Едномаи Мухаммад Осими Memories of Osimi

Transcription

АД ОС И MR
ББК 8X4
К —80

Мураттиб ва муҳаррири масъул: узви
вобастаи АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон ҒАФФОР АШӮРОВ

Муҳаррирони нашриёт: А. О л и м о в, Ш. Зоҳидов

К — 80 Едномаи Мухаммад Осями. — Душанбе: Ирфон, 2000,

Едномаи шодравон Мухаммад Осимиро ашхоси гуногун—хешу
акрабо, дӯстону шогирдон, хамкорону ҳаммаслакон—олимони варзи-
даву шииохтаи то'іик нигоштааид.

Осимн солхои тӯлонй сарварии яке аз фарҳангистонҳои бону-
фуз — Акадеиияи илмҳои Чумхурии Точмкистонро бар ӯҳда дошт,
аз ни ру, табиист, кн бештарн муаллифони хотирот кормаидон ва
аъзоёии ия аоргоки илм мебошанд,

Еддоштдоя олнмони арчманд лахлаҳои иомаълуми хаст ва фаъо-
лиятя Осимиро ба хонамда равшанй сохта, барои тарҳрмии симон
ни абариарди нотакрор ва фардн сарсулурдзи рохи илму фарҳаиг ку-
мах мерасоиаид.

120. саҳ.

4609010000— 10

«г ___ ________ 2000

М 501 (12) —2000

ББК 8x4 (точяк)

ISBN 5—667 — 00998 — 6

© ИРФОН, 2000.
Ғаффор Ашдров
Узви вобастаи АИ ҶТ

МУҲАММАД ОСИМЙ —ОЛ ИМ,

ОМӮЗГОР ВА ХОДИМИ ҶАМЪИЯТЙ

(ба ҷойи пешгуфтор)

Моҳи сентябри соли ҷорӣ ба зодрӯзи устод Оснмӣ 80-сол
пур мешавад. Вокеан, ин марди шариф яке аз шахсони шинох-
таи илму фарҳанги тоники нимаи дуюми асри XX мебошад.
Бесабаб нест, ки номи ӯро дар катори номҳои Мирзо Турсун-
зода ва Бобоҷон Ғафуров ёд мекунанд.

Дар ин китоб ёддоштҳои хешон, ёру дӯстон, ҳамкорон, шо-
гирдони устод Осимй гирд оварда шудаанд. Бояд таъкид ша-
вад, ки ин ёддоштҳо соҳаҳои гуногуни ҳаёти ҷамъият, алалху-
сус, илму маорифро, ки Муҳаммади Осимй солҳои тӯлонӣ хиз-
мати бобаракат кардааст, дар бар мегирад.

М. Осимй, аз соли 1965 то соли 1988, яъне дар муддати 23
сол, Президенти Академияи илмҳои Ҷумхурии Тоҷикистон буд.

Аз ин рӯ, табиист, ки бештари муаллифони ин ёддоштҳо аъ-
зоён ва кормандони академия мебошанд-

Таҳиягарони ёдномаи Осимй кӯшиш кардаанд, ки хусусияти
хоси ҳар як муаллифи ёддошт нигоҳ дошта шавад ва хонандаи
мӯҳтарам худаш ба онҳо баҳо диҳад.

Ба ашхосе, ки ҷавобан ба муроҷиати академия хотирот на-
виштаанд ва ба пос нигоқ доштани номи неки Муҳаммад Оси-
мй ҳисса гузоштаанд, аз номи Академияи илмҳои Ҷумҳурии То-
чикистон изҳори миннатдорй менамоям.

* * *

Мусаллам аст, ки Садриддин Айнй сарвари маънавии оли-
мон ва ходимони фарҳанги тоҷики нимаи аввали асри XX буд.
Дар нимаи дуюми аср бошад, ин вазифаи таърихиро Мирзо
Турсунзода, Бобоҷон Ғафуров, Мухаммад Осимй бо равия ва
хусусияти хоси шахсияту мавқеъашон ичро мскарданд.

Соли 1998 Тоҷикистои 90-солагии академик Б. Ғ. Ғафуров-
ро чаши гирифт Имсол бошад, 80-солагии Мухаммад Осимй ва

3
соле оянда, яъяе соля 2001, 90-солагиа Мирэо Турсунзода чаши
і ир афта мешавад.

Ҷашнхои Осями ва Турсунзода бо пешннходн Комяссяяя
мялляя Точи кастой оид ба «сорхоя ЮНЕСКО ва карори ЮНЕС-
КО аз соля 1999 гузаронида мешаваяд. Ин чунин маънй дорад,
ки фарзаядоя и барумаядн миллатн тоѵ.к хамчун ход им он и ар-
зандаи ил му фарҳанги башарй шияохта шудаанд ва ин бойся
нфтяхорн мнллатамон мебошад.

Азбаски дар ян ёддоштхо аз лахзадоя гуногун ва парокан-
дан з над аг ином а и Осями сухая меравад, мавридро муяосиб до-
ьистом, ки сахяфахон асосии умри пурбаракатн устод Осимиро
ба шумо хонандан арчманд хотиррасон кун ем.

• • •

Мухаммад Осями чисѵан дар байни мо набошад хам,
вале рі'хан дар корхои некаш, дар таърихн ил му фархавги То-
чнкнстои хамеша хает ва хохад монд. Устод ннсони комил буд.
Хама корро бо яияти иек ва хавсалаи том мекард. Хама вахт
іііитоб дошт. Гуё мета рейд, кн корхои мухимеро нокарда мемо-
яад ва сад дареғ, ки хамин тавр хам шуд.

О.таѵеро з-шя сафар доги надоиат кардан.

Рзфтай аз чаши у бар дилхо киемат кардан.

Устод инсоня хушбня буд. Дар зулмот нури сапед мечуст.
Ба фардои нек бовар дошт. Ба дардмандон ва корафтодагон
даст» ёрн дароз мекард. Мароми зиндагиаш кн буд, ки «шод
булав дунар аст, шод кардан ҳунари волотар».

0 0 0

Номи Мухаммад Осями, хамчун олнм, омӯзгор, ходями дав-
латн ва чамъиятн на танҳо дар ҳудуди собик ИҶШС, балки
дар Эрон, Афғонистон, Покистон, Хиндустон ва дигар мамо-
лики дуиё маълуму маъруф аст.

Дар тӯли 50 сол Мухаммад Осимй дар бахши илму маориф
ва фарханги точик хизматҳои шоиста ва арзанда карда аст, ки
ин аз чониби та моми мардуми мо эътироф шудааст. Чунин
шараф на ба ҳар кас муяссар мегардад.

Мухаммад Осимй 1 сентябри соли 1920 дар шаҳри кади-
мая точик—Хӯҷанд таваллуд шуд а, мактабро дар ҳамон чо
таком карда аст-

Ҳаягоми тахеил дар донишгохи Самарканд тавассути ама*

4
каш Олнмхон Махсум бо устод Alii ши носов пай до ииуді,
ба сухбатхои ӯ шарафеб гарлидааст, вале он мкт хм гох та-
«аваур хам яамекард. кя бо гузажтя іМя устод Айей аваалкя
Президенти ЛИ Точикистои мшшп у шгабш коря устод*
ро ндома медиках Темь бд руйн Мухаммад Осямв хаядяду
хамим тавр хдм шуд.

Соли 1941 факултаи филякаю математика* довишгохи Са»
маркандро тамом карда ба чойя муадлям туда и, 6а фронт
рафт ва мисли дигар точлкаисаром дар фроят баходурона
чангид.

Баъди галабз, соля 1946 Мухаммад Осмй ба аодгохаш
баргашта дар Доиншкадам омӯзгории Хучанд амад муаддим,
баъд мудирн кафедра ва дертар муомаям директор шуд а кор
кард.

Сол хон 1952—1955 Осимй асвкраятк Академики ил м хон
чамъиятшиносй буд. Рохбарв клмям ӯ дар ая домкшгох яке ад
файласуфони маъруфн шӯрааӣ академик Кедров Ь М. буд,
ки ни равняя тадкикотхш ояядан Осямнро низ муаіяи кард.
.Дӯстй ва рафокатн Осимй бо академик Кедром Б. М. баѵаи
хатми академия боз хам мустахкамтар шуд.

Солҳои 1956—1962 Мухаммад Осимй нахустми ректора До*
нишкадан политехннкнн Точи кистой «уда кор кард. Дар таш*
кили заминай техникии донкшкада, омода яа му Дай и мухан-
дисони милли дар соҳаҳри гуяогуии ядму техника са-ъю ку*
шиши зиёде ба харч дод. Ва хакдонист. ки ба и и доиишгохя
техники коми Мухаммад Осимяро гузоштаяд.

Муддате вазнфаи вазири маорнфн чумхурй ва раиси ку*
«итак назорати хизбию давлатяро ба ӯхда Дошт.

Соли 1965 Президент» АИ Чумхурки Точякистон иитмхоб
шуд. Дар ин ьазнфан пурифтихор ям маеѵул то соли 1988 кор
кард. Солҳои! охир мушовири Президиума академия буд.

Аз гуфтугӯ ва осори устод Осями хамеша дониши васея
у дар соҳаҳои гуногуни илы, чв улуми табиагшиносй ва чн
у лум и чомиашниоси хувзйдо мегардид. Донран за яки ӯ ма*
соили фалсафаи табиатшииосй, материализм» диалектики,
таърих ва гайраро дар бар мегирафт.

Ва ни снфати Осимй хамчун олим дар солқои и резидент и н
ӯ баръало зохир гардид. V дар ии солхо хамчун ташкилотчии
илм барон равнаки агьанаи чаидииаераи халки точи к дар
сохаи ил му фарханг, ба камол расонидвии мутахассмсонн
соҳаҳои гуногуни илм, вусъати умумии тадкикоти нлми дар
чумхурй, ташкнлн муасснсахои нави тадкикоіи. мустахкам
мамудани робнтаи илм бо истехсолот кушида, 23 соли умри бо*
баракти худро барон пешрафти илм дар Точикистон бахшида-
аст.

Аз солҳои аввали президентин Мухаммад Осимй фаъолияти
муассисаҳои илмии АИ Ҷумҳурии Точикистон боз хам та-
ранки ёфт, доираи таҳқикоти онҳо вобаста ба тақозои замон
афзуд, мавзӯъҳои нави соҳаҳои гуногуни илмҳои табиатшино-
сню чамъиятшиносй маврнди таҳқиқу омӯзиш қарор гириф-
танд.

Дар ин муддат бо кӯшиши Президент Осимй муассисаҳои
нави тадқиқотӣ — пажӯҳишгоҳҳои биологии Помир (1969) ^
шаркшиносй (1970), математика ва маркази ҳисоббарорӣ
(1973), шӯьбаҳои генетики ва мухофизати муҳити зист таш-
кил шуданд ва дар соҳаҳои илмҳон номбаршуда ҳиссагузорӣ
кард.

Мухаммад Осимй дар тулн фаъолияти эҷодии худ роҷеъ ба
сохаҳон гуногуни методологияи илм, фалсафа ва илмҳои
табиатшиносию чамъиятшиносй тадқиқотҳо анҷом дод.

Асари ӯ «Материя ва тасвири фнзикии олам» муҳимтарин
масъалахои фалсафин физикаи нимаи аввали асри ХХ-ро дар
бар мегирад. Дар он заминаҳои асосни революция дар соҳаи
илмхои табиатшнносй, тахлили фалсафин назариян нисбии
Эйнштейн, назариян квантй, сохтн атом ва таъбири гуногуни
фалсафин он оварда шудаанд.

Асари дигарв устод Осимй «Пайдоиш ва ташаккули та-
факкурн фалсафй» мебошад (1970, 1984). Дар он муаллиф
хусусаятхан пайдоишу инкишофи афкори фалсафиро дар
дунён кадим, асрдои мнёна, давраҳои наву навтарин тахлил
вамуда, ба лахдахои асосин такомули таърихи фалсафа, та-
шаккулн разияву мактабхои фалсафй, билхоса ба тахлили
акидахои саромадонн фалсафаи Шарк диққати махсус меди-
хад.

Ахамняти ни асар хамчун китоби дарсй ннхоят бузург аст.
Китоби дарсии дигари устод «Материалнзми диалектики»
(1971 —бо М. Болтаев) мебошад.

Дар 4—5 соли охир дар марказхои илмй ва донишгоххои
ьишвархои гуногун рочеъ ба таърихи тамаддуни Осиёи Мар-
Едзй, аз чумла дар мавзӯи «Тоҷикон дар масири таърих» дар
донишгоххои Ҷавохирлол Нехру, Алигарх, Исломобод, Пе-
шовар, Панчоб, академияи Мухаммад Иқбол ва хамчунин дар
довишгоххоя Вашингтон, Сиэттл, Колумбия, Нию-Ерки Аме-
рика, Сорбоии Франсия ба забсидои точикй, русй ва англисй
лексняхо доя да аст.

Устод дар Кунгурахои байналмилалй рочеъ ба таърих ва.
методология и илы дар шаҳрҳои Токио, Дехлй, Бомбей, Па-
риж, Бухарест, Варна маърӯзаҳо кардааст.

Бо ташаббус ва иштирокн фаъолонаи устод Осимй Хуку*
маты Точикистон Сарредаксияи илмии энсиклопедияи Сове-
чии точикро таъсис (1969) дода, худи ӯро сармухаррир таъин
кард. Бо рохбарии Осмн сарредаксия ба муносибати 50-со*
„лагни Точикистон чилди махсусро ба табъ расоиид, кн он
воқеаи муҳиме дар ҳаётн мадании чумхурн гардид. Нашри
такмнлшудааш ба 60-солагии Точикистон бахшида шуда буд
X1984).

Ба шарофатн роҳбарни Осимй Сарредаксияи ЭСТ эисик-
лопедияи 8-чилдаи точикро соли 1988 ба итмом расоиид, кн
юн амалан аввалин Қомуси замонавй мебошад. Ва ба ни му-
носнбат бори аввал истилохоти сохахои гуногуни илы ба ни-
-Зоми муанян дароварда шуд.

Мухаммад Осимй дар солҳои президентиаш панваста ба
^охбарии муассисахои илмии Академия вазифахон мухими
илмиро берун аз худуди он низ бар ӯҳда дошт. Ван солкой
тгӯлонй раиси Кумитаи омӯзиши тамаддуни Осиён Марказй—
комиссия ЮНЕСКО-н ИҶШС, Президенти ассотсиатсияи бай-
налхалқии омӯзиши тамаддунн Осиён Марказй (аз соли 1977),
сарвари Қумитаи илмин шашчилдаи «Таърихи тамаддуин
•Осиёи Марказй» буд.

Осимй мушовнри барномаи ЮНЕСКО оид ба омӯзиши «Ро-
діи абрешим», узви хоричии ҳайати тахрнриян мачаллаҳон
-сОсиёи Марказй» (Покнстон), «Таърихи илм» (Ҳиндустон),
-сТаърихи илмн араб» (Донншгохи Қалабн Сурия) маҳсуб ме-
гашт. Дар ташкили АУ Афғоннстон фаъолона нштирок дошт
ва аъзои фахрии он буд.

Устод Осимй ҳамчун яке аз роҳбарони варзндан нлму фар-
ҳанги Точикистон ба ташкнлу гузаронидани чашнхои мута-
•факнрон, шоирон, ходимони намоённ илму фарханг диккати
ыахсус медод.

Бо саъю кӯшишн ӯ 550 ва 575-солагин зодрузн Дбдурах-
мони Ҷомй, 650-солагии Хофизи Шерозй, 700-солагни Хусрави
Лехлавй, 150-солагин Ахмади Дониш, 100-солагии Мухаммад
Икбол, 1200-солагии Мухаммад Хоразмӣ, 1000-солагии Ибии
Сино ва Беруый, 100-солагии Айнӣ, 100-солагии Лохутй, 75-ео-
лагнн Мирзо Турсунзода, 1400-солагин Борбадн Марвазн ва
ғайра гузаронида шуданд.

Осимй боварӣ дошт, ки ташкили чаши на фахат баром тач-
лили хотир ва омӯэишу бехтар шинохтани ин ё он иаыояидаи
илму фарҳанг лозим аст, балки ов ба худшнносии миллим мар-
лум ҳаматарафа ыусоидат намуда, мурочиатя ҳаводороиро бо-

Г
рн дитар ба таърихи илму фарҳанг водор месозад ва рӯҳи са-
ромадони онро шод мегардонад.

Осями бо эҳёи фарҳанг ва забонн ниёгонаш ннят дошт ба
чавонон фаҳмонад, ки гумшудая худро дар фархангу тамад*
дуни азими худашон ҷустуҷӯ кунанд. Дар ҳамаи ни чашнҳо
Мухаммад Осями бевосита иштирок карда маърӯзадон пур-
мазмунн нлмн карда буд.

Масалан, дар мачаллахои «Курьер»-и ЮНЕСКО, «Круго-
зор», «Вопросы философии», «Вопросы истории», «Вопросы восто-
коведения», «Садои Шарқ» ва ғайра бо номхои зайл макола-
хо навишта буд: «Ибни Сино ва тамаддуни башарй»;
«Таълямоти Ибни Сино», «Акидахон ичтнмоню ахлоқии Си-
но».

Публицистика яке аз жанрдоя дӯстдоштаи Осимй буд.

• * •

Аз вахте ки ташкнлоти «Пайванд» таъсис шуд ва Оси-
мй раиси ин идора интихоб гардид, ӯ барон вахдати дохилн
точикон бо соири форсизабонони чахон ва наздик кардапи
миллатхои орнёинажоди Точикистон, Эрон, Афғонистон кӯши-
шу гайрати зис-де ба харч дод.

Кордон беғараз ва самнмоиаи Осимй дар «Пайванд» эъти-
бори уро боз чанд мзротиба баланд кард.

Охнрин харфи устодро касе аз хоиаводаи ӯ, еру бародарои
ва шогирдон нашунидаанд.

Дар рахравн мактаб, чое, ки хуни Осимй мерехт, болои са-
раш кадимтарин хикмати мардуми мо сабт шуда буд, ки б'со
рамзист:

«Гуфгори иек,

Кирдори иек,

Пиндори иек».

Шояд харфи охирмни устод барон мроу Шумо иорисони у
хамии бошвд?
Косим Осимй
Профессор

МО ХАРДУ ХАММЛСЛАК БУДЕМ

Гарчанд ману Мухаммад Осимй, кя писари та гоям Сай-
■фнддннхои буд, дар фосилаи як сол чаши ба олам кѵшодяем,
ӯ худро наэар ба мая як сол калоятар яааисокдааст. Ия еабаб
дошт: дар он замой мардумя мо руэу мох аа соля таваллуди
фарзаидонашонро дар я гоя муассиса каід яамекардаяд. Аа ня
рӯ, хангомм ба макотиб дожил шудан синаи хояаядагояро аа
гуфти онхо менавиштаид. Азбаски еяяяя ӯ солхои 1935 I 1996
'барон дохилшавй ба факултаи коргзрй муаофякат яамсиард,
хаигомн пурснши садри комяссяяя кабул ба чойн чляоб гуф-
таяст:

— Мувофики шуми дам мучалям «хямдуяя» будааст, И>
магар ба соли 1920 муаофякат намеку над?

Оре, охир ӯ факат пурсяда буд,

Аммо модарам мстуфтаид, ки:

•• Тагойбачаат Мухаммад дар «даарая аагуря чяллягй»
на ту «дар фасли шииияпазй» дар соли «мург» таааллуд шуда-
ГЙг

«Соли мург» бошад, ба соля 1921 муаофмк маояд. Дар бо*
рай руахои іаяаллудамом бошад, ба каялм модарам, мая рӯэи
чу мни ба дунй ом идеям, вала дар кадом руз булини таааллудя
Мухаммадро гуфта иатаяояяетамд,

Баъди ал май до пн шадмдм Чанг ба мукобяля фашмстони ол-
монй баргаштаиамои баром мааяи паспорт рӯау мохя таяал*
лудамонро талиб кардаид. Мо аряза иаяяшт» ба загс супоря*
Д**м яа хар икс ру.ту мохя таяаллудамоиро ом чо мишом додем.
Корм видок и он т% коф»у кои карде аз иааиштячоги маххяма*
я шок когазсро «афта», «муаофмкатм» омхоро мукаррар маму*
да, ба мо шаходатиома додв бу да ид.

Маи бошам руадон чумѵяи сснтябрро хмсоб харда Іфтам
на ба раками «15» мхтиер иамудам. Ба акядаам, дар хамом
ха Ата ба шиниипазй шуруя мвяарддмд, Мухаммад бошад, му»
мофикн гуфти худаш, дигар хал р я фтор мскумад;

9
— Дар кадом рӯзу шаби кадом моҳи соли «мурғ» ё «ҳам-
дуна» пухта расидани ангури чиллагиро тахминан мукаррар*
намудан мумкин буд. Аммо май дигар хел рафтор кардам. Аз-
баски май ду маротиба ба олам чашм кушода будам (аввало*
ҳангоми таваллуд аз модарам ва сонй баъди ҳадафи оташи «фер-
динант»-и фашистон гардидани «тӯпи худгард»-ам, ки нимсӯх-
та аз ҳуш рафта будам ва фақат тавассути кӯшишн тӯлонии
табибони ҳозиқ ба олам баргаштам), зоҳиран охиринашро бояд.
интихоб менамудам. Ин охири август ба вуқӯъ пайваста буд.

Ҳамин тарик, у аз май на фақат як сол, балки як солу ка-
риб як моҳ калон шуда монд.

