Раиси чумҳуре за-

100
рур аст, ки халқамонро аз бенавой, қашшоқӣ, ақибмон-
дагй наҷот бахшад, — гуфтам ман. — Тамоми марду-
мони ҷумҳуриятро муттаҳид намуда, давлати моро ба
пояи баланди тараққиёту фаровонӣ ҳидоят бикунад.
Чунин шахе ба ҳамаи мо шинос аст, ӯ Раҳмон Набиев
мебошад, ки дар байни мардум бо корхои неки худ
маъруфу машҳур гардидааст. Як вақтҳо Раҳмон Наби-
евро беасос аз вазифахои олии хизбӣ сабукдӯш карда
буданд. Ба номи ӯ тӯҳматҳо бофтанд. Вале Раҳмон На-
биев рӯҳу қудрати қавӣ дошта, ин хама бӯҳтонҳоро сар-
баландона пушти cap кард. Вай хаёти халкамонро нағз
медонад, мо эътимоди куллй дооем, ки маҳз ӯ ҷумҳу-
риро аз бӯҳрони ҳамаҷониба халос мекунад. Ба ин об-
рӯю эътибори Раҳмон Набиев, ки дар мамлакат дорад,
низ кӯмак хоҳад намуд.

Сонй ман ба ҳозирин муроҷиат намудам, ки ҳар кас
метавонад номзади арзандаи худро ба ин мансаби олии
давлатии чумҳурй пешниқод намояд.

Раиси Кумитаи иттифоки касабаи муассиса Абдул-
ло Ятимов зимни суханронй гуфт:

— Ба коргарон рӯзгори ором зарур аст, то аз таҳти
дил меҳнат кунанд. Мо, аҳли кор, бовар дорем, ки Раҳ-
мон Набиев оромй ва фаровонии чумҳуриро таъмин ме-
намояд- Бинобар ин ӯ ба вазифаи Президент номзади
шоиста аст.

Ронандаи пешқадам Раҳмон Саидхоҷаев низ пеш-
ниҳоди моро дастгирй намуд.

Директори заводи сангшиканй Алибахш Абдураҳи-
мов қайд кард, ки коргарону инженерони ин муассиса
хам, ки дар маҷлис ширкат доранд, номзадии Раҳмон
Набиевро ба вазифаи Президенти чумҳурӣ комилан
дастгирй менамоянд.

— Раҳмон Набиев фарзанди асилу арзандаи халқ
аст, — илова намуд А. Абдураҳимов, — ӯ сабаки зин-
дагй омӯхтааст, биноан рох,бари барӯманд ва падари
маънавии халқ шуда метавонад. Иштироккунандагони
маҷлис якдилона қарор карданд, ки Раҳмон Набиев ба
вазифаи Раиси Ҷумҳури Тоҷикистон пешбарй карда
шавад.

Ба ҳамин минвол дар катори бисёр дигар ташкилот-
ҳо, муассисаи мо ҳам номзадии Набиевро ба мансаби
олй дастгирй намуда, холо бехабар будам, ки дар оян-
да худам ҳамчун ноиби вай кор мекунам ва дар бисёр
рӯзҳои талху ширин хамқадамаш мешавам.

101
Ленин ҳоло май Раҳмон Набиевро аз наздик наме-
шинохтам. Фақат фаъолияти собиқаи ӯро_ медонистам
ва огоҳ будам, ни дар байни мардум обрӯю эътибори
зиёд дорад.

Дар ҳамон шабу рузҳо ҷӯшу хурӯши пешниҳод на-
мудани номзадҳо ба вазифаи Рэиси чумхур ба нуктаи
аъло расида буд. Ҳар вилоят, ҳар шаҳру ноҳия мехост,
ни намояндаи худро дар мансаби Раиси чумҳур буби-
над. Аммо ба ин вазифа лаёқат доштан ва ё надошта-
ни номзадҳоро камтар касон ба ҳисоб мегирифтанд.
Давраи пешбарии номзадҳо ба вазифаи Раиси чумхур
ва пешниҳод гардидани иддае аз номзадҳои нолоиқ, ни-
шон доданд, ки сокинони чумҳурии мо ҳоло ба масъа-
лаи интихоб намудани пешвои ҳақиқии худ омода на-
будаанд. Вагарна барои чумҳурии хурдакаки мо пеш-
барӣ гардидани нӯх нафар номзад ба вазифаи Раиси
ҷумҳур хеле зиёд буда, пастии савия ва ҷаҳонбинии мо-
ро нишон медиҳад. Дар давраи маъракаи пеш аз ин-
тихоботи Президент марази маҳалгароии мардуми мо
хеле хуруҷ HaMyia, намояндагони тамоми вилоятҳо, во-
дию ноҳияҳо нишон доданд, ки дар Тоҷикистон манфиа-
ти халку ҷамъият, ободии мулк, ояндаи баравнаки он
не, балки маҳалгароӣ дар дарачаи аввал меистодааст.

Дар айёми давронсозе, ни тамоми чумҳуриҳои
ИҶШС рохи рушд, роҳи қисмату сгрнавишти худро му-
айян менамуданд, мардуми чумхурии мо низ дар пайи
саҳеҳ дарк намудани роҳи тақдир, интихоби роҳбари
ҳақиқии хеш буданд, рӯхониёни иртичой дар пойтахт
ва дигар гӯшаю канори ватанамон маъракаи дасисаю
найрангҳо ташкил карданд- Зеро акнун дасту пои он-
ҳо, ба кавле баста буд ва талвоса доштанд, ки кудра-
ти сиёсиро ба даст оварданд.

Дасту пои рӯхониёни иртиҷоӣ, ки дар атрофи дас-
таи террористии ҳизби наҳзати исломй ҷамъ омада бу-
данд, дар ичлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олии чум-
ҳурӣ бо ташаббуси кулоҳи мономахипӯш кушода шуда
буд. Дар ин хусус раиси хизби наҳзати исломии Тоҷи-
кистон Мухаммадшариф Ҳимматзода дар ҳамин дав-
раи маъракаи пешбарии номзадхо ба вазифаи Раиси
ҷумҳур чунин гуфтааст: «Ҳизби наҳзати ислом бо ка-
рори Шӯрои Олии Точикистон аз 5 октябри соли 1990
фаъолияташ дар қаламрави чумхурй манъ шуда буд».
(Бояд кайд кард, ки ин карор бо ташаббуси роҳбари
ҳамонвақтаамон Қ. Маҳкамов кабул гардида буд).

102
Боз иқтибос меорем аз гуфтаҳои М. Ҳимматзода:
«Бо ёрии худованд дар рӯзҳои моҳи сентябр бо тала-
би мардуми гирдиҳамомада Шӯрои Олй дар сессияи
ғайринавбатӣ карори худро бекор намуд. Акнун ҳизби
наҳзати ислом дар катори дигар аҳзоби сиёсй озодона
метавонад фаъолият намояд». (Дар ин ҷо баъд аз ка-
лимая «ғайринавбатӣ» агар ибораи «бо дастгирии Рай-
ей Шӯрои Олй Қ. Аслонов» илова мешуд, маккории ду-
тарафаи рӯҳониёни иртиҷоӣ ва «Кулоҳи мономахипӯш»
аён мегардид).

Боз суханони Ҳимматзода: «Ҳоло имконияти озодо-
на амал кардан ба даврае рост омад, ки дар ҷумҳурй
пешбарии номзадҳо ба вазифаи Раиси ҷумҳур оғоз ёф-
та, идома дорад. Ба назари мо, аз байни тамоми ном-
задҳо козии чумҳурй Акбар Тӯрачонзода имконияти
бештару хубтар дорад».

Дар ҳамин давра фаъолияти дуҷонибаи ичрокунан-
даи вазифаи президенти Точикистон, Раиси Шӯрои Олии
ҷумҳурӣ Қадриддин Аслонов ва ҳизби наҳзати ислому
ҳамкосаҳои он вусъат ёфта, ба пояҳои нав мебарояд.
Аслонов барон ба даст овардани таваччӯхи ҳизби наҳ-
зати ислом аз узвияти бюро ва узвияти КМ ҲК Точи-
кистон истеъфо дода, ҳамчунин барои аз сафи ҳизб ба-
ромадан ариза менависад. Ин кӯрнамакии дарачаи олй
буд, ҳол он ки ҳизби коммунист ӯро ба иззату обрӯ са-
зовор гардонда буд.

Наҳзатиён кулоҳи мономахипӯшро комилан тараф-
дори худ намуда, ба дасисаи нав даст мезананд.

Бо ташаббуси ҳизби наҳзати ислом, созмони «Рас-
тохез» ва ҳизби демократи Точикистон дар майдони
«Шаҳидон» гирдиҳамоии сермағале баргузор гардид.
Иштироккунандагони он гулӯ дарронда талаб карданд,
ки фаъолияти ҳизби коммунистиро дар қаламрави чум-
хурй манъ намуда, моликияти он миллй гардонда ша-
вад-

Қ. Аслонов аз ташкилёбии ин гирдиҳамоӣ каблан во-
киф буд ва бинобар ин дар арафаи митинг аз тамоми
имтиёзҳо ва афзалиятҳои хизби коммунист, ки то дирӯз
истифода мекард, якбора даст кашид.

Рӯзҳои шайбе ва якшанбеи 21 ва 22 сентябр вазъия-
ти сиёсии шаҳри Душанбе басо пуршиддат гардид. Рӯ-
зи шанбе анчумани ғайринавбатии ҳизби коммунисти
Точикистон оғоз ёфта, дар он аз хусуси дигар кардани
номи он ва таъсиси бюрои ташкилй, ба манзури созмон

103
додани ҳизби сосиалистии Точикистон эълон карда шуд.

22 сентябр дар майдони Озодй митинг барпо гардид.
Цар ин чо ичрокунандаи вазифаи Президенти Чумҳу-
рии Точикистон, Раиси Шӯрои Олй Қ. Аслонов дар иҳо-
таи «дӯстонаш» гардани худро коз, карда сухан-
ронй намуд. Ва хушбахтона ин вопасин суханронии
ӯ ба ҳайси «подшоҳ» буд. Тамошобинони телевизиони
Точикистон нағз дар хотир доранд, ки Аслонов таҳти
ташвиқи писари Лоиқ понсади босмачй аз кишлоки
Афғони ноҳияи Ленин ба фармоне имзо намуд. Суха-
нони босмачизода дар микрофон шунида мешуд: «Ҳа,
ҳа, имзо кун, намемонем, ки аз сарат як тори муят би-
афтад!». Аслонов маҳз аз ҳарфу хиҷои иғвогаронаи ка-
мин босмачизода шерак шуда, фармонро имзо намуд.
Сонитар маълум шуд, ки матни он фармонро корман-
дони масъулу марбутаи Шӯрои Олй таҳия накарда,
балки яке аз ҳамин наҳзатиён навишта, ба Аслонов
пешниҳод намудааст. Ин фармон дар бораи манъ на-
мудани Ҳизби коммунисти Точикистон ва миллй гар-
донидани моликияти он буд, ки ин ҳам вопасин фармо-
ни салтанатпаноҳӣ гардид.

Сипае раиси комичроияи шаҳри Душанбе М. Икро-
мов ҳозиронро бо карори комичроияи шаҳр дар бораи
шикастани мучассамаи В. И. Ленин шинос кард, худи
ҳамон лаҳза ин муҷассама ба таври ваҳшиёна хароб
карда шуд. Тамоми муносибати бемаданиятию ваҳшиё-
на шикастани ҳайкал, лагадкӯб ва таҳкири он ба
воситаи телевизиони умумичумҳурӣ намоиш дода шуд.
Баъди ин вокеа баъзе одам они хушманди миллат ба
дорой фарҳанги кадима будани хеш шубҳа мекардагй
шуданд...

Рӯзи дигар вазъият боз пуршиддаттар гардид. Бо

даъвати Ҳизби коммунисти Точикистон дар майдони
Озодй митинги аҳли ҷамъияти шаҳри Душанбе барпо
шуд. 23 сентябр аз пагоҳии барвакт ба майдони Озодй
меҳнаткашони пойтахти Ҷумҳурй ба нишони эътирози
зидди амалиёти ғайриконститутсионӣ ва ваҳшиёна ши-
кастани ҳайкал омадан гирифтанд.

Коммунистони оддй, аҳли ҷамъияти Ҷумҳурӣ фар-
монҳои зиддиконститутсионии ичрокунандаи вазифаи
президенти Ҷумҳурй, Раиси Шӯрои Олй Қ. Аслонов ва
раиси комичроияи шаҳри Душанбе М. Икромовро бо
дарду алам ва хашму ғазаб маҳкум намуданд. Бо ка-
були ҳамин хуччатхо аз рӯзи якшанбеи 22 сентябр дар

104
қаламрави ҷумҳурият фаъолияти Ҳизби коммуниста

Точикистон манъ гашта, моликияти он миллӣ кунони-
да, муҷассамаи Ленин дар майдони Озодй аз пояаш ги-
рифта шуд.

Одамони синну сол ва миллаташон гуногун ба май-
дон омаданд, ки зидди ин икдомоти ғайриконунй эъти-
рози катъй баён кунанд ва ба айбдор намудани ком-
мунистов роҳ надиҳанд. Ба пояи муҷассама сурати
В. И. Ленин гузошта шуда буд, ҳозирон дар даст ши-
орҳои зерин доштанд: «Нест бод ваҳшигарӣ!», «Мо та-
рафдорн муттаҳидии кувваҳои демократа чумҳурияг
мебошем!», «Муҷассамаи Ленин барқарор карда ша-
вад!» ва ғайра.

Бинобар дар гирдиҳамой ҷамъ омадани одамони сер-
шумор ҳаракати нақлиёти автомобили дар майдони
Озодй қатъ карда шуд.

Инак якчанд иқтибос аз суханронии иштироккунан-
дагони митинг:

Н. Зарифова, ветерани ҳизби коммунист: — Мучас-
самаи Ленин — муҷассаман таърих аст. Шахсоне, ки
ба чунин ваҳшигарй роҳ додаанд, бояд ба ҷавобгарй
кашида шаванд.

И. Бабанин, ветерани ҷанг: — Ба чӣ давраҳое раси-
дем? Мо солҳои душвор баҳри чй мубориза мебурдем?
Тасаввуротамонро дар бораи адолат тағйир намеди-
ҳем.

A. Иброҳимов, ветерани чанг: — Бисер одамони нае-
ли худро медонам, ки ба тараққил шаҳри Душанбе ҳис-
саи бузург гузоштаанд- Мо бояд меҳнати наели калон-
солро эҳтиром намоем. Талаб мекунем, ки Аслонов ва
Икромов барои ин рафтори зиддиконститутсионй ис-
теъфо диҳанд!

М. Маҳмадҷонова, коргари иттиҳодияи дузандагии
ба номи Зайнаббибй: — Он чиро, ки бегоҳии рӯзи Ду-
шанбе аз телевизиони Точикистон дидам, маро ба хаш-
му ғазаб овард. Айбдорон бояд ба чавобгарй кашида
шаванд. Даъват менамоям, ки то барқарор намудани
муҷассама корпартой эълон карда шавад.

B. Маторкина, муаллима: — Дирӯз вахшигарй со-
дир шуд, тавре ҳам шуданаш мумкин аст, ки фардо
баъзе тӯдаи ашхос метавонанд ҳукумати қонунии Ҷум-
қурии Тоҷикистонро сарнагун созанд. Чил сол боз дар
ҳамин чумҳурӣ зиндагӣ мекунам, ин чо ватани ман аст.

105
Аз ватанам ба ҳеч куҷо намеравам, бо ҳамаи кувваҳои
солимфикр ваҳдатамонро мустаҳкам мекунем.

Командиры киштии Як-40 Р. Хосиков, коркуни таь-
миноти техники Александрова, директори совхози «Гу-
ли сурх»-и ноҳияи Кофарниҳон X. Шарифова ва бисёр
дигарон талаб карданд мучассама бо пули шахсоне
барқарор карда шавад, ки дар ин ваҳшоният иштирок
доштанд. Онҳо даъват намуданд, ки дар рузи интихо-
боти Президенти Ҷумҳурии Точикистон ба тарафдории
Р. Н. Набиев овоз диҳанд.

Бисёр нотиқони митинг — донишчуён, омузгорони
донишкадаҳои олй, коргарон, хизматчиёни харбй, кор-
кунони сохаи тиб, модарони серфарзанд ва дигарон из-
ҳор намуданд, ки тайёранд барои баркарор намудани
мучассамаи Ленин маблағ ҷамь кунанд. Иштирокку-
нандагони митинг кайд намуданд, ки то анчоми Сес-
сияи фавкулоддаи Шӯрои Олии чумҳурй мавқеашонро
ҳифз хоханд кард. Дар митинг ба сокинони чумхурият
изҳорот ва мурочиатнома қабул гардид.

23 сентябр дар шахри Душанбе Сессияи фавкулод-
даи Шӯрои Олии ҷумҳурияти Точикистон огоз ёфт. Сес-
сия бо ташаббуси гурӯхи депутатхои халқ ва дар асо-
си қарори Президиуми Шӯрои Олй даъват шуд. Ба рӯз-
номаи Сессия ду масъала дохил гардид:

— Дар бораи рафтори ғайриқонунии Раиси Шӯрои
Олй, ичрокунандаи вазифаи Президенти Ҷумҳурии То-
чикистон Қ. А. Аслонов:

— Дар бораи вазъияти сиёсни шахри Душанбе.

Мачлиси Сессия бо пешниҳоди депутата халқ

М. Олимов дар бораи ичозат додани митинги майдони
Озодй (гирдиҳамоии меҳнаткашони пойтахт) шурӯъ
гардид. Ин пешниҳод бо аксарилти овозҳо қабул карда
шуд.

Аз рӯи масъалаи якум мубоҳисаи пурҷӯшу хурӯш
бидуни танаффус шаш соат давом кард. Нотиқон Қ. А.
Аслоновро барои он айбдор намуданд, ки дар бораи
манън фаъолияти Ҳизби коммунисти Точикистон ва
вориси он дар каламрави чумхурият ва милликунонии
моликияти он фармони ғайриқонунӣ баровардааст.
Вакилони халқ Ю. Ахмадов ва А. Раҳмонова зимни су-
ханрониашон талаб карданд, ки ташкилкунандагони во-
кеахои 21—22 сентябр дар шахри Душанбе ба чавоб-
гарй кашида шаванд.

Як катор депутатҳо ба тарафдории дар шахри Ду-

106
шанбе ҷорӣ намудани вазъияти фавқулодда изҳори ақи-
да намуданд. Додситони генералии чумҳурй Н. Ҳувай-
дуллоев хабар дод, ки аз рӯи ҳодисаи фуровардани му-
ҷассамаи В. И. Ленин парвандаи ҷиноӣ кушода шуда-
аст.

Аъзои парламент М. Шералиев, Г. Савриддинова,
С. Кенҷаев ба тарафдории дар шаҳри Душанбе ҷорй
намудани вазъияти фавкулодда игҳори ақида карданд.
Ин масъала ба овоздиҳӣ гузошта шуд, 160 нафар де-
путатҳо ба тарафдории он раъй доданд. Шӯрои Олӣ
дар бораи то 1 январи соли 1992 дар шаҳри Душанбе
ҷорп намудани вазъияти фавкулодда қарор қабул кард.

Намояндагони аҳли митинги майдони Озодй ба ра-
исикунанда дар бораи рафтори ғайриконунии К. А. Ас-
лонов ва М. М. Икромов муроҷиатнома супурданд.

Сипае сухан ба Қ. А. Аслонов дода шуд. Ӯ аз чумла
гуфт, ки барои фармони манъи фаъолияти Ҳизби Ком-
муниста Точикистон дар тамоми қаламрави чумҳурият
худро айбдор мешуморад. Ин кор, гуфт ӯ, фақат ба хо-
тири нигоҳ доштани оромии чумхурй карда шуд. Вай
ба тарафдории дар шаҳри Душанбе чорй намудани
вазъияти фавкулодда изҳори акида кард. (Пас маълум
мешавад, ки фармони ӯ вазъиятро пуршиддаттар кар-
дааст). Вай ба масъалаи мучассамаи Ленин дахл кар-
да гуфт, ки ба ин рафтори ваҳшиёна муносибате надо-
рад ва чунин мешуморад, ки бояд ба ташкилкунанда-
тони он чазо дода шавад. Сонй Аслонов бо дасташ са-
рашро ишора намуда, ба вакилони халқ муроҷиатку-
нон ҳамон ибораи машҳурро гуфт: Кулоҳи Мономахй
ба каллаи ман вазнинй кард...

Азбаски аксарияти депутатҳо нисбат ба Қ. А. Асло-
нов изҳори нобоварй карданд, ӯ истеъфо дод. Кучо шуд
он босмачизодаи лофзан, ки «...имзо кун, намемонем, ки
аз сарат як тори мӯят биафтад», гӯён Аслоновро ше-
рак менамуд?..

Шӯрои Олй бо 160 овози тарафдор истеъфои К- А.

Аслоновро пазируфт. Ҳамчунин дар бораи бекор наму-
дани фармони Аслонов дар бодай манъи фаъолияти
Хизби коммуниста Точикистон карор кабул карда шуд,
168 нафар депутатҳо ба тарафдории ин карор овоз до-
данд.

Шӯрои Олй ба пешбарии номзадҳо ба вазифаи раис

шурӯъ кард.

Вакилони халқ номзадии Р. Н. Набиевро ба ин ва-

107
зифа пешниҳод намуданд. Номзадии А. Соҳибназаров
ва Н. Ҳувайдуллоев низ ба таври алтернативй пешни-
ҳод гардиданд. Вале онҳо номзадиашонро пас гириф-
танд.

Бо пешниқоди Ҳ. Насриддинов ва депутатҳои дигар
интихоботи Раиси Шӯрои Олии Чумҳурии Тоҷикистон
бо овоздиҳии кушод ва ном ба ном гузаронида шуд.
182 нафар депутатҳ_ои халк ба тарафдории Р. Н. На-
биев овоз доданд. У ба вазифаи Раиси Шӯрои Олии
Чумҳурии Тоҷикистон интихоб гардид, Р. Н. Набиев
дар асоси Конститутсияи Точикистон вазифаи Презн-
денти Чумхуриро низ ба чо меорад...

Дере нагузашта дар назди бинои кумиҷроияи шаҳри
Душанбе низ гирдиҳамой ба амал омад, ки онро чо-
нибдорони «Растохез», хизби наҳзати ислом ва ҳизби
демократи Точикистон ташкил намуда буданд.

Аз минбари митинги назди бинои кумиҷроияи шаҳр
«падар»-у «модар»-и миллат, депутатҳои Шӯрои Олии
ИЧШС Д. Худоназаров, Гулрухсор ва Т. Абдучабборов
суханронй намуда, бар зидди қарорҳои ичлосияи фав-
қулоддаи Шӯрои Олӣ изҳори ақида карданд.

Ба айби қамин ва дигар «падар»-у «модар»-они мил-
лат вазъияти сиёсии пойтахти чумҳурй ба ҳадди олй
пуршиддат гардид.

Раиси Шӯрои Олй, ичрокунандаи вазифаи Прези-
дента чумхурии Точикистон Р. Набиев ҳамчун шахси
пуртачриба ва дурандеш вазъияти ба амаломадаро ду-
руст дарк карда, баъд аз як рӯз ба мардуми Точикис-
тон мурочиат намуд:

Қамватанони иззатманд, падарон, модарон,
бародарон ва хоҳарони азиз!

Дар ин лаҳзаҳои пурошӯб ба шумоён муро-
чиат карда, хамаи шумоёнро ба тамкнн, сабру
оромй, ягонагию тифокй даъват менамоям. Даъ-
ват менамоям, ки ақлу хирадро аз эҳсосот боло
гузошта, бо мулоҳизаву андешаи хирадмандона
ба ҳалли масъалаҳои душвору печидаи зиндагй
машғул шавед.

Дирӯз, баъди он ки собик Раиси Шурой
Олй, ичрокунандаи вазифаи Президента чумҳу-
рӣ рафиқ Аслонов Қадриддин Аслонович ба гу-
ноҳи худ икрор шуда, хохиш кард, ки Шӯрои
Олй истеъфои ӯро кабул намояд, ба амри кис-

108
мат ичрои вазифаи Раиси Шурой Олй ба зим-
маи ман гузошта шуд. Аз хабархои расида маъ-
лум аст, ки аксари шумо номи маро бо нияти
нек ба забои гирифтаед. Аз ин икдоми хайрхо-
хонаатон бехад миннатдорам ва аз самими дил
ташаккур мегӯям.

Ҳамватанони азиз! Ин вазифаи масъул ба
дӯши ман дар лаҳзахои хеле ноором, пурташ-
виш ва нихоят тезутунд гаштани муносибатҳои
ҷамъиятию сиёсй гузошта шуд. Дар ин лаҳза-
хо чумхурй ва хусусан пойтахти онро мавчи
мачлисбозй ва гирдихамоихои пай дар пай фа-
ро гирифта, вазъиятро хеле пуршиддат гардо-
нидааст. Одамони касбу кори гуногун, дониш-
Чӯён наметавонанд, ки ба корубори зиндагй,
хондан ва ҳалли дигар масъалаҳои ҳалтаби
рӯзгор орому осуда машгул шаванд. Дар чунин
вазъият, ки барои чамъоварии пахта, картошка-
ву пиёзу сабзй, ангуру себу анор, ему хошок
ва хосили бо араки чабин рӯёнда талаф ме-
ёбад, вакти гаронбаҳоро дар майдонхову кӯча-
ҳо гузаронида, рафтуомади одамонро душвор
гардонидан магар аз рӯи инсоф аст?

Шумо хуб медонед, ки бе ин ҳам вазъи зинда-
гии мо ба дараҷаи ниҳоят паст фуромадааст.
Хӯрок, пӯшок, сӯзишворй ва манзилгоҳ намера-
сад. Одамон, хусусан хонзводаҳои серфарзанд
дар сари ҳар кадам ба душвориҳо рӯ ба рӯ ме-
шаванд.

Аз ин рӯ ман бори дигар ба аклу заковат ва
масъулиятшиносии шумо такя карда, хоҳиш ме-
намоям, ки беш аз ин вақтро зоеъ накарда, ба
ҳалли масъалахои рӯзгор камар бандем. Ман
ба сарварони козиёти чумхурй, рохбарони мас-
чидҳо — ҳамаи мусулмонони шарифи чумхурй,
ба насрониён, ба сарварони хизбхо — Ҳизби со-
сиалистии Точикистон, Ҳизби демократии Точи-
кистон, Созмони «Растохез», намояндагони ха-
маи миллатҳои бародар — ӯзбекҳо, русҳо, кир-
ғизхо, қазокхо, туркманҳо, яҳудиҳо ва дигарон
рӯ оварда, даъват менамоям, ки даст ба дасти
хам дода, хамкорй намоем ва агар хақикатан
ғамхори халк бошему кадом ғарази гурӯҳӣ дар
миён набошад, дар ҳалли масъалаҳои рӯзмар-

109
ра, дар чунин лақзаҳои пурташвиш аз як гире-
бон cap барорем!

Ҳамватанони мӯҳтарам! Сарфи назар аз
фарқияти миллату забои, эътикоди динй, ақида-
ҳои сиёсиву иҷтимоии ҳар кадоми мо, сокинони
як чумҳурии соҳибистиқлол, аъзои як оила —
Тоҷикистони азиз ҳастем.

Биёед, барои манфиати ҳамин оилаи ягона,
ки моро ҳамкисмат кардааст, кинаҳоро аз дил
барорем, ба миллатчигию маҳалгарой — ин бе-
мории вазнини рӯзҳои мо хотима диҳем, дар
гуфтору кирдор бомулоҳизаву боинсоф бошем.

Имрӯз дар ҷумҳурии мо масъалаҳои ҳалта-
лаби зиёде чамъ шуданд ва агар дар ҳаллу фас-
ли ин масъалаҳо андаки дигар ҳам таъхир на-
моем, сахт хато мекунем ва наслҳои имрӯзу
оянда ҳаргиз моро намебахшанд. Шуморо бо-
вар мекунонам, ки Шӯрои Олӣ ва ҳукумати То-
чикистон бо дастгирй, иштироки фаъолона ва
бо маслиҳати шумоён онҳоро ҳал карда ме-
тавонанд.

Мехоҳам бовар намоед, ки ғаму дарди ҳар
яки шумо — дарду ғами Шӯрои Олӣ ва ҳукума-
ти Тоҷикистон мебошад.

Мо ҳамеша бо шумо в? дар хизмати шумо
ҳастем, ҳамватанони азизу қадрдон!

Инҳо чи кадар суханони саривақтӣ, самимона буда,
дар онҳо нисбат ба мардуми ҷафодидаи точик, нисбат
ба ҳамаи сокинони Ҷумҳурй ғамхории бузурге зоҳир
гардидаанд. Тамоми табақаҳои ҷомиа ба ҳамкорӣ, ба
ваҳдату ягонагй, ба меҳнат баҳри фардои миллат ва
Ватан даъват шудаанд. Вале афсӯс, ки дар он даврон
гӯши суханшунаве набуд, балки бошад хам, худро ба
карию гунгй мезаданд ва сарои ман дар канора гӯён
хомӯширо авло медонистанд.

Меҳнаткашони пойтахт, чи тавре ки кайд намудем,
дар майдони Озодй ба митинг чамъ омада, суханони
худро арза доштанду аз пайи кору зиндагии хеш шу-
данд. Вале иштирокдорони гирдиҳамоии ғайриқону-
нии назди бинои комиҷроияи шахр, ки тахрикдиҳан-
дагонашон ҷунбиши «Растохез», ҳизби наҳзат ва ча-

110
ладемократҳо буданд, маҳалли иғвогариро ба майдо-
ни Озодӣ кӯчониданд. Зеро атрофи бинои комиҷроияи
шаҳр барои «амали» ин тӯда тангӣ менамуд.

Вазъияти шаҳри Душанбе соат ба соат муташан-
ниҷтар мегардид. Пешгӯӣ кардани ҳолат баъди чанд
дақика ё соате аз имкон берун буд.

Митинги иғвогарона ва пурдасисаи назди бинои
кумиҷроияи шахр, ки онро ҳизби демократа Тоҷикис-
тон, созмони «Растохез» ва ҳизби наҳзати исломй
ташкил намуданд, бо ёвагӯиҳо идома мекард. Хоино-
ни миллат хоҳиши бадқасдонае доштанд, ки бо ҳар
роҳе ки бошад, авзоъро муташанниҷ созанд, мардумро
аз корубор мононда, ба кӯчаи саргумй ва оворагию
сарсонй бикашанд. Нотиқони беҳудагӯи ин гирдиҳа-
моӣ ran наёфта, такрор батакрор сафсата мегуфтанд,
ки Раиси Шӯрои Олии ҷумҳурият, ки ба тозагй дар
сессияи фавкулодда интихоб шудааст, ба истеъфо би-
равад. Ин гирдиҳамомадагон пароканда нашуданд, зе-
ро ба онхо иғвогарони гузарое дастур медоданд, шаб-
ро он чо рӯз карданд.

Субҳи дигар, 24 сентябр қисмати зиёди иштирок-
кунандагони гирдиҳамоин наҳзатиён майдони Озоди-
ро ишғол намуданд. Аз ду тараф гурӯҳҳои нав ба нав
бо нидохои «Озодй», «Озодӣ» ба онхо ҳамроҳ шуданд.
Ин тоифаи кӯрботинон «Озодӣ» гӯён наъраи гӯшха-
рош мекашиданду худ огоҳ набуданд, ки аз чӣ бояд
озод бишаванд.

Ҳаракати нақлиёт ва одамон ҳам дар хиёбони мар-
казии шаҳр аз оғози рӯз қатъ гардид. Шумораи шиору
навиштаҷоти бемаънй ва иғвогарона пайваста афзун
мешуд. Баъзе шиорҳо истеъфои Н. Ҳувайдуллоев ва
С. Кенҷаевро талаб менамуданд. С. Кенҷаев он вақт
дар вазифаи раисн Кумитаи назди Президент оиди
назорати иҷрои қонунҳо ва Н. Ҳувайдуллоев дар ва-
зифаи Додситони кулли Ҷумҳурӣ ифои хидмат мена-
муданд.

Ҳозирбудагон бо як овоз ва мувофиқи фармудаи
роҳбарон ва саркардагони пасинардагӣ изҳор дош-
танд, ки К. Аслонов ба назди онҳо биёяд. Факат баъ-
ди нисфирӯзӣ Қ. Аслонов назди мардуми раҳгумзадаю
фиребхӯрда хозир шуд ва баромад кард:

— «Маъзарат мехоҳам, ки пештар ба ин чо омада
натавонистам. Зеро баъди ҳодисаҳои гузашта, Сес-

111
сияи фавқулодда саломатиам бад шуда буд ва имко-
ният надоштам ба гирдиҳамоӣ ҳозир шавам. Ҳоло ка-
ме беҳтар шудам ва наздатон омадам. Чунон ки ме-
донед, ман аз вазифаи Раиси Шӯрои Олй ва ичроку-
нандаи вазифаи Президента ҷумҳурӣ истеъфо додам.
Ба май фишор оварданд...

Акнун чанд сухан дар бораи Фармон оид ба манъи
фаъолияти Ҳизби коммуниста Тоҷикистон ва миллй
гардонидани моликияти он. Ман медонистам, ки Фар-
мон то андозае ба қонун мухолифат мекунад. Вале
танҳо ба хотири он ки нооромй нашавад, онро имзо
намудам. Аз ин умеди калон доштам, афсӯс, ки чунин
нашуд. Афсӯс.

Аз суханронии Қ. Аслонов маълум мешавад, ки
барои оромй ба он фармон имзо карда будааст. Вале
вазъият тамоман дигар шуд, имзо гардидани он фар-
мони барғалат боиси ташаннуҷоти авзоъ гардид, яъне
роҳбари ҳамонвақтаи Ҷумҳурй ба вазъият баҳои ду-
руст дода наметавонистааст, аз вазъият огоҳй надош-
тааст...

Баъди чанде ба минбари гирдиҳамомадагон раиси
кумиҷроияи шаҳр, дасисабози гузаро М. Икромов
баромада, чунин эълон намуд: «Ҳозир мачлиси раё-
сати Шӯрои шаҳр хотима ёфт. Депутатхо ба ман бо-
варӣ изҳор намуданд. Аз ин баъд мо ба қарорҳои Шӯ-
рои Олй бо роҳбарии Р. Набиев итоат намекунем. Ин
хукумати ғайриқонунист. Мо танҳо амру фармоишоти
Қ. Аслоновро мепазирем...»

Имкон дорад, ки дар таърих мисли Икромов шах-
си найрангбоз хеле камтар назир дошта бошад. Агар
раиси шахр заррае вичдон медошт, барои оромии
вазъияти Душанбе каме кӯшиш менамуд. Аммо барои
ин ҳукукабоз вазъият ҳар кадар муташаннич бошад,
ҳамон кадар авлотар буд. Зеро диккати одамон, ду-
шу ёди ҳамагон ба ташаннучот ҷалб мегардиду ин бад-
кирдор, бемалол бо сиёҳкориҳои худ машғул шудан ме-
гирифт. Махз бо касди зишти ба амал овардани бени-
зомй дар дохили пойтахти давлат як навъ давлатчаи
худро ташкил намуда, ошкоро аз итоати ҳокимияти ко-
нунй баромада, ба итоати «Кайхусрави бекулоҳу бе-
тахт» дохил гардиданашро эълон намуд. Дар асл Ик-
ромов эълон дошт, ки дар шахр Докими мутлақ танҳо
худаш аст.

112
ҚАРОРИ

Девони Вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон
«Дар бораи чораҳаи мӯътадилгардонии вазъи
ҷамъиятию сиёсӣ дар шаҳри Душанбе»

Девони Вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд

мекунад, ки бо карори Шӯрои Один Ҷумҳурии
Тоҷикистон аз 23 сентябри соли 1991 дар шаҳри
Душанбе аз 24 сентябри соли 1991 то 1 январи
соли 1992 вазъияти фавкулодда чорй шудааст.

Яке аз сабабҳои ҷорӣ намудани вазъияти
фавкулодда он аст, ки Раиси Кумитаи ичроияи
шаҳри Душанбе, рафик Икромов М. М. қонун-
ҳои амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар
хусуси муҳофизати муҷассамаҳо вайрон карда,
бе карори макомати олии ҳокимият ва идораи
давлатии Ҷумқурй дар хусуси таҷзияи муҷас-
самаи В. И. Ленин дар майдони Озодй карорро
имзо кард, ки он аз тарафи намояндагони гир-
диҳамомадаи Ҳизби демократи Точикистон, ҳа-
ракати «Растохез» ва ҳизби ба кайд гйрифташу-
даи наҳзати исломй амалй гардонида шуд.

Таҷзияи муҷассамаи В. И. Ленин бо вай-
рон кардани меъёрҳои мавҷудаи ахлокию эти-
кй, бо вахшоният ва таҳқир кардани мучасса-
маи харобгашта сурат гирифт, ки ин боиси
қаҳру ғазаби мардуми ҷумҳурӣ пас аз нишон
додани ин харобкории ваҳшиёна аз тариқи те-
левизион гардид.

Сарфи назар аз он ки дар шароити вазъи-
яти фавкулодда гирдиҳамоиҳо манъ гардида-
анд, рафик Икромов М. М. амалан яке аз роҳ-
барони гирдиҳамоии ҳанӯз хам дар майдони
Озодии шақри Душанбе давомдошта мебошад.
Бо мусоидати бевоситаи ӯ гирдихамомадагон
дар хиёбони Ленин сангарҳо бунёд карданд,
ки ин сабаби монеаи ҳаракати наклиёти му-
софиркашонй дар кисми зиёди шахр гардид.

Дар шаби 25 сентябри соли ҷорӣ таҳти роҳ-
барии рафик Икромов М. М. дар майдони
Озодй хаймаҳо гузошта шуданд, ки ин вазъи
шаҳри Душанберо боз хам мураккабтар месо-
зад.

8—3391

из
Бо мақсади мӯътадил гардонидани вазъи
ҷамъиятию сиёсй ва таъмини тартиботи за-
рурй дар шаҳри Душанбе Девони Вазирони
Ҷумҳурии Точикистон карор мекунад:

1. Тамоми қарорҳои Кумитаи иҷроияи шаҳ-
ри Душанбе, ни аз тарафи Икромов М. М. аз
21 сентябри соли ҷорй то ин ҷониб имзо гар-
дидаанд, эътибори ҳукукй надошта дониста
шаванд.

2. Кумитаи иҷроияи шахри Душанбе, ку-
митаҳои иҷроияи ноҳияҳои шахри Душанбе,
вазорату идорахои чумҳурии Тоҷикистон ва
роҳбарони корхонаю муассисахо ва ташкилот-
ҳо вазифадор карда шаванд, кн хеҷ як қарори
ранен кумитаи иҷроияи шаҳри Душанбе Ик-
ромов М. М., инчунин супоришу дастурҳои ши-
фоҳии ӯро барои иҷро қабул накунанд.

Барои ичро накардани қарори мазкур ман-
сабдорони масъул мутобиқи низоми вазъияти
фавқулодда ба ҷавобгарии сахт, то аз вазифа
озод шуданашон, кашида мешаванд.

3. Мукаррар карда шавад, ки дар давраи
амали вазъияти фавқулодда ба фаъолияти
хоҷагии шаҳри пойтахти ҷумҳурӣ штаби ама-
лиёти фаврии Девони Вазирони Ҷумҳурии То-
чикистон оид ба ҳалли масъалахои хоҷагй дар
давраи мазкур роҳбарӣ мекунад.

Сарвазири Ҷумҳурияти Тоцикистон И. Х,аёев
Мудири корҳои Девони Вазирони Ҷум.цурии
Тоцикистон С. Маҳкамбоев.

ш. Душанбе, 26 сентябри соли 1991

Акнун мехоҳам, ки таваҷҷӯҳи хонандагони мӯқта-
рамро ба барқияи зиште ҷалб намоям, ки «падарон»
ва «модар»-и миллат ба номи роҳбарони ҳамонвақ-
таи ИҶШС ва ҶШФСР Горбачёв, Елсин ва Хасбула-
тов ирсол намуда, манфиатхои ҷоҳталабй, мансабхо-
ҳй мунофикию дурӯягй нишон дода, ба халқи бечо-
раи тоҷик чй зулму ҷабреро раво дида буданд. Онҳо
мехостанд, ки бо қасди иҷро гардидани ҳадафҳои pa-

114
зилонаи худ ҷумҳурии Тоҷикистон ба муҳосираи иқ-
тисодӣ шрифта шаваду сокинони он аз гуруснагй би-
миранд.

Телеграмма

Ба Президента ИҶШС рафиқ Горбачёв М. С.
Ба Президента ҶШФСР рафик Елсин Б. Н.

Ба Раиси Шӯрои Олии ҶШФСР рафик Хас-
булатов Р. И.

23 сентябри соли 1991 дар шаҳри Душанбе
неруҳои иртиҷоии коммуниста барои эҳёи му-
ҷаддади низоми тоталитарй дар чумҳурии мо
даст заданд. Ҳайати депутатҳо иборат аз ком-
мунистон Сессияи фавқулоддаи Шӯрои Олиро
даъват намуда, нҷрокунандаи вазифаи Прези-
дента ҷумҳурй ва Раиси Шӯрои Олӣ Қ. А. Ас-
лоновро аз вазифа сабукдӯш сохт ва дар тамо-
ми қаламрави Чумҳурй вазъияти фавқулодда
эълон кард.

Ба ин иқдоми онҳо аз ҳайати ҲҚИШ ба-
ромадани Аслонов Қ. А. ва фармонҳои ӯ дар бо-
раи манъи фаъолияти ҲК Тоҷикистон ва милли-
кунонии амволи он, ки дар амри татбиқи қарори
Шӯрои Олии ИҶШС аз 29 августа соли 1991
сурат шрифта буд, баҳона гардид.

Ҳоло неруҳои дорой афкори демократии
Чумҳурӣ таҳти таъқиботи шадид карор дош-
та, барои ҷалби онҳо ба масъулияти ҷиноӣ
иқдомоти амалй сурат шрифта истодааст.

Ба як қатор депутатҳои халқи Ҷумҳурӣ
воқеаҳои боздошт ва ҳабс таҳдид мекунад.

Дар баромадҳои бисёр депутатҳои халқ—
коммунистон шараф ва эътибори М.С. Гор-
бачёв, Б. Н. Елсин ва дигар роҳбарони демок-
ратии Иттиҳод ва Россия мавриди таҳкир ка-
рор шрифта, онҳо хоин ва хиёнаткор эълон
карда мешаванд,

Ҳамин тавр барои аз нав баркарор шуда-
ни НЕОГҚЧП дар Тоҷикистон хатари воқей
пеш омадааст.

Аз Шумо хоҳишмандем барои барқарор

намудани демократия ба Ҷумҳурии мо мусо-

115
идат намоед ва то барқарор шудани он ҳар
Гуна робитаҳои иқтисодӣ, сиёсй ва робитаҳои
дигарро катъ намоед.

Депутатҳои халқи ИҶШС ва Точикистон:

Д. Худоназаров, Г. Сафиева, А. Тӯраҷонзода
Б. Собир, Т. Абдуцаббор, М. Икромов, А. Со-
ҳибназаров, Ш. Яқубов.

Бар иловаи он чизе, ки дар боло родеъ ба ин бар-
кия кайд намудем, боз як оҳанги бадхоҳонаю душма-
нонаи ин баркияро низ хотирнишон кардан зарур аст.
Онхое, ки дар зери ин барқия имзо гузоштаанд, худро
«модар»-у «падар»-они миллат, мураббиёни демокра-
тия дар Точикистон номида, дар айни замон бар зид-
ди халки чафодидаи худ ба ҳаракати душманона роҳ
додаанд. Онхо ба ҳамдиёрони худ, ҳамкоронашон—де-
путатҳо тӯҳмат карда, «шараф ва эътибори... Шумо
мавриди таҳқир карор гирифт» гӯён саъй намудаанд,
каҳру ғазаби рохбарони хамонвақтаи абаркудрати ит-
тиход ва Россияро ба сари халки бечора тез бикунанд.

Ин дар ҳакиқат хиёнати гӯшношунид аст нисбат
ба халки худ, нисбат ба обу нони хокдони худ.

Вахте ки мо, як гурӯҳ депутатҳои халқи Ҷумҳурӣ,
ин баркияи аслан ватанфурӯшона ва хиёнаткоронаро
тавассути телевизиони марказй шунидем, сахт ба хаш-
му ғазаб омадем. Ва рӯзи дигар ин барқияро ба идо-
раи ин нашароти бузурги ахбор ирсол намудем:

Телеграммам депутатҳо

127000, Маскав, кӯчаи академик Королёв, 12,
Телевизиони Марказй

Ба сармухаррири Саридораи ахбор Кокучай
Олвар Варламович

Дирӯз аз тариқи Телевизиони Марказй из-
ҳороти депутатҳои халки ИҶШС ва Ҷумҳури-
яти Точикистон дар ин бора қироат шуд, ки
дар Точикистон куввахои рости ашаддй табад-
дулот карданд ва тарафдорони Кумитаи дав-
латии вазъияти фавкулодда ба сари ҳокимият
омаданд.

П6
Ин дурӯғ аст. Дар асл бошад, меъёрхои
Конституцияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барқарор
карда шуд, иҷрокунандаи собики вазифаи
Президенти чумҳурӣ, Раиси Шурой Олии
Ҷумҳурии Точикистон дар бораи манъи
фаъолияти Ҳизби Коммунисти Точикистон ва
вориси он дар каламрави чумхурият бар хи-
лофи карори Сессияи ғайринавбатии Шӯ-
рои Олӣ фармон баровард. Шурой Олй дар
Сессияи фавкулоддаи худ, ки бо ташаббуси
гурӯҳи депутатҳои халқ ва мувофики карори
Президиум даъват шуд, истеъфои ичрокунан-
даи вазифаи Президентро, ки ба ғайриконунӣ
будани кирдори худ икрор гардид, бо аксария-
ти овоз пазируфт. Ҳамчунин бо аксарияти кул-
ли овозхо дар бораи бекор кардани фармони
манъи фаъолияти Ҳизби коммунисти Точикис-
тон карор кабул шуд. Аммо мардуми Душан-
беро на ин вокеахо, балки вахшиёна галтони-
дани ҳайкали В. И. Ленин ба ғазаб овард.
Дар барномаи «Время» акси вокеаи асосй,
ки аз тариқи телевизион сабт шуда буд, яъне
кашида ғалтондани ҳайкалро нишон надоданд.
Дар намоиш касоне, ки хайкалро ғалтонда
буданд, мераксиданд. Харобгарон — намоян-
дагони ҳизби манъшудаи нахзати ислом, хиз-
би демократй ва созмони «Растохез» мебошанд.

Мардуми шахр аз тарики телевизиони ма-
ҳаллй ин вокеаро дида, аз тахкир карда шу-
дани хайкал ба риккат омада, ба митинги
бисёрҳазорнафарӣ чамъ шуданд, то ба ваҳ-
шигарй ва эҳтимоли ба сари ҳокимият омада-
ни куввахои вайронкор мукобил бароянд.

Дар cap то сари Чумҳурй ба мукобили ван-
дализм, барон навсозии демократии Точикис-
тон митингҳо дойр гардиданд.

Депутатҳои халки ИҶШС ва Чумхурияти
Точикистон: А. Мартовицкий. Н. А. Сеншов,
М. Мамадҷонов, Р. Отаев, С. Кенцаев, Б. X.
Гадоев, Г. Орифов, Р. Маҳкамов, А. Чабборов,
А. И. Субботин, Н. Дӯстов, Ф. Р. Ниёзов, В. А.

117
Яъқубов — депутаты халқы ИҶШС, С. М. Бо-

бобоҷонов — депутаты халқы ИҶШС, С. Сайда-
лыев — депутаты халқы ИҶШС.

Баъд аз ин ҳама шӯру ғиревҳо бегоҳӣ, пас аз бар-
номаи «Ахбор» тавассути телевизиони ҷумҳурӣ сабти
фитаи Сессияи фавқулодда такроран намоиш дода
шуд. Тамоми тамошобинони телевизиони Ҷумҳурй ва
берун аз марзҳои он ва умуман ҳамаи ононе, ки чй
тавр ба истеъфо рафтани Қ. Аслоновро надида буданд,
бори дигар бо чашмони хеш диданд, ки Аслонов таҳ-
ти фишор не, балки бо ихтиёри худ ба кирдорҳои зиш-
ти хеш иқрор гардид. Ва ин дафъа низ Аслонов такрор
намуд, ки воқеан хам «кулоҳи мономахй ба сари ӯ
мувофиқ наомад». Пас аз ин даҳони ҳангоматалабони
иғвогарони наҳзатй ва гумоштагони онҳо дар ин бо-
бат баста шуд. Вале онҳо худи фардои ин воқеа да-
ҳону дастони худро ба табаҳкорӣ ва тахрибгариҳои
навбатй ба кор бурданд.

Охирҳои моҳи сентябр рӯҳониёни мутаассиб ва ир-
тиҷоъпараст маъракаи митингбозию мағалсозиро дар
майдони Озодй бисёр тафсонданд. Дар шаҳр харачу
мараҷ, бенизомии кулл хукмфармо гардид.

Барой чй наҳзатиён ба чунин талвоса афтода, бо
ҳар роҳи найрангу макру ғаддорй мардумро ба май-
дони Озодй ҷамъ оварданд? Доду фиғони рӯҳониёни
мутаассиб пеш аз ҳама барои он баланд шуд, ки он-
хо аз такягохи муҳимашон дар садорати давлат маҳ-
рум гардиданд. Ин такягоҳи онхо дар Ҷумҳурӣ Қ. Ас-
лонов буд, ки барои аз тарафи ҳукумат эътироф гар-
дидани ҳизби наҳзати исломи Точикистон бисёр часпу
талош ва ҷонбозихо карда буд. Ва дар бобати сохтмо-
ни масоҷиду мадорис, дигар ташкилотхои диния му-
соидат намуда, намояндаҳои ба истилоҳ равғанини
савдоро таъмин мекард.

Воқеан хам Аслонов ба ҳизби наҳзати исломи То-
чикистон барои парда аз рух баркандан дастгирии ка-
лоне кардааст, ки баъд аз бо гуноҳи худ ва ба ин гу-
ноҳу камбудиҳояш икрор шудани худ аз вазифаҳои
олии давлатӣ сабукдӯш гардидани вай бад-ин сон
дар такудав афтодаанд.

Аз тарафи дигар аъзоёни хизби наҳзат ва гумош-
тагони онҳо чун бидиданд, ки бар ивази Аслонов шах-
си тавоно, бонуфуз ва мӯътабари Ҷумҳурй Раҳмон

i 18
Набиев зимоми кудрати давлатиро ба даст овард, бе-
карорию талвосаашон дахчанд гардиданд. Баъди ин
кувваҳои иртиҷоии Ҷумҳурй яқин карданд, ни дигар
бар сари аркони давлату ҳукумат тасаллут намудана-
шон имконнопазир ва ё басо мушкил аст.

То ҳамин давра наҳзатиён ва демократҳои такал-
лубии Ҷумхурӣ дар мубориза бар зидди хукумати Маҳ-
камов аз шахсияту обрӯю эътибори Набиев истифода
мебурданд. Дар холате, ки хукумати Махкамов ба фу-
тур рафту Аслонов маҳз аз бесалоҳиятй ва кӯтоҳан-
дешии худ бартараф гардид ва бар ивази онҳо Набиев
ба сари қудрат омад, акнун наҳзатиён бо шарикони
лаббайгӯи худ фавран ба мавқеи зидди Набиев гу-
заштанд. Ва майдони Озодӣ саропо чойи бадгӯихо ва
тӯҳматҳои гӯшношуниди муқобили Набиев ва дигар
мардони поквичдони арсаи сиёсати хамонвакта гардид.
Он рӯзҳо дар ҳар гӯшаи майдони Озодй як хаймае
устувор шуда, дар яке аз онҳо иддае гуруснанишинй
эълон намуда буданду дар хаймаи дигар конфронси
матбуотй ташкил мекарданд. Дар хаймаи сеюмй боз
ягон дасисае мебофтанд, ки ҳамаи инхо ба мукобили
Раҳмон Набиев равона шуда буд. Агар гӯем, ки таъ-
рих назири ин кадар маъракаи пурсафсатаи дурӯғбо-
фиро бар зидди як шахе надидааст, ҳаргиз хато нахо-
хад шуд. О, ин чй тоифаи гумроҳ буд, ки дирӯз худи
хаминҳо дар хамин майдон бар зидди Махкамов «Ис-
теъфо!» гӯён аррос мезаданду Набиевро ситоиш ме-
намуданд, акнун айнан худи хаминхо бар зидди На-
бнев, Хувайдуллоев нидо зада, «Истеъфо», «Истеъфо!
•мегуфтанд.

Дурӯғбофи рутбааввали майдонҳо Тӯраҷонзода ба-
рон он ки мардум ба кизбу риёкориҳои вай бовар на-
моянду ба риккат оянд, ба майдони Озодй қиблагоҳи
худ— эшони Тӯрачони 82-сола ва чанд нафар ришеа-
федони дигарро хидоят фармуд. Ин ришеафедони
бетавфик, ки ба тӯли солиён бо «куфу суф»-ашон
халкро фиреб медоданду горат мекарданд, акнун
омада, дар хаймаи майдони Озодй низ доми таз-
вири хешро насб намуданд. Онхо пинхонй таом ме-
хӯрданду чой менӯшиданду боз омада, ба хаймаи ба
истилоҳ гуруснанишинон ворид мешуданд. Ва бар бо-
лои даромадгохи ин хайма эълони зайлро насб наму-
да буданд: «Мувофики маълумоти маркази матбуотй

119
майдони Озодй сафи гуруснанишиниҳо то имрӯз — 28
сентябр ба 129 нафар расид. Синну соли онҳо аз 17-со-
ла то 82-сола мебошанд. Дар байни онҳо 9 нафар зан-
ҳо ҳастанд, 9 кас гуруснанишннии хушк эълон карда-
анд».

Мегӯянд, ки дар асл ин «гуруснанишинон» бухон-
каҳои гарму нармро дар шӯрбочаҳои аз гӯшти тоза
пухта тар карда мехӯрдаанду сонй ба минбар барома-
да аррос мезадаанд, ки б.о мо мусоҳиба ташкил на-
муда, ба суратҳоямон дар рӯзномаҳо дарч бикунед,
ки мо ба расми эътироз фалон қадар рӯз боз «гурус-
ианишинй» карда истодаем.

Дар яке аз хаймаҳои нақшини сафеди сари роҳ чу-
нин эълонро насб карда буданд: «Шоираи номдори
тоҷик Гулрухсор алайҳи карорхои чаласаи гузаштаи
Шӯрои Олии Тоҷикистон гуруснанишиниро идома ме-
диҳад». Вале шоҳидон гувоҳй медиқанд, ки дар зери
кати ӯ хамеша як коса асали хушбӯе бо қошуқ меис-
тодааст. Шоира ҳар дам аз ин асал нӯши ҷон карда,
(гуруснанишинӣ фақат дар эълони бари хайма буд)
ба сари минбар ^ебаромаду «Ай Ватан...» гӯён шеър-
хои хазёнии беҳисси худро мехонду мардумро боз ба
кӯчаи бунбасти гумроҳй дела медод. Ҳол он ки Гул-
рухсор аз ҳисоби ҳамин мардуми бечораи қашшок ки-
тобҳои ғафсашро чоп кунонида, ҳаққи қалами фаро-
вон меситонд, соҳиби ду адад мошини шахсии «Волга—•
ГАЗ-24», коттеҷи дар маркази шаҳр ҷойгузин, да-
чаи дуошёнаи бассейндор буда, ба роҳи дугонабозиаш
бо Раиса Максимовна Горбачёва осонакак депутата
халки ИҶШС ва боз соҳиби бисёр мукофотҳою имти-
ёзҳо гашта буд. Такрор менамоям, ки ҳамаи инҳо аз
ҳисоби халки заҳматкаш буда, шахсони дар истеъдод
аз ӯ баландпоятар ҳам ба чунин сарфарозиҳо муваф-
фақ нашуда буданд. Вазифаи шоира, хусусан дар ха-
мон айём, ба ваҳдат ва якдигарфахмй даъват наму-
дани халк махсуб мегашт. Вале ӯ баръакс мардумро
гумроҳ кард, ба чудоиандозй хонд, ба кӯчаи бунбасти
кинаю адоват тела дод. Зимнан, дасисабозиҳои ин
«шоираи хушсухан» дар сохтмони неругоҳи барки
обии Роғун ҳам маълум шуда буд, ки хамон вакт вай
аз тарафи як тоифаи тамаллуқгӯёнаш ба рутбаи «мо-
дар»-и миллат «мушарраф» гардид...

Дар навиштани эълонхои пурдабдабаю мутантани
бари хаймаҳои майдони Озодй ду нафар рӯзномани-

120
гори каҷқалами кӯрнамак Бобочони Шафеъ ва Муҳам-
мадраҳими Сайдар бисёр «Мӯшикофй» карда буданд. Ив

ёванависони муртад аз ҳисоби давлат маош гирифта,
вале дар айни замон фаъолияти калами каҷашонр»
ба муқобили ҳамин давлат равона карда буданд. Ма-
гар кӯрнамакй аз ин зиёд мешавад?!

Ман маҳалгаро нестам ва маҳалгароиро чашми
дидан надорам, лекин ҳамин чо зикр намудани як да-
лелро зарур мешуморам: баъди аз вазифа бартараф
гардидани Аслонов, ки зодаи Ғарм аст, Гулрухсор,
Бобочони Шафеъ, Муҳаммадраҳими Сайдар ба май-
дон баромаданд, ки аксар зодагони ҳамин сарза-
минанд. Бисёр муллоҳои нртиҷоӣ, гирдиҳамомадаго-
ни майдони Озодй. саркардагони ашаддии ин хама
дасисаю хиёнатҳо, Муҳамадшариф Ҳимматзода, Шодмон
Юсуф, Давлат Усмон низ аз ҳамин минтака зуҳур кар-
даанд, ки ҳамаи ононро маразҳои ҷоҳталабй, мансаб-
хоҳй, маҳалгароӣ ба хиёнату ватанфурӯшӣ, чиноят-
корй, катлу кушторҳои беадади фарзандони бегуноҳн
халқ овард.

Маҳз онҳо ва як гуруҳ зиёиёни маслакгумкарда,
ҷинояткорони ташкили беназмиҳо, бетартибиҳо, кор-
шиканиҳо хастанд, ки дар натиҷа ба хочагии бе ин
ҳам хароби Чумҳурӣ миллиардҳо сӯм зарари молию
моддй расонда шуд. Зарари маънавие, ки онон расон-
данд, бо ягон мизон баркашида намешавад. Ин як
захми хеле дардоваре буд, ки бар пайкари Ватани ба
ин қарибй истиқлолияти худро ба гӯши чаҳониён ра-
сонида буд. Ин захме буд, ки фарзандони нохалаф ва
имонфурӯхта бар ҷисми ҳанӯз чавону нотавони Ҷум-
хурй пинҳонкорона ва ноҷавонмардона заданд.

Агар вокеоти феврали хунини соли 1990 ба ҳизбиёни
наҳзати ислом ва гумоштагони онҳо дар касди табад-
дулоти харбиашон дар моҳи майи соли 1992 машки
чиддй ҳисобида шавад, пас беназмиҳои хоинонаи моҳ-
ҳои август — сентябри соли 1991 тамрини охирин гар-
дид. Зимни гирдиҳамоиҳои август—сентябри соли 1991
душманони халқ бовар намуданд, ки минбаъд чй чино-
яте содир кунанд, ҳеч кас чизе нахоҳад гуфт, бо дугу-
пӯписа аз ҷазо халосӣ хоханд ёфт. Бинобар ин ҷиноят-
корону хоинони миллат тайёрии бештаре дида, мин-
баъд хурдтарин баҳонаро интизор шуда истоданд, то
ба майдон бароянду хунрезӣ огоз намоянд, табаддулог
кунанд ва соҳиби точу тахт шаванд.

121
Хулосаи қатъии мо аз воқеаҳои август — сентябри
соли 1991 химии аст, ни ташкилкунандагони онхо—наҳ-
затиён душманони дараҷаи аввали миллат буда, оно-
не, ки донибдор буданду иддае дигар «канй, бинем, чй
мешавад» гӯён мавқеи бетарафй доштанд, низ ҷиноят-
корону хоинони Ватан ҳисоб меёбанд. Зеро дар дав-
рае, ки тақдири миллат мисли ашки нӯги мижгон бо-
шад, мавқеи бетарафй доштан баробари чонибдори
душман будан аст. Мо, албатта, садҳо ҳазорон нафар
мардуми фиребхӯрда ва ба доми макри госибон аф-
тодаро, ки ба гирдиҳамоӣ ҷамъ шуда буданд, истисно
менамоем. Онхо тӯдаҳои гумроҳ ва фиребхӯрда бу-
данд, ҳадафи мо дар бораи душманони ғоявӣ, тӯдака-
шони сиёҳдил ва ботилкор мебошад, ки бо касдхои
сиёсии хочагони хоричиашон ин хама кулфатро бар са-
ри халки тоҷик фурӯ рехтанд. Зеро агар воқеаҳои фев-
рали соли 1990, беназмиҳою гирдиҳамоии наҳзатиён
дар моҳҳои август—сентябри соли 1991 ба амал наме-
■омаданд, пас ба ҳеҷ ваҷҳ табаддулоти моҳи майи со-
ли 1992 дар Душанбе рӯй намедоду ин қадар фарзан-
дони Ватан пушта-пушта кушта шуда, ба гурезаҳо
табдил ёфта, зери пои бегонахо хору зор ва мулк вай-
рону валангор намегардид. Ба тарзи дигар гӯем, воқе-
аҳои ин се соли паёпаи нахс байни ҳам бо занчири
сиёҳу хунолудаи ҳизби наҳзати нсломй пайванд гар-
дидаанд...

* * *

Рӯҳониёни иртиҷоии хунмаст дар пойтахт тахриб-
гариҳои бесобикаро ташкил намуда, пеш аз хама ах-
воли синфи коргар ва умуман заҳматкашони камби-
зоати Душанберо ба танг оварда буданд. Ташкил-
кунандагони митингу гирдиҳамоиҳо шикамсеру дорой
рӯзгори бофароғат буданд, аммо аҳли кор ва куллияи
заҳматкашон, ки ба меҳнати ҳаррӯза ва маҳсули ран-
ҷашон нон мехӯрданд, ба касофати беназмиҳои Душан-
бе аз меҳнати ҳаррӯза, яъне аз як луқма нони ҳалоли
худ маҳрум мегардиданд. Биноан онхо, яъне коргаро-
ни пойтахт ва данговарони интернасионалист, ки дар
набардҳои кишвари Афғонистон бӯи хун ва харобихои
ҷанги бародаркушро бисёр дида, оқибатҳои зишти он-
ро медонистанд, овози худро баланд карданд.

122
МУРОҶИАТН ОМА И

коллективи даҳҳазорыафараи бофандагони
пойтахт, ба заҳматкашони шаҳри Душанбе

Ҳамшахриёни азиз! Дар натиҷаи мубори-
заи байни ҳизбҳо ва ҳаракатҳои сиёсӣ ба мақ-
сади ба даст даровардани ҳокимият дар мар-
кази Ҷу1мҳурӣ вазъияти сиёсии пойтахт рӯзҳои
охир то ҳадди имкон пуршиддат гардидааст.

Имрӯзҳо дар шаҳр як ҳолати беҳокимиятӣ
ба миён омадааст, ки он метавонад ҳар туна
қувваҳо, аз чумла ҷинояткоронро ба ҳаракат
дарорад. Чунин вазъият боиси ташвиши беан-
дозаи мо гардидааст. Ба замми мушкилиҳои
моддй, аз набили киматии хӯрокворӣ ва нара-
сидани амволи ниёзи ҳаррӯза, моро инчунин,
қисмати фарзандону наздиконамон мушавваш
сохтааст.

Боиси андӯҳ аст, ки сарфи назар аз зару-
рати анҷоми корҳои таъхирнопазир ва тадбир-
ҳои муассир зарурати дигаргунии сохтори ик-
тисодй, омода сохтани шаҳр ба фасли зимистон
ва таъмини аҳолй бо маводи хӯрока, дар кӯ-
чаҳо садду сангарҳо бунёд мегардад. Ҳаракати
нақлиёт вайрон шудааст ва аз ин сабаб мар-
думи коргар наметавонад, ки сари вақт то ба
маҳалҳои корни хеш расад. Иқтисодиёти шаҳр
ҳар рӯз бо зарару талафоти гарони беандоза
мувоҷеҳ аст. Ҳаҷми истеҳсоли амволи истеъ-
молии халқ ва маҳсулоти саноатии ба мардум
зарур рӯз то рӯз кам мегардад.

Макомоти ҳукуматӣ барои таъмини тарти-
бу интизом ва кори бонизоми хоҷагии шаҳр
чораҳои зарурй намебинанд, ки ин боиси но-
ризоии мо гардидааст. Аз ин рӯ, мо қатъиян
талаб менамоем, ки дар пойтахт фавран ва
бидуни таъхир конуният ва интизоми конунй
барқарор карда шавад.

Вазъи кунунии шаҳрро ба назар гирифта,
коллективи бисёрҳазораи бофандагон бо мақ-
сади ҳимояи манфиатхои коркунони муассиса
Кумитаи муваққатии коргарй ташкил медиҳад.

Дар сурате, ки агар барои мӯътадил rap-

123
донидани вазъийт дар қаламрави шаҳр тад-
бирҳои муассир анҷом наёбад, коллективи мо
маҷбур аст, ки аз ҳуқуқи қонунии хеш, яъне
эълони корпартоии сиёсй истифода барад.

Мо, ҳамаи заҳматкашони шаҳрро, даъват
менамоем, ки ин иқдоми моро пуштибонй наму-
да, дар корхонаю муассисаҳо ва ташкилотҳои
худ Кумитаҳои муваккатии коргарй ташкил на-
моянд ва намояндагони салоҳиятдори худро ба-
рон иштирок дар кори Кумитаи муваккатии кор-
гарии шаҳр интихоб кунанд.

Мо тарафдори демократияи ҳақикӣ, сози-
ши байни ҳамаи кувваҳои сиёсй ва ҳалли ма-
соил аз тариқи гуфтушунид ҳастем!

Коллективи меунатии бофандагони шаҳри Душанбе
(Бо имзои кормандон собит карда шудааст)

МУРОҶИАТНОМАИ

заҳматкашони иттиходияи истехсолию аграрии
«Нонпаз» ба митингчиён

Ҳамдиёрон! Ба шумо коллективи корхонаи
нони шаҳри Душанбе муроҷиат мекунад. Мо,
коргарони корхонаи дуюми нон, дар ин рӯзҳои
барои Ҷумҳурӣ душвор ҷидду ҷахдамонро ба
он равона мекунем, ки мардумро бо нон доим
таъмин намоем. Вале ҳодисоти чанд рӯзи охири
Душанбе моро ба қаҳру ғазаб овард ва иҷрои
вазифаи фахрии мо — таъмпни аҳолиро бо нон
халалдор мекунад. Гирдиҳамоии ғайриқонунӣ,
ки шумо онро созмон додаед, кори наклиёт,
таълимгоҳҳоро номураттаб кардааст ва он ба
катъи фаъолияти корхона боне шуда метаво-
нанд. Коргарон сари вақт ба кор ҳозир наме-
шаванд, модарон аз тақдири фарзандонашон
дар ташвишанд.

Мо чунин мешуморем, ки талабҳои шумо
ғайриқонунӣ мебошанд. Барои Ҷумҳуриро аз
бӯҳрон вораҳонидан меҳнати зарбдор дар кор-
хонаҳо фабрикаҳо ра дар саҳро зарур аст.

Дар хотир дошта бошед, фақат меҳнат ме-
тавонад, ки вазъи иқтисоди Ҷумҳуриро беҳтар

124
кунад, на демократиясозию митингбозй.

Талаб мекунем: гирдиҳамоиҳо бас, майдон-
ҳо холй, вазънят дар шаҳри Душанбе ва Ҷумҳу-
рӣ мӯътадил карда шавад.

Шуморо ба некандешӣ, меҳнати зарбдор
бақри беҳбудии сатҳи зиндагии халқамон даъ-
ват менамоем.

Дар сурати иҷро нашудани дархостҳои мо
коллективи муассиса корашро бас ва истеҳсоли
нонро катъ мекунад.

Масъулият барон чунин тасмими коллектив
бар дӯши митингчиён меафтад.

Коллективи Корхонаи дуюми Иттиҳодияи
истеҳсолию аграрии «•Нонпаз» (цамъ беш аз 400
кас имзо гузоштаанд).

Мо, ҷанговбарони интернасионалист ва ча-
вонон, аз рафти воқеоти даҳшатбори рӯзҳои
ҷумҳурй дар ташвишем ва бо эҳсоси пурдарду
алами қалбй ҳамаи шуморо ба амали- оқилона
даъват менамоем. — гуфта шудааст дар муро-
чиати интернационалистон.

Таҷрибаи ҳодисоти Афғонистон нишон дод,
ки мавзеъгирй, мухолифати афкор, гиреҳбан-
диҳои даҳсолаи сиёсӣ чй натиҷа доданд? Шаҳр-
ҳои вайрон, мардуми хонахароб ва аз ҳама
беш натиҷаи даҳшатовараш, ин марги одамо-
ни бегуноҳ аст.

Чанд рӯз аст, ки вазъияти шаҳрамон бени-
ҳоят тезутунд мебошад. Қувваҳои сиёсӣ ва
ҳаракатҳо нисбат б якдигар мавқеъи душма-
нона .ишғол карда, фикру маром ва мақсади
ҳамдигарро дарк намуда, ба якдигар талабҳои
котеъона ва беасоси дур аз вазъи имрӯзаи сиё-
сӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиро пешниҳод мена-
моянд.

Ҳамаи инро ба назар гирифта, мо аз шумо,

намояндагони тамоми аҳзобу ҳаракатҳо ва
созмонҳои оммавй, дават менамоем, ки хирад-
мандона рафтор бикунед. Дар атрофи мизи
музокира ҷамъ оед ва вазъи бӯҳронии кунунии
сиёсиро баррасй намоеду роҳҳои аз он халоси-
ро муайян кунед.