Тазаккур бояд дод, ки ҳавлиҳоямон гарчанд дар як маҳал-
лаи Хучанд, дар масофаи такрибан 200—300 метр чойгир бу-
данд, мо ҳамдигарро дар овони кӯдакӣ кариб намедидем. Агар
дида бошем ҳам дар хотир надоштем, зеро он вақтҳо хурда-
как будем. Баьдан, аз рӯйи хатти такдир бояд бошад (зеро*
Бедили бузургвор фармудааст: «хатти такдир аст холй аз га-
лат»), моро ҳаёт аз якдигар басо дур партофта буд.

Оре, Муҳаммадро тагоияш баъди фавти модари ӯ ба Овчй-
Қалъача, ки аз Хучанд чандин фарсах дур чойгир аст, шриф-
та мераваду маро бо модару укаам Иброҳим аввал ба Қир-
гизистон ва сонй ба Узбакистон мебаранд. Ба гуфти дигар,.
моён фирорй шуда будем, зеро падарамро чун мударрис барои
ҳокимияти шӯравй унсури бегона ҳисобида, аввал маҳбус ме-
кунанду сипас, мувофики аризаашон, бо дахолати Нусратул-
ло Махсум, ба озодй мебароранд ва таклиф мекунанд, ки аз
Хучанд ҳичрат намоянд.

Баъди 2-3 соли ин вокеа, падарам, ки аз синни 80 гузашта
буданд, аз беморй дар Қӯқанд вафот мекунанду мо ба Хучанд:
бармегардем. Вале аз сабаби ба қайди ҳукумат гузаштани мо-
лу мулки падарам мо ҷойи истиқомат ҳам надоштем, бинобар-
ин ба ҳавлии бобоям Осимхон Махдум кӯчамонро фуровардем..
Дар он замон аксарияти тагохоям ба ноҳияҳои чанубии Тоҷи-
кистони онвақта ба сифати муаллим сафарбар шуда буданд.
Бинобар ин ба хонаи яке аз онҳо (Қулихон Осимй) чойгир гар-
дидем. Май дар мактаби маҳалла ба таҳсил шурӯъ намудам.
Баъди се соли он Муҳаммадро падараш аз Овчӣ-Қалъача ги-
рифта оварданду мо ҳамсинф шудем.

Муҳаммад дар муддати кӯтоҳе пешоҳанги мактабиён гар-
дид: ҳам нағз мехонд ва ҳам корҳои чамъиятиро аз таҳти дил-
иҷро менамуд.

Сипас, баъди хатми мактаби ибтидой ҳар кадоме ба мак-
табҳои дигар рафта бошем ҳам, якдигарро медидему ҳамсӯҳ-
бат мешудем. Охир, дар хонаҳои паҳлӯии як ҳавлй зиндагй баг
cap мебурдем. ; , ;
Сӯқбати мо фақат перомуни фунуномӯзн сурат мегирнфт—
тӯё дониши якдигарро месанҷидем. Ин, ба фикри банда, аз ҳар
гуна дарсҳои мактабиамон ҳам андаке бартарият дошт, зеро
мекӯшидем, ки ба ҳар савол худамон чавоб ёбем. Бахусус му-
докимаи кнтобчаҳои он вақтҳо нодирн дарёфткардаамон ро-
чеъ ба адабиёти точнк шавку завқн моро бедор мекарданд.
Ашъори Абулкоснм Лоҳутй ва романҳои Садриддин Айнн, ҳӣ-
кояҳову шеърҳои Раҳнм Ҷалил, ашъорн оташбори Ҳабнб Юсуфӣ
ва дигаронро баъди тайёр кардани вазкфаҳон муаллимонамон
датто то саҳариҳо мехондем (гарчанд ман аз модари мушфн-
қам ran мешунавидам: «охнр карасин ноёфту қимат аст. Ин
қадар дарс мехонй», мегуфтанд). Мо хар ду адабиётдӯст ту-
да будем. Ин хислат, бешак, дар оянда ба мо ёрин калон ра-

'•СОНИД.

Сонӣ, баъди хатми факултаи коргарӣ Мухаммадро барои
таҳсил ба Донишгоҳи Самарканд равона намуданд. Бародари
калонии Мухаммад, ки Зайниддин ном дошт ва дар Ҷанги Бу-
зурги Ватанӣ дар наздикиҳон Ленинград ҳалок гардид, барои
ба он чо фиристодани ӯ кӯшнши знёде ба харч дода буд (ҳам
■барои розй кунониданн тағоям ва ҳам таъминн маблағи зару-
рй дар рӯзғор). Ӯ баҳри хариди пӯшокй низ даву ғеч мекард.
Ҳатто барон Мухаммад ба либосдӯзи хучандй костюм
фармуданашро медонам, зеро маро ба назди ӯ бурда андоза
гирифтанду баъди тайёр шудани костюм ба ман пӯшонида
дида буданд.

Ин соли 1937 ба вуқӯъ пайваста буд. Ман он вақт ба фа-
култаи физикаю математикам Донишгоҳи педагогии Ленино-
бод баъди хатми курси тайёрии назди он дохил шуда, ба таҳ-
<ил шуруъ намуда будам.

Дар он замон мо костюм надоштем. Ман бо чапони ало-
чаам ба машғулиятҳои таълимй ширкат мекардам.

Умуман он солҳо ва муқаддамтар ҳам мо ҳар ду дар саҳро
-пойлуч мегаштем. Ба кӯҳи Рухак бахри чидани алафҳои ши-
■фой, кн баъзеашон чойро иваз менамуданд, пойлуч мерафтем.
Қафи поямон, чунон ки дар ёд дорам, таги пояфзолро мемонд—
•ба он сангрезаву хор ҳам таъсир намекард. Ба бозори Хуҷанд
.ҳатто пойлуч ангур мебурдем...

Ҳамии тарик, мо дар муддати таҳснл дар Донишгоҳу До-
нишкада аз ҳамдигар дур шуда будем. Вале ин дурни масофа
«ба муносибати байнамон таъсире надошт. Дар муддати таъ-
тили тобистона дар саҳрои колхозӣ якҷоя меҳнат мекардему
дурии пешпна гӯё фаромӯш мегардид.

Фақат ҷанги хонумонсӯз ба муқобили фашистони олмонӣ
хамдигарро дар муддати тӯлонӣ ба гӯшаҳон гуногуни ҷаҳон
лур партофта буд.

11
Баъди хотимаи ҶБВ у дар Донишкадаи педагогии Ленино-
бод ва камина дар мактаби миёнаи ноҳияи Нов дар ичрои ва~
зифаҳои омӯзгории физикаю математика машғул туда бошем
ҳам, ба дидори якднгар тез-тез муяссар мегардидем. Дар он
сӯҳбатҳои кӯтоҳмуддат бошад, фақат перомуни навигариҳои
улуму фунун ва адабиёти муосир сӯҳбат меоростем. Ин баҳ-
ри захиран дониши ҳар дуй мо ҳам то андозае ғизои маънавй
медод.

Ман соли 1951 ба Сталинобод омада ба аспирантурам наз-
ди Донишкадаи педагоги дойр ба методикам таълими матема-
тика дохил шудам. У бошад, ба Академиям Улуми Ҷамъиятии
Москва ворид гардида, ба амиқомӯзии фалсафа миён бает.
Ҳар боре камина барои кор ба китобхонаи марказии Москва
мерафтам, ҳамоно баҳри дидорбинй наздаш мерафтам ва ӯ
низ ба ҳуҷраи ориятии мо омада оиди фалсафаи замон ва муам-
моҳои он ибрози сухан мекард. Чунин амалиётро ӯ, ба ақи-
даи ман, баҳри пухтакунии пешниҳодоташ дар рисолаи ном-
задии хеш ичро менамуд, зеро баҳсу мунозираҳо ба ин ёрие
расонида метавонист. Алҳақ, ба қавли Саъдии бузургвор,
«илм бе баҳс пойдор намонад»...

Тазаккур бояд дод, ки дар хама ҳамнишиниҳоямон мо фа-
қат ва фақат перомуни ину он муаммоҳо ва навинаҳои ил-
мию методй, аз чумла, принсипҳои интихобу истифодаи нсти-
лоҳҳои физикаю математика ва гоҳо фалсафа дар забони ҳо-
зираи тоҷик сухан мерондем. Гоҳо перомуни талаффузи ка-
лимаҳои алоҳида дар кироати ашъор ва ичрои сурудҳои то-
чикй низ баёни ақида менамудем. Ба гуфти дигар, боре ҳам
ғайбату сифати ашхосро мавриди сӯхбат қарор надодаем. Ба
чунин ҷода қадампартоиро наменисандндем. Ба маслиҳати шои-
раи ширинсухан Махфн, ки фармуда буд:

Назар ба айбн касон аэ камолн бебасарист,

Ба айбн хеш назар кун, ки айни бнноист-

амал мекардем. Ин, ба фнкри камина, яке аз снфатҳон мус-
бати дар муддати тӯлони ҳоснлкардаи мост.

А\а.\фӣ намонад, ки у камннаро бо муснкни авруцон аз наэ-
днк цшнос кардан мехосг. Ба онераю балет маҷбуран мебурд.
Дар хонаащ сафаҳотн муснқин бнсёре буданд ва мекущнд, кн
мехмононащ аз навші ончо бахра гнранд<

Баъдн ба Стадннобод баҳрн таъсисн ІІнстнтутн политех
ннкии Точнкнстон омаданаш рафтуомадн ақлн онлачоямон
мунгазаміар гарднд. Сух.баш хосан мо бошад, мнсли нештара
идома Щ

Ман дар ибтидои ба біалинобод омаданам нмконпатн ха

19
риди манзилгоҳе надоштам ва, аз ин сабаб, нчоранишинк ме-
кардам. Ин бароям гарон буд ва ыаро водор месохт, кн ғайрн
иҷрои вазифаҳои аспирантн ва муаллнмн боз ба мухаррврию
тарҷумаи китобҳои дарсии физика» математикан мгйсотибя
миёнаю олии чумҳуриямон нашғул бошаы. Ин барон таъминн
қути лоямути аҳли оилаи хеш басо зарур буд.

Чуннн фаъолиятн камннаро Мухаммад на факат заруратн
нқтисодӣ, балки вазифаи муқаддас ҳам мехнсобнд. Дар хотнр
дорам, ки ҳанӯз то дамн ба Сталинобод кӯч бастанаш, вакте
ӯро баъди хатми аспирантура роҳбариятн Чумхурй ба сухбат
даъват карда буду дар хоыачан кӯчаки май нншаста, ба чй
шуғл варзиданамро донист, чунин гуфта буд:

— Қоснм. Ту барон халқамон кори начибро нчро карда нс-
тодай. Охир мактабнёни нмрӯза соҳибкасбони ояндаанд. Ба-
рон онҳо д о н и ш н нлмн басо зарур аст. Айни код доннш бе
дарки амиқи мафҳумқои шшй бебақо хоҳад буд. Аз ан чост,
ки ҳангоми тарчума ба моҳияти масъала ва тафснрн ҳаллн он
аҳамияти хосе бояд дод. Ба заммн ин донр ба ину он нстндохн
қабулкардаат мақолаҳои алоҳнда навишта чоп куноннданатро
муфид меҳисобам. Агар онди нн масъала рнсолахон мушаххас
нншо намой, он гоҳ олам гулистон мешуд...

— Охнр вақтам намерасад, — посухаш додам ва нлова на-
мудам. — Барон иҷрои чунин вазнфа тадқнқотн алоҳада пеш
меояд. Ғайрн нн аз зарбн қалаыфншурӣ панча\он дастам оби-
ла гирнфтаанд, — гуфтаму ангуштонн хушкобнладорамро ни-
шон додам. У ангуштонамро ба дасташ гнрнфта, ба гуфтаам
боварии том ҳоснл намуда, таассуф хӯрду днлдорй дод:

— Хайр, ин рӯзҳоро ҳам паси cap мекунем ва обндаҳо низ
нопадид мегарданд. Натичан фаъолмятат боки мемонад ва дн-
гарон онро хоҳанд дид...

Бале, на фақат рӯаҳо, балки сол\о наси хам гуааштанду
вале то қад обилан хушкндаи ангушти мнёнаи дастн ростн ман
шоҳиди заумати тарчумониам туда метавоиад. Он ханѵоми
тарчуман китобҳои дарсин фнзнкаи мактабн мнона пайдо ту-
да буд. Гайри нн қнсме аз фнанконн хозцраи ҷумуурн дар вак-
таш истнфодашавнн он кнгобҳоро муфид щщщ, Нале,
хотнриншон бояд намуд, кн на \аман пн\о ба сифагн тарчу ма-
ҳоям бақон баланд меднчанд. Чн нлоҷ, \ар каоонѵ чаоло.

Соннтар масьадан тарчуман фнзнкан сеҷаддда адакотнбй
одн ба мнён гуаонпа шуд Ҷнддн аииалан пиро Мухаммад оцл
чума карду панд ӯро па м а ко хин н чумхурн щ кар ѵнрнфо*нд
IІ amp не гн ҷум.уурм идоман он корро па мни сунорнд. Камина
роан машуяам- 1‘оунарннѵи нанцнич па Мухаммад мурочн.и
иамудайпт, чункп шарѵнома пили гарчума па номи у дарѵно

іі
дода шуда буд. Ӯ ба хонаамон омада гуфт, ки ман бояд ин кор-
ро ба ҷо оварам ва илов а кард:

Ман ба кормандони нашриёт гуфтам, ки ба ҳамон шарт-
нома ту имзо мегузорй. Кор тамом, вассалом!

Ин гуфтугузор дар хотимаи солҳои 50-ум ба амал омада
буд. Аз ин ҷост ки ман ба ӯ гуфтам:

— Чандин сол аст, ки ман физикаро таълим намедиҳам ва
фақат бо тадриси математика машғулам.

— Ту зиёда аз J5 сол дар мактаб аз физика ҳам даре дода
буди. Илова ба ин кариб 10 сол мешавад, ки китобҳои дарсии
физикаи мактабиро таҳриру тарчума мекунй. Пас, аз ӯҳдаи
тарчумаи физикаи «олй» ҳам мебарой. Худи ман ин корро дар
марҳалаи ҳозира, ки ба вазифаҳои роҳбарии давлатй бандам,
ичро карда наметавонам. Модоме ки дар нашриёт алҳол шах-
си дигари аз ӯҳдаи ин кор мебаромадагиро намедонанд, ду
ҷилди дигари физикаи С. Е. Фриш ва А. В. Тимореваро ту бояд
тарчума кунй.

Баъди ин сухани ӯ ман иброз бинмудам, ки:

— Агар ҷустуҷӯ намоянд, хоҳанд ёфт.

Ба ин ӯ посух дод:

— Дар оянда аз ману ту беҳтар тарҷумонҳо ба саҳна хо-
ҳанд баромад. Аммо ҳозир ин кор ба дӯши мо гузошта шуда-
аст.

Баъди ин ман розигӣ додам ва кӯшидам, ки дар ин кор ҳис-
саи худро гузорам. Аммо мутахассисони физика бояд муайян
созанд, ки ман то кадом андоза аз ӯҳдаи ин кор баромадаам.
Худ ба ин оҷизам. Айни ҳол пешбинй метавон намуд, ки дар
ин баҳодиҳй ихтилофи назар чой дошта метавонад, зеро ҳар
касеву фикреет. Аз чумла, баҳодиҳии холисона ва ё боғараз
низ ҷой хоҳад дошт. Охир бесабаб нест, ки гуфтаанд:

Касе ба дидаи инкор агар нигоҳ кунад,

Нишони сурати Юсуф диҳад ба нохубй.

Тазаккур бояд дод, ки агар имрӯзҳо ба сатрҳои он китобҳо
назар афканам, бисёр калимаву ибораҳоро тағйир медодам.
Бесабаб набуд, ки Муҳаммад борҳо тарафдори нашри дуюми
тоҷикии он физикаи сечилда буд...

Муҳаммад ҳар як китоби худро ба камина такдим мекард.
Ман инчунин. У аз интишори ҳар як китобчаю рисолаҳоям
шодмонй менамуд. Ман медонистам, ки барои хондани онҳо
вакти зиёдатй надошт. Аз ин чост, ки камина боре як рисолаи
худро бо сагрҳои зерин ба ӯ супорида будам:

14
Ман аминам: намезанй ту варақ,

Ии китоби маро ба ҳурматн фан.

Ба гирифтан, валек, дорй ҳақ,

Ҳамчу инъоми додаронаи ман!

Аммо, чунон ки сонитар маълум гардид, ӯ китобҳои такди-
миро ҳам мехондааст, зеро баъди чанд муддат перомуни онҳо
изҳори ақида мекард...

Мухаммад бо хешу табор, ҳамкорон ва ҳамсоягонаш ҳам
муомилаи хуш дошт. Ҳар боре, ки ман ба хонааш мерафтам,
ӯро танҳо намедидам. Алалхусус, бо ҳамсоягонаш унс шриф-
та буд. Аз чумла ман ӯро дар сӯҳбатҳои Мирсаид Миршакар,
Алоуддин Баҳоваддинов, Тоҳир Пӯлодов, Боқӣ Раҳимзода,
Рустамбек Юсуфбеков, Сотим Улуғзода ва дигарон хушҳол
медидам. Ғайри ин, гоҳо, ҳангоми дидорбинй рафтанам, дар хо-
наи ӯ ба дидори меҳмононаш низ мушарраф мегардидам. Чу-
нончи, Акбар Турсунзод, Акбар Махсумов, Эшонқул Нӯъмо-
нов, Аминҷон Шукӯҳй, Носирчон Маъсумй, Абдулҳай Сулай-
монов, Пӯлод Бобокалонов ва дигаронро аз қабили онҳо мета-
вон шуморид. Хотирнишонии он ба маврид аст, ки Пӯлод Бо-
бокалонов яке аз ҳамсилоҳони ӯ дар Ҷанги Бузурги Ватанй
буд ва ҳар сол онҳо бо рафиқони дигарашон иди Ғалабаи хал-
қамонро дар набарди зидди фашизми олмонӣ қайд мекарданд.
Иловаи онро ҳам ҷиз медонам, ки ҳамсилоҳони берунмарзии
ӯ аз Узбакистону Русия низ ташриф менамуданд.

Дар ҳама боздидҳо Муҳаммади мо, катъи назар аз соҳаи
фаъолияти ҳамнишастонаш, маҳз оиди масъалаҳои ба онҳо
марбут сӯҳбат меорост. Ин гувоҳи он буд, ки доираи назари ӯ
нисбат ба дарки муҳит ба дарачаи муайяне кифоягй мекард.

Ба ин ӯ дар натичаи меҳнатдӯстиаш ноил гардида буд.

Дар хотир дорам, ки аз шабнишиниҳои камина бо хату ки-
тоб огоҳ гардида, гуфта буд:

— Агар ман ҳангоми мутолиаи рисолае каме хастагиро
пай барам, он гоҳ аз он кор даст кашида, ба хондани ашъори
шоире машғул мегардам, ё ин ки ба иншои мақолае, ки мун-
дариҷааш битамом ба соҳаи дигаре мутааллик, аст, шурӯъ ме-
намоям. Ин гуна тағйироти фаъолияти фикрй, бовар кун Ко-
сим, самарабахш хоҳад буд..,

Сипае, илова намуд:

— Умуман, он чиро, ки таълиф намудаам, аз ҳисоби хобам
ба вуқӯъ пайвастааст. Оре, қисми зиёди умрамон ба хоб
сарф мешавад. Аз ин сабаб ихтисори он лозим бояд бошад.
Охир дар хобамон ҳам мо фикр мекунем ку...

Ман низ ба ивази амалиёти худ мепардохтам: дар аснои
хастагй аз баёни хаттии фикре коғазу қаламро як сӯ гузошта,

IS
беруни хона шуда, ба побели замини руйи ҳавлй ё буриданл
шох'хои дарахтон машғул мешудам. Агар шабонгоҳ бошад, он
гоҳ ба шеърхонб ё нншои сатрҳои шеърмонандн хеш даст ме-
бурда м...

Аммо дар толори азнми китобхонан марказии Москва бо
чй нваз намудани муоинаи ақидаҳон нлмию методик мутафак-
кирони бостониро надониста, ба мактубнависн шуруъ мснаму-
дам. Он мактубчаҳои мухтасаракро гоҳо бо сатрхои шеърмо-
ванд ба охнр мерасонндам. Боре дар аснои иншои он сатрҳо
днлн дардмандам гӯё наштареро эҳсос намуд ва ҳамоно сатр-
хои паёпай рӯйн когаз саф кашиданд. Ин ҳодиса бонд асари
ахбороти газетаҳои онрӯза ондн муташаддн шуданн муноси-
бати байни давлатхои мову Амрико бошад. Он замон «дангн
сард» идома дошт. Аз мн пост , кн матлаи он шеър чунин ба-
ромада буд:

Дарди мая бедор шуд аэ боди Сард,

Хотирам хушёр шуд аэ эарби дард.

Снпас, солҳои пуршнддати Чанги Бузурги Ватанй пешн чаш*
монам чилва намуданду байги зсрин рӯйи саҳфа омад:

Решахон дарди таболудаам.

Об мечӯяд аэ се хин Набард.

Мактааш чуй ни баромада буд:

Бгааволй и ест нясонро ба дадр,

Гайрн сахмн кору помп иски мард.

Мстапад дял,

Дард дорад,

Тока те,

Хидматл. халку Ватаи бонд кард.

Баъд фикр кардаму ба худ гуфтам, ки ин ғазал, зоҳираи,
касро самти снёсат мекашад. Бале сатрҳоеро бояд сабт на-
муд, кн назъиятн рухни камина ошкор гард ад. Онҳо ҳамоно
рӯйн когаз хобиданд;

Лаҳзаи марги худ намсдонам,

Гарчи мӯйи сапед аэ он огах-
Тарсам ии, ки нагуфта мемонам,

Ҳарфхои зарурро ногах.

Харфхое, кн з-ои муҳаббати май
Ошкор оядаш ба ахли Ватаи!