125
Мо аз созмондиҳандагони митинги барда-
вом дават менамоем, ки талабҳо ва пешни-
ҳодоти худро мушаххас намоянд ва гирдиҳа-
момадагонро аз митинг рухсат дода, худашон
дар атрофи мизи музокира нишинанд.

Ҳамватанони азиз! Гирдиҳамомадагон, па-
дарону бародарон! Хирадмандии шарқиро ни-
шон дода, дар ғами ғунучини ҳосили бо арақи
ҷабин рӯёндаи хеш бошед. Тамоми талаб ва
пешниҳодҳои шумо бо иштироки намояндагони
ҳукумат, тамоми аҳзоб, ҳаракатҳои мардумӣ
ва намояндагони васоити ахбори умум барр.а-
сӣ хоҳанд шуд.

Мо аминем, ки хирад ва ақли солим даст-
боло хоҳад шуд ва шумо шуурнокии баланд
нишон дода, дар кори хайри мӯътадилсозии
вазъи иҷтимоию сиёсй ва иқтисодии Ҷумҳурии
маҳбубамон саҳми арзанда хоҳед гузошт.

Бигузор дар Ҷумҳурии офтобрӯякамон ҳа-
меша дӯстию амонй пойдор бошад!

Вале ба ин суханони пурдарду пуралами аҳли кор
ва ҷавонони рӯзгордидаю ҳаётсанҷида ташкилкунан-
дагони митинг, ки акнун худро балвогарони кордида
мепиндоштанд, заррае ҳам гӯш намеандохтанд.

Дар ин рӯзҳо давраи тайёрй ба маъракаи муҳим-
тарин — интихоби умумихалқии Раиси Ҷумҳури Тоҷи-
кистон буданд, ки дар таърихи миллат нахустин бор
баргузор мешуд. Вале дасисабозон, иғвогарон ва ре-
захӯрони хони онҳо имкон надоданд, ки халқ дар ин
маъракаи давронсоз фарзандони беҳтарини худро бо
хотири чамъ интихоб намуда, ба он::о орзую ниятҳои
худро оромона изҳор бидорад.

Мо бояд ошкоро эътироф намоем, ки иддае аз роҳ-
барони собиқ кишварамонро ба даврони истиқлолнят
тайёр накарда буданд, ё чунин айёмро пешбинй на-
намуда буданд. Ман дар назар дорам дар Ҷумҳурӣ бун-
ёд намудани ҳар гуна корхонаю муассисахоро, ки дар
айёми истиқлолият ба чунин тангҳолй намеафтодем.
Баръакс, роҳбарони ҷумҳуриҳои ҳамсояи мо гӯё ин
рӯзҳоро пешакӣ медониста бошанд, ки дар ватани
худ ҳангоми дар хайати ИҶШС буданашон қатор-
қатор муассисахоро ба осонй бунёд намуданд, зеро

126
неру дастҷамъ буд. Ҳоло ҳам ин чумҳуриҳо дар қа-
ламрави хеш тамоми неруҳои миллиро ваҳдат бах-
шида, барои манфиатҳои халқи худашон аз паи кору
пайкор ҳастанд.

Мо бошем, ҳам аз дастархони собиқ ИҶШС чизи
кироие бардошта наметавонистему боз «ба рӯи бор сар-
борам чарой» гуфтагӣ барин байни худ ҳамон ваҳ-
дату ягонагӣ надорем ва маҳалгароӣ, миллатчигӣ, иғ-
вогарй, митингу маҷлисбозиро ба авҷи аъло расони-
даем. Шояд, ки дар чаҳон миллати парешоне мисли
мо хеле кам пайдо шавад...

Дар яке аз рӯзҳои ҳамин митинги иртичоии Озодӣ,
ки таҳти фишори он ташкил гаштани иҷлосияи фав-
қулоддаи Шӯрои Олӣ эҳтимол дошт, бинобар ин мо,
вакилони халкро, ба бинои Шӯрои Олй даъват наму-
данд. Дар майдони Озодӣ наттоқон гулӯ дарронда,
фикру ақидаи худро ба дигарон талқин менамуданд.
Ногоҳ режиссёри ин гирдиҳамоӣ, ки ба хаёлам, иғво-
гари гузаро Мирбобои Мирраҳим буд, эълон намуд:
«Интихобкунандагони ҳавзаи интихоботии раками 68
мехоҳанд, ки бо депутати худ Нарзулло Дӯстов мулокот
намоянд. Депутати мазкур марҳамат карда, ба мик-
рофон наздиктар биёяд.

«Наход дар байни ҳамин иғвогарон интихобкунан-
дагони ман бошанд», аз дил гузарондам ва аз қабати
зичи одамону хаймаҳо гузашта ба микрофон наздик-
тар омадам.

Вале ман дар он ҷо ягон нафар интихобкунандаи
худро наёфтам. Маълум буд, ки иғво барангехтанианд.

Ба ҳар ҳол назди микрофондорон рафта, арз на-
мудам, ки «ман вакили халк Дӯстов кастам ва агар
интихобкунандагони азизам бо ман вохӯрданӣ бошанд,
дар назди хаймаи 36 меистам. Пас аз ду дақиқа
маро дар назди хайма тамоман одамони ғайру бегона
иҳота карда дӯғу пӯписа намуданд, ки чаро дастпар-
вари ҳизби коммунистро аз муассисаи худ ба ман-
саби раиси Ҷумҳур пешниход кардаам?

Ман ҷавоб додам, ки пешниход аз тарафи коллек-
тива меҳнатй ба амал омадааст, ғайр аз ин дар он чо
намояндагони ташкилоти дигар хам иштирок доштанд,
онхо низ номзадии Набиевро пешниход карда истода-
анд.

Издиҳоми хун ба cap зада, ба суханони ман гӯш
намедод, баъзеҳо ҳатто мушт гиреҳ карда, таҳдид ме-

127
намуданд, ки агар ба онхо итоат нанамоям, ҳамин
лаҳза мушту лагадкӯб хоҳанд кард.

«Интихобот дар фазой озодона мегузарад, — ҷавоб
медодам ман, — агар номзадии Набиев ба шумо маъ-
кул набошад, пас шумо ба тарафдории вай овоз на-
диҳед, вассалом».

— Не, — гуфт як ришпаҳн ба пеши ман баромада
ва чанд нафари дигар, ки мисли ӯ ришҳои ғулӣ дош-
танд, маро зич иҳота карда буданд, — дар ташкилоти
худ аз нав маҷлиси пешбарй ташкил намуда, шахсе-
ро пешниҳод бикун, ки мо мегӯем.

— Ии кори ғайриқонунй мешавад, — гуфтам ба
вай, ман ба ин роҳ намеравам!

Одамон дар атрофи мо зиёд мешуданд. Ҳамин
вақт як шахси кӯҳансол, ки худро муаллими мактабе
муаррифй намуд, чунин эътироз кард;

— Коммунистон соли 1932 хоҳари маро ба Қазо-
қистон бадарга карда буданд, бинобар ин мо комму-
нистонро якто намонда бояд кир намоем.

— О, ин ба ман чй дахл дорад, — чавоб додам ба ин
муаллими кӯҳансол, — он сол ҳатто ман ба дунё на-
омада будам.

Касе «бизан ин коммунистонро» гӯён ба сари ман
мушт ҳавола кард. Хайрият, ки ман инро дидаму чо-
локона сарамро ба дигар тараф гирифтам ва мушти
он нобакор хато рафт.

Вазъият хеле тезутунд мешуд. Дар ҳамин лаҳза
як ҷавони тануманди болобаланде одамонро дукафон
карда, ба назди ман омаду маро аз халқаи он тӯдаи
гургони одамхор халос намуд. Ин чавони тавонои соф-
тинат маро мешинохтаасту аммо ман дар он ҳолати
когувор ному насаби вайро ҳам напурсидаам, ки ҳоло
ташаккури самимиаш мегуфтам...

Ман як депутата каторие будам ва дар Шӯрои
Олӣ ягон амале ҳам надоштам. Биноан бо Раҳмон
Набиев шиносу рафики наздике набудам. Мисли ди-
гарон медонистам, ки вай шахси барӯманди ҷумҳу-
рист ва таҷрибаи зиёди роҳбарӣ дорад. Тавассути шод-
равон Нурулло Ҳувайдуллоев ва Сафаралй Кенҷаев
бо ин шахе аз наздик шиносо шудам.

Тавре ки мушоҳида менамудам, вакили халк, яке
аз демократмаобон Аслиддин Соҳибназаров, депутат
Даврон Ашӯров, ки ин хам сонитар демократа ашаддй
шуд, бо Набиев гӯё дӯстони хеле карибе буданд. Қо-

128
зй ҳам бо Набиев рафтуомад дошт. Ҳамон вақтҳо дар
тамоми сӯҳбатҳо ин шахсон изҳор менамуданд, ки фа-
қат Раҳмон Набиев метавонад, ки Раиси Ҷумҳури
Тоҷикистон шавад. Танҳо вай имкон дорад, ки Ҷумҳу-
риро аз вартаи бӯхрон наҷот диҳгд. Ҳамим суханонро
Соҳибназаров, Ашӯров, Қозӣ такрор батакрор гуф~
таанд, ман бо гӯши худ шунидаам.

Боре ман каме бемор шудам. Н. Ҳувайдуллоеву
А. Соҳибназаров ба аёдати ман омаданд ва дар сӯх-
бати мо Аслиддин аз ҳама бештар сухан мегуфт ва
гуфтугӯи ӯ дар атрофи раиси Ҷумҳур интихоб гарди-
дани Набиев ва ба ҳамин вазифа маҳз ӯ сазовор бу-
данашро таъкид менамуд. Лекин май дар ҳайратам,
ки чаро маҳз ҳамин одамон ба Набиев ва ҳамкорони
содиқи ӯ ин кадар зиддият нишон доданд, муқобил
буданд. Зиддияту муқобилияти онҳо ба ҳадди душма-
нй расида, онҳо ҳама чизеро, ки бо Набиев ва ёрони
ӯ иртибот дошт, бечунучаро ва бозпурсне инкор ме-
намуданд. Ҳол он ки Соҳибназароз дар рӯзҳои аввалн
ба командаи Давлати Худоназар гузаштанаш ҳам ҳя-
водори Набиев буд. Ҳамин суханонро дар бораи
дигар намояндагони оппозитсия низ гуфтан мум-
кин аст...

Набиев ду-се маротиба ба муассисаи нақлиётие, ки
ман роҳбараш будам, бидуии огоҳии қаблӣ омада,
корхонаро аз назар гузаронидааст. Бо ронандагон ва
кормандони инженерию техники сӯҳбат намуда, дар
бораам маълумот ҷамъ кардааст.

Як рӯз дар Шӯрои Олй кадом ҷаласае доир шуду
вақти танаффуси он Набиев ба ман гуфт:

— Шумо ҳамроҳи Кенҷаев қозиро бинед.

Ин вақт худи козй моро пайдо намуд на гӯшакй
кард, ки ба дигар мошин савор туда, ба козиёт биёем,
ва он чо нони чоштро ба ҳам сарф менамоем.

Мо ба козиёт омадем. Дар қабулгоҳи козй дастар-
хони фарохе густурда, рӯи онро бо гуна-гуна мевахо
ва шириниҳо ороста буданд. Хомшӯрбо оварданд ва
мо ба чоштхӯрӣ шурӯъ намудем. Дар ин зимн чашми
ман ба як ҷавони руси логарандоми духтармичозе аф-
тод. Аз козй пурсидем, ки ин кист?

— Аз забони русӣ тарчимони ман аст.

— О, шумо забони русиро нағз медонед-ку?

— Хайр, хизмати ин дар қозиёт даркор аст, — гуфт

9—3391

12«
қозӣ ва таъкид намуд, ки ran дар ин бора дигар бас
аст.

Сонӣ ӯ ба сари мақсад омад.

— Набиев бонд президент шавад, холо ба назари
ман ягона шахси арзанда вай аст, — гуфт қозй ва ба
суханаш идома намуд: — Шуморо ҳамчун намояндаи
мардуми кӯҳистон ба вазифаи раиси Шӯрои Олӣ пеш-
ниҳод кардан даркор, Кенҷаев бошад, ба мансаби нои-
би Раиси Ҷумҳур лоик аст.

— Маро ба ҳоли худам гузоред, — эътироз наму-
дам, — ман як коргари хочагӣ ҳастам, бигузоред, ки
ба ҳамин вазифаи худ машғул шуда гардам.

— Не, шумо нағз кор мекунед, — эътироз кард қо-
зй, — ташкилотчии хуб хастед, ба гапи шумо халқ

гӯш мекунад, дар байни депутатҳо ҳам обрӯи баланд
доред.

Дар вақти гуфтугуи мо Давлати Худоназар алла-
кай номзадии худро ба вазифаи Раиси Ҷумҳур пеш-
ниҳод намуда буд. Биноан ман ин ҳилаю найранги
қозиро он вақт нафаҳмида будам.

Баъд мо пасопеш ба бинои Шӯрои Олй омадем.
Қозй таъкид намуд, ки ҳатман дар сафи пеш нишине-
му вай бо Набиев маслиҳат мекунад ва натиҷаашро
ба мо хоҳад гуфт.

Дар ҳақиқат дидам, ки қозй ба Набиев наздик ома-
да, ба гӯши вай чизе гуфт. Онҳо чанд лаҳза дар ҳамин
ҳолат гуфтугӯ доштанд, баъд ба ман натиҷаи гуфту-
гӯяшро маълум намуд: Набиев чунин ақида дорад, ки
Дӯстов ҳамчун корманди ҷавон ба вазифаи ноиби Раи-
си Ҷумҳур пешбарӣ мешаваду Кенҷаев ба вазифаи
Раиси Шӯрои Олӣ.

Худи Набиев ҳам маро даъват намуда, расман
пешниҳод кард, ки ба вазифаи ноиби Раиси Ҷумхур
мувофиқа диҳам. Ман ба ин пешниҳод розй шудам.

Зеро рӯзгори Набиев хеле ибратбахш буда, барно-
маи ӯ чун раиси Ҷумҳури Тоҷикистон бароям мақбул
буд.

Фарзанди некро боғи падар мегуянд, ки басо ду-
руст аст. Он фарзанд боғи падару модар мешавад, ки
дуои неки онҳоро гирифта, панду насиҳаташонро якум-
рӣ ба гӯш дошта, аз рӯи он амал кунад.

Ба Раҳмон Набиев шунидани панди падари дехко-
нащ насиб накарда будааст — ӯ дар яқсолагй аз

130 .
падар ятим монд ва бори гарони рӯзгори модар боз
ҳам гаронтар шуд. Модар фарзандони худро бо азоб ка-

лон мекард ва Абдураҳмон аз ёздаҳсолагӣ барои он
ни бори модарро каме бошад ҳам, сабук кунад, ба ко-
ри колхоз рафт. Падараш деҳқон буд, ӯ ҳам аз тифлй
меҳнати вазнини деҳқониро пеша кард ва бо насиҳату
дуои модар ба замин тухми умед мепартофту чобук
мекард, об медоду хишова менамуд. Баробари ин аз
хондан ҳам дил канда наметавонист. Дуои модар мус-
таҷоб мешуд: ӯ фарзанди қобил ва меҳнатӣ ба камол
мерасид, ки на фақат барои модар, балки барои мар-
дум ҳам боғ буд.

Аз ин рӯ, номзад ба вазифаи Президенти ҷумҳурии
Тоҷикистон Р. Набиев дар ҳар вазифае, ки кор карда
бошад, аз худ танҳо нақши нек гузоштааст, ҳам рамзан
ва ҳам воқеан боғ сабз карда, дар дилу дидаи мардум
чой гирифтааст. Халқ ӯро фарзанди азизи худ хонда-
аст. Маҳз барои ҳамин, вақте ки чархи гардун носоз-
гор омад ва сарвароии худкоми пешин Набиевро но-
ҳақ аз вазифаи баланди роҳбарй дур сохтанд, халқи
бузург ӯро фаромӯш накард, хизмати ҳалоли ӯро аз
ёд набаровард, дар ҳар маҷлису маърака ҳурматаш-
ро ба ҷо овард. Ва ҳамин ки ба халқ насими озодй
расид, ӯ ҳамон замон фарзанди худро ба Шӯрои Олии
Ҷумҳурии Тоҷикистон вакил интихоб кард ва инак ба
вазифаи Президента номзад пешниҳод намудааст.
Халқ фарзанди асили худро бехато мешиносад.

Раҳмон Набиев соли 1930 дар деҳаи Шайхбурхони
ноҳияи Хучанд ба дунё омадааст. Вай аз ёздаҳсолагӣ
ба кори колхоз баромада, дар шонздаҳсолагй муҳосиб
шуда кор кард. Соли 1946 дар техникуми хоҷагии қиш-
лоқи шаҳри Ленинобод дохил шуда, онро бо дипломи
аъло ба итмом расонид. У, ки фарзанди меҳнаткаш
буд, меҳнат мекард, аъло мехонд. Соли 1949 ба Ин-
ститута инженери обёрй ва механизатсияи хочагии
қишлоқи шаҳри Тошканд дохил гашта, онро бомуваф-
фақият хатм кард. Баъд аз ин Набиев дар вазифаҳои
гуногуни соҳаи хоҷагии қишлоқ — саринженери стан-
сияи мошину тракторӣ, сардори стансияи таъмири
техникй, сардори Саруправленияи мехднизатсия ва
ҷорӣ намудани техникаи нав, ҷонишини Раиси итти*
ҳодияи республикавии «Тоҷиксельхозтехника» кор кард,
дар гарму сарди рӯзгор бо халқ ҳамроҳ буда, қадру
манзалати мардуми меҳнаткашро шинохт.

131
Биноан ба қавли худаш вай на аз рӯи ҳавою ҳавас
орзуи Президент шудан кардааст, балки меҳнатҳои
вазнини халқро дида, имрӯз ба хулосае омадааст, ки
бо истифодаи тадрибаи кор ва зиндагие, ки дорад,

аҳволи мардумро беҳтар карда метавонад. Агар аз
ӯхдаи ин кор намебаромад, пояшро ба ин курпа дароз
намекард.

Р. Набиев бар замми зиндагиро хуб омӯхтанаш дар

мақомоти болои ҷумҳурй низ кор карда, таҷриба ва
малакаи кофии сарварӣ пайдо намуд. У солҳои 1961—
1971 дар вазифаҳои роҳбарикунандам ҳизбй — ҷонн-
шини мудир, мудири шӯъбаи хоҷагии кишлоки КМ
ҲКТ-ро ба ҷо овард. Баъд вазири хоҷагии қишлоқи
чумҳурӣ ва солҳои 1973—1982 Раиси Шурои Вазиронн
'Гоҷикистон шуда кор кард.

Солҳои Раиси Шӯрои Вазирони ҷумҳурй буданаш
Р. Набиев ба ҳамаи соҳаҳои зиндагӣ — ҳам ба хоҷа-
гии қишлоқу саноат, ҳам ба илму соҳаи тандурустй,
ҳам ба маорифу маданият баробар ғамхорй мекард.
У авзои соҳаҳои гуногуни Ҷумҳуриро мисли панҷ пан-
ҷааш медонист ва барои беҳбуди онҳо мекӯшид. Аз
ин рӯ, соли 1982 ӯро Котиби аввали КМ Х.К Тоҷи-
кистон интихоб намуданд.

Р. Набиев роҳбари далеру дурандеш буд. Аз ин рӯ,
вақте ки котиботи К.М ҲК.ИШ қарор кард, ки аз берун
ба Тоҷикистон 78 нафар ба вазифаҳои роҳбарикунан-
да фиристода шаванд, ӯ қатъиян рад намуд. Зеро ӯ
мехост, ки роҳбарони шаҳру ноҳияҳои Тоҷикистон аз
кадрҳои худи ҷумҳуриамон бошанд. Тоҷикистонро ху-
ди тоҷикистониҳо идора кунанд, зеро ба Ватан дили
ватандор месӯзад ва ӯ бо дилу ҷон хизмат мекунад.
Инро имрӯз ҳаёт исбот кард ва мо ҳам дидем, онҳое,
ки муваққатй барои роҳбарй омада буданд, бо ҳар
роҳ молу сарват ҷамъ карданду ғайб заданд. Р. На-
биев қариб даҳ сол муқаддам ба ин кор далерона му-
қобил баромад ва баъд аз ин дар Марказ чун котиби
якраву худсар ном баровард, ки ин иқдом ба манфи-
ати ӯ набуд. Аммо вай танҳо ба манфиати халқу ҷум-
ҳурй кор мекарду бас. Тоҷикистон роҳбари ҳақиқии
худ, тӯдакаши худро пайдо карда буд, лекин он вақт
замона инро намебардошт, ба Марказ роҳбари гап-
дарою фармонбардор даркор буд. Аз ин рӯ, барои аз
ин гуна роҳбари номдори кордон халос шудан баҳоиа
даркор буд. Баҳона ҳам ёфт шуд...

132
Р. Набиев аз соли 1986 cap карда, вазифаи Раиси
президиуми Шӯрои марказии ҷамъияти муҳофизати
табиати Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба ӯҳда дошт.

Р. Набиев аввалин тодике буд, ки солҳои панҷоҳ
дар Вьетнам барои тайёр кардани мутахассисони со-
ҳаи механизатсияи хоҷагии қишлоқ кор карда, ба таҳ-
сини халки Вьетнам ва сарвари он Х,о Ши Мин сазовор
шуД. Ӯро як силсила сарварони кишварҳои хориҷа ва
ҷумҳуриҳои иттифоқ ба хубй мешиносанд ва ба ҳам-
корй кардан тайёр буданд. Ван дар байни Президент-
ҳои ҷамоҳири Осиёи Миёна ва Қазоқистон ҳам маъ-
руфият дорад, ки ин барои робитаи сиёсй ва иқтисо-
диву иҷтимоии ҷумҳурии мо зарур аст.

Акнун замоне расидааст, ки халқи мо роҳбари
таҷрибанок, кордон ва ҷасуру дилсӯз дошта бошад.
Раҳмон Набиев ҳамаи ин хислатҳоро дорад ва мар-
дум инро медонанд. Аз ин рӯ, дар як муддати кӯтоҳи
то ба кайд гирифтани номзадҳо ба вазифаи Прези-
денти Ҷумҳурии Тоҷикистон мардум ӯро нисбат ба
номзадҳои дигар кариб 25—30 маротиба бештар чо-
нибдорй карданд. Ӯро 258 ташкилот, ки 372790 нафар
аъзо дорад, пешниҳод намуд. Ин шаҳодати он аст, ки
халк ба ӯ ва ӯ ба халқ бовар дорад.

Раҳмон Набиев ин ҳикмати халқро дӯст медошт
ва онро бисёр такрор менамуд. Агар як сол ҳосил ги-
рифтан хоҳӣ — галла кор, агар даҳ сол ҳосил гириф-
тан хоҳй — бог сабз кун ва агар сад сол ҳосил гириф-
тан хоҳй — одам тарбия намо. У ҳар сеи ин корро
кардааст, хам галла, ҳам боғ сабзондааст, ҳам инсон
тарбия карда, дар натича он қадар таҷрибаи зинда-
гию роҳбарй андӯхтааст, ки ҳоло ҳаққи комил дорад
довталаби мансаби Президента Ҷумҳурй бошад ва ба
ин вазифа интихоб шавад.

* * *

Боре як рӯзноманигор зимни мусоҳибаи матбуотис
аз ман пурсид, ки рӯзи вазнинтарин ва хуштарин ба-
роям кадом буд? Ман ба ин рӯзноманигор посух до-
дам, ки ҳам рӯзи вазнин ва ҳам рӯзи хушбахтй, нек
ва фаромӯшнашуданӣ бароям якбора дар як рӯз ба
вуқӯъ омаданд. Ин рӯз 24 ноябри соли 1991, рӯзи ин-
тиботи Раиси Ҷумҳур ва ноиби Раиси Ҷумҳур буд.
Ҳамон рӯз аз гӯшаю канорҳои гуногуни ҷумҳурии ази-
замон дар бораи ҷараёни интихоботи умумихалқй хуш-

133
хабарҳо мерасиданд. Масалан, аз Кӯлоб сим зада, во-
қиф месохтанд, ки аллакй 90 фоизи интихобкунандагон
ба тарафдории Раҳмон Набиев ва Нарзулло Дӯстов
овоз додаанд, дар ноҳияҳои Айнӣ, Панҷакент 100 фои-
зи интихобкунандагон, дигар навоҳии вилояти Ленинобод
низ 80—90—100 фоизи интихобкунандагон, навоҳии во-
дии Ҳисор, Вахшонзамин ва ғайра ба ҳамин ранг ода-
мон ба ҷонибдории мо овоз медоданд. Аммо аз ноҳияи
Қалъаи Хумб хабар омад, ки ба тарафдории Набиев
ва Дӯстов ҳамагӣ 0,02 фоиз, яъне агар мушаххасан
бигӯем, танҳо 123 нафар интихобкунанда овоз дода
буду халос. Ана, ҳамин хабар маро хеле озурдадил
кард. Ман, албатта аз мардуми оддии сарзамини Дар-
воз, аз ҷамеи коргарон, деҳқонон зиёиёну ҳамаи му-
навварфикрин сари мӯе ҳам озурдадилӣ надорам. Зе-
ро нағз медонам, ки дар он ҷо миқдори зиёди хешон,
дӯстон, шиносон, умуман ҳамдиёрони сарбаландам ко-
ру зиндагӣ доранд ва маро самимона эҳтирому дӯст-
дорӣ менамоянд, чи тавре ки ман хам ононро самимо-
на эҳтирому дӯстдорй мекунам. Онҳо, ин одамони од-
дии зодгоҳам ба сиёсатбозию мансабталошй, саруко-
ре надоранд, онҳо ба ин сиёҳкориҳо сарфаҳм ҳам на-
мераванд. Дойр ба ситоиши ин одамони нек, дарёдил
ва сарбаланд дар боло чанд сатри самимӣ иншо наму-
даам ва баъдтар, чун фурсати муносибе фаро расад,
ният дорам, ки дар бораи онон хотираҳои поки айёми
бачагию наврасии худро дар шакли як китоби алоҳи-
да муфассалтар рӯи коғаз хохам нигошт.

Ҳамчунин ба хубӣ огоҳӣ дорам, ки се нафар шахсони
ғаразнок, ки номи депутата дорад, Акбаршо Исканда-
рову Ҳайдаршо Акбарову Азаматшо Худоиев, раиси
Кумиҷроияи ноҳияи Қалъаи Хумб Ёрмаҳмад Сангов,
ҳофиз Абдулло Назриев, қорӣ Меъроҷ, муаллими «де-
мукрот» Азиз Хошок, бо таблиғоти наҳзатии хеш мағзи
сари халқи бечораро заҳрогин намуда, онҳоро аз райъ
ва майлу хоҳишашон баргардонданд.

Аммо бо вуҷуди ин ҳама мамониату коршикании
хоинон аксари сокинони поктинат ва некхоҳи Ҷумҳурни
маҳбубамон ба тарафдории Раҳмон Набиев ва ман
овоз доданд ва мо ба пирӯзй расидем. Ҳақиқат ва адо-
лат ғалаба кард. Лаҳзаи аз ҳама хушбахттарини хаё-
ти ман низ ҳамин рӯз буд. Чй сон хушбахт набошам,
ки ман аз як деҳаи дурдасттарини Дарвоз чорукпӯш
ба шаҳри Душанбе омада, бо меҳнату дастранҷи хеш

134
бад-ин поя расидам ва халқи азизам ба қадру қимати
ман ин қадар баҳои сазовор дода, маро ба ин дарача
эҳтирому эъзоз намуд. Ман аз ин боварии халқам ком-
гору сарбаланд гардида, ба хидматаш камар бастаму
ба забони Низомии Ганҷавии бузург ба рақибонам хи-
тоб намудам:

Учрихӯри дастранчи хешам,

Гар мӯҳташамам, ба ганҷи хешам.

Дуюми декабри соли 1991 дар Душанбе Сессияи да-
хуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гар-

дид.

Вакилонн халқ рузномаи зерини Сессияро тасдиқ
карданд.

1. Дар бораи натиҷаи интихоботи Президента Ҷум-
хурии Тоҷикистон.

Раиси комиссияи ҷумҳурии интихобот Холмурод
Шарифов аз рӯи масъалаи аввал ахбор дод. Вай нати-
ҷаҳои интихоботи умумихалқии Президенти Ҷумҳурии
Тоҷикистонро ба депутатҳо арз кард. Тавре ки маъ-
лум аст, Р. Н. Набиев ва Н. Д. Дӯстов дар интихобот
ба 1. 321. 189 (58, 52 фоиз) овози интихобкунандагон со-
ҳиб гардида, ғолиб омаданд. X. Шарифов матни шаҳо-
датномаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб
шудани Р. Н. Набиевро қироат кард ва таҳти кафкӯ-
бии ҳозирон ҳуҷҷатро ба Р. Н. Набиев супурд.

Шӯрои Олӣ аз рӯи хабари Раиси комиссияи ҷумҳу-
рии интихобот карори дахлдор кабул кард.

Баъд депутата халк раиси колхози ба номи Ленини
ноҳияи Восеъ, ветерани сохти колхозй дар Тоҷикистон
Миралй Маҳмадалиев (ҳоло нафақахӯр) ба Р. Н. На-
биев ҷомаю тоқй пӯшонд ва Президент савганд ёд
кард.

— Савганди муқаддасе, ки ёд кардам ва
он боварие, ки интихобкунандагон нисбат ба
ман зоҳир намуданд, — гуфт Р. Набиев дар
нутқи худ дар ҳамин Сессия, — ба зиммаи ман
масъулияти азим мегузоранд.

Чунин масъулияти азим он аст, ки Прези-
дент барои имрӯзу фардои Ҷумҳурй, барон ҳар
як сокини он; новобаста аз мансубияти милли,
эътиқоди сиёсй ва диниаш ҷавобгар мебошад.
Аз ин минбари олй дар шоҳидии ҳамаи шумо из-
ҳор медорам, ки барои ба боварии тамоми халк

135
сазовор шудан, барон аз бӯҳрони амики идти-
содию сиёсӣ баровардани Ҷумҳурӣ тамоми кув-
ваю ғайрат ва донишу тачрибаамро сарф мена-
моям.

Пеш аз ҳама бояд таъкид намоям, ки вусъат
додани равандҳои демократа, барпо кардани
давлати ҳуқукбунёд яке аз вазифаҳои аввалини
мову шумо мебошад. Дар ин роҳ мо баъзе даст-
овардҳо дошта бошем ҳам, бояд иқрор шавем,
ки онҳо муваффақиятҳои нахустинанд. Зер©
эътиқоди худро озодона ҳимоя кардан, фикру
андешаҳои худро кушоду равшан баён намудан,
дар ҳизбу ҳаракатҳо муттаҳид шудан, фақат як
паҳлӯи масъала аст. Дар айни замон, дар ҷамъ-
ияти демократй кору зиндагй карда, барон як
кирдору гуфтори худ масъулият хис кардан, қо-
нунхои мавҷударо эҳтиром намудан ва дар дои-
раи онҳо амал карда тавонистан аз паҳлӯқои
дигари демократия мебошад. Ҳамаи мо бояд
онхоро омӯзем ва ёд трем.

Ҳаминро ҳам бояд ёдовар шуд. ки ҳокимия-
ти қонунгузорй, иҷроия ва судро аз якдигар чу-
до накарда, ҷамъияти хақиқии демократй сох-
тан номумкин аст. Роҳи ҳатмии сохтмони давлзт»
ҳуқуқбунёд мустаҳкам кардани мустақилияш
мақомоти судӣ, ҳокимияти иҷроия аз поён то
боло, ба парламента доимоамалкунанда табдил
додани Шӯрои Олӣ ва тарбияи ҳуқуқии аҳолӣ
мебошад.

Имрӯз дар ҷумҳурй чанд ҳизби сиёсй, даҳхо
ташкилотҳои ҷамъиятию динй ва иттнҳодпяҳои
миллию фарҳанғӣ амал мекунанд. Лозим аст,
ки фаъолияти онҳо дар доираи қонунхои мав-
чуда таъмин карда, мақомотӣ давлатӣ ба садо»
дили онхо гӯш диҳанд, пешниҳодҳои судманди
онҳоро ба эътибор гиранд.

Ҳамчун Президент ба ин масъала диққати
ҷиддй хоҳам дод. Зеро равандҳои номатлуби
муносибатҳои байни миллатхо, ҳизбхо ва гурӯх-
ҳои сиёсӣ дар ҷумҳуриҳои собиқ барон мо бояд
сабақи ҷиддӣ гиранд.

Ҷамъияти мо имрӯз, пеш аз хама, ба сулҳу
амонй ва ҳамкории қувваҳои гуногуни сиёсй
мӯҳтоҷ аст. Зиддияти беасоси кувваҳо ҳамчу*
яке аз шаклҳои фаъолияти сиёсй дар ҷамъият
ҷудоӣ ба вуҷуд меоварад, бегонагию хусуматро
зиёд менамояд ва боиси оқибатҳои вазнин ме-
гардад. Ҳамин аст, ки имрӯз одамон аз сиёсат-
мадорон бозии сиёсиро не, балки корҳои амалй,
ба саволҳояшон ҷавобҳои ҳаққониро интизо-
ранд.

Халк ҳақ дорад, ки дар назди мақомоти ҳо-
кимият талабҳо гузорад. Ва эродҳое, ки вақт-
ҳои охир ба унвони ҳокимият садо медиҳанд, аз
бисёр ҷиҳат асоснок мебошанд. Мо нағз медо-
нем, ки сохторҳои ҳокимият бе дастгирию бова-
рии аҳли ҷамъият ягон кор карда наметавонанд
ва баръакс, ҳокимияти танҳо бо дастгирии меҳ-
наткашон кори пурсамар карда наметавонад.
Фақат дар сурати ба эътибор гирифтани ман-
фиату эҳтиёҷоти халқ мо нобоварии қисми му-
айяни аҳолиро нисбат ба хукумат аз байн бур-
да метавонем.

Ҳаминро ҳам мехостам таъкид намоям, ки
ба хотнри таъмини устувории вазъияти сиёсй
бояд ҳамкории зичи Шӯрои Олӣ, Ҳукумат ва
Президент ба роҳ монда шавад. Ин масъала ху-
сусан аз он ҷиҳат муҳим аст, ки вақтҳои охир
камбудиҳои парламента Ҷумҳуриро бисёр тан-
қид мекунанд. Маълум аст, ки фаъолияти пар-
ламент!! қуллаи олии сохти конститутсионй ме-
<5ошад. Вале вақте ки мавқеъҳои сиёсии парла-
мент равшан набошад ва зиёда аз ин баъзе ва-
килони халк дар ҳалли масъалаҳо бесалоҳиятӣ
нишон диҳанд — чунин ҳолат оқибатҳои номат-
луб дорад. Бисёр мехостам, ки намояндагони
мӯҳтарами халқ дар хусуси беҳтар кардани
фаъолияти парламент бори дигар андеша ме-
карданд.

Зарурати зудтар пайдо намудани ҳамаи ма-
■қомоти давлати ҳуқуқбунёд ва пеш аз ҳама қа-
були Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикпстонро
ҳама нағз медонанд. Вазъият ҳар қадар бӯҳро-
нию мураккаб бошад ҳам, мо бояд ин корро
тезтар анҷом диҳем. Вазъият бошад, дар ҳақи-
қат ҳам ҷиддию мураккаб аст. Ҳоло бӯҳрони
иқтисодӣ, сиёсӣ ва маънавй ҷузъи ҳаёти мо гар-
дидааст. Бӯҳрон дар ҳамаи соҳаҳо — дар истеҳ-

137
солот, системаи молиявй, бучети давлатй, са
маранокии хоҷагии халқ, алоқаҳои истеҳсолию
хоҷагии ҷумҳуриҳо, чандин карат зиёд шудани
нархи ҳамаи маҳсулоту хизматрасонӣ ба мушо-
ҳида мерасад.

Оё илоҷи аз ин бӯҳрони шадид халос шудан
ҳаст? Оё Ҷумҳурй барои аз ин бӯҳрон барома-
дан неруи кофии иқтисодию ақлӣ дорад?

Бо камоли масъулият гуфта метавонам: илоч
ҳаст, имкониятҳо ҳам ҳастанд. Вале мо фақат
дар сурати ҳатман риоя кардани шартҳои зе-
рни аз ӯҳдаи ин кор баромада метавонем.

Пеш аз хама бояд гуфт, ки бо интихоби уму-
михалқии Президент имконияти ҳақикии бунё-
ди иқтисодиёти нави миллӣ ва муттаҳид наму-
дани ҳамаи қувваҳои сиёсию ҷамъиятй ба миён
омад. Ин имконият ҳамаи мо, аз он ҷумла со-
биқ номзадҳоро, ба мансаби Президент бояд
муттахид намояд. Ин имкониятро аз даст до-
дан лозим нест. Бо амри тақдир ва иродаи халқ
ба иҷрои ин вазифаи олӣ роҳбарӣ кардан наси-
би ман гардид. Бинобар ин ман дар ин бобат
ба ҳамкории тамоми ташкилоту ҳаракатҳои
сиёсй умед мебандам.

Ба мо лозим аст, ки аз таҷрибаи талхи мам-
лакат чунин хулоса барорем: бисёр сарсониҳои
халқ ба шиддат ёфтани низоъҳои сиёсӣ, миллӣ,
нажодӣ ва иҷтимой вобаста аст. Ҳаёт нишон
дод, ки ин масъалаҳоро бо роҳи зиддияти сиёсй
ҳал кардан мумкин нест. Ғайр аз муттаҳидию
ҳамкорӣ роҳи дигар вуҷуд надорад. Бе ягонагию
иттифоқ мо ба кӯчаи сарбаста дохил мешавем.
Ин оқибати хуб надорад ва метавонад боиси
бадбахтии миллат гардад. Агар ҳанӯз ҳам кув-
ваҳои сиёсие бошанд, ки чунин пешомади ға-
мангезро фаҳмидан намехоҳанд ва ё аз он чашм
мепӯшанд, онҳо дар назди халқи худ гунохи
азим содир менамоянд.

Ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон
ба ҳамаи ҷараёнҳои сиёсй ва маҳзабӣ дасти
ҳамкорӣ дароз мекунам. Онхоро даъват менамо-
ям, ки ба хотири таъмини некӯаҳволии халқ мут-
тахид шуда, ба фаъолияти бунёдкорона камар
банданд.
Агар ҳамаамон яктану якҷон шуда, амалан
муттаҳид нашавем, беҳтарин барномаҳо ва нек-
тарин ниятҳо ҳам дар рӯи қоғаз мемонанд. Му-
таассифона. ин ҳолат дар ҳаёти мо борҳо рӯй

додааст.

Илова бар ин ба мо лозим меояд, ки омилҳои
нави иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсиро дарёб на-
моем. Асоси ин омилҳоро манфиатҳои ҳар як
шахе ва тамоми халқ бояд ташкил диҳанд.

Собитқадамона ва бомулоҳиза ба иқтисодиё-
ти бозаргонӣ гузаштан аз ҷумлаи ин омилҳои
иқтисодӣ мебошанд. Вале мо бояд як чизро
аниқ фаҳмем. Халқ фақат бо як шарт му-
носибатҳои бозаргониро қабул мекунад. Ба шар-
те ки ин муносибатҳо аз гарду ғубори ҳаннотӣ,
хусусигардонии «ваҳшиёна» ва майлу рағбати
аз ҳисоби меҳнаткаш бой шудани дигарон тоза
карда шавад.

Сониян. Ба мо лозим аст, ки пеши роҳи паст-
равии минбаъдаи истеҳсолотро гирифта, вазъия-
ти пешрафти иқтисодиётро мӯътадил гардонем.
Интизоми қатъй ва алоқаҳои байнихоҷагию бай-
ниҷумҳуриҳоро барқарор накарда, ин вазифаро
ҳал намудан мумкин нест.

Вале ин ҳам кам аст. Баъди бартараф кар-
дани ҳукмронии идораҳои Марказй робитаҳои
ба ҳамдигар фоидабахшро бо чумҳуриҳо бево-
сита барқарор намудан хеле зарур аст.

Аз хеҷ кас нинҳон нест, ки ҷумҳурӣ минбаъд
фақат ба даромади худ умед баста метавонад.
Аз ҳамин сабаб ба мо лозим меояд, ки хароҷо-
ти буҷети давлатро ба таври қатъӣ кам намоем.
Ман он хароҷотро дар назар дорам, ки барои
нигоҳдории мақомоти идора ва истеҳсолоти за-
раровар сарф мешавад. Аз ҳисоби буҷети дав-
лат барпо намудани сохторҳои навро ҳам бас
кардан даркор аст.

Ҳаргиз фаромӯш кардан лозим нест, ки осу-
дагию ободии рӯзгори тамоми ҷамъият ба мах-
сулоти дасти коргарон ва деҳқонон вобаста аст.
Агар онҳо неъматҳои моддй истеҳсол накунанд,
дастархони мардум ҳеҷ вақт пур намешавад.
Бинобар он ҳукумат ва ҳамаи мо дар ҳаққи он-
ҳо бояд доимо ғамхорӣ кунем. Барои онҳо ша-

139
роити мӯътадили кору зиндагӣ фароҳам овардем.
офарандагони ҳақиқии неъматҳои моддиро ҳа-
матарафа ҳимоя ва дастгири намоем. Ин бояд
яке аз самтҳои асосии фаъолияти мо қарор ти-
рад.

Баробар кардани дараҷаи тараққиёти иҷти-
моию иқтисодии минтақаҳои гуногуни ҷумҳури,
босуръат ба истеҳсолот ҷалб кардани қуввахои
истеҳсолкунандаи ноҳияҳои наздикӯҳӣ ва кӯҳ-
сор хам яке аз муҳимтарин масъалаҳои давла-
тӣ мебошад.

Яке аз шартҳои муҳими таъмини истиқлолия-
ти ҷумҳурй ба роҳ мондани муносибатҳо бо киш-
варҳои хориҷй мебошад. Дар ҳамин асос мо бо
ҳамаи мамлакатҳое, ки ҳамкорӣ кардан мехо-
ҳанд, муносибати дӯстона хоҳем дошт...

Мувофиқи салоҳдиди Шӯрои Олй масъалаи
ташкили Гвардияи миллӣ ҳам бояд бетаъхир
ҳал карда шавад.

Дар ҳамин ҷо бояд ёдовар шавам, ки вақт-
ҳои охир ҷумҳурии моро як бетартибй, бенизомй
ва бесарусомонӣ фаро гирифтааст. Дар муло-
қотҳои пешазинтихоботй меҳнаткашон аз ман
қатъиян талаб карданд, ки ба ин гуна беинтизо-
мию бетартибиҳо хотима дода шавад. Аз ин рӯ.
Вазорати корҳои дохилй, суд, прокуратура ва
дигар идораҳои дахлдор вазифадоранд тамоми
фаъолияти худро як бори дигар мавриди баррасй
қарор диҳанд, мавқею мақоми худро дар роҳи
мустаҳкам кардани соҳибихтиёрии Тоҷикистон
ва оромии ҳаёти мардум баланд бардоранд. Ба
Девони Вазирон низ лозим меояд, ки ба ин
масъалаҳо эътибори ҷиддй диҳад...

Нахустин Раиси ҷумҳури бо роҳи демократӣ инти-
хобшуда ба ҳамин мазмун суханронй намуда, намоян-
дагони тамоми ҳизбҳои сиёсй, ҳаракатҳо, ҳарифони худ—
номзадҳои дигари довталабро ба мансаби Прези-
дент аз минбари олии Ватан самимона даъват кард,
ки барои азнавсозй ва ободонии Тоҷикистон муттаҳид
шаванд. Ин амали басо мудаббирона ва оқилона буд,
ки роҳи ягонаи раҳоӣ аз бунбасти бӯҳрониро дар ваҳ-
дати ҳамагонӣ медид...

Тавре ки зикр гардид, сипас вакилони халк, ба му-

140
ҳокимаи масъалаи дуюми рӯзномаи Сессия—интихоби
Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон cap карданд.
Намояндагони халқ номзадҳои С. Кенҷаев, М. Каримов
ва муовини раиси Шӯрои Олӣ А. Искандаровро пешба-
рӣ намуданд. Дар натиҷаи овоздиҳии махфӣ С. Қенҷаев
ба 55,2 фоизи овози депутатҳо соҳиб гардида, Раиси
Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуд.

Айнан дар ҳамон лаҳзаҳое, ки Президент Раҳмон
Набиев тамоми неруҳоро ба муттаҳидӣ ба кору пай-
кори дастҷамъона баҳри гул-гулшукуфонии Тоҷикис-
тон даъват намуд, роҳбари ҳизби демократ Шодмон
Юсуф дар ҷаласаи фаврии ташкилоташ, ки бо иштиро-
ки муовини раиси ҳизби наҳзати ислом Давлати Усмон
баргузор шуда буд, нақшаи сарнагун сохтани ҳукума-
ти қонуниро мекашид. Оё аз ин дида амалу ҳаракати
ноҷавонмардонаи бештаре мешавад? Дидй, ки ҳарифат
ба майдон баромада, дар муборизаи ҳаққу ҳалол ғолиб
омад, агар дар бунёди ту заррае ҳам одамгарй бо-
шад, қоил шуда, имон оварда, роҳи поку одилонаи му-
боризаро интихоб намекунй? Зимнан аз Шодмон Юсуф
ва Давлати Усмон барин ашхоси дурӯя боз чиро ҳам
чашмдор шудан мумкин аст. Ин ҳизбсозиҳою митинг-
бозиҳо ба онҳо танҳо барон як чиз зарур буданд: ҳар
чй шавад, шаваду фақат онон соҳиби қудрати давлатӣ.,
ангуштнамои мардум гарданд. Дафтари аъмоли ононро
варақ мезанем.

Шодмон Юсуф аслан зодаи минтақаи Вахёи Қаро-
тегин буда, сонитар сокини собиқ вилояти Қӯрғонтеп-
па шудааст. Қабл аз омадан ба майдони сиёсат тайи
солҳои тӯлонй ба тарғиби ғояҳои марксизм-ленинизм
машғул буд ва аз ҳамин маслак касби маош мекард.
■ӯ дар байни ҳамкорон ва ҳаммаслаконаш яке аз атеис-
тони ашаддй ба ҳисоб рафта, оид ба тарғиби таъ-
лимоти марксизм рисолаи номзадӣ ҳимоя намуда, со-
ҳиби унвони номзади илми фалсафа шуда буд. Беш
аз бист сол собиқаи ҳизбӣ дошта, солҳои зиёде дар
шӯъбаи фалсафаи Академияи Улуми Ҷумҳурӣ масъу-
лияти котиби созмони ҳизбиро бар ӯҳда дошт.

Инчунин ба ҳайси сиёсатшинос дар муассисаҳои
тарбиявй оид ба таълимоти Ҳизби Коммунист даре
мегуфт. Азбаски он солҳо донистани забони русӣ бай-
ни як зумра рӯшанфикрон нишонаи бартарият ва до-
нишмандӣ ҳисоб меёфт, Шодмон Юсуф низ дарсҳои
худро асосан бо забони русӣ мегузаронид. Дар ҷараё-

141
ни дарсгӯии ӯ ба забони тоҷикӣ сухан гуфтан мутлақо
манъ буд. Агар донишҷӯи деҳотие дар ифодаи фикр
ба забони русӣ душворй кашида, гуфтани калима, ибо-
ра ё ҷумлаеро ба забони модарй—тоҷикй хоҳиш ме-
намуд, «пешвои миллат» Шодмон Юсуф» бо забони
ҳайвонй ran назанед» гӯён итоб мекард.

Маҳаллоте, ки Шодмон Юсуф аҳли он буд, тайи
солҳои охир зери таъсири бунёдгароёни ваҳҳобй аф-
тода ва табиист, ки вай низ ба ҳайси як нафар намоян-
даи ин маҳал наметавонист аз окибат ва хатари доман
паҳн кардани он бехабар монад. Аз ин хотир ӯ то со-
ли 1990 ҳамеша дар сӯҳбату суханрониҳояш аз хатари
хурӯҷи ваҳҳобиҳо ҳарф зада, ба роҳбарияти онвақтан
Кумитаи Марказии Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон бор-
ҳо маълумот низ навишта буд. Худхоҳӣ, такаббур ва
худпарастӣ аз хислатҳои модарзодии Шодмон Юсуф
буданд. Аз ин рӯ, бо тамоми восита кӯшиш менамуд,
коре карда, худро дар қуллаи мансаб бинад. Ҳангоми
воқеаҳои февралӣ ӯ ҳамчун яке аз созмондиҳандагони
ноаёни ин фоҷиа мебоист баъди пирӯзй масъулияти
бахши идеологияи Ҳизби Қоммунистиро ба ӯхда меги-
рифт.

Азбаски хислатҳои манманй, ҳавобаландӣ ва ман-
сабталошии Юсуфов барои ҳамкоронаш пӯшида набуд,
номзадии ӯ ҳангоми интихоботи такрорй ба вазифак
котиби созмони ҳизбии Академияи Улум дастгирӣ на-
ёфт, ки ин дар навбати худ боиси ранҷиши хотир ва
сабаби ҷаҳли ӯ гардид.

Юсуфов ҳамроҳи Бӯрӣ Бачабекович Каримов ва ди-
гар сарварони сӯиқасди зиддидавлатии февралии со-
ли 1990 ба мақсади бо роҳи табаддулоти давлатӣ ба
даст овардани мансабҳои баланди ҳизбию давлатӣ
фаъолона ширкат намуд. Вай он вақт ба ғалабаи не-
руҳои ифротй умед баста, мувофиқи нақша мебоист
ҳамроҳи Бӯрй Каримов ва дигарон роҳбарии ҳизб ва
ҳукуматро ба даст мегирифтанд. Маҳз бо ҳамин мақсад
ӯ сараввал пешниҳоди ҳаммаслаки дигари худ Мирбо-
бо Мирраҳимовро дар бораи ба ӯҳда гирифтани сар-
варии ба ном «ҷабҳаи мардумӣ» рад кард.

Вале воқеаҳои февралй, ки тавассути ҷунбиши ба
ном мардумии «Растохез» бо баҳонаи рондани гуреза-
ҳои арманй созмон дода шуда буд, дар як дам аз чо-
ниби бунёдгарони мутаассиби исломӣ ба бетартибиҳои
оммавй кашида шуд. Дар натиҷа бори аввал дар cap-

142
замини Тоҷикистон хуни одамй рехта шуд, харобй ва го-

ратгариҳои зиёде ба бор овард.

Шодмон Юсуфов ҳамчун шахси мушоҳидакор ва сиё-
сатбози маккор дар ҳамин лаҳзаҳо ба хулосае омад,
ки барон дар ҷодаи сиёсат ба яккатозиву худнамой
пардохтан бояд ҳизби худро ташкил дод. У дарк кард,
ки «Растохез» баъди воқеаҳои хунин дигар дар байни
мардум обрӯи казоӣ надорад. Аз ин рӯ, ба воситаи ху-
рӯҷи муллобачаҳои ифротиву мутаассиб метавон дар
Гуна бетартибиҳои оммавиро ба амал овард. Барон
ташкил намудани ҳизб бошад, албатта, маблағи фаро-
вон лозим буд. Вале ин маблағро кй метавонист ба вай
диҳад? Табиист, ки ба ҷуз қозиёти Тӯраҷонзода, дигар
ҳеҷ кас ин маблағро ба вай дода наметавонист.

Идораи қозиёт, ки муддати чанд сол пеш комилан
ба тасарруфи бунёдгароёни исломӣ афтода буд, ҳарчи
бештар масҷидҳоро ба тобеияти худ медаровард, дар
навбати худ аз Шодмон Юсуф пештар нақшаи ба даст
овардани салтанатро кашида буд. Шахсияти дангома-
талаб, моҷарохоҳу шӯҳратпарасте чун Шодмон Юсуф
айнан мувофиқи майлу хоҳиши саҳнасозони ҳизби над-
зати ислом ва идораи қозиёту мушовирони аҷнабии
онҳо буд. Аз ин хотир намояндагони фундаментализми
исломй Шодмон Юсуфро ба оғӯши гарми худ гириф-
танд... Ҳамин тариқ бо марҳамату кӯмаки идораи қо-
зиёти Ҷумҳурй доираҳои мутаассиби ҳизби ҳанӯз пин-
ҳонкори «наҳзати ислом» 10 августа соли 1990 дар
сахнаи сиёсии Тоҷикистон хизби ба ном демократ ё
чунон ки баъзеҳо бо киноя мегуфтанд, «ҳизби Шодмон
Юсуф» пайдо гардид. Ҳизби демократ гарчанде даъ-
вои ҳизби озоду мустақил буданро мекард ва иддао
дошт, ки тақрибан 7—8 ҳазор нафар аъзо дорад, ин
ҳама ба чуз назарфиребие беш набуд. Ҳизби демократ
дар асл ҳавзаи аввалин ё яке аз воситахои амалй гар-
Донидани накшаҳои дизби наҳзати ислом буд.

Албатта, он рӯздо ҳизби демократ мақсадҳои аслии
худро таҳти ибораҳои тумтароқ ва авомфиребона пин-
дон медошт. Масалан, ҳанӯз дар аввалин эъломияи
он оид ба таъсис ёфтани ҳизби демократа Тоҷикистон
чӣ алфози авомфиребона, вале дар айни ҳол «ширину
гуворое» сабт гардида буд. Тавре ҳаёт нишон дод, ягон-
тои он ба табиати сарварони ин ҳизб мутобиқат накард.
Дар эъломия таъкид мегардид, ки ҳизби демократ

143
ҳамчун ҳизби парламента ташкил ёфта, чунин мешумо-
рад, ки дигар ҳизбҳо ҳам характери парламентӣ дошта
бошанд, ба дигар ҳизбҳо худро муқобил нагузошта,
мусобиқаи ғояҳо ва ақлу хирадро дар ҷои аввал ме-
гузорад, усулҳои гуногунақоидй ва бисёрҳизбиро ҳаме-
ша ба эътибор мегирад, дар сиёсат ба кор бурдани ди-
лаву найрангро маҳкум менамояд ва амсоли ин.

Таваҷҷӯҳ намоед, ин суханҳо аз номи ҳизбе эълом
дошта мешуд, ки тамоми аъмолу фаъолияти минбаъдаи
он саропо аз дасисаву найранг, қонуншиканй, бадаҳ-
дию хиёнат, қатлу ғорат ва дигар кирдорҳои ғайриин-
сонӣ гардид.

Нуктаи аз ҳама чолиб он аст, ки қариб ҳама атро-
фиён ва наздикони Шодмон Юсуф онҳое буданд, ки то
дирӯз аз дастархони Ҳизби Коммунист нон хӯрда ё
« з ҳисоби тарғибу ташвиқи ғояҳои он таъмини маош
мекарданд. Масалан, муовини раиси ҳизби демократ,
чардабири нашрияи ин ҳизб «Адолат» Имомназар Хол-
назаров қаблан вазифаи котиби масъули рӯзномаи
«Тоҷикистони Совета» — органи КМ ҲК Тоҷикистонро
бар ӯҳда дошт. Дигар корманди рӯзномаи «Адолат»,
котиби масъули он Саидқосим Ҷалолов (Қиёмпур)
хатмкардаи мактаби олии партиявии шаҳри Тошканд,
мудири шӯъбаи маҷаллаи «Коммуниста Тоҷикистон»
буд. Аввалин ноиби сардабири «Адолат» коммунисти
ба қавли худаш матин Додоҷони Атовулло (Додварз)
бошад, қаблан вазифаи мудирн шӯъбаи тарбияи ком-
мунистиро дар рӯзномаи «Омӯзгор» ба ӯхда дошт.
Ҷонишинони Шодмон Юсуф — профессорон Раҳим
Мусулмонқулов ва Абдунабӣ Сатторов бошанд, то да-
ми таъсиси ҳизби демократ бо мақсади ворид шудан
ба Ҳизби Коммунист дари даргоҳе намонда буд, ки
охурча накарда бошанд. Вале маҳз бинобар одатҳои
дасисакорӣ, фитнаҷӯй, бо студенткаҳои худ шаҳватбо-
зӣ карданашон ба он роҳ ёфта натавонистанд.

Бояд гуфт, ки тамоми сарфу харҷи ҳизби демократа
Шодмон Юсуф, ҳамчунин масоили харҷии нашрияи он
аз ҳисоби ҳизби наҳзати ислом таъмин мегардид. Ва-
ле табиист, ки сарварони ин ҳизб низ дар ҳар маврид
мақсадхои худро аз мадди назар дур накарданд. Дар
назди Шодмон Юсуф ва раёсати ҳизби ӯ вазифаи му-
айяне гузошта шуда буд: бо кадом роҳу воситае, ки
бошад, бо истифода аз равшанфикрон, хизби наҳзати
ислом қонунӣ гардад. Аз ин ҷост, ки қариб дар тамоми

144
намоишу митингхои ба ном «демократҳо» талаби «қо-

нунӣ гардонидани ҳизби наҳзати исломй» матраҳ ме-
шуд. Дар митингҳои «демократҳо» ҳама вақт теъдоди
ваҳҳобиён — ҷонибдорони ҳизби наҳзати исломй аф-
залият дошт. Баъзан гирдиҳамоии оғознамудаи «демок-
ратҳо» пурра ба тасарруфи намояндагони ҳизби наҳ-
зати ислом даромада, то ҷое, ки ба худи ташкилкунан-
дагони гирдиҳамоӣ навбати сухан гуфтан намерасид.
'Аз тарафи дигар аксари онҳое ки дар ҷайб корти узвия-
ти ҳизби демократро доштанд, онҳое буданд, ки баъ-
ди эълони қонунӣ кардани ҳизби наҳзати ислом фав-
ран билети ин ҳизбро дарёфт намуданд.

Шодмон Юсуфов баъди ташкили ҳизбаш худро дар
осмони ҳафтум тасаввур менамуд. Вай бо тамоми хас-
тӣ орзуи ҳарчи зудтар ба даст овардани тахту тоҷи
президентиро до!пт. Вакте ки марҳилаи ннтихоботи
президента дар Точикистон оғоз гардид, гурӯҳи ӯ яке
аз аввалинҳо шуда, номзадии Шодмон Юсуфро ба
мансаби Президента Ҷумҳурй пешбарй намуд. Аммо
ба зудӣ рӯшан гардид, ки ҳизби Шодмон Юсуф дар
байни мардум аз кӯчактарин маҳбубияту дастгирй ҳам
бархурдор нест. Бо вуҷуди давутози зиёд ҷонибдоронаш
натавонистанд ба тарафдории ба қайд гирифтани ном-
задии вай хатто 700 овоз ҷамъ оранд. Албатта, барои
шахси солимфикр ҳамин аксуламали мардум беҳтарин
мисоле буд ва ӯ мебоист ин мардуми заҳматкашро ба
ҳоли худ мегузошт. Вале афсӯс, ки дар қалби Шод-
мон Юсуф кайҳо васвасаи шайтонию аҳриманӣ ҷой ги-
рифта буд, ки онро ба чизе иваз кардан намехост.

Шодмон Юсуф шахсе буд аз лиҳози сиёсӣ комилан
бетаҷриба. Гарчанде аз соли 1990 cap карда, нашрия-
ҳои тамаллуқкори аз ҳизби наҳзати ислом дастмузд
пайдо намуда, ба хотири машҳуру маълум сохтани ӯ
ҳар рӯз барои гирифтани мусохиба наздаш мерафтанд,
вале суханрониҳои бемавқеъ, берабту омиёна симои
моҷароҷӯёна ва бесалоҳияти ӯро бештар ошкор месохт.
Масалан, дар яке аз мусоҳибаҳои аввалини худ ҳанӯз
моҳи сентябри соли 1991 изҳор дошт, ки модели Қувайт,
Сингапур ва Исроил барои сохтори иқтисодӣ ва иҷти-
моии Тоҷикистони мустақил кобнли қабул аст. Ҳол
он ки аз чиҳати мавқеи чуғрофӣ ва мавқеи табий, чӣ
аз лиҳози иҷтимой ин кишварҳо аз Тоҷикистон фар-
княти зиёде дошта, ҳаргиз ҳамчун модел қобили кабул
туда наметавонистанд. Зеро Тоҷикистон ҳини ба даст

10—3391

145
овардани истиқлол на монанди Қувайт захираи беин-
тиҳои нафтй дошту на монанди Сингапур бандарҳо ва
бонкҳои байналмилалй, на мисли Исроил аз дастгирии
давлати абаркудрате бархурдор буд. Чунин тарзи ан-
дешаронӣ ва хулосагирӣ ба ҷуз нишонаи бемасъулия-
тй, авомфиребй ва шахси тасодуфй будани Шодмон
Юсуф дар саҳнаи сиёсат низе беш набуд.

Сиёсати моҷарохоҳонаи Шодмон Юсуф, қонунши-
каниҳои рӯзафзуни ӯ табиист, ки мардумро ба тааҷҷуб
нагузошта намемонд. Махсусан, ҷонибдории ғуломонаи
ӯ аз бунёдгарони исломй ва билохира худро «фунда-
менталист» эълон доштани ӯ боис гардид, ки иддае аз
ашхоси фиребхӯрда оқибат ба иштибоҳи хеш сарфаҳм
рафта, сари вақт худро аз дами партгоҳи хатарнок ра-
ҳонида тавонистанд. Вале он гурӯҳе, ки аз ҳисоби ҳиз-
би наҳзати ислом маишат дошт, дигар наметавонист
худро ба осонӣ аз дасти ифротиёни Шодмон Юсуфу
хоҷагонаш раҳо намоянд.

Дар табаддулоти давлатие ки рӯзхои 5—7 майи
соли 1992 дар пойтахти чумҳуриамон ба амал омад,
бешубҳа, нақши Шодмон Юсуф хеле бузург аст. Маҳз
бинобар мавқеи ифротгаронаро ишғол намудани ӯ та-
моми кӯшишҳои аз ҷониби ҳукумат ба эътидол овар-
дани авзои ҷумҳурӣ ба нокомй дучор гардиданд. Шод-
мон Юсуф яке аз ташаббускорони гаравгон гирифтани
17 нафар намояндагони халқи Ҷумҳурӣ буда, бо ишти-
роки фаъолонаи ӯ нақшаи гасби Кохи Президент ва
биноҳои радио ва телевизион кашида шуд. Ӯ ва чони-
шини ҳизбияш, профессор Рахим Мусулмонкулов бор-
до таҳдид менамуданд, ки агар талабхояшон ба хушй
иҷро нашаванд, ҳатман даст ба силоҳ хоханд зад.
Ҳаёт нишон дод, ки ин марди савдоию ифротӣ воқеан
ҳам аз ҳеҷ гуна чинояту разолат cap наметобад. Баъди
ба вуқӯъ пайвастани табаддулоти давлатӣ ӯ дар ҳам-
дастй бо дигар сарварони балво қарор медиҳанд, ки
якбора тамоми нуқтаҳои муҳими давлатиро ба даст
гиранд. Бо хамин мақсад рӯзи 10 май бар хилофи со-
зиш, гурӯххои одамкуши майдони «Шаҳидон» таҳти
роҳбарии Шодмон Юсуф ва Давлати Усмон ба нияти
ба даст овардани иморати Кумитаи амнияти миллй ва ба
катл расондани кормандони он ба ин бино хамла овар-
данд. Роҳбарияити КАМ аз фармондеҳии дивизияи
201-и тирандозии Русия талаби кӯмак мекунад. Қумон-
донии кӯшуни Русия маҳз аз лиҳози инсондӯстй сад-

146
ди роҳи ҳуҷуми дастаҳои сарбозони қозӣ ва Шодмон
Юсуф ба бинои Кумитаи амният мегарданд. Чунин
ранг гирифтани вазъият Шодмон Юсуфро тамоман аз
эътидол баровард ва ӯ аввалин маротиб аз тариқи те-
левизион кӣ будани худро ба ҷаҳониён нишон дод. Вай
шарм накарда, бо овози баланд таҳдид намуд, ки агар
касе ба ӯ халал расонад, тамоми аҳолии русзабони
ҷумҳуриро ба гаравгарони худ табдил медиҳад. У бори
аввал ошкоро бо таҳдид эълон намуд, ки бо кишвар-
ҳои беруна дар иртибот буда, дар сурати лозим донис-
тан аз онҳо мадади низомӣ мепурсад. У дар чунин лаҳ-
заҳое, ки аз шиддати шаҳди пирӯзӣ мает шуда буд,
лаҳзае фикр намекард, кн садҳо ҳазор мардуми бечо-
раи ғайритоҷик чӣ гуноҳ доранд, ки бояд гаравгон
шаванд.

Воқеан, дере нагузашта маълум гардид, ки Шодмон
Юсуф на фақат дар сухан, балки дар амал низ аз раф-
торҳои пасттарин худдорй намекардааст. Аз ин ҷост,
ки моҳи июни соли 1992 ӯ бо гурӯҳи одамкушони кас-
бй бинои Кумитаи Мудофиаи гражданиро забт наму-
да, он чо созмони саркӯбгаре бо номи «Ситоди начоти
Ватан» ташкил намуд. Баъд аз ин ӯ худро ҳокими мут-
лақи Тоҷикистон тасаввур намуда, эълон дошт, ки «ман
одами бисёр асабй (девонаавзоъ фаҳмидан зарур)
ҳастам ва ҳар касе, ки ба гапам гӯш надиҳад, вайро
мепарронам». Каллабурони Шодмон Юсуфи демократ
ва мулло Абдуғаффор бо амри саркардаашон ва бо
мақсади воҳима андохтан дар байни мардуми Душан-
бе хонандагони русзабони мактаби миёнаи раками
8-ро гаравгон гирифта, ба назди яке аз қисмҳои ҳарбии
лашкари Русия бурда, тахдид мекунанд, ки дар сура-
ти ба онҳо ҳамкорй накардан, ин мактабиён ба катл
расонида хоҳанд шуд. Ҳамаи ин аъмоли ваҳшиёнаи Шод-
мон Юсуф ва навкарони нашъаманду аз ақл мадҳуш-
гаштаи ӯ боне гардид, ки қисме аз аҳолии русзабони
Душанбе аз тарси чон Ҷумҳуриро тарк гуфта, бо тав-
ри оммавй роҳи сафарро пеш гиранд. Дар натиҷаи гу-
резогурези маҷбурй Ҷумҳуриро асосан мутахассисони
кордону болаёқат тарк карданд, ки окибат ба паст
шудани сатҳи иқтисодиёту истеҳсолот, аз кор мондани
бисёр корхонаҳои ҳаётан муҳим, бахусус дар пойтахт
боне гардид.

Тобистон ва тирамоҳи соли 1992 бошад, нуқтаи
авҷи сиёҳкориҳои Шодмон Юсуф ва каллабурони «Си-

147
тоди наҷоти Ватан»-и ӯ шуд. Дастаҳои cap то по му-
саллаҳи ситод, ни он вақт дар байни мардум ба номи
«ситоди ҷаллодони Ватан» шинохта шуда буд, дар
шаҳри Душанбе ва навоҳии Ҷумҳурӣ даст ба қатли
саросарй заданд. Онҳо мухолифони ҳукумати лӯхтак-
монанди ба ном мусолиҳаи миллиро дастгир намуда,
ба «Ситоди наҷоти Ватан» оварда, таҳти истинтоқу
шиканҷаи гӯшношуниде қарор дода, бо ваҳшонияти
зиёд ба қатл мерасонданд. Маҳз тавассути каллабу-
рони ин ситод нақшаи аз байн бурдани Додситони
кулли Ҷумҳурӣ, ҷавонмарди муборизу ватанпараст
Нурулло Ҳувайдуллоев тарҳрезӣ ва ба иҷро расонида
шуд. Таҳти роҳбарии бевоситаи Шодмон Юсуф навка-
рони «Ситоди наҷоти Ватан» ба нохияҳои Вахту Бох-
тар, Қолхозободу Қумсангир, Қабодиёну Шаҳритус,
Панҷу Ҷиликӯл, Ҳисору Шаҳринав лашкар кашида,
дар ҳама ҷо аз худ харобиву куштор, бадбахтиву каҳ-
тй ва носозгориву гурезогурезиҳои маҷбуриро ба ву-
ҷуд оварданд. Фақат як рӯзи 27 июн дар ноҳияи Вахш
аз дасти ҷаллодони онҳо 364 нафар мардону ҷавонпи-
сарони дар хукми гул ба шаҳодат расиданд. Дар да-
воми як ҳафтаи бедодгарӣ дар ноҳияи Қабодиён аз
дасти ҷаллодони Шодмон Юсуф 68 нафар хамватанони
бегуноҳи мо аз ин дунё реҳлат карданд. Аъзои хонаво-
даи маҷрӯҳи гурӯҳи якум Холмурод Мирзоалиев то
тифлони яксолааш ба таври ваҳшиёна кушта шу-
данд.

«Ситоди наҷоти Ватан»-и Шодмон Юсуф акнун
пурра ба дастгоҳи саркӯбгар дар дохили як давлати
беҳукумату беҳокимият табдил ёфта буд. Мухолифини
Шодмон Юсуф, бахусус коммунистон ва кӯлобиҳои со-
кини пойтахт, аз ҷумлаи аввалини қурбониёни ин си-
тод буданд. Онҳоро аз хонаҳояшон, кӯчаву бозор, ист-
гоҳу вокзалхо шикор карда, ба маҳбасхонаи «Ситоди
наҷоти Ватан» меозарданд. Аксар вакт худи Шодмон
Юсуф дар истинтоқу шиканҷа намуданп онҳо иштирок
мекард. Ашхоси дастгиршуда баъди шиканҷаи зиёд ва
таҳқир ба катл расонида, ба таври оммавӣ дар чуку-
рихо гӯронида ё ба заҳбуру каналхо партофта мешу-
данд.

Муовини раиси Комиҷроияи собиқ вилояти Кӯлоб
Сайфиддин Сангов, олими шинохтаи тоҷик Нуралй
Гадоев, намояндаи халқ Мавлон Олимов, сарояндаи
маҳбуб ва фавқулодда боистеъдод Кароматуллоҳи

148
Курбон, судяи суди халқии ноҳияи Роҳи Оҳан Саидак-
бар Шарифов, яке аз шахсиятҳои машҳур, корманди
шоистаи Инспекцияи давлатии автомобили Мулло Ну-
ров ва боз ҳазорони дигар маҳз ба «ҷурми» мансубия-
ташон ба вилоятҳои Кӯлобу Ленинобод ё «иллати»
коммунист будан аз дасти навкарони Шодмон Юсуф
шаҳид шуданд. Дар минтақаи Қӯрғонтеппа бошад, ба
ҳамаи амалиётҳои қатли ом дастнишондагони Шодмон
Юсуф — намояндаи ҳизби демократ Абдусатторв
Тоҳир, намояндаи ҳизби наҳзати ислом Алибек Сатто-
ров ва яке аз роҳбарони ҳамонвақтаи «Растохез» Азиз
Хошоков роҳбарӣ менамуданд. «Ситоди наҷоти Ватан»-и
Шодмон Юсуф чунон ки маълум аст, бо баъзе киш-
варҳои ҳамсоя низ дар иртибот буда, бевосита аз он-
ҳо кӯмаки моддӣ ва машварат мегирифт.

Табиист, ки ин ҳама аъмоли нанговар ва зиддиинсо-
нӣ наметавонист нафрати мардумро алайҳи ин чеҳраи
манҳус, ғаддор ва бадкирдор ба вуҷуд наорад. Мавҷи
хашми мардум ва эътирозҳои оммавй боис гардид, ки
ҳукумати дастнишондаи Шодмон Юсуфу Акбар Тӯра-
ҷонзода сукут кард ва онҳо шармандавор рӯ ба гурез
ниҳоданд.

Шодмон Юсуфи нафратзада, ки сабабгори асосии
бадбахтиву гуреза гардидани даҳҳо ҳазор ҳамватано-
ни русзабони мо шуда буд, баъди сукути нангин, берӯё-
на боз худро ба оғӯши Русия андохта, дар паноҳи он-
ҳо ба тӯҳмату таҳқири халқи худ пардохт. Вай аз он
маблағи ба яғмо бурдааш барон худ манзили бархаво
харида, домони дасисакориро васеъ намуд. Ӯ аз ғоятв
хашму кин ба ҳадде расида буд, ки ҳатто аз инкор на-
мудани миллати тоҷик рӯй натофт. Дар яке аз мусо-
ҳибаҳои худ бо хабарнигори рӯзномаи «Независи-
мая газета» иброз дошт, ки «Тоҷик ном миллате вучуд
надорад». Ба қавли ӯ ҳамаи онҳое, ки аз вай рӯ тоф-
та, лаънату нафринаш мехонанд, ба миллати точик
мансуб нестанд. Бале, ин аст чаҳонбинй ва мафкураи
номзади илм, атеисту фундаменталист... Шодмон Юсу-
фи «гумгашта».

Найрангбози дигари саҳнаи сиёсат, муовини раиси
ҳизби наҳзати ислом Давлати Усмон дар ҳаёти сиёсии
Ҷумҳурӣ нақши дугоминдараҷа дошт, ки баъзан аз
накши якумин хам мегузашт.

Ӯ марди миёнақад ва камгуфтор, тарҳи рӯи сафед-
чарангаш одамеро мемонад, ки гӯё касеро озор намеди-

Н»
ҳад ва ба вай ҷиддан бовар кардан ҳам_ мумкин аст.
Дуруст аст, ки бо сабаби киёфаи одди ва назар-
ногир доштанаш ҳангоми тақсими мансаб аз рӯи қоида
вазифаи муовиниро соҳиб гардид.

Ба дӯши муовини раиси ҳизби наҳзати исломии
Тоҷикистон собиқ муовини сарвазири ҳукумати ба ном
муросои миллӣ Д. Усмон дар маркази вилояти Тах-
хори кишвари Афғонистон — шаҳри Толиқон ҳангоми
тақсими мансаб дар «ҳукумат»-и фирориёни тоҷик боз
ҳам вазифаи дуюминдараҷа афтод. Ана дар ҳамин лаҳ-
за ин қарор ба иззати нафси Давлати Усмон расид ва
ӯ ҳилаеро ба кор бурд, ки касе аз наздиконаш инти-
зор набуд. Ин ҳилагарии Давлат он аст, ки бо молу
мулки «давлат» ва намояндагие, ки халтаи 67-килоии
рубл ва арз (валюта) дошт, аз он ҷо ҳам номардона
гурехт. Вай бо он ҳолате, ки вазифаи асосй ба дасти
мулло Саидабдуллои Нурй гузашт, ба ҳеҷ ваҷҳ муро-
со карда наметавонист.

Тачрибаи хазинадуздии Давлат Усмон кайҳо боз
маълум буд. Баъди он ки Давлат ҳанӯз дар Тоҷикистон
муовини сарвазир таъин шуд, дар Душанбе бошишго-
ҳеро бар ивази 2.300 доллар харидорй карда буд.
Дуруст, ки ин нишемангоҳ ба номи худаш номнавис
нашуд. Ким-кадом як Нуриддин Шарифовро ёфту (ал-
батта, ин шахси боэътимодаш буд) хонаро ба номи
он гузаронд.

Одамоне, ки аз амалиёти Давлати Усмон огоҳ ҳас-
танд, ҳама гувоҳӣ медиҳанд, ки ӯ ҳанӯз рӯзҳои баҳо-
рони соли 1992, вақте ки дар майдони Шаҳидон мар-
думи гумроҳшуда ба «инқилоби исломӣ» ҷамъ омада
буданд, сарвати зиёде ғун кард. Қисми асосии мабла-
ғи «Шаҳидон». аллакай ҳамон вақт ба ҷайби Давлати
Усмон мерехт.

Сарчашмаи таҷрибаи Давлат ҳанӯз хеле барвақт,
то ба саргаҳи сиёсат дохил шуданаш аз вилояти Қӯр-
ғонтеппа об мехӯрад. Ҳамон вақт Д. Усмон дар дегхо-
наи бухор кор мекард ва дар бозор нон мефурӯхт, ҳар-
чанд ки маълумоти олӣ дошт ва метавонист мувофиқи
ихтисосаш кори дилхоҳе пайдо намояд. Соли 1981 ӯ
шӯъбаи ғоибонаи факултаи ҳуқуқшиносии Донишгоҳи
Давлатии Тоҷикистонро хатм намуда буд.

Баъдтар ҳангоми дигаргуниҳои иқтисодӣ Д. Усмон
мушовир—ҳуқуқшиноси базаи пахтай Душанбе шуд.
Корҳои бартерӣ ба ӯ имконият доданд, ки аз фурӯши

J50
нон ба харидуфурӯши автомашинаҳо ва радиотехника-
ҳои хориҷй гузарад. Агар инқилоб намебуд, ҳамин тавр-
зиндагй ба cap мебурд. Бо тарғиби рафиқаш мулл»
Абдулло оқибат Д. Усмон ба сиёсат бархӯрд ва худро
дар ҷомаи доҳй тасаввур карду ғайриихтиёр ба кунче
ғелид.

Алъон вазифае, ки дар хоки Афғонистон ба дӯшаш
вогузор карда шудааст, боз ҳам бо маблағ ва ба хиз-
мати пулисй бархӯрд мекунад. Хазинадори доҳиҳо»
фирориён аст ва бо ин пул садди мустаҳкаме барон
баргаштани гурезаҳо ба ватани аслиашон сохтааст.
Қангоме ки дар Кампи (лагери) Сахй баромад карда
изҳор дошт, ки бонд мусаллаҳ шуд, зеро ба чои зист,
яъне ватан ҳамчун ғолиб бояд дохил гашт, барои ҳам-
корӣ маблағи зиёде ваъда кард.

Вақте дид, ки ин корро ҳамин тавр наметавон ба
андом расонд, роҳи дигареро пеш гирифт. Ба ҳаммас-
лакаш, собиқ корманди ВКД-и Ҷумҳурии Тоҷикистон
Н. Тошев фармуд, то ду-се нафари саркашҳоро пар-
ронад. Ҷаллод бидуни таваққуф ин фармонро ба ичр»
расонд.

Худи Д. Усмон ба мусофират барвакт тайёрй ме-
дид. Муовини сарвазир паспорти дипломатиро барои
худ ҳам таҳия кард. Дуруст аст, ки номи хонаводаги-
ашро чун дар арафаи инкилоб Давлати Усмон калам-
дод намуд. Мувофиқи паспорт — Исмонов Давлат
Муҳиддинович, соли таваллудаш 1958, мутаваллиди
ноҳияи Қубодиёни Ҷумҳурии Тоҷикистон.

Ба ӯ монанд саркардаҳои мухолифини имрӯз мехо-
ҳанд аҳли оламро гумроҳ созанд. Чунин вонамуд ме-
кунанд, ки онҳо ҷабрдидаанд ва хеле азият мекашанд.
Дар асл бошад, ин тавр нест. Ҳатто як тори мӯи ин
саркардаҳо кам нашудааст. Онҳо серу пуранд ва зин-
дагиашон ҳам хеле хуб мегузарад. Онҳо мошин до-
ранд, сохиби хонаю ҷой ҳастанд. Риёкорони сиёсиро
марги даҳҳо ҳазор ҳамдиёронашон қонеъ накард. Он-
ҳо тайёранд барои мақсадҳои нопокашон боз хуни ҳа-
зорон тоҷики дигарро бирезанд. Д. Усмонро дар ин роҳ
онҳое кӯмак мекунанд, ки тӯли 15 сол барои бунёди
давлати исломй дар хоки Тоҷикистон мубориза ме-
бурданд. Баъд, вақте ки тамоми нақшаҳои иғвогари-
ашон барбод рафтанд, ҳамаашон аз чумҳурй гурехтанд,
албатта на бо дастони холӣ. Имрӯз барояшон ҳамаи
ашёи рӯзгузаронӣ муҳайёст. Аммо ба мардуми оддии

151
яо ба фирор гузошта, деҳқони оддие, ки алҳол бо ка-
софати кадом як дасисакор он тарафи дарён Панч дар
Афғонистон умр ба cap мебарад, азоби ғарибй хеле
гарон аст.

Д. Усмону шариконаш дар хоки Афғонистон ба ту-
•файли ҳамин деҳқонони кашшоқ арзи вуҷуд мекунанд.
Ва аз ҳисоби ёрии башардӯстона, ки барон фирориён
лешбинй шудааст, ин саркадаҳо беҳбудии худашонро
таъмин менамоянд. Аз ҳисоби гурезаҳо дастаҳои ҷангй
таъсис мешаванд. Фирориёнро дар корҳои шахсӣ ва
хоҷагӣ низ кор мефармоянд.

Д. Усмон ба сарвари дастаҳои ҷангӣ ашхоси ба ху-
даш монандро таъин мекунад. Вақте ки «сарлашкар»
дар мақоми муовини раиси ҲНИТ аст, албатта дигар
хумондонҳо низ мавқеи муносиби динй доранд, яъне
ҳамаашон мулло ҳастанД: мулло Абдураҳим, мулло
Абдуғаффор, мулло Маҳмадрасул ва дигарон. Дар ку-
40 ва дар кадомин мамлакате дидан мумкин аст, ки
сарварии дастаҳои ҷинояткорро аҳли тақво, масалан,
попҳо ва ё роҳибон ташкил карда бошанд? Ин амал
хилофи хама гуна таълимоти маҳзабӣ аст.

Барои мухолифини тоҷик бошад, ин ба ҳукми қо-
■нун даромадааст. Муллоҳои дирӯза китобҳои мукад-
дасро як сӯ гузошта, ба ханҷару туфанг даст задаанд.
Ҳикмати баландпояи мазхабӣ, ки ҳамеша «қатл накун»
мегӯяд, барои ин турфа одамон бегона аст ва онҳо хи-
.лофи ин амр қатлу ғорат мекунанд. Ин амалҳоро чй
гуна метавон фаҳмид?

Ҳамин Д. Усмон буд, ки по ба пои козикалон рафта
даъво дошт, ки Тоҷикистонро давлати демократа ме-
бинад, на исломй. Дар амал бошад, мансабҳо ба дас-
ти пешвоёни ҲНИТ, ки аксарашон ваҳҳобӣ буданд,
мегузашт. Вақташ расиду ҳар яки онҳо ба сари
дастаҳои мусаллаҳ омаданд. Аз ин ҷо чунин бармеояд,
ки сарварону доҳиёни мухолифин дурӯя ва мунофик
^удаанд ва башараи асосии худро то он вақт дар зери
ниқоби найрангу риё пинҳон медоштаанд. Имрӯз, вақ-
те лозим омад, чеҳраи аслии худро боз карданд.

* * *

Акнун нахустин рӯзҳои фаъолияти Раҳмон Набиев-
ро ҳамчун Раиси Ҷумҳури Тоҷикистон ба ёд меорем.

Пӯшида нест, ки ҳанӯз дар давраи тайёрӣ ба инти-
хоботи Раиси Ҷумҳур, вақти мулоқот бо интихобку-

152
нандагон мардум аз хусуси таъмини орду нон бо таш-
виш сухан меронданд. Ҳамаро камбуди орду нон ба
даҳшат оварда буд. Бинобар ин, барон андаке бошад
ҳам, рӯи дастархони захматкашонро аз нон пур кар-
дан фармони нахустини Ранен Ҷумҳур дар бораи тақ-
сими орд баромад, ки он аз тарафи мардум хеле са-
мимона пазируфта шуд. Мактубҳои самимие, ки нис-
бати ин фармон ба ҳукумат меомаданд, гувоҳи онанд»

Рости ran, ман ҳанӯз пеш аз савганди садоқати пре-
зидентй ёд кардан ба Радмон Набиевич талқин менаму-
дам, ки баъди расман ба фаъолият шурӯъ карданамок
нахустин фармон бояд дар хусуси таъмини орд бошад.
Зеро нагз медонам, ки дар суфраи халки мо агар як
каф орд бошад, занони ҳунарманд аз он сад хел таом
мепазанду шиками кӯдаконашонро сер мекунанд. Инро>
ман аз таҷрибаи модари меҳрубонам медонам.

Ҳамон вақт мутобиқи маълумоти дар дасти ман бу-
да дар Ҷумҳурӣ орд ва маҳсулоти ғаллагй аз рӯи меъ-
ёри муайяншуда мавҷуд буд.

Инчунин боиси хурсандй буд, ки хочагиҳои Ҷумҳу-
рй ғалладонаро бештар кишт карданианд ва ин дам
ба нафъи кор аст. Одамон дар заминҳои наздидавлигй
низ ғалла киштаанд. Осёбу ҷувозҳои бобоӣ эқё меша-
ванд. Баъди соли нав бошад, таксими ордро ба адолй
мо ба зиммаи комиҷроиядои навоҳию вилоятҳо вогузор
кардем. Онҳо шумораи аҳолиро ба назар гирифта, орд-
ро баробар тақсим мекунанд. Пештар ин корро вазора-
ти савдо ба субут мерасонд. Аз рӯи маълумоти даст-
гоҳи Раиси Ҷумҳур баъзе коркунони савдо дар ин
масъалаи муҳим ба манфиати хеш ғирромбозӣ мена-
муданд.

Фақат ба мақомоти маъмурӣ, шуроҳо лозим буд, ки
назоратро аз рӯи тақсимоти орд дар маҳаллаҳо пурзӯр
намоянд. Ман шахсан бо имзои худ дар ин хусус ба
комиҷроияҳои навоҳию вилоятй барқияҳои ҳукумат»
фиристодам. Мехостам, ки орди мавчуда ба дасти дан-
нотону қаллобон наафтад.

Дастури Раиси Ҷумдур дар бораи бо озуқаворй бед-
тар таъмин намудани сокинони Душанбе дам дар шад-
ру нодиядо мавриди дастгирй карор гирифт. Чун дар
собиқ ташкил намудани ярмаркадои фурӯши мадсуло-
ти кишоварзй дар Душанбе оғоз гардид. Таъминоти адо-
лй бо орд ва равған дам бедтар шуд. Пеш дар як рӯз ба
шадри Душанбе ба чои 114 тонна равғани пахта аз ви-
лоятҳо 60 — 70 тонна равған мегирифтем. Ҳоло бошад,
рӯзе то 220 тонна равғани пахта мегирифтагӣ шудем.
ниҳоди маро қабул намуд ва тибқи он ба органҳои дахл-
дор дастури мушаххас дод.

Маълумоти воридшуда моро ба чунин кор маҷбур
сохт. Масалан, якчанд сол пеш ташкилёбии фирмам
«Нури нав» дар пойтахт ҳодисаи хуше буд, зеро родба-
рони он ваъда доданд, ки маҳсулоти хоҷагии қишлок-
ро ба мардум бо нархи арзон мефурӯшанд. Бо гузашти
вақт маълум гардид, ки корчаллонҳои ин ширкат на тан-
до вазифаашонро иҷро намекунанд, балки мадсулота-
шонро бо нархи гарон мефурӯшанд. Зимни як санҷише,
ки бо амри худам кормандони умури тафтишот дар да-
мин ширкат гузарониданд, ба миқдори 5 ҳазор ҷуфт
калӯш, теъдоди зиёди телевизор ва яхдонҳои пиндон-
кардаро кашф намуданд.

Чанде пеш дар фурудгоҳи пойтахт аз дасти ҳанно-
тон зиёда аз 1 миллион қуттӣ сигор гирифта шуд, ки
онро бе ҳуҷҷати расмӣ аз Ҷумҳурй бароварданй буда-
анд. Ин бесарусомониҳо қариб дар тамоми соҳаҳо ба
чашм мерасанд. Бо чунин бесарусомонӣ на танҳо ахо-
лии пойтахт, балки як ноҳияи хурди Ҷумҳуриро ҳам бо
маводи зарурӣ таъмин кардан мушкил буд. Биноан
фармони фавқуззикри Раиси Ҷумҳур айни муддао буд.
Инчунин дастури Радмон Набиев дар бораи 40 фоиз
ихтисор кардани кормандони дастгоҳи Раиси Ҷумҳур
аз ҷониби сокинони Ҷумҳурӣ хуб пазируфта шуд.

Бо супориши махсуси Раиси Ҷумҳур ман аз рӯзҳои
аввали фаъолияти худ ҳамчун ноиби Раиси Ҷумҳур ба
тартиб додани Барномаи раҳоӣ додани кишвар аз вазъи
бӯҳрони умумй машғул мешудам. Ҳар рӯз ба коргоҳам
иқтисодчиён, ҷомеашиносон, содибкорон, роҳбарони кор-
хонаю муассисаҳо, вазирон, таърихшиносон, собиқадо-
рони меҳнат меомаданд. Мо, кормандони масъул ва та-
моми дастгоҳи Президент, то нимаҳои шаб машғули
кор будем, бо роҳбарони кишварҳои ҳамсоя ва хориҷӣ
дар тамос мешудем, андеша менамудем маслиҳат ме-
кардем, ки Тоҷикистони соҳибистиқлолро чй тавр ба
шоҳроҳи сарватмандй ва фаровонй ҳидоят намоем...
Дӯстони хориҷиамон аз истиқлолияти мо хурсанд бу-
данд, дар муддати кӯтоҳтарин зиёда аз сад давлат То-
ҷикистонро шинохта буд.

Вале дар айни замон Шодмон Юсуф, ки ба вай
мансаби президента нарасида буд, ҳар гуна иғвогари-

154
ҳо ташкил карда, ба муқобили ҳукумати ҷавони соҳиб-
истиқлол бо силоҳ тахдид менамуд.

Рӯзи 12 январи соли 1992 ҳизби наҳзати ислом, де-
мократҳои қалбакӣ ва дигар ҷонибдорони онҳо дар яке
аз майдонҳои марказии шаҳри Қӯрғонтеппа гирдиҳа-
моии ғайриқонунии худро ташкил намуданд. Тавре ки
ман иттилоъ ёфтам, роҳбарони вилоят ба сардори ми-
лисаи вилоят Д. Маҳрамов фармуданд, ки дар хусуси
хушӣ ба хушӣ пароканда намудани ин гирдиҳамоӣ чо-
раҷӯй кунад. Вале сарқумондони милисаҳои вилоят
дар иҷрои ин супориши ҳукуматдорон ягон ташаббус
нишон надод. Зеро аллакай Д. Маҳрамов ва иддаи
зиёди афсарону милисаҳои қатории ӯ ба узвияти ҳиз-
би наҳзати ислом шомил шуда, муридони хоклеси
Саидашраф, Мулло Абдуллой Нурӣ гардидаанд ва сао-
дати дуҷаҳонии худро дар муридии ин бетавфиқон ме-
диданд.

Баъди панҷ рӯз, яъне 18 январ боз ҳамон ташкил-
кунандагон дар ҳамон ҷо гирдиҳамоии серодамтару пур-
ғавғотаре барпо намуданд, ки дар он сархатиби масо-
ҷиди вилоят, домулло Саидашраф дуру дароз ва мутан-
тан сухан ронда, ба сураю оёт ва ҳадис истинод карда,,
ҳукумати Президент Раҳмон Набиевро барои бо орд
таъмин накардани халқ танқид кард.

Яке аз нотиқони доимии митинг Азизи Хошок пеши
микрофон гулӯ медарронду аз зери нохун чирк кофта,
камбудиҳои Раиси Ҷумҳур ва командам ӯро ҷустучӯ ме-
намуд. У гаштаю баргашта афсӯс мехӯрд, ки Давлати
Худоназар Раиси Ҷумҳур интихоб нашуд, вагарна вазъ-
ияти ҷумҳурй якбора хуб мешуд.

Ин нотиқи зархарид шӯъбаи форсии Донишгоҳи
давлатии Тоҷикистонро бо роҳи ошнобозй хатм намуда,
боз бо ҳамон роҳи макру фиреб ду-се бор пайи ҳам ба
кишвари Афғонистон рафта, бо савдогарию баққолй пу-
лу пайсаи фаровоне ёфт, якчанд адад мошини «Волга
ГАЗ-24»-ро фурӯхта, ҳавлӣ сохт, «Жигули»-ҳои нав ха-
рид, хулоса хеле пулдору молдор шуд. Ҳол он ки ягон
бор хам холисона андеша намекард, ки дар байни ша-
рикдарсони донишгоҳиаш бисёр толибилмони аз ӯ бо-
маърифаттар ва аз ҳар ҷиҳат хушсаводтар буданд, ва-
ле онҳо ягон бор ҳам мисли вай ба хориҷа нарафтанду
«Волга»-саворй карда натавонистанд. Лекин ҳоло дар
митинги серодам сафсатафурӯшй менамуд, каллаи ода-
мони оддиро гарант мекард, ки чаро Раҳмон Набиев ӯ,

155'
яъне Азизи Хошокро вазири фарҳанг, ё вазири маориф
ва ё ҳеҷ набошад, сармуҳаррири рӯзномаи «Садои мар-
дум» таъин намекунад, ни барон халқ чй тавр хизмат
намуданро нишон дйҳад!

Азизи Хошоки бемансаб ба ҳамин ранг худаш ran
мезаду ба қаламкашони наҳзатӣ ва демократма-
обони вилоят Аҷамй, Сиёвуш, Сатторй як-як су-
хан медоду бар зидди ҳукумат мағалбозори иғ-
вою тӯҳматро метафсонд.

Дар ин митинг сардабири ҳамонвақтаи нашрияи ҳиз-
би наҳзати исломии ҷумҳурӣ, рӯзномаи «Минбари ис-
лом» Хоҷӣ Саидабдуллои Нурӣ (ҳоло ӯ раиси «ҳуку-
мат»-и фирориёни тоҷик дар Толиқони Афғонистон аст)
ва раиси ҳизби демократа Точикистон Шодмон Юсуф
низ иштирок доштанд. Онҳо махсус ҳоло сухан наме-
гуфтанду интизори он буданд, ки тӯдаҳои гумроҳ ва
фиребхӯрда бисёртар чамъ шаванд, то аз «дурру гавҳа-
ри» ёвафурӯшиҳои онон мардуми ҳарчи бештаре бар-
хурдор гарданд.

Ана бо ҳамин мадсад Шодмон Юсуф хеле дер ба
суханронй баромад, ба истилоҳ сомеъон хеле ташнаи
ҳарфҳои вай шуда буданд. Варсокиҳои вайро ҳеҷ кас
нафаҳмид ва табиист, ки ба ёди касе хам намонд, ба
чуз як ҷумлаи иғвогаронаи ӯ, ки аз он бӯи хун меохмад:
«Агар ҳукумат талабхои моро конеъ накунад, неруҳои
демократа ба даст силоҳ мегиранд!». Як кас намегӯяд,
ки эй бандаи худо, худи ту киста ва дар назди халду
ҳукумат чй хизмате кардай, ки акнун ҳукумат талабҳои
туро бояд конеъ гардонад? Охир сардори давлат, Раиси
Ҷумҳур дар Сессияи Шӯрои Олй возеҳу равшан изҳор
намуд, ки бо ҳамаи ҳизбҳои сиёсй ва ҳаракатҳо ҳамко-
рй хоҳад кард, Ватани азизамон Тоҷикистонро бо меҳ-
нати дастчамъй обод хоҳем кард. Баъди изҳори ин су-
ханон боз чй мехоҳед? Агар худатро фарзанди хамин
сбу ход хисоб намой, заррае вичдону и-мон дошта бошй,
дилат ба ҳамин Ватан месӯхта бошад, бо шариконат,
ки ҳар яке худро «донишмандони аллома» ва «файла-
суфони фарзона» мехисобанд, сари маслиҳат бишин ва
Барномаи ободонии Точикистонро мураттаб намою ба
ҳукумат пешниҳод бикун ва ё дар рӯзномаи «Адолат»-и
ҳизбат интишор бидеҳ. Агар дар ин барномаат фикрҳои
бикр ва пешниҳодҳои муҳим бошанду ба дарди мардум
хӯранд, хама ба ту ва «авлнё»-хои гирду атрофат ад-
сану офарин мехонанд...

156
Хабари ин гирдиҳамоӣ дар рӯзномаҳои ҷумҳурӣ чоп

гашта, ҳамон ҳарфҳои хунолуди Ш. Юсуф низ дар но-
хунак ва ба шакли иқтибос оварда шуда буданд.

Сипае рӯзноманигорон бо шубҳа аз Ш. Юсуф суол

кардаанд, ки оё он суханонро шумо гуфта будед ва дар
сурате ки гуфта бошед, магар ин моро ба ҷанги граж-
дане даъват намекунад?

— «Бале, дар он гирдиҳамоии шаҳри Қӯрғонтеппа
ман чуннн харфҳоро ба забои овардаам, — ҷавоб дода-
аст Ш. Юсуф ва илова намудааст.—Боз такрор менамо-
ям, ки агар ҳукумат талабҳои қатъии неруҳои демо-
кратиро ба зудтарин фурсат конеъ нагардонад, мо ба
даст силоҳ мегирем!». Ҷанги гражданй шаваду наша-
вад, мо ба ин кор надорем».

Чунпн аст изҳороти ранен ҳизби демократ Ш. Юсуф,
ки баъди мутолиаи он ҳар каси андак хушманд беихти-
ёр ба андеша фурӯ меравад. Наход роҳи ҳалли чунин
муқовимату мавқеи оштннопазирии демократҳо фақат
хунрезй бошаду чун воқеаҳои февралӣ хуни ноҳақ рех-
та шавад. Воқеаҳои минбаъда нишон доданд, ки киҳо
сабабгори хунрезй будаанд. Ш. Юсуф «Ситоди наҷоти
Ватан»-ро ташкил намуда, ҳаққонияти суханони хуно-
луди дар гирдиҳамоии 18 январи шаҳри Қӯргонтеппа
гуфтаашро исбот кард ва ба муқобили ҳукумат ва хал-
қи бегуноҳ бо тӯдаҳои ҷаллодони худ силоҳ гирифт,
бисёр хунҳо рехт, ғоратгариҳо кард, ҷинояткор гардид.

Дар сурате, ки сарвари давлат тамоми ҳизбхои си-
ёсӣ ва ҳаракатҳоро ба ҳамкорӣ, ваҳдат, муттаҳидй ва
ягонагй даъват намуд, намояндагони роҳбарикунандаи
нерӯҳои демократа борҳо ошкоро изҳор доштанд, ки
нисбат ба роҳбарияти ҳозира дар оппозитсия қарор до-
ранд ва бо онҳо ҳамкорй карданӣ нестанд.

Ранен Шӯрон Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон С. Кен-
ҷаев 24 январи соли 1992 тайи гуфтугӯи мустакими те-
левизионп иброз дошт, ки сарварони ҳизби демократ
ба мулоқоте, ки дар Раёсати Шӯрои Олӣ бо намоянда-
гонн аҳзоби сиёсй ва созмонҳо дойр гардид, даъват шу-
да бошанд ҳам, мутаассифона аз иштирок cap печи-
данд.

Ш. Юсуф дар як суханронии худ ба оҳанги ултима-
тумӣ «мо роҳҳои сиёсиро пешниҳод кардем, мӯҳлат ҳам
додем», гуфтааст. Ӯ барон ба ин оҳанг бо ҳукумат ran
задан шарм ҳам накардааст ва яке аз роҳҳои сиёсии
пешниҳодкардаи ӯ ин буд, ки парлумони ҳозираи Тоҷи-

157
кистон пароканда карда шавад. Ҷои тааҷҷубу таассуф
буд, ки ӯ худро олими файласуф тарошида, зиддиқону-
нӣ ва беасос будани ин пешниҳодро намедонад. Ба ҳеҷ
нас пинҳон нест, ки усулҳои пароканда кардани пар-
лумон алҳол дар ягон санади қонунии мо, аз чумла дар
Қонуни асосӣ ҳам зикр нагардидааст. Ин кор ҳатто дар
ихтиёри Раиси Ҷумҳур ҳам нест. Танҳо ҳаминаш рав-
шан аст, ки агар интихобкунандагони ин ё он ҳавза аз
фаъолияти вакили худ норозй бошанд, метавонанд ӯро
бозхост намоянд...

Агарчи воқеаҳои хунини феврали соли 1990 огози
тахрибкориҳои ҳизби наҳзати исломи Тоҷикистон ва ша-
рикони растохезию демократи онҳо дар роҳи ба даст
овардани қудрати давлатй буда, митингбозиҳои август-
сентябри соли 1991 тамрини асосй ба сӯи ин ҳадафи
ҷинояткорона ҳисоб гардад, митингҳои 12 ва 18 январи
соли 1992-и шаҳри Қӯрғонтеппа тайёрии охирин ва сан-
ҷиши аслиҳаи ҷангии ин қувваҳои сиёҳкор қабл аз та-
баддулоти ҳарбии майдони Шаҳидон мебошанд.

Чи тавре ки маълум аст, баъзе роҳбарони ҳизби де-
мократи Тоҷикистон, ки аз ҷумлаи аввалин таъсисгаро-
ни он ҳисоб мешуданд, иғвогариҳо, дасисабозиҳо, ман-
сабхоҳии Шодмон Юсуфро дарк намуда, оқибат ин
ҳизбро расман тарк карданд. Ба ин амали онҳо хусу-
сан изҳороти раиси ҳизби демократ, ки аз 16 феврали
соли 1992 ба воситаи радиои «Садов Амрико» ба за-
бони форсӣ садо дода буд, такони бештаре додааст.
Мана, он изҳороти «пешвои миллат»:

Ш. Юсуф раиси ҳизби демократи Тоҷикистон
мегӯяд, ки «Раҳмон Набиев ва парламент, ки ак-
сарияти аъзои онро коммунистон ташкил меди-
ҳанд, аслан намедонанд, ки ислоҳоти иқтисодӣ
чист?»

Ба гуфтаи Юсуфов «сиёсати Набиев марду-
ми бенавои Тоҷикистонро бенаво^ар месозад».
Аммо вай ба ин ақидаи мардум, ки боздиди
Бейкар — котиби давлатии Америка вазъиятро
дар Тоҷикистон ислоҳ хоҳад кард, розӣ намебо-
шад.

Юсуфов айнан чунин мегӯяд:

Агар Бейкар аз ин режими ҷинояткор пуш-

тибонй карда ва бо он ҳамкорӣ намояд, сиёсати
Америка дар ин кишвар оянда нахоҳад дошт».

158
Юсуфов хотирнишон месозад, ки «Ҳамаи киш-
варҳои исломӣ кӯшиш доранд, ки ҳизби наҳзати
исломиро ба тарафи худ ҷалб намоянд, ки кӯ-
макҳои молии онҳо меафзояд. Аммо ИМА дар бо-
раи ҳизби демократии Тоҷикистон фикру му-
лоҳизае накардааст, дар ҳоле, ки чунин чизе
на танҳо ба ҳизби демократии Тоҷикистон, бал-
ки ба ояндаи демократия дар Тоҷикистон кӯмак
хоҳад кард».

Юсуфов мегӯяд:

«Бо ибрози мухолифати роҳбари мазҳа-
бии аршади Тоҷикистон алайҳи ҳизби демокра-
тӣ ин ҳизб дар мавқеияти мушкиле қарор ги-
рифтааст.

Агар демократҳои калонтарини ҷаҳон кув-
ваи демократиро дар Тоҷикистон пуштибонию
дастгирй нанамоянд, ҳизби исломй қавитарин
қувва дар Тоҷикистон хоҳад шуд».

Юсуфов мегӯяд:

«Тоҷикистон ду роҳ дорад: ё мисли Қирғизис-
тон роҳи демократиро дар пеш гирифтаю исло-
ҳот ва инкишофи иқтисодиро рӯи кор меоварад
ва ё як кишвари иртиҷоии исломй мешавад».

Шахси мунофиқи дурӯя, иғвоангезу риёкор ҳамеша
дар фикри худ устувор мемонад. Ин иддао аз ҳамин
изҳороти мухтасаре, ки тавассути чунин дастгоҳи бузур-
ги нашаротй баён намудааст, маълум мегардад. У кӯ-
шиши бехуда кардааст, ки Америка бо Точикистон тар-
ки муносибат намояд.

Ононе, ки ҳизби демократи Точикистонро тарк на-
муданд, аъзоёни раёсати ҳамин ҳизб (яъне аъзоёни бю-
рои сиёсй) Мирзо Самиев ва Абдулло Очилов буданд.
Боре ман бо яке аз онҳо, ки ба ғайр аз вазифаҳои ҳиз-
бй инчунин Президенти иттифоки кооператорон ва со-
ҳибкорон низ буд, яъне Мирзо Самиев мулокот наму-
дам. Мехостам, ки барои тартиб додани барномаи руш-
ди иқтисодии кишвар фикру андешаҳои ин шахсро до-
ниста гирам. Дар вақти сӯҳбати мо ханӯз ӯ аз хизби
демократ хорич нашуда, узви раёсати он ҳисоб ме-
ёфту аммо бо бисёр ақидаҳои «пешвои миллат» му-
холиф буд, яъне як навъ давраи калавишҳои вай
дараён дошт.

159
Вазъияти таъминоти гӯшт каме ташвишовар буд. Ба
чои 91 тонна дар як рӯз Душанбешаҳр ҳамагӣ то 50
тонна гушт мегирифт, ки ин хеле кам буд. Сабаби асо-
сии нарасидани гушт, ин сари вакт ӯҳдадориҳои шарт-
номавиро ичро накардани вилоятҳои ҳамонвақтаи Қӯ-
лобу Қӯрғонтеппа буд. Далелҳо инро возеҳ месозанд.
Ҳамон вақт вилояти Қӯрғонтепа ҳамагӣ 13 фоизи нақ-
шаи солонаи супоридани гӯштро нисбати Душанбешаҳр
ичро кард. Вилояти Кӯлоб бошад, 47 фоизи накшаи як-
соларо ичро кард.

Масъалаи таъминоти дигар маҳсулоти хоҷагии қпш-
лоқ низ то ҳол ба таври дилхоҳ ҳал нашуда буд. Но-
ҳияҳои картошкапарвари Ғарму Ҷиргатолу Точикобод
ба аҳдашон вафо накарданд.

Ҳар рӯзи ҷумъа, соати 7-и пагоҳӣ дар комиҷроияи
шаҳр бо иштироки роҳбарони бозорҳою корхонаю таш-
килотҳо мачлис гузаронида мешуд, ки дар он хар род-
бар аз вазъияти таъминоти шаҳр маълумот медод. Ҳа-
дафамон таъминоти пойтахтро ҳарчи зудтар беҳтар на-
мудан буд, зеро оромии Ҷумҳурӣ аз бисёр ҷиҳат ба
оромии пойтахт вобастагй дошт.

Ман хам аз мушоҳидаҳои худ, ҳам аз маълумоти
расмии дастгоҳи Раиси Ҷумҳур огоҳӣ доштам, ки вақт-
хои охир вазъи таъминоти шахри Душанбе токатнопа-
зир гардидааст, бар замми он ки дар мағозахо кариб
ҳеч чиз ёфт намешуд, боз қаллобию ҳаннотӣ ба авҷи
аълояш расида буд. Кооперативҳое пайдо шуда буданд,
ки аз беназоратии органҳои дахлдор истифода бурда,
роҳи қаллобиро пеш гирифта буданд. Аз вазорату идо-
раҳо маълумоти расмй мерасиданд, ки гӯё ичрои нақ-
шаҳо аз солҳои гузашта беҳтар мебошанд. Масалан,
заводҳои равғану тамоку ва дигар корхенаҳои пейтахт
маҳсулоташонро аз порсола зиёдтар мебароранд. Пас
ҳамаи ин маҳсулот ба куҷо меравад?

Баъди тафтишҳое, ки аз тарафи органҳои маъмурй
ва дастгохи Президент гузарониданд, мо ба хулосае
омадем, ки вазъиятро хеле беҳтар намудан мумкин аст,
то ки он ба манфиати аҳли меҳнаткаш, оилахои сер-
фарзанду камбизоат, мачрӯҳон, нафақахӯрон, солхурда-
гон, студенток бошад. Дар навбати аввал ман ба Раҳ-
мон Набиев пешниҳод намудам, ки интизоми катъй чо-
рй карда, бар зидди торочгарони моликияти чамъиятй
муборизаи беамон бурдан зарур аст. Раиси Ҷумхур пеш-

160
Ин шермардон ағбаи Шаршар, ноҳияи Норак, дехахои Кӯрғонтеппаю Колхозобод-
ро аз ғоратгарон озод намуда, дар нохияи Ғарм ба дастахои Ризвон чангида, ғолиб
омадаанд.
. Курбони Чол—набераи ҳофизи машхурн чумхурй ҳамрохи падараш
Ахмад, бародаронаш Султон ва Улфатшох бар зндди оппозиция мубор*
изаи беамон бурдааст. Ҳоло сарвари полки низомии ш. Кӯлоб мебошад.
Хуҷҷати ронандагии ғӯрамарг Т. Мирзоев, ки аз дасти чаллодони
«Снтоди Наҷотн Ватан»-и Шодмон Юсуф 27 июни соли 1992 вахшиёна
кушта шудааст.
.. Мухаррама «Мирзоалиева бо душманони миллат дар катори мар-
дон чангид ва пирӯз шуд. Ҳоло ӯ ранен колхози ба номи С. К. Са-
фаровн, участкаи Комннтерни Кӯрғонтеппа мебошад.
Мӯъминов Исмоил-Исмонл-
калур баъди аз тарафи ваххобиёц
кушта шудани писараш Мӯъминов
Вафо ба сафи ҷанговарони Фронти
Халкй пайваст ва знёда аз 30 нафар
чавононро дар атрофи худ чамъ
карда, то пирӯзй мубориза бурд.
Майдони «Шаҳидон» Тирамоҳн соли 1991.

Барой митинг бахона хам ёфт шуд?

t
mug йя

.-«Швов

■ fltfWWl
,. jwj]
t г^гаи®ч
I ve\m '
I ^vuuwc]

Баъди ба истеьфо рафтани як катор рохбарони давлат мардуми ба доми демо-
кратмаобон афтода истеъфои парламснтро талаб карданд.
Булдозери Т-130. «Танки оташфишон», ки онро чанговарони Чаб-
ҳаи Халкии нохияи Шаҳритӯс бо роҳбарии сардори штаб Ӯрок Бобоев
ба ғанимат гирифтааст. Ҳоло ӯ раиси шӯрои посёлка мебошад.
Ин тнрадилон муҳити атрофро хам тира кардаанд.
Бо қироати чанд сура аз Қӯръони мачид ваххобиён халкро ба
чанг даъват мекунанд.

Гурӯҳи Камол ки муборизаро дар совхози «Вахш» cap карда, дар
дараи Ромит ба охир расондааст.
Қаҳрамони миллии Тоҷикистон Файзалй Саидов бо ҳам-
яроқонаш.
. Шахидони рохи озодй аз ш. Кӯлоб Шарипов
Файзалй, Насриддинов Фахриддин, Мадиев Ҷӯрахон ва Назаров
Давлатали.
Ҳазраткулов Равшан

■у'зви фаъоли Ҷабхаи
Халким ноҳиян Шахри-
гӯс, ҳоло раиси Комич-
роияи нохня.

Ғуломҳайдаров Нас-
риддин, узви фаъоли
Чабҳаи Халқии ноҳияи
Шахритӯс, ҳоло чониши-
ни аввали раиси Комич-
роияи нохия.
Раҷабов Сафолбек Кенҷаевич, узви фаъоли Ҷабҳаи Халкии но-
ҳияи Шаҳритус, ҳоло сардори шӯъбаи корҳои дохилии ноҳия, пол-
ковник.

Ман аз Самиев пурсидам, ки ҳизби демократа
дар ибтидо воқеаи Раиси Ҷумҳур интихоб шудани
Раҳмон Набиевро зери шубҳа гузошта, изҳор наму-
да буд, ки нисбати ӯ дар оппозитсияи амиқ қарор хо-
ҳад гирифт. Чй шуморо водор сохт, ки хилофи ин ка-
рор амал намоед?

— Дар қарор зикр ёфта буд, ки ҳизб мавқеи оппо-
зитсияи конструктивиро ишғол мекунад. Ман ҳамин
таклифро пешниҳод карда, изҳор намуда будам, ки
агар бо Президент ҳамкорӣ кардан нахоҳем ҳам, ақал-
лан ба ӯ халал нарасонем. Зеро ӯ бо барномаи муайян
ба арсаи сиёсӣ омадааст. Гузашта аз ин, Раҳмон На-
биевро то чое худи демократҳо дубора ба арсаи сиёсаг

оварданд. Натиҷаи таҳлили вазъи сиёсию иқтисодӣ бис-
ёр чизҳоро нишон медиҳанд. Ман ба қарибй ба Кӯлоб
рафта будам, Абдулло Очилов аз вазъияти Хуҷанд огоҳ
шуд. Қариб панҷоҳ дар сади корхонаҳо баста шуданд.
Ду рӯз пеш аз «Тоҷикгидроагрегат» ба ман занг заданд,
ки ин завод ҳам дар арафаи баста шудан аст. Хатари
бозистодани заводи яхдонбарории «Помир» дар миён
аст. Бекорй дар саросари Ҷумҳурӣ меафзояд. Мағозаҳо
холй, маоши мардум барои зиндагй кифоят намекунад.
Дар ҳамин шароит мо ба хулосае омадем, ки ягона ро-
ди аз бӯҳрон халос шудан, муттаҳид гаштани ҳамаи
созмонҳою гурӯҳҳои ҷамъиятиет. Дар чунин шароит
ман, Очилов ва чанд нафар роҳбарони ҳизби демократ
ба хулосае омадем, ки аз ҷанҷолҳои дохилй даст кашем
ва хама барои мустаҳкам кардани истиқлолияти давла-
тии Точикистон мубориза барем, нагузорем, ки дар оян-
да муборизаҳои дохилии мо мардумро бештар ба вартаи
қашшоқи кашанд.

Минбаъд тезутунд сохтани вазъияти дохилии Чум-

ҳурӣ бар манфиати халқ нест.

— Чаро пештар ба ин хулоса наомадед?

— Изҳороти раиси ҳизби демократ Шодмон Юсуф
аз тарики радиои «Садои Амрико» дар хусуси муноси-
батҳои Тоҷикистону Амрико ин иқдоми моро тезонд.
Ман чунин меҳисобам, ки устувор сохтани муносибат
бо Амрико ба мустаҳкам гардидани истиклолияти иқти-
содй ва сиёсии давлати Точикистон кӯмак мекунад. Ва
дар ҳамин лаҳзаи ҳассос муқобили ин муносибатҳо ба-
ромадан хоҳеду нахоҳед, хиёнат ба халқи тоҷик аст. Зе-
ро ran аз хусуси Раҳмон Набиев ва ҳукумати у намера-
вад. Гап дар бораи истиқлолияти давлатии Точикистон

11—3391

161
рафта истодааст. Муносибатҳо бо Раҳмон Набиев ва
ҳукумати ӯ не, балки бо Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳиб-
истиқлол барқарор мешавад. Давлати бузурги Амрико-
ро даъват карданд, ки аз мустаҳкам кардани муносибат-

ҳо бо Тоҷикистон худдорӣ кунад — роҳи норавою но-
мардонаи мубориза мебошад. Мо ҳизби демократро
ҳамроҳ бо Шодмон Юсуф ташкил намудем. Аммо ин чу-
нин маъно надорад, ки ман дар ин маврид хомӯшӣ их-
тиёр бикунам. Истиқлолияти давлатй, тамомияти арзии
Тоҷикистонро бояд аз ҳамаи манфиатҳо болотар гузо-
рем.

— Ба назари шумо ҳизби демократ барои ҳамкорй
бо ҳукумати Раиси Ҷумҳури Тоҷикистон омодааст?

—Ман ҳамчун Президента иттифоқи кооператорон ва
соҳибкорон ҳангоми мулоқот бо Раиси Ҷумҳури
кишвар дар ин мавзӯъ сӯҳбат доштам. Дарк намудам,
ки Раҳмон Набиев барои ҳамкорй бо ҳамаи кувваҳои
сиёсии Тоҷикистон самимона тайёр аст. Аз ин хусус
ба раиси ҳизб Шодмон Юсуф гуфтам ва изҳор наму-
дам, ки дасти ба ҳамкорй дарозкардаро бояд рад
накунем. Вале баъди изҳороти раиси ҳизб аз тариқи
радиои «Садои Амрико» роҳи ин ҳамкорӣ қариб, ки
баста шуд.

— Изҳороти шумо оид ба амалиёти нодурусти Ш.
Юсуф дар раёсати ҳизби демократа мавриди баррасӣ
карор гирифт?

— Мо таклиф намудем, ки тамоми раёсат бо чунин
изҳорот баромад кунад. Вале афсӯс, дар маҷлис, ки
ҳашт нафар аъзои раёсат иштирок доштанд, танҳо се-

чор нафарашон изҳоротро пазируфтанд.

— Дар мусоҳибаи худ дар рӯзномаи «Ҷавонони То-
ҷикистон» раиси ҳизби демократ Ш. Юсуф зикр карда-
аст, ки ин ҷудоиандозйҳо, ихтилофи назар дар ҳизб
ҷанбаҳои маҳалгароӣ, хешутаборчигй дорад. Ин масъ-
аларо чӣ гуна шарҳ медиҳед?

— Ман аз Кӯлоб ҳастам, деҳқонзодаам. Бо Раҳмон
Набиев, Сафаралӣ Кенҷаев ва ба шумо ҳамшаҳрй, хе-
шу табор нестам, ягон робитае ҳам надорам. Шояд
Шодмон Юсуф, Абдулло Очиловро дар назар дошта
бошад? Агар чунин аст, пас аз ҷониби ӯ ин ran бевич-

донӣ, умуман бехирадист. Маҳалгароӣ ба Абдулло Очи-
лов бегона аст. Дар вақташ ӯ таклиф карда буд, ки дар
ҳизб шиноснома мавчуд набошад, то ки касе аз кучо
будани каси дигарро надонад.

162
— Миёни аъзои ҳизб боз дар кадом мавзӯъҳои прин-
сипиалй ихтилофи назар мавҷуд аст?

— Ман бо раис шахсан дар масъалаи тактикаи му-
бориза розӣ набудам ва розӣ ҳам буда наметавонам.
Пеш аз воқеаҳои февралӣ Ш. Юсуф изҳор карда буд,
ки агар фалону фалон нашавад, имкон дорад дар То-
ҷикистон воқеаҳои Руминия ё Тифлис такрор шаванд.
Он вакт мо ба раиси ҳизб гуфтем, ки Тоҷикистон на
Руминия асту на Гурчистон ва баҷою беҷо додани ҳар
гуна изҳорот бас карда шавад. Биёед, беҳтараш дар до-
ираи қонун амал намоем. Раҳмон Набиев ба мо маъқул
аст ё не — ин масъалаи дигар. Лекин интихобот ба
амал омад. Ғайриқонунӣ будани онро касе исбот на-
кардааст. Биёед сарфи назар аз муносибатҳои шахсй
мардумро, интихоби онҳоро эҳтиром кунем.

Инчунин дар масъалаи баҳудаю беҳуда ҳақорат кар-
дани шахсиятҳо якеро муғул гуфта таҳқир намуданду
ба дигаре номи дигар гузоштан лозим нест... Ба Ш.
Юсуф борҳо гуфтем, шумо раиси ҳизби сиёсй ҳастед,
изҳорот бояд асос дошта бошад, медонед, ки мардум
аллакай аз митингу митингбозй хаста шудааст. Маса-
лан, дар митинги аввале, ки демократҳои Русия даъват
карда буданд, чансад ҳазор одам ҷамъ омад, дар ми-
тинги дуюму сеюм камтар, кор ба дараҷае расид, ки
мардум дигар ба митинг наомаданд. Зеро ҳар он чи
дар митинг гуфта мешавад, дар ҳамон чо мемонад, на-
мешавад. Мо низ ба чунин воқеият дучор шудем. Дар
митинги як мох пеш аз баҳманмоҳ доиргашта, гуфтем,
ки ба ҳукумат фалон кадар мӯҳлат медиҳем, ки талаб-
ҳои моро ичро кунад. Худамон ҳам медонистем, ки иҷ-
рои онҳо гайриимкон аст. Як моҳ гузашт. Ягон талаби
мо иҷро нашуд. Дар сиёсат камтар чиддй шудан лозим:
ё нагӯй, агар гуфтй, дар роҳи татбиқаш мубориза би-
бар. Ин ақидаи шахсии ман аст. Ман бо бисёр корхои
Президент розй буда наметавонам. Дар ин хусус борҳо
гуфтаем, ки Раҳмон Набиев алтернатива надорад. Зеро
имрӯз мардуми мо ба дигар шеваи кор тайёр нестанд.
Инро натиҷаи на танҳо интихоби Президент, балки чанд
интихоботи дигар ҳам нишон дод.

— Дойр ба таъсиси чумхурии мухтори Бадахшон
дар ҳизби демократ чӣ нуқтаи назар мавчуд аст?

— Ҳар хел нуқтаи назар мавчуд аст. Ман қатъиян
муқобили таъсиси ҳама гуна ҷумҳуриҳо дар ҳудуди
Точикистон ҳастам. Раиси ҳизби мо ва баъзе аз рохба-

163
рони он дар чунин мавқее қарор доранд, ки Тоҷикистон
бояд дар атрофи Бадахшон ба вуҷуд ояд. Оре, кор то
ба ин ҳадд расидааст. Ман ақида дорам, ки ин авантю-
ризм, иғвогарй аст. Ҳар кас муқобили ягонагй, тамоми-
яти арзии Тоҷикистон кор мебарад, мо муқобили онем
ва намегузорем, ки Тоҷикистонро қисмат кунад. Дар
мавзӯи ягонагии ҷумҳурӣ Президент ва ҳукумати То-
чикистонро зарур аст, ки чораҳои қатъӣ бинанд. Зеро
ин гапи нав нест. Дар давраҳои воқеаҳои сентябрӣ ду
депутат аз вилояти Ленинобод масъалаи чудо шудани
вилоятро ба миён гузоштанд. Ҳоло чунин корро баъзе
бародарони бадахшонй карда истодаанд. Умуман ҳар
касе, ки дар бораи чудо намудани ягон кисми Точикис-
тон сухан мегӯяд, бояд ҳамчун ҷинояткор дар назди
конун ҷавоб диҳад. Хоҳ бузурги миллат бошад, хоҳ ку-
наки он Дар ин масъала компромисс, муросокорй буда
наметавонад .

Ман як чизро намефаҳмам. Ҳама мегӯем, ки марду-
мони Бадахшон точиканд. Пас дар ҳудуди Тоҷикистон
таъсис намудани як Тоҷикистони дигар чй маънй дорад?
Агар бародарони бадахшонй рӯирост гӯянд, ки мо точик
нестем, забонамон дигар аст, миллатамон дигар аст —
пас ман тарафдори ҷумҳурии мухтор будани Бадахшо-
нам. Лекин ин тавр нест-ку?!

Мухтору номухтор бофтаи ким-кадом миллатгароён
аст. Ҷумҳурӣ ё ҳаст ва ё нест, давлат ё ҳаст ва ё нест.
Давлатро миллат таъсис медиҳад, як миллате, ки дар
атрофи худ дигар миллатҳоро муттаҳид кардааст. Агар
мо саводи кофй дошта бошем, бояд донем, ки дар асо-
си кадом нишонаҳо давлат таъсис меёбад. Имрӯз ҷиҳат-
ҳои иқтисодиро далел меоранд, ки он афсонае беш нест.

Ин афсонаҳоро ба одамони содда бояд гуфт. Умуман
ман тарафдори онҳастам, ки ҳатто аз унвони вилояти Ба-
дахшон калимаи «мухтор» гирифта шавад. Бадахшон
ин як қисми чудонашавандаи Точикистон аст ва дар
он чо халқи точик зиндагӣ мекунад. Шумо худатон дар
робитаи мустакими телевизионӣ 28 феврали соли 1992
хеле дуруст гуфтед, ки бо иваз намудани ном пробле-
маҳои иқтисодии вилоят ҳал намешаванд.

— Дар изҳороти шумо дар робита бо сиёсати ғала-
ти раиси ҳизби демократ омадааст, ки «дастгирии кор-
дой хуби оғозкардаи Раиси Чумҳур маънои онро надо-
рад, ки мо аз қарорхои зидди манфиатҳои халқ ва прин-

164
сипҳои демократия кабулкардаи ӯ ҷонибдорй мекарда бо*
шем». Шумо кадом қарорҳоро дар назар доред?

— Имрӯз Тоҷикистон муносибати худро ба қувва-
ҳои мусаллаҳе, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ ҳастанд, муай-
ян накардааст. Мо бояд рӯирост гӯем, ки Иттиҳоди Дав-
латҳои Мустақил бебақост. Тоҷикистон чӣ гуна давла-
ти мустақил аст, ки ягон хел қувваи мусаллаҳ надорад,
қувваи мусаллаҳи дигар давлатро дар ҳудуди худ ни-
гоҳ медораду вале то имрӯз юридитсияи Ҷумҳурӣ аз бо-

лои ин қувваҳо муайян карда нашудааст. Чунин масъ-
алаҳо кам нестанд...

— Шумо сиёсати имрӯзаи мо, роҳбарони Ҷумҳури-
ро, чй гуна арзёбӣ мекунед?

— Сиёсати хориҷии ҳукумати президент — дохил
шудан ба Созмони Милали Муттаҳид, имзои Шартно-
маи ҳамкории Хелсинки ва узви Фонди байналхалқчи
асъор (валюта) шудан равандҳои демократиро дар
Ҷумҳурӣ мустаҳкам месозанд. Ба он баҳое, ки баъзеҳо
ба Тоҷикистон медиҳанд ва онро давлати тотолитарй
меноманд, розӣ шуда наметавонам. Точикистон давла-
ти демократист. Бигузор ҳукумати Точикистон, парлу-
мони он ба мо маъқул набошад. Лекин мухолифатҳо
бояд бо роҳи конститутсионӣ ҳал гарданд. Агар мо де-
мократияро воқеан эҳтиром кунем ва давлати демократй
сохтан хоҳем, вале агар зӯровариро ҷонибдор бошем,
пас бояд аз боби демократия ҳарф назанем.

Точикистон сарзаминест, ки ба истилоҳи марксис-
тон якбора аз феодализм ба сотсиализм гузаштааст.
Аз ин рӯ раванди ташаккули миллати тоҷик ба охир
нарасида, якбора ба демократияи Ғарб гузаштан номум-
кин аст. Лекин баъзеҳо чунин мешуморанд, ки дар си-
ёсат ҳама чиз равост ва барои ба даст овардани мақ-
сади худ аз баъзе ифлосиҳо даст намекашанд. Ман дар
чунин бозиҳои ифлос иштирок накардаам, намекунам
ва нахоҳам кард.

— Бозиҳои ифлос гуфта шумо чиро дар назар до-
ред?

— Чунин бозиҳо ҳастанд, вақташ ояд, дар ин бора
ran мезанем.

Имрӯз лаҳзае фаро расидааст, ки мо бояд бо ҳар
роҳ истиқлолияти давлатии Тоҷикистонро мустаҳкам

созем,— мардумро хӯронем, пӯшонем, ҷомиаро аз гурус-
нагон, ки хатараш воқеан вучуд дорад, раҳо кунем, ё ин
ки бо аъмоли кӯтоҳандешона минбаъд қам вазъ-

165
иятии Ҷумҳуриро тезутунд гардонем. Мо бояд ик-
рор шавем, ки Ҷумҳурй ба дасти Президенти им-
руза дар шакли пурра вайроншуда расидааст.
Агар ҳама гуноҳҳоро бар гардани Раҳмон Набиев
ва ҳукумати ӯ бор кунем, бевиҷдонй, дурӯғи маҳз ме-
шавад. Касолатҳои имрӯза ҳосили сиёсати чандинсола-
анд. Мо метавонистем се-чор сол пештар вазъияти Ҷум-
хуриро тағйир диҳем. Вале вақтро дар талоши манса-
бу муборизаҳои дохилӣ аз даст додем. Ҳоло роҳи яго-
наи наҷот дар муттаҳидӣ ва ягонатист. Вагарна Тоҷи-
кистон ба қисматҳои хурд-хурд тақсим шуда, ба сари
мардум рӯзҳое биёянд, ки ҳафтод пушти моро халқ на-
хоҳад бахшид. Бинобар ҳамин ба тамоми аъзои қатории
ҳизби демократ, ба мардум муроҷиат мекунам: Биёед,
дар рӯзҳои сахт якҷо бошем, то ки аз экстремизми сиё-
сӣ ҷамъиятро раҳо диҳем. Зеро ҳар хатой мо дар оянда
ба халқамон зарарҳои калон мерасонад.

* * *

Рӯзи 28 марта соли 1992 дар рӯзномаҳои расмич
Ҷумҳурӣ хабари зерини мухбири «ТоҷикТА» дарҷ гар-
дид:

«Ду руз боз дар назди бинои Девони Ва-
зирон гирдиҳамоие давом дорад, ки иштирок"
кунандагони асосии он донишҷӯёни бадахшонй
мебошанд.

Тавре ки маълум шуд, сабаби гирдиҳамой
пешниҳоди Раёсати Шӯрои Олии Ҷумҳурии То-
чикистон ба Президент дар бораи аз вазифа
озод кардани вазири корҳои дохилй М. Навчу-
вонов аст.

Пешниҳоди Раёсати Шӯрои Олӣ дар ин мав-
рид характери тавсиявӣ дорад. Ва дар ин масъ-
ала қарори қатъиро Президент кабул хоҳад
кард. Раиси Шӯрои Олӣ С. Кенҷаев ва ноибн
Президент Н. Дӯстов 27 март масъаларо ба
аҳолии Тоҷикистон тавассути телевизион ба ка-
мин мазмун шарҳ дода буданд. Онҳо ҳамчунин
дар бораи далелҳое сухан ронданд, ки такли-
фи мазкур дар асоси онҳо пешниҳод шуд. Пло-
ва бар ин М. Навҷувонов бо хулосаҳои комис-
сияи Шӯрои Олӣ нисбати ӯ розӣ нашуд ва ко-

166
миссияи махсуси салоҳиятдор ташкил до да шуд.
Худи М. Навҷувонов дар намоиши телевизионй
дойр ба ин масъала сухан ронд. Вале гирди-
ҳамоии беиҷозат баъди ин ҳам давом дорад».

Ин буд нахустин хабари расмй дар бораи дасисабо-
зиҳои майдони «Шаҳидон».

Солҳои бистум, дар давраи ташкил намудани Ҷум-
ҳурии Тоҷикистон фарзанди доно, покниҳод, садоқат-
манд ва фидокори Бадахшон Шириншоҳ Шоҳтемур хиз-
матҳои бузурге анҷом додааст. У дар яке аз вазифа-
ҳои олии Ҷумҳурй — Раиси КИМ-и Тоҷикистон инти-
хоб гардида, дар масъалаи муайян кардани ҳудудҳои мил.
лии давлати тоҷикон ҷонбозиҳо карда, шахсан бо И. В.
Сталин мулоқотҳо намудааст, ба ин роҳбари бузурги
ҳамонвақтаи Давлати Шӯроҳо мактубҳои пурмаъно на-
виштааст. Номи поки ӯ дар дили халқи тоҷик ҷовидонист.

Ammo дар давраи ба даст омадани истиқлолияти
комили Точикистон баъзе саркардаҳои силоҳдори ба-
дахшонй ба доми фиреби қозикалон ва дигар бунёдга-
роёни исломй афтода, гурӯҳҳои алоҳидаи ин минтақа-
ро аз паи худ бурда тавонистанд ва онҳоро ба доли бад
гирифтор намуданд. Чун оина равшан буд, ки масъа-
лаи аз вазифа бартараф намудани М. Навчувонов ба-
ҳонае ҳисоб меёфт. Агар баҳона намебуд, баъди ба ва-
зифаи худ барқарор ва устувор мондани вай гирдиҳам-
омадагон бояд пароканда мешуданд. Аслан гирем, чи
тавре ки дар боло баён намудам, аз вазифа сабукдӯш
сохтани ин генерали бесалоҳият, хеле дуруст ва сари-
вақтй буда, вай ба ин вазифаи баланд ҳаргиз сазовор
набуд. Баъзе сабабҳояшро дар бобҳои аввали китоб
гуфта будам, биноан такрори онҳо ҳоҷат надорад. Зим-
нан ҳамин ҷо лозим ба ёдоварист, ки дар хуни мардуми
бадахшонй ҳиоси пурғалаёни маҳалгароӣ нисбат ба ди-
гар манотиқ хеле зиёд аст. Масалан, ягон вазир ва со-
ҳибмансаби воломақоми Хуҷанд, Уротеппа ё Панҷа-
кентро ба ҳамин тариқа муҳокима намоянду аз вазифа
сабукдӯш карданй шаванд, намояндагони муқими шаҳ-
ри Душанбе будаи ин мулку макон бо шиорҳо ва шӯ'
ру мағал ҳаргиз ба майдонҳои пойтахт намебароянд ва
зинҳор талаб ҳам намекунанд, ки «ҳон, ҳамшаҳрии мо,
шахсияти бузурги мамлакат аст, аз вазифа холй наку-
нед». Намояндагони ин манотиқ чунин амалро пастфит-
ратй меҳисобанд ва даст ба ин рафтору ҳаракати но-
савоб намезананд. Аммо бадахшониёни Душанбе ҳамин

167
тавр амал намуданро дуруст ҳисобиданд ва дар рӯз-
ҳои аввали ин моҷарои иғвогарона шӯру ғиреви зиёде
бардоштанд. Ҳатто бисёр зиёиёни бадахшонӣ, ки сол-
ҳо боз дар Ватанамон нони мунавварфикрй мехӯрданд,
ҷавонони хунгарми камсалиқаи диёри худро аз ин кир-
дори зишт бознадоштанд, насиҳат накарданд. Масалан,
С. Ҳалимшо, М. Ҳайдаршо, Амонбек Шоҳзода,
Д. Лутфишо барин шоирон ва рӯзноманигорон баръ-
акс ба оташи рӯз аз рӯз густаришёфтаи гир
диҳамомадагон, ҳамвора равған мерехтанд. Хусусан,
марҳум Амонбек Шоҳзода ва Ноёбшо Зӯробек ҳар лаҳ-
за дар назди микрофон фарёд мезаданд, ки Бадахшон
бояд аз Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷудо шавад ва давлати
мустақили Бадахшон эълон гардад, ё ҳамчун Ҷумҳурии
мустақил ба Русия ҳамроҳ шавад. Онқо дар байни гир-
диҳамомадагони майдон низ ба ҳамин мазмун корҳои
душманона ва иғвогаронаи ташвиқотӣ бурда, ҷинояту
хиёнати сахт содир кардаанд, дар оянда сабабгорони
рехтани хуни садҳо ва ҳазорон нафар фарзандони бе-
гуноҳи миллат гардиданд. Баъзе аз ин мунавварфик-
рони бадахшонй писарони худро сарбозони ҳалқабар-
гӯши генерали хоин Навҷувонов карда буданд, ки сонй
бо силоҳи Навҷувонов тақдимнамуда, дар минтақаҳои
гуногуни Ҷумҳурӣ дар набардҳои зидди ҳукумати қо-
нунӣ ҷангиданд, яъне фарзандони онҳо низ роҳи хиё-
нат ба Ватанро пайсипарй намуданд.

Дар рӯзи дуюми гирдиҳамоии майдони «Шаҳидон»
Раиси Ҷумҳур Раҳмон Набиев як идда ашхоси мӯъта-
бар, собиқадорони ҷангу меҳнати вилояти мухтори Кӯ-
ҳистони Бадахшонро ба дафтари корни худ даъват на-
муд. Дар ин мулоқот ман шахсан иштирок доштам. Ра-
иси Ҷумҳур аз ин ашхоси машҳуру мӯътабари Помир хо-
дит кард, ки барои ба эътидол овардани авзоъ ба дав-
лат кӯмак расонанд. Раиси Ҷумҳур дуруст мегуфт, ки
ҳоло як теъдод ҷавонони ғаюру хирасари Бадахшон
фирефтаи қозихона ва ҳизби наҳзати ислом шуда, би-
дуни кадом омилу асос сабабгорони муташанниҷ гар-
дидани авзои пойтахт ва тамоми Ҷумҳурӣ ҳастанд. Мӯъ-
табарони Помир ба майдон рафта, ҳамин амри воқеиро
ба ҷавонони гумроҳ бояд бифҳмонанд. Вале онон ин
хоҳиши Раиси Ҷумҳурро шунида, ба ҷои он ки муво-
фиқи салоҳи кори ҳамон лаҳза амал намоянд, дар наз-
ди сарвари давлат бе ҳеҷ истиҳола ва зарурат дар ху-
суси Ҷумҳурии мухтор эълон намудани вилояти мухто-

168
ри Куҳистони Бадахшон масъала гузоштанд. Онҳз дар
назди давлату ҳукумат як силсила шарту шароиги
ғайриқобили қабули худро низ пешниҳод намуданд.
Банда дарёфтам, ки аз ин мулоқот ва гуфтугӯ ягон ман-
фиате нест. (Бояд қайд намоям, ки дар он вохӯрӣ на-
мояндаи халқ, муовини раиси Шӯрои Вазирон равоншод
Моёншо Назаршоев вазъияти нооромро дақиқан дарк
намуда, ба роҳбарони давлат аз самими қалб ёрӣ ме-
расонд).

Дар майдони «Шаҳидон» вазъият лаҳза ба лаҳза шид-
дат мегирифт. Мо бо мақсади cap назадани ягон ҳоди-
саи нохуш тасмим гирифтем, ки бо Навҷувонов масли-
хат намоем, то ӯ барои ба эътидол овардани авзоъ ба
тазоҳуркунандагон муроҷиат кунад. Зеро, вай лоиқи ин
мансаби баланд набошад ҳам, касе ӯро алҳол аз вази-
фа сабукдӯш накардааст, биноан инро ба мардум фаҳ-
монад ва ҳамчунин шахси масъулу соҳибмансаб оид ба
мӯътадил кардани вазъият чораҷӯӣ намояд. Бо ин ни-
яти нек ман ба хонаи ӯ раҳсипор шудам. Ҳамроҳи ман
Додситони кулли Ҷумҳурӣ Нурулло Ҳувайдуллоев буд.
У ҳамчун як шахси қонундони мутафаккиру ватанпарас-
ти шӯълавар шабу рӯз ором надошт, тамоми чораҳоро
медид, ки ҳамин одамони фиребхӯрдаи ба шӯр омада,
хушй ба хушй ба хонаҳои худ бираванд. Н. Ҳувайдул-
лоев яке аз роҳбарони олирутбаи поквиҷдон буда, ба
Ҷумҳурӣ дилаш сахт месӯхт. У ғайр аз иҷрои вазифаи
бевоситаи хидматии хеш он рӯзҳо ба шиносони худ—со-
биқадорони ҷангу меҳнат, мӯйсафедони бонуфуз муло-
қстҳо мекард, то онҳо дар байни гирдиҳамомадагон кор-
дой фаҳмондадиҳӣ бубаранд, мардумро ором намоянд.

Вақте ки мо ба ҳавлии Навҷувонов наздик шудем,
дар ин кӯшки олишон мушоҳида намудем, ки ҷавонони
ҳузарби мусаллаҳи бадахшонй макони генералро гӯё
ноаён посбонӣ мекарданд. Онҳо чор тарафи ин бино-
ро печонида гирифта буданд.

Навҷувонов худро хеле асабонй нншон медод, ба мо
ҳавобаландона муомила мекард. Дар аввал ба пешни-
ҳоди мо розӣ нашуд ва бо воҳима гуфт, ки боз чорсад
ҳазор нафар одамони дигар тайёранд, ки дар майдон
ҷамъ шаванд. Вай гӯё ифтихор дошт, ки ҳамин қадар
мухофизон дорад, ё худ вай генералу ҳамин миқдор
лашкар дар зери итоати ӯ буда, ҳозиру омодаи иҷро
намудани ҳар амру фармони вай ҳастанд.

Ҳамон рӯз маслиҳатамон бо генерал напухт, ба фик-

169
рам вай мехост, ки мо, роҳбарони давлату ҳукумат, аз
гирдиҳамомадагон бештар битарсем, ба ваҳм биёем.

Фақат рӯзи дигар ӯ ба қароргоҳи роҳбарони давлат
ом ад, аввал ба қабулгоҳи ман ворид шуд, сони мо ба
назди Раиси Ҷумҳур рафтем. Баъди сӯҳбат бо Прези-
дент розй шуд, ки ба гирдиҳамомадагон муроҷиат на-
мояд. Аммо суханони ӯро касе гӯш намекард. Ин дам эҳ-
тимол худаш ҳам медонист, ки сияҳкорон номи вайро
байрақ карда, ҷаҳд доштанд, то мақсади шуми худро
амалй намоянд.

Дар хусуси ба макру фиреби қозиёт гирифтор шу-
дани чавонони камтачриба ва хунгарми майдон далели
раднашаванда мавчуд аст. Оид ба ин масъала дар са-
ҳифаҳои пешини ҳамин китоб воқеаи ба коргоҳи ман
бндуни ичозат ва чашми посбононро хато карда, зада
даромадани намояндаи майдони Шаҳидон Раҳим Ну-
руллобековро ҳикоя карда будам, ки ҳамин далелн
қатъии даъвои мо шуда метавонад. Ҳамон Нуруллобе-
ков буд, ки пешониашро бо латтаи сафед баста, бо ту-
фангча ба ман таҳдид кард: яъне ман ҳам дар ҳудуди
Бадахшон таваллуд шудаам, биноан бояд ба бадахшони-
ёни «Шаҳидон» бупайвандам.