16
Баъд фикр карлам, км ба Мухаммад фнрмстам «. на. Фн*
рнстоданро рано доиистам, зеро у низ аэ Москва, хангомп ас*
пирантиаш ба ман бо мактубчае мурочяат намуда. онди аа фа*
лонй карзе надоштанаш су хан роида дар холима навишта буд:
«Одаму ходне гуфтаанд. Бмнобар ин ту бояд донй, км ман аа
касс карэ надорам... Фахат идтнмос лорам: аз укаам Аслнд*
дин хабардор шуда исто». Чаро маха аэ ӯ бохабар бошам? Аэ
дигарон чн? Хайр, Леди длин писаракн шухтабааттар, бинобар
ин хавотнрй ӯро ба иааиштани он сатрхо аодор кардагист...

Дар Душанбе бошад. хар руэхом чаши у, ал б а тт а, барон
табрнк меомад аа і телефонѣ мегуфт, кн ба ин муиосибат ман
сатре эҷод намудаам I на. Агар иаанштачота дошта бошам,
мехондаму у навншта мегнрифт. Аммо аксарнятн рӯэхон чаши
ӯ дар сафари кор Г; буд. Аэ кн ляхоз дар хонааш будаии 9 би-
рои фарзандонаш чаши болоя чаши мешуд. Дар яко аа он р9а*
ҳои фархундан онлавй камина сатрхон эерннро фиристода бу*
дам:

Соли Нм амру* — босо рузи м —

Хони аур аа япиату яфа дет.

Ру*я емдест — ту мр хомят.

Дар барзг и «нам чомояаат
Сслак мургояя хушилхопн ту,

Чях-чзхн оя том кморо— ту *»

Ия хана вахта туву давроии туг»,

Нӯш майи аок ба фармояя Xfct

(31.11 (977).

Мухаммад чуннн сатрхон шеьрмонандн маро басо меансан*
дид ва аз хонданн онхо шавкманд мегарднд...

Аз дастовардҳон илмню фархамгн аа фаъолияти ҷамънятин
ӯ ман хам шодмонй мекардам. Чу ион ки дар урфият мегуяид,
аз натичаи кордой у «курта-хуртл гушт мегирифтам». Аммо нн
асло хнссиётіі хешутаборн набуд. Ман худро қатори мушохи*
доне мешуморндам, кн ба натмчахон кушншн ӯ барок муарри*
фй намуданн бурдхои таърихим халхн точик дар сохаи иктисо*
днёту ил му фархангн чаыдмнасра бахо медодаид- Аэ ни лкхоэ
дар яке аэ табрнкномахон солннавиам мнсраъҳон зерни омада
«буданд:

Халкн мо баҳра бзрад аэ амам эахмат* ту.

Наши бар дафтари фархаяг яядад иомат хам.

Ӯро чун шахеи бомаърмфат бурун аз марзя иамлакатамон
низ мешинохтанд. Қӯшмшн ӯро бо нишонахою унвонхои фахрй
кадр менамуданд. Аксарнятн куллн мардуми диёрамои нмз

2-2006

IT
ҳурматаш мекарданд. Аммо, чунон ки сонитар ошкор гардид,.
на ҳамагон инро мепазируфтаанд. Агар чунин намебуд, марги
нофарчоми ӯ ба кӣ даркор буд...

Афсӯс, ки ба иштироки ҷашни давлатдории Сомониён му-
шарраф нагардид ва ба хондани шачараи падари ман (аз он
аз авлоди Сомонй буданаш ошкор гардид), ки баъди фавти ӯ
дастрас шуд, имкон надошт. Аз онҳо чй қадар хушнудй наму-
данашро тасаввур наметавон кард...

Дар яке аз табрикномаҳои ҷашне ба ман ҷумлаи «Ману
ту, Қосим, барои беҳбуди халқамон, ҳимояи Ватанамон аз ди-
лу ҷон кӯшидаем ва мекӯшем. Аз ин лиҳоз мо ҳар ду ҳаммас-
лакем» сабт гардида буд, ки то охири умрам аз хотирам фа-
ромӯш нахоҳад шуд. Оре, мо ҳаммаслак будем.
Рустамбек Юсуфбеков
Профессор

ӮРО ҲАМА ЕД МЕКУНАНД

Хает гариҳои зиёде дар забони модарй:

Заргарӣ, савдогарй, иғвогарй, ғоратгарй,

Ҳар гарй, як ҳусн дорад, як амал, як дозиба,

Лек аз ҷамъи гарихо беҳтар аст одамгарй.

Ман ҳеҷ гоҳ хотирот нанавиштаам. Вале баъд аз сари дӯс-
ти азизам Муҳаммад Осимй, ки олими доно, омӯзгори тавоно,
арбоби беҳамтои давлат ва ҷамъият буд, чанд дафъа қалам ба
даст гирифта, хостам хотироти худро дар бораи ӯ ба рӯйи ко-
ғаз биёварам. Ҳайҳот, ҳар бор, ки бо ҳамин ният ба паси мизи
кориам менишастам, калам аз дастам меафтод. Ин ҳолат на фа-
кат аз тозагни аламам рух медод, балки дар ҳаққи шахсияти
аъзам, ки хислатҳои наҷиби ӯро беҳтарин ва писандидатарин
фазилатҳои одамӣ ороста, ӯ оламрову олам ӯро шинохта бошад,
умуман, сухан рондан амри маҳол аст, хусусан ки аз овони ча-
вонй то аҳди пирй ҳамеша бо ҳам бошй ва чун дӯсти ҷонй ба
ранҷи фироқ тоб наёрӣ.

Чанде қабл раёсати Академияи илмҳои чумҳурӣ ба унвони
камина номае ирсол намуда, хоҳиш кард, ки хотироти худро
дар бораи академик М. С. Осимй бинависам, то дар китоби
ҷашнвораи 80-солагиаш дарч намоянд.

Инак, боз калами шикаста дар даст паси миз менишинам
ва аз саҳифаҳои фарсудаву сутурдаи хотиротам лаҳзаҳои ёд-
мондаро нақл мекунам.

Аввалин шиносоиям бо Муҳаммад Сайфиддинович Осимй
моҳи сентябри соли 1952 дар шаҳри Маскав ба вуқӯъ омад. Он
вақт ман донишҷӯйи соли дуввуми Академияи илмҳои чамъият-
шиносии назди Кумитаи Марказии Ҳизби коммунисти Иттиҳо-
ди Шӯравй будам. Мухаммад Осимй хам бо нияти таҳсил ба
ҳамин муассисаи мӯътабар омада буд. Мо дар рӯзи оғози маш-
ғулият бо ҳам вохӯрдем. Ҳарду бо эҳсоси гарми ҳамдиёрй аз
дидори якдигар хеле шод шудем. Гӯё аз ҳамон дам риштаи но-
аёни дӯстӣ, рафоқат ва бародарӣ моро ба ҳам пайваст ва ба
ман ифтихори бузурге насиб гардид, ки бо чунин як марди
зшарйф — як ҷаҳон инсон то хини вопасини умраш дӯсти ҳам-

1»
розаш бошам. Ман ин эҳсоси гармро то даме, ки ҳастам, дар*
қалби пурҳарорати худ нигоҳ хоҳам дошт...

Се соли тамом дар ҳамин даргоҳи илм ман аз иқтисоди сиё-
сй, вай аз фалсафа сабақ омӯхтем. Ӯро устодон ва шогирдон,.
ҳамаи аҳли академия дӯст медоштанд ва эҳтиром мекарданд.
Аз аввалин санчишу имтиҳонҳо cap карда, дар риштаҳои ихти-
сосаш аз худ дониши мукаммал зоҳир мекард, ҳамчунин аз
дигар чанбаҳои илму фарҳанг маълумоти кофй доштанашро-
нишон медод. Ҳама ба ҷаҳонбинии васеъи ӯ ва маданияти ба-
ландн шахсияташ қоил буданд. Ӯ дар сухандонй ва суханронй
хам ба забони модарй ва хам ба забони русй маҳорат дошт ва
хеле сӯҳбаторо буд. Маҳфиле, ки ӯ ҳузур дошта бошад, хеле
гарм мешуд, ҷойи ғайбат ва бадгӯйӣ набуд, сухан аз китоб^
илм, маърифат ва одамият мерафт. Аз ҳар сӯҳбаташ шунаван-
да ҳатман баҳрае мегирифт.

Мо дар ин даргоҳ боз ду нафар ҳамдиёри азизи худ — Пӯ-
лод Ҳамроқулов ва Абдусаттор Қобиловро доштем, ки як сол
пеш аз ман омада буданд. Аксар вахт мо чор нафар бародарон
соатхои фароғатро бо ҳам мегузаронидем. Давраи таҳсил ва
мусофират моро ба хам бисёр наздик гардонид, ки пас аз ба
ватан баргаштан низ меҳри мо аз якдигар ҳеҷ кам нашуд.

Дар овони таҳсил дар Маскав ман хонадор шудам. Тамоми
ташвишу тараддуди хонадоршавии ман ба зиммаи дӯстам, ба-
родарам Мухаммад Осимй афтод. Шояд шарофати ҳамин шах-
си покизасиришт ва марди накӯкору некандеш бошад, ки фа-
зой хонаводаи ман ҳамеша софу беғаш ва муҳити вай созгори
зиндагии хуш аст. Ин гуна фазову мухит дар оилаи худи дуст
бузургворам низ доимо хукмфармо буд. Мо дӯстии хонаводагй
ҳам доштем...

Ман як сол пеш аз Мухаммад Осимй таҳсилро хатм карда,
ба Точикистон, ба шаҳри азизам — Душанбе баргаштам. Ѵ~
баъди як сол, соли 1955 давраи тахсили академияро ба охир ра-
сонида, рисолаи номзадиашро бомуваффақият ҳимоя карда, ба
сари баланд ба зодгохаш шаҳри Хуҷанд баргашт. Дар талоши
мансабе нашуд, аз Хучанд ба чое нарафт, боз дар ҳамон До-
нишкадаи омузгорй ба ичрои вазифаи пешинаи худ, ки ноиби
ректори ин муассисаи таълимй буд, машғул гардид. Ба дониши
ҳосилкардаи худ қаноат накарда, хамеша мутолиа мекард, аз
пайи аз худ кардани сохаҳои нави дониш мешуд. Ихтисосаш, ки
фалсафаи табиат буд, мехост харду чанбаи асосии илм — чамъ-
иятшиносй ва табиатшнноснро фаро гирад. Гӯё аз ҳамон вақт-
хо худро ба сарварии конунн илми чумҳурӣ омода месохт.

Зарурати фароҳам сохтани заминай тараккиёти ояндаи мам-
лакат тақозо мекард, кн дар сохахои мухимтарнни хочагин хал-
ки чумхурй мутахассисони варзида, хусусан кадрхои техники

20
ба камол расонда шаванд. Бо ҳамин ният дар шаҳри Душанбе
таъсиси мактаби олии нав — Донишкадаи политехники дар
миёнаҳои солҳои панҷоҳум ба нақша гирифта шуд. Соли 1956
барои сарварӣ ба ин муассисаи нави таълимӣ Муҳаммад Оси-
мй ба Душанбе даъват шуд. Ҳукумат аз хиёбони Куйбишев
(ҳоло ба номи академикон Рачабовҳо) як иморати кӯҳнаро
барои раёсат, дастгоҳи корй ва таълимгоҳ чудо кард, ки кифоя-
кунанда набуд. Ректор Осимӣ барои таълиму тадрис бинои мӯҳ-
ташаме сохт. Дере нагузашта барои донишчӯён хобгоҳи хубе
бино карданд. Барои муаллимон ҳам шароити мӯътадил фаро-
ҳам намуд. Ҳайати мӯътабари омӯзгорон ба вуҷуд омад, ки дар
он беҳтарин мутахассисон ва донишмандон мавчуд буданд.
Дар ин донишгоҳ ҷавонони толиби илм аз тамоми гӯшаву ка-
нори чумҳурй таҳсил мекарданд. Худи ректор ҳам ба маҳалҳшг
гуногун сафар карда, ҷавонони боистеъдодро ба таҳсили ин
мактаби олӣ ташвиқ менамуд ва нисбат ба онҳо то фориғ шу-
дан аз донишкада ғамхорй зоҳир мекард. Баъдтар аз байни ин
гуна чавонони соҳибистеъдод олимони дорои унвонҳои олии ил-
мй — докторҳо, профессорҳо, аъзои академия, роҳбарони муас-
сисаҳои тадқиқотй ба камол расиданд ва дар пешрафти ҳаёти
моддӣ ва маънавии чумҳурй саҳми арзишманд гузоштанд. Дар
зарфи панҷ сол, ки нахустин хатмкунандагон аз таҳсил фориғ
шуданд, ин донишкада ба қатори мактабҳои олии муътабарч
мамлакат дохил гардида, дар чумхурият ва берун аз он шӯҳрат
пайдо карда буд. Барои он ки донишкадаи политехникии То-
чикистон ба чунин макоми воло бирасад, ректори аввалини он
Мухаммад Осимй захмати беандоза кашид. Айни инсоф аст,
ки пас аз даргузашти ин марди бузургвор Ҳукумати чумхуріг
ба ин муассисаи таълимй (ҳоло Донишгоҳи давлатии техники)
номи асосгузори он академик Мухаммад Осимиро гузошт.

Дар ибтидои солҳои шастум масъалаи мактаб ва маориф
аз муҳимтарин масъалаҳои ҳаёти маънавии чумҳурй гардид.
Бартараф намудани нуқсонҳои ҷиддии роҳбарй ба ин соҳа, чо-
рӣ кардани усулҳои нав ва самарабахши таълнму тадрис, так-
мили барномаҳои таълим ва беҳтар сохтани муҳитн тарбиявии
тамоми таълимгоҳҳо вазифаи таъхирнопазир гардид. Ҳаллн ин
масъалаҳои хеле муҳим аз бисёр чиҳатҳо ба вазирн маорнфи
ҷумҳурй вобаста буд. Ба ичрои ин вазифа шахсе лозим буд, ки
мактабро хеле хуб донад, масъулняти воқеан саводнок карда-
ни оммаро ҳис кунад, зарурати тарбияи инсони аз ҳар чиҳат
инкишофёфтаро чун вазифаи давлатй дарк намояд, худ шахси
фозилу донишманд ва дорои хулқу атвори писандида бошад,
хусусан аз ӯҳдаи навоварй дар низоми мактабу маориф баро-
мада тавонад. Кумитаи Марказии Ҳизби Коммунисти Точикис-
тон ба ман, кн он вакт муднри шӯъбаи мактаб будам, супориш

2»
доя, кн чунян шахсро мідо на моим. Ба наэарам чунии раснл,
кн ба ичрои нк ааэмфа аа Мухаммад Осями дида шахсн муио-
сябтар нлбуд. Ба рохбзронн ммб аа хукумат иомэадми М. Оса*
мі писана ом ад аа мам чебонст бо у еухбат м« кар дам. Baft Ба*
робарм шунмдани наш находя мам барошуфт аа катънин рад
кард. Гуфг, км ножохад някшахон кудро дар бобатк всш бур-
дани Доииккадан политехники аа аусъатк кора таѵлиму тар*
Баки кадрдок ни соха ядро яамояд аа хам замок ба фаѵмкятк
ил ми мааігуд яіааад. Мая хотнррасон кардам, км дар мактаб*
хон чумхурй 494 хаэор бана тадеял меиамояд, камехохам, кн
такдкрк омхо барок Шумо бстафоаут бошад, Ба хайл афтод аа
вахор кард, ки ха Ар. харчи меходед. кдтяёратоя. Мая иатичаи
сулбатро ба рохбаркят р а сойдя м Ханоя тавр, мохн феврали
соли 1962 вааярк маорифи Чумхурнк Точякястом таъия rap*
лид V дар бобм мсдох аа такмядм тадрис, таъднм аа тарбия,
фарохам сохтая на бехтар яамудакя смфати кятобхоя дарсй
•а мосмтахоя таѵчим, бадамд бардоштаии допиши яхтмсосяя
муалдямояу ом ух горой, таъмиру тармкми бимохоя мактаб аа
бо оосѵтахоя техники тачхяаояидаии ояхо аахшахои муассир
яа вокеі кашкд. Ваакрм каак маораф тайір кардами муалли*
меня лоно аа ихтнсосмаядро аазкфая аавалидарача домиста.
Ииститути такмадя нхтясоси иуаддямомро дубора барка pop
намуд аа омузішш саросарма оадоро ташкил кард. Дар дамая
шахру мохмахо омузиши му ад дм мои ба pox мояда шуд...

Афсус. кя хамам ямятхом Мухаммад Осммй дар пешбурдя
моря маорнф амадй яагардяд. Пас аа хашт мохм ваэирй ѵро
Ба дмгар мамсаБм бадаядтар таим карданд. Раёсатм Кумятам
наэоратм хяібню даялатй, км яая таъгне ефта буд, ба аяммая
у гуаомта шуд. Хамза мои аазяфахом Котябя Хмабм Коммуямс*
тя Точжкястоя аа муоаимм Ранен Шурой Ваамроии чумхурй
Ба ухдак вав гузошта снудаид. Дар оаоям адом им вазифа оех*
тарам сяфатхоа иясомяя у, аз набили софдмлй, оокамчдоий.
одамдустя, маданяятя бал а идя шансе аа мкт масъулиятши-
иоей бештар ба зухур омадаяд. Хар як хухки ки кумята дар
такдярм каси ба мухокмма каюядашуда ахамнатм фаахудода
лошт аа дар бароаардамм хуки ранее ми дастгохя бадамдма*
хомро хамеша адду инсоф рахбарй мекард. Мухаммад Осммй
хамчун ходями наносим хнзбу давдат аа арбоба тшфи
чамьнят дар рода таранки Ата мамлакат, рааиакя маму фая,
адабнёгу хунар аа фархаягу маоряф хядмягхоя бедараг намуд.
Баргу эор нардами чашяхом буаургояя маму адаб, гуаоштаяя
хайкалм арообоии мумтоам мяддат, ташхмди коаферсисия
доя вамаа ібайяалямлалі, | марка зноя фархаягА ва<

хнфзн Ідгорахом бостоаяа таъряху мадамяят дар хул ааквя
мбтакор аа мшгмрохя ам родмардя ялму фардаигро дороет.

В
Вакте кн ба сарварни Академиям нлмҳон чумхурй пайд»
кардани шакси саэовор лоэнм омад, боз ҳам коми Мухаммад
Оснмӣ ба эабон шрифта шуд. Соли 1965 ӯро Президента Ака-
демиям илыхо ннтнхоб карданд ва муддати 23 сол ии маркази
муѵтабари нами Точнкистонро сарпарастӣ намуд. Дар замони
рахбарии ӯ академия холе вусъат ёфт, муассисаҳои навн тад-
кнкотӣ, зз чумла пажӯхишгодхои шаркшняосй ва биологии
Помар ба вучуд омаданд, муассисахон мавчудаи илмй равнак
ёфтанд, надрхои варзидан илм ба камол раснданд, асарҳои
букёдни академия ахамиятн чахонй пайдо намуданд.

Мухаммад Осммй шахсн илм буд. Тамоми қувват ва ақлу
доииши худро ба рохм илм, маърифат ва фарҳанг сарф намуд.
наслхои иав ба иавм илмро парвариш кард. Худ дар фалсафак
табиат ихтисос дошт. Ҳамин кн сарвари нлми чумхурй гардид,.
домр ба хамаи риштахои илму фан вукуф ёфт ва бо салохняти
тамом ба академия рохбарй мекард. Ӯ ба забои ва адабиёт
ишк. дошт, шеъри бисёр аэ ёд медонист ва хар гоҳ сӯхбатҳои
худро бо байтхои шоирони классик оро медод ва сухани худро
бо хикматхои бузургои таедик менамуд. Ӯ шахси сухандон ва
сухаиаар буд. Дар конференсия ва снмпоэнумхои байналхал-
ки доир ба комёбихои илму фарханг ва сохахон гуногунн хо-
чагии халки мамлакат бо ифтихор сухан меронд. Илму адаб
ва фархаигу хуяари кадимии точиконро тавсиф намуда, ола-
миёиро бо дастоаардхои он ошно менамуд. Вахдати миллӣ ва
дӯстнн бародароиам кулли сокинонк кишварамон, робитаи ха-
мачоииба ва хамкорни судмандн Точикистонн сохибистиклол
бо тамоми киюаархои чахои мароми асосни хамаи икдомотя ӯ
буд. Шояд аэ хамии сабаб бошад. ки баъдн супурданя раёсати
академия ба яке as июгирдоня боистеъдоди худ сарларастин
Аячумаия «Пайааид»*ро ба зимма гирифт ва то дамн вопаснн
дар чолан хамдилй ва ҳамбастагӣ хизмат кард. Ӯ азнзи халқ
буд, дар хамаи гӯшаву канорн мамлакат дӯсташ медоштанд,
иома пай на таихо барон мардуми точик, балки барон хамаи мар-
думой рамам садокат ба Ватам, мухаббат ба инсои, хидматк
шонстл бахри сулху оромиш, пешрафти илму фарханг ва тамад-
дуии башарй буд.

Солхо мегуэараид, иаслдои ;нав зухур мекунанд, чомеак
нави адолатходу сулхпарвари мо ба лояқон баланди таракхй
мер яса д. меъматхои моддию маъвавй фаровон мешавад, илму
адаб, фархаигу хунар ва маърифати ннсонй пирӯзихон дурах-
шонро поил мегардад. дар хамои замой хам помп фарэаядоян
номбардори халин точик. ки Мухаммад Осями хам дар радк-
фи онхо маком и шоёнро ншгол менамояд, бо эҳтиромн бузург
ба забои шрифта хохад шуд.