Ба чараёни пеши воқеа ручӯъ намуда гуфтаниям, ки
ҳамин Нуруллобеков бо супориши қозикалон, ҳизби наҳ-
зати ислом ва таҳриқи собиқ ҳокнми шаҳр Икромов
яке аз иштирокчиёни фаъоли қатли Додситони генера-
лии Ҷумҳурй Нурулло Ҳувайдуллоев гардид. Ин қотили
манхус, ки дар майдони «Шаҳидон» аз кашидани нашъ-
аву бангу тарёк мағзаш хароб шуда буд, барои пулу
мол шуда, аз ҷиноёти сахттарин ҳам даст накашид.

Вақте ки он хунхор дастгир гашта, таҳти таҳкиқ
қарор гирифт, бо хоҳиши масъулини таҳқиқот барои
равшан намудани баъзе уқдаҳо ба маҳаллаи тавқифи ҳа-
мон ҷавони тирамағз рафтам ва чи тавре ки таҳқиқга-
рон мегӯянд, бо вай мулоқоти рӯ ба рӯ намудам. Акнун
ӯ иқрор намуд, ки ҳақиқатан ҳам ҷавонони майдони
«Шаҳидон» аз тарафи қозиёт барангезонида шуда бу-
данд. Давлат Усмон ҳамон вақт гуфта будааст, ки ҳа-
магӣ панҷ рӯз дар майдон шӯру мағал бардошта истан-
ду муқовимат кунанд бас аст. Зеро баъди панҷ рӯз ода-
мони вай (яъне Давлат Усмон) бо захираи хуроку хай-
ма, тиру туфанг меоянду дигар ҳамаи масъалаҳо ҳаллу
фасли худро меёбанд. Ҳоло ин ҷавони маҳбус мегуяд,
ки мо, ҷавонони бадахшонй, фирефтаи қозй, Давлати

170
Усмон, Давлати Худоназар, Шодмони Юсуф ва як гу-
рӯҳ мансабталашоне гардидем, ки он вақт дар Ҷумҳу-
рии Тоҷикистон бо роҳи зӯрй ва хунрезй сохти давлат-
дориро дигар, ҳукмати аз тарафи халқ интихоб гар-
дидаи Президент Раҳмон Набиевро ноҷавонмардона
сарнагун карданй буданд. Агар он рӯзҳо кормандони
Вазорати умури дохила бо роҳбарии Навҷувонов, Ку-
митаи Амнияти Миллй ва дигар мансубини ҳифзи ҳу-
қуқи шаҳрвандон хиёнат накарда, вазифаи хешро соф-
дилона иҷро менамуданд, ҷумҳуриамон ба ин дараҷа
оғуштаи хун намегардид ва ҳазорон нафар ҷавонон
беҳуда қурбон намешуданд.

Баъд аз баромади телевизионии ман, Раиси Шӯрои
Олӣ Сафаралӣ Кенҷаев, ки генерал Навҷувонов низ ҳам-
роҳи мо буду вазъиятро ба мардум шарҳ додем ва дар
сари вазифа будани вазири умури дохиларо ҳам ба гир-
диҳамомадагон, ҳам ба тамоми аҳолии мамлакат тав-
зеҳ намудем ва хотирнишон сохтем, ки:

1. Конститутсия ва қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон
бояд бечунучаро аз тарафи ҳамаи шаҳрвандон ва соз-
монҳои ҷамъиятӣ иҷро карда шаванд.

2. Интихоб ва ҷобаҷогузории кадрҳо дар мақомоти
болоии ҳокимияти давлатӣ фақат ба салоҳияти Раиси
Ҷумҳур ва Шӯрои Олй буда, мувофиқи Қонуни Асосй
ҳал карда мешаванд ва мавзӯи баҳсу мунозира дар
митингҳо ва намоишҳо қарор гирифта наметавонад.

3. Мо ба ҳамаи аҳзоби сиёсй ва ҳаракатҳо муроҷиат
мекунем, ки ба таври ҷиддӣ дар доираи қонунҳо ва
Конститутсия амал намуда, аз аъмоле, ки боиси бесу-
ботии вазъият мегардад, худдорй намоянд.

Маслиҳат намудем, ки пас аз баромади телевизио-
нии мо Раиси Ҷумхур Раҳмон Набиев ба мардуми То-
ҷикистон аз тарики радио муроҷиат намояд. Зеро мехос-
тем, ки сокинони деҳаҳои дурдасттарини кӯҳистони киш-
вар амон ҳам аз ҳақиқати воқеаҳои пойтахт огоҳ бошанд.

«Кӯшишҳои мо дар бобати ба таври осоишта
пароканда шудани митинг натиҷа надода исто-
даанд, — гуфта мешуд дар Муроҷиатнома. —
Онҳо ҳатто имкон намедиҳанд, ки аз микрофон-
хои майдон ба гайр аз худашон ва чонибдорона-
шон каси дигар истифода намояд. Агар кор ба
ҳамин тартиб идома ёбад, боз ҳам шиддатнок-
тар шудани вазъият аз имкон дур нест.

f

171
Аз ҳамин сабаб вазифаи худ медонам, ки
душвории вазъияти баамаломадаро ба ҳамватано-
ни азиз хабар дода, зимнан изҳор намоям, ки
тамоми масъулияти оқибатҳои номатлуби онро
ба инсофу виҷдони роҳбарони митинг, хусусан
раиси ҳизби демократа Тоҷикистон Шодмон
Юсуф, раиси созмони «Растохез» Тоҳири Абду-
чаббор, муовини раиси ҳизби наҳзати исломӣ
Давлати Усмон ва шарикони наздиктарини он-
ҳо ҳавола мекунам.

Ман бисёр мехоҳам, ки мову шумо воқеаҳои
моҳи феврали соли 1990-рр фаромӯш накунем.
Бас аст, хуни ноҳақе, ки он вақт рехта шуд.
Бас аст, гиряи модарон, бас аст мотаму дарде,
ки ба хонаи ҳамдиёрони худ овардем. Ин хун-
талабй касеро ба мурод намерасонад...».

Сокинони некиродаи Ҷумҳурӣ аз ин қонуншиканй за
фишороварии гирдиҳамомадагони майдони Шаҳидон ба
ғазаб омада, фикру мулоҳизаҳои худро тавассути бар-
қияҳое, ки ба органҳои давлату ҳукумат ирсол менаму-
данд, ифода мекарданд.

Дар рӯзҳои аввали ин гирдиҳамоии бемаънй аз
шаҳру ноҳияҳои Ҷумҳурӣ ба Шӯрои Олй зиёда аз 100
барқияҳо расидаанд, ки дар онҳо асосан гирдиҳамоии
ғайриқонунӣ дар шаҳри Душанбе маҳкум гардидаанд.

— Адолати ИҶТИМОӢ бояд барқарор гардад, — на-
виштаанд истиқоматкунандагони шаҳри Кӯлоб Т. Эрга-
шев ва А. Обидов. — Гузаштан ба нархи бозаргонй
зиндагии халқамонро мураккаб гардонид. Киштукори
баҳорй сарфи назар аз қимат будани нархи сӯзишво-
рию равғанҳои молиданӣ ва қисмҳои эҳтиётй пеш ме-
равад ва ҳар рӯз ғанимат аст. Мо чунин мешуморем,
ки бояд роҳбарони Ҷумҳуриро дастгирй намоем, то он-
ҳо тавонавд кишварамонро аз бӯҳрони иқтисодй баро-
чанд. Ба роҳбарон сабру матонат ва ба ташкилотчиёни
гирдиҳамой инсофу адолат орзумандем.

Ба чунин мазмун 700 нафар кишоварзони ноҳияи
Ғончй низ барқия фиристодаанд.

Дар рӯзҳои аввали ташкил гардидани гирдиҳамоии
майдони «Шаҳидон» бо фармони Раиси Ҷумҳур, бо мақ-
сади мутобиқсозии нерӯҳо барои хушй ба хушй паро-
канда сохтани одамони гӯлзада ва фиребхӯрдаи ин
майдон штаби махсусе таъсис дода шуд, ки ба фаъо-
лияти он ман сарварй менамудам.

172
Ба ин штаб Додситони генералӣ Н. Ҳувайдуллоев,

Комиссари ҳарбӣ М. Мамадчонов, сардори мудофиаи
гражданӣ Ф. Ниёзов, қумандони кӯшунҳои сарҳадй,
генерал А. Н. Мартовицкий, қумондони Дивизияи 201-и
Русия полковник Заболотний В. Г. раиси Кумитаи Ам-
нияти Миллй А. А. Стройкин, додситони шаҳри Душан-
бе С. Шаропов, муовини вазири умури дохила А. Ра-
ҷабов, муовини вазири адлия К. Ҳасанов, сардори Раё-
сати умури дохилаи пойтахт А. Раҳмонов ва дигарон
шомил буданд. Ба нисбати он ки вазири умури дохила
М. Навчувонов дар ин рӯзҳо фавран бемор гашт ва мав-
қеи Вазири адлня Ф. Абдуллоев оид ба ин воқеаҳо но-
муайян буд, тавре ки аз рӯйхати фавқ низ маълум аст,
ба ин штаб муовинони ин вазоратпаноҳон дохил буданд.
Ҳар рӯз субҳ ва бегоҳӣ чаласаи штаб барпо мешуд, ва-
зифаи мо дар он давра пешгирӣ намудани хунрезӣ ва
таҳти назорати ҳукумату дастгоҳи Президент нигоҳ
доштани вазъият буд.

Баъд аз он ки муроҷиатномаи Раиси Ҷумҳур, изҳо-
роти Раиси Шӯрои Олй, суханронии ману С. Кенҷаев
тавассути телевизиони чумҳурӣ доир ба хотима додаяи
гирдихамоии ғайриқонунӣ ва бо маслиҳату машварат
ҳаллу фасл намудани проблемаҳои мавҷуда мутаас-
сифона натиҷае набахшиданд, ман ба аъзоёни Штаби
Ҷумҳурӣ К. Ҳасанов ва С. Шарофов супориш додам, ки
ба саркардагону сарварони гирдиҳамой ғайриқонунй
будани ин кирдори зишташонро фаҳмонанд ва х-илофи
конун будани ин гирдиҳамоиро тавассути телевизиони
Ҷумҳурй низ ба халқ шарҳ диҳанд.

Тавре ки ман огоҳй доштам, К. Ҳасанов ва С. Ша-
рофов бо раиси ҳизби демократ Ш. Юсуф, раису муови-
ни ҳизби наҳзати ислом М. Ҳимматзода ва Д. Усмон,
раиси созмони «Растохез» Т. Абдуҷаббор, раиси созмо-
ни «Лаълл Бадахшон» А. Амирбек вохӯрданд. Ҳомиёни
ҳукуқи шаҳрвандон бо ҳар яке аз ин саркардагон так-
рибан дусоатй сӯҳбат намуда, фаҳмонданӣ шуданд, ки
гирдиҳамои-и ташкилкардаашон ғайриқонунӣ аст, бино-
ан тибқи қонун ва муқаррарот хукук надоранд, ки ода-
мони бисёреро бо роҳи макру фиреб барои касдҳои ға-
разноки худ - дар яке аз майдонҳои пойтахт ҷамъ
оваранд. Ин кирдори зишти онҳо қонуншикании маҳз
буда, аз он бӯи ҷиноят меояд. Зеро дар як чо ҷамъ на-
мудани тӯдаи бисёри одамони соддадили фиребхӯрда,
ки дар байни онҳо шояд теъдоди зиёди ҷинояткорон, ғо-

173
сибон, дуздон, нашъамандон, ҷосусони кишварҳои хо-
риҷӣ бошанд, хеле х-атарнок аст. Оқибатҳои ноҳинҷор
ва зарарноки гирдиҳамоии тоифаҳои гуногуни мардум-
ро пешгӯӣ намудан душвор аст ва дар пойтахти давлат
ба вуқӯъ пайвастани ин воқеа хосатан номатлуб аст. К.
Ҳасанов ва С. Шаропов ба ташкилкунандагони митинг
фаҳмонданд, ки мувофиқи моддаи 22-и қонуни бақайд-
гирии ҳизбҳои сиёсӣ ва ҳаракатҳои мардумӣ ин кир-
дорашон қонуншикании сахт, вайронкорӣ ва ҷиноят
ҳисобида мешавад, бинобар ин мақомати Вазорати
адлия маҷбур аст, ки фаъолияти ин ҳизбҳои сиёсй ва
ва ҳаракатҳоро манъ намояд.

Муовини вазири адлия ва додситони шаҳр бо мақса-
ди нишон додани ғайриқонунй будани ин гирдиҳамой
тавассути телевизиони Ҷумҳурй низ баромад намуданд.
Додситони шаҳр ҳамчунин ба таври хаттӣ ба ҳар яке
аз саркардагони гирдиҳамой огоҳинома пешниҳод наму-
да, онҳоро аз оқибатҳои бади ин қонуншиканӣ ва ҷи-
ноятхо воқиф сохт.

Вале ба ташкилкунандагони митинг суханони мас-
лиҳатомез таъсир накарданд. Мағзи сари онҳо бо нақ-
шаю фикрҳои бӯҳтономез, кинаю адовати даҳшатангез
хираю тира гашта буданд. Бадии кор хусусан дар он
буд, ки ин саркардагон одамони бисёрро каллобона ба
доми макру ғадр афканда, фикру ақидаҳояшонро бо-
тил иамуда, аз шуғлу зиндагӣ, рӯзгор, киштукори фас-
ли баҳор мемононданд ва ҳамвора ба вартаи ҷиноят ме-
кашиданд.

Ьа ҷои он ки саркардагон ба маслиҳат биёянду ода-
монро пароканда бикунанд, аз 29 марти соли 1992 ба
номи Раиси Ҷумҳур Раҳмон Набиев бо қатънома муро-
ҷиат намуданд. Дар қатънома, ки он бо имзоҳои даси-
сабозон—раиси созмони «Растохез» Т. Абдуҷаббор,
раиси ҳизби демократи Тоҷикистон Ш. Юсуф, ран-
ен созмони «Лаъли Бадахшон» А. Атобек, раиси ҳизби
наҳзати исломӣ М. Ҳимматзода ирсол гашта, гӯё гириф-
тори таъқиб гардидани узви раёсати сОзмони Растохез,
М. Мирраҳим, ҳабс шудани собиқ мири Душанбешаҳр
М. Икромов ва мавриди муҳокима қарор гирифтани
вазири умури дохила М. Навҷувонов нодуруст ҳисоби-
да шуда буд. Дар ин камбудиҳо муаллифони қатънома
асосан Раиси Шӯрои Олӣ С. Кенҷаевро гунаҳгор шу-
мурда, талабҳои зеринро пешниҳод менамуданд:

Парламенти Тоҷикистон пароканда карда шуда, қа-

174
були Қонуни Асосии ҷадиди Тоҷикистон тезонида, бар
асоси он ҳайати нав ва доимоамалкунандаи парламен-
ти чадид интихоб гардад, инчунин қонунҳои ба истнлоҳ
зиддядемократй бекор карда шаванд.

Азбаски Раиси Ҷумҳур ҳамон рӯз бемор буд, тибки
муқаррарот ба ин қатънома ҳамчун ноиби Раиси Ҷум-
ҳур ман чавоб гардондам.

Аввалан, дар қатънома талаб карда мешавад, ки
парламенти Тоҷнкистон пароканда карда шавад, кайд
шуда буд дар ҷавоб. Вобаста ба ҳамин чавоб бояд гуфт,
ки имрӯз дар ягон ҳуҷҷати қонунгузорй, аз он чумла
дар Қонуни Асосии мавҷудаи чумҳурӣ ҳам, тартибу
усулҳои пароканда кардани парламент пешбинй нагар-
дидааст ва аз ҳамин сабаб на Раиси Ҷумҳур ва на ка-
дом мақоми босалоҳияти дигар дар бораи пароканда
кардани он қарор қабул карда наметавонад. Ва агар
мо ба оддитарин унсурҳои чомеаи демократию давлати
хукуқбунёд эҳтиром дошта бошем, бояд ин ҳакиқати бе-
баҳсро беғаразона дарк намоем ва аз он сарфи назар
накунем.

Сониян, дар қатънома тақозо шудааст, ки қабули
Қонуни Асосии нави Тоҷикистон тезонида, дар асоси он
ҳайати нав ва доимоамалкунандаи парламенти чадид
интихоб гардад.

Дар ин маврид метавон гуфт, ки дар айни замон
гурӯҳи махсуеи корӣ матни лоиҳаи нави Қонуни Асо-
сии ҷадидро тартиб додааст. Ба фикри мо, пешниҳоди
гирдиҳамомадагонро дар боран интихоби ҳайати наву
доимоамалкунандаи парламенти чадид ба матни лои-
ҳаи Қонуни Асосй ҳамроҳ карда, дар заминай он шак-
лу усулҳои интихоботи ояндаро дар асосҳои бисёрхиз-
бй ва демократй тартиб додан ва амалй гардондан мум-
кин аст. Онро баъд аз муҳокимаи мардум бояд Сесси-
яи навбатии Шӯрои Олй кабул намояд ва рӯзи инти-
хоботи нави парламент дар асоси бисёрҳизбй эълон кар-
да шавад. Фаъолияти парламенти мавҷуда баъди ин-
тихоботи парламенти касбй аз рӯи қонун қатъ гардида
метавонад.

Аслан Раёсати Шӯрои Олй ва мақомоти роҳбарии
хукумат низ дар ҳамин фикранд ва ин ҷои баҳс надо-
рад.

Дар масъалаи бекор кардани конунҳои ба истилоҳ
зиддидемократй ҳаминро илова кардан лозим аст, ки

агар чунин конунҳо бошанд, марҳамат, роҳбарони гир-

175
диҳамомадагон пешниҳодҳои мушаххаси худро ба Ра-
ёсати Ҷумҳур ва Раёсати Шӯрои Олӣ супоранд. Ин так-
лифҳоро бо назардошти беҳтарин қонунҳои умумиба-
шарӣ бори дигар бо иштироки намояндагони аҳзоби
сиёсӣ ва созмонҳои ҷамъиятй омӯхта, баъди муҳокимаи
умумихалқй барои баррасӣ ба Шӯрои Олй пешниҳод
кардан мумкин аст. Дар ин бобат ҳам, ба андешаи мо,
чои баҳс буда наметавонад.

Мо ба намояндагони гирдиҳамомадагон ин ҷавоби
хаттии қатъномаро супурда, хоҳиш намудем, ки онро
дар назди гирдиҳамомадагон қироат кунанд.

Ҳамчунин мо аз роҳбарони гирдиҳамой хоҳиш на-
мудем, ки бинои назди ҳукуматро тарк гуфта, агар да-
вом додани гирдиҳамой фавқулодда зарур бошад, ба
майдони Озодй раванд, чунки дар ягон кишвари мута-
раққй ба назар нарасидааст ва нашунидаем, ки гирди-
ҳамомадагон роқи бинои ҳукумат ва дафтари кории
Раиси Ҷумҳурро баста бошанд. Ҳатто мо гуфтем, ки
дар сурати ба майдони Озодй гузаштани онҳо, барои
гузаронидани гирдиҳамой иҷозатномаи Кумитаи иҷ-
роияи Душанбешаҳр дода мешавад.

Вале саркардагони хиёнатпешаи гирдиҳамой пешнч-
ҳодҳои оқилона, мусолиҳатомез ва инсонпарваронаи
моро напазируфтанд. Тавре ки иттилоъ ёфтем, ба ҷои
қироат намудани матни комили чавоби катънома яке
аз воизони майдони «Шаҳидон» онро ба таври худ шарҳ
намуда, мавриди хандаю истеҳзо ва таҳқир қарор до-
дааст.

■Охир аз ин тӯдаи бефарҳанг чиро ҳам чашмдор бу-
дан мумкин буд, тоифае, ки қонун, Раиси Ҷумҳуру ху-
кумати интихобиро эътироф накунад, дигар бо он чӣ
метавон намудан, бар зидди конуншикан фақат бо усул-
хои конунй муомила кардан зарур буду бас!

Воизони майдони «Шаҳидон» бар маркаби чахл са-
вор шуда, ба маслиҳату машварати роҳи ҳақ гӯш начг-
карданд ва мардумро хамвора ба чанги муқобили ҳу-
кумати конунй даъват менамуданд. Яке аз онҳз зодаи
мул к и Вахёю бошандаи нохияи Ғозималик мулло Қиё-
муддин буд, ки худро «аз ъуруки ҳазрати Расули акрам
саллаллоҳу ъалайҳи вассалам» маҳсуб дониста, ^кали-
маҳои «хоҷӣ», «сайд», «ғозй»-ро ба номи худ мепайваст,
ки дар фарҷом номаш тумтароқи чорошёна мегашт. Ӯ
шарм накарда, борхо мегуфт, ки «ҷадди ман ҳазратч
имом — Ҳусайн дар дашти Карбало» чунин фармуда-

176
аст...Вай ҳамчунин такрор батакрор таъкид менамуд,

ки дар хусуси пайвандиащ ба хонадони шарифи-набавй
шаҷара ҳам дорад. Ҳеҷ кас бовар намекунад, ки чунин
шахси дурӯғгӯ, хиёнаткор, маккор, ғаддор, ҳаққимар-
думхор, занакабози фосиқ ба он зоти пок ва бона
чобат иртиботи ирей дошта бошад.

Д?р бораи чунин афроди фурӯмоя ва пастфитрат
ва /игар «эшон»-у «саид»-у «ғозй»-ҳои майдони «I! Г а -
ҳидон» як байт ба хотир мерасад, ки шоире гуфтааст.

Бипурсам асли ту, як катраи оби ниточасти,

Саидй, хочаӣ асло ғуруре аз насаб манмо!

Дар кору кирдор ва амали зишти вай аз ҳама даҳ-
шатнокаш он буд, ки одамонро ба ҷанг, ба харобкорй,
ба хунрезй даъват менамуд. Муридони хоклеси ин
«эшон» дар ҳамон майдон «олиҳимматӣ» карда, ба вай
рутбаи «генерал» ва унвони «ғози»-ро бахшиш дода
буданд. Ин «генерал»-и бемашқ ва бесалоҳият ҳам аз
ин рутбаи олй илҳом гирифта, ба микрофон аррос зад,
ки ӯ ҳабдаҳ сол боз барои ҳамин ғазоват тайёрӣ дида
омадааст ва ҳоло дар зери итоаташ бисту ҳафт ҳазор
нафар лашкари чаррор ва айёру таррор дорад.

Сармуҳаррири рӯзномаи «Ҷумҳурият» Мазҳабшоҳи
Муҳаббатшоҳ, ки дар баёни воқеаҳои сенсатсионӣ доимо
«устоди пешдаст» будани худро нишон додан мехосту
мехоҳад, ин изҳороти «генерал»-ро шунида, ба муови-
наш Мӯсо Мавлавӣ мефармояд, ки бо «ғозӣ» Қиёмуд-
дин мусоҳиба ташкил намояд. Рақамҳои «17» ва «27»
дар ҳамон мусохиба чой дошта, дар рӯзномаи «Ҷумҳу-
- рият» чоп шуда буд. Бояд қайд намуд, ки ҳамин маво-
ди рӯзномаи мазкур ба бисёр одамон таъсири манфӣ
расонда, хонандагони сершуморро аз суханони он иғво-
гари гузаро дар тарсу ҳарос гузошта буд. Ана, як даси-
саи дигари сармухаррири рӯзномаи «Ҷумҳурият^ М.
Мухаббатшоҳ ва муаллифи он мусоҳиба М. Мавлавӣ,
ки бо ҳамин амал нақши иғвогаронае бозидааст.

Зимнан хиёнати еармуҳаррири «Ҷумҳурият» М. Му-
ҳаббатшоҳ (он вақт рӯзнома «Тоҷикистони Шӯравй»
ном дошт) дар воқеоти хунини моҳи феврали соли 1990
низ ба ҳамагон маълум аст. Худи М. Муҳаббатшоҳ дар
кӯшиши табаддулоти давлатии ғайриконституционй

12—3391

177
фаъолона ширкат варзида, дар ин кор ходимони рӯзно-
ма Имомназар Холназар ва Шамсиддин Насриддинро
низ ҷалб намуд. Онҳо дар саҳифаи аввали рӯзнома до-
йр ба «рӯй додани табаддулоти давлатй дар Тоҷикис-

тон гузориши муфассале нашр намуда, хонандагони
сершуморро ба иштибоҳи бузург ва саргумй андохта
буданд. Ҳамон вақт сармуҳаррир М. Муҳаббатшоҳ дар
сари мансаб бо як «выговори қатъй» монд, роҳбарони
Ҷумҳурӣ гумон доштанд, ки ӯ аз ин воқеаҳо сабақ ме-
гирад, вале ин тавр нашуд.

Дар ҳақиқат агар рӯзномаҳои «Чароғи рӯз», «Адо-
лат», «Минбари ислом», «Ҷавонони Тоҷикистон», «Су-
хан», «Ҷумҳурият» ба оташи афрӯхтаи майдони Ша-
ҳидон р)ган намерехтанду доман намезаданд, ин оташи
сӯзон дар саросари Ҷумҳурй бо ин қадар даҳшату ваҳ-
шат густариш намеёфт, сабаби марги ҳазорон одамони
бегуноҳ намегардиданд.

Ба сафсаттаҳои мулло Қиёмуддин барин воизони
мапдони «Шаҳидон» низ хамин рӯзномаҳо мавқею мин-
бари мувофику баланд ёфта дода, ба ин дасисабозон
илҳом мебахшиданд.

— Бародарони мо дар Афғонистон галаба карданд,—
гуфта буд боре Қиёмуддин дар суханронии игвога-
ронааш сукути хукумати доктор Начибуллоро ба хотир
оварда, — мо бошем, ханӯз ҳам хобем!

Бо ин суханон ӯ муҷоҳиддини тоҷикро рӯирост ба
ҷанг даъват менамуд.

Он рӯзҳо «Эшони генерал» он қадар варсоқй мехонд,
ки яке аз фалаки малакутӣ хабар меоварду дигаре аз
тағйирот дар бурҷи ҳути обу ҳаво дарак медод. Мегӯ-
янд, ки Қиёмуддин аз ёваҳои қатор-қатор ва сафсатахои
бешумори худ гохо ба олами мадҳушӣ ва беҳушй меафто-
даасту козй Тӯраҷонзода мақз аз ҳамин ҳолатҳои вай
басе лаззат бурда, ӯро Геббелси тоҷикон меномидааст,
Геббелси тоҷикон, ки мисли ҳамон пири фашисташ ода-
монро ба ғоратгарӣ, ба катлу куштор, ба нест кардани
қавмҳою халқҳо даъват менамояд.

Шоири бемаслак ва беирода Бозор Собир «Эшони
генерал»-ро чунин маддоҳй кардааст:

«Садсолаҳо кабл дар Руми бостон воизи бемисл буд
ба номи Цицерон. Баъди ӯ чун ӯ боз яке дар майдони
«Шаҳидон» кашф шуд, ки он Хоҷӣ Саид Қиёмуддини
Ғозист».

Ҳай, ҳай, чи таҳқирест ба ному шарафи он сухангус-

178
тари олами қадим, файласуф, нобиғаи илму маърифат,
ки ӯро бо як найрангбози разил ва ёвагӯйи хунхор ба-
робар намудааст. Зимнан, ҳамин маддоҳии Б. Собир низ
дар саҳифаи «Ҷумҳурият» дарҷ гардида он вақт ин рӯз-
нома бо ҳидояти сармуҳаррири он рӯзномаи вахдати
милли ва ниёзмандиҳои заҳматкашони Тоҷикистон не,
балки ҳақиқатан ҳам ба нашрияи вобастаю мутей қо-
зихона табдил ёфта буд.

Дигар воизони хиёнаткори майдони «Шаҳидон» Д.
Усмон, М. Ҳимматзода, А. Тӯраҷонзода, эшони Саидаш-

раф, Ш. Юсуф низ мисли «эшони генерал» мардуми бе-
чораи фиребхӯрдаро ба ғазоват, яъне ба ҷанги зидди
халки худ даъват менамуданд. Он рӯзҳо масҷидҳои
шаҳри Душанбе ва баъзе масҷидҳои шаҳру ноҳияҳои
Чумҳурй бо дастуру саркардагии қозиёт ба анбори ас-
лиха ва захирагоҳи борут мубаддал гардида буданд,
ки ба онҳо дар баробари «эшони генерал»— Абдуғаф-
фор, Абдураҳим барин муллоҳои худобехабар у дасиса-
кор сарварӣ менамуданд. Аз қадимулайём расм шуда-
аст, ки масоҷиди мусулмонон ҷои пок ва мубарро, ма-
кони илму маърифат буда, муллоёни он мубаллиғони
ҳақиқии илму дониш, хату савод, ирфони илоҳй, вахда-
ти вуҷуд, ҳақиқату тариқати сулук маҳсуб мешуданд.
Вале як тӯда мансабхоҳон ва ҷоҳталабон акнун мас-
ҷидҳоро ба анбори аслиҳаю тиру дигар лавозимоти ҷан-
гӣ, ҳатто ба чойи истинтоқи одамони бегуноҳу беҷурм
ва муллохои беимону бетавфикро ба ҷинояткорони ни-
зомй, ба ҷаллодону каллабурони касбии ашаддй бадал
намуданд.

Дар чунин вазъият дастгоҳи Раиси Ҷумҳур тасмим
гирифт, ки барои ҳимояи бинои Хукумат ва Президент
чораҷӯӣ намояд. Бо ин мақсад бригадаи махсуси ни-
зомии Президент дар заминаи кисмҳои ҳарбии милисаи
собиқ ИҶШС ташкил гардид, ки он дар ҳудуди Точи-
кистон вокеъ буд. Зеро мушоҳидаҳо нишон медоданд,
ки саркардагони оппозитсия бо роҳнамоии хоҷагони
хориҷиашон шитобон ба табаддулоти давлатӣ тайёрӣ
дида, қасд доштанд, ки бар ҷисму пайкари Ҷумҳурӣ
захми пинхонй зананд. Ватани азизамонро ғарқоби
хун намоянду онро ба харобазор табдил диҳанд ва
халқҳои онро дарбадару хок ба cap кунанд.

Ин қитъаоти низомй ташкил гардида, онро бо тех-
никаи ҳарбӣ ва аслиҳаю муҳиммоти ҷангй таъмин кар-
да, аз даромадгоҳи акиби бино ба ҳавлии Кохи хуку-

179
мат ворид карда шуд. Ба сарварии ин дастаи муҳофи-
зин бо маслиҳату машварати ашхоси масъул ва расмй
подполковник Л. И. Миллер таъин гардид, ба ӯ ҷони-
шини вазири умури дохила, генерал Қаҳҳоров тазмин
дода буд.

Подполковник Миллер дар назди Президент савганд
ёд карда, иброз дошт, ки тамоми қувва, маҳорат ва до-
ниши худро барои ҳимояи ҳукумати конститутсионй со-
диқона сарф хоҳад намуд. Ба ҳеҷ ваҷҳ намегузорад,
ки фанатизми исломӣ ҳукумати қонуниро сарнагун ку-
над.

Ҳамаи мо ба ин савганд бовар намудем, зеро аз ма-
ромномаҳои ҳарбй маълуми ҳамагон аст, ки марди ни-
зомй дар умри худ як бор савганди садокат ёд меку-
над ва ин савганди поки ба хун нигошташударо набояд
бишканад. Воқеан ҳам дар аввал дар рафтору амали
ӯ ҳис карда мешуд, ки Миллер шахси садоқатпеша
ва бовафоет. Лекин сад афсӯс, ки мо як ҷиҳати масъа-
ларо фаромӯш намуда будем ва фикр ҳам намекардем,
ки одами парвардаи шири хом аст, ба пулу чиз, ба ман-
саб, ба сарвату боигарй ва боз ба бисёр чизҳои дигар
виҷдонашро иваз мекунад ва ба ҳукумати конститутсио-
нй хам хиёнат мекунад. Масалан, ман ба савганди ни-
зомии қумондони дастаи муҳофизини бинои ҳукумат
подполковник Л. Миллер бовар кардам. Чунки ман дар
ҳаётам ба касе хиёнат накардаам ва хиёнат ҳам наме-
кунам ва ба ҳар як ваъдаю савганди худ вафо намуда,
виҷдону имонамро сари мӯе доғдор накардаам. Умуман
гуфтан чоиз аст, ки аз кулли махлуқоте, ки худо офа-
ридааст, ҳамин наели одамиро шинохтану замири ди-
лашро дарк намудан басе душвор будааст...

Ҳарчанд машварат менамудему салоҳи корро ме-
чустем, вале ба гӯши сарварони майдони «Шаҳидон»
ҳеҷ сухан асар намекард. Дар ин чо рӯз аз рӯз бедод-
гарй зиёд мешуд, нисбати роҳбарон бозори ҳақорату
таҳқир, тӯҳмат, бӯҳтон, иғво ба авҷи баланде расида
буд, аз ҳар сухану ҳарфи воизони белаҷом бӯи хун, бӯи
ҷинояту хиёнат меомад.

Бинобар ин бо мақсади андаке ба ифоқа овардани
ин шӯру ғиреви «Шаҳидон» бо ташаббуси Кумитаи
чамъиятии ҳимояи сохти конститутсионии Ҷумҳурии
Тоҷикистон дар майдони 800-солагии Маскави шаҳри
Душанбе митинги расмй барои ҳифзи парламент ва роҳ-
барони он баргузор гашт. Намояндагони пойтахт, со-

180
биқадорони ҷангу меҳнати ноҳияҳои Ленин, Панҷакент»

Бохтар ва дигар ноҳияҳо тавассути баландгӯяк сухан
ронда, хоҳиш намуданд, ки ба гирдиҳамоии ғайриқону-
нии майдони «Шаҳидон» хотима дода шавад.

— Митингбозиҳо ба дили мардум зад, — гуфтанд
онҳо. — Муддатест, ки одамони зиёд дар майдон гирд
омада, корашон фақат ғайбатфурӯшист. Агар дар ҳа-
мин рӯзҳо онҳо дар саҳро якниҳолӣ мешинонданд, боғе
бунёд мешуду ҷумҳурӣ сарсабз мегашт. Вале фиреф-
та шуда, дур аз хонаводаву ёру дӯстон дар майдони
«Шаҳидон» хайма зада нишастаанд. Магар бо ин роҳ
ба пешрафти иқтисодӣ ноил шудан мумкин аст? Магар
бо суханпардозиҳо шинами халқ серу танаш пӯшида
мегардад? Ҳоло, ки фасли баҳор аст, аз пайи киштукор
бояд шуд.

Суханронии нозири маъруфи роҳ майор Мулло Нуров
ба ҳозирон писанд омад. У иброз дошт, ни дар ҳамин
давраи митинг картошкаи шинондааш неш зада баро-
мадаасту аммо аз онҳое, ки чандин вақт боз майдони
«Шаҳидон»-ро иҷора гирифтаанд, ягон кори муфиде ба-
рон ҷамъият анҷом напазируфтааст. Дар ҳоле ки онҳо
ба ҷои кор ҳозир намешаванд, аз куҷо маош мегиранд?

Эҳтимол ин охирин суханронии шахси хизматнишон-
додаи ҷумҳурӣ Мулло Нуров буд. Пас аз чанде ин мар-
ди хоксор, инсони поксиришт аз тарафи хунхорони но-
мард ва пастфитрати разил ваҳшиёна ва хеле ноҷавон-
мардона ба қатл расид.

Дар ҳамон митинги расмӣ мисли М. Нуров бисёр
ширкаткунандагон одамони оддии фиребхӯрда ва гӯлу
гумроҳи майдони «Шаҳидон»-ро ба ҳушёрӣ, ба оромию
тинҷй даъват намуданд. Ҳамчунин иштирокчиёни митин-
ги расмй қатънома қабул карданд.

Мо, иштирокдорони гирдиҳамоии расмии эъ-
тирозӣ, — гуфта шудааст дар ин қатънома, —
бо тамоми масъулият ва ҷиддият изҳор медо-

рем:

1. Аз иштирокдорону созмондиҳандагони гир-
диҳамоии ғайриқонунй қотеъона талаб мекунем,
ки майдони «Шаҳидонро» холӣ кунанд ва зоми-
ни муташанниҷ гардидани вазъи сиёсиву маъна-
вии ҷумҳурӣ нашаванд.

2. Аз иштирокдорону роҳнамоёни гирдиҳа-

181
моии ғайрирасмӣ дар майдони «Шаҳидон» ҷид-
дан тақозо мекунем, ки дар мавриди ҳаллу фас-
ли тамоми мушкилоти мавриди баҳс бо роҳбаро-
ни хукумати қонунӣ сари мизи гуфтушунид бин-
шинанд.

3. Аз ширкаткунандагони фаъолони гирди-
ҳамоии ғайриқонунӣ дар майдони «Шаҳидон»
қатъан талаб мекунем, ки ҳама гуна таҳдиду
таҳқири бемояро нисбат ба хукумати қонунй бас
кунанд.

4. Мо ҳама гуна саъю талошҳои бебунёди
ташкили Ҳукумати Муваққатӣ ва даъвати ба
муқобили Хукумати Қонунй даст ба ярок бур-
данро, ки бештар аз забони Шодмон Юсуф ва
Раҳими Мусулмониён садо медиҳанд, қатъиян
маҳкум менамоем, зеро ин гуна даъватҳо мета-
вонанд мардуми бегуноҳамонро ба гирдоби ҷан-
ги гражданй андозанд. Ба ин маънй аз мардуми
солеҳи дурандешамон эҳтиромона хоҳиш меку-
нем, ки ба ин кабил ёвагӯиву дасисакориҳо фи-
рефта нашуда, роҳи бунёдкориву гулгулшукуфо-
нии минбаъдаи Ватани азизамонро идома биди-
ҳанд.

5. Аз иштирокдорону сарварони гирдиҳамоии
гайрирасмй дар майдони «Шаҳидон» боисрор
талаб мекунем, ки дар зери ниқоби демократия-
ву ошкорбаёнӣ хама гуна фишору таҳдидро
алайҳи органҳои ҳифзи тартибот хотима диҳанд.

6. Аз ширкаткунандагони ҳомиёни гирдиҳа-
моии ғайриконунй дар майдони «Шаҳидон» та-
лаб мекунем, ки ҳар гуна бадгӯиву сангандози-
ро ба муқобили тамоми давлатҳои ба мо дӯсту
шарики Шарку Ғарб қатъ намуда, сабабгори
рӯй тофтани оламиён аз кишвари мо нагар-
данд.

7. Аз тамоми ширкаткунандагону нотиқони
гирдиҳамоии гайрирасмй дар майдони «Шахи-
дон» эҳтиромона тақозо мекунем, ки аз номи
тамоми халқи кишвар даъвогарӣ карданро хо-
тима диҳанд. Зеро халки кариб шашмилиённа-
фараи Тоҷикистон ҳеҷ яки онҳоро ваколатдори
худ интихоб накардааст.

8. Аз ҳама ширкатдорони гирдиҳамоиҳо ва
тамоми пиру барной кишвар таманно мекунем,
ки сохти конститутсионӣ ва ҳукумати қонунии
Ҷумҳуриро эҳтирому эҳтиёт бикунанд.

9. Ҳамаи мо, ширкатдорони гирдиҳамоии
эътирозии қонунӣ, фаъолияти Раёсати Шӯрои
Олиро дар бобати мубориза алайҳи қонуншика-
нӣ, мардумфиребй, ҳаннотӣ, порахӯрӣ, изофа-
нависӣ ва дигар аъмоли зишти баъзе ҳамдиё-
рон дурусту бамаврид мешуморем ва аз он пущ--
тибонӣ мекунем.

10. Аз ҳукумати қонунй ва парламенти ҷум-
ҳурӣ талаб мекунем, ки минбаъд дар доираи қо-
нуну қоидаҳои ҷорӣ пеши роҳи ҳама гуна гирди-
ҳамоиҳои ғайриқонунй ва дигар зуҳуроти қо-
нуншиканиро сари вақт ва ҷиддан бигиранд.

11. Аз ҳукуматдорони қонунӣ ва кулли ватан-
дорони мутамаддин иқтизо менамоем, ки мин-
баъда ба ҳурмати арвоҳи шаҳидони баҳманмоҳ
ва таъмини фаъолияти мӯътадили роҳбарияти
Чумҳурй аз доир намудани ҳар гуна тазоҳурот
дар майдони «Шаҳидон» ва «Озодй» худдорй
бпкунанд.

12. Аз сарони ҳукумати Ҷумҳурй тақозо ме-
кунем, ки минбаъда ваҳдату ҳусни тафоҳуми
миёни дастгоҳи Раиси Ҷумҳур, Раёсати Шӯрои
Олӣ ва Девони Вазирони Точикистонро таъмин
доранду таҳким бахшанд.

13. Аз Шӯрои Олӣ ҷиддан талаб мекунем,.
ки чараёни танзиму муҳокима ва қабули Қону-
ни Асосии Точикистонро суръат бахшида, модда-
ҳои онро ба талаботи замони ҳозира ва дархос-
ти ҷараёни демократонии ояндаи ҷомиа мутоби-
ку мувофиқ гардонад.

14. Аз ҳукумати қонунй боисрор талаб меку-
нем, ки дар боло бурдани сатҳи зиндаги, паст
кардани нарх чораҳои мушаххаси амали анде-
шанд.

15. Аз Раиси Ҷумҳур талаб карда шавад, ки
дар интихоб ва ҷобаҷогузории кадрҳои роҳбари-
кунанда аҳамияти ҷиддӣ дода, дар навбати ав-
вал 'ба қобилият, истеъдоду ахлоқи пок ва кор-
донии онҳо эътибор диҳад.

16. Кумитаи ҷамъиятии ҳимояи сохти конс-
титутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон худро вако-
латдор мешуморад, ки то давраи комилан орому

183
муътадил гардидани вазъи сиёси дар Ҷумҳури
фаъолияташро идома бидиҳад.

Қатънома аз тарафи ширкаткунандагони гир-
дщамоии қонунӣ дар майдони 800-солагии Мае-
кав қабул карда шудааст.

Аммо воизони геббелссирати майдони «Шаҳидон» ни
қатъномаро ҳам, ки аз номи мардуми бисёрҳазорнафа-
ра кабул гашта буд, бо масхараю таҳқир ташреҳ дода,
мазмуни аслии онро ба фаҳму зеҳни мардуми оддии
фиребхӯрдаи майдоннишин нарасонданд. Намонданд, ки
рози дили мардуми оддии ба Майдони 800-солагии Мас-
кави пойтахт ба таври рисмй ва бо амри дили хеш чамъ-
омада ба гӯшу ҳушу хотири мардумони мисли онҳо од-
дй, вале сахт фиребхӯрдаю ба кӯчаи бунбасти гумроқй
афтода бирасад.

Бар ивази ба мардуми фиребхӯрда фаҳмондани ро-
зи дили одамони некхоҳ аз баландгӯяки майдони «Ша-
ҳидон» садоҳои «Инкилоб, Инкилоб, Инқилоб!» дар ми-
ёни хаймаҳои мисли занбӯруғҳои баъди борони баҳоро-
ни ағбаи Фахробод рӯ ба афзунй ниҳода паҳн мегарди-
данд. Тоифаҳои гумроҳ ҳамвора зиёд мешуданд, дар
хаймаҳо, дар рӯи шоҳроҳи сетарафа, дар роҳҳои пиёда-
гард, айвону даромадгоҳҳои тамоми идораю магозаю
муассисаҳои гирду атроф — аз мағозаи Марказии
«ЦУМ» то чойхонаи «Роҳат»-у каҳвахонаи «Ленинобод»,
ба тарафи шоҳроҳи Исмоили Сомонй бошад, то бинои
Иттифоки нависандагону музеи «Мардумшиносй»-ю бо-
зори «Баракат» хаймаҳо доман густурда буданд. Дар
гирду атроф тӯдаҳои ахлот ҷамъ шуда, ҳавои ҳамин
минтақаи шаҳр аз ифлосию наҷосату палидиҳои зиёд
мутаафин гардида буд. Хатари пахн гардидани ягон бе-
мории сирояткунанда ҳар лаҳза таҳдид менамуд. Точи-
рону ҳаннотоне, ки бо тақвияту пешниҳод ва мададу
дастгирии «падарон»-и миллат ба давлату сарвати фа-
ровони бедардимиён соҳиб гардида буданд, акнун ба
сандуқи майдони «Шаҳидон» даста-даста пулҳои шарак-
косиро ҳавола мекарданд. Дар ҳавлии фарохи қозиёт
ва саҳни масоҷиди атрофу акноф дегҳои чиҳилгӯша та-
бу рӯз ҷӯшида, барои пур кардани ҷиғилдону меъдахои
воизону сомеъони «Шахидон» гуна-гуна таомхо пухта
мешуданд. Рама-рама бузу гӯсфандон ва пода-пода чу-
вонаю буққаю говон тава-ссути ҳамин дегҳои чиҳил-
гӯша рост ба ҳавзи меъдахои одамони арросии дар ҳа-

184
вой кушоду рӯи майдони мумфарши сард нишаста, фу-
рӯ ғалтида, фақат ба муддати кӯтоҳе деви дарунашон-
ро ором мекарданду халос. Ва пас аз фурсате боз ҳа-
мин силсила такрор мегардид, боз чорвои бисёри ҷамъ-
иятӣ ва халқи оддй кушта мешуд.

Дар баландгӯякҳои ҷадиди сохти хориҷӣ дам ба дам
хурусчӯҷаҳо қийғос зада, истеъфои порлумон, Раиси
Шӯрои Олӣ, ҳукумат, қабули Конститудияи нави Ҷум-
ҳурӣ, аз ҳисоби намояндагони ҳизбҳои сиёсию ҳара-
катҳои мардумӣ созмон додани Ҳукумати коалисионӣ
ва ғайраю ҳоказо (якбора нафасгир шуда даҳ панҷа-
ашонро ба даҳон тиққондаанд) гирду атрофро фаро
гирифта буданд. Баъзе фиребхӯрдагони қашшоқу бе-
наво аз қиматй ва нархи баланди равған, чой, собун,
шакар, газвор барин мавод забони шикоят мекушоданд.
Зеро ин тоифаро каззобон гӯл зада буданд, ки агар дар
ҳамин баландгӯяк шикояти арросй бикунӣ, зимомдоро-
ни ҳукумат шунида, нархро арзон мекунанд.

Бале, нархҳо хеле гарон буданд, барои деҳқони ҳа-
қиқии хокпош миёншикан менамуданд. Вале чунин ад-
воли вазнин охир дар қаламрави ҳамаи давлатҳои со-
биқ Иттиҳоди Шӯравӣ ҳукм меронд. Нарху наво танҳо
дар ҷумҳурии мо қимат набуд, вале агар ҳақиқатро гӯ-
ем, нархи баъзе мавод ҳамон вақт дар кишварамон
нисбат ба дигар мамолики собиқ ИҶШС арзонтар буд.
Ва ин ҳам мисли офтоб равшан буд, ки қиматиро бо
гирдиҳамоӣ не, балки бо афзун намудани неъматҳои
моддй бартараф кард...

Боре дар майдони «Шаҳидон» пирамарди хеле сол-
хӯрдаи хамидақоматеро дидаанд, ки дар зери каш пӯс-
такеро пахш карда, ҷои мувофиқе меҷуст, ки пӯстакаш-
ро рӯи тахтабетон паҳн кунаду болои он нишинад.

Бобо, ин ҷо чӣ кор мекунед, боз худо нахоста ша-
мол хӯрда зуком нашавед? — пурсидаанд аз ӯ қомати
ларзону ранги паридаашро дида, зеро ҳамон рӯз ҳаво
андаке сард буду аз осмон ҳам ягон-ягон қатраҳои бо-
рон мечакиданд.

— Бачам, ба «Шаҳидон» омадам, ки истеъфои Маҳ-
камуфа талаб кунам, — ҷавоб додааст мӯйсафеди гум-
роҳи пӯстакдор.

— Шумо қафо мондед, ба истеъфо додани Маҳкамов
аз шаш моҳ ҳам зиёдтар шуд.

— Ин тавр бошад, номи ҳеҷ касро нагирифта, «ис-
теъфо», «истеъфо» гуфтан мегирам, — дарҳол ran ёф-

185
тааст пирамард ва дар зери буттагуле пӯстакашро гус-
турда нишастаасту ва ба о-смон нигаристааст: — Ҳоло
набераам аз хона чакманамро меорад. Мегӯянд, ки як
шаб дар майдон биистй, 200 сӯм медодаанд. Ин хеле
пули калон аст, агар бидиҳанд, ба кампирам ягон сав-
ғотӣ мехарам. Охир дар хона ҳам имшаб кори зарур
надорам....

Дар ҳамон рӯзҳое, ки даҳшати майдони «Шаҳидон»
лаҳза ба лаҳза ру ба афзунӣ мениҳод, ба дастгоҳи Ра-
йей Ҷумҳур аз аҳли дини ислом ва аҳолии Шӯрои киш-
лохи ба номи Ҳайдар Усмонови ноҳияи Хучанди вило-
яти Ленинобод ба тамоми мусулмонони Точикистон ва
гирдиҳамомадагон муроҷиатномае расид, ки дар он аз
фоҷиаи бар сари кишвар омада дарду алами мардуми
шарафманди ин минтақа ифода ёфта буд.

Ҳамватанони азизу ниҳоят мӯҳтарам, — қайд
шуда буд дар муроҷиатнома, — падарон ва ба-
родарони гиромй!

Моён — намояндагони дини ислом ва аҳолии
Шӯрои қишлоқи ба номи Ҳайдар Усмонови но-
ҳияи Хучанди вилояти Ленинобод ба шумо му-
рочиат намуда гуфтанием: ин коре, ки шумо пеш
гирифтаед, ба шаъни халқи тоҷик, ки дар ча-
ҳон номаш ба некй машҳур гардидааст, намезе-
бад. Зеро тоҷикон аз қадимулайём меҳнатдӯст,
бо якдигар аҳлу иттифоқ, боору номус буда,
ҳамдигарро иззату эҳтиром менамуданд. Моён
он мӯйсафедони нуронӣ ва ҷавонони бозувони
рустамона доштаро аз оинаи нилгун дида дила-
мон реш-реш мешавад, зеро онҳо давраи долу
зарби аввали баҳорро, ки ҳар соаташ ғанимат
мебошад, монда болои замини мумфарш аз зану
фарзанд дур, аз падару модар чудо дар майдо-
ни «Шаҳидон» рӯзи дароз мешинанд. Ҳол он
ки он мӯйсафедони дунёдида мебоист ҷавононро
ба кори ҳалол, меҳнатдӯстӣ, якдигарро иззату
эҳтиром намудан барин хислатҳои неки инсонй
таргиб менамуданд. Шумоён талаби озодй до-
ред, магар ҳозир ҷумҳурии мо озод нест?

Ба Шумо, ҳамдиёрони азиз, бори дигар му-
роҷиат намуда, мегӯем: ба парлумоне, ки ба тав-
ри қонунӣ интихоб шудааст, мо боварй дорем
ва биёед ба он каме озодиву мӯҳлат диҳем, то

186
кори худро давом диҳад. Чи хеле ки аз намоян-
дагони оддии халқ мешунавем, «бояд роҳбаро-
ни Ҷумҳурй ба муқобили ҳаромхӯрону дуздони
моликияти чамъиятй ва савдогарон муборизаи
беамон баранд». Ҳоло, ки онҳо ҳақро ҷустучӯ
намуда, ба муқобили ин гуна шахсон мубориза-
ро cap карда истодаанд, чаро мо ба он зид ме-
бароем?

Ба назари мо он корҳое, ки Раиси Ҷумҳур
Раҳмон Набиев, ноиби Раиси Ҷумҳур Нарзулло
Дӯстов ва Раиси Шӯрои Олй Сафаралӣ Қенҷа-
ев пеш гирифтаанд, дар шароити ҳозира ниҳо-
ят зарур мебошад ва моён ба онҳо барон чум-
ҳуриамонро аз бӯҳрони иқтисодиву сиёсӣ баро-
варда тавонистанашон боварй дорем.

Моён ба шумо раиси ҳизби демократи Точи-
кистон Шодмони Юсуф, раиси созмони «Расто-
хез» Тоҳири Абдучаббор, муовини раиси ҳизби
наҳзати исломй Давлати Усмон ва шариконатон
муроҷиат намуда, боисрор талаб менамоем, ки
халқи точикро ба ҳам наангезед ва дар байна-
шон тухми адоват накоред. Баръакс онҳоро ба
ваҳдати миллй даъват намоед.

Агар шумо тоҷику мусулмони ҳақиқй ва ба
миллати худ дилсӯз бошед, мардуми гирдиҳам-
омадаро ба меҳнат, ба саҳро барои киштукори
баҳорӣ сафарбар намуда, худатон пешсаф ша-
вед, то ки ба ризқи халқ зомин нашавед. Ҳамаи
мо алҳамдулиллоҳ мусулмон ҳастем, мусулмонй
ин корҳоро инкор мекунад. Ҳамаи корҳое, ки
шумо пеша кардед, дар ин дунё бандааш ва дар
он дунё худо ҳам намебахшад. Баҳманмоҳе, ки
хуни одамони бегуноҳ ноҳақ рехта, чашмони
модарони муштипари бегуноҳ ашкборон гашт,
бояд барои ҳама сабақ шавад.

Бинобар он моён — аҳли дини ислом ва ахо-
лии Шӯрои қишлоқи ба номи Ҳайдар Усмонов
ин рафтори шумоёнро маҳкум намуда, боисрор
талаб менамоем, ки майдони «Шаҳидон»-ро озод
намуда, ба саҳро ба киштукори баҳорӣ бароед
ва ба номи халқи тоҷик доғи ношустанӣ набиё-
ред!

Мо ба Раиси Ҷумҳур Р. Набиев, ба ноиби
Раиси Ҷумҳур Н. Дӯстов, ба Раиси Шӯрои Олй

187
С. Кенҷаев боварӣ дорем, бигузор онҳо бе ҳеҷ
як дудилаги коре, ки пеш гирифтаанд, ба итмом
расонанд ва аз шумоён талаб менамоем: Шод-
мони Юсуф, Тоҳири Абдуҷаббор, Давлати Усмон
ва шарикони онҳо, ки дар байни миллат низоъ
андохта, ин гуна гирдиҳамоиҳои ғайриқонунй
ташкил менамоянд, ба ҷазои ҷиноӣ ва маъмурӣ
кашида шаванд, то ки чумҳуриамон орому осу-
да гардад.

Муроҷиатнома дар маҷлиси умумии аҳолии
Шурои қишлоқ бо иштироки 31 имомҳои мас-
ҷидҳои деҳоти Шӯрои қишлоқи ба номи Ҳайдар
Усмонов қабул карда шуд.

Бо талаби ауолӣ:

Ашӯрматов, Мирзосаидов, Раҳимов, Зиёева,
Додобоев, Хоцӣ Муллоумар, Қаҳҳоров, С у лай-
монов, Раҳимцонов, Иброҳимов, Неъматов, Ис-
моилов, Сулаймонов имзо гузоштанд.

Ташкилкунандагони гирдиҳамоии майдони «Шахи-
дон» лофу газоф мезаданд, ки гӯё саросари чумҳурй та-
рафдори онҳоянд. Санадҳое, ки дар боло иқтибос гао-
дидаанд, ба таври возеҳ маълум менамоянд, ки иғво-
гарони «Шаҳидон» чун ҳамеша дурӯғ мегӯянду каззобй
мекунанд. Баръакс дар ҷумҳурӣ қувваҳое буданд ва
ҳастанд, ки тамоми қабоҳати ваҳҳобиёнро нағз дарк кар-
данду чун заҳри қотили мори афъй пурхавф ва зарарнок
будани ин ҷараёни иртиҷоиро медонанд, биноан ба май-
дони «Шаҳидон» алоқае надоштанд ва ҳама амалиёти
саркардагони онро маҳкум мекунанд. Ва хушбахтона,
чунин қувваҳои солим ва накӯхоҳу ватанпараст акса-
рияти куллро ташкил менамоянд. Ин падида ба ояндаи
хушбахтона ва нек дили касро умедвор мекард.

Дар китобҳои мӯътабари мазҳабй борқо хондаам, ки
дурӯғро торикии имон гуфтаанд. Ва бисёр дидааму му-
шоҳида кардаам, ки муллоёни иртичоӣ—ваҳҳобиёни беи-
мон дурӯғро аслиҳаи аввалиндараҷа ва доимии худ на-
муданду барои манфиатҳои хабисонаи хеш аз дурӯғу
қаллобӣ ва макру фиреб фаровон истифода мебаранд.
Барон исботи ҳамин даъво андаке ручӯъ намуда, аз хат-
ти ҳикоя пештар рафта, воқеаеро нақл карданй ҳастам,
ки муллоёни ваҳҳобимазҳаби ғармй як гуруҳ ҷавонон-

188
ро ба доми худ афтонда, онҳоро ноҷавонмардона ба ха-
локат расондаанд. Чанде пеш ба дасти ман видеокасе-
тае расид, ки кормандони симои ба ном «Ҷумҳурии ис-
ломин Ғарм» тайёр карда буданд. Ин воқеа баъд аз
иҷлосияи таърихии шонздаҳумини Шӯрои Олии Тоҷикис-
тон, ки дар шаҳри бостонии Хуҷанд барпо шуда, ҳуку-
мати конуниро ташкил намуд ва дар ҷумҳурӣ чанги
бародаркушро қатъ карда, сулҳу амониро ба миён овард,
ба амал омадааст. Тавассути телевизиони ҷумҳурӣ он
ваҳшонияти гӯшношунид, ки моҳи феврали соли 1993
ба вуқӯъ пайваста буд, намоиш дода шуда ба ҳамагон
маълум аст. Шаст нафар ҷавонони фархорй, ки бар
сари теппаи назди ноҳияи Ғарм аз чархбол фуромаданд,
барои ёрй расондан ба мардуми азияткашидаи ин мин-
тақа вазифа шрифта буданд. Онҳо ба ин минтақа фу-
ромада, аз аслиҳаи худ ягон тир накушода буданд, ҳол
он ки онҳо миқдори кам набуданд ва мавқеъ гирифта
тирандозй карда метавонистанд. Нияти ин чавонон сул-
ҳу амонй, оромию тинҷии мардум буд. Ин ҷавонон ме-
хостанд, ки ба халқи бечораи водии Қаротегин барои
раҳоӣ ёфтан аз чанголи хунини каллабурони ваҳҳобӣ
дасти ёрй дароз намоянд. Ҳамин ки ҷавонони фархорй
аз теппа поён фуромада бо мақсади мадад намудан ба
мардум аз пайи маслиҳат шуданд, дарҳол ду нафар
муллой ваҳҳобимаслаки рӯбоҳтинат дар гирди ин чаво-
нони бегуноҳ тор таниданд.

— Ман имшаб ҳамин ҷариро хоб дидам, — гуфт яке
аз онҳо, ки худро мулло Аъзам ва муовини «бародар
Ризвоншоҳ» меномид, — дар лаби ҳамин ҷарӣ мо бо
ҳам вохӯрдем. Ана ҳоло насиб будааст, ки ин хоби ман
амалй гардид, мо дар лаби ҳамин ҷарӣ ба дидори як-
дигар расидем, худашро авлиё нишон медод мулло Аъ-
зам ба роҳбари шаст нафар чавони фархорй Амиршои
камтачриба ва аз дурӯғу хиёнати дунё бехабар. Аён
буд, ки Амиршо ҳанӯз хеле чавон ҳам аст ва аз дасиса-
бозию найрангҳо огоҳй надорад. Биноан зуд ба доми
фиреби ин бетавфиқ меафтад. Муллой дигар, ки мисли
ғӯли ҷангалӣ аз паҳлӯи чапи Амиршо нишаста буд, низ
бо ҳазору як қасам ба Қуръони маҷиду дигар китобу
ҳадисҳои мукаддас Амиршоро бовар мекунонад, ки ода-
мони Ризвон ба онҳо ҳеч гараз намегиранд. Фақат ҳа-
мин ки ҳоло худи «бародар Ризвоншоҳ» интизор асту
ба назди вай рафта, бо ӯ мулоқот кардан даркор аст.
Ризвон интизор аст.

180
Лавҳаи дуюми ин видеонавор гӯё қароргоҳи Ризвон-
ро нишон медиҳад, аммо худи саркарда наменамояд.
Барандаи ба ном симои «Ҷумҳурии исломии Ғарм» таъ-
кид мекунад, ки имрӯз, яъне 18 феврали соли 1993 бо
намояндагони қувваҳои ҳукумат мулоқот барпо гарди-
дааст. Дар ин мулоқот аз ноҳияи Тавилдара, Тоҷикобод,
Пунбачӣ ва ғайра дастаҳои мусаллаҳи урдуи «Ҷумҳу-
рии исломии Ғарм» иштирок дошта, дар тақвияти ваҳ-
ҳобизми хуношом такбиргӯён нишастаанд. Ҳатто қаро-
тегиниҳое, ки дар ноҳияи гуногуни водии Вахшонзамин
буда ҳам он ҷо ҳузур доштанду дар такбиргӯӣ иштирок
менамоянд.

Муллой лаби ҷариро дар хоб дида боз дар бораи ба-
родарию сулҳ сафсатаю дурӯғи бисёре мегӯяд. Яке аз
воизони майдони «Шаҳидон» мулло Саъдуддин, ки ак-
нун ба мансаби қозии «Ҷумҳурии исломии Ғарм» ра-
сидааст, доир ба азобҳои иқбою бевафоиҳои дунё ёва-
фармоӣ мекунад. Аз авзои Амиршо аён мегардад, ки ӯ
фиреб хӯрдааст, бо ҳамаи дӯстону ҳамхизматонаш дар
доми бало гирифтор шудааст.

Дар лавҳаи сеюм мо мебинем, ки он гурӯҳи шастна-
фара таҳти истинтоқи шадиди хунхорон афтода, пас аз
лату кӯби зиёд сарлучу пойлуч ба соғуи мошини само-
свал боркардашуда, ба қатлгоҳ бурда мешаванд.

Ин филми видео, ки худи онҳо гирифтаанд, ҳуҷҷати
қотеъ буда, боз як бори дигар дурӯғгӯӣ, маккорӣ, бе-
имонию беинсофии ваҳҳобиёнро нишон медиҳад. Ҳам-
чунин возеҳан аён мегардад, ки ҳар як ноҳияи ин водй
ва аз чумлаи бошандагони ноҳияҳои дар Вахшонзамин
будаи онҳо дастаҳои мусаллаҳи зарбазан ташкил кар-
да будаанд, ки ин ҳангоми такбиргӯй дар қароргоҳ аён
мешавад. Саркардаи ҳар як даста аз кадом ноҳия бу-
данашро эълон менамуд. Чизи дигари хеле риқкатова-
ри ин филм ҳамин аст, ки ваҳҳобиён бераҳмию ваҳшо-
нияти худро дафъаи дигар низ нишон доданд. Дар су-
рате, ки ҷавонони фархорй дар ин мулку макон ягон
дона тир холй накарда буданду аз тарафи онҳо ҷиноя-
те содир нашуда буд, бе ҳеҷ гуноҳу чиноят аз тарафи
ваҳҳобиён бо бераҳмии ваҳшиёна ба катл расонида шу-
дани онхо худ ҷинояти олиест, ки ҳатто фашистон ба
чунин кирдор даст намезаданд. Ҳол он ки Ҳукумати
конститутсионй ташкил гашта, ҷанги бемаънӣ ба анҷом
расида буд.

Агар «Ҷумҳурии исломии Ғарм» ба ном хам вучуд

190
медошту таъсискунандагони он оддитарин қоидаю қо-
нунҳои умумибашариро риоя менамуданд, бояд ҷаво-
нонро асир мегирифтанду аз қатлашон худдорй мекар-
данд. Тавре, ни дар вақташ аз ахбори телевизиони Ҷум-

ҳурӣ огоҳ гардидем, ваҳҳобиён ин ҷавононро ваҳшиёна
кушта, ҳамаашонро ба як чоҳ партофта буданд, ки баъ-
даи аз тарафи ҳукумати қонунй ҷасадҳои онҳо пайдо
карда шуда, дар зодгоҳашон бо эҳтироми хос ба хок
супурда шуданд.

Хирадманди, дурандеши ва соҳибтадбирии вакили
халқи чумҳурй, сархатиби собиқ вилояти Кӯлоб хоҷӣ
Ҳайдар Шарифзода дар ҳамин ифода меёбад, ки
дар кишварамон ба хаёлам, аввалин шахсест, ки дурӯғу
маккории ваҳҳобиён ва ҷараёни хеле иртиҷоию ни-
ҳоят зарарнок будани ваҳҳобизмро кашф карда, ил-
латҳои онро беамон фош намудааст.

Муборизаи пуршиддат ва одилонаю оқилонаи мулло
Ҳайдар бар зидди ин ҷараёни мисли заҳрпечак дар ин-
кишофбуда хеле барвақт оғоз гардида буд. Тобистони
соли 1989 як гурӯҳ ваҳҳобиёни иртиҷопараст ва мури-
дони косалеси онҳо аз собиқ вилояти Қӯрғонтеппа ба
каламрави собиқ вилояти Кӯлоб бо қасди паҳн карда-
ни ҷараёни ваҳҳобия ба юриш баромада буданд. Ба ин
юриш мулло Саидашраф ва Абдуллой Саид, сонитар
Саид Абдуллой Нурӣ сарварӣ менамуданд. Ба ин ҳам-
лаи ваҳҳобиён мулло Ҳайдар Шарифзода садди шикаст-
нопазире ташкил намуд, то ки ин марази ҷонкоҳ афзоиш
наёбад. Ана, дар хамон вақт бобои Сангак Сафар, Рус-
тами Абдураҳим дар паҳлӯи мулло Ҳайдар истода, дар
ин муборизаи шадиди одилона кӯмак мерасонанд. Агар-
чи расонаҳои ахбори умум дар ин бора ҳарфе нагуфта
бошанд ҳам, он вақт дар байни мулло Хайдар ва ваҳҳо-
биёни иртиҷой задухӯрдҳои сахт ба амал омада буданд,
ин бархӯрдҳои рӯҳияи озодипараст бо «Ихвон-ал-мусли-
мин»-и зарарнок буд, ки пеши роҳи тараққиёт ва озодию
ободиро мегирифт. Ҳамон вахт ваҳҳобиён аз тарафи
мулло Ҳайдару тарафдорони ӯ зарбаи сангине хӯрда
буданд ва муваққатан ақибнишинӣ карданд.

Мулло Ҳайдар Шарифзода ҳамон вақт нағз медо-
нист, ки дар ҷумҳурй ин ҷарраёни ниҳоят зарарно<к ҳам-
чун аҷириқи чонсахт реша давонида истодааст. Биноан
ӯ ҳамчун вакили халқ хатари онро дарк намуда, дар
рафти иҷлосияҳо зарарнокии ҷараёни ваҳҳобияро кушо-
да мепартофт. Дар ин зимн миёни ӯ ва қозӣ Тӯраҷон-

191
зода бархурдҳои оштинопазири ғоявй ба амал меома-
данд. Вақте, мулло Ҳайдар комилан огоҳ шуд, ки
Тураҷонзода сарвари ҷараёни иртиҷоии ваҳҳобия дар
ҷумҳурист, барон буридани таъсири зарарноки вай қо-

зиёти вилояти Кулобро муваққатан аз идораи қозиёти
Ҷумҳурй чудо намуд.

Қозикалони ҷумҳурй дар як қатор амри маъруфҳои
худ дар байни мардум фикри иғвогаронаеро паҳн на-
муда, талқин карданӣ мешуд, ки гӯё ба майити комму-
нистов ва дигар тоифаҳои зиёиён хондани ҷаноза раво
нест. Бо ҳамин қозикалони ҷумҳурӣ дар миёни табақа-
ҳои гуногуни ҷомиаи кишварамон тухми низою нифоқ
мекорид.

Фарзанди барӯманди халқ мулло Ҳайдар Шарифзода
ин қасди зишти Тураҷонзодаро фош намуда, дар наш-
рияи Шӯрои Олии ҷумҳурӣ рӯзномаи «Садои мардум»
бо мақолаи «Ҷанозаи коммунистонро кӣ мехонад?» ба-
ромад намуд. Мулло Ҳайдар бо ин мақолаи пурмаъно
ва вазндори худ, ки он ҳамовозии зиёди хонандагони
гуногунтоифаи рӯзномаро ба амал оварда буд, қасд-
ҳои манҳусонаи ҷудоандозии қозикалонро фош намуда,
дар байни халқ, хусусан дар миёни зиёиёни диёрамон
ба обрӯи калон соҳиб гардид.

Бо вуҷуди муборизаҳои сахту оштинопазири мулло
Ҳайдар ва ҳамсафони ӯ дар баъзе минтақаҳои собиқ
вилояти Кӯлоб масҷидҳои ваҳҳобиён сохта шуда буданд.

Мулло Ҳайдар дар роҳи мубориза ба муқобили ваҳ-
ҳобиёни иртиҷой собитқадамии хешро нишон дод. У бо
ҳамсафи ҳақиқатпарасту фарҳангдӯсти худ Рустами
Абдураҳим исбот кард, ки меҳроби масҷиди ваҳҳобиёни
иртиҷоӣ аз самти қибла ба тарафи ҷануб 17 дараҷа
майл менамояд. Мулло Ҳайдар ва Рустами Абдураҳим
инро дар ҳузури рӯзноманигорони ватанй ва хориҷй бо
қутбнамо нишон доданд. Аз ин воқеа тамоми тамошо-
бинони телевизиони Тоҷикистон воқиф гардиданд.

Маълум мешавад, ки ваҳҳобиёни иртиҷой ба тари-
қати шариат низ садоқату эътимоди комил надошта,
рахна дар ҳисори дин мекардаанд.

Ҳамин чизро ҳам бояд қайд намудан ниҳоят зарур
аст, ки солҳои дар 'ҷумҳурии азияткашидаи мо бароба-
ри хуруҷи ваҳҳобиён коршикании иқтисодй низ ба ҷомиа
зарари калони моддию маънавӣ расонд. Ба назар чунин
мерасад, ки таҳрибгарони иқтисодиёти кишварамон бо
ташкилоти террористии «Ихвон-ал-муслимин» якҷоя амал

192
менамоянд, гӯё онҳо дар байни худ ахдномаи харобко-
рии иқтисодӣ ва сиёсии Тоҷикистонро ба таври пинҳонӣ
и.ч&о намудаанд.

Вайрону валангор намудани иктисодиёти ҷумҳурӣ
аз ҳамон даврае оғоз шуд, ки «доҳӣ» Михаил Горбачёв
бо бозсозии қалбакии худ ба сарнагун намудани собиқ
Иттиҳоди Шӯравй камар баст. Азбаскн Тоҷикистони
мо он вақт як роҳбари доно ва богадбиру соҳиби дас-
ти тавоно надошт, харобкории иқтисодии ҷумҳуриамон
ба зудӣ авҷ гирифт. Дар хамин вақт ташкили муас-
сисахои муштарак суръат ёфта, аз ҳисоби давлати
чавони бенавоямон дар ҳудуди кишварҳои дуру наз-
дик хона, дача, котеҷҳо, ҳатто деҳкадахои мардумни-
шин сохтан гирифтанд. Дар ҳолате, ки Тоҷикистон бо
истеҳсоли мошинолот такрибан машғул нест, аз ҷум-
ҳурии мо гӯё ба зарурати ҳамон муассисаҳои мушта-
рак қатор-катор мошинхо, трактору эксковаторҳо, крану
дигар васоиту дастгохҳоро бурданд. Ба ҳамин васила
кишвари мо аз ҷиҳати васоити техникӣ ва мошинолот
ба як касодии гароне гирифтор шуд. Масалан, аз ба-
заи автомобилии раками 10, ба он Морозов ном шахе
директор буд, 18 адад мошинаҳои КАМАЗ, кранхои
гуногунтамға ба вилояти Тюмен фиристода шуд, ки то
хол аз ин васоити техникй дараке нест. Барой Тоҷи-
кистони кӯчаки мо, ки ягон навъи мошинҳоро истеҳ-
сол намекунад, гум шудани ин қадар техникаи ҳози-
разамон зарари калони иқтисодй расонидааст. Ҳамин
гуна ҳолатро мо дар артели коркарди тиллои «Помир»
низ мушоҳида менамоем. Аз ин корхона дастгоҳҳои
зиёди гаронбаҳоро кушода бурдаанд, ки пайдо наму-
дану харидории онҳо барои мо хеле мушкил аст.

Ин чо мехоҳам дар хусуси заводи истеҳсоли ҳарбии
«Фанон» таваккуф намоям. Ин корхона, ки дар худу-
ди пойтахт ҷойгир аст, дорой дастгоххои нодиртарини
ҳозиразамон буд. Дар сехҳои ин завод бисёр асбобҳое
сохта мешуданд, ки дар саноати ҳарбй ва хочагии
халқ истифода мегардиданд. Лекин ду навъ сомоне,
ки ин корхона истеҳсол менамуд, дигар дар ягон гӯшаю
канори собик Иттиҳоди Шӯравӣ сохта намешуд. Индо
кисмҳои эҳтиётии хеле муҳим ва пурқиммате буданд,
ки дар саноати ракетасозй ва киштиҳои зериобй исти-
фода мегардиданд. Дар он рӯзҳои тирамохи гарми со-
ли 1991, ки бо игвои чанд тан кӯрботинонн мансаб-

13-3391

193
хоҳ дар майдонҳои пойтахт ба гирдиҳамоиҳои бемаъ-
нӣ ҷамъ омада, якдигарро зӯр зада сиёҳ мекардем,
ҳамаи дастгоҳҳои пурқимати нодиртарини заводи «Фа-
ион»^ кушода, ба воситаи вагонҳои калон ба шаҳр-
деи дур бурдаанд. Мегӯянд, ки агар ҳоло заводи «Фа-
ном» мисли давраҳои пештара фаъолият менамуд, бв
фоидаи ба даст меовардааш нисфи аҳолии ҷумҳуриро
хӯронда метавонист. Вале имрӯз ин корхона аз фаъо-
лият бозмондааст. Ана, бесарусомонӣ, бесоҳибй, ми-
тиыгбозиҳои бохусумат ба чӣ ҳолатҳое оварда мета-
■онад.

Чунин ҳолати ноҳинҷорро дар заводи «Тоҷиктек-
стилмаш» хам мушоҳида кардан мумкин аст.

Дар вакташ Намоишгоҳи Комёбиҳои Хоҷагии Хал-
ки Тоҷикистон ифтихори ҳар як фарди чумҳурй ҳисоб
меёфт. Бинои онро мутахассисони кишвари Чехослова-
кия ороиш дода буданд, умуман дар ороишу таҷҳизо-
ти он маблағи хеле калони халқамон сарф гардидааст,
ии бо пули хозира шояд ба миллиардҳо сӯм бирасад. Дар
ин Намоишгоҳ намунаҳои бехтарини маҳсулоти тамо-
ми соҳаҳои хоҷагии халқи ҷумҳурӣ гузошта шуда бу-
данд. Мо меҳмонони расмию ғайрирасмии ватанамонро
ба хамон ҷо мебурдем, то ки дар бораи ҷумҳуриамон
таассуроти хубу фаромӯшношуданй пайдо намояд. Дар
хақнқат ин Намоишгоҳ ба ҳар як бинанда таассуроти
аҷибе бахшида метавонист.

Айнан дар ҳамон давраи муассисаҳои муштараксо-
зню ғоратгарии иқтисодиёти ҷумҳурӣ бо як карори Шӯ-
р«и Вазирон Намоишгоҳ барҳам дода шуда, дар чои
®н Тиҷоратхонаи Русия «Восток-Меркурий» ташкил
гардид. Тамоми мизу курсию сандуку рафу колину па-
лосҳон он низ, ки боигарии халқи бечораамон ҳисоб
мешуд, ҳамааш ба молу мулки ҳамин Тиҷоратхона
табдил ёфт. Хӯҷаини комилхуқуқи ин Тиҷоратхона,
яъне собиқ Намоишгоҳ хамон Морозове шуд, ки чанд
сол пеш дар базаи автомобилии раками 10 бисёр ко-
иуншиканихо карда, молу мулки халки моро муфт со-
ҳиб шуда буд.

Ед дорам, ки собик директори Намоишгоқи пешта-
ра Тоҳиров ба қабулгоҳи Президент Раҳмон Набиев
смада, дар бораи ба яғмо рафтани ин муассисаи мухи-
ми соҳаи кишоварзй, чи тавре ки мегӯянд сӯхтаю пух-
та изҳорн ақида намуд. Президент зарурати масъала-
ро дарк намуда дарҳол ба сарвазир А. Мирзоев, супо-

194
риш дод, ки фармони ғалат ва 6а зарари хоҷагии хал-
қу маънавиёти мардумамон будаи раҳбарияти собиқи
Девони Вазиронро оиди Намоишгоҳҳои Комёбиҳои
Хоҷагии Халқ бекор кунад. Вале А. Мирзоев ин супо-
риши Президентро, ки он ба манфиати халқ мебуд,
намедонам бо кадом сабаб бошад, ки иҷро накард.
Бо ҳамин хунукназарӣ гуфтан мумкин аст, ки он гул-
дастаи шоистаи Қомёбиҳои Хоҷагии Халқи ҷумҳуриа-
мон, ки дар давоми солҳои дароз бо меҳнати ҷонкоҳи
ҳазорон нафар меҳнаткашони ватан ҷамъ оварда ту-
да буд, бераҳмона талаву тороҷ гардид.

Мо бо Президент Раҳмон Набиев ният доштем, ки
дар канори Душанбешаҳр Боғистони миллй бунёд на-
моем, ки мувофиқи нақша Намоишгоҳи Комёбиҳои Хо-
ҷагии Халқ як гӯшаи онро зиннат медод. Вале бадхо-
ҳон ва хоинони миллат нақшаҳои эҳёгаронаи моро бар-
бод дода, сарватҳои бебаҳои халқро азони худ кар
данд. Акнун на боғистони миллй ҳасту на Намоишгоҳ,
на боғҳои Ғалабаю Дӯстии халқҳо, балки ҳама хароб
шудаанду ба ғорат рафтаанд. Ҳоло чизи шоистае нест,
ки ба меҳмонони хориҷӣ нишон бидиҳему он боиси иф-
тихори миллатамон туда тавонад. Худо кунаду ба дили
халқи азизам сабру таҳаммул ато фармояд, ин ҳамаро
метавон бо меҳнати содиқонаю бунёдкоронаи хеш обод
карду эҳё сохт.

Ин ҷо муносиб аст, ки дар хусуси се нақшаи моҷа-
роҷӯӣ ва таҳрибгарии оппозиция ва ҷосусони ватанфу-
рӯши миллат таваққуф намоям. Онҳо бо амалӣ наму-
дани ҳамин се нақшаи манҳуси худ қасд доштанд, ки
ба сари қудрати давлатӣ биёянд.

Аввалан, оппозиция қасд дошт, ки иқтисодиёти
Тоҷикистонро ҳаматарафа суст намуда, бо ҳамин во-
сита халқро ба шӯр оварад ва норизоию эътирози мар-
думро ташкил бикунад. Дуввум, бо роҳи зӯроварӣ,
яъне ташкили гирдиҳамоию митингҳо, гаравгонгириҳо
ба ҳукумат фишор овардан. Сеюмин, қасди бо истифо-
даи яроқу аслиҳа, ташкили ҷангу бародаркушиҳо ба
даст овардани идораи ҳукумат ва дигар кардани сох-
тори ҳукуматдорӣ.

Мухолифони бадқасди ҷумҳурии мо ҳар сеи ин нақ-
шаи пуркасофати худро ба кор бурданд ва дар роҳи
ба даст овардани қудрати давлатй ягон иғвогарие на-
монд, ки истифода накарда бошанд. Мутаассифона он-
ҳо бо ҳамдастии хоинону ватанфурӯшон кудрати давла-
тиро ҳам ба муддати кӯтоҳ ба даст оварданду аммо ба
мақсадҳои ғаразноки худ ноил нагардиданд, чархи
таърихро ба қафо баргардондан натавонистанд.

Ҳазор афсӯс, ки баъзе намояндагони зиёиёни киш-
варамон ҳамин қасдҳои зишти мухолифин—ваҳҳобиёни
иртиҷоиро амиқан дарк накарданд ва умуман ба вокеа-
ҳои солҳои охир дар чумҳуриамон рӯйдода чукур сар-
фаҳм нарафтаанд. Бинобар ин баъзан дар сӯҳбатҳо
мешунавем, ки тоифаи одамон «аз точик будани худ
шарм медорам» мегӯянд, яъне инҳо аз он шарм мекар-
данд, ки чунин воқеаҳо дар байни тоҷикон рӯй додааст.

Ман баръакс аз точик будани худ ифтихор дорам,
дар ҳама гуна ҷамъомадҳои сернамояндаи чи дохили
ҷумҳурӣ ва чи дар берун аз марзи он бо сари баланд
гуфта метавонам, ки ман тоҷик ҳастам, аз миллати
худ, аз хираду корнамоию фидокории фарзандони он ба
таври ҳаққонӣ ифтихор дорам! Барой чй? Барой он ки
ҷангхое, ки дар кишвари Тоҷикистон ба амал меома-
данд, инҳо ҷангхои бародаркушй набуданд, балки чанг-
хои мафкуравӣ буданд, бархӯрди фикрҳои равшану
поки демократа бар зидди акидахои торику захрогини
ваҳҳобизми иртиҷоӣ. Ин муборизаи хайру шарр, не-
кию бадӣ, Ҳурмузу Ахриман буд.

Ваҳҳобизми иртиҷоӣ решахои чукур дошта, ин га-
пи дирӯзаю имрӯза нест. Ин чараёни ҳамеша бадхоҳу
бадбини афкори пешқадаму ҳақиқатан демократй дар
байни мусулмонон мебошад.

Воқеахои ба қатл расонидани одамонро дар водии
Фарғона ба ёд оваред, ки чанд сол кабл ба амал ама-
данд. Ед худ дар қишлоки Шохимардон сангсор шу-
дани шоир ва драманависи бузурги Ӯзбекистони баро-
дар Ҳамза Хакимзода Ниёзиро ба хотир биёваред. Ин
адиби бузургро ҳам ваҳҳобиёни иртичой ба таври ваҳ-
шиёна катл намудаанд, зеро Ҳамза Ҳакимзода хаки-
катан демократ буд, фикру акидахои пешкадаму ин-
сонпарваронаи умумибашарй дошт...

Бархӯрдҳое, ки дар байни донишҷӯёни шаҳри Тош-
канд ба амал омаданд, кушторхое, ки дар вилояти
Ӯши чумҳурии Қирғизистони бародар ба вукӯъ пай-
вастанд, хама бо чанголи хунини ваҳҳобнзми байнал-
милалй амалй гардидаанд.

Ваххобизми умумиҷахонй дар кишвари Точикистон
низ накшаҳои пурнагбати худро амалй кардан хост.
Нақшаҳои он хеле чукур андешида шуда, чи тавре ки

196
дар боло қайд намудем, бо диверсиям мафкуравию иқ-
тисодй сахт печонида шуда буд. Ин ташкилоти тер-
рористии байналхалқӣ қасд дошт, ки ба ватанфурӯ-
шон ва хоинони дохилии миллати мо аъзоёни ҳизби
наҳзати ислом, демократҳои сохта, ташкилотҳои моҷа-
рочӯёнаи «Растохез», «Лаъли Бадахшон» ва ғайра такя
намуда, зеро онҳоро бо пулу мол харида буданд, сипас
давлати соҳибистиқлоламонро аз чор тараф ба ҳалқаи
нестию нобудӣ гирифта, тамоми ғоядои равшанпараст-
ти онро барҳам диҳанд.

Вале хиради шикастнопазир ва бузурги халқи то-
ник ба ваҳҳобизми иртиҷой муқобилияти сахт нишон
дод, беҳтарин фарзандони халк ба майдони мубориза
баромаданд. Мутаассифона, дар сангархои тарафдоро-
ни ваҳҳобизми иртиҷоӣ ҳам фарзандони тоҷик қарор
доштанд, ки аз тарафи ин ташкилоти террориста ва
хоинони миллат бо усулҳои гуногун ба доми фиреб ги-
рифта шуда буданд. Дар натиҷа бархӯрди шадиди ду
сангари ба хам мукобил ба амал омад ва хушбахтона
мафкураю ғояҳои пешқадами халки точик ғолиб ома-
данд. Ҷараёни вахҳобизм ё худ «Ихвон-ал-муслимин»
дар Тоҷикистон шикасти сахт хӯрд. Ин ташкилот дар
ягон мамлакат ин хел шикасти сахт нахӯрдааст, на дар
Алҷазоиру Миср, на дар Тунису Сурия...

Халқи точик бо ин ғалабаи худ бар ваҳхобизми
ашаддӣ ҷони тамоми мусулмонони Осиёи Марказиро
наҷот дод, ҳатто гуфтан мумкин аст, ки аз сари мусул-
монони ҳамаи собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ ин бглои азим-
ро дур партофт, яъне тоҷикон чон доданду ҷони хамаи
халки мусулмонро хариданд. Ана барои чи ман аз
точик будани худ ифтихор дорам, ана барои чи мил-
лати ман миллати бузурги ҷаҳон аст.

Мухолифин нақшаи манхуси худро дар бораи таш-
кил намудани табадуллоти давлатй кадам ба кадам
татбиқ мекард. Таҳқири роҳбарони давлат кӯшиши
беобрӯ кардани онҳо рӯз аз рӯз ва соат ба соат кув-
ват мегирифт. Саркардагони майдони «Шахидон» ба
сарварони содиқи хукумат ошкоро таҳдид менамуданд.
Яке аз усулхои ин таҳдид машқи харбии «генерал»
Қиёмиддин буд, ки вай бо аскарбачаҳояш ҳар субҳ аз
соати 4 то 8-у ним дар хиёбону паскӯчаҳои шахр пай-
васта мегузаронд.

Органҳои маъмурии хукумат гуфтан мумкин буд,
ки комилан фалач гардида, аз ӯхдаи иҷрои вазифаҳои

197
худ намебаромаданд, дурусттараш бо амри роҳбарони
хоинашон аз иҷрои вазифаи худ cap метофтанд.

Дар ҷаласаи Штаби чумҳурй оид ба пешгирй на-
мудани оқибатҳои гирдиҳамоии ғайриқонунӣ вазири
умури дохила Навҷувонов мисли собиқ қатъиян ишти-
рок намекард, ӯ худро касал эълон намуда буд, сони
ба рухсатй баромад. Аммо чи тавре ки ба мо маълумот
мерасид, ягон кори Вазорати умури дохила бе иштиро-
ки вай намегузашт. Навҷувонов касал бошад ҳам, рух-
сатии бофароғати худро гузаронад ҳам, дар тамоми
фармонҳои мақоми вазорат танҳо худаш имзо мегу-
зошт. Ҷойгузин намудани кадрҳоро танҳо худаш ба ан-
чом мерасонд, бо ҳеҷ кас маслиҳат намекард: на бо
мақомоти болои ҳукумат, на бо аъзоёни коллегия. Ал-
батта ин ҷо қозӣ Тӯраҷонзода истисност. Навчувонов
тамоми кадрҳои роҳбарикунандаи вазоратро фақат бо
маслиҳати Тӯраҷонзода чо ба чо ва дар қаламрави
ҷумҳурӣ ҳам танҳо супоришхои роҳбари қозиётро иҷро
мекард. Ба ин маънӣ Вазорати умури дохила тобеи
қозихона, дастнигар ва фармонбардорн ҳалқабаргӯши
сарвари дин гардида буд.

Дар ҷамъомадҳои Штаби чумҳурӣ муовинони вазир—
Қаҳҳоров ё Раҷабов иштирок менамуданд. Онҳо мус-
тақилона кариб ягон супориши роҳбарони давлату ҳу-
куматро иҷро наменамуданд, дурусттараш наметаво-
нистанд. Иштироки онҳо дар ҷамъомадҳои Штаб фа-
қат шакли расмй дошт.

Раиси Кумитаи Амнияти Миллӣ Стройкин бошад
дар ҷамъомадҳои Штаб ва дигар ҷаласаҳои сохти дав-
латию ҳукуматӣ иштирок менамуд. Аммо ман аниқ
эҳсос намуда будам, ки ӯ агента зархариди Тӯраҷон-
зода ҳисоб меёфт. Борҳо ба мушоҳида расида буд,
ки ҳамаи масъалаҳои дар гуфтугӯи хосаи роҳбарони
давлат муҳокимагардида пас аз лаҳзае нарезондаю
начаконда ба Тӯраҷонзода расонида мешуд. Боре, зим-
ни як гуфтушунид, ки дар он фақат Раиси Ҷумҳур,
ман ва Стройкин иштирок доштем ва мавзӯи муҳимми
дорой амнияти давлатӣ ҳаллу фасл шуда буд, баъди
даҳ дақиқа ба Тӯраҷонзода маълум гардид. Тура-
ҷонзода ба коргоҳи ман занг зада бо кинояе сухан
ронд ва ман дарёфтам, ки ӯ аз масъалан мавриди бар-
пасӣ гардидаи коргоҳи Раиси Ҷумҳур огоҳ будааст.
Ин рӯҳонӣ баробари таҳсил дар донишгоҳи мазҳабии
кишварҳои хориҷа маълум мешавад, дар марказҳои

198
разведкам ин давлатҳо сабаки ҷосусиро ҳаматара-
фа омӯхта будааст. Вагарна як рӯҳонии куръонхони
оддй кай метавонист, ки раиси Кумитаи Амнияти Мил-
лим »/мҳуриро, ки солҳои дароз хондаву машқ дидаву
ба зинаҳои баланди хизматй баромадааст ва рутбааш
генерал аст, ба ин маҳорату чолокӣ таҳти тасарруфаш
дароварад. Як гурӯҳ коргарони масъултарини КАМниз
шабу рӯз дар хизмати қозиёт камар баста буданд. Мисо-
ли ин даъвои мо, муовини раиси Кумита, полковник А.
Солеҳбоев буд, ки аз хати кашидаи Тӯраҷонзода як ва-
ҷаб ҳам берун намебаромад.

Ман дар ҳайрат будам, ки барои чй ин коркунони
ҳукумат нону намаки халкро хӯрда, боз ҳам ба ватан
хиёнат менамоянд. Ва имони комил доштам, ки нону
намаки ҳалоли халқ хоинони миллатро ҳатман кӯр хо-
ҳад кард!

Баъд аз муайян намудани он ки Навчувонов, Строй-
кин ва Солеҳбоев ба ҳукумати Президенти интихобй
садокат надоранд, хиёнаташон дар назди давлат хеле
ошкорост ва бо таҳлили вазъи сиёсии ҷумҳурй, инчу-
нин ба маслиҳату салоҳдиди Раиси Шӯрои Олй Сафа-
ралӣ Кенчаев ва Додситони кулли ҷумҳурӣ Нурулло
Ҳувайдуллоев ба Раҳмон Набиев пешниҳод намудам,
ки бо роҳи конунӣ шахсони хиёнатпеша ва ноӯҳдабаро
аз вазифа сабукдӯш гардонида шаванд. Аммо намедо-
нам, ки Президент бо чй сабаб бошад, розй нашуд.
Ҳол он ки Президент метавонист дар рӯзи аввали фаъо-
лияташ ҳукумати Тоҷикистонро пурра иваз кунад ва
одамони содиқу поквиҷдонро бар сари кудрат оварда,
сохти давлатдории ҷумҳуриро мустаҳкам намояд.

Хусусан дар навбати аввал иваз намудани ду нафар
роҳбарони хиёнаткору ноӯхдабарои органҳои маъму-
рии чумхурй зарур буд. Ман аминам, ки агар ин пеш-
ниҳодам қабул мешуду онҳо аз вазифа бартараф ме-
гардиданд, вазъияти Ҷумҳурӣ то ба ин дараҷа мурак-
каб ва душвор намегардид.

Рӯинатанӣ ва дағалию беитоатии Навчувонов ба ҳад-
де расида буд, ки вазорати худро мисли як давлати
алоҳида дар дохили давлат мепиндошт. Вахте, ки ман
ба ӯ ба таври хаттй фармон додам, ки ягон нафар сар-
дори шӯъбаи милисаи шахру вилоят, инчунин аъзоёни
коллегиям Вазорати умури дохиларо бе маслиҳату
ризоияти Президент, ноиби президент, Раиси Шӯрои
Олй, Раиси Девони Вазирон чойгузин накунад, ё ба

199
вазифаи дигар таъин наиамояд. Навҷувонов бошад, дар*
чавоб, ба шакли хаттй маълум намуд, ки дар масъалаи
ҷойгузин намудани кадрҳо ҳаргиз бо мо маслиҳат на-
хоҳад кард, зеро ии масъала вазифаи хесаи худи вай
аст.

Дар яке аз рӯзҳои гирдиҳамоии майдони «Шахи-
дон» ман ба дафтари кории худ додситони кулл Н. Ҳу-
вайдуллоев, раиси КАМ Стройкин ва корманди додси-
тони ҷумҳурй С. Ҷӯраевро даъват намуда, дар ҳузури
онҳо ба Ҷӯраев қатъиян гуфтам, ки баъзе аз коркуно-
ни додситонии чумҳурӣ бо сарварии ӯ ба фаъолият»
афсарони КАМ халал надиҳанд, бигузоранд, ки кор-
мандони амният вазифаи худро мувофиқи дастуру му-
каррароти умуроти хеш ба иҷро расонанд.

Н. Ҳувайдуллоев ҳидояти маро маъкул хисобида,
ба Ҷӯраев фармон дод, ки аз ҳамин рӯз эътиборан ба
ин номаъқулиҳо хотима диҳад. Лекин бо сабаби он
ки Ҷӯраев шахси ғаразнок буда, ба козӣ Тӯрачонзода
ғуломи зархарид шуда буд, то метавонист ба фаъолияти
кормандони ватандӯсти Кумитаи Амнияти Миллй ха-
лал мерасонд.

Сониян, ба ман як ҷинояти калони С. Ҷӯраев маъ-
лум гардид. Дар вақташ бо дахолати Тӯраҷонзода ӯ
роҳбари гурӯҳи муфаттишони ҷинояткорихои вокеахои
феврали соли 1990 таъингардида, маҳз бо супориши
козӣ парвандаи ҷиноии зиёда аз 100 нафар ҷиноятко-
рони ин воқеаҳои хунин бе ҳеч асос хобонида шуда бу-
данд. Ана ҳамин ҷинояткорон, ки бо ёрию марҳамати
С. Ҷӯраев аз ҷазои одилона раҳой ёфта буданд, ху-
дашонро бегуноҳ ҳисобида дар воқеаҳои пурғалаёни ти-
рамоҳи соли 1991 ва баъд дар майдони дасисабозихои
баҳори соли 1992-и «Шаҳидон» ҷинояткорихои бештаре
карда, ҷумҳуриро ғарки хуноба намуданд. Бубунед, ки
як чиноят агар дар сари вакт ҷилавгирӣ карда нашавад,
аз паи худ силсилан нави ҷиноятҳоро ба амал меоварад.

Дар ташкил намудани шабакаи чосусӣ Тӯраҷонзо-
да хақиқатан хам хеле маккор будааст. У дар вакташ
тивонистааст, ки кумондони хамондавраи дивизияи
201-и Русия полковник Заболотнийро ба тарафи худ
майл кунонад.

Мо огоҳ шудем, ки кумондоыи дивизия Заболот-
иий дар боғи Ғалаба чандин маротиба бо кинорежиссёр
Давлати Худоназар мулокотн маҳрамона доштааст.
Ва ин мулоқоту вохӯриҳо одатан ба ҳангоми шаб гу-

200
заронила мешудааст. Албатта, худ аз худ аён аст, ки
■кумондону кинорежиссер шабонгоҳон дар он боғи кано-
ри шаҳр сценарияи филми мустанадро дар бораи ди-
визия муҳокима наменамуданд...Балки эҳтимол дорад,
ки онҳо дар ин вохӯриҳо сценарияи табаддулоти дав-
латиро тартиб медоданд.

Ман пурра бовар доштам, кн Заболотний одами
пок нест ва баъдан ин тахмин комилан исбот гардид.
Ван ба ҳангоми зарурат Ҳукумати конститутсиониро
катрае хам ҳимоя накарда, балки баръакс бо мухоли-
фини муртад хамкориҳо доштааст.

Митингбозон бо сарварии Давлат Усмон ҳар лаҳза
ба Шӯрои Олй фишор меоварданд, ки зудтар сессия
барпо гардаду масъалах,ои аз тарафи гирдиҳамомадагон
дешниҳодшударо баррасӣ ва ҳал намояд.

Шахсан худи Президент ва ман бо роҳбарони му-
холифин чандин карат сӯҳбат доштем. Вале натичаи
дилхоҳ хосил нагардид. Зарари бар асари гирдиҳамоии
тӯлонӣ расида бештар аз нӯҳ миллион сӯмро ташкил
менамуд. Албатта бо қурби ҳамонвактаи он. Фақат як
комбинати равғани Душанбе зиёда аз 2,5 миллион сӯми-
на кам маҳсулот баровард. Зарари маънавиеро, ки аз
ин гирдиҳамоӣ ба ҳаёти ҷамъиятй расидааст, бо ягон
мизон чен кардан мумкин набуд. Бинобар он хуб ме-
буд, ки роҳбарони оппозисия ба ҷои ташкили гирдиҳа-
мой оиди роҳҳои аз қайди бӯҳрони сахт вораҳонидани
иқтисодиёти чумҳурӣ таклифҳои мушаххас ба миён
мегузоштанд.

Аммо мухолифин ба ивази ин дар сари талабҳои
иғвогаронан худ устувор меистод. Ба ҷои пешниҳод
намудани таклифҳои худ оиди раҳоӣ додани ҷумҳурӣ
аз бӯҳрони ҳамаҷониба боз талаб менамуданд, маълум
буд, ки пуштибони генерали милиса қозикалон аст,
танҳо бо вай маслиҳат менамояд, зеро аз бисёр ҷиҳат
забонкӯтоҳ ва мутей ӯст.

Чи тавре ки баён намудам, Тӯраҷонзода ҳамчун ҷо-
суси касбии дар мактабҳои хорича сабақдида пас аз
воқеаҳои февралии соли 1990 бисёр талвоса намуд, ки
дар ҳамаи ташкилотҳои маъмурии чумҳурй одамони
худашро ҷой кунад. Яке аз чунин ташкилотқои хеле
пурқувват ва ҷиддии маъмурӣ ндораи додситонии кул-
ли ҷумҳурӣ буд ва рӯҳонӣ дар он ҷо хам дасти таво-
нои худро ёфта тавонист.

201
Боре ман дар дафтари корни Ранен Шӯрои Олй
Сафаралй Қенҷаев бо корманди масъули додситони
ҷумҳурӣ С. Ҷӯраев вохӯрдам. Уро ба ман С. Кенҷаев
шиносо намуд, сипае донистам, ки ҳангоми дар вази-
фаи додситони ноҳияи Фрунзеи пойтахт кор кардани
С. Қенҷаев ин шахе шогирди ӯ будааст. Ҳамон рӯз
С. Ҷӯраев аз болои коркунони Кумитаи Амнияти Мил-
лй ба таври тӯҳматомез шикоят мекард. Ман медо-
нистам, ки агар Стройкин ё Солеҳбоев барин роҳба-
рони ҚАМ ба мухолифин фурӯхта шуда, ба халки худ
хиёнат карда бошанд, пас ин маънои онро надорад, ки
ҳамаи кормандони КАМ хиёнатпеша ҳастанд. Ман хиз-
матҳои ин ташкилотро эҳтиром менамоям ва ба корман-
дони содику фидокори он комилан эътимод дорам. Дар
ин ҷо бошад, бӯҳтонҳои Ҷӯраев нисбати кормандони
холиси КАМ қаҳру ғазаби касро бармеангехт. Ӯ пеш-
ниҳод дошт, ки якчанд нафар шахсонро барои ишти-
рокашон дар воқеаҳои февралии соли 1990 таҳти таҳ-
қиқ қарор нагиранд. Ҳол он ки иштироки ин шахсон
дар воқеаҳои февралӣ ва хиёнатҳояшон аниқ буд. Аз
ҳамин лаҳза ман огоҳ гардидаам, ки С. Ҷӯраев намоян-
даи қозикалон дар идораи додситони чумҳурӣ будааст.
Сонитар ин тахмин қатъиян исбот гардид, вақте, ки
мухолифин ба мӯҳлати кӯтоҳ сари қудрати давлат
омад, С. Ҷӯраев дарҳол додситони генералии чумҳурй
таъин гардид. Мана, исботи хизматҳои содиқонаи про-
курори генералӣ ба ҷониби қозикалон ва хиёнатҳои ӯ
ба кори халқу ватан.

«Ба Раёсати Шӯрои Олии Тоҷикистон.

Мо, намояндагони гирдиҳамомадагони май-
дони «Шаҳидон»-и ш. Душанбе, бори дигар та-
лаб менамоем, ки сессияи Шӯрои Олӣ фавран
кори худро оғоз намояд ва масоили аз тарафи
гирдиҳамомадагон пешниҳодшударо баррасӣ
ва ҳал намояд. Мо аз ҷониби худ ӯҳдадор ме-
шавем, ки дар ҷараёни кори сессияи Шӯрои
Олӣ гирдиҳамомадагон ба майдони «Озодӣ»
намеоянд ва ба кори сессия халал намерасо-
нанд.

Д. Усмон, Т. Абдуҷаббор, Г. Ғарибшо, Ш.
Юсуф, А. Амирбек».

282
Чи тавре ки аз ин тахдидномаашон маълум
аст, мухолифин ҳоло майдони «Озодӣ»-ро ҳам
таҳти тасарруфи худ даровардаанд.

Дар ҳамин рӯзҳо ба дастгоҳи Раиси Ҷумҳур
аз шаҳри Кӯлоб барқияе расид, ки мардуми
заҳматкаши ин сарзамин роҳбарони давлату
хукуматро дастгирӣ менамуданд:

«Идораи мустақили Қозиёти вилояти Кӯ-
лоб ҷонибдори Раиси Ҷумҳур Раҳмон Набиев
буда, мардуми мусулмони вилояти Кӯлобро
дар атрофи худ муттаҳид менамояд ва баҳри
меҳнати ҳалол ба манфиати ҷумҳурии азизамон
ҳидоят карда истодааст. Идораи Қозиёт инчу-
нин талаб мекунад, ки гирдиҳамомадагон май-
донро тарк кунанд ва ба кори Шӯрои Олӣ ва
ба пешрафти тараққиёти ҷумҳурй халал нара-
сонанд. Мо тарафдори Раиси Ҷумҳур Раҳмон
Набиев, ноиби Раиси Ҷумҳур Нарзулло Дӯстов,
Раиси Шӯрои Олй Сафаралй Қенҷаев мебошем.

Идораи мустақили Қозиёти вилояти Кӯлоб».

Раёсати Шӯрои Олӣ қарор намуд, ки барои ҳар чӣ
зудтар ба даст омадани оромӣ ва якдигарфаҳмӣ дар
пойтахту саросари ҷумҳурӣ 20 апрели соли 1992 Сес-
сияи сездаҳуми Шӯрои Олӣ даъват карда шавад. Сес-
сияи сездаҳуми ШО баробари ҳаллу фасли як силси-
ла масъалаҳои рӯзмарра ва доғи ҷумҳурӣ талабҳои му-
холифини оштинопазирро низ мавриди баррасӣ ва му-
ҳокима қарор дод, ки яке аз ин масъалаҳо истеъфои
Раиси Шӯрои Олӣ буд.

Дар сессия 21 апрел, дар аввали маҷлиси пагоҳии
Шӯрои Олӣ С. Қенҷаев ба депутатҳо пешниҳод кард,
ки ба рӯзнома масъалаи Раиси Шӯрои Олӣ ва истеъ-
фои ӯро дохил кунанд. Инчунин ба муовини Раиси
Шӯрои Олй В. И. Приписное супориш диҳанд, ки ба
маҷлис сардорӣ намояд. Пешниҳоди С. Кенҷаев қабул
шуд.

Депутат А. Еқубов аз рӯи масъалаи Раиси Шӯрои
Олй ба музокира оғоз намуда, роҷеъ ба истеъфои
С. Қенҷаев изҳори ақида кард, ки ақидаҳои ӯ беасос
буданд. Депутатҳо А. Раҳмонова, И. Норбӯтаев, Ш.
Усмонова, Ш. М. Султонов, М. Шералиев, С. Раҷабов

203
ҷиҳатҳои мусбию манфии кори Раиси Шӯрои Олиро
таъкид намуда, ба тарафдории ӯ изҳори ақида кар-
данд. Ба фикри онҳо, ба вазъияти ногувори ҳозира як
худи С. Қенҷаевро гунаҳкор кардан мумкин нест.

Сипас ба намояндагони мухолифин раиси ҳизби
наҳзати исломӣ М. Ҳимматзода ва раиси ҳизби демок-
рат Ш. Юсуфов, ки ба маҷлис даъват шуда буданд,
сухан дода шуд.

М. Ҳимматзода чун ҳарвақта дурӯғбофӣ кард, ки
ҳизби наҳзати ислом ба сари қудрат омадани нест.
Мо мехоҳем, ки дар парлумон намояндаи худро дошта
бошем, гуфт ӯ. Вай ба масъалаи С. Кенҷаев дахл кар-
да, чунин изҳор дошт: «Вазъияти сиёсии ҷумҳурй аз
бисёр ҷиҳат ба қарори шумо вобаста аст».

(Гӯё бо истеъфои Раиси Шӯрои Олй С. Кенҷаев
вазъияти сиёсии ҷумҳурй хуб мешуда бошад. Вокеаҳои
минбаъдаи ҷумҳурӣ нишон доданд, ки мулло Муҳам-
мадшариф дурӯғ гуфтааст ва бӯҳтон бофтааст. Мухо-
лифин, аз чумла бо сарварни ӯ баъд аз истеъфои С.
Қенҷаев талабҳои ғайриқонунии дигарро низ хостгор
шуда, ба халку чамъият хиёнатҳои нав ба пав кард.

Ш. Юсуфов гуфт, ки ҳизби демократ худи ҳозир
тайёр аст, ки ба протокола ҳамкорй бо Президенте
ҷумҳурӣ имзо гузорад. Ӯ низ истеъфои С. Кенҷаевро
хост.

Сонй депутатҳо Д. Н. Набиев, М. Қурбонов, Э. Раҳ-
монов ва дигарон низ аз номи интихобкунандагони худ
Раиси Шӯрои Олиро дастгирй карданд.

Раиси Шӯрои Олй С. Кенҷаев 21 апрел дар оғози
маҷлиси бегоҳии Шӯрои Олй сухан карда, гуфт, ки cap-
фи назар аз баъзе хатоҳои муайяни фаъолияташ ҳа-
меша тарафдори риояи қонун буд. Вай аз депутатхо
хоҳиш кард, ки масъалаи аз вазифаи сарвари парла-
мон бозхондани ӯро оқилона баррасӣ намоянд.

Дар натиҷаи овоздиҳии пинҳонӣ аксарияти депу-
татхо ба тарафдории ба вазифаи худ мондани С. Кен-
ҷаев овоз доданд.

Раиси Шӯрои Олй С, Кенҷаев баъди кабули карори
Шӯрои Олӣ дар ин масъала депутатҳои халк ва сарва-
рони кувваҳои мухолифро даъват намуд, ки барои оро-
му осуда гардонидани вазъияти ҷумхурӣ муттаҳид шу-
да, ба кори амалӣ камар банданд.

Мухолифин чун бидиданд, ки яке аз талабҳои асо-
сиашон, яъне истеъфои Раиси Шӯрои Олй С. Кенҷаев

204
нагузашт, дурусттараш депутатҳо ба тарафдории ӯ
овоз доданд, нақшаи дасисаю шайтанатро пеш гириф-
танд. Шомгоҳи 21 апрел як гурӯх муштзурони майдони
«Шаҳидон» ба бинои Шӯрои Олй даромада, бо зурию
таҳдид 17 нафар депутатҳои халки ҷумҳуриро гаравгон
гирифта, хамрохи худ ба майдони «Шаҳидон» бурда,
дар хаймаҳо ҳабс кардаанд.

Ҳар як шахси аз конун заррае хабардошта ба хубй
медонад, ки ин қонуншикании гӯшношунидест. Депу-
тата Шӯрои Олиро ғайриқонунй ба гарав гирифтан,
ҳуқуки мукаддаси ӯро поймол намудан, тахкир кардани
шахсияти депутат, зери хатар гузоштани саломатии
ӯ ҷинояти мудҳиштаринест, ки он дар тамоми гӯшаю
канорҳои олам маҳкум карда мешавад.

Як гурӯх сенаторони америкоӣ ҳамон рӯзҳо ба пой-
тахти ҷумҳурӣ омада буданд ва аз гирдиҳамоиҳои тӯ-
лонию дигар найрангҳою дасисабозиҳои оппозиция
огоҳ гашта, изҳор намуданд, ки ин қадар дуру дароз
ба гирдиҳамой ҷамъ омадан ба роҳбарони интихобии
давлату ҳукумат бо чунин сатҳи пасти маданият муно-
сибат намудан, дар назди сарварон талабҳои аблаҳона
гузоштан, ба ин ранг хостани истеъфои Раиси Шӯрои
Олй, гаравгонгирии депутатхоро хатто дар кишвархои
одамони нимваҳшӣ доштаи чангалистонҳо низ вона-
хӯрдаанд. Сенаторони америкой гуфтаанд, ки чунин
вазъиятро боре ҳам надидаанду нашунидаанд, инак
ин хамаро дар кишвари Тоҷикистон дида, сахт ба ҳай-
рату дахшат омадаанд...

Ҳамон рӯз соати 21-и шом ба хона чихати иваз на-
мудани либос омада будам, зеро чанд рӯз имкони ба
хона омадану тағйири либос кардан набуд. Ҳамин ки
ба рохрави хона кадам ниҳода будам, занги телефон
баланд садо дод, гӯшакро бардошта овози Кенчаевро
шунидам:

— Фавран ба чои кор биёед, — гуфт ӯ, — ҳодисаи
хеле нохуше рӯй додааст. Мухолифини хукумат як гу-
рӯҳ депутатхоро гаравгон гирифтаанд.

Дарҳол ба бинои хукумат баргашта, огох шудам,
ки намояндагони оппозитсия ҳамроҳи депутатҳо ду на-
фар муовинони Раиси Девони Вазирон Ҳ. Саидмуродов
ва С. Хайруллоевро низ гаравгон бурдаанд.

Мо хамрохи С. Кенҷаеву Н. Ҳувайдуллоев масли-
ҳат намуда, барон машварату чораҷӯӣ генералҳо Ниё-

205
зову Мартовитский, Қаҳҳоров, Шарофов ва полковник
Заболотныйро ба бинои ҳукумат даъват кардем.

Намояндагонн органҳои ҳуқуқро низ ҷамъ овардан
зарур буд, ки дар ин бобат тадбирҳо чустем.

Вазифаи аввалиндараҷаи мо аз он иборат буд, ки
бо дар яқ роҳ ва шарту шароите, ки набошад, депутат-
ҳои гаравгон гирифташударо озод намуда, ин шарман-
дагию беномусии бемислро аз таърихи ҷумҳурӣ би-
шӯдем.

Дар оғоз шунида будам, ки депутати Шӯрои Олй
Адолат Раҳмонова низ гаравгон гирифта шудааст.
Баъди он ки худам шахсан ин масъаларо таҳқиқ наму-
дам, муайян кардам, ки ин зани ҷасур ва поктинат га-
равгон набуда, балки дар хонаи дӯстон ва дар ҷои оро-
му амният будааст.

Аммо дар байни гаравгонон мавҷуд будани депутати
кӯҳансол, раиси колхоз аз ноҳияи Ашт, Қаҳрамони кор
Хоҷаназаров хотири маро хеле мушавваш намуд. Зеро
ҳамон рӯзҳо саломатии ӯ хуб набуд. Бинобар ин мо
ҳар лаҳза аз ҳолу аҳвол ва саломатии депутатҳои га-
равгон огоҳ шуда меистодем.

Бо мақсади шурӯъ намудани гуфтушунид ба сардо-
ри раёсати милисаи шаҳр, полковник А. Раҳмонов ва
чонишини вазири умури дохила Қаҳҳоров супориш до-
дем, ки бо саркардагони майдони «Шаҳидон» алоқа бар-
қарор намуда, онҳоро барои гуфтушунид ба бинои ҳу-
кумат даъват бикунанд. Онҳо ҳам ба ин мунтазир бу-
даанд, ки пас аз чанде Давлат Усмон ҳамроҳи кал-
лабури гузаро Р. Нуруллобеков ва чанд хунхорони ди-
гар ба назди мо омаданд.

— Агар хоҳед, ки депутатҳо ба бинои Шӯрои Олй
зиндаю саломат баргарданд, — гуфт Д. Усмон, моро
дидан замоно шартҳои моро бечунучаро иҷро на-
моед.

— Шартҳои худро бигӯед, — муроҷиат намудам ман
ба вай.

— С. Қенҷаев аз вазифаи Раиси Шӯрои Олй бояд
фавран ба истеъфо равад, ин як. Шарти дуюм ҳамин
ки ба гирдиҳамомадагони майдони «Шаҳидон» ягон
навъи чазо раво дида нашавад. Сеюм, тагйироте, ки дар
Қонуни оиди матбуот кабул шудааст, пурра бекор гар-
дад. Ҳамаи ин шартҳои мо тавассути расонаҳои ахбо-
ри умум расман эълон карда шаванд. Вагарна ман ба

206
саломатии депутатҳо кафолат дода наметавонам. Ода-

монн майдон ба шӯр омадаанд, хаёти депутатдо ҳар
лаҳза зери хатар аст.

Дурӯғгӯи гузаро ва дасисабози ашаддӣ Д. Усмон ин
дафъа рост мегуфт. Зеро чашмони вай ташнаи хуни
одам буданд.

Раиси Шӯрои Олӣ С. Кенҷаев, ки гуфтугӯи моро бо,
диққат гӯш мекард, бо катъият изхор намуд.

— Ҳазорҳо вазифаи баландтаринро хам ба як то-
ри мӯи дӯстонам баробар намекунам, ман худи ҳамин
лаҳза ҳозир ҳастам, ки ба Шӯрои Олй барои ба истеъ-
фо баромадан ариза нависам.

Овози Сафаралӣ Кенҷаев бурро ва боэътимод са-
до медод. Ман дар он заррае ҳам оҳанги дудилагй ва
пушаймониро эҳсос накардам. Раиси Шӯрои Олӣ да-
қиқатан ҳам ҷасорату олиҳимматии беназире нишон
дода, барои саломатии дигар депутатҳои бегуноҳи халқ
аз чунин мансаби олй даст кашид.

Баъд аз чанд фурсат мухолифин аз ҷумлаи депу-
татҳои гаравгоншуда А. Шарифов, М. Олимов, М. Мир-
зобадаловро ҳамроҳи худ оварда, ба бинои Шӯрои
Олй супурданд. Либосҳои нн вакили халк аз шиддати
зарбу кӯб пора-пора гашта, баданҳояшон доғҳои сурху
кабуд доштанд. Намояндагони оппозитсия изҳор на-
муданд, ки депутатҳои боқимондаи гаравгоншударо фа-
қат баъд аз расман эълон гардидани нстеъфои С. Кен-
ҷаев ҷавоб хоҳанд дод.

С. Кенҷаев дар коргоҳи ман аризаи истеъфояшро
бо хоҳиши худ ба хотири озодии депутатҳои халқ ва
нарехтани хуни ноҳак ба номи сессияи Шӯрои Олӣ на-
вишт.

Аммо оппозитсия ба ин бовар накарда, шарт гузошт,
ки ин ариза соати 6-и субҳ бо воситаи радио ба дик-
қати тамоми мардумони ҷумҳурй расонида шавад.

Чун дигар чорае набуд, ман ноилоч ба хонаи раиси
Кумитаи телевизион ва радио А. Сайфуллоев занг за-
да, хоҳиш намудам, ки ба хотири зудтар начот додани
депутатҳои халқ аз чанголи ғосибон хабари бо ходи-
ши худ ба истеъфо баромадани С. Кенҷаев сапедадам
ба сокинони кишвар маълум гардад.

Дар ҳаёт тоифаи одамоне ҳастанд, ки барои соди-
би вазифа шудан ба дазору як пастидо мераванд, дук-
кабозидо мекунанд ва агар дар ин род лозим шавад,
барои як мансаби худаш даддо, саддо, одамонро кур-

287
бон месозанд, хулоса, коре мекунанд, ки ба вазифаи
тасодуфан муяссаршуда часпида монанд. Аз он манса-
башон ба домна ягон суде мерасад ё не, ба ин коре
надоранд.

Аммо Сафаралн Кенҷаев аз он родмардони миллат
аст, кн барон ӯ манфиати халк рифоҳу осоишу ободии
мулк аз хама мукаддамтару афзалтар аст. Дар ин ҷо-
да ӯ тамоми буду набудаш, тамоми ҳастияшро фидо
месозад...

Рӯзи 22 апрел, соати 10-и субҳ ман намояндагони
оппозитсияро дар ҳайати Т. Абдуҷаббор, А. Тӯраҷон-
зода, Н. Ҳимматзода, Ш. Юсуф, А. Соҳибназаров, О.
Бобоназарова кабул намуда, ба хотнри нарехтани ху-
ни мардуми Точикистон мачбур шудам, ки ба санади
ғайриқонуние ки аз тарафи мухолифин тартиб дода ту-
да буд, имзо гузорам.

ПРОТОКОЛ И

созиш байни намояндагони Шурой Олй ва
хукумати Точикистон ва раёсати гирдихамоии
майдони «Шахидон»-и ш. Душанбе, аз 22
апрели соли 1992, ш. Душанбе.

Намояндагони Шӯрои Олй ва хукумати То-
чикистон ва раёсати гирдиҳамомадагон ба чу-
нин мувофиқа расиданд, ки сессияи Шӯрои
Олии Точикистон кори худро идома дода, масъ-
алаҳои аз тарафи гирдиҳамомадагон пешни-
ходшударо баррасй намуда, ҳаллу фасл мена-
моянд.

Аз чумла истеъфои раиси Шӯрои Олии То-
чикистон С. Кенҷаевро кабул мекунад, Қонуни
Точикистон «Дар бораи тартиби гузаронидани
гирдиҳамоиҳо, митингҳо ва роҳпаймоиҳо»-ро
беэътибор месозад, тагйиротеро, ки дар Сес-
сияи XII Шурой Олии Точикистон ба моддаи
139 Кодекси ҷиноии Ҷумҳурии Точикистон до-
хил туда буд, бекор менамояд, мӯҳлати инти-
хоботии парламента чадидро муайян менамояд,
ба Комиссияи конституционӣ 5-нафарӣ аз аҳ-
зобу созмонҳои сиёсй дохил менамояд.

Раиси Ҷумҳури Точикистон фармон мебаро-
рад, ки иштирокчиёни гирдиҳамоии майдони
Шаҳидон (26 марти с. 1992 — 24 апрели с.

208
1992) ба ҳеҷ гуна ҷавобгарӣ кашида намеша-
ванд.

Шӯрои Олин Точикистон Комиссияеро барон
таҳқиқи кори М. Икромов таъсис менамояд ва
харчи зудтар ахбори Комиссияро дойр ба таф-
тиши кори вазири корҳои дохила М. Навҷуво-
нов мешунавад.

Дар сессияи навбатии Шӯрои Олии Точикис-
тон масъалаи ба Ҷумҳурии Мухтори Бадахшон
табдил додани ВАБК. мавриди баррасй карор
мегирад.

Раёсати гирдиҳамоӣ дар навбати худ ӯҳ-
дадор мешавад, ки баъди ҳалли масъалаҳои
дар боло зикршуда гирдиҳамомадагони май-
дони «Шаҳидон»-ро то 24. 04. 92 холй мекунанд
ва хама ба хонаҳои худ бармегарданд.

Ҳамчунон тазаккур медиҳад, ки дар сурати
аз тарафи ҳукумат ва Шӯрои Олии Точикистон
риоя шудани қарору қонунҳо, пеш гирифтани
роҳи демократия ва сиёсати дурусту маъқул
раёсати аҳзобу созмонҳои сиёсӣ (ҲДТ ҲНИ,
СР, Лаъли Бадахшон) то давраи интихоботии
парламони чадид аз ҳар гуна гирдиҳамоихо,
(ба ғайр аз гирдиҳамоихои пешазинтихоботӣ)
худдорӣ мекунад.

Аз цониби идораи Раиси Ҷущурии Точи-
кистон.

Н. Дӯстов—ноиби Раиси Ҷумҳури Тоҷи-
кистон.

А. Ҷабборов — мушовири давлатии Раиси Ҷум-
ҳурии Точикистон.

Аз чониби Шӯрои Олии Точикистон:

С. Кенчавв—Раиси UIgpou Олии Точикис-
тон,

А. Искандаров — муовини Раиси Шурой
Олии Ҷумҳурии Точикистон,

Д. Ашуров — раиси Кумитаи Шурой
Олии Ҷумҳурии Точикистон,

Ҳ. Насриддинов — раиси Кумитаи Шурой
Олии Ҷумҳурии Точикистон.

Аз чониби Девони Вазирони Ҷумҳурии То-
чикистон.

X. Саидмуродов — чонишини сарвазир.

С. Хайруллоев — чонишини сарвазири Чум-

14—3391

209
Аз ҷониби қозиёти мусулмонони Чумҳурии То-
цикистон:

А. Тдрацонзода — қозии мусулмонони Ҷумҳу-
рии Тоцикистон

Аз цониби Раёсати гирдиҳамоии майдони «Ша-
ҳидон»-и ш. Душанбе

Ш. Юсуф — раиси ҲДТ
М. Ҳимматзода — раиси ҲНИ
Д. Усмон — муовини раиси ҲНИ
А. Амирбек—раиси созмони «Даъли Бадахшон»
Т. Абдуцаббор — раиси созмони <гРастохез»

О. Бобоназарова — аъзои раёсати ҲДТ,

Ҳ. Броимов — аъзои раёсати созмони «Лаъли
Бадахшон»

Иҷлосияи Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баъ-
ди гуфтушунидҳои тӯлонии роҳбарони ҷумҳурӣ ва на-
мояндагони оппозисия аз соати 14-и 22 апрел ба кори
худ давом дод. Қозӣ Тӯраҷонзода ва ду нафар шари-
кони ӯ— С. Тӯраев ва А. Соҳибназаров аъзои Раёса-
ти Шӯрои Олӣ интихоб шуданд. Раиси Шӯрои Олӣ
С. Қенҷаев роҷеъ ба истеъфои худ изҳорот дод. Вай
гуфт, ки бо назардошти вазъи ҳозира ва барои халал-
дор нанамудани мусолиҳаи миллӣ дар ҷумҳурй аз
аъзои парлумон хошиш дорад, ки истеъфои ӯро қабул
намоянд.

Қозй Тӯраҷонзода дар ҷараёни гирдиҳамоии май-
дони «Шаҳидон», хусусан баъд аз гаравгонии ҳафт-
даҳ нафар депутатҳову узви Раёсати Шӯрои Олй шу-
дани худаш дар роҳи ба даст овардани қудрати дав-
латӣ қадамҳои калоне ба пеш монда, шарики секши
худ А. Искандаров,ро то даъвати иҷлооияи навбатй ба
мақоми иҷрокунандаи вазифаи Раиси Шӯрои Олй пеш-
ниҳод намуд. Албатта, ин дам даврони Тӯраҷонзода
расида буд ва тамоми пешниҳодҳои ӯ дар ин маҷлиси
олй таҳти таъсиру таҳдид ва иғвои тӯдаҳои камвуқу-
фу гумроҳи гирдиҳамомадагон бечунучаро мавриди
қабул қарор мегирифт.

Ва чи навъе ки маълуми ҳамагон аст, маҳз баъди
пешниҳод намудани А. Искандаров ба он вазифаи
олӣ қозӣ, ки аз нашъаи ғалабаи ба даст овардааш

210
сармаст гардида буд, ба тарафи шарики худ А. Ис-
кандаров чашмак зада, пас аз кабул шудани пешниҳо-
даш гуфт, ки ба он курсии наҳс нанишинад, зеро ба-
ронш курсии наве фармоиш хоҳанд дод. Е ин курсии
нави садорати олиро барои худ таги чашм карда буд?

Ана, ҳамин чашмакзанй ва таги чашм карданҳои
ҷаноби козй Тӯраҷонзода табақаҳои зиёди заҳматкашо-
ни оддиро ба хашму газаб овард. Чи хеле ки яке аз
ёрони мулло Ҳайдар Шарифзода — марди часуру
гаюр бобо Сайгак аз минбари олии сессияи Шӯрои
Олӣ изҳор намуда буд, баъд аз хиёнатҳо ва ҷиноятҳо
ин чашмакзаниҳои қоэии мусулмонони чумҳурӣ одамо-
ни бисёре(ро ба шӯр андохт ва май дар дил гуфтам, ки
акнун бо мақсади начот бахшидани халқҳои Тоҷикис-
тон аз асорати ваҳҳобизми иртиҷоии исломй ба муко-
били ӯ тӯфони пурқудрате барангезам. Ва воқеан ҳам
бобо Сайгак дар роҳи пирӯзии ҳақиқату адолат ва таҳ-
кими хукумати конституционй тӯфони азиме барангехт.

Он тағйироту иловаҳо, ки барои тартибу низоми
фаъолияти рӯзномаю маҷаллаҳои чумҳурй, хусусан
нашрияҳои оппозисионй аз тарафи сессияи Шӯрои Олй
ба конунҳои матбуот ворид шуда буданд, бо фишори
гирдиҳамомадагон бекор гардиданд. Дар ин хусус со-
биқ раиси Кумитаи Шӯрои Олй Даврон Ашӯров баро-
мад карда, хурсандии беинтиҳои худро изҳор намуд.
Хурсандии ин шахе ба сабаби аз вазифа сабукдӯш
гардонидани С. Кенҷаев низ хеле зиёд буд, зеро ба ин
марди барӯманди ҷумҳурй камбинона хусумат дошт.

Ба ҳамин тарз, дар асоси Протоколи созиш, ки 22
апрели соли 1992 байни намояндагони Шӯрои Олй,
Ҳукумати Тоҷикистон ва раёсати гирдиҳамоии майдо-
ни «Шаҳидон»-и шаҳри Душанбе ба имзо расида буд,
шаби 23 ва субҳи 24 апрел гирдиҳамомадагон майдон-
ро тарк карданд.

Аммо аз қозиёт ба гирдиҳамомадагони майдони
«Шаҳидон» фармони махфй содир шуда буд, ки тамоми
хаймаҳо, дастгоҳҳои иртиботу алока, баландгуякҳо,
захираи озукавориеро, ки зуд хароб намешаванд, ху-
лоса тамоми сомонеро, ки барои ташкили игвогарии
оммавии навбатӣ заруранд, ба анборҳои қозиёт ҷойгир
карда шаванд. Ин хабарро як гурӯҳ шахсоне, ки бо май-
дони «Шаҳидон» алока доштанд, бо ихтиёри худ ба даст-
гоҳи Раиси Ҷумҳур расониданд, мо касеро барои овар-
дани чуннн хабарҳо вазифадор накарда будем. Маъ-

211
лум буд, ки оппозиция дар рӯзҳои наздик ба муқобили
давлату ҳукумати ҷумҳурӣ ягон дасисаи наверо оғоз
карданист.

Ҳамин вақт дар яке аз рӯзиомаҳои ҷумҳури «Гир-
диҳамоӣ дар Хатлонзамин» ном хабари мухбнри мах-
суси он чоп гардид, ки дар он чунин гуфта мешуд.

23 ва 24 апрели соли равон ба борони паё-
пай нигоҳ накарда, аввал дар саҳни Кумич-
роияи вилоят ва сипас дар майдони марказии
шаҳр митинги бисёрҳазорнафара баргузор шуд,
ки ташкилкунандагони он Созмони «Ошкоро»
(раисаш Рустам Абдураҳимов), аҳли мусулмо-
нони вилоят, коргарон, зиёиён, муаллимон ва
духтурону кишоварзои мебошанд. Ширкатку-
нандагони митинг яке аз паси дигар изҳор ме-
карданд, ки онҳо ба талабу дархости гирдиҳа-
момадагони Душанбе розӣ нестанд ва бо қа-
рорҳои сессиям охирини Шӯрои Олй, ки таҳти
фишори сахти гирдиҳамомадагон сурат гириф-
тааст, ҳаргиз ҳамраъй буда наметавонанд,
Гирднҳамомадагони Хатлонзамин чонибдори
аз нав ба вазифаи Раиси Шӯрои Олии ҷумҳурӣ
барқарор намудани Сафаралй Қенҷаев ҳастанд.

Нисфирӯзии 24 апрел такрибан ду ҳазор
нафар бошандагони маркази вилоят ва беш аз
панҷ ҳазор нафар сокинони дигар ноҳияҳо аз
ташкилотҳои нақлиётӣ ва идораву муассисаҳо
автобусу автомашинаҳо талаб карда, онҳоро
аз ҳисоби хайрияи мардум бо сӯзишворй таъ-
мин намуда, ба сӯи Душанбе ба роҳ барома-
данд. Ба гирдиҳамомадагон намояндагони но-
ҳияҳои Данғара, Восеъ, Мӯъминобод ва гайра
ҳамроҳ шуда истодаанд.

Пеш аз сафари митингчиён котиби аввали
Ҳизби Коммунистки вилоят С. Мирзошоев ба хо-
тири ором нигоҳ доштани вазъи чумхурй ба
онҳо мурочиат карда гуфтанй шуд, ки мардум
аз роҳ баргарданд, вале ба ӯ имконияти сухан
гуфтан надоданд ва талаб намуданд майдонро
тарк намояд. Гирдиҳамомадагон хоҳишҳои раи-
си кумиҷроияи вилоят Қ. Мирзоалиевро хам,
ки монеи ба Душанбе рафтани онҳо мегардид,
ба инобат нагирифтанд.

212
Ба манзури ҳалли мусолиматомези масъа-
ла муовини сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистош
С. Хайруллоев ба сӯи Кӯлоб ба роҳ баромад.

Ин оғози тӯфони бобои Сайгак Сафар буд. Аз бись-
ёр ноҳияҳо ва шаҳрҳои ҷумхурй ба дастгоҳи Раиси
Ҷумҳур занг зада, дар бораи қонуншиканиҳои гирди-
ҳамомадагони майдони «Шаҳидон» ва оиди он карор-
хое, ки Сессияи сездаҳуми Шӯрои Олӣ таҳти фишори
сахти ин митингчиён қабул намуда буд, эътирози қатъӣ
баён менамуданд. Масалан, аз дехкадаи Колхозчиёни
шаҳри Панҷакент тавассути телефон хабар доданд, ки
дар он чо митинги бисёрҳазорнафара барпо шуда, хо-
зирон ба тарафдорин ба вазифаи Раиси Шӯрои Олй
барқарор гардидани С. Қенҷаев изҳори акида намуда,
гуфтанд, ки агар қарорҳои ғайриқонунии Сессияи сез-
даҳум бекор карда нашаванд, онҳо хамагӣ ба Душанбе
хоҳанд омад. Ҳақиқат ва адолат бояд барқарор карда
шаванд, кайд намуданд онҳо.

Аз шаҳру ноҳияҳои Хуҷанд, Ҳисор, Шахринав,
Айнӣ, Кубодиён, Мастчоҳ, Турсунзода, Варзоб ва ди-
гар минтақаҳо хабар мерасонданд, ки онҳо ҳукумати
конституциониро дастгирй менамоянд, тарафдори ба
вазифаи худ барқарор карда шудани С. Кенҷаев хас-
танд.

Раиси Қумиҷроияи вилояти Кӯлоб, марди окилу
ҷасур К. Мнрзоалиев хабари ба тарафи Душанбе раҳ-
сипор гардидани гирднҳамомадагони вилоятро ба ман
бо телефон арз кард.

— Ба пойтахт омадани гирдиҳамомадагони Кӯлобро
ман иҷозат дода наметавонам. Мана, дар наздам Дод-
ситони кулли Ҷумҳурӣ Н. Ҳувайдуллоев, ҷонишини сар-
вазир Ҳ. Саидмуродов ҳастанд, ба шаҳр омадани шу-
моро аниқ кунанд, дар Душанбе ман амнияти шуморо
таъмин карда наметавонам гуфтам ман.

Н. Ҳувайдуллоев гӯшакро аз дасти ман шрифта,
сухани маро қувват дод, дар Душанбе митинг ташкил
кардан лозим нест, гуфт додситони кулл, бе ин ҳам
вазъияти пойтахт хеле шиддатнок шудааст. Муовини
сарвазир Ҳ. Саидмуродов ҳам кӯшиш намуд, ки гирди-
ҳамомадагони Кӯлобро аз омадан ба Душанбе боздо-
рад.

Ман боз бо К. Мирзоалиев гуфтугӯ намуда аз ӯ хоҳин®
намудам, ки ба Раиси Ҷумҳур Р. Набиев маслиҳат би-

211
'Кунад. Раиси кумиҷроия изҳор кард, ки аллакай бо
Р. Набиев гуфтугӯ кардааст. Ин вақт дар идораи ман
иҷрокунандаи вазифаи Раиси Шӯрои Олй А. Исканда-
ров, вазири ҳамонвақтаи маҳсулоти ғаллатайёркунӣ А.
Абдуллоҷонов, ёвари ман С. Фаттоев буданд, ки ҳамаи
онҳо аз ин гуфтугӯ огоҳанд.

Вале раиси кумиҷроияи вилояти Кӯлоб Қ. Мирзо-
алиев ҷавоб дод, ки тобу тавоне надорад, ки роҳи се-
лоби пурқудрати қаҳру ғазаби халқро бигирад.

Азбаски вазъият хеле пуршиддат буд, ман ба да-
чаи ҳукуматй телефон карда, сарвазир А. Мирзоевро
ҷӯё шудам. Вале афсӯс ки ӯро наёфтам, дигар ягон
корманди олирутбаи Девони Вазиронро ҳам пайдо на-
кардам.

— Раиси Ҷумҳур Р. Набиев бемор бошад ҳам, ба хо-
наи ӯ телефон кардам ва ба ӯ вазъияти Кӯлобро баён
намудам. Р. Набиев гуфт, ки роҳбарони Кӯлоб ба ӯ
телефон кардаанду аз ҳама тафсилоти омадани гир-
диҳамомадагони Кӯлоб огоҳ аст.

— Шумо ба ин масъала кордор набошед,—гуфт
дар охири гуфтугӯ Р. Набиев, — охир аз нозукиҳои
вазъияти ин ҷо хабар доред-ку!

Бо ҳамин гуфтугӯи мо бо Президент қатъ шуд. Ман
ба фикр фурӯ рафтам ва ёдам омад, ки ишораи Раиси
Ҷумҳур аз он хусус буд, ки чанд муддат пеш аз ин ба
дастгоҳи идораи давлатй оиди табаддулоти давлатй
баъзе хабарҳо омада буданд. Мувофиқи хабарҳо оп-
позитсия накшаи сиёҳи худро кашида будааст, ки рӯз-
ҳои 9 ё 14 апрели соли 1992 ногаҳон табаддулоти дав-
латй ба амал меоварад. Пеш аз ташкилёбии митинги
майдони «Шаҳидон» козӣ Тӯраҷонзода ҳамроҳи раиси
кумиҷроияи Душанбешаҳр М. Икромов ба яке аз киш-
варҳои ҳамсояи Шарқ сафар намуда, роҷеъ ба таш-
кили табаддулоти давлатй дар Точикистон дастур,
маблағи калон, васоит ва дастгоҳҳои таблиғотй гириф-
та будаанд. Ғайр аз ин ба ҳамон кишвар раиси ҳизби
■наҳзати Ислом М. Ҳимматзода низ сафар намуда, ай-
ни ҳамин чизҳоро гирифтааст. Оппозитсия ба ин та-
баддулоти давлатй тайёрии шадид дида, накшаи сиё-
ҳе дошт, ки тамоми коммунистон, зиёиён, наели пеш-
қадами чомиаро аз дами теғи хунин гузаронда, касди
зишташро амалй намояд ва дар Тоҷикистон як режими
’исломй таъсис бикунад. Ваҳҳобиёни иртиҷой ҳамин хел
накшаи манхусе доштанд.

214
Вале дар Раёсати Шӯрои Олй бо ташаббуси С. Кен-
чаев муҳокима гардидани фаъолияти Вазорати умури
дохила ва рӯзи дигар cap шудани гирдиҳамоӣ берун
аз нақшаи ваҳҳобизми иртиҷоӣ буд. Ва бо ҳамин ин
митинг тӯл кашиду С. Кенҷаев бо фаъолияти ватанпа-
растии худ халқҳои ҷумҳуриро аз қатли ом наҷог
дод. Дар ин бобат С. Қенҷаев хизмати бебаҳое карда-
аст. Ҷараёни минбаъдаи воқеахо нақшаи сиёҳи ваҳ-
ҳобизмро дар боби табаддулот дар ҳамон давра тағйир

ДОД.

Оппозитсия аз табаддулот даст накашида буду мав-
кеи муносиб мечуст.

Аз шаҳру ноҳияҳои вилоятҳои Кӯлоб, Қӯрғонтеппа;
ва Ленинобод анбӯҳи мардум бо автобусҳо, мошинаҳои
сабукраву боркаш ба пойтахт омада, дар майдони
«Озодӣ» назди бинои Шӯрои Олӣ гирдиҳамоӣ ташкил
намуданд. Худи ҳамон рӯз, яъне рӯзи шанбеи 25 апрел
онҳое, ки қариб як моҳ гирдиҳамоӣ карда буданд, аз
нав ба майдони «Шаҳидон» омаданд. Авзои шаҳри
Душанбе боз муташанниҷ гардид.

Ду нафар роҳбари гирдиҳамомадагони майдони
<Озодӣ» мақсаду ҳадафи халқҳои заҳматкашро чунин
баён намуданд.

Депутати халқи Тоҷикистон, имом-хатиби
масҷиди шахри Кӯлоб Ҳайдар Шарифзода: —

Мардуми Хатлонзамин бо талабу дархостҳои
гирдиҳамомадагони майдони «Шаҳидон», ки
қариб як моҳ идома ёфт, тамоман розй нестанд.
Аксарияти талаботи онҳо бо фишору таҳдиди
роҳбарону аъзои аҳзоби демократа, наҳзати
ислом, созмонҳои «Растохез» ва «Лаъли Ба-
дахшон» иҷро гардиданд. Вакилони халқро бо
зӯрӣ гаравгон бурда, онҳоро маҷбур намуданд,
ки ба фикру ақидаи онҳо розӣ шаванд ва аз
мандати худ даст кашанд.

Ман ҳамаи қарорҳои қабулкардаи Сессияи
сездаҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон
даъвати дувоздаҳумро ғайриқонунй меҳисобам,.
зеро онҳо дар зери таҳдиду фишор ва зӯрова-
рии нерӯҳои оппозитсия қабул шудаанд. Аз ин
рӯ, гирдиҳамомадагони майдони «Озодӣ» ба
Раёсати Шӯрои Олӣ 11 талабу дархости худро
пешниҳод намуданд. Аз ҷумла, мо талаб ме-

215'
кунем, ки оҷилан сессияи ғайринавбатии Шӯ-
рои Олй даъват карда шавад, С. Қенҷаев ба
вазифаи худ барқарор ва ҳамаи қарорҳои сес-
сия, ки зери фншори неруҳои оппозиция ва
баъзе вакилони мардуми ҷумҳурӣ кабул гар-
дида буданд, бекор карда шаванд.

Инчунин мо талаб менамоем, ки С. Тӯраев,
А. Тӯраҷонзода, А. Соҳибназаров аз узвияти
Раёсати Шӯрои Олй бароварда шаванд, зеро
онҳо ғайриқонунй интихоб гардида буданд.
Гирдиҳамомадагон боисрор истеъфои козй Тӯ-
раҷонзода ва ба ҷавобгарӣ кашидани ашхосеро,
ки вакилони халқро гаравгон гирифта, ба май-
дони «Шаҳидон» бурда будаид, талаб мена-
моянд.

Мо ба Душанбешахр барои чанг кардан бо
гирдиҳамомадагони майдони «Шаҳидон» на-
омадаем. Ҳамаи мо як халку миллатем. Мак-
саду мароми мо тантанаи ҳақикату адолат ва
мо ба қонуншиканй дар ҷумҳурй роҳ намедиҳем.