3»
Рауф Баротов
Академик

АХТАРИ ТОБОНИ ИЛМ

Man бо Муҳаммад Осимй соли 1956, вакти ректори Дониш-
кадаи политехникии Тоҷикистон (ҳозира Донишгоҳи техникии
ба номи М. Осимй) буданаш шинос шудаам. Аммо дар бораи
корҳои пеки ни марди начиб ҳанӯз соли 1948 аз хешовандонам,
иштирокчиёни Чанги Бузурги Ватанй Зокиров Ҳомидҷон ва
Назаров Аҳадҷон, инчунин аз дигар дӯстони конибодомиам
бисер суханони шукру сипос шунида будам. Онҳо бо як меҳру
муҳаббат ва миннатдорй мегуфтанд. ки ҳангоми дохил шуда-
нашон ба Донишкадаи давлатии омӯзгории шахри Хучанд чо-
нишини ректори ин донишкада оид ба корҳои илму таълим
Осимй ба ҳамаи собиқадорони ҷаиг ёрмандии амалй мерасонд
ва ба рафти таҳсили онҳо ғамхорона назорат мекард. Пас аз
чанд сол бароям шарафи бузург насиб гардид, ки бо ин шах-
сйяти накӯкору накӯном аз наздик шинос шавам ва зиёда аз
сй сол ҳамкорӣ намоям.

6 майи соли 1964 академик Султон Умаров, ки баъди ус-
тод С. Айнй муддати ҳафт сол сарварии Академияи илмҳои То-
чикистонро дар зимма доштанд, ногаҳон вафот намуданд. Як
соли тамом дар чустучӯйи номзади сазовори ин мақоми волои
илмн ҷумҳурй гузашт. Ниҳоят, 26 майи солп 1965 Маҷлиси уму-
мии Акадеыияи нлмҳо бо иштироки 15 академик (дар ғайби
ду академик—И. Н. Антипов—Каратаев ва Н. В. Смолский, ки
дар Душанбе набуданд) бо як овоз Мухаммад Сайфиддинович
Осимиро Президенти Академия интихоб карданд. То ин вақт
ӯ вазнфаи котнби Кумитаи Марказии Ҳизби коммунисти То-
чикистон ва муовини Ранси Шӯрои Вазирони Ҷумҳурй, раиси
Кумитаи назорати ҳизбню давлатиро бар ӯҳда дошт.

Фаъолияти ташкилотчигии Мухаммад Осимй дар риштаи
ташкили илм, махсусан солҳое, ки у ба Донишкадаи политех-
ники сарварй мекард, зоҳир гашт. Точнкистон ба кадрхои тех-
ники: меъморону муҳандисони соҳаҳои сохтмон ва саноати бо-
фандагӣ сахт эҳтиёч дошт. Ба роҳ мондани корҳои таълим дар

"24
ин донишкадаи навтаъсис осон набуд. Ба шарофати ин сарва-
ри кордону ботадбир дар як муддати кӯтоҳ донишкада ба
кадрҳои омӯзгорӣ ва таҷҳизоту лавозимоти таълимӣ таъмин
гардид. Ректор Осимй ба сифати омӯзиши донишҷӯён аҳамия-
ти махсус медод, чунон моҳирона даре мегуфт, ки барон ди-
гар муаллимон ҳамчун намунаи таълиму тадрис хизмат ме-
кард. Натиҷаи ҳамин буд, ки аксари нахустин хатмкардагони
ин донишкада имрӯз роҳбарони варзида ва пешбарандагони
соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқи чумҳурӣ мебошанд.

Президенти Академияи илмҳои Точикистон дар солҳои 1988—
1995, директори Институти зилзилашиноей ва сохтмони зил-
зилабардор академик Неъматуллоев Собит Ҳабибуллоевич яке
аз он тамомкардагони аввали донишкадаи номбурда аст. М.
Осимй ҳанӯз аз овони таҳсил зеҳни бурро, акли расо ва ин-
тизоми аълои Собитчонро пай бурда буд. У аз ҳар як дониш-
чӯ ғанимат донистани вақт ва ҳарчи бештар андӯхтани дониш-
ро талаб менамуд.

Соли 1962, вақте ки Мухаммад Осимй вазири маорифи хал-
ки Точикистон буду бо тақозои вазифа ба бисер мактабҳои чум-
ҳурй мерафт, воқеае рӯй додааст, ки рӯзе ба ман нақл кард.
У ба яке аз мактабҳои ноҳияи Совет рафта, ба дарси муалли-
ми математика медарояд. Дониши математикии Бойматов Ка-
молиддин ном талабае барояш хеле хуш меояд. Ин талаба бо
тавсияи вазир ба мактаб-интернати Душанбе омада, баъди
хатми он таҳсилро дар мактаби олй, аспирантураи Донишгоҳи
давлатии Маскав давом медиҳад. Камолиддин ҳоло доктори
илмҳои физикаю математика, узви вобастаи Академияи илмҳо,
мудири шӯъбаи Пажӯҳишгоҳи математика мебошад. Ин мисол
ягона нест. Осимй истеъдоди фавқулоддаи бисёр чавонони
илмдӯстро кашф намуда, дар кору зиндагй такдирчунбони он-
ҳо гардидааст. На ҳар кас чунин қобилияти истеъдодшиносй
дорад.

Мухаммад Осимй то 6 майи соли 1988—муддати 23 сол Пре-
зиденти Академияи илмҳои чумҳурй, баъд то 29 июли соли
1996 (то ҳалокати фочиавиашон) мушовири Раёсати акаде-
мия буданд.

Аз замоне, ки ин марди заковатманд сарвари илми точик
гардид, корҳои тадқиқотии муассисахои илмии академия беш
аз пеш вусъат ёфт. Бо кӯшишу талошҳон ӯ чор муассисаи нави
тадқикоти илмй: Пажухишгохи биологии Помир (1969), Па-
жӯҳишгоҳи шарқшиносй (1970), Пажӯҳишгоҳи математика ва
марказн ҳисоббарорӣ (1973), Шӯъбан генетнкаи умумин пах-
та (1977) таъсис ёфт ва дар пажӯҳншгоххон мавчуда шӯъбаву
лабораторияҳои нав ба вучуд омаданд, доираи мавзӯъҳои
муассисахои илмй ва таҳлилу баррасии масъалаҳои илмию

25
назарӣ амиқтар гардид. Дастовардҳои олимони тоҷик на_ тан-
ҳо дар миқеси ҷумҳурӣ, балки берун аз ҳудуди он низ шӯҳрат
пайдо кард.

М. Осимӣ ба инкишофи илмҳои дакик — математика, физи-
ка, астрофизика, сейсмология, кимиё ва геология, ҷиҳозонйда-
ни онҳо бо лавозимоти ҳозиразамон ва тарбияи мутахассисони
донову тавонои ин соҳаҳо диккати ҷиддй медод. У ҳамчун му-
тахассиси физикаю фалсафа ба тараққиёти мутаносиби ҳамаи
чанбаҳои илм — ҳам табиатшиносй ва хам ҷамъиятшиносӣ бо
•салоҳияти тамом раҳнамоӣ ва мусоидат мекард.

Ман бо роҳбарии ин марди оқилу доно аз моҳи майи соли
1965 то апрели соли 1976 вазифаи академик-котиби Шӯъбаи
илмхои физика, математика, кимиё ва геологияро адо карда,
то соли 1984 ноиб-президеит ва то моҳи майи соли 1988 узви
Раёсати академия будам ва ҳамзамон вазифаи директори
Институти геологияро низ ичро менамудам. Муддати тӯлонии
тсамкорй моро бо хам хеле наздик гардонид ва муносибати хе-
.ле хуби дӯстиву бародариро фароҳам сохт. Воқеан, бароям
хушбахтии бузург буд пайдо намудани дӯсти беғараз ва мас-
лиҳатгари хирадманд дар шахсияти ин марди некандешу на-
кукор. Хислатҳои фархундаи инсонй, маданияти олии муо-,
тшірат ва одамияти нотакрори ин шахси начиб барои наздикон,
дӯстон па ҳамкорону шогирдонаш намунаи ибратанд. Дар сн-
мову сиришти он кас ягон аломати такаббур ва худнамой пай-
до набуд. М. Осимй бо ҳамкорон ва ҳамсӯҳбатони
гуногунсинну гуногунмартабаи худ доимо бо назокат ва меҳру-
'бонй гуфтугӯ менамуд. Як хислати некаш он буд, ки сухани
ҳамсӯҳбаташонро набурида, уро то охир гӯш мекард. Эҳтиро-
ми мусоҳиби худро ба ҷо оварда, баъд изҳори ақида мена-
муд. Дар лаҳзаҳои ногувор ҳам ба ягон кас овоз баланд карда,
сари jxcoc худро гум намекард. Бо он кас дар бораи кор ва
масъалаҳои шахсй озодона ran задан мумкин буд.

Дар ёд дорам, соли 1964 Кумитаи ҳизбии шаҳри Душанбе
'ба Академияи нлмҳо шикоятномаи беимзои касеро дар бораи
фаъолияти директори ҳамонвақтаи Пажӯҳишгоҳи кимиё Ва-
силий Иванович Никитин барои мухокима фиристод. Ман, ки
он вақт вазифаи котиби кумитаи ҳизбни академияро низ дар
ӯҳда доштам , бо иштнроки узви вобастаи академия Мулло-
чон Фозилов ва Козачковский ба тафтиши ин номаи беимзо
машгул шудам ва баъди анҷоми тафтиш дар ҳузури М. Осимй
ба мачлиси Кумитаи назорати ҳизбию давлатй аз натичаи ко-
ри комиссия гузориш додам. Кумита баъзе нуқсонҳои фаъоли-
яти В. И. Никитинро нишон дода, дар айни замой кайд кард,
ки хизмати олим дар пешбурди илми кимиё ва тарбияи кадр-
хон баландихтисос хеле калон аст. М. Осимй дар чамъбасти
муҳокима таъкид намуд, ки одамони илмро то ҳадди имкон
бояд ҳифз кард. На бояд роҳ дод, ки ҳар касу нокас аз рӯйи
ранҷиш ё бухлу ҳасад ба донишмандони асилу бошараф бад-
номй оварад, ноҳақ тӯҳмат занад. Чунин буд муносибати ин-
сонпарваронаи ин марди равшанзамир ва арбоби давлат нис-
бат ба аҳли илм, бо вуҷуди он ки аз олимон талабҳои хеле
сахтгирона дошт.

Боз як воқеа дар хотирам нақш бастааст. Яке аз маҷлис-
ҳои солонаи Академиям илмҳо (шояд соли 1974 бошад) хеле
шиддатнок гузашт. Баъзе суханронҳои сергап аҳли маҷлисро-
сахт дилгир карданд. Онҳо баҳудаву беҳуда ба ҳар кас часпи-
да, ба иззати нафсашон мерасиданд, суханашон на ин ки ба
ақл, балки ба ҳисси касон асар мекард. Ин ҳолат ба Осимй
барин шахси пурбардошт ва ботаҳаммул хам таъсири ногувор-
гузошт. Ӯ баъди маҷлис ҳангоми сӯҳбат гуфт, ки одамизод ҳар
хел пир мешудааст. Яке—мисли кӯдак соддаву фориғ аз ва-
ми дунё ва мӯҳтоҷи парасториву навозиш.ки вайро кӯдакпир
мегуфтаанд. Дигаре бо мурури замон таҷрибаи зиндагй андӯх-
та, донотару оқилтар, бофаросату заковатманд мешудааст, ки
ӯро пири хирад меномидаанд. Саввумй сергап ва бадгӯй бу~
да, ҳамаро сарзаниш мекардааст ва ба ҳама мисли car дар-
меафтодааст, ки онро сагпир номидаанд. Ҳар як олим ҳам 6»
табиати худаш ба яке аз ин навъҳо тааллуқ пайдо мекунад.
Хушбахтона, аксарияти олимони мо пирони хирад ҳастанд ва
чеҳраашон нуронист, суханонашон гуворо ва пур аз ҳикмат аст.
Як-ду нафар ёфт мешаваид, хислати мураккаб доранд, донис-
таву надониста фақат танқид мекунанд, дар одамон фақат ҷи-
ҳатҳои манфӣ меҷӯянд ва меёбанду мегӯянд, аз ранҷонидани
касе афсӯс намехуранд. Гӯё шод ҳам мешаванд...

Ман аввалин бор чунин суханонро аз забони муаллимам,
дӯстам, ҳамкори хирадмандам мешунидам. Бо сӯзу гудоз ме-
гуфт, ранги рӯяшон канда, дар чашмонаш нишонаҳои афсӯсу
надомат ҳувайдо буд. Ва якбора гӯё бори вазнинро аз дӯш пар-
тофта бошад, сабук аз ҷой ҷаҳида, ба як ҳолати хушй табас-
сумкунон ба ман рӯ овард: Боке не. Дар академиям мо оли-
мони ҷаҳоншумул ҳастанд. Онҳо дар айни авчи камолотанд.
Ҷавонони боистеъдодро дар гирди худ чамъ карда, усулҳои
навтарини тадқиқоти илмиро барояшон муҳайё срхта, роҳи
ьашфиётҳои тозаро мекушоянд. Мо аз донишмандони мурак-
кабхислат ҳам бояд дар кушодани, укдаҳои илм ва парвариши
мутахассисони варзида истифода барем.

Ҳар гоҳ ки ман ин зоти бузургворро ёд мекунам, ин сӯҳба-
ти самимиашон ба хотирам мерасад ва киёфаи зиндаи он кас
пеши назарам намоён мешавад.

Яке аз хизматҳои шоистаи таҳсини М. Осимй роҳбарй ва

27
кштпрокн бевоснта дар офарндани Энсиклопедиян советии то-
чек (1968—1988) мебошад. У ҳамчун сармухаррири илмй,
ыѵаллифн бисер маколахои ин асари чомеъ дар нашри чилди
махсусн «Чумхурин Точнкистон» ва хамаи 8 чилди Қомуси
точик сахми хеле арзанда гузоштааст. Ед дораы, кн М. Осимй
нахустнн асари энснклопедй— чилди ба чашни 50-солагии
Чумхурй бахшидаро тахрнр мекард. Дар боби тавсифи мада-
нііяти кадіша ва хозиран точик чанд хато ба назараш расид.
Фавран хайати ходимони Сарредаксияро чамъ намуда, онхоро
аз нн хатохо огоҳ кард ва рохи нслохашро нпшон дод. Аз таъ-
лнфу тахрнраш аён буд, кн ӯ чй андоза захнраи фаровони лу-
ғат ва маданнятн баланд дорад.

М. Осимй ахли оилаи худ — хамсараш, панҷ духтару ду
писар, наберахо ва хамаи хешу таборонашро бағоят дуст ме-
дошт ва хурмат мекард. Ба тарбнян фарзандон диққати чид-
дй медод. Холо фарзандонаш сохнбн маълумоти олй ва унвон-
хон нлмн мебошанд ва дар соҳаҳои гуногуни илму фарханг ва
мактабу маорнфн чумҳурн кор мекунанд.

Мо, дустон ва ҳамкорон, Мухаммад Осимиро ҳамчун ин-
сони комил, арбоби барҷастаи давлатй ва ахтари тобонн нлм
хамеша ёд мекунем.
Улмас Мирсаидов
Академик

СУХАНЕ ЧАНД ДАР БОРАИ
УСТОД МУХАММАД И ОСИМЙ

Мулоқоти нахустини май бо устод Мухаммади Осимй соли
1962 дар шахри Душанбе ҳангоми кабули довталабон ба мак-
тгабҳои олни марказии Иттиҳоди Шӯравй иттифоқ афтод. Мо-
х.и июли ҳамон сол ман барон ба таври ғайриозмунй ба До-
нишкадаи кимиёву технологии Маскав ба номи Д. И. Мен-
делеев дохил шудан, дар Донишгоҳи Давлатии Тоҷикистон ба
номи В. И. Ленин имтиҳоноти қабул супурдам.

Дар комиссияи қабул роҳбарони якчанд вазорату идораҳо
дузур доштанд. М. Осимй дар он айём вазири маорифи Тоҷи-
кистон буд ва ба коммисияи қабулн донишҷӯён ба мактаб-
дои олии марказии Иттиҳоди Шӯравй роҳбарй мекард.

Вай ба ҳуҷҷатҳои ман таваҷҷӯҳ зоҳир намуда, пешниҳод
кард, ки ба ҷойи Донишкадаи кимиёву технологии Маскав ба
номи Д. И. Менделеев (ДКТМ) ба факултаи механикаю риё-
зиёти Донишгоҳи Давлатии Маскав ба номи М. В. Ломоносов
хуҷҷат супорам, зеро дар ин факулта донишҷӯён намерасиданд.
Аз рӯйи ихтисосҳои кимиёвй бошад, озмун мукаррар гарднда
'буд, чунки дар он солҳо ба илми кимиё бештар таваҷҷӯҳ зо-
ҳир мекарданду аксари хатмкунандагони мактабхо барои тах-
сил факултаҳои дорой ихтисосҳои кимиёвиро интнхоб менаму-
данд ва ман ҳам аз ҷумлаи онҳо будам. Ғанр аз ин, дар мак-
табн мо фанни кимиёро омӯзгори меҳрубон Обндов Э. О. даре
медод ва ӯ ба ман маслихат дода буд. ки кнмиёшиное шавам.
Бо назардошти ин ман барои ба донишгохн Давлатии Маскав
ҳуҷҷат супурдан ризоият кадодам. М. Осимй таъхид намуд, ки
Донишгоқи Давлатии Маскав донишгохи бехтарику бонуфуз-
тарини шӯравист ва бнсёриҳо орзу доранд, ки дар нн дониш-
ГОҚ тахеил намоянд, вале ман дар тасмими худ устувор будам.
Сипае ӯ аз ман пуренд, ки дар Душанбе аз хешону наздикон
кй дорам? Гуфтам, бародарп калониам Ғафур Мирсаидов ин
но зиндагй мекунад. М. Осимй хохнш кард, ки бародарамро
ба назди у даъват намоям. Устод Осимй бародарамро дархол
шинохт, зеро вай дар Донишкадаи политехникй тақсил ме-
кард. Ӯ андешаҳои худро дар бораи тахсили ман дар Дониш-
гоҳи Давлатии Маскав изҳор намуд, вале бародарам ишорат
ба ман кард, ки кимиёро хеле дӯст медорам ва аз устод Осимй
хоҳиш намуд, ки маро ба ДКТМ номнавис Інамояд. Бад-ин
тарик соли 1962 ман ба ДКТМ дохил шудам ва устод Осимй
ба ман фотиҳаи хайр дод.

Баъдан ман бо ӯ чандин бор дар Маскав, вақте ки ҳам-
роҳи роҳбарони Ҷумҳурй барои иштирок дар чорабиниҳо таш-
риф меовард, мулоқот кардам. Суханронии ӯро соли 1966, баъ-
ди анҷоми анчумани XXIII ҲҚИШ дар назди донишҷӯёни То-
чикистон, ки дар шаҳри Маскав таҳсил мекарданд, ёд дорам.
Вай дар ҳузури роҳбарони Тоҷикистон дар хусуси тарбияк
кадрҳо барои Ҷумҳурй маърӯза карда ва мо донишҷӯёнро даъ-
ват намуд, ки хуб таҳсил намоем.

Моҳи декабри соли 1967 ман ДКТМ-ро хатм кардам ва ба
сифати ассистента кафедраи кимиёи умумй дар Донишкадаи-
политехникии Точикистон (ҳоло Донишгоҳи техникии Тоҷикис-
тон ба номи М. С. Осимй) ба кор шурӯъ намудам.

Азбаски шӯрои ДКТМ маро барои идомаи таҳсил ба аспи-
рантура тавсия намуда буд, дар ин бора ман ба мудири аспи-
рантураи Академияи илмҳои ҶШС Точикистон Г. Н. Наврӯзоа
муроҷиат кардам. Ӯ ҳуҷҷатҳои маро аз назар гузаронида мас-
лиҳат дод, ки ин масъаларо бо Президента Академияи илмҳои
Точикистон М. Осимй муҳокима намоям, зеро имкон дорад
маро якбора ба аспирантураи максаднок фиристанд. Вақте
ки мо ба назди М. Осимй даромадем, ӯ Г. Н. Наврӯзовро бо-
диккат гӯш кард ва гуфт, ки ман ба воситаи Пажӯҳишгоҳи
кимиё имтиҳонҳои қабулро супорам, ҳарчанд давраи сессияи
супурдани имтиҳонот дар аспирантура ҳанӯз фаро нарасида-
аст, маро ба аспирантураи АИ ИҶШС мефиристанд. Моҳи фев-
рали соли 1970 ман имтиҳонҳои қабул ба аспирантураро су-
пурдам ва Пажӯҳишгоҳи кимиё маро барои таҳсил ба Пажӯ-
ҳишгоҳи кимиёи умумй ва ғайриорганикии ба номи Н. С. Кур-
накови АИ ИҶШС фиристод. Баъди ҳимояи рисолаи номзадӣ
моҳи марта соли 1973 ман дар Пажӯҳишгоҳи кимиёи АИ ҶШС
Точикистон ба кор оғоз кардам.

Дар он солҳо масъалаи манзил бисёр мушкил буд. Ман дар
хобгоҳ ҳатто ҷой надоштам. Моҳи сентябри соли 1973 роҳбари
илмии ман Т. Н. Димова ба сафари хизматй ба Душанбе омад.
I аҳволи маро дида, назди раиси Пажӯҳишгоҳ Э. У. Нӯъмонов
даромаду гуфт, ки агар роҳбарияти АИ масъалаи манзили ма-
ро хал накунад, вай тавсия медиҳад, ки ман ба шаҳри Исфара
равам ва дар он чо аз рӯйи ихтисос кор кунам, зеро соли 1973
дар шаҳри Исфара сохтмони коргоҳи истеҳсоли моддаҳои

30
энергияталаб барон эҳтиёҷоти мудофиавии мамлакат анҷом
■ёфта буд ва коргоҳ ба мутахассисон эҳтиёҷ дошт.