Ҳаминро ҳам бояд гуфт, ки баъзе роҳбарони
ҳизби наҳзати исломии ҷумҳурй аз рӯи дини
мубини ислом амал намекунанд. Онҳо роҳи зӯ-
роварию таҳдидро пеш гирифтаанд. Ҳамаи мо
алхамдулиллоҳ мусулмон ҳастем ва ҳар як
масъаларо бо роҳи сулҳу амният ва ҳамдигар-
фахмй бояд хал кунем. Мо тарафдорем, ки як
тори мӯи мардуми ҷумхуриамон кам нагардад.

Мо аҳд кардаем, кн то талабҳоямон амалй
нагарданд, ба манзили хеш нахоҳем баргашт.
Онхоро Раиси Ҷумҳур мӯҳтарам Рахмон На-
биев, Аъзои Раёсати Шӯрои Олй, вакилони
халк ва роҳбарони хукумат бояд хар чи зудтар
хал намоянд.

Раиси созмони «Ошкоро» Рустам Абдураҳи-
мов: — Максади асосии ба Душанбе омадани
мо аз нав ба вазифаи Раиси Шӯрои Олии Ҷум-
ҳурӣ баркарор гаштани Сафаралй Қенҷаев ме-
бошад. Бо 50 автобусу мошинаҳои зиёди са-
букрав ва боркаш якчанд хазор мардуми ҳамаи
шаҳру ноҳияхои вилоят ба Душанбешаҳр ома-
дем. Моро касе аз рохбарони хукумати ҷумхурӣ
ва ё вилоят ба ин хидоят накардааст. Ҳамаи
мо бо ихтиёри худ ин чо омадем. Мардум гап-

216
хои котиби аввали Ҳизби коммунисти вилоят
С. Мирзошоевро ба инобат нагирифтанд, зеро
вай монеъи ба пойтахт омадани мо буд. Дар
митинге, ки дар маркази Кӯлоб баргузор гар-
дид, гирдиҳамомадагон ба раиси кумичроияи
вилоят Қ. Мирзоалиев ҳам сухан надоданд.

Мо дар давоми кариб як моҳ ба унвони сес-
сияи Шӯрои Олӣ садҳо Муроҷиатномаю барқия
фиристодем. Вале ягонтои онҳо ба инобат ги-
рифта нашуданд. Вакилони халк дар зери фи-
шори неруҳои оппознтсия ҳамаи талабу дархост-
хои гирдиҳамомадагони майдони «Шаҳидон»-ро
ба ҷо оварданд. Аз ин конуншиканй токати
мардум ток шуд ва онҳоро маҷбур намуд, ки
бо ихтиёри худ роҳи пойтахтро пеш гиранд.

Мо ҳанӯз дар Кӯлобу ноҳияҳо сандуки хай-
рия ташкил намуда, маблағи зиёде чамъ кар-
дем. Бо ин маблаг автобусу мошинаҳоро киро
карда, ба ин ҷо омадем. Дар ин ҷо ҳам сандуки
хайрия кушодем ва дар давоми се рӯз бештар
аз 1 миллион сӯм чамъ шуд. Аз ин маблағ ба со-
кинони қишлоқи Шулмаки ноҳияи Ғарм, ки ба
қарибӣ дар натичаи сел зарар дидаанд, 37 ҳа-
зор сӯм чудо кардем. Ин аз он шаходат меди-
ҳад, ки мо ҳамеша як халқем ва дар рӯзхои
хурсандию бадбахтй якдигарро дастгирй мена-
моем. Дар Душанбе ба мо анбӯҳи зиёди мардуми
вилоятҳои Қӯрғонтеппа, Ленинобод, шахру но-
ҳияҳои атрофи Душанбе, садхо коллективҳои
меҳнатии пойтахт ва донишҷӯёни мактабҳои
олию миёнаи махсус ҳамроҳ гардиданд. Ҳамаи
онхо ҷонибдори оромӣ ва адлу адолатанд. Ҳа-
мин, ки талабҳои мо қонеъ гардонда шаванд*
ба диёри хеш хоҳем баргашт.

Домулло Ҳайдар хеле хуб гуфтанд, мабод
он рӯзе, ки тоҷик ба тоҷик мунокиша ва чангу
ҷанҷол кунад. Ман боварии комил дорам, ки
ҳамаи масъалаҳо бо сулху салоҳ хал меша-
ванд ва ҳақ ба ҳақдор хохад расид...

Барой он ки ҳадафҳои гирдиҳамомадагони майдони
«Озодӣ» боз ҳам саҳеҳтар маълуми ҳамагон гардад,
дар зер муроҷиатнома ва талабҳои ононро дарч ме-
намоем.

217
МУРОҶИАТНОМАИ

гирдиҳамомадагони майдони «Озоди» ба
тамоми мардуми шарифи Ҷумҳурии Тоҷикистон

Ҳамдиёрони азиз!

Моро қонуншиканиҳои ҷаласаи охирини
Шӯрои Олии Ҷумҳурӣ, ки бо таҳдиду фишори
кувваҳои оппозитсионӣ ба вуқӯъ пайвастанд,
ба майдони «Озодӣ» овард.

Мо ҷонибдори ҳукумати қонунӣ буда, ба ҳеч
кас роҳ намедиҳем, ки хилофи райъи халки
шарифи Тоҷикистон амал кунад. Бинобар ин мо
бо амри дилу азоби виҷдон ба майдони «Озо-
дӣ» омада, мақсад дорем, ки адолатро барқа-
рор созем. Мо қатъӣ талаб дорем, ки фарзанди
барӯманди халқи тоҷик Сафаралӣ Кенчаев Рай-
ей Шӯрои Олии чумҳурӣ интихоб шавад.

Ҳамаи қарорҳои ғайриқонунӣ, ки таҳти фи-
шори иттиҳоди кувваҳои оппозитсионӣ қабул
шудаанд, бекор карда шаванд. Мо аз ҳамаи
шумо хоҳиш дорем, ки моро дастгирӣ намоед,
то ки бо кӯмаки якдигар чомеаи хукуқбунёди
башардӯстона бунёд намоем. Поянда бод вах-
дату ҳамбастагии миллату халқҳои шарифи
Тоҷикистон!

Раёсати гирдиҳамомадагони майдони «Озо-
дй»-и ш. Душанбе.

ТАЛА БҲО И

гирдиҳамомадагони шаҳру ноҳияҳои Ҷумҳурии
Тоҷикистон.

1. Даъват намудани Сессияи Шӯрои Олӣ

2. Бекор кардани қарори Шӯрои Олй дар бо-
раи қабули истеъфои Раиси Шӯрои Олӣ С.
Кенҷаев.

Бекор кардани қарору қонунҳое, ки дар ҷа-
ласаи охирини Шӯрои Олй таҳти фишори гир-
диҳамомадагон қабул карда шуда буданд.
Сабукдӯши ашхосе, ки дар чаласаи охирини

218
Шӯрои Олӣ ба узвияти Раёсати Шӯрои Оли
кабул карда шуда буданд.

5. Истеъфои қозиқалон Хоҷӣ Акбар Тӯраҷон-
зода.

6. Истеъфои Отахон Сайфуллоев рад карда
шавад.

7. Муроҷиатномаи муфтии Мовароуннаҳр ва
қозии ҷумҳурй дар рӯзномаи «Ҷумҳурият» дар
ҳаққи мушовири Раиси ҷумҳур Хоҷӣ Сад-
риддин Сайиднуриддинзода ба эътибор ги-
рифта нашавад ва мақолаи тӯҳматангези
рӯзномаҳо аз эътибор соқит дониста шавад.

8. Қонуни «Дар бораи прокуратура, милисаю
Комитета Амнияти Миллӣ қабул карда шавад.

9. Ба Конституция тағирот дароварда шавад,
ки Раиси Шӯро бо роҳи интихоботи умуми-
халқӣ гузаронда шавад.

10. Ба прокуратураи чумҳурӣ супориш дода ша-
вад, ки масъалаи дастгир кардани депутатҳо-
ро аз тарафи гирдиҳамомадагони майдони
«Шаҳидон» тафтиш карда, шахсони гунаҳгор
ба ҷавобгарй кашида шаванд.

11. Ба Вазорати адлия ва Прокуратураи ҷумҳурӣ
супорида шавад, ки масъалаҳои конуншика-
ниҳое, ки ҳизби наҳзати исломй дар давоми
якчанд моҳ содир кардааст, санҷида шаванд
ва оиди бастани он назди идораҳои дахлдор
масъала гузошта шавад.

Раёсати гирдиҳамомадагони майдони «Озоди»

26 апрели соли 1992.

Қасдҳои зишттарини сияҳкорони миллат А. Тӯра-
чонзоа, М. Ҳимматзода, Д. Усмон, Д. Худоназар, Ш.
Юсуф, Т. Абдуҷаббор, А. Амирбек ва шарикони онҳо
амалй гардиданд. Халқи тоҷик, ки зодаи як падару мо-
дар ва парвардаи як обу як хоканд, бо мақсадҳои чоҳ-
талабй, мансабхоҳӣ, ба иллатҳои ҳарисию пулу мол-
парастии ин дасисабозон оқибат ба ду майдон, ба ду
сангари ба ҳам мукобил чудо карда шуд.

Ҳарчанд, ки роҳбарони хирадманд ва дурандеши

219
майдони «Озодӣ» ҳадафҳои окилонаи худро баён на-
муданд, саркардагони иғвогар ва ҷангҷӯи майдони
«Шаҳидон» дар чорраҳаи назди биноӣ мағозаи мар-
казӣ (ЦУМ) тӯпи пуриқтидореро бо тӯпчиёни автомат-
дори худ гузоштанд, ки мили дарозу калони даҳшат-
ноки ин тӯпи дилкӯб ба тарафи майдони «Озодӣ»,
яъне ба сари синаи бародарони худ нигаронида шуда
буд.

Баъди ташкил шудани ду майдони гирдиҳамоӣ та-
моми фаъолияти Штаби давлатй оид ба ҳимояи шаҳр-
вандони пойтахт ба он равона гардида буд, ки дар
байни иштирокчиёни қатории ин ду майдонхо, одамо-
ни оддии бегунох бо ягон роҳе якдигарфаҳмӣ ба амал
оварда шавад. Мо барои ноил шудан ба ин мақсад
бисёр чораҷӯиҳо менамудем, бо ёрии миёнаравҳо му-
локоту вохӯриҳои иштирокдорони оддии митингҳоро таш-
кил карда, қасдхои аслии зишти ваҳҳобиёни иртиҷоиро
фаҳмонда медодем. Хулоса, шабу рӯз кӯшиш менаму-
дем, ки худо нахоста, дар байни ин майдонҳо мабодо
бархӯрде cap занад. Ҷаҳду талош меварзидем, сайъ
менамудем, ки тамоми талаботу масъалаҳои пешниҳод-
шудаи халк аз рӯи қонуну адолат бо хушй, бо рохи
сулҳу ҳамдигарфаҳмй ҳаллу фасл бигарданд. Лекин
вазъиятн онвақтаи пойтахт ба нуктаи баландтарини
шиддатнокии худ расида, эътидоли авзои байни май-
донхо гӯё дар сари як мӯе андармон меистод.

Ҳоло барои фаҳмидани ҳақиқати хол суханро ба
иштирокчии оддии гирдиҳамоии майдони «Озодй» Саб-
загул Абдуллоева медиҳем. Ин духтари часури мил-
лат, баъдтар узви фаъоли Ҷабҳаи Халқии Точикис-
тон, он рӯзҳо дар дафтари хотирааш чунин навишта-
аст.

Бо амри сарнавишту замон ман, модари
панд нафар фарзанд, шохиди воқеаҳое гаш-
там, ки солҳои дароз аз лавҳи хотирам ва аз
ёди миллати бузургворам намеравад.

Рӯзҳои 23 апрели соли 1992 дар майдони
Ленини шахри Қӯлоб гирдиҳамоӣ барпо шуд.
Ман дар хамин гирдидамой бо ихтиёри худ иш-
тирок доштам, соати 14-у 30 дакихаи 23 апрел
ин митинг ба анчом paci№ Зиёда аз 1500 на-
фар иштирохдороии ин ғирдиҳамой ба ҷониби
шахри Душанбе роди сафар пем гирифтанд.

220
Ман ҳамон лаҳза ба хона омада, ба
ҳамсояҳо маслиҳат карда, барон сафаракнҳо
чизу чора ҷамъ намудам. Аз ҳамон маҳаллае,
ки ман бо шавҳарам Зафархон Мадисоев ис-
тиқомат мекунам, маблағи чор ҳазор сӯм кӯ-
макпулӣ ғундоштам ва ба ин пул 100 дона чой-
нак, 150 дона коса, 300 дона пиёла, 50 дона
қарабоӣ, 20 дона дастархон, 50 дона дастмол,
8 дона сатил харида, ба масҷиди бобои Хай-
дар супоридам. Пас ба хона омадаму бо шав-
ҳарам маслиҳат кардам, ки бояд аз ақиби ба-
родарон ба Душанбе биравам. Зеро маро но-
муси Ватан ором намегузошт. Шавҳарам ба ман
гуфт, ки «ту нарав, ба кӯдакон нигоҳ кун, ман
худам меравам. Мумкин ки дар он чо азоб хам
кашӣ. Ман катъиян гуфтам, ки «меравам, аз
мушкилиҳо каметарсам, кудаконро хамсояҳо
нигоҳубин мекунанд».

Баъд аз рафтани шавҳарам кӯдаконро дар
хонаи ҳамсояҳо чо ба чо карда, ман баромада,
рост ба идораи комиҷроияи шаҳр рафтам. Дар
он чо як зан ба ман роҳ нишон дод, ки ба наз-
ди базаи автомобилии 17 биравам. Он ҷо ода-
мони бисёре ҷамъ шуда буданд. Ба директори
базаи автомобилӣ муроҷиат кардам. Ӯ гуфт, ки
32 нафарро рӯихат кун, автобус шавад, иҷо-
зат медихам, савор шуда меравед. Дар ҳамин
ҳолат шавҳарамро хам дидам, ки мошин ме-
кофт. Ман ба ӯ тартиб додани рӯйхатро гуф-
там. Пас ҳардуямон бо рӯихатҳо ба назди ди-
ректор даромадем. Баъд ӯ ба мо автобус дод,
мо ба шаҳри Душанбе роҳи сафар пеш гириф-
тем. Одамон ихтиёран беҳад бисёр мераф-
танд. Яке аспсавор, дигаре дар тележка, сеюмӣ
дар болои мошинҳои КАМАЗ мерафтанд. Ҳа-
во чунон меборид, ки замин ғарки об бчд. Халк
ҳаминҳоро нигох, накарда ба нтаҳри Душанбе
мерафтанд. Вақте, ки мо ба Душанбе расида
ба майдони «Озодӣ» омадем, моро бобои Сан-
гак пешвоз гирифт. Ӯ сари маро падарвор сила
кард ва гуфт: «Фарзандонам омадед! Ман ча-
воб додам, ки «Ҳа омадем, чй хел мешавад,
ки шумо дар Душанбе бошеду мо дар Кӯлоб

221
истем. Шумо дар ҳар куҷое ки бошед, мо хам-
роҳи шумо хоҳем буд».

Дар майдони «Озодй» зиёда аз 300 ё 400
ҳазор одам ҷамъ омада буданд. Рӯзҳои аввал
одамони қозй Тӯраҷонзода моро ғам медоданд,
ба сари мо мушт мебардоштанд, моро сангшап
мекарданд, ба болои мо туф мекарданд. Мо ба
ягон кори онҳо аҳамият намедодем. Бобои Сан-
гак гаштаю баргашта мегуфт, ки ба онҳо кор
нагиред. Халқ гапҳои бобои Сангакро мегириф-
танд, ба онҳо кор намегирифтанд.

Аз байн 4 — 5 рӯз гузашт. Дар майдони «Озо-
дй» тартиботи нағз ҷорӣ шуда буд. Лекин сиёҳ-
корҳо моро дар амон намегузоштанд. Аз 28 ап-
рел боронгарии сахт шуд, мо шабҳои дароз
хоб надоштем. Шаби 30 апрел, соати 3 пойлуч
ба кинотеатри Ҷомӣ рафтам. Дар кинотеатр
аз тамоми ноҳияҳо бародарон хоб буданд.
Сиёҳкорон дар кинотеатр ба болои бачаҳо до-
руи «дуст» партофтанд. Ман онҳоро бедор кар-
дам, тамоми одамон хуфа мезаданду мехес-
танд. Ҳамон рӯз ба деги хӯрок ҳам дору пар-
тофанд, ба пиёзҳои майда кардагӣ ҳам заҳр
рехтанд. Сарошпазҳои мо Тағоймурод ва бо-
бои Асо ҳамаи ҳаминро чаппа карда партоф-
танд, ба халқ надоданд. Халқи Кӯлоб гурусна
монд, лекин тоқат кард, ки чй ran мешавад.

Ман ҳар рӯз соати 4—5-и субҳ то соати 10—

11 -и рӯз гирдогирди майдони «Озодй»-ро
мерӯфтам, қоғазпораҳоро аз тагҳои по мечи-
дам. Соати 11 дар паси мизи кассаи хайрия
менишастам, бо ҳамроҳои акои Бобо ном шахе
ҳисобу китоб мекардам. Вақти пешин аз ош-
хона, ки дар назди вазорат вокеъ буду 300—
500 метр меомад, бо сатил хӯрок меовардам.
Аз тарафи майдони «Шаҳидон» ба ман хамла
меоварданд, мехостанд, ки хӯрокро заҳролуд
кунанд. Ман намегузоштам, ба болои ман бо
шприц дору мепошиданд. Лекин ба онҳо ни-
гоҳ накарда, хӯрокро меовардам, то ки барода-
рон гурусна намонанд.

Шаби 2 май буд, ки сиёхкорон моро сахт
азоб доданд. Дар майдон онҳо одамони бегу-
ноҳро тирборон карданд, ман ба ин нигоҳ на-

222
карда, бачаҳоро аз хаймаҳо берун мебаровар-
дам. Шаби боронгарй буд, ман ба Вазорати
хоҷагии қишлоқ рафтам, ки дар он ҷо аз та-
моми ноҳияҳо одамон хоб буданд. Ман ба вай-
ҳо гуфтам, ки «хезед, сиёҳкорон шуморо ме-
кушанд...»

Мо шабҳои дарозро бо як машаққатҳо рӯз
мекардем. Рӯзи 5-уми май шуд, дар ҳамин рӯз
аз Кӯлоб ба майдони «Озодй» нон меоварданд.
Соати 3-и рӯз дар ноҳияи Ленин ҷанг cap шуд.
Фарзандони бегуноҳи моро куштанд. Автобу-
се, ки дар вай бачаҳои кӯлобӣ буданд, ҳамон
автобусро дардоданд, ба сӯи бачаҳо тирпаро-
нй карданд. Аз он ҷо ду-се нафар бо як азоб
гурехта омаданд ва гуфтанд, ки ходисаи кор
ҳамин. Дар ҳамин рӯзи 5 май соати 4 ё 5-и рӯз
Муродуллои Шерализодаро парронданд, соати
4-и бегоҳӣ ба хаймае, ки дар назди вазорат
буд, граната партофтанд, 3 нафар ҳалок шу-
данду 4 нафар захмин гаштанд. Ман бо хам-
родии бародарон ҳамин ярадоронро ба духтур-
хона бурда, пас аз он чо омадем, ки соат 6 шуд.
Ба сӯи майдони «Озодй» ба монанди жола тир
меборид. Дар назди вазорат зиёда аз хазор
нафар мӯйсафедон ва занҳо буданд. Бобои
Сангак ба ман гуфт; «Сабзагул, духтарам, ҳа-
мин мӯйсафедонро бо ҳамроҳи занҳо ба бинои
Вазорати хоҷагии кишлоқ бубар. Ман ҳамроҳи
инҳо рафтам, вале дари бино аз дарун махкам
буд, аз тарафи майдони «Шаҳидон» моро тир-
борон карданд. Мо намедонистем, ки чй кор
кунем. Аз ин аҳволи мо бобо Сангак хабардор
шуда, ишора кард, ки одамонро бех-бехи де-
вор ба таҳхона бубарам. Ҳаво меборид, мӯй-
сафедҳо ва занҳо аз хунукй меларзиданд. Ман
як дари архивро шикаста, дар он ҷо занҳоро
чой кардам, мӯйсафедонро ба рохрави ошёнаи
дуюм бурдам.

Соати 2-и шаб дар студия ҷанг cap шуд,
баъд моро бо ҳамроҳии Рустами Абдураҳим,
Иброҳим Исмоил ва Лангарй Лангариев ги-
рифта бурданд. Вақте ки хабар меёбем, ҳамон
шаб соати 10-и шаб дарч Вазорати хоҷагии
қишлокро кушодаанд, дар ҳамон чо бародарони

223
ленинободй даромада будастанд. Шаб рӯз
шуд, мо хоб накардем, фикр кардем, ки мо
ярок надорем, чй кор мекарда бошем, мумкин
ки моро ҳам бикушанд.

Рӯзи 6-и май ҳамаи роҳҳо маҳкам буданд,
мо ба ягон ҷо рафта наметавонистем, дар тах-
хона гурусна менишастем. Боз шаб шуд, соати
12-и нимашабон аз бародарони кӯлобӣ 15 на-
фарро дар назди вазорат парронданд. Мо он-
ҳоро ба кафои вазорат ба таҳхона мебурдем:
яке «очачон» мегуфту ҷон медод, дигаре «об»
мегуфту чон медод, сеюмй хун мепартофту чон
медод, хулоса ҳамин 15 нафар мурд. Дар бо-
лои сари онҳо худамро токаю танҳо медидам,
манаҳхои онҳоро мебастам ва мегиристам.

Рӯзи 7-уми май соати 9-и саҳарӣ милит-
сияи Кӯлоб ба бинои вазорат омаданд. Май
онҳоро дида мегиристаму мегуфтам, ки шумо
дар куҷоед, нангу номус доред ё не? Бародаро-
ни моро куштанд, шумо чаро зудтар намеоед.
Ҳамин милитсияе, ки дар вазорат ҳастанд, ҳа-
маашонро аз дар берун кунед, онҳоро сиёҳко-
рон мондаанд. Мо дар постҳо бачаҳои кӯлоби-
ро мондем. Вақте ки ман гиряву зорй мекар-
дам, дар ин холат бобои Сангак ва Рустами
Абдурахим сари маро сила карданд ва гуф-
танд: «Дар насиб ҳамин будааст, ҳеч ran не,
ҳамааш нағз мешавад». Боз мо ба майдон ома-
дем, дар майдон илочи истодан набуд, аз хар
тараф тирпаронй буду халос. Мо 3 шабонарӯз
дар таҳхонаи вазорат гуруснаю ташна токат
карда истодаем. Рӯзи 5—6-уми май, бегоҳӣ ман
бо ҳамроҳи бародарон Табаралй, Рамазон,
Ҳакназар маслиҳат кардем, ки аз ягон чо нон
биёбем, ки халқи дар таҳхона аз гуруснагй на-
муранд. Мо 5 нафар хайма ба хайма нон ме-
кофтем, аз ягон хайма як бурида нон наёфтем,
баъд ба тарафи кинотеатри Ҷомӣ рафтем, аз
он чо дар як халтачаи салафан камтар нонпо-
раи магорзада ёфтем. Он нонпораҳоро шуста
ба одамони таҳхона додем, то обчини дили он-
ҳо шавад.

Рӯзи 6 май саҳари барвақт 45 нафар баро-
дарон ба назди ман омаданд ва ғуфтанд, ки
«апаҷон, занҳоро ҷамъ кунед, вертолёт омада-

аст, ба Кӯлоб меравем». Ман ҳамаи занҳоро ра-
вона кардам ва гуфтам, ки «худам намеравам,
аввал ҳамаи халқи Кӯлобро равон мекунам,
баъд худам меравам». Ленин маро намонданд
ва ба зӯрй ба вертолета стадиони «Динамо»
савор карданд. Ман ҳеҷ бовар надоштам, ки
мо ба Кӯлоб меравем. Вақте ки аз вертолет
намаки Хӯҷасартезро дидам, баъд боварам
омад.

Ҳамсояҳо моро дида мегиристанд, яке па-
дар суроғ мекард, дигаре шавҳар, сеюмй фар-
занд... бародар. Май тамоман куввати ran за-
дан надоштам. Пас аз он ки як пиёла чой хӯр-
дам, воқеаҳои 16 рӯзи муборизаро гуфтам.
Ҳамсояҳоро таскин додам, ки хавотир наша-
ванд, соати 7-и бегоҳӣ хамаи одамони майдони
«Озодй» меоянд.

Аммо дили худам таскин наёфту ба комич-
роияи шаҳр телефон кардам, ки ба Душанбе
автобусҳоро бифиристанд, одамони мо дар он
ҷо гуруснаву ташна азоб кашида истодаанд.

Рӯзи 7 май соати 10-и шаб халки майдони
«Озодй» ба як азобу машаққат омаданд. Ле-
кин бобои Сангак ва амаки Рустам омада ната-
вонистанд. Баъд маълум шуд, ки гурӯҳи сиёҳ-
корон онҳоро ба таҳхонаи қозиёт бурда, хар-
дуяшонро чи қадаре тавонистанд, азоб дода-
анд. Ин ду марди далер бо як илоҷ ҷонашонро
халос карда, ба ватан баргаштанд. Вақте ки
халки Кӯлоб бобои Сангакро ҳамроҳи Рустам би-
диданд, бисёр хурсанд шуда, мегуфтанд: «Шер-
мардони кӯлобй омаданд».

Як бегоҳӣ аз бинои Шӯрои Олй баромада, дар наз-
ди Бурчи 30-солагии Точикистон чанд нафар ронанда-
гонро дидам, ки ҳамроҳашон солхои дуру дароз ошной
доштам, борҳо бо ҳам нону намак хӯрда будем. Аз он-
хо пурсидам, ки шумо дар ин ҷо чй кор мекунед. Он-
ҳо гуфтанд, ки мисли мардуми меҳнаткаши тамоми
Ҷумҳурӣ ба ҳимояи хукумати конститутсионй омадаем...

Баъди шунидани ин суханони самимӣ, ки онҳо он-
ро бо боварии қатъӣ мегуфтанд, ба андеша фурӯ раф-
там. Дар ҳақиқат ҳам дар байни иштироккунандагони

15—3391

225
гирдиҳамоии майдони «Озодӣ» симоҳои барҷастаи мил-
лат, аз ҷумла — олимон, шоирон, нависандагон, филм-
бардорон, санъаткорон ангуштшумор буданд. Аксари
мардуми беш аз ниммиллионнафараи майдонро халқи
оддй — коргарон, деҳқонон, механизаторон, муаллимон
ва дигар заҳматкашон ташкил медоданд. Пас чаро гу-
ли миллат, онҳое, ки як умр аз дастархони ҷамъияти
мо нон хӯрда, дар мактабҳои он савод бароварда, со-
ҳиби унвону вазифа шуданду имрӯз ба гурӯҳи реак-
ционером "ашаддӣ, душманони ҳуқуқу озодии занон,
баробарии миллатҳо, бар зидди пешрафти илму тех-
ника, бар зидди санъату адабиётн асил мубориза ме-
бурданд, пайвастанд?

Ин андешаҳо маро ором намегузоштанд. Тамоми шаб,
бо вучуди хеле серкору пурташвиш буданам фикрам
ба ҳамин мавзӯъ банд буд. Оҳиста-оҳиста дар майнаам
портрети сиёсй ва иҷтимоии майдони «Шаҳидон» му-
ҷассам гардид.

Қариб 95 фоизи иштирокчиёни майдони «Шаҳидон»-
ро намояндагони мардуми мингакаҳои Қаротегин ва
Бадахшон ташкил мекарданд. Сабаби асосии ба май-
дон омадани ин мардум аз як тараф нуфузи зиёди вах,-
ҳобиён дар байни мардуми ҳамон маҳал бошад, аз та-
рафи дигар шумораи зиёди бекорон, нисб.ат ба дигар
минтақаҳо, пасттар будани сатҳн тараққиёти саноат,
илм ва маданият, фишори муллохои маҳаллӣ буд, ки он-
ҳоро бо Қуръони маҷид қасам дода, ба майдон оварда
буданд. Аксарияти куллӣ онҳо боварй доштанд, ки агар
ҳукумат аз дасти ленинободиҳо ба дасти намояндаго-
ни минтақаи Қаротегину Бадахшон гузарад, зиндагии
онҳо беҳтар мешавад. Ин мардуми фиребхӯрда бовар
доштанд, ки симоҳои «барҷаста»-и ин сарзамин Ҳочӣ
Акбар Тӯраҷонзода, Давлати Худоназар, Шодмони
Юсуф, Бӯрй Каримов, Гулрухсор, Бозор Собир истеъ-
доди фавқулоддае доранд ва аз ӯҳдаи роҳбарй кардан
ба ҷумҳурй мебароянд, қаротегиниҳою бадахшониҳо-
ро хушбахт мекунанд. Ин мардум ба чизе умед мебас-
танд.

Вале дар байни гирдиҳамомадагони майдони «Ша-
ҳидон» баъзе намояндагони минтақаҳои дигар низ
буданд. Намояндаи ноҳияи Ашт Тоҳири Абдуҷаб-
бор, ш. Конибодом Акбари Турсун, намояндагони шаҳ-
ри бостонии Ӯротеппа, номзадҳои илм Мирбобои Мир-
раҳим, Саидумар Султонов, Ҳидоятулло ва Ҳамидулло

226
Файзуллоевҳо, намояндагони Хуҷанд ва ғайра ҳам бу-
даанд. Дар бораи иштироки намояндагони водии За-
рафшон ҳоҷати ran ҳам нест- Ҳамаи кормандони руз-
номаи ҳангоматалабу ҷангандоз, «Чароғи рӯз», ғайр
аз Соҷидаи Мирзо, намояндагони н. Панҷакент бу-
данд. Ва ҳамин ҳафтанома бо хабару мақолаҳои иғвоан-
гези худ ба оташи ҷанг равған мерехт ва окибат рав-
ғанаш тамом шуду хомӯш гардид. Беҳуда нагуфтаанд:

Аблақе к- ӯ рӯзи равшан шамъи кофурй ниҳад,

Зуд бошад к-аш ба шаб равған набинад дар чароғ.

Миллатчии гузаро, ҷирахори аҷониб Сафар Абдул-
ло, найрангбозе, ки ҳукумати расмию оппозицияро як-
чо фиреб дод, Мақсуди Икром, мансабгадо О. Латифй,
ҷоҳталаб Абдунабӣ Сатторов ва даҳҳо шоирону нави-
сандагон, аз суфраи майдони «Шаҳидон» нони муфт
мехӯрданд, ба миллати худ тӯҳматҳо мебофтанд.

Агар баъди инқилоби Октябрь мардуми Русия аз
рӯи ақидаҳои сиёсй ба сангарҳо чудо шуда, падар ба
муқобили писар ҷангида бошад, дар кишвари мо акси
он х,ол рӯй дод. Дар майдони «Шаҳидон» Бозор Собир
хамроҳи ду писараш, Гулрухсор ҳамроҳи писари яго-
нааш, Абдулло Назрй ҳамроҳи пксаронаш, Тӯраҷонзо-
да ҳамроҳи падараш баромада, ба миллати худ, хал-
ки худ ҷанг эълон карданд, наздиконашонро ҳам ба
ҷиноят тела намуданд.

Гузашта аз ин дар байни иштирокчиёни майдони
«Шаҳидон» дуздон, иғвогарон, ҷосусон, майзадагон,
нашъамандон, фарзандони дарбори амири Бухоро, ҷи-
нояткорони ашаддй низ буданд ва ҳар кадоми онҳо як
ҳадаф ва қасди муайян доштанд. Ин майдон ҷавлон-
гоҳи вазифаталабон, онҳое, ки дар даврони рукуд бо
сабабҳои гуногун ба сафи ҳизби коммунист дохил шу-
да натавониста, сафари хорича муяссарашон нагардида,
рисолаи номзадии худро ҳимоя карда натавониста, ки-
тобашон чоп нашуда, бо сабабҳои оилавӣ аз кор рон-
да шуда, ба мандата депутата соҳибнагашта низ бу-
данд. Ҳамаи онҳо имрӯз аз ҳукумат касос гирифтанй
буданд, ҳарчанд онҳо дар даврони дигар ҳукуматхо
«ҷабр» дида буданд.

Дар байни гирдиқамомадагон шахсони ноқис —
низ хеле зиёд буданд ва онҳо гумон мекарданд, ки са-

227
бабгори ноқисии онҳо ҳукумат мебошад. Мегӯянд, ки
сардабири ҳафтаномаи «Чароғи рӯз» Додоҷони Атовул-
ло маҳз аз сабаби қадпаст буданаш ба тарафи оппози-
ция гузаштааст, чунки гӯё шахси боақл бошад ҳам,
ҳукумат барои рушду камолаш «пакана» гӯён ҳамаи
роҳҳоро ба рӯяш баста будааст.

Баъди чунин андешаҳои талх ба чунин хулоса ома-
дам: миллати тоҷик бе падар, ятим мондааст. Баъди
марги Шириншоҳ Шоҳтемуров, М. Шоҳгадоев, Бобо-
ҷон Ғафуров, Абдулаҳад Қаҳҳоров, Ҷаббор Расулов,
баъди аз арсаи сиёсат дур шудани Мирзо Раҳматов,
баъди аз олам гузаштани устодон Садриддин Айнӣ,
Абулқосим Лоҳутӣ, Мирзо Турсунзода, Боқӣ Раҳим-
зода, Абдусалом Деҳотй, баъди фавти академикҳо 3.
Умаров, А. Баҳоваддинов, А. Нарзиқулов, устоди кинои
тоҷик Б. Кимёгаров, устодони сакъати тоҷик Б. Фай-
зуллоев, Акашариф Ҷӯраев, Ф. Шаҳо0ов, А- Бобоқу-
лов, ки мағз андар мағзашон лабрези ғояҳои ватандӯс-
тию интернационалистй буд, миллати тоҷик бе пуш-
ту паноҳ, бе мураббӣ, бе устод, бе пир монда буд. Ба
арсаи сиёсат, адабиёт ва санъат, кинематография си-
моҳое арзи вучуд карданд, ки онҳо дар рӯҳияи дигар
тарбия ёфта буданд.

Агар чунин намебуд, магар соҳаҳои гуногуни ҳаё-
тан муҳими ҷамъият монополияи ин ё он минтақа ме-
гардид? Ҳоло адабиёт ба намояндагони як минтака,
санъат ба намояндаи минтақаи дигар, органҳои ҳиф-
зи қукуқ ба минтакаи сеюм тааллуқ доранд.

Ҳамин бепадарии миллат, маҳалгароӣ сабаб гардид,
ки имрӯз ба ҷои достонҳои «Мардистон», «Писари Ба-
тан», Шӯриши Восеъ» мо шеърҳои «Девори Бухоро»,
«Фишоғурси фишоғурсон», «Зинда бод!», ба ҷои мис-
раъқои «Вақти он аст, эй қалам, буррандатар гардӣ
зи теғ» байтҳоро аз кабили «Як лаҳза нишин бо ман,
Гулдаста бичин бо ман — (гулро мечинанд, на гулдас-
та)-ро мехонем ва муаллифони онҳоро ба осмони ҳаф-
тум мебардорем. Бояд иқрор шуд, ки муаллифони чу-
нин «Дурдонаҳо»-ро дар кишварҳои ҳамзабону хам-
соя касе шоир ҳам ҳисоб намекунад ва тоқию чома на-
мепӯшонад.

Сифати «шоҳкори»-ҳои иштирокчиёни дигари май-
дони «Шаҳидон» низ чандон баланд нест. Мо то ҳол
ягон филми Давлати Худоназарро иадидаем, ки дар

228
хотир монда бошад, дар экранҳои кинотеатрҳо онро

намоиш дода бошанд.

Дар экранҳои кинотеатрҳо ва телевизорҳо пайдо
шудани филмҳои «Рустам ва Сӯҳроб», «Рӯдакӣ», «Ман
бо духтаре вохӯрдам», «Кован оҳангар», «Достоин
Сиёвуш» барон ҳар яки мо ид буд.

Марҳум Б. Кимёгаров, режиссёри филмҳои ҳуҷҷатй
Е. Кузин, драматург Ғанӣ Абдулло барон халқу мил-
лат асарҳои адабию баландмазмун меофариданд, вале
ҳаргиз даъвои мансабу вазифа, махсусан мансаби пре-
зидента намекарданд.

Шоирону нависандагоне, ки дар майдони «Шахи-
дон» пардаи микрофонҳоро медариданд, дар ҷойҳои
беҳтарини шаҳр хонаҳои васею равшан доштанд, дар
ҳар се—чор сол як маротиба «Волга»-ҳои худро иваз
мекарданд, ҳаргиз аз бозор ҷома, тоқӣ ё пироҳан на-
харидаанд. Дар ҳар як санаи таърихӣ ё рӯзи таваллуд
ба онҳо даҳҳо ҷомаю тоқӣ, чандин телевизору қолин
тӯҳфа мекарданд, ҳаргиз барои арақ аз чайби худ пул
сарф накардаанд. Агар нашри чандинкаратаи китоб-
ҳояшонро ҳисоб кунем, Бозор Собир, Гулрухсор, Лоиқ
Шералӣ барои ҳар як мисраи шеъри эҷодкардаашон
ақаллан 4 — 5 ҳазорсӯмй гирифтаанд, ки ин пулҳо ха-
ма пулҳои халқи меҳнаткаши Ҷумҳурй аст.

Аз чй бошад, ки дар байни гирдиҳамомадагони май-
дони «Шаҳидон» ва «Озодӣ» достоннавис Мӯъмин Қа-
ноат, публициста забардаст, шоири оташинсухан Қут-
бӣ Киром набуданд. Вагарна ҳардуи онҳо ба аксари
муташоирону рӯзноманигорон ва олимтарошон ҳаққи
устодӣ доранд ва суханони онҳо барояшон бетаъсир
яамемонд-

Боз як чизи дигар маро ба андеша водор кард. Ман
ба ин савол, ки оё гӯшу бинӣ буркданҳо, зинда ба зин-
да пӯст канданҳои инсонҳо ҳам ихтирои оппозициям
тоҷик буд ё не?

Вале ба ин савол ман дертар чавоб пайдо кардам.
Ҳодисаю воқеаҳои имрӯзаи Афғонистон ба ин савол
чавоб доданд: Муҷоҳидони афғон дар давоми даҳ сол
даъво мекарданд, ки онҳо ба мукобили режими комму-
нистки Кобул, ба мукобили артиши истилогари Шуравй
мубориза мебаранд.

Моҳи феврали соли 1988 Иттиҳоди Шӯравй арти-
ши худро аз Афғонистон баровард. Дере нагузашта
режими Наҷибулло ҳам сукут кард, вале чанги бай-

229
ни афғонҳо шиддат гирифт ва то ба имрӯз давом до-
рад, баъди аз он ҷо баромадани артиши шӯравӣ киш-
вари Афғонистон саропо валангор гардид.

Дастаҳои мусаллаҳи Ҳикматёр, Сайёф, Муҷаддадй
ва дигарон ҳамаи асирони ҷангро баъди гӯшу биниа-
шонро буридан мекуштанд ва ҳоло ҳам ин амал давом
дорад. Пас маълум мешавад, ки сиёсати ҳамаи ҳизб-
ҳои исломи, бо кадом номе, ки ёд нашаванд, дар кадом
кишваре ки амал накунанд, як хеланд: сиёсати зӯрй,
гаравгонгирй, қатлу ғорат, ба вучуд овардани гуреза-
гони бешумор, поймол намудани ҳукуқҳои инсонй, вай-
ронй, тахрибгарӣ, қашшоқй, бенавоӣ, ба қафо баргар-
донидани чархи таърих аст.

Чи тавре, ки кайд намуда будам, хабарнигорони
рӯзномаи «Ҷумҳурият» Мӯсо Мавлавӣ, Усмони Солех,
Муроди Нуриён бо супориши сармуҳаррири сенсация-
дӯстдори рӯзномаашон Мазҳабшоҳи Муҳаббатшоҳ дар
шумораи 22 апрели соли 1992-и ҳамин нашрия бо ус-
тоди Мадраса ва сархатиби масҷиди ҷомеъи ноҳияи Ғо-
зималик «генерал» Қиёмиддин мусоҳибаи калонеро
дарҷ намуда, аҳолии пойтахт ва сокинони тамоми Ҷум-
ҳуриро ба ташвишу хавотирии сахте оварда буданд.
Гуфтаҳои зерини ин генерали навбаромад мардумро
ниҳоят безобита карданд: «Мо гурӯҳи мусаллаҳ до-
рем. То алҳол 27 ҳазор номнавис шудаанд. Ба ин кор
мо 15 сол боз, яъне аз вақти гаъсиси ҳизби Наҳзати
ислом шуғл дорем. Имкон дорем, ки ҳамаро мусаллаҳ
созем... Бо бародарони мучоҳиди афғон иртиботи хе-
ле кавй дорем...»

Дигар рӯзномаҳои оппозиционӣ «Чароғи рӯз, «Адо-
лат» ҳам «лаёқати фавқулоддаи лашкаркашй»-и «ге-
нерал» Қиёмиддин ва сарбозони ҷаррору таррори
ӯро ба осмонҳои ҳафтум бароварда буданд. Бинобар
ин мушаввашй ва хавотиршавии одамон асос доштанд.

Дар хусуси мусаллаҳшавии бошитоби оппозиция ба
мо хабарҳои дигар ҳам мерасиданд. Масалан, ба мо
маълум буд, ки гирдиҳамомадагони моҷарочӯ, терро-
ристони майдони «Шаҳидон», ки қасди табаддулоти
хунини давлатиро дар Тоҷикистон ба амал бароварда-
нй буданд, дар бағалу зери кӯрпаҳо, дар хайма_ҳоя-
шон туфангча, автоматҳои Калашников, пулемётҳо,
гранатамёту бомбаҳои дастиро пинҳон карда буданд,
Албатта, ҳамаи инҳо манбаи даҳшатноктарин хатар
барои мардуми бегуноҳ буда, ба давлату ҳукумат ло-

230
зим меомад, ки чораҷӯиҳои оҷиле дида, мардумро аз
ин хавфу хатарҳо наҷот бидиҳад.

Ва ҳангоме, ки «генерал» Қиёмиддин дар майдони
«Шаҳидон» ғирев мебардошт, ки «эй бародарони аҳли
ислом, кай мо аз бародарони афғони худ ибрат меги-
рем», ба дастгоҳи Раиси Ҷумҳур хабар расид, ки ран-
ей комичроияи ноҳияи Қумсангир бо баъзе гурӯххои
муҷоҳиддини Афғонистон алока барқарор карда исто-
дааст. Ин ҳамон раиси комиҷроия буд, дурусттараш
муллой ваҳҳобие буд, ки фундаменталистони исломй
дар ин ноҳия чанде пеш гирдиҳамой ташкил намуда,
бо чанҷолу ғирев ӯро сари мансаб оварда буданд. Ҳо-
ло ин муллой ваҳҳобӣ—раиси кумиҷроияи ноҳияи Қум-
сангир мувофиқи нақшаи қозӣ амал намуда, аз Аф-
ғонистон кашонда овардани аслиҳа ва дигар муҳимо-
ти ҷангй дар сарҳади байни ду давлат роҳи калоне-
ро кушода буд. Ҳамаи амалу ҳаракат мувофиқи супо-
ришу дастури хоҷагони хориҷии қозй сурат мегирифг.

Дар ҳамин рӯзҳо як нафар корманди масъули ҳиф-
зи ҳуқуқи шаҳрвандон, ки ба садоқати он сари мӯе
ҳам шак надоштам, ба назди ман омада гуфт: зане
илтимос дорад, ки бо Шумо бояд фавран мулоқот на-
мояд. Ман ҳамроҳи он шахси масъул ба дидорбинии
зан шитофтам ва дар он вазъияти мушкилписанд бе-
рун аз дафтари кор маҳалли мулоқот ёфтам. Тибқи
маълумоти ин зани часуру ватандӯст ҳамин рӯз, яъне
бистуҳафтуми апрел, чанд соат қабл аз ин мулоқот
дар наздикии қозиёт, дар як ҳавлие як мошини КА-
МАЗ-и пур аз силоҳи оташфишон ва муҳимотро холӣ
карданд.

Пас аз пурсучуи иловагй ба ҳақиқати ин хабар эъти-
мод пайдо намуда, ба иҷрокунандаи вазифаи раиси Ку-
митаи Амнияти Миллӣ А. Солеҳбоев (Стройкин аз кор
озод шуда буд) дастур додам, ки фавран ин вокеаи
хатарнок ва ҷинояткоронаро тадқиқ бикунад. Зеро би-
дуни таъхир чораҷӯй кардан зарур буд, ки ин аслиҳаи
хунрез ба дастони гирдиҳамомадагони майдони «Ша-
ҳидон» нарасад. Зимнан ин ҳамсн силоҳҳои гуногуни
оташфишон, тирҳо ва дигар муҳимот мебошад, ки яке
аз воизони майдони «Шаҳидон», ссбиқ мударриси мад-
расаи Душанбе ва собиқ козикалони «Ҷумҳурии ис-
ломии Ғарм» мулло Саъдуддин баъд аз дастгир шуда-
наш ҳақиқатан ҳам вуҷуд доштани онҳоро чанде пеш
тавассути симои Ҷумҳурй дар назди тамоми мардум

231
эътироф намуд. Ленин сад афсӯс, ни кормандони КАМ
бо сарварии Солеҳбоев он вақт гиреҳи пурчигили ин
муамморо накушоданд. Ҳоло ҳам маълум нест, ни си-
лоҳи пурхатарро кӣ ва аз куҷо сЕардаст? Тавре ни во-
зеҳ гардид, ҳамон рӯзҳои пурдаҳшат ин аслиҳа так-
сим шуда, ба дасти чинояткорони майдони «Шаҳи-
дон» расида буд. Мо инчунин огоҳ будем, ни намоян-
дагони ваҳҳобиёни террорист ва дигар шарикони онҳо
аз кишварҳои ҳамсоя аслиҳа оварда, дар якчанд нук-
таҳои Ҷумхурӣ пинҳон карда буданд. Ленин ҳоло са-
волҳои беҷавоб ҳам хеле бисер буданд. Кй медонист,
ки боз чй қадар силоҳҳо ва муҳимотро пинҳонй ба ам-
борхонаи козиёт кашонида бошанд? Мутаассифона,
ҳамон вақт ва ҳоло ҳам ин асрор пӯшида мондааст.
Он рӯзҳо маълум буд, ки ҳалқабагӯшони дирамхари-
ди козй дар шабакаҳои мухталифи КАМ низ чойгузин
буданд, биноан он асрор то имрӯз пӯшида мондааст.
Ammo эътимод бастан метавон, ки акнун парда аз ру-
хи он амали ҷинояткорона барафканда хоҳад шуд...

Мо бо ҳамин рӯзҳо мезистем ва ба мукобили хата-
ри ба ҳаёти иштироккунандагони майдони «Озодй» ва
сокинони тамоми ҷумҳурй таҳдиднамуда бояд чора-
ҳо меандешидем. Барой ҷилавгирии ин хабар имзои
Фармони Раиси Ҷумҳур оид ба таъсис намудани
Гвардияи Миллй аз ҳисоби иштироккунандагони май-
дони «Озодй», ки хизмати аскариро адо намудаанд,
хеле зарур ва ногузир ҳисоб мешуд. Қумондони Гор-
ди Миллй подполковник Бӯрихон Ҷобиров таъин гар-
дид, ки ин воқеа рӯзи якум ва дуюми май ба вукӯъ
омад.

Акнун холисона бояд ҳукм фармуд, ва ҳақикатро
муайян намуд, ки аслиҳа ба майдони «Шаҳидон» пеш-
тар расида буд, ё ба майдони «Озодй»? Аз санаи бис-
туҳафтуми апрел то ба ин таърих дар байн чаҳор ё
панҷ рӯз тафриқа мавҷуд аст. Ғайр аз ин ба анборхо-
наи борут тир, автоматҳои «Калашников», пулемётҳо,
гранатамётҳо, бомбахои дастӣ, минаҳои гуногунтамғаи
хориҷй ва дигар асбобу афзори тахрибкорӣ табдил
ёфтани ҳучраҳои қозиёт маълумоти эътимодбахш мав-
чуд буданд.

Мо дар ин китоб дар бораи савгандшиканию хиё-
натҳои гӯшношуниди низомиёну кормандони умури до-
хила, Навчувоновҳою дигар низомиён нақлҳо кардем.
Вале чунон ки мегӯянд, сарнавишти миллатҳоро шах-

232
сони покдоману поквичдон, намояндагони ҳақиқии он
ҳал мекунанд.

Яке аз он шахсони поквиҷдону дар савганд устувор
полковник Сирочиддин Шарофиддинов мебошад. Ин
марди далеру часур дар замони осоишта ба кори таъ-
лиму тарбияи ҷанговарони ҷавон машғул буд, дар Ко-
миссариатҳои ҳарбии шаҳру нохияҳои гуногуни чум-
ҳурӣ ичрои вазифа мекард. Ҳангоми нооромиҳо дар
пойтахти ҷумҳурй ӯ вазифаи Комиссари ҳарбии Ви-
лояти Мухтори Бадахшони Кӯҳиро ба ӯҳда дошт.

7 январи соли 1992 бо супориши Президенти Ҷум-
ҳурӣ Р. Набиев генерал-майор Раҳмонов ба Хоруғ те-
лефон карда, ба Шарофиддинов фармон дод, ки ҳарчи
зудтар ба Душанбе биёяд- Ҳаво ниҳоят бад, имкони
бо тайёра парвоз кардан набуд. Подполковник Шаро-
фиддинов аз Хоруғ бо мошина ба Мурғоб омад, то ки
аз он ҷо бо тайёра ба Душанбе биёяд. Хушбахтона
баъди чанд лаҳзаи ба Мурғоб расидан ҳаво хуб шуд,
тайёра омад ва 8 январь ӯ ба Душанбе расида омад.

Худи ҳамон рӯз ӯро Президенти Ҷумҳурӣ, баъд ман
ба ҳузури худ пазируфтам. Баъди сӯҳбати мухтасар
ман ба генерал Раҳмонов супориш додам, ки барои
командири Гвардияи Миллии Ҷумҳурӣ таъин намудани
подполковник С. Шарофиддинов лоиҳаи Фармони Пре-
зидентро тартиб диҳад...

Аз хотироти полковник Сирочиддин Шаро-
фиддинов:

8 январи соли 1992, ҳангоми сӯҳбат бо ноиби

Президент Нарзулло Дӯстов ман аз ӯ пурси-
дам, ки Шумо ҳамчун ноиби Президент Гвар-
дияи Миллиро чй тавр тасаввур мекунед ва
дар кадом замина онро бояд ташкил диҳем.
Мӯҳтарам Нарзулло Дӯстов гуфтанд, ки Гвар-
дияи Миллй бояд асоси Армияи Миллии оян-
даи Ҷумҳурӣ гардад. Ҳоло онро дар заминай
полки милиса ташкил кардан мумкин аст. Як-
чанд нафар ҷавонон омодаи ичрои вазифа ме-
бошанд.

Бегоҳии 8 январи соли 1992 ман бо генерал
Раҳмонов ба қароргоҳи полки милиса, ба мин-
такаи политехникум рафтем. Дар он чо қариб
30 нафар ҷавононро, ки хоҳиши дар Гвардияи

233
Миллй хизмат карданро доштанд, дидем, бо он-
ҳо сӯқбат кардем.

Бонд гуфт, ки ҳеч кадоми мо аз чй cap кар-
данамонро намедонистем. Зеро на таҷрибаи ич-
рои чунин вазифаро доштему на ҳуҷҷатҳои ҳу-
қуқӣ. Барой таъсис додан хурдтарин гурӯҳи ни-
зомй бонд Низомнома ва ҳатто бонд Қонун ву-
чуд дошта бошад.-.

Дар ин кори хайр ба ман полковник Раҷабов
кӯмаки бародарона кард. Баъд ман бо генерал
Ниёзов ба Москва, ба Вазорати Мудофиаи Фе-
дерацияи Русия, ба Штаби генералии он раф-
тем. Моро хуб пазируфтанд, аз ҳар ҷиҳат кӯмак
карданд, маслиҳатҳои хубу муфид доданд. Му-
тахассисони варзида ташкили Гвардияи Миллим
моро писандиданд, дар тартиб додани Низомно-
ма ва лоиҳаи қонун дар бораи «Гвардияи Мил-
лй» иштирок карданд.

Рӯзи 11 январ барои мо чанд нафар ташкил-
кунандагон ва роҳбарони Гвардияи Миллй рӯзи
ид буд. Дар ин рӯз гвардиячиён қасами ҳарбӣ
ёд карданд. Он рӯз рӯзи таваллуди Гвардияи
Миллй буд ва мо мехостем, ки ҳар сол рӯзи 11
январро чун рӯзи Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурӣ
ҷашн гирем.

Вале душманони миллат бо хар роҳ кӯшиш
карданд, ки Қувваҳои Мусаллаҳи Тоҷикистон
ташкил нашавад, кувват нагирад, ба ҳомии ис-
тиқлоли кишвар ва ягонагии миллат мубаддал
нагарданд.

Дар сухан ҳама тарафдори Гвардияи Миллй
буданд, вале дар амал бо ҳар роҳ халал мера-
сониданд. Баъд маро ба ноӯҳдабароӣ айбдор
карданд. Ба ман супориши қатъӣ доданд, ки то
1 март 150 нафар довталабонро ба Гвардияи
Миллй ҷалб намоям. Хоҳишмандон зиёд буданд,
аз тамоми гӯшаю канори собиқ Иттиҳоди Шӯ-
равй—тоҷикписарон—афсарон ба ман бо ариза
муроҷиат мекарданд, ки онҳоро ба Гвардияи
Миллй қабул кунам. Яке аз аввалинҳо шуда
Лангарй Лангариев худро номнавис кард. Аммо
аксари хоҳишмандон баъди саргардониҳо ноу-
мед шуда ба чойҳои худ бармегаштанд. Зеро ба-
рои Гвардияи Миллй на сарпаноҳ доданду на

234
либос ва на хӯрду хӯроки зарурй. Ғайр аз он
аксари номнависшудагон, ки асоси онро полки
милиса ташкил медод, намояндаи як ё ду ноҳия
буданду халос. Ин маро ба шубҳа андохт. Ман
мехостам. ки таркиби Гвардияи Миллй интер-
националй бошад, дар он фарзандони ҳамаи
миллатҳои Ҷумҳурӣ, ҳамаи минтақаҳо адои
хизмат намоянд.

Ин фаъолияти ман ба «падарону модарон»-и
миллат маъқул нашуд.Охирҳои моҳи феврал ма-
ро ба ихтиёри Кумитаи мудофиаи Ҷумҳурӣ фи-
ристоданд. Район кумита маро сардори шӯъбаи
ташкил ва сафарбарнамоии Кумитаи мудофиа
таъин кард ва ман дар ин вазифа то моҳи июни
соли 1992 кор кардам...

Дар бораи вазъияти сиёсии шаҳри Душанбе
дар моҳҳои марту апрели соли 1992 бисёр гуф-
таанду бисёр навиштаанд. Вале ман фақат ҳа-
минро гуфтанй ҳастам, ки ҳанӯз то 22 апрел, то
омадани мардуми зиёд аз ҳар гӯшаю канори
Ҷумҳурй ба майдони «Озодй» барои изҳори но-
ризогӣ аз амалиёти ғайриконститутсионии де-
моваҳҳобиён ва гаравгонгириҳои онҳо гирди-
ҳамомадагони майдони «Шаҳидон» ҳаёти шаҳри
Душанберо фалаҷ карда буданд: роҳҳоро баста
буданд, ҳаракати муназзами наклиёти шаҳрӣ
халал ёфта буд, куштору дуздй авҷ гирифта
буд.

Мувофиқи маълумоте, ки аз Кумитаи Амния-
ти Миллй ба мо расида буд, гирдиҳамомадагони
майдони «Шаҳидон» мусаллаҳ буданд, ҷавонони
низомипӯши дар пешона латтаи сафедбаста дар
кучаҳои шахр ба таври низомӣ кадам зада су-
рудҳои махсуси худро мехонданд. Онҳо кӯчаҳои
Комсомолская ва хиёбони Ленинро масдуд на-
муда, ҳуҷҷатҳои роҳгузарон, ҳатто ҳуҷҷатҳои
рузноманигорони хориҷиро тафтиш мекарданд.

Аз ин рӯ, баъди ба майдони «Озодй» омада-
ни мардуми зиёд, барои таъмини бехатарии онҳо
аз таҳдидҳои .гурӯҳҳои м-усаллаҳи майдони «Ша-
ҳидон» бегоҳии 23 апрел раиси Кумитаи Мудо-
фиаи Чумҳурӣ генерал-майор Ниёзов афсарони
Кумитаи мудофиа ва мудофиаи гражданин
Ҷумҳуриро дар дафтари худ ҷамъ кард ва ба

235
мо рӯ оварда гуфт: Ҳаёти халқи чумҳурӣ, сохти
конститутсионӣ дар хатар аст. Моро хатари чан-
ги гражданй таҳдид мекунад. Барои ҳимояв
Президент, ҳукумати конститутсионй ба майдони
«Озодӣ» мардуми зиёд, занону кӯдакон, мӯйса-
федон ҷамъ омадаанд. Онҳо чун гирдиҳамома-
дагони майдони «Шаҳидон» яроқ надоранд. Он-
ҳо ба ҳимояи ҳукумат, ба ҳимояи ману шумо
мӯҳтоҷанд. Агар касе дар ин лаҳзаҳои мушкил
ҳамроҳи халқи худ буданро хоҳад, марҳамат,
ба майдони «Озодӣ» равад.

Мо чанд нафар афсарон, аз ҷумла полковник
Ермолов, полковник Гавриш, полковник Сафа-
ров, полковник Қодирқулов, полковник Бобоҷо-
нов ва чанд нафари дигар бо иҷозати генерал-
майор Ниёзов фавран, ба таври ихтиёрй, ба май-
дони Озодй рафтем.

Ба майдони «Озодй» омадему аз мавчи мар-

дум, аз шиорхои адолатхоҳонаю сулҳдӯстона, аз
қиёфаи занону кӯдакон, ки хама бо нияти нек,
бо нияти пуштибонй аз истиқлолияти Тоҷикис-
тон, Президента интихобии он, ҳукумат ва пар-
ламенти он аз дуру наздик омадаанд, рӯху кув-
ват гирифтем. Вале табъи болидаи моро як чиз
хира кард. Борони сим-сим меборид. Издиҳоми
мардум бе сарпаноҳ дар майдон рост истода, ба
суханрониҳои инсондӯстонаю ҳақиқатчӯёнаи пеш-
воёни миллат, қаҳрамонони миллии Тоҷикис-
тон — Бобои Сангак, Рустами Абдурахим, Ну-
рулло Ҳувайдуллоев, Сафаралӣ Кенҷаев бо ка-
моли эҳтиром гӯш медоданд. Ин фарзандони
некноми миллат гирдиҳамомадагонро на ба шӯ-
ришу исён, гаравгонгирию тахдид, балки ба дӯс-
тию рафокат, оромию инсоф даъват мекарданд.
Онҳо бахту саодати мардумро на дар химояи
дӯстони пулдори хоричй, балки дар ягонагй бо
халк, дар мехнати фидокорона, дар адлу инсоф
ва дӯстии байни халқҳо медиданд. Бинобар ин
гирдиҳамомадагон ҳама гӯшу хуш шуда, ха-
вои сарди баҳорй ва таъсири боронро эҳсос на-
мекарданд. Суханони қахрамонони миллии киш-
вар ҷисму ҷони онҳоро гарм мекард...

Роҳбарони гирдиҳамомадагони майдони «Ша-
ҳидон», ки аз номи халк ran мезаданду вале
фақат ғами ояндаи худ ва фарзандони худро
мехӯрданд ва бо зӯроварию фишор ба сари қуд-
рат омаданӣ буданд, тамоми майдонро аз хай-
маҳои рангоранг пур карда, дар дохили онхо
кайфу сафо мекарданд. Бинобар ин мо қарор
додем, ки барон пешгирии беморӣ дар байни за-
нону кӯдакон ва шахсони солхӯрдаи майдони
«Озодӣ» аз захираҳои барон пешгирии офатҳои
табии пешбинишудаи Штаби мудофиаи гражда-
нин Ҷумхурӣ дар майдон якчанд хайма устувор
намоем. Ғайр аз ин барои ҳимояи гирдиҳамома-
дагон аз таҳдиди «ҷанговарон»-и майдони «Ша-
ҳидон», аз ҷумлаи ҷанговарони интернациона-
лист дружинаи халқӣ таъсис диҳем. Яроқи он-
ҳо қувваи бозу ва ахлоқи ҳамидаи инсонӣ буд.

Дар бораи рафти сессияи Шӯрои Олӣ, ки бо
талаби гирдиҳамомадагони майдони «Озодӣ»
ташкил шуда буд, чизе намегӯям, зеро рафти
онро аз тариқи телевизион нишон дода буданд.
Дар ин хусус фақат хаминро қайд карданиам,
ки баъди дар сессия то андозае шикает хӯрда-
ни демоваҳҳобиён рафтору кирдори роҳбарони
оппозиция тағйир ёфг. Онҳо миқдори гирдиҳам-
омадагони майдони «Шаҳидон»-ро зиёд кар-
данд, акнун рӯирост яроқи худро намоиш медо-
данд. Гвардияи Миллиро, ки бо ташаббуси «дӯс-
тони миллат» ба бригадаи таъиноти махсус таб-
дил дода буданд ва он қасрн президентиро му-
дофиа мекард, иҳота намуданд ва фаъолияти
онро фалаҷ карданд. Бинобар ин барои ҳимояи
мардуми майдони «Озодй» бо ташаббуси рохба-
рони он аз байни худи гирдиҳамомадагон як ба-
талони муҳофиз ташкил карда шуд, ки он ҳеч
гуна ярок надошт. Аз сабаби он ки ҷанговарони
ин баталон саросар ҷанговарони интернациона-
лист аз ноҳияҳои гуногуни ҷумҳурй омада бу-
данд ва либосҳои гуногун доштанд, барои аз ди-
гарон фарк кардан ба онҳо либосҳои низомӣ до-
данд. Қотеъона мегӯям, ки дар байни онҳо як
нафар ҳам низомии касбӣ набуд ва командира-
шон Бӯрй Ҷобиров ва сардори штабашон Исмои-
ловро худашон дар асосҳои демократа интихоб
карданд. Вале ҳамаи онҳо дар вақташ хизмати

237
аскариро адо карда буданд, бо Устави низомй
шиносой доштанд, интизомро риоя мекарданд.
На танҳо ҷанговарони баталон, балки мансуби-
ни афсарони Кумитаи мудофиаи ҷумҳурӣ, ки
онҳоро афсарон таълим медоданд, худ ярок на-
доштанд. Генерал-майор Ниёзов фармон дода
буд, ки ҳамаи афсарони ин Кумита ба майдони
«Озодй» бе ярок раванд.

Дар он рӯзҳо вазифаи асосии баталон аз
таъмин намудани оромй дар майдон, пешгирй
намудани бетартибиҳо, дуздию ғоратгарй ва зӯ-
роварй иборат буд. Бинои Шӯрои Олиро бошад,
баталони кувваҳои дохилй, қисми милицияи
муниципалӣ, кормандони шӯъбаи корҳои дохи-
лии ноҳияи Октябри пойтахт муҳофизат мекар-
данд.

Қариб ҳар рӯз ҷаласаи аппарата президента
дойр мегардид. Дар ҷаласа фақат як масъала
мавриди муҳокима қарор мегирифт: Ёфтани ро-
ди хушӣ ба хушӣ ҳал кардани ҳамаи масъалақо,
пешгирй намудани бархӯрди байни майдонҳо,
сиҳату саломат ба хонаҳояшон фиристодани гир-
дихамомадагони харду майдон.

Вале баталони таъиноти махсус ҳанӯз асо-
си юридикй надошт. Барой қонунй намудани он
Кумитаи мудофиаи Ҷумҳурӣ қарор дод, ки ба-
талон дар таркиби Бригадаи таъиноти махсус,
ки дар қасри президент, дар иҳотаи оппозиция
буд, таъсис дода шавад. Рӯзи 30 апрел корман-
дони кумитаи мудофиа лоиҳаи фармони прези-
дентро дар бораи дар ҳайати Бригадаи таъи-
ноти махсуси Кумитаи мудофиаи ҷумҳурй таъ-
сис додани баталони таъиноти махсусро тайёр
кард ва баъди имзои Президент матни фармон
2 май дар рӯзномаҳо чоп шуд. Дар худи хамон
фармон вазифаи Кумитаи мудофиа дар бораи
муҷаҳҳаз намудани баталон, вазифаи роҳба-
рияти комиҷроияи шаҳр дар бораи бо бино таъ-
мин намудани он муайян шуда буд.

Чун рӯзи якуми май рафтору кирдори рох-
барони оппозиция тағйир ёфт, онҳо ба тахдиди
рӯирост шурӯъ карданд, Кумитаи мудофиа ка-
рор дод, ки ба цанговарони баталони навтаъ-
сиси таъиноти махсус ярок диҳад. Рӯзи 2 майи

238
соли 1992 ба чанговаронн баталон 870 адад
автомата АК—74 доданд, вале автоматҳои бе
тар!

Бисёриҳо то ба имрӯз овоза паҳн мекунанд,
ки гӯё он рӯз 2800 автоматро ба ҷанговарон
«тақсим» карда доданд. Ин овоза дурӯғ аст.
Котеъона мегӯям, ки хамагй 870 адад автомата
АК—74 супоридем. Калимаи «супоридан» аз
калимаи «тақсим кардан» фарк мекунад. Зеро
ярокро дар байни мардум барои мудофиаи худ
аз душман бе ягон хуччат «таксим» карда ме-
ди.ҳанд. «Супоридан» бо он фарк, мекунад, ки
дар дафтари махсус фамилия ва ному насаби
чанговарро фақат дар асоси хуччат—билети
ҳарбӣ, ба таври истисно дар асоси паспорт, кайд
мекунанд. Соли таваллуд, чои таваллуд, чои
истиқомат, касбу кор ва номери ярокро мена-
висанд ва чанговар дар он дафтар имзо меку-
над. (Мегӯянд, ки роҳбарияти қозиёт ҳангоми
додани ярок ба саҳифаи 17 паспорта ҷанговаро-
ни худ низ мӯҳр мегузоштааст. Махсус бояд би-
гӯем, ки ба гирдиҳамомадагони майдони «Ша-
ҳидон» ярокро на намояндаи ҳизби демократ,
на намояндаи «Растохез» ё «лаъли Бадахшон»,
балки факат намояндаи қозиёт медод).

Рӯзҳои 3 ва 4 май вазъияти пойтахт хеле
пуршиддат гардид. Гурӯҳҳои мухталиф бо ном-
ҳои мухталиф, вале бо шиору нутқҳои ба ҳам
монанди зиддиҳукуматй дар майдони 800-сола-
гии Москва, дар майдони ба номи С. Айнй, дар
атрофи студияи телевизион ва дигар гӯшаю ка-
нори шаҳр гирдиҳамоиҳое ташкил дода буданд,
ки ҳамаи онҳо аз як марказ идора карда мешу-
данд. Рӯзи 5 май вазъияти пойтахт дигар таҳти
назорати ҳукумат набуд. Баъди нисфирӯзй ча-
вонони демовахҳобӣ аэропорт, вокзали роҳи
оҳан, кариб ҳамаи роҳҳои даромаду баромади
шаҳрро зери назорати худ гирифтанд. Баъди
нисфирӯзй автобусро, ки аз Кӯлоб барои май-
дони «Озодй» нон меовард, дар гардиши Ёвон—
Душанбе оташ зада, чанд касро мачрӯҳ ва но-
буд карданд.

Чунин вазъиятро ба назар гирифта 5 май
роҳбарияти Ҷумҳурй ва Кумитаи мудофиаи он

239
қарор доданд, ки ба ҷанговарони баталони таъ-
иноти махсуси Бригадам таъиноти махсуси дар
иҳотабуда тири автомат диҳанд. Командир ва
сардорони взводҳои барои ҳар як автомат ду-
тогӣ тирдон—магазин дод, ки дар яке 20 дона,
дар дигараш 15 дона тири эҳтиётӣ буд. Коман-
дирони взводҳо номи ҷанговаронро дар дафтар-
хои махсус кайд карда, имзои онҳоро гирифта,
баъд ба онҳо тирдонҳоро медоданд.

Бегоҳии ҳамон рӯз демоваҳҳобиён бинои те-
левизионро ғасб намуданд. Баъди аз тарафи те-
левизион нишон додани баромади генерали зар-
харид ва хоин Б. Раҳмонов соати 22 ҳамаи ман-
субини баталони қувваҳои дохилии Вазорати
корҳои дохилй, ки муҳофизати бинои Шӯрои
Олӣ ва депутатҳоро ба ӯхда доштанд, савганди
худро фаромӯш карда ба вазорати худ рафтанд.
Баъди рафтани онҳо чанд автобус омад ва ман-
субини милитсияи муниципиалй постҳои худро
гузошта худсарона ба автобусҳо нишаста ба ким-
куҷое рафтанд. Ҳамин тавр Шӯрои Олӣ ва май-
дони «Озодй» бо ҳазорон нафар одамон бе му-
ҳофиз монданд.

Оппозиция, ки ташаббускори он ходисаи нан-
гин буд, баъди рафтани милисионерон барои
дар дили мардум вахму ҳарос андохтан як мо-
шинаи ёрии таъҷилиро ба майдони «Озодӣ»
фиристод. Он мошина дар майдон омада истоду
аз дохили он дар байни издиҳоми мардум гра-
ната партофтанд, ки он сабаби марг ва ҷароҳа-
ти чандин шахси бегуноҳ гардид. Мусофирини
автомашинаро дастгир карданд. Онҳо се нафар
буданд. Яке марди ришдор, дигаре ҷавони 30-35-
сола, сеюмӣ собик корманди ҚАМ; а^ ҷанби ин
афсарн собнқи КГБ таппончаи газӣ ва пули
бисёр ёфтанд...

Мо гумон кардем, ки ин амали иғвогароня
шурӯи кор аст ва барои пешгирй намудани хун-
резй ҳамроҳи генерал-майор Ниёзов, Бобо Сан-
гак, полковник Ермолов, полковник Қодирқулов,
Мирзо Самиев ба сӯи Вазорати корҳои дохилй
рафтем. Дар роҳ чашмамон ба стадион афтод. Ха-
мам техникае, ки бояд бинои Шӯрои Олиро му-
дофиа мекард, дар он ҷо буд ва кооадандони аз
бинои Шӯрои Олӣ гурехта низ дар он ҷо буданд.
Мо аз онҳо пурсидем, ки чаро вазифаро тарк
карда ба ин ҷо омадед? Онҳо гуфтанд, ки ҳама-
ашон шахси низомианд ва фақат фармонро иҷ-
ро мекунанд...

Мо карор додем, ки генерел Ниёзов ва Мир-
зо Самиев дар назди бинои ВКД интизор истан-
ду дигарон вориди бино шавем. Аз тарафи по-
ликлиникаи вазорат дохили бино шудем. Дар
назди бино Давлати Худоназар, Навҷувонов ва
адютанти вазир Панҷшанберо дидем. Навҷуво-
нов гуфт, ки бемор аст ва ба поликлиника ба-
рон укол кардан рафта истодааст. Дохили бино
шудем, бо зина ба ошёнаи дуюм, ба кабинета
генерал А. Қаҳҳоров даромадем. Дар он до ду
афсари комиссариата ҳарбии ҷумҳурӣ—подпол-
ковник Бинко ва подполковник Бирман мени-
шастанд.—Шумо дар ин ҷо чй кор мекунед, ге-
нерал Маҳмадҷонов дар кучо? пурсидем аз
онҳо.

— Намедонем, чй кор кунем, аз ҳамаи ко-
миссариатҳои ҳарбии шаҳру нохияҳо ба Маҳ-
мадҷонов занг зада истодаанд. Онҳо мегӯянд,
ки мардуми зиёд ба комиссариатҳои ҳарбӣ ома-
да мехоҳанд, ки ба ҳимояи ҳукумати конститут-
сионй, ҳимояи Президент раванд. Маҳмадҷонов
ба онҳо гуфт, ки сари моро гаранг накунед, ба
кори ман халал нарасонед, ба ман кӯмак лозим
нест, ҳамаи масъалаҳоро худам, бе ёрии шумо
ҳал мекунам...

Ман бо бобои Сайгак ва подполковник Қо-
дирқулов кабинета Қаҳҳоровро тарк карда, ба
қабулгоҳи Навҷувонов рафтем. Дар кабинета
вазир аз тарафи рост сарвазир А. Мирзоев, дар
паҳлӯи ӯ О. Латифй нишаста буданду генерал
А. Қаҳҳоров бо кадоме бо телефон ran мезад.
Дар паҳлӯи Каҳҳоров генерал Маҳмадҷонов
рост меистод. Ман ба онҳо рӯй оварда гуфтам:—
Шумо, мӯҳтарам Сарвазир, шумо генерал Қаҳ-
ҳоров ва шумо генерал Маҳмадҷонов бояд фав-
ран ба маҷлиси Шурой президентй, ба кабинети
Приписное биравед. Ин фармони Президент
аст!

Онҳо бо як овоз гуфтанд:—Мо чанд лаҳза

16-3391

241
пеш бо телефони ВЧ бо Президент ran зада
будем, ӯ чизе нагуфт...

Ман фармони Президентро такрор кардам,
баъд бобои Сайгак ба гаи ҳамроҳ шуда, гуфт,
ки бинои Шӯрои Олй, Президент, майдони пур
аз издиҳоми «Озодӣ» бе муҳофиз мондааст ва
Президент фармон дод, ки гӯруҳҳои ОМОН
ҳарчи зудтар бинои Шӯрои Олй ва Майдони
«Озодӣ»-ро таҳти ҳимояи худ гиранд.

Намояндаи ОМОН пешниҳод кард, ки тай-
ёр аст Президентро ба бинои ВКД овардапин-
ҳон кунанд. Ман ба ин пешниҳоди ӯ .розӣ на-
шудам ва гуфтам, ки Президентро, ки халқ ин-
тихоб кардааст, бояд дар қароргоҳи худ ниши-
над ва иҷрои вазифа намояд. Гуфтугуи мо хеле
чиддй ва эҳсосотӣ буд ва аз соати 24 то соати
4 субҳи 6 май давом кард. Дар охир фақат гене-
рал Маҳмадҷонов розй шуд, ки ҳамроҳи мо ба
Шӯрои Олй биёяд. Сарвазир А. Мирзоев ва ге-
нерал А. Қаҳҳоров ба фармони Президент итоат
накарданд...

Баъди ба Шӯрои Олй баргаштан Маҳмадҷо-
нов ба кабинета Приписнов, ба назди Президент
даромад. Ҳамин вақт ноиби Президент Нарзул-
ло Дӯстов, аз он ҷо берун баромад. Ман ба ӯ
гуфтаҳои афсарони Комиссариата ҳарбии чумху-
рй подполковникҳо Бирман ва Бинкоро дар бо-
раи гуфтугӯӣ телефонии комиссарҳои ҳарбии
шаҳру ноҳияҳо бо генерал Маҳмадҷонов ва рад
кардани кӯмаки онҳоро гуфтам. Нарзулло Дӯс-
тов ба фикр фурӯ рафт...

Рӯзи 6 май хеле ноором буд. разведка ба ман
хабар дод, ки баъди чанд лаҳза байни оппозиция
ва ҳукумат гуфтушунид баргузор мегардаду ка-
дом як Протокол ба имзо мерасад. Ман ин ха-
барро ба генерал Ниёзов, ки дар яке аз каби-
нетҳои бинои Шӯрои Олй менишаст, арз кар-
дам. Ӯ ба дурустии ин хабар шубҳа намуд.

Қарибиҳои нисфирӯзй ба ман хабар доданд,
ки дар назди Иттиҳодияи истеҳсолии «Гулдаст»
як нафар чанговари ихтиёрии ленинободиро
паррондаанд. Ман зуд ба он сӯ рафта, дар он
наздикиҳо аз 2—3 пост гузаштам...

Бегоҳии 6 май бинои Шӯрои Олй тамоман
холӣ шуд. Фақат дар кабинета вазири маҳсуло-
ти ғалла А. Абдуллоҷонов якчанд нафар депу-
татҳо монда буданд, ки ҷои рафтан надоштанд.
Баробари фаро расндани торикӣ онҳоро ба яке
аз хонаҳои шахсии дар назди бинои Шӯрои Олй
буда бурда пинҳон кардем.

Субҳи 7 май автобусҳо ба интиқоли гирди-
ҳамомадагон шурӯъ карданд. Соати 8 субҳ дар
кабинета Приписнов Сайгак Сафаровро дидам.
Баъд аз салому алейк'ӯ бо ғазаб гуфт:

— Хоинон, лаънатиҳо! Миллатро, давлатро,
ҳамаро фурӯхтанд! Ман боз ба Душанбе ме-
оям.

— Ба аспи сафед нишаста вориди шаҳр ме-
шавем, — сухани ӯро қувват додам ман.

Мо ҳамдигарро ба оғӯш гирифтем ва бо ҳам
вйдоъ кардем.

Мардуми Кӯлоб дар дилу ботин ягон мақсади сиёҳ-
корй надоштанд, фақат бо орзуи нек ва наҷоти халқхои
Тоҷикистон аз фундаментализми исломӣ бархоста бу-
данд. Сокинони вилояти Ленинобод, ноҳияҳои Шаҳри-
тусу. Қубодиён, Турсунзодаю Ҳисор, Ленину ёвон, Ғо-
зималику Варзоб, Кофарниҳону Файзобод, Вахшу Бох-
тар, Куйбишеву Колхозобод ва дигар минтақаҳо ҳам-
рохи кӯлобиҳо дар майдони «Озодй» ҷамъ омаданд, ба
дигар маънӣ дар ин майдон аксарияти кулли сокинони
Тоҷикистон гирд омада буданд.

Бо мақсади хушӣ ба хушӣ ҳал намудани масъалаҳои
пешниҳодшудаи гирдиҳамомадагони майдонҳои «Озодй»
ва «Шаҳидон» ман аввал ба коргоҳи худ роҳбарони
майдони «Озодй» мулло Ҳайдар Шарифзода, бобо Сан-
гак Сафаров, Рустами Абдураҳим ва боз якчанд нафар
намояндагони минтақаҳои Хуҷанд, Ҳисор, Колхозобод,
Вахш, Бохтар ва ғайраро даъват намудам. Соати ома-
дани онҳо ва намояндагони майдони «Шахидон»-ро му-
айян карда, баъди он ки боз дар Девони Вазирон шахси
масъулеро наёфтам, ин даъфа низ ба хонаи Президент
занг задам. Рахмон Набиевичро пайдо намуда арз кар-
дам, ки дар кадом ҳолате ки набошад, фавран ба бинои
Шурой Олй омада, дар мулоқоти намояндагони майдон-
хои «Озодй» ва «Шаҳидон» иштирок намояд. «Вазъият
фавқулодда мураккаб ва шиддатноку муташанниҷ аст»,
гуфтам. Бояд гуфт, ки Президент бистари бемориро

243
тарк карда омада, дигар то охири ҷараёни ин воқеаҳо
дар сари идораи давлат буд.

Дар гуфтушунид додситони кулли ҷумҳури Н. Ҳувай-
дуллоев, С. Кенҷаев бошад. ба сифати Раиси Кумитаи
Амнияти Милли ширкат намуд. Зеро Стройкин хамчун
шахси шубханок, хиёнатпеша ва ғуломи фурӯхташудаи
фундаменталистони исломӣ аз вазифа сабукдӯш шуда
буд.

Дар мулокот намояндагони майдони «Озоди» ба
қозй Тӯраҷонзода ва дигар шарикони аз майдони «Ша-
ҳидон» омадаи ӯ асосан ҳадафҳои дар «Талабҳо» кайд-
гардидаро пешниҳод намуданд. Чи тавре, ки маълум
буд, талаби асосии гирдиҳамомадагони майдони «Озо-
дй» истеъфои Тӯраҷонзода аз мансаби ишголкардааш —
козни мусулмонони Тоҷикистон буд.

Аммо козй ошкоро изҳор намуд, ки ҳеч гоҳ аз вази-
фаи иҷро мекардагиаш истеъфо нахоҳад дод. «Дар чум-
ҳурӣ ҳар ҳодиса рӯй диҳаду надиҳад, вай ба ҳеҷ ваҷҳ
аз мансаби худ даст намекашад»

Дар ин мулокот бобо Сайгак гуфт:—Сафаралй Кен-
чаев аз вазифаи Раиси Шӯрои Олй ғайриқонунй гириф-
та шуд. Ана ҳамин моро ба майдони «Озодӣ» овард. Мо-
ро боз чашмакзании қозй, нав шудани курсии А. Искан-
даров ба ин майдон ба ҳақталошй овард. Қозй, ту бо ин
найрангбозихо чумхуриро вайрону хароб мекунӣ. Зеро
Президент, ноиби Президент, Кенҷаевро халқ интихоб
кардааст, бигузор онҳо кор кунанд. Навҷувонов гунаҳ-
гор аст, бояд аз вазифа бартараф шавад. То вақте, ки
ту аз мансаби козикалонӣ истеъфо надиҳй, мо аз май-
дон намеравем.

Аз ин сухан ранги қозй сап-сафед канд.

Сипас Мулло Ҳайдар чунин изхори назар намуд:

— То қозӣ ба истеъфо наравад, вазъият беҳ намеша-

вад!

Кенчаев ба сӯҳбат ҳамроҳ шуд:—Қозӣ, ту аз ман чй
мехоҳй? Мемонй кор кунам ё не?

— Кенҷаев дар вазифаи хатарнок, раиси КГБ аст,
ман ба ин розй нестам,— гуфт козӣ бо асабоният.

— Пас ман чӣ кор кунам, ба куҷо равам, агар намонй,
аз чумхури баромада равам?—ба ғазаб омад С. Кен-
чаев.

Бобои Сангак бошад ин суханонро шунида гуфт:

— Кенҷаев ба вазифаи Раиси Шӯрои Олӣ барқарор

карда мешаваду козй ба истеъфо меравад. Факат

244
баъд аз ин мо майдонро тарк мекунем, вагарна ҷои мо

майдони «Озодй» аст.

— Маро идораи қозиёти Мовароуннаҳр козй таъин
кардааст, биноан ман ҳаргиз ба истеъфо намеравам.

Пас аз он ки ҳама пароканда шуданд, Набиев ба
ман супориш дод, ки дар бораи истеъфои қозй бо пада-
ри ӯ гуфтугӯ намоям.

Падари козй эшони Тӯраҷон ҳамроҳи мулло Саид
Абдуллохи Нурй ба назди ман омад. Мо бо Кенҷаев, ки
ӯ падари қозиро хуб мешинохт (аммо ман эшони Тӯра-
ҷонро бори аввал медидам), сӯҳбат намудем. Аз тарафи
мо дар ин мулоқот яке аз беҳтарин муллохои чумхурй
писари мулло Сорбони норакй — мулло Саидҷон низ
иштирок менамуд.

Кенҷаев ба падари козй муроҷиат кард:

— Падар, ман ба шумо чй бадй кардаам, ки козй
маро кор кардан намемонад. Бо аҳли хонадони шумо
фақат дӯстй кардаам.

Сипае мо ҳамагон ба мӯйсафед гуфтем, ки ба писа-

раш насиҳат кунад, то барои беҳбуди вазъи чумхурй
козй ба истеъфо равад.

Ман умедвор будам, ки падари козй ба истеъфои
писараш розй мешавад. Вале ӯ ба Саид Абдуллой Нурй
як нигоҳе карду гуфт:

— Ман ба ин кор кодир нестам, — ва андаке тавақ-
куф намуда, илова кард. — Мо ба майдони «Шаҳидон»
меравему шумо ба майдони «Озодй» равед ва мардум-
ро орому пароканда кунед. Вале козй ба истеъфо наме-

равад.

Бо ҳамин мулоқот анҷом пазируфт ва ман онҳоро ба
қабулгохи Р. Набиев бурдам.

Дар вакташ, чи тавре ки аз тафеилоти вокеаҳо маъ-
лум аст, Раиси Шӯрои Олй С. Кенҷаев барои оромию
осоиши мулк, бо мақсади амонию саломатии шахрвандо-
ни чумхурй аз мансаби олии худ бечунучаро ва бе қеҷ
дудилагию таъхир даст кашида буд.

Агар козй фарзанди ҳақиқии ҳамин сарзамин, зодаи
аслии ҳамин хоку об мешуд ва агар ӯ сари мӯе инсофу
виҷдону ҳамият медошт, бо нияти оромию осоиштагй,
бо максади нарехтани хуни нохак даст аз вазифаи худ
мекашид. Не, ӯ ягон зарра ҳам виҷдон надошт, балки
виҷдони нопоки худро ба маблағҳои калони хоричй фу-
рӯхта буд. Вай зодаи ҳақиқии ин хонадон ҳам набуд,
ки дилаш ба рехтани хуни ноҳак бисӯзад. Пас яқин буд,

245
ки ин рӯҳонии шайтонсират хоин ва ҷосуси миллат
аст...

Дар бӯстонсарои Девони Вазирон боз чандин дафъа
чунин вохӯриҳо ба вуқӯъ пайвастанд. Ҳамаи намоянда-
гони майдони «Озодй» тамоми кӯшишро ба он равона
мекарданд, ки масъалаҳои печида ва мураккаб бо хушй
гиреҳкушо гарданд. Ленин сад афсӯс, ки саркардагони
майдони «Шахидон» бо сарварии козй А. Тӯраҷонзода,
Д. Усмон, М. Ҳимматзода ба ягон пешниҳодҳои мусо-
лиматомез ва сулҳхоҳонаи намоянагони майдони «Озо-
дй» розӣ намешуданд. Онҳо бо қувваю зӯрӣ ва ярок
мардумро тарсонданй буданд. Дар ҳақиқат ҷиноятко-
рони майдони «Шаҳидон» аслиҳаи зиёде ҷамъ оварда
буданд, охир беҳуда нест, ки онҳо дар тӯли 15—20 сол
зӯр зада анборҳои борут ва аслиҳаи худро пур карда
ба ин хиёнату ҷиноят тайёрй медиданд.

Ин саркардагони майдони «Шаҳидон» худро мусул-
мони комил меҳисобиданд. Ҳол он ки дар як ҳадиси ша-
рифи ҳазрати пайғамбарамон ҷаноби Мухаммад сал-
лаллоҳу алайҳи васаллам фармуда шудааст:

«Чун муслиме ба муқобили бародараш силоҳ бардо-
рад, фариштагони худо ӯро лаънат мекунанд, то замоне
ки ин силоҳро ба ҷояш бигузорад.»

Пас онҳо, ки бо ин қадар тайёрй ба мукобили баро-
дарони худ силоҳ бардоштанд, лаънаткардаи фаришта-
гони худоянд, ба оини мусулмонй зид баромадаанд.

Дар яке аз вохӯриҳои байни мулло Ҳайдар ва козй
Тӯраҷонзода, ки ин ҳам дар бӯстонсарои Девони Вази-
рон ба амал омаду дар он факат Раиси Ҷумҳур Раҳмон
Набиев иштирок дошт, роҳбару саркардаи мусулмонон
бо ҳамроҳии 60 нафар ҳимоятгарони саропо мусаллахи
худ иштирок намуд. Ин хам як намоиши ошкорои куд-
рат ва аслиҳаи ба даст овардаи фундаментализма ис-
ломй буд. Мулло Ҳайдар ва дигар намояндагони май-
дони «Озодй» дар ин вохӯриҳо тақдир ба худо супурда
меомаданд.

Рӯзе баъди соати 14 ман бо Ҳувайдуллоев ба май-
дони «Озодй» рафтам, то аз вазъияти он чо бохабар ша-
вам. Ҳамроҳи мулло Ҳайдар, бобои Сангак, Рустами Аб-
дураҳим вохӯрда ба онҳо бе натиҷа тамом шудани гуф-
тушуниди роҳбарони давлатро бо намояндагони оп-
позиция маълум намудам.

Рустами Абдураҳим тавассути баландгӯяк эълон
намуд, ки козй ин дафъа ҳам ба истеъфо рафтан наме-

•246
хоҳад. Мардум инро шунида ба ғирев меомаданд ва аэ
ҳар гӯшаю канор нидоҳои гирдиҳамомадагон баланд ме-
шуданд:

«Нест бод қозӣ! Қозии қаллоб, ба истеъфо би-
равТ» Шумораи одамоне, ки аз вилояту шаҳрҳо ва наво-
ҳии гуногуни ҷумҳурй дар майдони «Озодӣ» ҷамъ шуда
буданд, тақрибан 100—150 ҳазор ва аз ин ҳам зиёд бу-
данд. Вазъияту тартиботи майдон бад набуд. Ҳарчанд
одамони «Озодӣ» таҷрибаи гирдиҳамой надоштанд^
дағалӣ намекарданд.

Қариб ҳар рӯз бо оппозиция гуфтушунид доштем.
Рӯзи 25 апрел эшони Саид Ашраф бо Раиси Ҷумҳур
Р. Набиев вохӯрд. Вале боз ҳам ин вохӯрй бенатиҷа
буд. Одатан вохӯрию гуфтушунидро ман ташкил мена-
мудам. 26 апрел қозӣ ба Президент ваъда дод, ки бо
уламои қозиёт маслиҳат мекунаду агар онҳо розӣ ша-
ванд, истеъфо медиҳад.

Рӯзи 26 апрел, соати 14 дар бӯстонсарои Девони
Вазирон гуфтушуниди Р. Набиев, ман, Ҳувайдуллоев,
мулло Ҳайдар, Рустами Абдураҳим ва аз тарафи оппо-
зиция қозй, эшони Саид Ашраф, мулло Аҷик, Саид
Абдуллой Нурӣ, падари қозӣ, мулло Нуриддин (барода-
ри қозй), мулло Маъруф, М. Ҳимматзода, Д. Усмон
баргузор шуд.

Дар мулоқот Раҳмон Набиев чунин гуфт:

— Рости ran аз кору ran безор шудаам, зеро шумо
маро кор кардан намемонед. Охир ману шумо борҳо ба
ҳам нону намак хӯрдаем. Ҳоло барои ҳар як фарди ва-
тандӯст оромии чумҳурй ва осоиши халқ зарур аст. Имрӯз
халк истеъфои қозиро талаб карда истодааст, бинобар
ин нағз мешавад, ки қозӣ барои оромию осоиши ҷум-
ҳурй шуда, ба истеъфо равад. Зеро С. Кенҷаев ба хо-
тири оромию тинҷии кишвар ба истеъфо баромад.

Тарафдорони қозӣ ин пешниҳодро рад намуданд. Он-
ҳо тӯҳмат карданд, ки гӯё дар Кӯлоб намояндагони аҳ-
ли динро мекушта бошанд.

Мулло Аҷик сафсата мехонд, ки дар Себистон хонаи
ӯро ғорат кардаанд. Онҳо ҳукумат ва мардуми вилояти
Кӯлобро айбдор мекарданд.

Уламоро боз ҳам 60 нафар шахсони мусаллаҳ пос-
бонӣ мекарданд.

Қозй ба аксбардорони телевизион иҷозаи аккосй
надод, вале худаш дар даст магнитофон дошта, тамоми
суханони ҳозиронро сабт менамуд.

24?
Ба ҳамин минвол гуфтушуниди сесоата натиҷа на-
дод. _

Рӯзи 29 апрел, соати 15 дар ҳамин бустонсаро гуф-
тушуниди мулло Ҳайдар ва қозӣ бо иштироки Раиси
Чумхур баргузор шуд. Мақсади ташкил намудани ин
гуфтушунид аз ҳамин иборат буд, ки бояд ҳар ду—ҳам
мулло Ҳайдар, ҳам козй ба истеъфо мерафтанд. Мулло
Ҳайдар дарҳол розй шуд, вале қозй ин матлабро шуни-
дан хам намехост.

Козй дар рикоби худ боз 60 нафар ҷавонони ваҳ-
ҳобимашраби мусаллаҳ дошт, тавассути 5—6 адад мо-
шинҳои «Волга», «Жигули», «Рафик» омада буд. Боз
ҳамон каллабури гузаро Р. Нуруллобеков амнияти бӯс-
тонсаро ва гирду атрофи онро таъмин менамуд. Ин му-
лоқот низ бехуда рафт.

Мо саъй доштем, ки масъалахои печида бо гуфтушу-
нид ҳаллу фасл гардаду одамон бо хушу хурсандй ба
хонаҳояшон бираванд.

Зимин гуфтушунидҳо сарварони қозиёти Тоҷикис-
тон ба сокинони ҷумҳурӣ, ки тамоми давлату савлата-
шон аз ҳисоби онҳо буданд, заррае ҳам рахм намекар-
данд. Ва ҳамаи ин уламои беимон ва бетавфик ва кам-
бии ба тарафдории қозиюлқуззоти чумҳурй Тӯраҷон-
зода изҳори ақида намуданд ва ба зинҳор гуфтанд, ки
намегузоранд козй ба истеъфо биравад. «Мо дар химо-
яи қозӣ ба ҳама гуна амалиёт тайёрем, таҳдид менаму-
данд уламои виҷдонфурӯш.

Мо ҳамроҳи Ҳувайдуллоев ва Кенҷаев сабру тахам-
мул пеша намуда, аз ин қонуншиканиҳо ва таҳдидҳои
бепоёни рӯҳониёни хунмаст ба худ мепечидему афсӯс
мехӯрдем, ки боз хам ба касофати роҳбарони хоини
Вазорати умури дохила ва Кумитаи Амнияти Миллӣ
ҳукумат пеши ин муллоҳои бо нону намаки муфт ва
ройгони халқи заҳматкаш парваришёфта чунин кам-
кудрат гардидааст.

Дар ҳамин рӯзҳо огоҳӣ ёфтем, ки дар назди масҷиди
Шайх Муслиҳиддини шаҳри Хуҷанд гирдиҳамоии серо-
даме барпо гардидааст. Раиси кумиҷроияи шаҳри Ху-
ҷанд Абдулғанӣ Абдуллоҷонов дар он гирдиҳамсӣ ишти-
рок намуда, зимни суханрониаш дар он пешниҳод кар-
дааст, ки қозиёти вилояти Ленинобод аз итоати қозии
чумҳурӣ барояд. А. Абдуллоҷонов пеш аз ин ба шахри
Душанбе омада, гуфтаҳои воизони игвогари майдони
«Шаҳидон»-ро шунида, аҳли мусулмонони вилоятро аз

248
хатари фундаменталистони исломии ривоҷ ёфтаистода
огоҳ кардааст. Ӯ ин хатари мудҳишро хеле хуб дарк
мекард ва ҳар дақика ба тарафдории ҳукумати конуни
саҳми босазои худро мегузошт.

Дар гирдиҳамоии майдони «Озоди» мардуми шахри
Хуҷанд ва шаҳру ноҳияҳои дигари вилояти Ленинобод
хеле зиёд иштирок доштанд.

Ба ҳамин васила вазъият дар ҳар ду майдон руз то
рӯз бад мешуд. Лекин кормандони Вазорати умури до-
хила ва Кумитаи Амнияти Милли бо ҳидояти саркар-
дагон ва лаҷомдорони соҳибпогони олимақоми худ дар
рохи ба эътидол овардани авзои пойтахт ва ҷумҳурӣ
ягон чораҷӯӣ намекарданд. Онҳо аз тарафи ҳукумат
маош гирифта, ба имтиёзхои гуногуни ҳукуматӣ соҳиб
гардида, вақти ҳимояи давлату ҳукумат, роҳбарони он,
вақти ҳифзи хоки поки ватан аз панҷаи хунини ваҳҳо-
биёни иртиҷоӣ бетарафии худро эълон намуданд...

Гирдиҳамомадагони майдони «Шаҳидон» бо амри
саркардагони ташнаи хуни одамй боз як дасисаи зиште
ба амал оварданд. Онҳо бинои ҳукуматро ба муҳосираи
сангине гирифта, ба он бино касеро даромадан ва ё аз
он чо баромадан намемонданд. Дар бинои ҳукумат 400
нафар аскарону афсарон ва 45 нафар кормандони даст-
гоҳи Раиси Ҷумҳур ва Девони Вазирон дар ҳалқаи му-
хосира гирифтор шуда буданд. Аскарону афсарон, ки
барон ҳимояи дастгоҳи Раиси Ҷумҳур, Девони Вазирон
ва бинои хукумат вазифадор буда, дар ихтиёри худ аз
ҷумлаи аслиҳаи ҷангӣ 360 адад автомата Калашни-
ков, инчунин як миқдор пулемёт, гранатамёт ва чор
мошини зиреҳпӯши (БТР) мукаммалу муҷаҳҳаз дош-
танд.

Ман бо давуҷеғ ва гуфтушуниди зиёд муваффақ
шудам, ки пас аз 3 рӯзи мухосира кормандони дастго-
хи Раиси Ҷумҳур ва Девони Вазиронро озод намоям.
Ва ҳар соат аз ҳолу аҳволи аскарону афсарони дар му-
ҳосира буда огоҳ гашта, ба онҳо ба воситаи чархбол аз
боло озуқаворӣ партофтанй будем.

Бо Қумондони ин 400 нафар муҳофизони бинои ху-
кумат подполковник Миллер ҳар лаҳза алоқа карда
меистодам. Ба ӯ фармони қатъй додам, ки агар ҳар
гурӯху дастае ба бинои хукумат ҳамлаовар гардад, аз
тамоми аслиҳа ва имконоту васоити мавҷуда бинои ху-
куматро ҳифз намояд. Ба зада даромадан, горат кар-
дан, шикастану хароб намудани бинои хукумат ҳаргиз

249

%
$юҳ надиҳад. Онҳо фармонро иҷро намуда, бино ва тач-
ҳизоту сомони онро муҳофизат бикунанд, дигар ҳамаи
масъулият ба зиммаи ман хоҳад буд.

Нағз дарк менамудам, ки ин аслиҳаи гуногуни оташ-
фишон ва чор мошини зиреҳпӯш ба дасти оппозиция
гузарад, пас дар ҷумҳурй ҷанги бародаркуш cap шуда-
наш имконпазир аст. Хавфи май дар ҳамин буд, ки ин
аслиҳаю муҳимоти он ба дасти оппозицияи хунхор ға-
ыимат наафтад.

Подполковник Миллер доимо мегуфт, ки қадами
нопоки мухолифин ба дохили бинои ҳукумат нахоҳад
расид ва тамоми аслиҳаю моли давлат муҳофизат
карда хоҳад шуд. Аммо ҳеҷ кас гумоне ҳам надошт, ки
ин ҷо генерал Баҳром Раҳмонови фурӯмоя хиёнат ме-
кунад. У бо фармони Раиси Ҷумҳур аз 24 декабри соли
1991 мушовири давлатӣ оид ба масъалаҳои мудофиа,
амнияти миллӣ ва мақомоти ҳифзи тартиботи ҳуқуқӣ—
фармондеҳи Гвардияи Миллии Чумҳурии Тоҷикистон
таъин карда шуда буд. Вай ҳамон вақт савганд ёд кар-
да буд, ки ба Раиси Ҷумҳуру халқи худ содиқ монда,
танҳо дар доираи Қонуни Асосии ҷумҳурй (Конститу-
ция) амал хоҳад кард. Генерал ҳамон рӯзи савганд ёд
карданаш ба саволи рӯзноманигор оиди вазифаҳои
асосии Гвардияи Миллй посух дода буд: «...Фаъолияти
асосии ҳуқуқии Гвардияи Миллй Қонуни асосй ва қо-
нунҳои ҷумҳурии Тоҷикистон, фармонҳои Раиси Ҷумҳур
ба ҳисоб мераванд... Гвардияи Миллии ҷумҳурй ҳаргиз
зидди халқ, хоса мардуми Тоҷикистон ҳеҷ амали носа-
воберо раво намебинад...»

* * *

Генерали хоин Раҳмонов Баҳром Маннонович бо қу-
мондони дастаи муҳофизони бинои ҳукумат подполков-
ник Миллер забои як карда, номусу вичдони худ, сав-
ганди низомии худро ба ду-се тангаи хориҷии қозй Тӯ-
раҷонзода фурӯхта, тамоми аслиҳа, муҳимот, БТРҳоро
ба оппозиция супурд. Ӯ дар савганди худ бар зидди
халк ягон амали носавоб намекунам гуфта буд. Вале
ин хоини безарда ва беҳамият яроқу аслиҳаи халқи
бо боварй ва умед ба дасташ супурдаро ба гурӯҳи мис-
ли худаш хиёнатпешагону ҷинояткорон дода, бо ҳамин
гуноҳи нобахшиданй кард. Ин чинояткорони майдони

250
«Шаҳидон» сонӣ он аслиҳаро ба муқобили халқи бечора
истифода бурданд.

Ҳамин тавр мушовири давлатии Президент оид ба
масъалаҳои мудофиа, амнияти миллй ва мақомоти ҳиф-
зи тартиботу ҳукук — фармондеҳи Гвардияи Милли ге-
нерал-майор Раҳмонов Баҳром 4 майи соли 1992 Раиси
Ҷумҳурро бо лавозимоти ҷангии муҳофизони он ба
дасти митингчиёни ваҳҳобӣ ва демократҳои сохтаи
майдони «Шаҳидон» супурд. Худи ҳамон рӯз ин хоин
дар майдони «Шаҳидон» баромад карда, худро писари
ким-кадом эшон номида, ба тарафи митингбозони
дасисагари майдони «Шаҳидон» гузаштанашро эълон
намуд. Ба ҳамин тариқа ин генерал бо роҳи хиёнат ба
тарафи оппозиция гузашта, сардори ситоди ҳарбии
оппозиция таъин гардид.

Ҳамин тавр, 4 майи соли 1992 дар ин бархӯрдҳо ва
даргириҳои шадиди байни ҳукумати конституционй ва

оппозиция нуқтаи гардише ба амал омада, хоини мил-
лат генерал Баҳром таҳкурсии цанги бародаркушро гу-
зошт ва рӯзи дигар, яъне 5 май бо ҳамон аслиҳае ки
ба оппозиция супурда буд, аввалин бор хуни ноҳақ рех-
та шуд. Дар ин рӯз одамони бегуноҳ, ки аз Кӯлоб бо
автобус ба Душанбе меомаданд, дар гардишгоҳи Олй
Совета роҳи Евон — Душанбе кушта шуданд. Дар ҳа-
мин рӯз вакили халқи ҷумҳурӣ, инсони нациб, сарму-
ҳаррири рӯзномаи «Садои мардум» Муродуллоҳи Ше-
рализода ба қатл расид.

Ҳамин аст асрори зиндагй; яке чун хоини миллат
нафратзада ва лаънаткардаи халқ гардиду дигаре чун
қаҳрамони миллй бо некй ёд мешавад,-

* * *

Гирдиҳамоиҳои бардавом вазъи ҷумҳурй, бахусус
шаҳри Душанберо хеле муташанниц сохтанд. Дар кор-
хонаву муассисаҳо ва мактабҳо кору таҳсил халалдор
шуд. Сокинони пойтахт бо ҳарос ба цои кор мерафтанду
аз такдири фарзандашон дар таҳлука буданд.

Оппозиция ҳамаи инро дидаю дарк намуда, касди
наве пеш гирифт ва дасисаи дигаре барангехт. Гӯё бо
ташаббуси чавонони пойтахт дар майдони ба номи Ай-
нй гирдиҳамой дойр гардида. иштирокдорони он, ба ун-
вони Раиси Ҷумҳур Муроциатнома кабул карданд. Дар
он аз чумла гуфта мешуд, ки роҳбарияти ҷумҳурӣ бо
сарварони ҳар ду гирдиҳамоӣ гуфтушунид намуда, мар-

251
думи ба шӯр омадаро ба ҳам созиш дода, дар пойтахт
■оромй баркарор созад.

Воизони ин гирдиҳамоӣ аз боби ваҳдати миллати то-
ҷик ва дӯстӣ бо миллияту халқҳои сокини ҷумҳурӣ ва
берун аз он ҳарф зада, мардумро ба сулҳу амният ме-
хонданд. Аз иштирокдорони гирдиҳамоии майдонҳои
«Озодӣ» ва «Шахидон» бародарвор хоҳиш мекарданд,
ки дар замони бӯҳрони шадиди иқтисодӣ, сиёсй ва фар-
ҳангӣ аз рӯи ақлу хирад даст ба дасти якдигар дода
ҷумҳуриро аз ин вазъи мураккаб раҳо созанд.

Албатта, агар ин суханон самимй мебуданду аз рӯи
ҳақиқат гуфта мешуд, ташвиши сокинони пойтахти чум-
ҳуриро фаҳмидан мумкин буд, зеро имрӯз оташи низоъ
пеш аз хама, дар хонаи онҳо забона мезанад ва онхо
вазкфадоранд, ки пеши ҳар гуна нохуширо гиранд. Ин
гирдиҳамоӣ сонй ба майдони 800-солагии Москав кӯчид.

Гирдиҳамоии ҷавонони пойтахт, ки қасдҳои он дар
аввал бо шиорҳои зебо ва гӯё тарафдори оромию осоиш
буданд, моҳирона пӯшида шуда буданд, дар асл таш-
килкунандагони он намояндагони фундаментализми хун-
масти исломй ҳисоб меёфтанд. Онҳо бо супориши ҳамон
ташкилкунандагони майдони «Шаҳидон» ба ташкил на-
мудани боз як манбаи иғвогарӣ ба давлату ҳукумати
чумхурй фишор овардан мехостанд. Онҳо дар ҳақиқат
ба давлат фишори сахт оварданд. Дар байни ин чаво-
нони гӯё «пойтахт» аскарон, сарбозони машқдидаи кал-
лабури «генерал» Қиёмиддин буданд, ки сонй ба чиноят-
ҳои сахт даст заданд. Маҳз ҳамин «чавонони пойтахт ба
студияи телевизион ҳамлавар гардида, онро тасарруф
намуданд, ва минбаъд ин дастгоҳи хеле пуркудрати
нашаротии давлатй ба маркази бӯҳтонхонаи оппозиция
табдил ёфт. Баъдтар маҳз, ҳамин ҷинояткорон бо номи
«чавонони пойтахт» дар майдони хавоии шаҳри Душан-
бе Раиси Ҷумҳури интихобӣ Раҳмон Набиевро иҳота
намуда, бо зӯри яроқу аслаҳ ӯро маҷбур карданд, ки
ба истеъфо барояд. Ва бо ҳамин зинаи дуюми табад-
дулоти давлатиро дар Тоҷикистон анчом доданд.

*

* *

Бо талаби ҳаққонии гирдихамомадагони майдони
«Озодӣ» иҷлосияи Чордаҳуми Шӯрои Олй бояд тибки

252
қарори Раёсати Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 29
апрел баргузор мегардид. Дар ин рӯз роҳбарони ҷум-
хурй, роҳбарони гирдиҳамоии майдонҳои «Озодӣ» ва
«Шаҳидон»-и Душанбешаҳр пайваста гуфтушунид ме-
карданд. Вале ин гуфтушунидҳо, ҷидду ҷаҳди маёнрав-
ҳо барои мувофиқат кардани ақидаҳои намояндагони
гирдиҳамомадагон кӯмак нарасонданд.

Соати 23-и шаб иҷлосияи Шӯрои Олй ба кори худ
шурӯъ кард, вале рӯзнома муайян карда нашуд. Акса-
рияти депутатҳои блоки мухолифин ба иҷлосия ҳозир
нашуданд. Депутатҳо О. Еқубов ва А. Тӯраҷонзода ба
таври хаттӣ огоҳ карданд, ки дар иҷлосия ширкат наме-
варзанд. Маҷлис паси дарҳои баста сурат гирифт.

Намояндагони парлумон то тасдиқи рӯзнома аз Пре-
зиденти ҷумҳурй Р. Набиев талаб карданд, ки авзои
тезутунди сиёсиро арзёбй намуда, аз тадбирҳои оҷилан
ба зътидол овардани вазъият воқиф гардонад.

Президент аз вазъи сиёсй муфассал сухан ронд ва
ба муҳокимаи иҷлосия таклифҳои мушаххае пешниҳод
кард. Вай аз ҷумла, пешниҳод намуд, ки дар Тоҷикис-
тон ба муддати шаш моҳ шакли Идораи президента ҷо-
рӣ намуда, ба додситони ҷумҳурӣ супориш дода шавад,
ки ҳолати аз тарафи кувваҳои мухолифин гаравгон ги-
рифта шудани гурӯҳи депутатҳои Шӯрои Олии ҷумҳу-
риро тафтиш кунад ва гунаҳгоронро ба ҷавобгарии чи-
ной кашад, ба ҳайати Раёсати Шӯрои Олии ҷумҳурӣ
тағйирот дароварда нашавад, муҳокимаи умумихалқии
лоиҳаи Сарқонуни нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ташкил
ва чандин масъалаҳои дигар, аз чумла таъсиси Армияи
Миллй ҳал карда шаванд.

Сипас депутатҳо ба муайян кардани масъалаҳои
рӯзномаи иҷлосия шурӯъ карданд. Ба рӯзнома ҳамчунин
талабҳои гирдиҳамомадагони майдони «Озодӣ» дохил

карда шуданд.

Шӯрои Олӣ «қонуни даровардани тағйироту иловаҳо-
ро ба Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистонро», ки ба тарти-
би чорӣ кардани ҳокимияти президента дахл дорад, ка-
бул намуд. Мувофиқи ин қонун дар ҷумҳурӣ ҳокимия-
тӣ президентӣ ҷорӣ карда шуд.

Ба муносибати таъсис ёфтани Идораи президента
Шӯрои Олии ҷумҳурӣ бо мақсади шарҳ додани он ба
халқи Тоҷикистон Муроҷиатнома қабул намуд. «Дар
чунин вазъияти ғайримуқаррарӣ, гуфта мешуд дар
Муроҷиатнома, ба хотири таъмини ваҳдати миллӣ, дӯс-

255
тию бародарии ҳамаи халқҳои сокини ватанамон, ба
хотири сулҳу амният ва оромӣ, мӯътадил гардонидани
вазъият ва фароҳам овардани шароити мусоид барои
халосӣ аз бӯҳрони мавҷуда мо лозим донистем, ки дар
ҷумҳурӣ ба муддати шаш моҳ Идораи президентй чорй
намоем ва ба Раиси Ҷумҳур мӯҳтарам Раҳмон Набиев
салоҳиятҳои иловагӣ диҳем.

Мо, вакилони халк, умедворем, ки шумо, ҳамвата-
нони азиз, ин иқдоми Шӯрои Олиро, ки иқдоми мувак-
қатию зарурист, дуруст дарк менамоед ва барои ба
эътидол овардани вазъи сиёсии ҷомиа тамоми тадбирҳои
имконпазирро меандешед.

Имрӯз, ки тақдири миллат, тақдири дигар халқҳои
сокини ҷумҳурӣ ва сарнавишти давлати соҳибистиқло-
ламон чун ашк дар сари мижгон аст, бояд ҳар шахси
боимону поктинат ақлу хирад, сабру таҳаммул, мулохи-
заю дурандеширо сармашқи амал қарор диҳад. Имрӯз
ҳар як инсони бовиҷдон бояд коре кунад, ки ваҳдату
ягонагии халқи мо халал наёбад, кинаю қудрат аз миё-
ни сокинони ҷумҳурй бардошта шавад.

Ҳамаи мову шумо набояд фаромӯш кунем, ки так-
дири чумҳурӣ, неку бадй имрӯзу фардои он дар дасти
ҳар кадоми мост. Агар мо қалбҳои ҳар фарди соки-
ни чумҳуриро бо покиву сафо ва нури сулҳу амният
мунаввар нагардонем ва аз ин имтиҳони таърих сар-
баландона баромада натавонем, наслҳои оянда моро
нахоҳанд бахшид. Имрӯз ҳассостарин лаҳзаи сарнавиш-
ти миллат фаро расидааст ва мо ин лахзаро бояд бо
тамоми вуҷуд ва рагу пайи худ дарк намоем, қудрати
ақлу хирад ва заковати худро нишон диҳем, ворисони
фарзандони таърих буданамонро собит созем!

Вале мутаассифона, гӯшҳое, ки ин суханони ҳақиқат-
ро шунаванд, аллакай кар шуда буданд. Гузаштан ба
шакли идораи президентй, кабул шудани қарор доир ба
ташкили армияи миллй хеле дер шуда буданд. Ба фик-
ри ман ин масъалаҳо, хусусан қарори ташкили армияи
миллиро хеле барвақт, дар рӯзи эълон гардидани истик,-
лолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон, яъне 9 сентябри соли
1991 фавран қабул намудан зарур буд, зеро армияи
миллӣ яке аз аркони асоситарини нигоҳ доштан ва таҳ-
ким бахшидани соҳибистиқлолии ҷумҳурй ҳисоб ме-
ёфт.

Ед дорам, ки дар яке аз рӯзҳои аввали фаъолията-

254
мон ба Раиси Ҷумҳур Раҳмон Набиев пешниҳод намуда
будам, ки ватани мо бояд ҳатман, Армиям миллим худ-
ро ташкил намояд. Бе Армиям миллӣ соҳибистиқлолии
Тоҷикистон аз ҳарфу суханони пуч иборат мешавад. Бо
ин мақсад мо ҳатто лоиҳаи фармони Раиси ҷумҳуриро
тайёр карда будем. Раҳмон Набиевич лоиҳаи фармонро
мутолиа карду ба андешаи чукуре фурӯ рафт ва гуфт:

— Вазнин мешавад, вазъи иқтисодии халқҳои ҷум-
хуриамон вазнин мешавад. Медонед, барои хӯрондану
пӯшондан, бо техникаи ҳозиразамон таъмин намудани
армия чй қадар маблағ даркор. Афсаронро аз куҷо даъ-
ват мекунем?

Ман ақидаи худамро исбот карданй мешудам:

— Раҳмон Набиевич, фақат Армияи миллим худамон
истиқлолияти ватанамонро ҳимоя карда метавонад, ман
пешниход мекунам, ки баробари иваз намудани роҳба-
рони Вазорати умури дохилаю Кумитаи Амнияти Мил-
лй ва ҳаматарафа мустаҳкам намудани ин органҳои
муҳофизатӣ бояд армияи худамонро ҳам ташкил бику-
нем. Бигузор мувақатан ҳаёти иқтисодии чумҳурӣ ваз-
нин шаваду вале мо бояд армияи худро дошта бошем.
Пагоҳ ба сари халқи ҷумҳурӣ ягон воқеа ояд, ки аз ваз-
нинии иқтисодй ҳам вазнинтар бошад, дар чунин рӯз
армия ба кор меояд. — Агар шумо ташкили Армияи
миллиро ин қадар исрор мекарда бошед, ман розй кас-
там, чунки дар оянда Шумо бо ин масъалаҳо доимо маш-
ғул мешавед. Ҳоло як каме фикр кунем, маслиҳат на-
моем, баъд ба сари ин масъала меоем...

Афсӯс ки бо ҳамин гуфтугӯи мо дар хусуси ташкили
артиши миллй хотима ёфту дигар фурсати мувофике
пеш наомад, ки ба ҳаллу фасли ин проблемам муҳим
муроҷиат намоем. Агар дар ибтидои фаъолиятамон ар-
тиши миллим худро ташкил менамудем, шояд, ки ба
сари халқи чумҳуриамон ин ҳама фоҷиаҳо пеш наме-
омаданд...

* * *

2 май ичлосияи чордаҳуми Шӯрои Олии Тоҷикис-
тон қарибии соати 15 ба фаъолияти худ давом намуд.

Дар мубоҳиса аз рӯи масъалаи дуюми рӯзномаи иҷ-
лосия — қарори Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз
22 апрели соли 1992 «Дар бораи аризаи Раиси Шӯрои
Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон рафик; Кенҷаев С.» қариб

255
ей нафар депутат иштирок кард. Аксарияти аъзоипарлу-
мон талаб карданд, ки С. Кенчаев ба вазифаи Раиси
Шӯрои Олӣ баркарор карда шавад. Дар натиҷаи овозди-
ҳй қарори 22 апрел қабулгардида, ки дар он аризаи
С. Кенҷаев дар бораи истеъфо қонеъ гардонда шуда
буд, бекор гардид. Қарори 21 апрел кабулшуда, ки
дар он Шӯрои Олй зидди аз вазифа бозхостани ӯ овоз
дода буд, бетағйир монд.

Раиси Шӯрои Олй С. Кенҷаев дар ҳузури депутатҳо
гуфт, ки дар фаъолияташ барои муттаҳид шудани тамо-
ми неруҳои солими ҷомиа, осоишу оромии мардуми чум-

ҳурй чидду чахд мекунад.

Бо ҳамин қонуншикании сангингарини оппозиция ис-
лоҳ карда шуд, адолату ҳақикат ба пирӯзӣ расид.

...Лекин дар хиёбонҳои Рӯдакй ва Исмойли Сомони
хаймаҳои нав насб мешуданд. Одамон ба нидо ва ал-
вонҷ додани дастрӯймолҳо, ки ҳамрайъӣ ва ҳамдилиро
ифода мекард, ба издиҳом пайваст мешуданд. Тоҷикис-
тон дар ин рӯзҳо гӯё ду дил дошт, ки ба ҳар рангу мавч
метапид ва тамоми деҳаҳо, навоҳй ва шаҳру вилоятҳои
ҷумҳурӣ ба ҳамин ду майдон, ду дили доимо дар тапи-
шу дар ташвишу талвоса афтода пайванд буд.

Гирдихамомадагони майдони «Озодй» аслан ба ни-
шони эътирози сахти халқ аз митинги оппозиция ташкил
гардида буд. Ин митинге буд, ки мақсадаш химояи сох-
ги конститутсионй, давлати демократии хукуқбунёди
дунявй буд.

Митинги «Шаҳидон», ки аввал мақсади дигар дошт,
имрӯз мақсади вай тамоман дигар шуда буд.Қозиёти
ҷумхурӣ рӯирост штаби митинг гардид. Ҳизби наҳзати
исломӣ ва қозй сардорони ин митинг ба ҳисоб мераф-
танд.

Қозӣ А. Тӯраҷонзода ва шарикони ӯ М. Ҳимматзода,
Д.Усмон, Т. Абдуҷаббор, Ш. Юсуф, Б. Собир дар он рӯз-
хо ба ҳадде дурӯғ мегуфтанд, ки ҳатто худашон ба ин
дурӯғҳои зишту касифи худ бовар менамуданд. Онхо
ба масҷидҳо рафта, мардумро метарсонданд, ки хуку-
мат масҷидҳоро мебандад, китобҳои муқаддасро месӯ-
зонад, мусулмононро қир мекунад.

Барои он ки дар майдони «Шаҳидон» одамон бисёр-
тар ҷамъ шаванду дурӯғҳои ононро шумораи ҳарчи беш-
тари одамон гӯш кунанд, қозӣ Тӯраҷонзода чунин
фатво дода буд: «Ҳар кй дар ин майдон (яъне майдони

256

. Халқи меҳнаткаш аз Президента интихобй
пуштибонй мекунанд.
Ин анбӯҳи фиребхӯрда аз окибатҳои даҳшатноки амали
худ ҳанӯз бехабар аст.
Тӯпе ки мили он ба сӯи халқи беяроқ нигаронида шуда

буд.

. Митинги «Ҷавонони Душанбе», ки бо амри хочагони
пасипардагй студпяи телевизионро ғасб карда буданд.
Ҷои қатли Н. Ҳувайдуллоев
Саид Абдуллой Нурй
Сардори «Ҳукумати фирорй».
Сарҳадшиканоне, ки аз Ҷумҳӯрни исломии
Афғонистон барои қатли бародарони худ яроқ
меоварданд.
Эшони Қиёмиддин-Гебельси ваҳҳобиён ҳан-
гоми «маърӯза».

k


Ин аст меваи дарахти хусумат ва душмани.
Бобои Сангак мегӯяд...
Гурезагони иҷборй,
Мусибат аз мусулмон аст ё куффор ё *арду?
Қахрамони миллии Тоҷи-
кистоя Рустами Абдураҳим

Хӯҷамурод Тағоевич Хас-
паллаев кумондони далер ва
фидокори Ҷабҳаи Халқии То-
чикистон дар ноҳияи Қубодиён,
ҳоло раиси комичроияи н. Қу-
бодиён мебошад.

Кумондони дигари Баталь-
они таъиноти махсус Ғаффор
Мирзоев

Қаҳрамони миллии Точи
кистон генерал Файзулло Аб
дуллоев

«Шаҳидон») як соат нишинад, пас аз ин амали вай бо
сад ракаат намози нафл хондан баробар хоҳад шуд».

Маҳз ҳамин суханони қозй А. Тӯраҷонзодаро собик
муфтии мусулмонони Мовароуннаҳр ҷаноби Муҳаммад-
содиқ Муҳаммадюсуф дар китоби худ «Шояд тақводор
шавем» (Тошканд, нашриёти «Чӯлпон», с. 1992) боиф-
тихор иқтибос намуда, мусулмонони Ҷумҳурии Ӯзбекис-
тонро даъват кардааст, ки ба фаъолияти тахрибгарй,
ғоратгарӣ, одамкушиҳои фундаментализми исломӣ, ваҳ-
ҳобиёни иртиҷоӣ ва чаладемократҳои дар кишвари То-
чикистон сарзада ҳамроҳ шаванду тухми низоъву ни-
фоқи байни халқҳоро бикоранд. Ана, дар ҳамин ҷо боз
як бор исбот мешавад, ки қасди фундаментализми ис-
ломй таҳти тасарруфи панҷаи хунини худ даровардани
тамоми ҷумҳуриҳои Осиёи Марказй ва дигар кишварҳои
мусалмони собиқ Иттиҳоди Шӯравй буд.

* * *

Ба хиёнати Навҷувонов, сардори ГАИ-и чумҳурй
Ҳ. Сангинов барои гирдиҳамомадагони майдони «Озо-
дӣ» тамоми роҳҳои ҳамлу нақли маводи хӯрока баста
шуда буд. Сарбозону афсарони милисаю бозрасии дав-
латии автомобилӣ хамаи заводҳои нонпазии пойтахтро
иҳота карда, барои майдони «Озодй» ҳатто ион намедо-
данд.

Рузи 5 май чанд адад автобусҳо аз шаҳри Кӯлоб ба
гирдиҳамомадагони майдони «Озодӣ» нон ва дигар ма-
води озуқа меоварданд. Барои бастани роҳи ин мошин-
хо қозй гумоштагони худро бо қасди таркондани васои-
ти техники ва қатли одамон ба минтақаи Олӣ Совет
фиристода будааст. Дар фарчоми ин амалиёти бе-
раҳмона чанд нафар сокини кӯлобӣ шаҳид гардида,
даҳҳо нафар сахт захмин шуданд. Ду адад ав-
тобус тарконда шуд, ки инҳо комилан сӯхта тӯъмаи
оташ гардиданд. Ин оғози ҷанги бародаркуш буд, ки
фундамеиталистони исломй, демократҳои сохта ба гар-
дани халқи азияткашидаи мо бор карданд...

Ман аз ин воқеаи даҳшатнок огоҳ гардида, барои
ёрии фаврй расондан ба муовинони вазири умури дохи-
ла Қаҳҳоров ва Раҷабов занг задам. Онҳоро аз ин воқеа
огоҳ кардам, таҳқиқу ёрии фаврии онро талаб намудаи.
Аммо ба ин ҳам қаноатманд нашуда, бевосита ба сар-
дори шӯъбаи умури дохилаи ноҳияи Ленин Холмирзоев

17—3391

267
телефон кардам. Ӯро дар коргоҳаш пайдо карда дастур
додам, ки дарҳол ба чои ҳодиса равад ва ин воқеаро
ҳаматарафа таҳкик намуда, роҳбарони ҷумҳуриро аз
асли воқеа воқиф созад. Сардори шӯъбаи милисаи но-
ҳия ба ман гуфт, ки чанд дақиқа пеш аз ин воқеа огоҳ
гардидааст ва ҳоло бо ҳамроҳи як гурӯҳи оперативии
милиса барон рафтан ба он ҷо омода аст. (Чи тавре ки
сонитар огоҳ шудам, Холмирзоев ба маҳали ин воқеаи
ҷанг рафта, барон бартараф намудани оқибатҳои он
ҷонсипорона чораҷӯиҳо кардааст ва худаш ҳам захмин
гардида будааст)

Сипас ман вазири нигаҳдории тандурустии ҷумҳурӣ
Ҷ. Инъомовро низ аз ин воқеа огоҳ намуда, хоҳиш
кардам, ки ба ҳамон ҷо мошинҳои «ёрии таъҷилӣ» фи-
ристад.

Бояд қайд намоям, ки ӯ ба иҷрои вазифаи худ аз рӯи
виҷдони пок амал кардааст. Ба захмиёни гардишгоҳи
Олй Совет дар сари вақт ёрии тиббй расонида шуд.

Ман дар ошёнаи дуюми бинои Шӯрои Олй будам, ки
ногаҳон аз поён нолаю оҳу воҳро шунидам. Ба поён фу-
ромада, манзараи пурдаҳшатро дидам: ҷавони 18—20-
солае бо бинии бурида ва сэру тайн хуншор дар рӯи
фарш мехобид. Фавран «ёрии таъҷилӣ»-ро даъват наму-
да, ӯро ба муолиҷа фиристодем.

Маълум шуд, ки ин чавон бо мошини «Нива»-и худ
аз Кӯлоб меомадааст. Нӯкарони қозй дар дехқадаи
«Нефтяник»-и роҳи Қофарниҳон—Душанбе ба Кӯлоб
нисбат доштани мошинро аз рақамҳо фаҳмида, дарҳол
ба вай дарафтодаанду ба ин ҳолаш гирифтор кардаанд.
Мошинашро шикаставу вайрон намудаанд ва оташ за-
.Даанд.

Ба хунхории сияҳкорон боз як бор нафрат хонда,
итминон доштам, ки саркардаи онҳо аз қавми хунхорон
аст. Чанд рӯз пеш огоҳ шуда будам, ки роҳбари таш-
килоти террористии (ман дигар хел гуфта наметавонам)
«Растохез»-и ноҳияи Кофарниҳон Додарчонов Сиддик
ҳангоми аз Кофарниҳон гузаштани автобуси кӯлобиҳо
ба онҳо дарафтода, чандин касро нобуд кардааст. Ин
,растохезии мисли гестапо амалкарда, ҳамроҳи шари-
конаш ягон нақлиёти кӯлобиҳоро гузаштан намемонд...

, Ана ҳамин воқеаю хабарҳо пайи ҳам омада дили
маро хун мекарданд.

Соатҳои 10-и ҳамон рӯз мулло Ҳайдар ба ман ха.бар
,дод, ки Давлати Худоназар хоҳищ дорад бо ӯ (яъне
бо мулло Ҳайдар) мулоқот намояд. Лекин танҳо ба тан-
ҳо вохӯрда, ба миёнаравҳо роҳ намедодааст. Ман ба ӯ
гуфтам, ни ба хотири оромии ҷумҳурӣ ин гуфтушунид-
ро ҳатман бояд гузаронид.

Вазифаи аввалини мулло Ҳайдарро таъкид намудаи,
ки ӯ ҳатман ба Давлати Худоназар фаҳмонад, ки кози
ҷавонони помириро фиреб медиҳад, минбаъд бо қозй
ҳамроҳ нашаванд, вагарна ба бало гирифтор мекунад.
Агар тавонад, Д. Худоназар бачаҳои кӯҳистонро аз май.-
дон барорад.

Тахминан соатҳои 11-и рӯз Д. Худоназар бо воситая
дарвозаи ақиби бинои Шурой Олй бо чанд тан муҳофи-
зин ба ҳавлӣ ворид шуд. Ӯро бо хушй пешвоз гириф-
танд ва пас дар яке аз кабинетҳои бинои Шӯрои Олй
гуфтушунид оғоз ёфт. Ин гуфтушунид, ки зиёда аз 2,5
соат давом намуд, низ ҳеҷ натиҷае набахшид.

Аз рӯи нақли мулло Хайдар дар вохӯрй Давлат Ху-
доназар гуфтааст, ки чаро шумо, кӯлобиҳо, ба ман овоз
надодаед?

— Мо, кӯлобиҳо, аз ту қарздор ҳастем, ки ин дафъа

дар интихобот мо ба нафъи ту овоз медиҳем. Ба қози
бигӯй, ки аз мансабаш истеъфо диҳад, пас мо майдонро
гарк менамоем. Ҳаракат бикун, ки дар майдонҳо ягон
воқеа рӯй надиҳад.

Маълум мешавад, ки Давлат гами миллати гириф-
тори балогаштаашро нахӯрда, ҳанӯз ҳам дар дилаш
аламҳои президентшавй дошта, фақат манфиати хешро
андеша менамудааст.

Гуфтан ҷоиз аст, ки иштирокдорони оддии майдонҳо
низ байни худ мулоқот доштанд. Вале ба фикрам, аз
мулоқоти саркардагон дида, вохӯрии инҳо самараи беш-
таре медод.

Р. Набиев агар ба тарафи оппозиция ягон гапу ҳар-
фе гуфтанй шавад, бо воситаи А. Искандаров, Ҳ. Саид-
муродов ва боз чанд тани дигар алоқа карда метаво-
нист. Аммо маълум набуд, ки А. Искандаров суханони
Р. Набиевро ба қозй ва шарикони ӯ чй тавр мерасонд
ва суханони оппозицияро ба Раиси Ҷумҳур чӣ хел шарҳ
медод. Инаш барои мо тооик аст.

Дар ҳолате, ки он вақт аксари милиса ва кормандони
Кумитаи Амнияти Миллӣ аз нисф зиёд тарафдори қо-
зогёт буданд, яке аз қумондонони ОМОН, ки фамилияаш
Ярашев буд, ба ман ба мазмуни зайл муроҷиат намуд:
як гурӯҳ коргарони ОМОН мехоҳанд, ки ариза навишта,

259
комилан ба тарафи ҳукумат гузаранд, онҳо ба роҳба-
рияти Вазорати умури дохила боварй надоранд.

Ман аризаи ин шахсро ба Президент пешниҳод на-
муда гуфтам:—Раҳмон Набиевич, як қисми ОМОН ме-
хоҳад, ки ба тарафи хукумат гузашта, содикона хиз-
мат кунанд.

Президент каме хаёл карду гуфт:

— Бо Қаҳҳоров маслиҳат кунед.

— Бе маслиҳат ҳам ман ОМОН-ро кабул менамоям.

— Ба ҳар ҳол дар ин бобат бо Қаҳҳоров маслиҳат
кунед, зеро ОМОН бевосита дар зери итоати ӯст.

Вакте ки дар ин бобат маслиҳати Қаҳқоровро гириф-
там, кор тамоман ранги дигар пазируфт:

— ОМОН-ро ба тарафи ҳукумат ҷалб кардан шарт
нест,—арз намуд Қаҳҳоров—ОМОН бе ин ҳам тараф-
дори Президенту хукумат аст.

Аммо дар асл ин тавр набуд, Қаҳҳоров ба ОМОН
хизмат кунад хам, ба ҳукумати ҳамонвақта содиқ на-
буд.

Ман медонистам, ки Қаҳҳоров ҳамин хел коршиканн
мекунад ва барон ҳамин ҳам намехостам. ки дар хусуси
ОМОН бо вай маслиҳат намоям.

Ман баром он ба садоқати ОМОН-чиён бе Қаҳҳоров
боварй доштам, ки дар аввалҳои моҳи апрели соли 1992
дар Вазорати умури дохила бо онҳо вохӯрӣ гузаронида
будам, онҳо ба ман шароити бади манзилии худро гуфта
буданд. Ман чорабинӣ намуда, ба кумиҷроияи шаҳри
Душанбе супориш додам, ки барои онҳо бинои махсусе
чудо намоянд. Инчунин дар бораи зиёд намудани маоши
онҳо як силсила тадбирҳо чуста шуда буд.

Ба нисбати он ки дар ҳар ду майдони шӯридаи Ду-
шанбешаҳр одамон ҳамвора зиёд меомаданд ва ин май-
донҳо ва умуман пойтахт дигар ғунҷоиши одамонро
надошт, мо дар штаб карор намудем, ки оиди ин масъа-
ла тадбирчӯй бикунем.

Биноан саркардагони Вазорати умури дохила ва Куми-
таи Амнияти Миллиро ба, коргоҳ даъват намуда, дас-
,тур додем, ки дар атрофи Душанбе постгоҳҳо ташкил
карда, одамони берунаро муваққатан ба пойтахт дохил
^цудан намонанд. Дар ҳалли ин масъала Солеҳбоев
мушкилтарошй намуда, баҳона пеш меовард, ки корман-
.донаш хеле каманд ва масруфияти зиёд ҳам доранд.
Баъди фишор додан ӯ базӯр розӣ шуд, ки ба ҳар пост-
год якнафарй кормандони худро чудо намояд,

,260
Одамони қозй фурсати мувофиқ ёфта, постгоҳ—дар-
возаи ағбаи Фахрободро хароб карданд, як қатор дигар
постҳо низ аз тарафи онхо вайрон карда шуда буданд.
Мардуми бечора, ки аз тарафи қозӣ ва гумоштагони
вай сахт фиреб дода, барои аҳли мусулмон қасами муд-
ҳиштарини «зан се талоқ» дода шуда буданд, аз водии
Вахш, ҳатто аз ноҳияҳои дурдасггарини он Шаҳритус
ба Душанбе пиёда меомаданд.

Дасисаи дигар ташкил намудани «қувваи сеюм» дар
майдони ба номи С. Айнй буд, ки иштирокчиёни он
вазъи шаҳрро хеле вазнин карданд.

Штаб ба сардори раёсати милисаи шаҳр А. Раҳмо-
нов супориш дод, ки роҳҳои назди майдони сеюми шахр-
ро кушода, гирдиҳамомадагонро пароканда карда, таш-
килкунандагони онро ба ҷавобгарй кашад. У ин су-
пориши Штаби ҷумҳуриро иҷро намуд, гирдиҳамоии
иғвогарона пароканда карда шуд. Вале онхо баъд аз ду
соат боз он чо гирдиҳам омада, дар кӯчаю хиёбон ва
кулли гузаргоҳҳо хайма зада низому тартибро тамоман
халалдор намуданд. Ва як қисми дасисабозони майдони
«Шаҳидон» ба ин майдон кӯчиданд.

Тахмини мо дуруст баромад, ин гирдиҳамой комилан
бо дастури фундаменталистони идломй ба иғвогарй оғоз
карда буд.

Дар натиҷа он рӯзҳо иғвогарони оппозиция дарахт-
ҳоро бераҳмоиа бурида, роҳи мошингузарро бастанд,
роҳи комбината гӯшт ҳам аз тарафи ҷангиёни мулло
Абдуғаффор бо ғӯлаоҳану чӯбҳо баста гашта, майдони
«Озодй» ба муҳосираи панҷарабанд гирифтор шуд.

Шербачаи г енерал-геббелси «Шаҳидон» — заводи
нонро низ таҳти муҳосираи ленинградӣ гирифта, бо ҳам-
дастии гурӯҳи зарбазан якҷоя шуда, ҳар рӯз як бор ба
студияи телевизион ҳамлавар мешуданд. Баъдтар ман
ба чунин хулосаи мантиқй омадам.

Баъди 68 соли эҳьёи Давлати тоҷикон бо айби як
гурӯҳ ҷоҳталабон ба халқу кишвари мо хатари паро-
кандагию нобудӣ,- асорату таҳқир таҳдид кард. Вале
таърих ин дафъа ҳам моро аз ин шармандагй наҷот дод
ва кишвари азизамон аз тохтутоз ва халқамон аз бан-
дагй наҷот ёфт. Дар чунин лаҳзаҳои сарнавиштсоз халк
хато намекунад. Тирамоҳи соли 1991 халқ наҷотдиҳан-
даи худро бехато шинохт. Аз байни 9 нафар номзадҳо
халқи дурандешу заковатманди мо номзади як нафар—
Раҳмон Набиевро пазируфт ва ӯро ба вазифаи олй—

261
Президента Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб кард. Ҳамив
интихоби ниҳоят саривақтӣ миллату кишварро аз ғу-
ломии фундаменталистони иртиҷоӣ наҷот бахшид.

Як лаҳза ба худ тасаввур кунед. Агар худо накарда
халқ номзадин Давлати Худоназарро мепазируфту ӯро
Раиси Ҷумҳур интихоб мекард, баъд аз як ҳафтаи инти-
хебот тамоми органҳои хукуматию давлатй комилан ба
дасти қозикалон ва каллабурони ӯ мегузашту Ҷумҳу-
рии Тоҷикистон ба як вилояти кишвари ҳамсоя, халқаш
ғуломи ҳалқабаргӯш, шаҳру деҳот ба ҷавлонгоҳи аҷна-
баён табдил меёфт. Мактабҳо ба масҷид, донмшкадахою
донишғоҳҳо ба факултетҳои Мадрасаи Исломй, кумита-
ҳои иҷроияи шаҳру ноҳияҳо ба қозихона мубаддал ме-
шуданд. Ҳамин интихоби саривақтии Раиси Ҷумҳур та-
баддулоти давлатиро 6—7 моҳ ақиб партофт ва халқу
кишварро аз вартаи нобудӣ наҷот дод. Ва мо бояд то
абад аз сарнавишти худ, ки чунин шахсро ба монанди
Раҳмон Набиев ба арсаи вуҷуд овард, миннатдор бо-
шем.

Омили дигаре, ки халқу кишвари моро аз нобудӣ
раҳонид, сарсупурдагони миллат Сангак Сафаров, Рус-
тами Абдураҳим, Лангарй Лангариев бо падараш—бо-
бои Салмон, Файзалӣ Саидов, Абдумаҷид Достиев,
Ибодулло Бойматов, Еқуб Салимов, Саидшо Ша-
молов, Ҳабибулло Насруллоев, Ҷамолиддин Ман-
суров Абдумалик Солеҳов, Файзулло Қувватов, Изза-
тулло Куганов, Хоҷа Каримов, Шералй Мирзоев, Шер
Сабзов, Восиди Евонй ва садҳо ҷавонмардони дигар бу-
данд, ки баҳри наҷоти Ватан, миллат, суннатҳои миллӣ
аз худ қаҳрамониҳо зо,ҳир намуданд. Тӯфоне, ки онҳо
бо роҳбарии Бобои Сангак барангехтанд, даҳҳо ҳазор
одамонро аз хоб бедор карда, ба кувваи азиму шикаст-
нопазир, ба дарёи пуртуғён табдил дод ва мавҷи ин
дарё хасу хошоки сари роҳашро дар шахси ватанбе-
зорон ва фундаменталистони ваҳҳобӣ шуста ба партоб-
хонаи таърих андохт.

Ҳарчанд идеологияи марксиста ба роли шахе дар
таърих бо назари шубҳа менигарист, вале бояд иқрор
шуд, ки Раҳмон Набиев, ҷавонмардоне, ки зикрашон
рафт, дар лаҳзаҳои ниҳоят ҳассоси таърихӣ дар назди
халқи худ ҳамон вазифаеро анҷом додаанд, ки Напо-
леон барои Франция, Пётри Кабир барои Россия. Ма-
хатма Ганди барои Ҳиндустон ва Мустафо Камол ба-
рои Туркия иҷро карда буданд.

262
Хабарҳои мусаллаҳшавии оппозиция, ба ҷанг тайё-
рии сахт дидани он маро водор намуд, ки ба Раиси
Ҷумҳур Р. Набиев қотеъона пешниҳод бикунам, то ди-
визияи 201-и Русияро ба итоати ҷумҳурӣ бигирем. Аммо
Р. Набиев бо Заболотный, Мартовицкий, Қаҳҳоров мас-
лиҳат намуда, ба итоати Тоҷикистон гирифтани ин китъ-
аоти ҳарбиро рад кард. Лекин Раиси Ҷумҳур мувофиқи
маслиҳати якҷояамон барои таҳкими иқтидори ҳарбии
кишварамон баъзе тадбирчӯиҳо намуд. Аз ҷумла ба
Комиссари ҳарбии ҷумҳурӣ генерал М. Мамадҷонов су-
пориш дод, ки барои тайёрӣ ба рӯзҳои душвор тақри-
бан 2000 нафар сарбозону афсарони эътимодбахшро ба
сафарбарй даъват намояд. Аммо генерал Мамадҷонов
Президентро фиреб дод, зеро ба сардори давлат «сафар-
бариро» гузаронидам гӯён маълумот дода бошад ҳам,
дар асл ин дурӯғ будааст, вақти зарурат 2000 нафар
эҳтиётиён нопадид шуда буданд.