Он вақт ноиби Президента АИ Тоҷикистон академик А. Н.
Махсумов буд. Фардои ҳамон рӯз Э. И. Нӯъмонов ва Т. Н. Ди-
мова назди ӯ даромада, аҳамияти корҳои маро муфассал ба ӯ
■фаҳмонданд ва хоҳиш намуданд, ки барон ман манзил чудо
карда шавад. А. Н. Махсумов бо ризоияти М. Осимй ба ман
манзили духонагй дод. Бад-ин тартиб, ман соҳиби манзил гаш-
там ва фаъолияти худро дар Пажӯҳишгоҳи кимиёи АИ Тоҷи-
кистон идома додам.

Ҳар вақте ки ман ба коре шурӯъ мекардам, ҳамеша ранен
Пажӯҳишгоҳи кимиё Э. У. Нӯъмонов ва М. Осимй ба ман кӯ-
мак мерасониданд...

Дар таърнхи илми мо М. Осимй ахтари дурахшон ва олими
намоёнест, ки дар пешрафти илму техника саҳми бузург гу-
.зоштааст. У файласуфи забардасти даврони мо буд. Хидмат-
ҳояшро ба назар гирифта, соли 1973 Мачлиси у мумии АИ
ИҶШС ӯро узви вобастаи АИ ИҶШС интихоб намуд. М. Оси-
мй аз зумраи он олимони маъруфи Тоҷикистон аст, ки киш-
вари мо бо онҳо вокеан ҳам ифтихор дорад. Муддати 23 сол
(1965—1988) ӯ Президента Академияи илмҳои Тоҷикистон ва
.аз соли 1988 то рӯзҳои вопасини ҳаёташ мушовири Раёсати
.Академияи илмҳои Тоҷикистон буд. Ман хушбахтам, ки солҳои
1995—1997 мустакиман бо ӯ кор карда, дар ҳалли бисёр
масъалаҳо аз вай маслиҳат пурсидаам.

Ҳангоми кор ҳамроҳи ӯ ман ба нерӯи ҳайратангези зако-
ват, дониши амиқ ва огаҳии комили ӯ дар як қатор соҳаҳои
илм эътимоди ҳар чӣ бештар ҳосил кардам.

Муҳим он аст, ки устод М. Осимй хислатҳои хоси аксари
аъзоёни Академияро ба хубӣ медонист ва моҳирона акидаву
ғояҳоеро илқо менамуд, ки ба шавқу рағбати онҳо мувофиқ
буданд. Демократияи фитрӣ хислати фарқкунандаи М. Осимӣ
маҳсуб мегашт. Вай дӯст намедошт, ки ба ӯ аз дигарон бештар
таваҷҷӯҳ зоҳир намоянд. Фурӯтану хоксор буд ва бо ҳамагон
муомилаи хуш дошт. Дорои ҷазабаи фавкулодае буд, ки
мусоҳибро бидуни ихтиёр ба худ чалб мекард. Ҳаргиз ӯ ба
эҳсосот дода намешуд. Ҳар як мулоқот бо устод М. Осимй дар
лавҳи хотир нақш мебаст. Ҳангоми сӯҳбат бо вай дарк мегар-
дид, ки ӯ дили бузург ва фарҳангу маънавиёти ғанй дорад.

Зеҳни тези устод ҳамеша маро дар ҳайрат мегузошт. Қоби-
лияте дошт, ки масъаларо ҳамеша дуруст иброз мекард ва нук-
тасанҷона ҳаллу фасл менамуд. V ба хотири манфиати ҷамъият
ва осудагиву саодати миллат ҳаргиз нерӯи худро дареғ наме-
дошт ва ҳамеша саъй менамуд, ки вазифаҳон ба зиммааш во-

U
гузоршударо сарбаландона ичро кунад. Ед дорам, барон cap]
фаи вақт ӯ бештар аз рейсҳои шабонаи ҳавопаймо истифода
менамуд, то аз субҳ дар чойи кори худ бошад. У фидоии кору]
фаъолияти худ буд. Воқеан ҳам, устод Муҳаммади Осимй иф
тихори илми мост ва ин моро вазифадор менамояд, ки сазо
вори ӯ бошем.

Дар таърихи Точикистон асри XX мисли садам X фарзан]
донн фарзонаеро ба ҷаҳониён эҳдо намуд, ки аз ин миён СІ
Айнй, А. Лоҳутй, М. Турсунзода (дар адабиёт), Б. Ғафуров
С. Умаров, М. Осимй (дар илм) шахсиятҳои чаҳонй ва оли
мони забардасти замой маҳсуб мешаванд. Номи онҳо ҳанӯ:
ҳангоми барҳаёт буданашон маълуму машҳур гашта буд в;1
маҳалли эътибору эътироф қарор дошт.

Ба шарофати мероси ғании илмии М. Осимй, ки то ба им
рӯз қиммати худро гум накардааст, як зумра олимони маш
ҳури файласуф ба камол расидаанд. Ӯ инсони фозил ва алло I
май замой буду воқеан ҳам дониши ҳамаҷониба дошт.

Мегӯянд, ки кадри неьмат баъд аз завол аст. Мо танҳо ак I
нун саҳми бузурги устод Осимиро дарк менамоем ва ба фаъс I
лияти ӯ бахои сазовор медиҳем. Худи ӯ такрори байти зерин I
Соибро дӯст медошт:

Даъвни дониш бувад Соиб ба нодонй далел,

Ҳар ки нодон мешуморад хешро донотар аст.

Дар илм доштани муқарриз зарур аст. Устод Осимй мегуф'
«Мукарриз барои олим рафики хубест, ки бо мусоидати
метавон аз хатоиҳои худ огоҳ гардид». Агар касе аз мо с
мушкилот ва ё нокомие дучор мегардид, і моро тасалло доі
мегуфт: «Ҳаёт нокомиҳо дорад ва ин нокомиҳоро бояд мард
на таҳаммул намуд, зеро аз онҳо чойи гурез нест». Вай хаі
чунин мегуфт, ки шахсияти олим барои дигарон намуна ас
Рӯзи 60-солагии академик М. Осимиро ёд дорам. Он ва
ӯ ба ордени Ленин сарфароз гардид ва мо олимони ҷавон б
рои табрик наздаш даромадем( ман он вакт раиси Шурой ол
мони чавони Академиям илмҳон ҶШС Точикистон будам). І
тод М. Осимй изҳор кард, ки аз таваҷҷӯҳи олимони чавон хе
сипосгузор аст. Мо низ дар навбати худ ҳамеша таваҷчӯҳ
хаирхоҳип ӯро нисбат ба кору икдомоти чавонон эҳсос мека
дем.

Бояд тазаккур дод, ки М. Осимй дар худ беҳтарину ма
бултарнн хислатҳои инсонй—фурӯтанй, сабру таҳаммулу м
натдустй ва гамхориву покизагиро таҷассум мекард. Ӯ
гуфт, ки агар олим дар чомеа иуфузу эътпбор надошта бош
пас или тараққй нахоҳад кард. Беҳтарин нерӯҳои кишвар,

3*


вонони боистеъдоду лаёқатманд бояд идомадиқандаи илм бо-
шанд.

Олимони асил дар бораи худ нам фикр мекунанд. Онҳо ба-
рон манфиати кишвари худ беғаразона фаъолият менамоянд.
Академик М. Осимй низ ҳамин гуна олим буд. В ай дар бораи
хусусият ва анъанаҳои илм сухан ронда, такрор менамуд, ки
ҳар чизи нав аз кӯҳна ибтидо мегирад.

Ақидаҳои М. Осимй ҳамеша ба рушду пешрафти илм ра-
вона шуда буданд. Ӯ такрор ба такрор мегуфт: ақидаҳое, ки
аҳамияти бузург доранд, ҳамеша оддиянд ва таъкид мекард,
ки дар илм баҳсу мунозира зарур аст, зеро ин диалектикаи
ҳаёт , диалектикаи илм мебошад.

Вақте ки соли 1995 маро Президенти Академияи илмҳои
Ҷумҳурии Тоҷикистон ннтихоб карданд, ӯ маро табрик карду
гуфт: «Ба шумо маслиҳати май сабру таҳаммул аст ва сабру
таҳаммул силоҳи асосии роҳбари илм мебошад». Бехуда на-
мегӯянд, ки агар дар дунё чизи мухиме мавчуд бошад, пас ин
илм аст. Илм низоми асаби даврони мо ва муҳимтарин даст-
гоҳи муттаҳидии чомеа маҳсуб мешавад. Ҳаёти дурахшон,
фаъолияти пурҷӯшу хуруши М. Осимй дар илм нақши муас-
сир ва дар дилу лавҳи хотири мардумоне, ки ӯро медонистанд,
ёди нозудудание боқй гузоштааст. Ҳифзи мероси илмй ва
анъанаҳои ибратомӯзи М. Осимй маънии мисли ӯ ходими хас-
тагинопазир ва беғарази илм буданро дорад.

Ҳангоми таҳти роҳбарии устод М. Осимй кор кардан ит-
минон ҳосил намудам, ки ӯ на танҳо бо хайрхоҳиву таҳамму-
ли ба худ хос зердасти худро мӯътақид месохт, балки ҳанго-
ми зарурат ҳамчунин эроди сахти ибратомӯзу хотирмон меги-
рифт ва маслиҳатҳои ҳаққонии эътирознопазир медод.

Касе мисли ӯ махсусияти коллективной эчодиро намедо-
нист. Вай пайваста зикр мекард, ки коллективи илмй—коллек-
тиви оддии ба таври маъмурй ба расмият даровардашуда нест,
балки коллективи махсуси ба ягонагии манфиатҳои эҷодй
асосёфта мебошад, аз ин хотир чунин коллектив ба маъмурият-
маобии оддй эҳтиёч надорад.

Вақте ки маро соли 1988 раиси Пажӯҳишгоҳи кимиёи ба
номи В. И. Никитин интихоб намудзнд, М. Осимй ба ҳайси му-
шовири Президенти АИ Точикистон кор мекард. Ед дорам, ки
ӯ ҳамроҳи Президенти Академияи илмхо академик Неъмятул-
лоев С. Ҳ. барои муаррифии раиси «нав ба аҳлн улум ба Пажӯ-
ҳншгоҳи кимиё омад (академик Э. У, Нӯъмонов раиси ифтихо-
рии Пажӯҳишгоҳ гардид). Ӯ ҳангоми муаррифн ба ман рӯй
оварда гуфт, ки ба раис одоби ҳамида, идроки хосе барои фаҳ-
миши тамоюлу қобилияти кормандон, маҳорати мӯътақид еох-
’ тани мардум ва ташкили муҳити эҷодӣ дар коллектив зарур

>-2006

33
аст Дар ин бобат сухан ронда мо дар пешн мардоиагиву ма
тонат ва начобати ин марли тариф, кн ватанхохи хакнкиіі
кншвари худ буд, сари таъзим фурул меорем.

Умр кутох аст. Лллакай чанд сол мсшанад, кн академий
М. Осп ми дар банки мо пест. Вале дар ёдн хам.чпмонон ва наел*
хон ом и да ӯ хамчун инсонн комил бок Я хохад монд.

Имруз мо руни ннёз ба мсроси нлмй ва хотнраи ин ҳамза-J
моим маҳбубн худ меоварсм. Барой аксари мо ӯ миэони рухя
шуурн миллист. Мо имрӯз аз М. Осимй кадршиноей мекунем
зеро у ил мн моро ба поме бардошт, кн Точикнстон дар чаш ми
чахони мутамадднн ва чомеаи илмин ҷаҳонй ба макоми cal
зоворс сохнб I зрдид. Ван симон мардуми мо дар чандин анчу-І
манхон байналмнлалнн нлмй буд ва парчами ил ми кишварм
моро дар мамлакатхои дигар баланд бардошт. Ӯ аз зумраи он
фарзандони аенли мнллат аст, кн Ватани худро машхури олам
карлаанд.

Мероси ил мин академик М. Осимй бояд ба таври шоиста
ба Точнкнстонн сохибистнклол хизмат намояд. МутаассифонаІ
асархон у ханӯз танзим нагардидаанд ва мероси илмии ӯ ба
таври амик омухта нашудааст. Маълум аст, ки академик М
Осимй олнми маъруфи чандин соха ва арбобн чамъиятй буді
ки хар кадоме аз ин чанбаҳои фаъолияти \ шоистаи тахкикоти
махсус мсбошад.

Чѵнон ки гуфтем, дар фаъолияти М. Осимй тарбияи оли
моих чавон чойн махсусеро ишғол менамуд. Ӯ истеъдоде дошт
ки чавоноии лаёкатманди моилу рогиби илмро дарёфт меі
кард. Ба чунин чавонон махсусан таваччӯх зохир намуда, он
ҳоро аз тамоми каламрави чумхурй пайдо мекард ва бароі
тахеилашон имконият фароҳам меовард. Баъдан онхоро даЛ
Пажухишгоххои Академнян илмхо ба кор кабул карда, хаме
ша дар бобати лешрафтн илмии онҳо ғамхорӣ зохир менамуд
Устод М. Осимй мунтазам ба масоили олимони чавон машғу<
мегардид ва олимони чавоыро ҳамаҷониба дастгирй мекард
Вокеан, ӯ пайваста нмкону фурсат пайдо менамуд, кн бо оли
мони чавон сухбат орояд, мунтазам ба пажухишгоххои Ака
демияи илмҳои НҶШС сафар мекард ва дар хусуси кабулн иі
ё он рнсола барон химоя аз ни пажӯҳишгоҳҳо дархост б
амал меовард. Бо шарофати мусондату дастгирии ӯ олимоні
знёди мо дар пажухишгоххои марказии ИҶШС рисолаи ном
зади ва докторй химоя намудеаіщ.

Ед дорам, вахте ки мохв июни соли 1985 май рисолаи док
торн химоя кардам, устод М. Осями аввалнн туда маро таб
рик наыуд ва май аз кисмати худ сарфарозам, ки муяссараі
гардид дар давроне, ки рохбаря нлмй точикнстон академн
М. Осями буд, кору фаъолият намоям.

и
Аз ом хушбахтам, кн ду одами бароям назднку азиз —ака-
демик М. Оснмй аа академик Э. У. ііуъмонов бо дам дуст бу*
да мд.

Гумон мекунам фаъолиятн пурсамари дамватанамон, ака-
демик М. Оснмй. дар мачмуь, ба манфнати мардуми мо амалн
гардида. намуиаи нбрат аа нддомбахши на тандо наели имрӯз,
балки наел хон оянда инз ходад буд. Олнмонн сниму соли мух*
талиф шогирдону пайрааонн М. Оспин мебошанд. Чанде аа
ондо зери таъсирн ӯ кисмаги худро ба нлм пайаастанд. Вай
иктидори кадри чумхуриро хуб медонист. Хаигоми ф.тмшія»
таш ба сифати ранен Донишкадан полип чиикии Точикнетон у
донишчӯёнро аз курен 2 аа 3 ба мактабхои одни марказии шу*
равй барон мукам мал кардами дайати кадри чумдури мефн*
ристод. дар Дакки ондо пайааста іамхори зохнр мскард, ба
донишчӯёне, ки тадсилро дар мактабдои <ынн марказии ИЧШС
идома медоданд, дамачоыиба шарой г фародам меовард. Пи
гуфтадо далели она ид. ки М. Осями на тандо барон инкншофн
нлм, балки бадри рушди маорнф низ кордой знёдеро анчом
додааст. Ӯ амалан бо кӯшишу задматн хеш Доиишкадан поли-
техннкиро бар по гуэошт ва ба инкишофи маълумоти техники
дар Чумдурй таъсирн калов расоид.

Ҳаёти М. Осями намуиаи возеди хидмаі ба мардум зет. Ӯ
аз дигарон бо муноенбати таваччѵдангеэона аа боздтнромоиаи
худ ба мардум, хайрхохин тавъам бо сахтгириву принсипнокй
фарк мекард. Бешубха, ян енфатдо хамзамон бо днеен иитер-
натсноналнзм ба М. Оснмй нм кок доданд, ки Академиям или*
доро ба сатди баланд бардорад.

Осимн меҳнатдӯст буд. Ха мац аъзоёяа Академия» илмдо
уро эдтнром мекарданд. Академик М. Оснмй гьтнмоди комил
дошт, кн нлм яке аз омнлдон асосии суръати болоравии куава*
дон истехсолкунанда ыебошад. Хамзамон инкишофи нктисодм
чумдурй иштирокн бештар фаъолован андешан илмнро дар дал*
лу фасли масоилн мушаххасн хочагни халк талаб мекунад.

Дар таърнхи навтарини Академия ду мафдум — М. Оснмй
ва Академиям нлм хон ЧШС Точнкнстонро аз хам чудо кардан
имконнопазир аст. Ӯ бедтаряи солдои хаёти худро сарфи руш-
ди Академия» илмдо кард. Устод М. Оснмй аз руки табиат
одами фозил аа дадафманде буд, кн максади дар яаздя худ
гузоштаро ичро менамуд. Ном и у знядаау човнд act ва дар
таърнхи илмн мо бонд бо харфхон заррин сабт гард ад. Ака-
демик М. Оснмй жалки худро бенидоят дуст медошт. Мох и
ноябри соля 1995 дар шахрн Тошкаяд Чаласан муассисоян Ас-
самблеям халкхои Осиёи Марказй баргузор пгуд. Дар асиоди

at
авзадан Ассамблея вай Ассамблеям халкхои Туркистон ном-
гузорн гардида буд. Хангоми барраснн аснод М. Осимй баро-
мад карда, нлман асоснок намуд, кн Точнкнстон танҳо дар су-
рагн йомгузорй шуданн Ассамблея ҳамчун Ассамблеям халк-
хои Осмей Марказй метавонад дар он нштнрок намояд. Он
гох ранен мачлне Ч. Айтматов рнзоняти худро бо далелҳои
М. Осимй нзхор кард ва Мачлиси муасснсон тахрири ӯро ка-
бул намуд. Мафхуми Ватан барон ӯ муқаддас ва азнзу маҳ-
буб буд.

Бар души мо вазифан бунёли чомеан наву озод дар хоке,
кн ба он" шахсиятхон бузург—Абӯабдуллоҳ Рӯдакй, Носирн
Хусрав, Камолн Хучандй калам ниходаанд, афтод. Вазифан
мукаддаси ҳар сокнни Точнкнстон кору знндагй кардан ба хо-
тири ояндаи дурахшонн кишвар ва фарзандони мост. Мо бояд
сіфати одни одаынят — хнфзи Ватан, химояву муҳофнзати он-
ро омузем.

Шолравон Мухаммади Осимй накшахон знёде дошт. Ӯ бор-
хо мегуфт, ки ғановатн табиати кншварн мо бояд барон таҳ-
клму болоравнн нктнеодн кишвар, нуфузу эътборн халкн мо,
тзъмкни мзнфнатн наелхои ояндан Точнкнстон хидмат намояд.
Шонста аст ба поен хотири нн шахен бузург, ки солгарди та-
вгллудашро тачлил хохем намуд, сари таъзим фурӯд орем.

ДІо дар енмон ӯ олими сохибэҳтнромро мебкнем. Академик
М. Осями дар 76 соли зиндагнн худ чусту чолок ба назар ме-
раенд ва агар душманони миллат уро нобуд намекарданд, ме-
тавокист умри знедтаре бинад ва барон кншварн мо хидмати
бештаре намояд.

Дар бор ап нн одами наҷнб, ки донншн фарогир ва шуури
идмии хайратангезе, фаъолияти пурсамари илмиву эҷодй ва
илмиву созмоадехн дошт, хама чизро гуфтан им кон надорад.
Бегуфтѵгѵ мусаллам асг, ки наелхои оянда боифтихор номи ӯ—
ном и фзрзандн аелли мнллати тоник, олими бузург ва инсони
комнлро бо уухаббгту самимнят ба забон хоханд гнрифт.

Устод Осимй баГпн зерини Шанх Саъдиро гаштаю баргаш-
тз такрор мскард ва ба н^зари мо худи хамнн байт дархӯрн j
ахволу рузгорн нбратсмѵзн хѵди уст:

Саъдяё чарлк накуном на мира д харгнз,

Мурдз он аст, кн яомаш ба накӯн набаранд.

36


Хуршеда Отахоноеа
Узви вобастан АИ ҶТ»
ФАРЗАНДИ ФАРЗОНАИ МИЛЛАТ

Устод Осимй аз рӯйи ихтисос физик буду дойр ба фалсафа
рнсолаи докторй дифоъ кард ва асархои зиёд навншт, вале ба
адабиёт шавқн беандоза дошт, шеърро дӯст медошт, бо ади-
'бон хамнншаст ва хамсӯхбат буд.

Дар як суханроннаш дар мачлисе, ки 31 июли соли 1990
дар толори Академиян илмҳои Точнкистон баргузор гарднда
буд (дар хотирам намондааст, ки ин мачлие ба кадок муно-
сибат барпо шуда буд), гуфта буд:

«Вақто ки май ба армия рафта будам (Чанги Бузургн Ва-
та ни дар назар аст), дар кулворам се китоб буд: Зебуннссо,
рубоиёти Хайём ва пйесадои Ҳамза Ҳакнмзода. Маи машғу-
лияти снёсй мегузаронидам ва баъд аз хар як кашғулият ба
онҳо шеър мехондам».

Шояд аз ин чо бошад, ки ба Пажӯхншгохн забои ва ада-
биёти ба номи Рудакй таваччӯхи махсус зохнр мекард, бо со-
биқ директорн он устод Маъсумй дустй дошт.

Устод Осимй мухлиси Садрнддин Айнй буд. Ҳаётн Айниро
-хуб медонист. Ҳануз хангомн тахсилаш дар Донишгохи Самар-
канд тавассути амакбобояш Олимхон Махсумн Хучандй, ки
шарикдарси мадрасагии Аннй буд, аз су.хбатхои эшок бахра-
док зиёд бардоштааст. Хотирахояш дар борам Садрнддин Айнй,
ки дар шумораи 5-ум и соли 1995-и мачаллан Хучанд ба табъ
расндаанд, бо гхтироми бузург, мехри беандоза ва самимияти
хосса навншта шудаанд.

Устод Осимй орзу дошт, ки Кулдиёти ил мни Айниро бо нс-
тифодаи бойгоннн у мураттаб куием ва ба табъ расонем. Бо
хамнн ният бо .хамроҳии устод Маъсумй дар Пажухишгох шӯъ-
бан мероси адабй ташкил на му да нд. Як хон а и калонеро дар
бннои он холи кунонда ба шуьбан мероси адабй доданд. Ния-
тн тахияи Куллнёти илмии устод Лини амалй нагарднд. Вале
Пажѵхишгох бо дастгирн ва ёрни бевоснтаи устод Осимй бой-
гонин Лохутиро ба даст овард. Ҳар дафъа, ки муаллнм ба

59
Маскав мерафт, бо ҳамсари устод Лоҳутй Ситсилия Бону во-
мехӯрд, агар вохӯрда натавонад, бо телефон гуфтугӯ мекард
ва окибат ӯро розй кунонд, ки бойгонии устод Лоҳутиро ба
ихтиёри Институт вогузорад. Муаллим ба ҳамаи шартҳое, ки
Бону дар назди Академия гузошта буд, розй шуд. Пажуҳишгоҳ
бо ичозати муаллим Бонуро ба кор кабул кард, то дар Маскав
нишаста бойгониро ба тартиб орад. Дар он солҳо берун аз
ҷумҳурй зиндагй карда дар чумҳурй кор кардан катъиян манъ
буд.

Ҳукумати Тоҷикистон бо даву този муаллим ҳароҷоти 5
чилд «Шоҳнома»-и Фирдавсиро ба забони русй дар тарчумаи
Бону , ки нашриёти «Наука»-и Маскав бояд ба табъ мерасо-
нид, бар ӯҳда гирифт. Ҳамаи ин ба хотири он буд, ки бойгонии
Лоҳутй ва ашёи музеи ӯ дар Пажӯҳишгоҳ бошад.

Бойгонии Лоҳутй ба мо имкон дод, ки Куллиёти илмии Ло-
ҳутиро дар 7 чилд таҳия намоем. Тавассути ин кор дар чумҳу-
рии мо равняй тозан илмй — матншиносии адабиёти муосир ар-
зи вучуд кард.

Муаллим инчуннн номаҳои устод Айнй ва Лоҳутиро ба даст
оварда ба ман супориш дод, ки маҷмӯае тартиб диҳам. Китоб
ба муносибати 100-солагии устод Айнй бо сарсухани муаллим
Осимй таҳти унвони «Мукотибаи Садриддин Айнй ва Абулко-
сим Лоҳутй» аз чоп баромад. Вале он в акт мо имкон надош-
тем, ки ҳамаи номаҳои онҳоро ба маҷмӯа ворид созем. Баъд
аз соҳибистиклол шудани ҷумҳуриамон муаллифи ин сатрҳо
нусхан такмилёфтаи ин китобро таҳия намуд. Як ҳафта пеш
аз он фочиа, яъне ҳалокаташон, муаллим сарсухани онро тах-
рир намуда ба ман баргардонданд ва гуфтанд, ки дар сафо-
рати Ҷумхурин Исломии Эрон ваъда доданд, ки онро чоп ме-
кунанд. Афсӯс, кн ин накша хам амалй нашуда монд.

25-уми феврали соли 1996 ман ба назди мудири шӯъбаи
фанхои чаыънятни Академияи илмҳо шодравон академик
Саидмуродов даромадам. Ҳанӯз матлабамро баён накарда
муаллим М. Осимй, аз паси он кас академик Аҳрор Мухторов
ва як касн днгар (кй буданаш дар хотирам намондааст) во-
рнди дафтар шуданд.

Муаллим Осимй ба хамаамон даст дароз намуда, салому
алейк кард, вале маълум буд, ки аз ходнсае дар ташвиш аст.
Ӯ кнтоби як хамдиёрн чилои ватан кардан моро, ки берун аз
марзп Точмкистон ба табъ расида будааст, варак зада чанд
чумда хонд ва бо дарду алам гуфт: ннҳо то кай байни шимо-
лщо ва чанубихо тафряка меандохта бошанд? Охир ҳамаи мо
як млллатем, точнк ідстем. Osxo кай мефахмида бошанд, ки
дар дзета душмааови миддатя мо бозячае беш нестанд. Ха-
мил кв дозам вашудавд. мешвкананду мепартоянд.
Ғубори қаҳру ғазаб ва яъсу ноумедӣ ба рӯйи нишастагон
гниз соя афканд. Ҳама хомӯш буданд. Муаллим ҳолати моро
пай бурда, зуд лаҷоми суханро ба ҷониби дигар кашид. Ман
'саломатии ҳамсарашро пурсидам. Гуфт, ки духтурон ба дар-
дашон даво наёфта умедашонро канданд (муаллим ҳамсарашон-
ро дар ҳузуру ғайбашон шумо-шумо мегуфтанд), мо, ману дух-
таронам, даво ёфтем ва он касро ба по мондем. Муаллим усу-
ли табобатро нақл кард. Ба равғани асп боз ким-кадом модда-
ҳоро ҳамроҳ намуда, дар муддати як моҳ ҳар рӯз молиш ме-
додаст, яъне массаж мекардааст.

Муаллим ба мардҳо рӯ оварда ин байта Амир Хусрави
Деҳлавиро хонд ва таъкид намуд, кн онро бояд ҳар замон
-такрор кунанд:

Ҳар кас, ки ёри вафодори меҳрубон дорад,

Саодати абаду умри човидон дорад.

Баъд шеъри ҳазломези дар ҳамон рӯзҳои бемории ҳамса-
-рашон иншо шударо хонда дод. Ин шеър дар равняй «Гуфтам
«ба чашм» ном ғазали Камоли Хуҷандӣ навишта шудааст:

Ер гуфт аз пеши мо чое марав, гуфтам ба чашм,

Гаҳ-гаҳе аз бахри нон бар куча рав, гуфтам ба чашм.

Гуфт агар дар вақтн худ аз кор наояд духтарам,

Пойро мону ба cap бар куча дав, гуфтам ба чашм.

Гуфт агар дорй хаёли хоби ширин дар сарат,

Дасту пойи мо бимол в-он гах бирав, гуфтам ба чашм.

Оре, муаллим Осимй шавҳари бисер мехрубон ва падари
тамхору дилсӯз буд. Хамсари он кас низ зани оқила, бомаъри-
■фат ва ниҳоят фурӯтану мехрубонанд. Онҳо бо модари ман дар
як маҳалла знндагй мекарданд. Келиноя модари маро эҳтиром
мекарданд ва ба ман ҳам ниҳоят мехрубон буданд.

Намедонам соли 1971 ё 72 буд, ки ман барон табобат ба Кис-
ловодск сафар кардам. Дар самолёте, ки парвоз мекардам, му-
аллим Осимй ва ҳамсараш низ будаанд. Ман бо онҳо дар фу-
рӯдгоҳи Минеральные Воды вохӯрдам.

Истироҳатгоҳи мо «Микет» ном дошта, берун аз шахр вокеъ
■буд. Муаллиму завчааш дар маркази шахр дар истироҳатгоҳи
Кумитаи Марказии ҲКИШ меистоданд. Агар хато накунам
«Красный Октябрь» ном дошт он истироҳатгоҳ.

Баъд аз ягон ҳафта рӯзе дари хонаи маро касе так-так кард.
Дарро кушоям муаллим бо хамсараш истодаанд.

— Ҳамин келинояатон маро мачбур карданд, ки шуморо коф-
та ёбам, — гуфтанд хандида муаллим. Маълум мешавад, ки то

39
маро сфтан хеле захмат кашидаанд. Ман аз ин бисер хичолат
кашидам, аз тарафи дигар сараи ба осмон расид.

Баъд аз ин чандин бор бо дам вохӯрдем. Муаллим кор ме-
кард, мо ба тамошои шаҳр мебаромадем.

Ба назарам сарчашмаи эхтироми муаллим нисбат ба за-
ной аз сила, аз хамсари мушфику окилааш cap мезанад. Муал-
лим аз комёбихои заиони точик бисер хурсанд мешуд. Вахте
ки ман рисолаи докторй химоя кардам, дар Шурой дифоъ иш-
тирок кард ва маро табрик намуд. Рӯзи дигар дар Иттифоки
нависандагон ба кадом муносибате маҷлиси ахли фарханг бар-
ію гардид. Муаллим дар рохрав бо гурӯҳе аз намояндагони
Хукумат ва Кумитаи Марказӣ сӯҳбат дошт. Маро дидан замой
аз дастам гирифта ба назди онҳо бурд ва хурсандона гуфт:
Ин касро табрик кунетон. Дирӯз бомуваффакият рисолаи док-
торй дифоъ карданд. Дар ҷумҳуриамон боз як докторй илм
зиёд шуд. — Хушҳолиеро, ки чехраи нуронии муаллимро равшан
мекард, дар рӯйи онҳо надидам. Дастамро фишурда сардакак
табрик гуфтанду сӯҳбати худро давом доданд. Ба ман чунин
намуд, ки муаллим хичолат кашид, бинобар ин зуд аз назда-
шон дур шудам.

Оре, ҳар як падидаи фарҳангӣ, ҳар як рӯйдоди тозаи эчодй,
ҳар як асари нави ин ё он олим устод Осимиро ба вачд мео-
вард, хурсанд мекард.

Боре пагоҳй дар назди бинои Раёсати Академия бо муал-
лим вохӯрдам. Ӯ хурсанд буд. Гуфт, ки Матлуба Хочаева ри-
солаи докторй овардааст. Ман варак зада дидам, аҷиб барин
менамояд. Ҳозир ба Институт гирифта рафт. Муҳокима карда
бинетон. Он вахт ман раиси бахши адабиётшиносии Шӯрои
илмй будам.

Дар зиёфате, ки ба муносибати дифои Матлуба Хочаева
барпо гардид, муаллим иштирок намуд. Ӯ дар бораи Матлуба»
хоҳари ӯ шоираи соҳибистеъдод Фарзона ва умуман занҳои то-
чик, мавқеъ ва сахми онҳо дар оила ва пешрафти чомеа сухан
гуфт. Ин зиёфат ба навори видео гирифта шуда буд.

Шояд сухани муаллим хам сабт ёфта дар дасти Матлуба
Хочаева махфуз бошад.

Фарзандони бузурги миллатамои устод Айнй, Бобочон Га-
фуров, Мирзо Турсунзода ва дигарон ба мусоидию номусоидии
замон нигох накарда роххои гуногунро чустучӯ мекарданд, аз
воситахои мухталиф истифода мебурданд, то ба мардум хид-
мат кунанд.

Онхо дар бедорй ва худшиносин мардуми точик, пеш бур-
дани ил му фарханги ои, тайёр иамудаии мутахассисони соҳа-
хои гуногуни илму фарханг, ба оламиёя дубора шиносонидани
миллатн худ накши равшане гуэоштааяд.

40
Устод Осимй ҳам аз зумраи ҳаиии гуна бузургону сарома-
дони миллат буд.

22 декабри соли 1995 май бо муаллии Осимй дар троллей-
бус вохӯрдам, ҳар дуямон ба конференсияе, ки ба муносибати
80-солагии устод Маъсумй дар толори Академияи илмхои Тѳ-
чикистон баргузор мегардид, раҳсипор будем, ҳар боре, ки
май бо муаллим дучор оям, аз вазъи бойгонии Айнию Лохутй,
Куллиёти илмии онҳо пурсон мешуд. Дар бораи мулокотҳояш
бо устод Айнй пора-пора накл мекард. Ин дафъа ҳам сӯҳбата-
мон дар ҳамин атроф ба вукӯъ пайваст.

Муаллим гуфт, ки устод Айнй баъд аз соли 1937 бо чидду
чаҳди тамом ба навиштани асарҳои таърихй пардохтанд, хар-
ча нд ки аз ин пеш ҳам дар ин мавзӯъ асарҳо доштанд.

Ман устод Удуғзодаро ёдовар шудам ва гуфтам, ки бо ӯ
ҳам баъд аз вокеаи писараш чунин ҳолат pyx дод. Муаллим
воқеаи зеринро накл кард:

Баъд аз он ки писари С. Улугзода Азиз Иттиҳоди Шӯра-
виро тарк карда ба хорича рафт, ба Улуғзода пайи ҳам зарба
задан гирифтанд. Муаллим Осимиро раиси комиссияи ҳизбия
Кумитаи Марказй ба назди худ даъват карда супориш дода-
аст, ки худи пагоҳ мачлис гузаронанд ва Улуғзодаро аз узвия-
ти Академияи илмҳои Тоҷикистон хорич кунанд. Ҳарчанд муал-
лим ба ӯ фаҳмониданй шудааст, ки Улуғзодаро барои асарҳои
адабиётшиносиаш, барои он саҳме, ки дар пешбурди илми фи-
лологияи точик гузоштааст, узви вобастаи Академия интихоб
кардаанд, аъзои Академия ба хорич кардан розй нахоханд шуд,
раиси комиссия фаҳмидан нахостааст ва бо исрор талаб кар-
дааст, ки аз пагоҳ дер намонда ин корро ташкил кунанд.

Муаллим бо қаҳру ғазаб аз ҳеҷ кас напурсида рост ба
кабинети Расулов даромадааст ва масъаларо ба он кас фах-
мондааст. Расулов зуд ба раиси комиссия телефон кардааст.

Ман аввалин бор ҳақорати он касро шунидам — накл кар-
да буд муаллим. Раис дигар чуръат накард, ки ба ин масъала
баргардад.

Муаллим соҳиби маданияти баландн ботинию зоҳирй буд.
Дар рафтору кирдораш омезиши одоби Шарк ва маданияти
Ғарб ба хам омада буд. Хар кас, ки ба наздаш ояд, хоҳ пир
бошад, хоҳ ҷавон, хоҳ сохибмансаб бошад, хох бемансаб аз
чояш хеста пешвоз мегирифт ва то таги дар гусел мекард. Ин-
ро кормандони Академия хуб медонанд.

Дар чашнҳои адибон бо иштироки меҳмонони хоричй, дар
симпозиумхои байналмилалй чи дар Душанбе ва чи берун аз
-он бо суханронихои хирадмандонаи худ, бо кордонй ва мар-
д у мши носи, бо одоби муошират ва муомилат эътибори точикон-

41
pO йНЛФЦЦ Mif/Mp/U/lll'l Д#р б’4р‘//арИ 'ҒЩШМ %% р'/Ш

am дщ про 7,yf) мед//ии< I.

Mo човбозй ms > алошю/иінрѳ дар ЦѢНДШМЖ fOflf ЛКО ба

poit /ШУ-.у хуКуКИ 'I‘/Нит/Н шуиид.а, %ур@ЯН/1 мнШуД*~м, *3 0#
ифіИ/Л/р ДОШ'ШД Ш ШуКООИН М*К'4рД*М, УЛЬ МИ.ІЛЗТИ МО МИГ,‘іи

у юн Оашлц фаршл/щ фарзоиае дх/рад, ум кори С&дриддш
Айии, і/обонои 1 ифурон, Мирзо 'Іурсуиаода на дисшр буаурю-
наш/чро даном ми дика д

Дар рӯзхои сахіе, ни ба кари мамдаиаіамон омад, му ап
дим Осями хамрохи мардум буд, чалхихои он рӯзхоро хамроҳ
нашил, хамрох дар нанбачи ион истод, Сарой вахдат на ягона-
гии ЫИЛЛ4Т нидду чаҳди здёдр Пн харч дод,

Наде сад афсус, ни дар рӯзхои устунор шудани судку садок
дар мамдаиаіи мо, дар рӯзҳре, «и калимаи мухолифин а.з байн
рафг на зиидягии мардум рӯ ба бехбуди ниход, муаллим хам-
рохи мо нест.

Дар камон хотирахояш дар бораи устод Айнй, ки зикраш
дар боло рафт, устод Осимй иавиштааст:

«Корвони ҳаётро ҳадафҳо пеш мсбаранд. Аммо хадафхо аз
хадафхо фарк доранд. Ашхосе сохиби симу зар ва давлату сар-
ват шудан е расидан ба чоху мансабро ҳадафи асосии хаёт ме-
шуморанд ва барон расидан ба ин хадаф аз хеч чиз парҳез
намекунанд, Фарзандони асили миллат аз пайи ин гуна хадаф-
хо намераванд. Инхо ҳамеша шарики шодию ғами халки худ
хастаид, бахри бехбудии он заҳмат мекашанд, дар ин роҳ чони
худро дареғ намедораид. Айнй аз кабили чунин шахсони бу-
зу рг буданд>.

Устод Осимй низ аз зубдаи ҳамин гуна фарзандони асилш
миллат буд. Едаш ба хайр!
Додихудо Карамшоее
Профессор

УСТОД ОСИМЙ ВА ПОМИРШИНОСӢ
I. ЧАНД СУХАНИ УМУМЙ

Бяҳодиҳӣ ба хизматҳои пурарзиши ҳар фарди таърихй ас-
лян кори муаррихон, файласуфон аст ва камина очизиамро
нкрор мешавам. Мухаммад Сайфиддинович Осимй аз он бузург-
иардони Точикистон буд, ки. бо такозои замон ва фаъолияти
фарохпахлӯяш дар сохақои гуногуни илму маърифат икдомгу-
зорй дошт, хоса дар ҷаибаи касбу кори худам хам. Танҳо ха-
мим боиси суханронии нисбатан тӯлонй мегардад. Рушду нумӯи
як бахши нисбатан навини илму фарханги точик, ки дар олами
ховаршиносй бо унвони помиршиносӣ маълуму машҳур шуда-
аст, бо ному иқдоми ин фарзанди матину барӯманду дурназар
ва пайравони дигараш ҳамбастаю ҳамраста мебошад.

Агар ба таври чудогона таърихи инкишофи ҳар кадоме аз
марказҳои чомеашиносии АИ Ҷумҳурии Точикистон дар тӯли
беш аз бист соли сарварии Мухаммад Осимй зери назар шриф-
та шавад, пас аён мегардад, ки дар ин мутамаркази илмҳо, на-
вигариҳо кам набуданд: гурӯҳҳои хурди тадкикотӣ ба сектору
шуъба, шӯъбаҳо ба институт табдил гардиданд ва чунин пеш-
равӣ дар пояи ҳосил кардани таҷрибаи илмӣ, соҳибунвон шу-
дани кормандон, нашри корҳои эҷодкардаашон мавқеъ пайдо
намуд. Ин аст, ки бо сарварию сарпарастии М. Осимй ҳам мар-
казҳои илмй таъсис ёфтанд ва ҳам теъдоди олимони унвондор
беш аз пеш афзуд.

Агар аз навигариҳои назарраси эроншиносии чумҳуриамон
(пеш аз истеъмоли вожаҳои помиршиносию эроншиносй одатан
худдорӣ эҳсос мешуд) ба таври фушурда сухан равад, онро
аз рӯйи фаъолияту тачрибаи Пажӯҳишгоҳи забон ва адабиёти
ба номи Рӯдакй дарк кардану баҳо додан имконпазир мебо-
шад.

Пешакӣ аз ташаббусу ғамхорӣ ва парастории М. Осимй
дар соҳаи помиршиносй метавон чунин хулоса баровард: то
солҳои 60 тадқиқи забонҳои помирим Бадахшон одатан берун
.аз Тоҷикистон аз ҷониби донишмандони Русия ва хориҷа ҷа-

43
раён гирифта бошад дам, дар ватанашон назарногирй ва кано-
рачӯйй мавқеъ дошт. Ғамхории натиҷабахши сарвари Акаде-
мия М. С. Осимй яхи ғарамшударо шикаста помиршиносиро бо
завракаш аз Аврупо ба ватанаш Точикистон оварда пойдору
устувор сохт, ки ин муболига мест. Дуввумин навигарй ин буд,
ки ба тадқики забонҳои помирй худи намоядагони онҳо, яъ-
не содибони хар кадоме аз забондои помирй сафарбар шуданд,
ки им модиити байналхалкй дам дошт ва онро бояд ин тавр
фадмид: забондои гурӯди мазкур дар мамолики дамчавор (Аф-
ғонистон, Чин, Покистон) низ густариш доранд, лек тандо дар
Точикистон содибонашон ба дарачаи мухаккики маънавиёти хеш
сабзида расиданд. Баъди назди Пажӯдишгоди Рӯдакй соли
1967 таъсис ёфтани сектори забондои помирй (аз соли 1974
шӯъбаи помиршиносй) расонадои оммавию илмй (хоса «Прав-
да») оламиёнро аз ин навиди илмй огод намуда, тадричан ба-
рон омӯхтаии тачрибаи ин марказн расмй ховаршиносони Бри-
тоннёву Финляндия, Фаронсаву Холланд, Куриёю Чин, Афғо-
нистон ба кишвараион омаду рафт мекарданд. Дар ин маврид
сараввал медмононро родбарони Пажӯҳишгоҳи Рӯдакӣ пешвоз
ыегирнфтанду аз он ба баъд вохурию мулокот бо Президенти
Академия кариб хама вакт муяссар мешуд, ки ин дам боиси иф-
тихори медмонон ва дам мизбонон мегардид.