Рӯзҳои 28 ва 29 апрел якчанд воқеаҳои ғалатӣ рӯй
доданд, ки ин ҷо қайд карданиам. Бояд зикр намоям,
ки Р. Набиев зимни ҳалли тамоми корҳои масъули дав-
латй бо вазири ҳамонвақтаи сохтмони деҳот (концерни
«Деҳотсохтмон») Раҳимҷон Ғафуров машварат мекард.
Дар таъин намудан, аз кор озод намудани кадрҳо, қа-
були фармонҳои муҳимми давлатию ҳукуматӣ ӯ ба
Президент маслиҳат медод ва сардори давлат ҳам му-
вофиқи маслиҳати ӯ амал менамуд.

Ҳамон рӯзхо Р. Набиев ба май гуфт, ки бо ёрии Р.
Ғафуров бо «генерал» Қиёмуддин мулоқот хохад намуд
ва ин мулоқот дар коргоҳи Ғафуров баргузор меша-
вад. Дар микрорайона 46, ки коргоҳи Р. Ғафуров он
ҷо буд, Р. Набиев бо «генерал» мулоқот намуд. Ман ба
Р. Набиев пеш аз ин вохӯрй гуфта будам, ки бо ҷиноят-
кор ва дасисабоз мулоқот накунад, зеро бо чунин фарди
зишт дидорбинӣ кардани сардори давлат ҳаргиз раво
набошад. Аммо Раиси Ҷумҳур ба ин мулоқот рафт.

Хайр, акнун меоем боз ба мулоқоти Р. Набиев бо
«генерал»-и ҷинояткор, ки бо миёнаравии Р. Ғафуров ба
амал омада буд.

Таассуроти аввалини Р. Набиев, ки аз ин мулоқот
баргашта, ба ман ҳикоя кард, хеле аҷиб буд. Ӯ мафту-
ни муҳофизини мусаллаҳи машқдидаи Қиёмуддин шу-
да буд. Раиси Ҷумҳур инро ба ман бо ҳаяҷон ҳикоя
карда буд. Ман аз ин ваҷоҳату таассуроти Раиси Ҷум-
ҳур сахт ҳайрон гардидам.

263
Сонӣ Р. Набиев ба ман супориш дод, ки ҳамин лаҳза
суханронии Қиёмуддинро дар майдони «Шаҳидон» гӯш
бикунам. «Генерал» гӯё таассуроти худро аз мулоқот
бо Раиси Ҷумҳур ҳикоя мекардааст.

Қиёмуддин ҳақиқатан ҳам баромад кард, вале аз
аввал то охири суханрониаш Президентро масхара намуд
ва дар фарҷом ин найрангбози фитнагар дар пеши ҳо-
зирон гиря кард, ки Р. Набиев моро фиреб доданист.
Баромади ӯ ба як мазҳакае монанд буд; ин одам, ки
найрангбози гузарое буд, дар як лаҳза ҳам бихандиду
пас аз он ҳунгосзанон гиря кард. Бо ҳамин фитнаанге-
зиҳо диққати одамони гӯлу гумроҳро ба тарафи худ
ҷалб менамуд.

Ман найрангбозиҳои ин шахси маккорро ба Р. Набиев
як ба як ҳикоя кардам, Раиси Чумҳур сахт ба ҳайрат
омаду сипае гуфт, ки Р. Ғафуровро ба дафтари кораш
даъват намоем...

* * *

Дар рӯзҳои сессия, хусусан баъди барқарор наму-
дани С. Кенҷаев ба вазифаи Раиси Шӯрои Олӣ вазъият
боз ҳам тезутунд шуд, вазирҳо ба кор ҳозир намешу-
данд, амру фармонҳои Раиси Ҷумҳур иҷро намегар-
дид, баъзе мансабдорон ба ким-куҷое ғайб зада бу-
данд.

Айнан дар ҳамин рӯзҳо ба мо иттилоъ расид, ки
штаби ҳизби наҳзат амалиёти худро боз, ҳам ҷоннок
карда истодааст. Ин штаб дар кӯчаи ба номи Айнй воқеъ
буда, ба он ҷо як мошин аслиҳа ва дигар муҳиммоти
ҷангй оварда фуровардаанд.

Тадқиқи ин воқеаро ба Солеҳбоев супориш додам,
вале ӯ ягон чорае наандешид.

Дар ҳамин рӯзҳо Вазорати умури дохила чунин
вонамуд кард, ки гӯё барои аз оппозиция тоза наму-
дани бинои ҳукумат гурӯҳи зарбазани мусаллаҳе таш-
кил дода, ба он Одинаев Лоҳутшоро сардор таъин кар-
дааст. Ин гурӯҳ, ки ҳатто соҳиби техникаи ҳозираза-
мон буд, тасмим гирифт, ки аз тарафи кӯчаи Орҷони-
кидзе бинои ҳукуматро, ки Баҳром Раҳмонову Мил-
лер таслим намуда буданд, озод хоҳад кард. Мо хама
аз ин хурсанд гардидем. Вале баъд аз 15 дакикан
амалиёт ӯ худро ба оппозиция таслим кард, вайро ба қо-

264
зиёт бурданд. Аҷибаш он аст, ки вай аз ҳамқавмони
Ҳимматзода будааст, аз козиёт, аз ин кушишхона зин-
даю саломат баромаду ҳоло хам дар соҳаи милиса,
дар вилояти Ленинобод бо погонҳои полковникй мао-
ши давлатро гирифта истодааст.

Р. Набнев бо нияти беҳтар шудани кор Шурой пре-
зидентӣ ташкил намуд, рӯихати ононе, ки ба ин шӯро
аъзо буданд, дар матбуот интишор ёфт. Рӯзноманигор
О. Латифй якчанд бор ба ман занг зада С. Қенҷаевро
пурсон шуд. Ман ҷавоб додам, ки дар куҷо будани ӯро
намедонам. Сонй О. Латифй, А. Турсун, М. Шуку-
ров, Лоиқ, Раҳимов аз қозиёт ба назди С. Кендаев
омаданд. Маълум шуд, ки онҳо ҳайати Шӯрои прези-
дентиро напазируфтанд ва талаб карданд, ки Шӯрои
президентй аз ҳисоби равшанфикрон, тарафдорони оп-
позиция васеъ карда шавад. Шукуров бо С. Кенҷаев
баҳс кард. Кенҷаев гуфт, ки Шумо ба ҷои насиҳат ба
шахсони лаҷомгусехта мардумро ба шӯр меоред. Ла-
тифй аз ҳама зиёд ran мезад. С. Кендаев бо вудуди
яккаву танҳо будан бо он гурӯҳи зӯровар мардонавор
бахс кард...

* * *

Сардори шӯъбаи дустудӯи диноии Вазорати умури
дохила Раҳматулло Зоировро ба назди худ даъват на-
муда гуфтам, ки оппозиция тақрибан ҳамаи иншооти
муҳим ва махсусан аслиҳаю васоити техникии бисёр-
ро ба даст овардааст. Акнун ягона вазифаи ватандӯс-
тона ва муқаддаси кормандони содиқи милиса (агар
дунин одамон бошанд) гирдиҳамомадагони ҳарду май-
донро бе дангу дандол пароканда кардан аст... Агар
шумо дар атрофи худ одамони содиқро дамъ намуда,
ҳамин вазифаро идро карда тавонед, бо фармони ху-
дам шуморо вазири умури дохила таъин менамоям.
У идрои ин вазифаро ба зимма гирифт. «Аммо қаблан
8 адад БТР-и вазоратро бояд аз мавзеи Қаротоғ биё-
рам», гуфт вай. Сипае ӯ ҳамроҳи якчанд нафар бача-
ҳои майдони «Озодӣ» ба Қаротоғ раҳсипор шуд, то мо-
шинҳои муҳорибавиро биёрад. Ба сардори УТРО муяс-
сар шуд, ки 6 адад БТР-ро ба шахр биёрад. Сонй ба мо
маълум гашт, ки динояткорони майдони «Шаҳидон» аз ин
воқеа пештар воқиф шуда, бо ёрии Қаҳҳоров 2 БТР-ро
барон гурӯҳи зарбазани худ ғасб намудаанд. Ҷангдӯ-

265
ёни майдони «Шаҳидон» бо истифодаи он БТР-ҳо да-
мой шаб ба Хонаи радио ҳамлавар гардида, пештоқи
Хонаи радиоро бо гулӯла зада хароб кардаанд.

Субҳи 5 май тамоми аъзои ҳукумат аз бинои Шӯ-
рои Олй ғайб зада буданд. Дар аввал мо намедонис-
тем, ки ҷаноби Сарвазир, ҷонишинони ӯ ва як қатор
вазирон дар куҷоанд. Аз нопадид гаштани онҳо мо ха-
вотир шуда будем.

Дар ин лаҳзаҳо Д. Усмон дам ба дам бо сотка ба
Президент телефон мекард.

Гӯшакро ман якчанд маротиба бардоштам, вале
Д. Усмон мехост фақат бо Раиси Ҷумҳур гуфтугӯ на-
мояд.

Р. Набиев гӯшакро намебардошт.

— Ман медонам, ки ӯ чӣ мегӯяд, — гуфт Р. На-
биев ва ба сӯи ман нигарист.

— Пурсед, кани чӣ мехоҳад?

Вақте, ки Д. Усмон боз телефон кард, аз ӯ мақса-
дашро пурсидам.

— Раиси Ҷумҳур соати 9-и бегоҳй ба бӯстонсарои
ҳукуматӣ биёяд,— гуфт бо оҳанги омирона Д. Усмон,—
барои гуфтушунид.

Чун ин оҳанги омиронаи Д. Усмонро ба Раиси Ҷум-
ҳур гуфтам, ӯ хеле асабонй шуд.

Сонй Р. Набиев бобо Сайгак, Рустами Абдураҳимро
ба назди худ даъват намуд. Ин вақт дар назди Раиси
Ҷумҳур Додситони кулл Н. Ҳувайдуллоев, мушовири
давлатй А. Ҷабборов ва чанд нафари дигар ҳузур дош-
танд.

Раиси Ҷумҳур ин дагдагаи омиронаи Д. Усмонро
ба ҳозирон маълум кард.

— Ба гуфтушунид Сангак Сафаров, Рустам Абдура-
ҳимов, Абдусалом Ҷабборов бо сардории сарвазир
Акбар Мирзоев мераванд, — гуфт сонй Раиси Ҷумҳур
ба сӯи ман ишора намуда.

— Рафик, Дӯстов, Мирзоевро ёфта ҳамин хабарро
расонед. Сиёсати мо ҳамин, ки гуфтушунид оромона
гузарад, кор ба ҷанг оид нашавад, зеро дар дасти оп-
позиция аслиҳаи бисёр ҷамъ оварда шудааст. Коре
кунетон, ки масъалаҳо бе ҷангу хархаша ҳал шаванд.

Раиси Ҷумҳур дуруст таъкид мекард, аз гирду ат-
роф бӯи ҷанг меомад.

Ман ба КАМ ва ВУД пайваста занг задам. Маълум
гашт, ки сарвазир А. Мирзоев ҳамроҳи Т. Абдуҷаббор,

266
О. Латифй, Д. Усмон ва дигар сарварони оппозиция
дар ВУД ба ҳимояи Навҷувонов, Қаҳҳоров штаб таш-
кил намуда, ҳамагӣ зери итоати Давлати Худоназар гу-
заштаанд.

Бо телефони ВЧ занг зада, сарвазирро пайдо наму-
дам. Навбатдор гуфт, ки А. Мирзоев бо ҷонишинонаш
ва як қатор вазирон дар бинои ВУД паноҳ ёфтаанд,
лекин дастгоҳи телефонро гирифтан намехоҳанд.

Ман қотеъона талаб кардам, ки А. Мирзоев гӯшак-
ро бигирад, бо вай Президент ran заданист. Сарвазир
бо дили нохоҳам гӯшакро гирифт, ман аз овозаш ши-
нохтам, ки ин А. Мирзоев аст ва аз вазъи сиҳатиаш
пурсон шуда, гуфтам, ки чаро дар дасисахона ҷо ги-
рифтааст, хол он ки тамоми мардум дар майдон аст.

Ӯ гуфт, ки ин кори шахсии вай аст.

Баъд гӯшакро ба Р. Набиев додам, Раиси Ҷумҳур
аз сарвазир хоҳиш намуд, ки бо бобо Сангак, Рус-
тами Абдураҳим ва дигарон ба бӯстонсаро барои гуф-
тушунид биравад. Ӯ ба Президент ризоият дод, ки ба
ин гуфтушунид меравад, вале пас аз чанде тавассути
телефон гуфт, ки намеравад ва дарҳол гӯшакро монд.
Эҳтимол ӯ бо дигар сардорони оппозиция маслиҳат
кард ва онҳо иштироки вайро дар ин гуфтушунид ло-
зим нашумурданд.

Ман ин кирдори А. Мирзоевро ба Раиси Ҷумҳур
гуфтам ва Р. Набиев бисёр ҳайрон шуда, оҳ кашида,
«афсӯс ки одами кӯтоҳақл будааст», гуфт.

Раиси Ҷумҳур аз ман илтимос кард, ки дар гуфту-
шунид ба ҷои сарвазир сардори гурӯҳ шавам.

Дар ин дақиқаҳо ба Президент изҳор кардам, ки бо
полковники милиса Зоиров гуфтугӯ намудаам. У та-
рафдорони худро чамъ карда, ба хизмати содиқона ба
ҳукумат вазъиятро ислоҳ намуданист.

Зоиров ба вазорат рафт, вале пас омада, итминон
надод, ки тарафдорони худро чамъ кардааст ё не. Ӯ
ҳатто ба гирифтани вазифаи коменданта шахри Ду-
шанбе ҳам розй нашуд.

Оид ба эълон намудани вазъияти фавқулодда дар
Душанбе қарор қабул шуд, вале ҳеҷ кас коменданта
пойтахт шудан намехост.' Ниҳоят генерал М. Маҳмад-
чонов коменданти пойтахт таъин гардид, ки аз ӯ Са-
маре набуД, зеро борҳо супоришҳои Раиси Ҷумҳурро
иҷро накарда, ӯро фиреб дода буд.

267.
Ман ин ҷо мехоҳам, ки дар бораи яке аз воқеаҳои
пурсӯзу гудози он рӯзҳо — шаҳид гардидани депутати
халқ сармуҳаррири рӯзномаи «Садои мардум» Муро-
дуллоҳи Шерализода чанд сухан бигӯям. Ин марди
хирадманди соҳиби маданияти баланд ва инсондӯсту
қавирӯҳро бисёр эҳтиром мекардам. Мо тез-тез вохӯр-
да меистодем, ба якдигар маслиҳат медодем. Ман во-
қиф будам, ки чанд сол пеш аз ягона додараш Нурул-
ло абадан чудо гашта, сонӣ духтари дӯстдоштааш Ни-
гина ҳам аз бемории вазнин вафот намуда буд. Дар
арафаи ин воқеаҳо падари куҳансолашро ба хок су-
пурд. Муродуллоҳ ба ин фоҷиаҳои ба сараш омада
сабру тоқат кард, худашро бой надод. Шабу рӯз ба
халқи азизаш софдилона хизмат кард. Дар байни роҳ-
барони давлатӣ ва ҳукуматии ҷумҳурӣ бо хоксорй, до-
ной, муомилаи хубаш соҳиби обрӯи хеле баланд гар-
дида буд.

Муродуллоҳ дар давраи ҳассостарини таърихи киш-
вари Афғонистон он ҷо чандин сол хидмат намуд. Шу-
нида будам, ки як арбоби машхури давлатии он кишвар
гуфтааст, ки агар Ҳукумати Шӯравй мисли Муродул-
лоҳ даҳ нафар фиристода медошт, пас ба тӯпу танкҳо
ва аскарон зарурат намемонд. Ин баҳои баландест ба
хизматҳои Муродуллоҳ, ки арбоби ҳамон давлат баён
намудааст. Бале, М. Шерализода инсони поктинат ва
хайрандеш буда, бо сухан гиреҳи ҳар уқдаю муам-
мохоро мекушод.

Вақтҳои охир, шояд бо ҳамин сабаб бошад, ки рӯз-
номачахои ашаддии оппозиция «Чароғи рӯз» ва «Адо-
лат» ба муқобили фаъолияти М. Шерализода ва
нашрияи Шӯрои Олии чумҳурй рӯзномаи «Садои мар-
дум», ки ӯ роҳбари он буд, хабару мақолаҳои тӯҳмат-
ангезу бӯҳтонолуд чоп мекарданд. Дар ин бӯҳтонбо-
фиҳои зишт хусусан сармуҳаррири «Чароғи рӯз» До-
доҷони Атоулло, ки дар маъракаи интихоботи Шурой
Олй ҳарифи Муродуллоҳ буд, бисёр даступо мезад.
Рӯзномаи «Ҷумхурият» хам дар бораи М. Шерализо-
да чанд хабару мақолачахои иғвогарона чоп карда
буд. Дӯсти мо ба ҳамаи ин иғвогарон бо сари батанд
ва сабру тамкини хоси худаш чавобхои сазовор медод.

Муродуллоҳ ҳамон рӯзҳои даҳшатбор ҳамеша дар
паҳлӯи роҳбарони давлату ҳукумат буда, ёрии беғара-
зона мерасонд. Вақте, ки шиддати воқеаҳо дар байнй

268
гирдиҳамомадагон ба авҷи аъло расид, ӯ хеле ғамгину
маъюс гардид. Мисли бисёр роҳбарон ва депутатҳо
вай ҳам метавонист, ки оҳиста ба хонааш рафта, дар
гӯшаи фароғат дами беғам занад. Не, ӯ аз ин тоифа
одамон набуд, Муродуллоҳ бо амри виҷдони поки худ
ҳамроҳи роҳбарони интихобй дар сангари оташини
мубориза устувор истод.

Ҳамон рӯз дар яке аз ҷаласаҳо Муродуллоҳ пеш-
нидод намуд, ки аз номи Раиси Ҷумҳур ба тамоми
мардуми шарифи Тоҷикистон муроҷиатнома қабул
карда шавад. Тавре, ки ӯ шарҳ медод,_ ин Муроҷиатно-
ма ғайриоддй буда, бояд ниҳоят пурсузу гудоз навиш-
та шавад. Зеро Муродуллоҳ ба таъсири сухан боварӣ
дошт, ки ҳамин муроҷиатнома ҳам одамонй ба ҷӯш
омадаро андаке ором менамояд, ба рафтору амали
оқилона ҳидоят мекунад.

Ҳамагон ин пешниҳоди рафиқи хирадмандро ба
хушӣ пазируфтем ва аз худи ӯ хоҳиш намудем, ки
матни онро тайёр бикунад.

Муродуллоҳ дар гӯшае нишаста ба навиштани он
шурӯъ намуд. Май ба кори худ банд бошам ҳам, год-
годе ба сӯи ӯ назар меафкандам. Вай матни муроҷиат-
номаро зуд-зуд менавишт, аммо аз чедраи вай, аз
чиндои печидаи пешониаш дармеёфтам, ки Муродул-
лод он санадро бо тамоми эдсосоти ботиниаш, гӯё бо
хуни дилаш иншо менамуд.

Ману С. Кенҷаев ин муроҷиатномаро донда, ду-се
ислод дохил намудем, вале аслан ин дуҷҷат хеле таъ-
сирбахш ва пурмаъно баромада буд.

Акнун, бояд ин муроҷиатномаро дуди Раиси Чум-
дур кироат мекард ва он якбора тавассути дам садою
дам симои Ҷумдурӣ шунавонида мешуду интишор ме-
ёфт. Р. Набиев дар коргоди ҷонишини Раиси Шӯрои
Олӣ В. Приписное менишаст, ки он дар шохаи ди-
гари бино воқеъ буд. Мо аз кабулгоди С. Кенҷаев ба-
ромада ба поён фуромадем, то аз давлӣ гузашта, ба
қароргоди муваққатии Раиси Ҷумдур биравем.

Аз майдондо ва аз дигар гӯшаю канордои шадр
садодои тир шунида мешуд. Ба ин садодои тирандозӣ
доду ғиреви машғалаи одамон дамрод шуда, як шӯри
пурқудрату водиманокеро ба амал меоварданд. Дар
он ладзадо хотири дар як шахс парешон буд, биноан
бехабар гаштам, ки чӣ шуду Муродуллоҳ аз мо андаке
кафо монд. В ягон кас ӯро ба ran гирифт ва ё ягон

269
гиуғли дигаре вайро андармон намуд, бехабар монда-
ам. Вақте, ки ман ҳамроҳи С. Қенҷаев ба қароргохи
Раиси Ҷумҳур омадем, пас аз сонияе аз ҳавлй садои
тири ҷонсӯзе баромад. Мо ба садои тир одат карда
будем, бинобар ин аввал ба он аҳамият надодем.
«Сонӣ як нас омада хабар дод, ки М. Шерализода зах-
мин шудааст. Худо кунад, ки захмаш сабук бошад,
гӯён Давида ба поён фуромадаму вазъи ӯро дида ҳуш
аз сэрам парид, замину замой пеши назарам тира гар-
дид. Ҳамон муроҷиатнома, ки Муродуллоҳ матни он-
ро бо сӯзу гудоз навишта буд, дар дасти дӯсти азизам
маҷақшуда ба хун олуда буд.

* * *

Қаҳрамонию ҷонфишониҳои муҳофизи мулло Хай-
дар Шарифзода — Қосими Саидшариф ҳадду канор
надорад. Ин ҷавонони далеру шуҷоъ ҳамроҳи қибла-
гсҳаш, бо бародарон ва чанд тан ҳамсафонаш садди
азими ҷанговарони оппозицияро, ки роҳҳоро баста бу-
данд, рахна намуда, ба минтақаи «Олӣ Совет» рафт ва
гурӯҳи зиёди одамонро аз чанголи март наҷот дод. У
бо ҳамсафонаш маҷрӯҳонро ба як мошини самосвал
бор карда ба майдони «Озодӣ» овард. Аз рӯи нақли
Қосим Саидшариф маълум гардид, ки нӯкарони козика-
лон ва Шодмони Юсуф автобусро оташ зада, одамон-
ро кушта, ба дили атрофиён ваҳму ҳарос андохтанӣ
буданд. Онҳо роҳи Душанбе —ноҳияи Ленин, инчунин
роҳи Душанбе — Евонро баста буданд. Милхои даҳ-
шатовари мушакҳои абрзани «Алазай» ва тӯпҳо гоҳ ба
ин сӯю гоҳ ба он сӯ нигаронида мешуданд ва мардуми
деҳқони он минтақа, ки дар умри худ ҳеҷ гоҳ яроқу ас-
лиҳаи ҷангиро надида буданд, аз даҳшати он мелар-
зиданд. Баъдтар маълум шуд, ки бо супориши Тӯра-
ҷонзода аз майдони «Шаҳидон» 18 ҷанговар ба он мин-
тақа рафта, ҳамаи он куштору сӯхторро онҳо ташкил
карда будаанд.

Ба ҳамаи ин ваҳшоният нигоҳ накарда гурӯҳи Қо-
'сими Саидшариф дӯстони худро наҷот доданд. Ҳарчанд,
ки худаш, падараш, як бародар ва чанде аз дӯстонаш
захмй шуданд. Номардони қозикалон бо ҷавонон ба
ҷанги тан ба тан набаромаданд. Онқо аз камингоҳҳо
ба сӯи ватандӯстон оташ мекушоданд. Ман ҳамаи маҷ-
рӯҳонро ба хонаи истироҳати раиси Шӯрои Олӣ—С.

270
Кенҷаев даровардам ва ба вазири тандурустй Ҷ. Инъо-
мов занг зада амр додам, ки мошини ёрии таъҷилй
фиристода, захминҳоро ба беморхона баранд. Раиси
Кумитаи радио ва телевизион О. Сайфуллоев, вазири
кишоварзӣ В. Воҳидов дар ин лаҳза ҳамроҳи ман бу-
данд. Вале вазири тандурустй Ҷ. Р1нъомов низ аз иҷ-
рои вазифаи касбии худ оҷиз буд...

Вазъияти шаҳри Душанбе лаҳза ба лазҳа бадтар
мешуд. Ман аз командири баталони таъиноти махсус
Бӯрихон Ҷобиров талаб кардам, ки муҳофизати аэро-
портро таъмин намояд. Б. Ҷобиров дар ҷавоб гуфт, ки
як гурӯҳ ҷавонон аз ноҳияи Москва, ки муҳофизати
аэропорт ба зиммаи онҳо гузошта шуда буд, ба иҳо-
таи ҷанговарони оппозиция афтодаанд ва ҷонашон дар
хатар аст. Ман ба А. Н. Мартовицкий телефон карда
вазъияти аэропортро пурсидам, зеро Мартовицкий
ваъдаи қатъӣ ва офицерӣ дода буд, ки муҳофизати
аэропортро таъмин мекунад. А. Н. Мартовицкий дар
ҷавоб гуфт, ки аэропорт кайҳо ба зери тасарруфи оп-
позиция гузаштааст ва вазъияти ҷавонони ноҳияи Мос-
ква, ки дар иҳота мондаанд, хеле ногувор мебошад.
Ягона кори хубе, ки дар ин рӯзҳо генерал Мартовиц-
кйй ицро намуд, он аст, ки ӯ ҷавонони ноҳияи Москва-
■ро аз иҳотаи оппозиция ба ҷои бехатар бурд ва онҳоро
аз март нацот дод.

Роҳбарони маккори оппозиция кори худро мувофиқи
нақшаи пешакй тартиб додашуда пеш мебурданд ва қа-
дам ба қадам мавқеъҳои навро ишғол намуда, вазъияти
худро беҳтар мекарданд. Масалан, онҳо 5-уми май,
соати панҷу ей дақиқаи субҳ тамоми милисаи майдони
«Озоди-ро, ки амнияти бинои Шӯрои Олй ва мардуми
майдонро таъмин мекарданд, ба вазорат бурданд. Дар
як лаҳза зиёда аз 100 нафар кормандони милиса ва ду
мошини зиреҳпӯш гайб зад. Оё хиёнат аз ин зиёдтар
мешавад?

Кормандони Вазорати корҳои дохилй бо техникаи
зиреҳдор дар ҳолате майдонро тарк карданд, ки май-
дони мукобил—«Шаҳидон» саропо мусаллаҳ буд. Дар
ҳамин лаҳзаҳо дар майдони «Шаҳидон» якчанд зиреҳ-
пуш, як тӯпи дашҳатноки милаш ба сӯи майдони «Озо-
Ди» нигаронидашуда, чандин пулемёту гранатамёт мав-
чуд буду ҳазорон ҷавонони мусаллаҳи ташнаи хун омо-
даи ба сӯи мардуми беяроқ оташ кушодан буданд. Ба
замми ин беадолатиҳо рох,барияти Вазорати корҳои

271
дохила бо амри қозикалон ва ваҳҳобиён 200 нафар
кормандони милисаи вилояти Ленинобод ва 200 нафар
милисаи Кӯлобро, ки барон ҳимояи мардуми пойтахт
омада буданд, беяроқ кард ва худашонро ба самти но-
маълум бурд.

Дар бинои Шӯрои Олй Президент Раҳмон Набиев,
ранен Шурой Олй Сафаралй Кенҷаев, додситони кулли
Думҳурй Нурулло Ҳувайдуллоев ва мам монда будем.
Якҷоя машварат карда ба хулосае омадем, ки муҳо-
физати бинои Шӯрои Олй ва мардуми майдони «Озо-
дӣ»-ро ба ӯҳдаи баталони таъиноти махсус ва ҷаво-
нони майдон мегузорем. Аз чумлаи ҷавонони боору
номуси майдон ба зудӣ отрядхои дружинаи халкй
таъсис доданд ва ба иҷрои вазифаи худ шурӯъ кар-
данд.

Вазъият бадтар мешуд. Ба сӯи майдони «Озодй»
аз ҳар сӯ тир мепаронданд. Ҷанговарони оппозиция
дар бинои Почтамта умумй ва маркази ҳисоббароии
Госплан камин гирифта буданд ва аз қабати болои
бино ба сӯи майдон тирандозй мекарданд. Мо аз Пре-
зидент боиерор талаб кардем, ки вазъият ниҳоят те-
зутунд аст ва агар ягон чораи ҷиддие наандешем, вазъи-
ят боз ҳам баъдтар мешавад ва шояд хунрезй ба амал ояд.
Президент ба фикри мо розй шуд ва карор дод, ки ба
воситаи телевизион ба халқ муроҷиат намуда, дар Ду-
шанбе вазъияти фавкулодда эълон мекунад.

Агар садои тӯпи «Аврора» аз шурӯи Инқилоби Ка-
бири Октябрь дар Русия хабар дода бошад, пас кат-
ли депутата халқи Ҷумҳурй Муродуллоҳи Шерализода
шурӯи эълони ҷанги оппозиция бо ҳукумати конститу-
ционй, бо Президента аз тарафи халқ интихобшуда,
бо Шӯрои Олй, бо халқи Тоҷикистон буд.

Президент дар ҷояш набуд. Ба хонааш телефон
кардам ва гуфтам, ки зуд ба қароргоҳаш биёяд. Пас
аз чанд дақиқа Президент аз хонааш ба кароргоҳаш
омад.

Президент ба баромади худ ба воситаи телевизион
тайёрй медид, вале пеш аз баромади телевизионй бояд,
ки коменданти шаҳрро таъин мекард ва номи ӯро эъ-
лом менамуд. Дар ҳамин вақт раиси Кумитаи радио
ва телевизион О. Сайфуллоев телефон карда хабар
дод, ки оппозиция телевизионро гирифтааст.

Телевизорро монед. Донишини раиси ҳизби де-
мократа Тоҷикистон Раҳимқул Мусулмонқулов (про-

272
фессор Мусулмониён, ҳоло дар Ҷумҳурии исломии
Эрон бо номи дуктур Қубодиёнӣ зиндагй мекунад) су-
хан мегуфт. Умеди охирини Президент—ба воситаи
телевизион ба халқ муроҷиат кардан ҳам барбод рафт.

Қумондони баталони таъиноти махсус Бӯрихон Ҷо-
биров, роҳбарони гирдиҳамой Сангак Сафаров, Рус-
тами Абдураҳим, як гурӯҳ ҷавонони кӯлобй омодагии
худро баҳри озод намудани бинои телевизион изҳор
карданд. Вале Президент аз сабаби он ки хуни одамй
рехта нашавад, пеши роҳи ин амали онҳоро гирифт.

Д. Усмон ба воситаи одамони худ ба Президент
Раҳмон Набиев хабар дод, ки оппозиция ба гуфтушу-
нид омода аст ва агар Президент фикри пешгирии ро-
ди хунрезиро гирифтан дошта бошад, ба бӯстонсарои
Шӯрои Вазирон бо одамони худ биёяд, то роҳи ҳалли
масъаларо ёбем.

Душанбе дар иҳотаи оппозиция буд. Тамоми роҳҳо-
ро баста буданд, имкони ҳаракати нақлиёт набуд. Мо
ба воситаи кӯчаи Партизана Сурх пиёда ба бӯстонсарои
ҳукуматӣ барои гуфтушунид рафтем.

Дере нагузашта намояндагони оппозиция ҳам ома-
дацд. Ҳайати онҳо аз Давлати Худоназар, Шодмон
Юсуф, Давлати Усмон, Муҳаммадшариф Ҳимматзода,
Отахон Латифй, Акбари Турсун, Лоиқ Шералй иборат
буд. Ҳайати оппозиция ба утоқи гуфтушунид ворид.
шуд. Дар пеш Давлати Худоназар меистод. Ӯ бароба-
ри ба хона ворид шудан бо навбат ба ман, ба Сангак
Сафаров ва Нурулло Ҳувайдуллоев нигоҳ карду гуфт:

— Это не уровень...

Дар ин ҷо ман аз хонандаи мӯҳтарам узр мепурсам
ва пеш аз он ки, мӯҳтавои гуфтушунидро бо намоянда-
гони оппозиция шарҳу эзоҳ диҳем, дар бораи баъзе
шахсиятҳои ин ҳайат андешаҳои худро баён карда-
ниям.

Чи тавре, ки дар аввали китоб зикр кардам, ҳангоми
дар базаи автомобилй кор карданам ба ободонии ат-
роф таваҷҷӯҳи зиёд зоҳир мекардам. То ҳадди имкон
атрофро ободу зебо мекардем, ҳавзу фаввора ва суфаю
ҳаммом месохтем. Ҳаммоми бухории базаи мо боиси
ифтихори коллектив буд. Рӯзҳои дамгирй дӯстони зи-
ёд барои истироҳат ба база меомаданду ҳаммом ме-
карданд. Давлати Худоназар, Отахон Латифй, Лоиц
Шералй, Акбар Турсун ва чанде дигарон аз ҷумлаи
меҳмонони ҳамешагӣ ва азизи кормандони автобазаи

18—3391

273
мо буданд. Онҳо рӯзҳои истироҳат (баъзан рӯзҳои ко-
рй ҳам) омада меҳмон мешуданд. Ман барои онҳо да-
ман шароитҳоро муҳайё месохтам. Дар ҳавзу ҳаммом
оббозй мекарданд, зиёфат мехӯрданд, бегоҳй ҳар ка-
домашонро бо автомашина ба хонаҳояшон бурда ме-
мондем. Ҳар кадоми онҳо барон саломатии ман ва аҳ-
ли оилаам борҳо қадаҳ боло кардаанд. Маро гоҳ ба
Рустаму гоҳ ба Ҳотам ташбеҳ медоданд, дар васфи ман
шеърҳо мехонданд, лофи дӯстию бародархондагй ме-
заданд. Баъди депутата халқ ва баъдтар баъди ноиби
Президент интихоб шуданам бо тамаллуқ маро гаштаю
баргашта табрик мекарданд.

Ammo талаби вазифа дӯстро душман мекардааст.
Сатҳи ҳайати мо— яъне «уровень»-и мо нисбат ба «уро-
вень»-и онҳо хеле баланд буд. Дар ҳайати мо ноиби
Президент, Додситони кулли Ҷумҳурӣ, мушовири
Президент, сарвари ҳаракати «Рӯ ба рӯ» шомил бу-
данд. Ҳол он ки дар ҳайати тарафи муқобил ягон
шахси хукуматию давлатй, ягон шахси расмӣ дохил
нашуда буд. Худатон қазоват кунед; Давлати Худона-
зар — кинорежиссер, Шодмон Юсуф — раиси ҳизби
демократ — вазифаи ҷамъиятӣ, Дачлати Усмон — ҷони-
шини раиси ҳизби наҳзати ислом — вазифаи ҷамъиятй, М.
Ҳимматзода — раиси ҳизб — вазифаи ҷамъиятӣ, О. Ла-
тифй—журналист, Акбар Турсун—олим, Лоиқ Шералй—
шоир. Ва ин гурӯҳи беваколату ҳуҷҷат мехостанд
аз номи тамоми халқҳои Ҷумҳурӣ бо ҳукумати консти-
туционй гуфтугӯ карда, тақдири халкро ҳал кунанд
ва худ соҳиби ҷойҳои гарм ва курсиҳои нарм шаванду
аз ҳисоби халқи меҳнаткаш айшу ишрат кунанд.

Ғайр аз Давлати Худоназар ҳама дар атрофи ми-
зи мудаввар ба курсиҳо нишастем. Давлати Худона-
зар «ман бо ҷинояткорон ба сари мизи музокира на-
мешинам» гӯён ба рӯи дивани нарм нишаст ва пай-
васта сигарет мекашид. Ӯ дар ин лаҳзаҳо аз паси дуди
ғализи сигарет шояд худро дар креслои президента
медид.

Дар рафти мулоқот дусту душман маълум шуд.
Сангак Сафаров бо ҳарорати махсус ran мезад. Ин
шахси поктинат ва озодидӯст, интернационалист ва
хайрхоҳи мардум дипломатияро як сӯ гузошта, ҳар як
сухани дар дил доштаашро бе ваҳму ҳарос мегуфт.

Дар охири музокира ӯ ба М. Ҳимматзода рӯ овард:

274
— Шумо, муллоёни ваҳҳобй, аз ин мардуми азиятка-
шидаю ҷабрдида чӣ мехоҳед? Шумо ҳамаро хонахароб,
мамлакатро оғуштаи хун, миллатро беобрӯ кардед...

Муллошариф Ҳимматзода ба ҷои ҷавоб додан даст
ба кисабағали худ бурд. Инро дида ман ҳам дастамро
ба ҷайбам андохтам ва бо таҳдид гуфтам, ки зинҳор аз
ярок истифода накунед, ки онро мо ҳам дорем.

Гуфтушунид бенатиҷа анҷом ёфт. Мо бо роҳи ома-
даи худ ба қароргоҳи Президент баргаштем ва аз нати-
ҷаи гуфтушунид ӯро огоҳ кардем.

Ҳангоми гуфтушунид ман аз О. Латифй, ки мушо-
вири ғайрирасмии ваҳҳобиёи дар бахши матбуот ва
телевизиону радио буд, тақозо кардам, ки барои беҳбуд
бахшидан ба шиддати вазъият оппозиция низ қадаме
ба пеш ниҳад ва бинои телевизионро озод кунад, то ки
гуфтушуниди мустақим ташкил намоем ва худи халк
мавқеи ҳарду тарафро бифаҳмад ва баҳо диҳад. Лати-
фи гуфт, ки ин кори ғайриимкон аст ва мо аз ягон
мавқеи ишғолкардаамон қафо намегардем. Ин ҳанӯз
аввали кор аст, — гуфт ӯ бо истеҳзо.

Баъди гуфтушуниди бенатиҷа Раҳмон Набиев ҷид-
дй будани вазъиятро то андозае дарк кард ва барои
пешгирй намудани табаддулоти давлатй кӯшишҳо
кард. Масалан, ӯ бо Президенти Федерацияи Русия
Б. Ельцин бо телефон гуфтугӯ карда, аз ӯ кӯмак хост.
Б. Ельцин ба кумондони умумии қувваҳои мусаллаҳи
Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил Евгений Шапошников
супориш дод, ки ҷузъу томҳои артиши дар Тоҷикис-
тон будаи Русия бояд иншоотҳои муҳими давлатиро
зери ҳифозати худ бигирад. Е. Шапошников ба Прези-
денти Русия ваъда дод, ки ин амри ӯро иҷро меку-
над, вале «демократ»-ҳои иртиҷоии мо Д. Худоназар,
О. Латифй, Гулрухсор, Ш. Юсуф дар гуфтугӯи теле-
фонӣ ва телеграммаҳои махфии худ фикри «демократ»-
ҳои Русияро тағир доданд...

Субҳи 6-уми майи соли 1992 Президент генерал
Мамадҷоновро ёфт ва сабаби ба вазифаи ҳамчун ко-
менданта шаҳри Душанбе шурӯъ накарданашро пур-
сид. Мамадчонов гуфт, ки ӯ ҳамин лаҳза аз Вазорати
корҳои дохила баргашт. Дар ин вазорат тамоми роҳ-
барони оппозиция, инчунин сардори ҳукумати консти-
туционй А. Мирзоев нишастааст. А. Мирзоев вазифаи
худро як сӯ гузошта, ба оппозиция пайвастааст ва ба

275
Мамадҷонов на имкони кор медиҳаду на иҷозати он.

Дар ҳақиқат ҳам комендант бе ёрию мЗдади ҳу-
кумат ва Вазорати корҳои дохила, ки тамоми кувва
ва техника дар дасташ аст, чй кор карда метавонад?

Аз ин суханони Мамадҷонов Президент ба шӯр
омад ва ба ман супориш дод, ки ӯро ҳабс кунем. Ман
бо Н. Ҳувайдуллоев машварат кардем. У гуфт, ки ху-
даш ба ин кор машғул мешавад.

Ман ҳамроҳи роҳбарони вилояти Кӯлоб маслиҳат
кардам, ки онҳо аз ноҳияҳо автобус оварда, одамонро
аз майдон ба хонаҳояшон баранд. Онҳо аз паи ин кор
шуданд.

Соати 12 руз Акбар Мирзоев занг зада гуфт, ки бо
роҳбарони оппозиция гуфтугӯ карда, як протоколи со-
зиш тартиб додааст. Ҳамин тавр роқбарони ҳукуматн
конституционии Тоҷикистон бе иҷозати Президент, бе
розигии Шӯрои Олӣ, Раёсати Шӯрои Вазирон, Комис-
сияи Назорати Қонституционӣ ба гуфтушуниди сепа-
ратй cap карда, ҳатто ҳуҷҷат тарткб додаст Аз рӯи
нормаҳои хукуқи байналхалкй ин амал ҷинояти дав-
латй, хиёнат ба Ватан ҳисоб меёбад ва хоинон ба ҷа-
зои қатл маҳкум мешавад .

Рӯзи 6 май ман то бегоҳ бо гирдиҳамомадагон маш-
ғул будам. Барои бехатарии онҳоро таъмин намудан
чорахо меандешидам, аз паи хӯроки онҳо мешудам,
автобусҳои аз ноҳияҳо омадаро ба сафар омода месох-
тем, рӯйхати занону кӯдаконро, ки дар навбати аввал
бояд ба роҳ мебаромаданд, тартиб медодем.

Соати 9 бегоҳ муҳофизам омад ва ба ман гуфт, ки
мувофиқи баъзе маълумотхо оппозиция қасди ҷони
маро дорад ва беҳтар мешуд, ки ба Қумитаи Амнияти
Миллӣ равам. Ман розӣ нашудам ва гуфтам, ки то
охир бо халқам мемонам. Баъд ба кабулгоҳи Прези-
дент рафтам. Президент дар чояш набуд. Кабинета
раиси Шӯрои Олй Сафаралӣ Кенҷаев ҳам холӣ буд.
Дар ҳамин вақт ба ман хабар доданд, ки гӯшаки те-
лефонро ба даст гирам. Шахси номаълуме гуфт, ки зуд
ба Кумитаи Амнияти Миллй биёям, зеро Президент
ва Раиси Шӯрои Олӣ низ дар ҳамон ҷоянд. Ман кй
будани телефонкунандаро пурсидам. У коргари КАМ
буданашро гуфту ному насабашро пинҳон дошт. Ман
ба назди корманди дастгоҳи Президент Рамазон Мир-
зоев рафта гуфтам, ки ту ин ҷо ба корҳои таъҷилӣ маш-
ғул шав, маро ба Кумитаи Амнияти Миллӣ даъват

276
карданд. Баъд ҳамроҳи муҳофизам аз тарафи кӯчая
Свириденко ба КАМ рафтем. Роҳ серодам, мардум
дар ташвиш буданд. Ронандаам Абдусалом бо намола
эҳтиёткорӣ мошин меронд.

Ванте ни вориди қабулгоҳи ранен КАМ Турсунов
гардидам, ӯ бо Сафаралӣ Кенҷаев нишаста буду Пре-
зидент бо телефон ran мезад. Ҳанӯз ҳангоми ҳолу аҳ-
волпурсӣ пай бурдам, ки Раҳмон Набиев ва Турсунов
аз ман чизеро пинҳон мекунанд. Раҳмон Набиев гӯ-
шаки телефонро ба ҷояш гузошта гуфт;

— Хуб кардед, ки омадед, Нарзулло Дӯстович,—
дар чунин лаҳзаҳои мураккаб дар майдон буда-
ни Шумо хатарнок аст (Президент гӯё фаромӯш кард,
ки дар майдони «Озодӣ» чандин ҳазор одамон бе пуш-
тибон мондаанд.)

Ман ба Сафаралӣ Кенҷаев рӯ оварда аз ӯ сабаба
бо телефон маро ба ин чо даъват кардани корманди
КАМ-ро пурсидам. Дар ҷавоб гуфт, ки ӯро низ ҳамин
тавр, бо телефон ба ин ҷо даъват карда будаанд.

Баъд риштаи суханро Президент Раҳмон Набиев
ба даст гирифту баъди авҳолпурей боэҳтиёт ба сари
мақсад наздик шуд:

— Ба ман хабар доданд, ки сардори хукуматамон?
Акбар Мирзоев дар бӯстонсаро бо сарварони оппози-
ция гуфтушунид карда, якҷоя Протоколе тартиб дода-
анд. (Президент ибораи сардори ҳукуматамон ва ном»
А. Мирзоевро бо нафрат талаффуз кард). Ҳамин шабГ-
он Протоколро меоранд. Бинем, ки дар он чиҳо навиш-
та бошанд...

Ҳама ба якдигар нигоҳ кардему хомӯш шудем. Ха-
ма ба фикр фурӯ рафтем. Аз берун гоҳ-гоҳ садои тир*
меомад.

Дар ин чанд лаҳзаи сукуту хомӯшӣ ман боз ғарқи
дарёи фикру андеша шудам. Фикр мекардам, ки чаро
намояндагони интеллигенцияи пешқадами мо, ки ҳаме-
ша гули сари сабади мардум, зебу зинати тӯю ҷашнҳо,.
ифтихори миллати тоҷик буданд, дар ин айёми ниҳоят-
ҳассос аз халқи худ ҷудо шуда, бо як гурӯҳ дасисабо-
зон пайвастанд, амали ғайриқонунй ва гайпиинсонии
онҳоро дидаго дониста ба онҳо ҳамкорй карданд ва таъ-
рихи бою дурахшони моро бо ин рафтори худ доғдор
карда, дар сақифахои ҳанӯз поку сафеди Тоҷикистони
соҳибистиқлоли навтавлид номи худашонро чун миё-
наравону тамаллуқкорон бо раъю хоҳиши худ сабт
жарданд, то ки наслҳои оянда аз онҳо чун аз нафрат-
.задагон бо бадй ёд кунанд.

Аз он дар ҳайрат будам, ки ин миёнаравон дар сол-
ҳои гуногун нону нам аки тамоми халқу маҳалҳои То-
•ҷикистонро хӯрда бошанд ҳам, имрӯз ба нафъи як
■маҳал миёнаравӣ мекарданд. Магар онҳо намедонис-
танд, ки дар сари мизи гуфтушунид на танҳо намоян-
.дагони майдони «Шаҳидон», балки намояндагони барӯ-
манди майдони «Озодӣ» С. Сафаров, Р. Абдураҳим,
А. Мирзоалиев, мулло Ҳайдар Шарифзода низ ҳуқуқи
зштирок ва имзои ҳуҷҷатҳои сарнавиштсозро доранд
та дар байни гирдиҳамомадагони ин майдон низ шои-
ру нависанда, ҳофизу режиссёр, олиму рӯзноманигор
жам набуданд. Ва, ниҳоят, он шахсҳое, ки сабабгори
воқеаҳои хунини моҳи феврали соли 1990 буданду бо
■баъзе намояндагони хоини ҳукумат якҷоя барои наҷот
Додани ҷинояткорон зерхонаҳои Комитета Бехатарии
Ҷумҳуриро кофтуков карда буданд, магар ҳуқуки дар
туфтушунидҳо миёнаравй карданро доштанд? Магар
мардуми сулҳхоҳу меҳнатқарин ва озодихоҳи Бадах-
шонро Давлати Худоназар, Муҳаммадаёз Навҷувонов
ва Акбаршо Искандаров ба роҳи саргуму сарбаста, ба
роҳи худкушй набурданд? Магар олимони дар инти-
хоботи депутатҳои халқ нокоммонда ва ба мақсад на-
расида барои ноором кардани вазъияти сиёсии Ҷум-
дурӣ ҷанҷолро дар бораи «Қонун дар бораи матбуот»,
•«Қонун дар борап забои» ва аз қабили онҳо бархезо-
нида, сабаби баъди вокеаҳои хунини феврали кӯч бас-
тэни мутахассисони варзидаи русзабон нагардиданд?

Агар стенограммаи маҷлисҳои сессияҳои якум то
сездаҳуми Шӯрои Олиро мутолиа намоед, ягон маҷ-
лисе нест, ки дар он депутатҳо Аслиддин Соҳибназа-
ров, Тоҳири Абдуҷаббор, Бозор Собир, А. Тӯраҷонзо-
да барои беҳбудии халқ ва оромии Тоҷикистон ҳатто
як калима гуфта бошанд. Онҳо бо навбат микрофонҳо-
ро соҳибӣ мекарданду ба ҳукумат, ба халқи худ тӯҳмат-
ҳо мекарданд, мардумро ба ҷудоӣ, ба чанги байни мил-
латҳо, ба чанги бародаркушй даъват мекарданд. Мат-
•буоти оппозиция игвою низов ангехта депутатҳои со-
диқ, кормандони бовиҷдони ҳукуматию давлатиро таҳ-
яс,ир мекарданд ва дар ивази «хизматашон» аз қозиёт
ва кумиҷроияи шахр рубл, доллар ва риёл мегириф-
танд, хона мехариданд, сарватманд мешуданд. Телеви-
зиони аз тарафи ваҳҳобиён ғасб кардашуда, ки бо но-

278
ми «Телевизиони мардумй» ёд мешуд, дар давоми як
ҳафтаи аввали мавдудияти худ он қадар дурӯғ гуфт»
ки телевизиони ҷумҳурӣ дар давоми тамоми мавҷуди-
яташ ин қадар дурӯғ нагуфта буд.

Соати дуй шаб раиси ҚАМ Турсунов Протоколи со-
зишро оварда гуфт; — Агар протоколро имзо накунед,
мардумй майдони «Озодй» саросар кушта мешаванд.

Протокол дар се нусха буд ва ман фурӯ хондам.

ПРОТОКОЛИ СОЗИШ

Байни Раиси Ҷумхур, Девони Вазирон, Х,изб-
ҳои сиёсй ва созмону ҷунбишҳои мардумии То-

ҶИКИСТОН

Раиси Ҷумҳур ҳамчун кафили ваддату як-
порчагии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба хотири ра-
дой аз бӯҳрони сиёсй ва барқарор кардани сул-
ҳу осоиш дар ҷумҳурӣ бо назардошти талабдои
ҳизбҳои сиёсй ва созмону ҷунбишҳои мардумй
қарор мекунад;

I. Сафороии кунунии нирӯҳои сиёсй, милли
ва маҳзабиро ба назар гирифта, Ҳукумати Му-
росои Миллй таъсис дода шавад, ки дорой ду-
қуқу салоҳияти васеъ мебошад. Ҳукумати маз-
кур бар асоси принсипҳои зерин фаъолият ме-
кунад:

1. Даст кашидан аз зӯроварӣ, яъне эълою
мешавад, ки Ҳукумати Муросои Миллй, авва-
лан, барои пароканда кардани гирдидамома-
дагон силоҳро истифода намекунад ва сониян,.
аз ҳама гуна таъқиби онон (таъқиби ҷиноӣ,
сиёсй ва интизомй) барои иштирокашон дар
гирдидамоидо худдорй мекунад.

Чорадои таъҷилй дар татбиқи амалии ин
принсип:

1 а) Миёни нирӯдои ба дам муқобил фавран
оташбас эълон мешавад.

1 б) Фармони пешинаи Раиси Ҷумдур дар
бобати ташкил додани баталиони махсус бекор
карда мешавад.

1 в) Ҳамаи нирудои ба дам мукобил фаврк
ва бечуну чаро бесилод карда мешаванд.

27»
1г) Муҳосираи майдони ҳавоӣ (аэропорт)
ва истгоҳи қатор (вокзал) бас карда мешавад.

1) д) Қохи Раиси Ҷумҳур ва Девони Вази-
рон, инчунин студияи телевизион аз тазоҳур-
кунандагон озод карда мешавад.

2 ) Омода сохтани заминаҳои давлати мил-
ли, ҳуқуқбунёд ва демократии тоҷикон, дахо-
лат накардани давлат ба фаъолияти мазҳабии
козиёт ва низ ба фаъолияти сиёсии давлат да-
холат накардани қозиёт.

3) Таъмин кардани баробарии ҳуқуқӣ ва
.ҳамзистии сиёсии ҷамеи ҳизбҳо ва созмонҳо ва
ҷунбишҳои мардумӣ, аз ҷумла даст кашидан аз
манъи фаъолияти ҳизбу созмонҳо дар сурати
амали онҳо дар чорчӯбаи қонун.

4) Таъмин кардани ҳамзистии бародаронаи
тамоми мардуми гуногунзабону гуногунмаз-
ҳаб, ба назар гирифтани манфиатҳои ҳамаи
шаҳрвандони ҷумҳурй, ҷамеи халқҳо, ақа-
лиятҳои миллй ва гурӯҳҳои иҷтимоӣ.

5) Таъмин кардани озодии сухан, фаъолия-
ти озодона ва холисонаи ҳамаи расонаҳои ах-
бор, аз ҷумла ширкйти садою симо, ки низ мин-
бари озод эълон мешавад.

II. Азбаски ҳайат ва ваколатҳои Шӯрои
Президента ягон тарафи муқобилро қонеъ на-
мекунад, ин дастгоҳ барҳам дода мешавад ва
ба ҷояш Мушовараи Олй аз ҳисоби намоянда-
гони обрӯманду салоҳиятдори давлат, дин ва
илму фарҳанг ташкил карда мешавад, ки дар
ҳузури Президент ва Ҳукумати Муросои Мил-
лй амал мекунад.

III. Кумитаи Амнияти Миллй, Кумитаи ди-
фоъ ва Кумитаи садою симо ба Ҳукумати Му-
росои Миллй тобеъ карда шавад.

IV. Бо назардошти вазъи муташанниҷи сиёсй
дар ҷумҳурӣ ва ба хотири таъмини сулҳу салоҳ
дар ҷомеа тақозо мешавад, ки Н.Дӯстов, Ф.
Ниёзов ва А. Сайфуллоев фавран ба истеъфо
раванд. Масъалаи истеъфои Раиси Шӯрои Олй
С. Кенҷаев ва Н. Ҳувайдуллоев дар сессияи
фавқулоддаи Шӯрои Олй гузошта мешавад.

V. Раёсати азҳоби сиёсй ва созмону чунбиш-
ҳои мардумй ҳамзамон ба имзо расидан ва ба
амал татбиқ шудани нуқтаҳои Протоколи маз-
кур, ки бояд зери назорати тарафайн сурат ти-
рад:

а) барои фавран ва комилан озод кардани
майдони «Шаҳидон» ва «Озодй» чораҳои муас-
сир меандешанд.

б) то охири соли 1992 ҳамагуна гирдиҳамоӣ-
ва роҳпаймоиҳоро бас мекунанд (ба чуз маъ-
ракаҳои пеш аз интихоботй).

Эзоҳ: Моддаи 1 а) , 1 б) , 1, в, 1 г, 1 д ҳамза-
мон ба имзои Протоколи мазкур иҷро мешавад.
Аз тарафи ҳукумат протоколро имзо кардандх

Набиев Р. — Раиси Ҷумҳур

Кенҷаев С. — Раиси Шурой

Олй

Дӯстов Н. — ноиби Раиси

ЧУЩУР

Мирзоев А. — Сарвазир

Саидмуродов X- — муовини
Сарвазир

Хайруллоев С. — муовини

Сарвазир

Давлатов И. — аъзои Шурой

Девони Вазирон

Хайруллоев Ш. — муовини
вазири корҳои дохилй

Назиров Д. — ёвари Сарва-
зири Ҷумҳурӣ.

Аз тарафи намоишгарони
майдони «Шаҳидон». ва азҳо-
би сиёсй:

Муҳаммадшариф Диммат-
зода — раиси ҳизби наҳзати;
исломӣ

Юсуфов Шодмон — раиси
ҳизби демократии цумҳурӣ
, Абдуцабборов Тоҳир — раи-

си ҷунбиши мардумии <гРас—
тохез»

Давлат Худоназаров —раи-
си Иттифоқи кинематографис-
твни Тоцикистон
Атобеки Амирбек — раиси
созмони ч-Лаъли Бадахшон»

Шахсони миёнарав:

Акбари Турсунзод — узви
вобастаи АУ Ҷумҳурии Тоҷи-
кистон

Отахон Латифй — рӯзнома-
нигор

Лоиқ Шералй — шоир

Раҳимов Р — академик

Протокол 7 май соли 1992 дар
шаҳри Душанбе дар 5 нуса таҳия
ва имзо шуд.

Бо нияти кушта йашудани одамон, нарехтани як
қатра хун ҳам хуни ноҳақи ҳамдиёрони азизам Про-
токолро дарҳол имзо кардам.

Усулхо ва шартҳои иҷро шудани Протоколи созиш
мавҷуд буд, дар он низ ҳамагон имзоҳои панҷарагулчи-
ни худро нақш баста буданд. Вале ҳеҷ кадом аз ин
шартҳо ва усулҳо аз тарафи ташкилкунандагони май-
дони «Шаҳидон» ва саркардагони оппозиция иҷро на-
шуданд. Онҳо боз як бор ноцавонмардии худро нишон
доданд. Ман барои ба даст омадани оромӣ ва сулҳ ба
ин ҳуҷҷат имзо кардам.

Вақте ки протоколро мутолиа менамудам, Набиев
ба ман гуфт:

—• Ариза надиҳед, агар шартҳо иҷро нашаванд, пас
ин Протокол қиммате нахоҳад дошт, яъне истеъфо
ғайриқонунй ҳисоб мешавад.

Бо хамин тарз дар Протокол имзо гузоштам, аммо
барон истеъфо ариза нанавиштаам, ҳарчанд, ки дар
Фармони Раиси Ҷумҳур ин зикр ёфтааст.

Протокол ғайриқонунӣ ҳисобида мешавад, зеро
шартҳо иҷро нашуданд.

Гирдиҳамомадагони майдони «Озодй» тамоми шарт-
ҳоро дар мӯхлати муайяншуда ба иҷро расонданд, яъ-
не 7 май гирдиҳамоиро қатъ намуда, майдонро ба кул-
лй тарк карданд, вале саркардагони майдони «Шахи-
дон», миёнаравихо, оппозиция чун ҳамеша индафъа ҳам
ба ваъда, ба шарт вафо намуданд, хиёнат карданд.

282
Гирдиҳамой дар майдони «Шаҳидон» то 14 май
идома ёфт, ҷинояткорони ин майдон ба Кумитаи Ам-
нияти Миллӣ ҳамлаи хунрезона карданд, ки ин аз
шартшикании сахттарини Протоколи созиш аст. Ғайр
аз ин онҳо то рӯзи 14 май боз бисёр ғоратгарй, таҳ-
дид, гаравгонгирй намуданд.

Ин ваҳшонияттарин табаддулоти давлатӣ буд, ки
фундаментализми исломӣ ва шарикони манҳуси он дар
Тоҷикистон бо шӯрангезии ташкилоти байналхалқии
террористии «Ихвон-ал-муслимин» зинаи аввалини он-
ро ҳамин тавр ба амал баровард. Ин захми ҷонкоҳе
буд, ки хоинони касифи миллати мо бар ҷисми ватак
заданд.

Саҳарӣ Р. Набиев ба мо гуфт, ки «ман ба идора
меравам, пас ба Шумо занг мезанам».

Дигар бо ҳамин ӯ ба мо занг назад ва овозу садои

вайро нашунидам.

Сидқан мегӯям, ки ман шахси амалпараст нестам,
дар ҷараёни фаъолияти тӯлонии меҳнатиям ягон кас
маро ба иллати амалпарастй гунаҳкор карда намета-
вонад. Зеро ҳеҷ вақт аз пайи вазифаи баланд накӯши-
даам.

Маро толеъ баландӣ кард ва ё аз қисмати азалӣ
ба ман насиб намуда будааст, ки дар овоздиҳии уму-
халқӣ ноиби Президент интихоб шудам. Барон ин боз
як бори дигар ба халқи азизам ва ба тамоми сокино-
ни ҷумҳурӣ бо садоқат ва эҳтиром ташаккури фарзан-
дй ва бародаронаи худро изҳор менамоям.

Аз оғози фаъолияти худ дар вазифаи масъул, олй
ва пурифтихор барои ободй ва оромию осоиши мар-
дум хидмат намудам ва оянда ҳам дар ҳар вазифае,
ки халқу давлат лоиқ бубинанд, бо ҳамин ормонҳои
воло хидмати худро идома медиҳам.

Ман ҳамин тавр мефаҳмам, ки мансаби Раиси Ҷум-
ҳур ва ноиби он дар сохтори давлатдорй мисли як да-
рахти бузургест, ки ду шоха дорад: яке калонтар ва
дигаре хурдтар ва ҳар ду ба як тана пайванданд, як
дарахтанд. Аз як обу хок ғизо мегиранд ва ҳар ду як
вазифаро адо менамоянд. Пас чй тавр мешавад, ки як
шохаи ҷавони ин дарахтро бе ҳеҷ иллату сабабе ва
бисёр ноҷавонмардонаю бераҳмона бибурданд. Ин ча
қонун, мантиқ, оддитарин қоидаҳои одамият куҷост>

Ман дар бораи шахсияти нахустин Президента ин-

283
тихобй шодравон Раҳмон Набиев ҳеҷ сухани бад на-
гуфтаам ва намегӯям.

Вале ҳамон саҳарй, баъди он ки Р. Набиев «ба идо-
ра меравем» гӯён рафт, ман худро чунон ҳис кардам,
ки гӯё вай гуфт: «Эй гургони гурусна, ин аст курбонии
ман, бигиред ҳар дуй ин ҷавононро, хомталош кунед,
вале ҷисму ҷони маро ором гузоред. Ман дар оянда
ҳам ҳар як шарту талаби шуморо бекамукост ичро
менамоям, бозичаи дастхуши шумо мешавам, фақат

Вале Президент ғалат карда буд, табарбадастон
шохаҳои дарахтони бузургро ягон-ягон бурида, пас да-
бигузоред, ки як илоч карда, дар сари мансаб бошам...»
ми табари тезро ба решай дарахт сахт заданй буданд,
дарахти бемуттакоро решакан карданй буданд...

Баъд аз он ки Р. Набиев рафт, муҳофизони мо ам-
ри зимомдори ҚАМ Солеҳбоевро ба мо расониданд:
«Н. Дӯстов ва С. Қенҷаев ҳамчун шахсони бевазифа
бинои Кумитаро бояд тарк намоянд». Сонитар чизи
дигарро ҳам фаҳмидем, ки аз роҳбарони К.АМ ба му-
ҳофизи ман ду рӯз пеш аз ин вокеа амр дода буданд,
муҳофизати маро таъмин накунад ва ҳамон дам асли-
ҳаашро низ аз дасташ гирифта будаанд.

Бале, Солеҳбоев ва Турсунов нисбати мо хиёнат на-
муда буданд, зеро онҳо медонистанд, ки барон аз ва-
зифа сабукдӯш намудани ноиби Президент, ҳоло ре-
ферендум гузаронида нашудааст ва истеъфои Раиси
Шӯрои Олй ҳам дар сессияи Шӯрои Олй тасдиқ нагар-
дидаасту биноан дар чунин вазъият бе муҳофиз мон-
дани мо берун аз одамгарй буд. Ман фикр кардам, ки
моро ягон хоини ин дастгоҳ метавонад ҳадафи тир со-
зад. Пас мо амрро ичро намуда, ин идораро тарк на-
мудем ва ноаён ба ҳавлӣ баромада, дар гараж пинҳон
шудем. Ва пас аз фурсате сари ҷилави ҳамон мошине,
ки мо омада будем, худам нишастам, зеро ронанда
ҳам ба кучое рафта буд. Мотори мошинро бе калид ба
кор даровардем, симро пайвастем. Хулоса, мо ба бинои
Шӯрои Олй омадем ва мошинро дар ҳавлии он гузош-
тем.

Дар коргоҳи Раиси Ҷумҳур ман Мирзоалиев, Афза-
лов, Ҳикматов, Шифоев ва чанд тани дигар роҳбаро-
ни Кӯлобро дидам.

Сипае ман фурсате ёфта, ба назди Президент ома-
дам ва пурсидам:

— Раҳмон Набиевич, ман чй кор кунам?

284
— Ман намедонам ки шумо чй кор мекунед...

Он хаёлҳои ман дуруст буданд, Ранен Ҷумҳур мо-
ро дар ҳақиқат қурбон карда будааст.

Ранен комиҷроияи Кӯлоб Қ. Мирзоалиев суханони
Ранен Ҷумҳурро шунида ба ran ҳамроҳ шуд.—Дӯстов-
ро мо дар ин ҷо намемонем. Ҳамроҳи худ ба Кӯлоб
мебарем. Дигар бародарони кӯлобӣ низ инро тасдиқ
намуданд.

Чанд лаҳза пеш суханони Ранен Ҷумҳурро шунида
худро бекасу кӯй ва лаҳзае. яккаву танҳо ҳис намуда
будам, акнун аз даъвати Мирзоалиев ва дигар рафи-
қони кӯлобӣ рӯҳ гирифтам, пушту паноҳе ёфтам. Би-
ноан то зиндаам некий мардуми ғаюри Кӯлобро фаро-
мӯш намекунам.

Баъд аз чанд муддат ба берун баромада, ба муҳо-
физ гуфтам, ки маро то мошин гусел намояд. Ҳарчанд,
ки муҳофизро аз вазифа барканор карда буданд, ӯ аз
лиҳози ҳусни ҳамкориҳои беғашу бародаронаи мо, аз
рӯи одамгарй хизматашро давом медод.

Дар берун Мирзоалиев пешниҳод кард, ки ба мо-
шини вай нишинам. Ман розй шуда, чанд қадам мон-
да будам, ки бобо Сангакро дидам, ӯ ба касе супориш
медод.

Бобо Сангак маро дидан замон ба ман таваҷчуҳ
намуда ба оғӯш гирифт ва гуфт:—Ҳеҷ боке не, зиқ
нашавед, бародар. Шумо бояд ба Кӯлоб равед, бар
зидди хоинони миллат муковиматро сахт ташкил ме-
намоем. Қенҷаев ҳам бояд ба Кӯлоб биравад, инро ба
ӯ таъкид кунед.

Сипае гурӯҳи рафиқон маслиҳат карданду ба чус-
туҷӯи Қенҷаев рафтанд.

Ман ҳамроҳи гурӯҳи дигар ба тарафи варзишгохи
«Динамо» омадам. Дар ин чо автобуси хурди «ПАЗ»
меистод. Чашмам ба як тӯда афсарони ВУД афтод,
ки тақ-тақ пой кӯфта мерафтанд. Давлат Худоназар
дар назди зинапояи бино рост истода бо муҳофизонаш
чизеро хушҳолона муҳокима менамуд.

Афсарони милиса ба ҳар тараф хурсандона равуо
доштанд. Ман то ин вақт боре ҳам надида будам, ки
афсарони ин вазорат ба ичрои хизмат чунин омодагй
ва болидарӯҳӣ дошта бошанд.

Сонй дигар намояндагони оппозиция низ пайдо шу-
данд ва ман мушоҳида мекардам, ки Д. Худоназар,

285
О. Латифӣ, Т. Абдуҷаббор, Д. Усмон дар байни бино-
хои ВУД ва КАМ мокувор равуо доштанд.

Соатҳои 12 буд. Дар автобуси мо таъмини амният-
ро полковник Қудратулло Абдуллоев ба зима дошт.

Дар ҳамин автобус савор шудани маро ваҳҳобиён
дида буданд, ки пас аз чанде махеуми Саттор ном як
ихвонӣ омада, изҳор кардааст, ки «Дӯстовро бояд ба
қозиёт бубарад».

Барой зуд аз ин ҷо дафъ кардани ӯ Шер Файзов

гуфтааст, ки гӯё «Дӯстов ба бинои ҚАМ даромада-
аст». Сонй дар ҳамин ҷо махеуми Саттор аз мулло
Ҳайдар забонхат гирифтааст, ки минбаъд ваҳҳобиёни
кӯлобиро азият намедиҳанд.

Баъди ин махсум барон пайдо кардани ман ба та-
рафи бинои КАМ рафтааст.

Автобус оҳиста ҳаракат намуд. Аз чй бошад, ки ба
хаёли ман ҳоло ба пойтахт аз ким-куҷое бисёр калхот-
ҳои чӯҷабарак парида омаданду онҳо дигар намепаранд,
дар саропои шаҳр бепарвоёна гашта бар чӯҷаҳо нӯл
мезаданд, хун мехӯрданд, вале касе чизе намегӯяд.

Ва ман дар қаъри дили худ боварӣ доштам, ки рӯ-
зе мерасад калхотҳоро аз шаҳр меронем ва ба пойтахти
маҳбуби худ сарбаландона ворид мешавем.
Аз муаллиф:

Хонандагони азиз! Аввалан ташаккур ба Шумо, ки
ин китоби аз пайи гармогармии воқеаҳои маълум на-
вишташударо мутолиа намудед. Сониян, узр мехоҳам,
ки дар он воқеаҳои даҳшатбори чанд соли охирро му-
каммалан инъикос карда натавонистаам. Зеро паҳлӯ-
ҳои табадуллоти давлатй, ки фундаментализма баи-
налхалқии исломй дар Ҷумҳурии Точикистон бо дас-
ти хоинону ватанфурӯшони миллат зина ба зина ба
амал овард, хеле мураккаб ва печида аст. Барой ҳа-
матарафа дарк намуда, хулосаҳои муҳим баровардан
ҳоло андаке фурсат ва андешаҳои батаанй заруранд.
Албатта, минбаъд сиёсатмадорон, муаррихон, рӯзно-
манигорон, адибон дар ин бобат асарҳо навишта, паҳ-
луҳои гуногуни онро рӯшанй хоҳанд андохт.

Ҳароина аз хонандагони холис эҳтиромона хоҳиш
мекунам, ки оид ба ин китоб мулоҳизаю пешниҳодҳои
худро навишта, ба унвони нашриёт бифиристанд.
НАРЗУЛЛО ДУСТОВ
РАНЫ НА ТЕЛЕ РОДИНЫ

(на таджикском языке)

Мухаррири ороиш А. Исоев
Муҳаррир Ч. Шацзода
Рассом Т. Навныкина
Мусаҳҳех И. Ҳамраев

Ба матбаа 12.04.94. супурда шуд. Ба чопаш 31.08.94
имзо шу*. Формати 84хУ«. Қоғази типографии №2.
Гарнитурааш адабй. Чопаш барчаста. Чузъи чопии
шартй 15.12 + акл. 2,52. Чузъи рангаи шартй 18.06. Чузъи
нашрию ҳисобй16,9. Адади нашр 15000. Супориши № 3391.

Душанбе, нашриёти «Ирфон», кӯчаи Н. Қарабоев. 17.
Матбааи аввалини Вазорати матбуот ва ахбори Чум-
хурии Тоҷикистон

Душанбе, хиёбони Рӯдакй, 37.