Баъдтар аз сӯдбатдои расмию хосаи М. Осимй дарёфтам, ки
устод дангоми сафархои хорича баробари бозёфтдои содадои
дигари илмй аз пойдории бахши нисбатан нави помиршиносй
хоричиёнро огад мекард. Тавассути чунин тарғиботи воқеӣ ра-
вобнти нлмии шӯъбаи помиршиносй бо марказдои ховаршино-
сии бисере аз мамлакатдо баркарор гардид ва теъдоди помир-
шкносонн хорича рӯ ба афзоиш нидод. Аз чумла, дар пайравй
ба тачрибаи акадеиияи мо дар Афғонистони он солдо нисбатан
ором гурӯхи расмии омӯзиши забондои помнрии он тарафи
дарён Ому арзи вучуд намуд.

Аз таъриду вазъи кунуыни омӯзиши арзишдои маънавии мар-
думи Бадахшоы ёдоварии дамин кофист: соли 1967 бо ташаб-
буси директора оивактаи Пажӯхишгоҳи Рӯдакй Носирҷон
Маъсумй ва дастгнрии бевоситаи Мухаммад Осимй сектори за-
бондои помирй созмон ёфт. Соли 1974 ба сектори мазкур аз
сектори фолклоршинрси бо ризояти Рачаб Амоиов дастаи фолк-
лоршиносонн зодаи Бадахшоы дамрод шуда, ба сектори маз-
кур уывони шӯъбаи помиршиносй дода шуд. Соли 1989 бо та-
лаби родбарияти вилояти Мухтори Бадахшон ва ризояти расмии
Садорати АН Точикистон шӯъбаи помиршиносй ба маркази ви-
доят ш. Хорур кӯчонда шуд. Дар заминай он соли 1992 Инсти-
іути илмдои гуманитарй бунёд гардид ва то кунун назди бахши
академияамон фаъолият дорад. Азбаски родбарии сектор ва

44
шӯъбаи помиршиносй аз соли 1967 то 1993 ба зиммаам гузошта
шуда буд, барои ҳаллу фасли масъалаҳои ҳамбастаи он гоҳ бо
тавсияи маъмурияти институт ва гоҳ худсарона назди Прези-
денти Академия М. Осимй рафта маслиҳату ёрй пурсидан во-
қеъ мешуд. Ин ҷо танҳо дар оораи бархе аз сӯҳбату мулоқот-
ҳои асиоддор ба тарики ҷудогона ҳарф задан савоб ва раво
дониста шуд. Баҳсу мунозираҳое, ки миё.ни бандаю устод Оси-
мй pyx медоданд, ҳоло ҳам моҳияти худро гум накардаанд,
аз ин рӯ онҳоро якҷоя бо хотироти ҳанӯз фаромӯшнашуда зим-
ни қар мавзӯю масъала баён медорем.

2 ПОМИРШИНОСЙ ГӮЕМ ,Ё БАДАХШОНШИНОСЙ?

Солҳои охир дар расонаҳои оммавй ва илмии чумҳурӣ ба
ҷойи таъбироти «Помир, помирӣ, забонҳои помирӣ, помирши-
носй» мутобиқан вожаҳои «Бадахшон, бадахшонӣ, забонҳои
бадахшонӣ» истифода мешаванд. Аз чумла, дар нашри нави
асари аллома Бобочон Ғафуров «Точикон» (1998) ва китоби
дигаре дар бораи фаъолияту мероси ӯ (1999) дар бисёр чойҳо
табдили мафхумҳои «Помир, помирй, ирқи помирию фарғонӣ»
ба «Бадахшон, бадахшонй, иркн бадахшонию фарғони» мав-
қеъ гирифтааст.

Сазовори ёдоварист, ки ниромуни корбурди вожаҳои фав-
қулзикр солҳои 59—60 дар худи Пажӯҳишгоҳи Рӯдакӣ миёни
муҳаққиқони зодаи Бадахшон ва сарвари онвақтаи институт
Носирчон Маъсумй баҳсу мунозираҳои расмию хоса ҷо дош-
танд. Он солҳо дар дохили сектори лаҳҷашиносй бо сарварии
Н. Маъсумй гурӯҳи тадкиқотй аз рӯйи забонҳои помирии Ба-
дахшон арзи вучуд намуд. Хулосаи мунозираҳо ин шуд, ки аз
корбурди ҳар ду вожа («Помир» ва «Бадахшон») набояд рӯ
гардонд, чаро ки онҳо бо пайдоишу мафҳуми худ ориёианд ва
якеро қурбони дигар кардан нашояд. Аз ин рӯ, онҳоро баъзан
чун муродиф ба кор будан равост, лекин дар мавридҳои дигар
байнашон бояд тафриқа гузошт. Масалан, дар нисбати лаҳҷаю
гӯйишҳои точикй ва фолклори точикию форсибунёди ин гӯшаи
Тоҷикистон чун анъана бояд бигуфт ва бинавишт: лаҳҷаҳои
(гӯйишҳои) бадахшонй, фолклори Бадахшон, адабиёти Бадах-
шон, лаъли Бадахшон, лекин барои зикру таъкиди бозмондаи
арзишҳои эронии шаркй, ба хусус забонҳои нисбатан мустакил
ва осори аз точикию форсй тафовутнок вожаи «помирй» ва ибо-
роти аз он таркибёфта (мисли забонҳои помирй, фолклори по-
мири, адабиёти помирй ё худ помирзабон) созгору ба мантик,
дониста мешавад.

Пеш аз ба тасвиб расидани карори садорати академия пи-

45
rtOMvnn тпЪѵтЧі Уемчфн лШ'РйШі ПОМПОЙ ѴГГОЛ <\\. іѴіІМЙ Ллц
дл'йб ба \ѵлѵлані М&КруфѴ ва чуннн mvrtft доѴйѴ:

- • СЛЧбйЛѴН ДКАДСМИЧ КОМНЛАИ ЧОНнбДОрИ ТАЛОНОВ СОКТОрН
млѵоѵсо <Ѵ\іЧХй омѵлинін НЛМНН Ь.чДйУіИ'Чі о ХУД ПоМНр нот, лскиц
„,\,Ф' (\d Унйбнй ееМхШ бочд Йод ДндсЧНЙ рбНеМ, ЧАрО кн ддр
бАѴМ' МАКОДАЮ КНТОб\ОИ ЗаЛоНИІННОСОНН ХѴЛАМОН ѴНрКНООщ
«ДАЧЧ.ІХОП бЯДАХПіОМНЧ', <Ю\С *ЛЯХЧЛ\ОН НОМЧрН" Ой ЧАІНМ МО
рАОАЛ. ШОНД уННОНМ МАрКААН ТАИСІІѵЧІІАІІЙНДАрО «ѴОКѴОрН ЛЯХ
ЧНХАН помири *' бялямионП* ѵУем. t ап бяйнн чу дамой МОНАД,
ОйІ-.Ч'ХО ѴЛ М'НСН бй НОМ «ССКТОр О ІИѴНбЯН ДАЙОН\он НОМІірП* ро
чѵдоин ммддіі ддр домин мнлдятямон меимндорян д. Дйр бор я я

т;П»СИОН НН ІАНА МЛРКА.1 МАИ ЧА НДС тчн няддн копіби хндОн

комумнет Копал И Г. рлфгл Ол тдрики у му МП рімонягяифо
дойр Ой поЛдор оохѵнни чуннн мйркдзи расмй гнрнфтлм, Док
(К>Д АНДОНЫ Оочд. Аі др НОМII ОІфО «сектор О ШѴ ЬОДІІ ЛАХЧАХОН
номнріі* гуом, Оехгяр ноет?

Поеѵхѵ танзехм іннфохнн фіпнурдлдм ннебятн мулохндоти
дѵрандеіііондн ѵстод Осііміі чуннн мазмуй доніт:

- Ножа о худ тормннн нлміі баьзан мохнятн шартй дорад.
Дар ховарнііінооіін луне ѵаьбнротн «забомхон spoil Л, эроншнно-
Ой" на амсоліі нн ба кор меоянд, лек нн чуннн малою на дорад,
кн ха май он ба Эрон муноенбаг дошта бошад. Точнкііінносню
помнршиноей, осетнншиносню афгомшшюсП на курдшнноей чузъ-
хон гаркнОнн эронншноей махсуб мешаванд. Агар ондн забои*
хон ннсбатан мустакплн помири ііетнлохн «ла\ча, шеи а» истн-
фода шанад. пас чуннн саволе ба мнём меояд: он\о лахчан ка-
лом забонлнд? Аз нигохи ннкншофн таърнхй забондон муоснрн
иомнрпро лахчахоп забонҳон аз мненрафтан елкой (скнфй) ва
бохтарию сугдн гуфтан то андозае ба мантнқ менамояд, лекин
аз нигохн вазън хознра онхоро лаҳҷаи кадоме аз забонн днга-
рн муоснр карор додан нашояд. Аз нн ру, агар аз корбасти
вожан «помири» дар нисбаташон ру гардонем, мантиқан умри
тамаддунн беш аз 3—4-\азорсоларо кӯтоҳ вонамуд месозем....

Устод Осимй фавран пурсон шуд:

— Чи хел умри тамаддун кӯтоҳ мешудааст?

Он год ннсбатан ба тафеил чуннн баён доштам.

— Мардуми Бадахшон со.чнбн ду намуд маънавиётанд. Яке
точнкию форой мебошад, кн моро танҳо ба даврони Рӯдакӣ ҳам-
баста месозад. Забони адабии Рӯдакй барои соҳибони забонҳои
помири чун забони байналкавмй ва воситаи ҳамдигарфаҳмй хнз-
мат мекунад. Дар ин маврид корбурди вожаю таркиботи «Ба-
дахшон, бадахшонй, лаҳҷаҳои бадахшонй, фолклорн Бадах-
шон» ба савоб ва аз рӯйи ҳақнқат аст. Лекин забонҳои помири
ва забони кӯчаки яғнобй бозмондан забонҳои бостонии авас-
той, суғдй, бохтарй ва сакоию хутанй маҳсуб мешаванд ва ба

46
іурѵчи hi(ЦНуіиронrt млнсубичт чѵфанд \і химии нѵмлн ни
ЗНр. luV|HV\'|l.1,11 1 ;І1>ЛН|НИТ1 liUMH\lH\ MOMHpfl (Ц;| ДДр нанбйім
хул: 'ішОИН ИйУіНіЙ, Лйбонн НіИКоіНИМІІ, ЛйбоіІН МНѴЛОЧЙ, ,'НіОіѴЦіі
МѴНЧОИИ, ііИѴИіН ИіѴИЮНН, іаО'ОІИІ рѴІИОПІі, ЯЙЙІЧІН Нар ГіііІІ И, ііі
ЛОМИ ОЙрНКѴДИ НИ МІИ1.'1Н НІі) \іІМ Й1 ІІІІИІЧІІ іиі\\Іі и;| уим МЙНТНК,
О.ОйИ)р МѵЮОИІН 'V. Лф.'іудл Пар НИ \.‘ір ННДі'Мс (И НН іабИНХО ІІН'НіІ
дОрИНД, ЧунОНЧИ: ИІСНЙИ 1>,|НѴИІІН ЗйбОНН ІІІѴІ ІЮНИ, lilt'll,'III р.ІНМг
ДНИ ЯЯбОНН ОйрТЙМГЙ, ІІІіМі,ЧП УѵфіІН, рѴіІІОІІІІ ВЙ НМООЛІІ НН. Лі

\\суси хлмбяеШ'йЮ хймрйоѵйіни ѵлнрнчнн чодяггнін номирчіі-
Оіініі Бядахнмн од Хіілкѵ ммллятн точил ионимудн ЧѴІІНІІ Оѵр
ХОНИ рПДНОПЙЛНррО 11(1 ОіНІД ОіірфН МЙІЙр Кіірд! Ой Иі'Ооі рйі’НДЙ»
ИИ діір 1‘йііідкиулн ХЙ.’ІДѴ МИЛЛИ ІН ТОҶНК КННМХОН лрНИІІН ІІІйр-
КН — сугдхо, Оомирнхо» сякомхо икдоміузорй ДОІІІТИІІД НИ 113-
Ойі'кн сохибоми зяОонхон ПОМИрН Ий ИІ'ИООН {ІНѢйНОТН ни ЯЧДО-
донн халки тоднкро нѵрчило мітьмкОС доранд, нас Оа точим* яеил
Оудйнпннж ниОояд іпубхй овйрд...

Устод Оси міі дар хамом о у убит чуннн се вол низ Оа мной ту»
зошт;

— Мнёин зропиінносонн Дпруио на Точикнстон баҳсе вучуд
дорад пиромунн ватанн Оостоннн забонп точпкіно форсй ва
дари. Ос мо іісос дорсм Осиёи Мной а, аз чумла чу дуди қозйрай
Точнкистонро чойи пайдоншу густаришн забоин тоҷнкию фор*
сн карор дн\ем?

— Дар чавоби ин савол, муаллнми мУхтарам, очизам, —
гуфтам ба устод ва баъди хомӯшии дучоннба ба чунин пешни*
ход чуръат намудам:

— луб мебуд агар муҳаққиқонн ин проблема сараввал ха-
ритаи пайдоншу густариши забонҳои аронии шаркӣ, яъне суғ-
дй, хоразмй, сакоию хутанй, бохтарй ё худ тахорн ва забони бе
осору дар сарчашмаҳо знкршудаи фарғоннро пеш мегузоштан-
ду пасон атрофи ватани бостонии забони точнкню форси ва
дари арзи акида мекарданд. Бо вучудн пн бонд иқрор шуд, ки
вазъи бисёрзабонни Осиёи Миена тақозо намуд, ки забони то-
чикню форси пеш аз истилои араб чун забони байналқавмӣ ва
пас аз давраи Сомониён чун забони байналмилалй маком пай-
до кунад. Мақоми байналқавмии забони тоҷикй аз кадим то
кунун дар Бадахшони худамон ва минтакаҳои ҳамҷавори сер-
забонаи он пойдору устувор мебошад, чунки бе корбурди он
соҳибони забонҳои аз ҳам дури помирӣ ҳамдигарро ба хубӣ
намефаҳманд. Ин аст, ки муҳити бисёрзабонни Осиёи Миёна,
Хуросон, аз чумла Точикистон таконе шуд барои пойдорию ус-
тувории забони точикию форсй аввал ба сифати забони умуми-
халқӣ ва пасон чун забони адабй. Аз ин рӯ, метавон хулоса
кард, ки ачдодони халқу миллати тоҷик, ориёиёни Осиёи Миёна,
хоса суғдиён, бохтариён, сакоиён дар ташаккулу густариши чуғ-

47
йбфйtf ^йГмміп tn^nNtiK' фѲІШІІ хяМризН фб[тёЙЗёиШШЙ ItНД6МГУ36-
1>М доііітянч Нй ШІЙДЙІІШУ р ИИНйҚй Cut НОМ Сйбкхмн МоййрѵннйХ,-
pllltj Л vtuit'Cttll ІШиЬ'1'ft ДІЦ'йрёЬІ' ЙЗ нН ...

ДЗН фйНЧОМН СѴХбйГ ѴСТОД (ЭСИШ! ЙШЬрё НйМѴД, ки мййбё%д
дар мёЬъадае Ііёіідо ііійвйч. бо мвелнхнг Дйллу фйСЛ хоҳем Кйпд,
1 йвёСѴрОтйм гййрнчяшчдоМіг бйромяд: сярнярн Академия
заОЬііШішбі'Іі вврзидя будавет.

3. АЗ МКДОМН УСТОД ОСЯМИ ВА ПАЯРАЙОНАШ
ДАР ПЕШВУРДН ІІОМНРШННОСП

Бори нахуст масъалаи пойдор сохтани твдкики забонхои по-
мири дар чумхурнамон аз чониби днрекгори пешинаи Пажӯ-
ҳНШГохй Рудакй Мѵллочон Фозилов ба миён гузошта ніуд, лек
он замок дар худи кншварамон мутахасснсро па идо кардан
душвор буд. М. Фозилов, кн муддате дар Донишкадаи омӯзго-
рии Га коми Шевченко даре мегуфт ва В. Л. Лившиц,кн ба
мо аз таърнхн забои таълнм медоду ба май онди забоин шуг-
нонй навиштамн кори курсиро фармуда буд, маро гирифта ба
Институти забои ва адабнёт бурда, do эроншинос ва помнрши-
нос Валентина Степановна Соколова шнносонданд ва хохиш
намуданд, ки рохбари илмиам шавад. Азбаски В. С. Соколо-
ва дар Ленинград адон касб мекард, ризонят доду шарт гу-
зошт, кн чун аспиранта худи Донишкадаи омӯзгорӣ наздаш ба
Донишгоҳи Ленинград равам ва таҳснлро он ҷо ндома дихам.
Да МИН тавр хам шуд:солн1957 Ленингарад рафта таҳснли ас-
пирантураро наздн кафедраи эроншнносин факултаи ховарши-
носн идома дода, і аир аз рохбарни В. С. Соколова аз соири ус-
тодон профессором И. И. Зарубин, М. Н. Боголюбов ва дигарон
даре омухтам. Баъди як сол Муллоҷон Фозилов ва дертар Но-
сирчон Маъсумй он чо омада аз кору борам огаҳй пайдо наму-
данд. Чунин раванди тайер кардани мутахасснсон аз ҳисоби
соҳибони забонҳои помири аз чониби М. Фозилов ва баъдтар
Н. Маъсумй ба расмият дароварда шуд. Ин буд, ки дар дохили
шӯъбаи шевашиносии Пажӯҳишгоҳи Рудакй соли 1960 гурӯҳи
помиршиноей арзи вучуд намуда, бо савобдиди Н. Маъсумй
ва М. Осимй дар пояи он соли 1967 сектори мустақили забон-
ҳои помири таъсис ёфт. Бо ризоияти мудири шӯъбаи фолклор-
шиносии тоҷик Рачаб Амонов гурӯҳи фолклоромӯзони Бадах-
шон бо роҳбарии Н. Шакармамадов (ҳоло докторн илм.чонишн-
ни директори Иститути илмҳои гуманитарии бахши Помири
АИ ҶТ) ба он ҳамроҳ кунонда шуд, ки боиси табдили сектори
номбурда ба шӯъбаи помиршиноей гардид.

48
Ajf йвТИЦеМ ТйЙёр ЙйМудйМй М ѵ f Й X $Ct ЙСОЙИ рИШТЙЙ номер*
мншбёй дёр дйИрйи рохбпрші М: Оёимй 6й Академий ее А. М?і-
ИИёэОй бй И ЙЖѴXlf ШгбХИ РуДЙКЙ ЧйМЙНрО ёДЩір МеШЯВСМ» М
’f съ до ди у мной дорой и шімнрміиное бе 17 мйфяр ресид. Г*п ту *

фйЙДІІ ЙУЙИЙ НёШрЙЙЙЙ КѴВВИХОИ ИвЖӯХИШЙ дер МУДДЙДЙ иис*

батей кѵюхи таърихй (І9Ѳ7-—1990) тесвмру техники чудогоием
ХйМйй зйбонхой гшмирй ёй лахчехои оихо* ей дер дуду де вилои*
lit Myxtope Кӯхйстойи Вадахшои маекеь доренд, асоеан а ином
ЙЙЭИруфт.

Во кӯшишу гайраіи пачіібіі М. Осимй й&зди Кумитаи хиэби
коммуниста чѵмхѴрй маеъалаи Оа рох монданн чоии ил мин
«Солномаи помиршиноей* neiii гузошта шуд ее ин тешаббус
натичан дилхоҳ хам дод: ду шумораи ой сод ход 1984—1985 tax-
тй тахрири и л мни худи М. Ос нм й ба табъ расид* ки дар боб хон
чудогонаашон барраснн проблемахон гуногуии хамбастаи По-
миру Бадахшон (таьрнх, хафриёт, мардумшнносй, забоишнно-
ей» сішъатшиносй в а г.) сурат гирифт.

Азбаски домаиаи масъалаҳои филологии марбухи Бадахшон
(Помнр) фарохтар буд* бо пешниходн маъмуриятн Пажухииь
гохн Рудакй ва ризоняти садоратн академия мураттаб сохтану
нашри мунтазами сплсилаи мачмуахок филологкяи Помнр ба
pox монда шуд. Дар бадали 20 сол (1972—92) бо унвонхон
«Забонхон помири ва фолклор», «Помиршиноей» (масъалахон
филология), «Масъалахон филологняи Помнр» чахор мачмуан
ластчамъй аз чоп баромад, ки дар таълифи чанде аз маколахон
ил ми донишмандони Маскаву Ленинград низ шнркат доштанд.

Шохкории дигарн сарварн Академиям ндмхои Точнкнстон
М. Оси ми ва шогирдашон Рахим Масов (директори Пажӯхиш-
гохн таърих ва хафриётн ба номи Ахмади Дониш) ин буд, ки
бо ташаббусу тахрири хардуяшон соли 1987 дар нашриётк
«Планета» китоби хушсифату пурмазмуне бо коми «Памир» ба
табъ расид, ки аз руйи сохту мазмуни худ назнр надорад.

Бад-нн тариқ, бо кӯшншу ғайрати пайгиронаи Мухаммад
Сайфиддинович Осимй (дар навншти руей Осимов) як соҳан
илми тоник дар мисоли помиршиноей дар ватанамон ҳамачо-
ниба побарҷо шуд, ки боиси хушнудии хам худиён ва хам хо-
рнҷиён гардид.

4. АЗ ДӮСТИИ УСТОД ОСИМЙ БО ЭҶОДГАРОНИ БАДАХШОН

Яке аз хислатҳои аҷибу наҷиби устод Осимй ин буд, ки у
бо ҳамаи адибони тоҷик ва бисере аз шоиру нависандагону
донишмандони хорича дӯстии самими дошт ва баёнаш аз дон-
рай мавзӯи интихобкардаамон берун менамояд.

Бо достонсаро ва шоири номдори тоник Мирсаид Миршакар

4—2006

49
устод Осимй ҳамсояи девор андармпён, ҳамнишин, ҳамтабақу
дар шоҳмотбозй ҳамсабақ буд. Чунин мухити кору рузгор дуя-
шонро бародари ба чон баробар намуд. Ҳангоми фаро расндани
марги табий чехраи раҳматишудаи шонр хандон буду аз они
устод Осимн гнрён, ашкравон ва он дам устод Осимй ба ало-
мати адои қарзи дӯстию ҳамсоядорӣ хамчунон гирди тобути
шоир мегашту мисли халнфа хнзмат мекард...

Дустию хамкорни устод бо шоири днгари точнк, зодаи Ба-
дахшон Нодир Шанбезода, ки ба ду забои (тоҷикию шуғнонй)
аз худ мероси гаробахо боқй гузошт, аслан дар поян мураттаб-
сохтану ба табъ расониданн Қомуси ҳаштҷилдаи точнк (ЭСТ)
устувор гарднд, чунки М. Осимй сармуҳаррири ин нахусткому-
си давронн шӯравй буд ва Н. Шанбезода солхои тулонн хам-
роҳи Фархат дар шуъбаи адабии ЭСТ кор мекард. Дар омадн
ran, бояд тазаккур дод, ки ба забони шевои точикй дар шакли
Комусн русин шуравй нашр шудани ЭСТ ва дар ду китоб ба
русй аз рӯйи мавзӯъхои марбути Точикистон ба табъ расидани
даҳ китоб бо тамғаи ЭСТ аҳамияти бузурги сиёсию маърифа-
тй дошт. Устод Осимй дар хама ҷилдҳо чун сармухаррири ил-
мй хизмати шоиста кардааст.

Нодир Шанбезода боре ба банда арз намуд, ки нияти ба
кириллй чоп кунондани Девони нисбатан мукаммали Хофиз до-
рад, лек мӯҳтоҷи дарёфти чанд нусхаи пурраи форсии Ҳофиз.
аст. Пас чй бояд кард? Тавсия додам, ки дар халли ин масъа-
ла танҳо сарвари академия М. Осимй кӯмак расонда метавонад
ва ҳамин тавр хам шуд.

Назди Пажӯхишгоҳи Рӯдакӣ пойдорию устуворшавии риш-
таи помиршиносй дар навбати худ боиси он гардид, ки год бо
хоҳиши банда ва гоҳ тасодуф шоирону ҳофизони зуллисони
Бадахшон ба шӯъба омадурафт мекарданд ва яке аз онҳо поя-
гузори назми шугнизабони Бадахшон устод Шанбезода ва дер-
тар шогирдаш Ширин Бунёд буданд.

Рӯзе ҳангоми вохӯрй аз устод Шанбезода хохиш намудам,-
ки эчодиёти шугнизабонашро ба ҳамон ҳуруфоти лотиние, ки
солхои 1930—40 ба забони шугнонй корбаст шуда буд, чамъо-
варй карда барон захираи илмии шӯъбаи помиршиносй так-
дим дорад. Ба ризоияти пешакии шоир ионл шудам, лек устод
пардохти ҳаққи каламу мехнатро пеш гузошт.

Назди дирсктори пажухишгоҳ Н. Маъсумй даромада тала-
би шоирро баён намудам. Устод Маъсумй гуфтанд:

— Кори хайр ва ачиб, худа мои илочашро наёбем, назди
муаллим Мухаммад Осимй меравем.

Баъди беш аз як мох устод Шанбезода шеъру достонхои ба

to
забоин модарй эчодкардаашро ба дафтари бузургҳачмн сад*
варака (амбарная) ба шуьба оварда супурд ва пурсид:

— Барон дакхи эахматам кай бнёям?

— Пас аз ду-се хафта, — гуфтам дар чавоб.

Азбаски охири сол буд ва дар иакшаи хмсобдонхо чу ни и ха*
ропот пешакй ннъикос нашуда буд, халлн масъала то ним сол
тӯл кашид. Ранчнши шонр ба хадае афэуд, кя дар бораи ман
ба шуғнонй манзумаи хачвн зчод намуда, бзъэе банду мисраъ*
хояшро дар хуэури шиносони хардуямон баёи медошт. Аз
чумла, рӯзе дустн дигаря М. Осимию Шанбезода ранен шахри
Душанбе Худоназар Махмадназаров маро днда, ба хачвн Шая*
безода дучор гаштанамро хотнррасон на мул.

Ночор назди сарварн академия рафтам ва хакикатя холро
баён намудам. Устод Осимй ханднданд ва халлн масъаларо
осон гардонданд.

Хамин тавр, дастнависн поягузоря яазми шуғнизабон По-
ди р Шанбезода аз парокандагию нобѵ лшавй рахо ёфт. Дар асо*
си он соли 1998 дар худи Хору? бо ном я «Гулғунча* гулчнни
ашъори модаризабони шонр чоп шуд, лек мураттнбон аз кучо
пайдо намудани дастхатн устод Шанбезодаро шпора хам на*
кардаанд.

Дӯстии М. Осимию Н. Шанбезода дертар шонрро назди по*
мирпарасти дигар, сарварн чомеашиносокн академия шодравои
Ҳабибулло Саидмуродов, кн бо наминаю шонр одатаи ба иіупій
муколама мекард, азизу мехрубон намуд. Устод Шанбезода
дурии масофаи коргох (ДОКІ ва хонаи дар Қарняи Боло во-
қеъгаштаро бо фаро расидани пирн далел оварда, аз камина
хохиш кард, ки ѵро акалан чун лаборанти калон ба кор гира-
му дар хона нишаста сулоришхон шуъбаи помиршнноенро ба
чо орад. Ман нозебандагнн вазифан ёдшударо воиамуд сохта,
тавсия додам, ки назди дустонаш рафта барои Пажӯҳишгоҳи
Рӯдакй ва шӯъбаи помнршнносии он як штати ходимн ил миро
ситонад. Ризоияти сарони акатемня ба даст расид, лек ба са-
баби рух доданн касалнн шонр максадамон чоман амал напӯ-
шид....

Соли 1982 дар хайатн рӯҳониёни Афғонистон ба чумҳури-
амон шоири маъруфн Бадахшонн Афғоннстон Саид Замонид*
дин бо тахаллуси Аднм ташрнф овард. Такдири талху пураэоби
Адими адиб ва хирадманд мухтасаран чунин чараён дошт: ӯ
соли 1905 дар Хуфн Поён, яъие Паст-Хуф дар хонаводаи шахси
босавод чашм ба дунё кушод, дар дувоздахсолагй дар муҳити
хона савод баровард, шеър менавишт. Аз ин рӯ, хонаводаи иис-
батан босаводн Адим, чун мулло, ба таъқиб тоб оварда ната-
нониста ба Шугнони Афғоннстон кӯч бастанд. Бародари хур-
днаш Фахриддиншох солқои 1950 ба Ватани аслии хеш бар-



51
гашт ва Ҷнликӯлро м а копи донмии иқомат қарор дод. Ба ҳа-
мин баҳона, шоир Адим (маънои ин калимаи арабй «нести»
мебошад) аз гурӯҳи ҳамсафаронаш чудо шуда, ду-се сол сай-
ру гашти Водии Вахт, Душанбею Бадахшон насибаш гардид.
чанде пеш шунидам, ки устод Адим ба назди ягона духтару
иаберагонн сершумори хеш ба деҳаи Виёди вулсволии Шуғно-
ни Афғонистон баргашта, охнри соли 1999 раҳматй шудаанд.
Едашон ба хайр.

Устод Адим аз касбу корам огаҳй ёфта, ҳангоми ба Душан-
бе омадан хонаамро макони донмии сӯҳбату мулоқот ва ба
кириллӣ баргардондани эҷоди дарию шуғнонии хеш интихоб
мекард. Он чиро ки устод Адим аз офарндаи хеш ва дигарон
дар дасту дар ёд дошт, рӯйи дафтарҳо бингоштам ва дар. фитаи
магнитофон аз забонаш сабт кардам. Солҳои 1994—98 ин кор-
ро дар Хоруғ идома додам.

Дар бадали пурсишу навншти маводи камёбу пурарзиш ус-
тод Адим моҳи сентябри соли 1983 наздам чунин талаб гузошт.

— Ҷонамро аз биниам бадар кардй (айнан: му ҷон-ат му
тар нэзъ зивост), аз ин рӯ вохӯрию сӯҳбатамро бо шахси маш-
ҳури Тоҷикистону Афғонистон, ранен акодемй Осимй ва сарва-
ри шуарои Тоҷикистон Мӯъмин Қаноат бояд баргузор созй!

Ваъда додам ва аз пайи ичрои он шудам.

Рӯзи дигар назди сарвари Академия М. Осимй рафта мав-
зӯю мақсади сӯҳбатн навбатнро баён доштам. Устод каме му-
лоҳиза намуда гуфт:

— Барон вохӯрию сӯҳбат бо хориҷиён одатан ишорае аз
боло бошад, лек филҳол аз он сарфи назар кардан пеш меояд...

Дидору мулоқоти шоир Адим бо устод Осимй солҳои 1983—
84 ду-се маротиба воқеъ гардид. Яке дар дафтари корни М.
Осимй ва дигаре дар Пажӯҳишгоҳи осори хаттй дар ҳузури
Қамол Айнй, Атахон Сайфуллоев ва камина. Дар хотимаи сӯҳ-
бату мулоқотҳо устод Осимй ба шоир боре кнтобҳои ба форсӣ
нашргаштан Мирзо Турсунзода ва Собири Тирмизиро тақдим
дошт, бори дигар чойнику лиёлаҳои ҷашниро ҳадя кард.

Дар навбати худ шоир Адим ашъори дар дафтарҳо навиш-
таашро ба захираи илмии Института осори хаттй тӯҳфа намуд.
Баробари ин аз он ба баъд сарвари акодемй бо накӯкорию на-
кӯандешии хеш боиси такомули эчодиёти шоир гардид ва на-
мунаи бисере аз онқо дар захираи камина маҳфузанд. Ин чо
гулянии чанде аз онхо пешниҳод мешавад. Баъдн нахуст во-
хурй шоир ба хонаам омада ба эчоди газале дар васфи устод
Осимй пардохт, лек бегоҳин ҳамоя рӯз ба Ҷиликӯл назди ба-
родараш Фахриддиншох рафтанаш ногузнр шуд. Аз ин рӯ, б»
ғазали нотамом назди бародараш рафт ва лас аз чанде ба Ду-
шанбе баргашта, онро дар хузурам хонд.



52
Раза л и мазкур чунин оғоз ва фарчом дорад:

БА ҲУЗУРИ МӮҲТАРАМ МУХАММАД ОСИМЙ УСТОДИ
УЛУМИ АКОДЕМИИ ТОҶИҚИСТОН ЭҲТИРОМАН
ТАҚДИМ ACT.7

Ба раҳнамои улуми акодимй Ос им,

Раванда бош ба сатҳи рахи ҳақ доим.

Ба эътмбори калому камоли инсонй,

Мисоли кӯҳи гарон бод лангарат коимI. 2.

Ба сӯй и манзили о моли сусиолистй,

Ба пойи аклу хирад бош доиман озим3 * * * 7.

Ки то зи офату осебн душманон монй,

Ба зери сояи алтофи* дӯстон солим.

Зи ҳодисоти замону талотуми даврон,

Мудом марди хирадвор хаме бувад хозчм3.

Агар қавосиб табин мусаххарат" гардад,

Зи рӯйи илм шавад илм дар бадан ҳоким.

Адим, мисраи аввал дубора кун такрор,

Ба раҳнамои улуми акодимй Сейм.

Аз вохӯрию сӯҳбат дар Пажӯҳишгоҳи осори хаттй шоир
Адим худро ватандор эҳсос намуда чунин нигошта буд:

Пас аз гузашти замони пан чох сол,

Хумой авчи саодат ба ин тараф зад бол.

Тамоми умр хам и и орзу ба хотир буд,

Кучост толей фархувдарузи фарухфол.

Ки то расам ба мулокоти ҳамднёри худ,

Шавам зн сӯхбаташон баҳраманду хам хушхол-

I. 12 УКТАБАРИ СОЛИ 1983. Р-НИ ЧИЛИКӮЛ. САИД ЗАМОНИДДИН
ШОҲҲУСАЙНЗОДАИ ШУҒНОНЙ, ТАХАЛЛУСИ АДИМ.

2 Қ о и м — устувор, пойдор.

А Озим — азмкунанда.

4.А л т о ф — дутфхо, меҳрубоннхо.

А X оз и м — дурандеш, зхтиёткор, дошх

X а в о с — дарккунанда, қувваи бадгнди хясиёт.

7, Му с а х х а р — фармонбардор-

$*
Бад-ин умед дар нн чо зв баъди даҳум мох,
Дамид ахтарн бахтаы зи гӯшан нқбол.

Кн бистучоруми январ ба рӯзя чоршанбе1,
Шудам мушарафи дидорн дӯстон алҳол.

Аз он кв соғари лабрез аз майи шодй,

Шуда синаи ман з-ин яишот моломол.

Лазо2 * сипос гузорам зн Осями акяун,

Намуд сайқалн табъам зв гардв зангв мало л.
Хушам зи чумлагии дӯстони нн махфил,

Кунам ба чону дил нбрози иытннон зн КамолЗ.

Ба хотири тақдими китоб аз эҷодиёти Собири Тирмизй шоир
миннатдориашро нисбати сарвари акодемй чунин ба калам до-
дааст:

Расой пайки хабар мар Осимиро,

Саломи оташини лознмиро.

Китоберо ба ман бннмуд эъто,

Шудам мархуни4 эҳсонаш саропо...-

Талаби дигари шоир Адим ин буд, ки миёни аҳли ил му адаб
шеърхонй кунад, шеъру суханони онхоро шунавад. Аз толей шо-
ир ва банда соли 1984 дар Бадахшону Душанбе гузарондани чо-
рабиниҳои чашнгирии таъсиси 60-солагии вилояти Мухтори Кӯ-
хистони Бадахшон дар нақшг меистоданд ва сарвари Академия
М. Осимй ба ин хотир аз А. Маниёзов, ки директори Пажӯҳиш-
гоҳи Рӯдакй буд, хоҳиш намуд, кн вохӯрии шоир Адим бо аҳ-
ли илму адаб дар толори институт баргузор гардад. Маҳфили
мазкурро академик Муҳаммадчон Шукуров (Шакурй) идора
мекард. Ба ғайр аз шеърхонни тӯлонии Адим аз минбар ҳамчу-
нин шоирон ва фозилони дигари Бадахшон Н. Шанбезода, Маҳ-
мадалишо Ҳайдаршо, Ширин Бунёд, Ато Мирхоча, С. Амдинов
ва дигарон шеърхонию суханронй доштанд. Гирдиҳамоии маз-
кур аз маҳфилҳои мукаррарй бо тараннумн назм ба ду забои
(точикй — дари ва шуғнонӣ) тафовут дошт.

Дар ин бора рӯзи дигар ба устод Осимй ба тафсил накл
кардам, устод дар хотимаи сӯҳбат изҳори қаноатмандй наму-
да, мухтасар чунин гуфт:

— Ҳам лаъл ба даст расиду ҳам ёр наранчид...

Яъне хамон соли 1984.

*. Лазо — бннобар ин.

з. Шоир Қамол Айннро дар яазар дорад.

4 Мархун — хушнуднн самимона.

54
Чанде дертар бо савобдидп М. Осимй вохӯрии шонр Адніг
бо сарвари нависандагони точик Муъмин Каноат низ бо рох-
баладии банда воқеъ гардид ва мнсраъҳои зайли шонр гуво-
хи онанд:

Шоири мардумй Давлатшохн Помири низ яке аз дӯстону
мусоҳибони устод Осимй ва ровни камина буд. Тнбкн хохишам
ӯ низ дастнависи эчодашро, ки ғолибан ба забони омиёнаи то-
чикй сурат шрифта буд, ба захираи илмии шӯъбаи помиршн-
носй оварда супурд ва мунтазири гирифтани хакки мехнат гар-
дид. Мудохилаи бевоситаи устод М. Осимй шоирро хушҳол гар-
донд.

Бояд ёдовар шуд, ки таваччӯҳи доимии Мухаммад Осими-
ро ба Бадахшон ва зодагонк он ғайр аз вазифахои расмию
маъмурй ҳамчунин намояндагни устод чун депутати халк ад
округи ннтихоботии раками 724-и Ғарму Бадахшон дар Шурой
Олни ИҶШС беш аз пеш устувор сохт. Ин буд, ки ташрифҳои
пай дар пайи харсолааш ба куллн гӯшаҳои дуру наздики Бадах-
шон ба расмият даромада буд. Мардум муштоки дидору шу-
нидани суханони судманди хизматгори хеш ва хизматгорашон
мунтазири фаҳмидани талабу дархостҳои мардум буданд. Ма-
коли «мехру мухаббат дар чашм» дар мисоли хамдигарфахмию
дӯстии тарафайн гиреҳи бисёр мушкилоти сарбастаи зодагони
Боми Чаҳонро кушод. Ин чо як лахзаи таассуроти устод Осими-
ро аз сафари якчояашон бо дӯсти бародаргаштааш шоири ном-
дори Точикистон Муъмин Каноат ба Бадахшон ва вохѵриашон
бо сокинони он дар Хоруғ ёдрас месозем, ки дар бораи он расо-
наҳои вилояту чумҳурӣ низ иттнлоъ доданд. Аз чумла, му.хбн-
ронн рӯзномаи «Комсомоли Точикистон» (аз 01.05.79) ба саво-
ли худ аз устод Осимй чунин чавоб шуниданд ва онро дар ин
намуд дар шумораи чашнн Якуми Май чоп карданд:

«Муддате кабл дар вохурие, ки бо сокннонн шахру деҳаҳои
Хоруғ баргузор гардид, шоири мумтоз, депутати Совети Оліг
Мӯъмнн Каноат бо ман хамрохй дошт. Ӯ шеър мехонду нншас-
тагонро бо сеҳри сухан афсун мекард. Дар тодор садое шунида
намешуд. Ӯ шеър мехонду ба чеҳран нншастагон менигарнстам
ва медндам, кн ба чн эхсосн ширин, онхо шоирро гѵш мекар-
данд. Аз хама ачнбаш дар фарчоми вохѵрй бисёр интйхобкунан-
дагон таклиф мекарданд, кн чунин вохѵрнхо бо' шонрон, олн-
мон, рассомон ҳар сари чанд вахт баргузор гарданд. Ин нака-

Ба эътиноя Каноат муснрратам афзуд.

Хар он чн лутф намуд ӯ ыутобнқн алгол.

Ба шеьри мухтасар ин чо Аднм хотима дед,
Сухан дароз нагардад, бас аст қилу кол-

55
зв ғайримукаррарии интихобкунаадағон гувохн вхлосу нмони
мардум ба шеър, ба илм, ба санъат буд».

Солхоя сарварии М. Осями ба академия кормаидови шӯъбаи
помиршииосй тобистони хар сол аз пайи гирдоварии арзишхон
маъкавй ба манотики Бадахшоы рафтуомад мекардавд.

Тобистони соли 1982 пеш аз сафари иавбатни Бадахшон назди
устод Осимй рафта, аз хусуси нақшаи экспедитсияи филоло-
гии навбатӣ сӯхбат оростем. Устод, ки пешакй аз зодгохи дур-
дастам Бачуви иохияи Рӯшои огахй дошт, изхор кард, ки ин
дафьа он чо хохад рафт. Аз номи хамдиёронам пешакй ташак-
кур гуфтам ва ахд кардем дар Хоруғ вомехӯрем. Интизория
хафтаинааи дар Хоруғ бе натича монд: омадани устод тӯл ка-
шид ва бо дастаи кормандонам Язгулом рафтам. Пас аз боз-
гашт аёнам шуд, ки устод Осимй хамроҳи хешам мухаррири
«Бадахшони советй» Н. Доргабеков пагохии барвакт ба Ба-
чув рафта бо деха шииос шуда, бо сокинонаш иулокот карда,
бегохӣ ба Хору? баргаштааст. Инашро низ дарефтаи, ки ба-
рон чароғон намудаии Бачуви Боло (дар Паст—Бачув он за-
мой чароги барк равшанй медод) ба интихобгарони хеш ваъдаи
катъй додааст.

Бо рот каҷу килеби пурхоку саиги мошингард ба Бачув
рафтани устод Осимй сокинонашро дар хайрат андохт, чаро
ки то он дам (ба игл йеной сафари якчояи лроф. А, 3. Розен-
фельд, А, Л, Грюнберг бо бахонаи чустучуйи «одами барфзод»)
ҳеҷ як Олями точик он чо кадям ранча иакарда буд. Қадамго-
хи устод аз он /ох ба банд яиёратгоги доиишмакдоиу ядибони
дигяри тоник гардид на инро метано» бо мисол бяіи сохт.

Хан/ оми дар Хору г- /узаронилаии яке аз чашннорахои соло-
ней устод Айий, ки бо ташаббуси рохбариити вилоят на шир-
кати М, Каиоат, М, Шакури, А. Манимое, А. Абдумаионов,
X Шодикулон на джарон бар/узор гардид, ба мехмонон Ьа-
чун рафтіиро Щііиникщ иямудам, лек дар ибтидо дудилаги рук
дод. Он /од ба мехмонон ру онарда гуфтам:

■ Сйрѵарямон Мухаммад Осями барон чустучуим а» хеч
нас няиуренда на я:» х<-ч низ нятарсила Ьяҷунро зийрят кард,
холо он ки Шуморо хулам бурдани ,

Хама ба Муқлммядчон ІІЬ.ури ня Мӯ'РМШ1 Қаиоат чяшм
духтанд, Устод ІПакунй сари рияоият чумбондя илтимосямро
назируфт на туфт: МаАлаш, ман роай, то ҷо« мошин ранад,
бо мошин, иашанад ниёд$ „

Азбаскн як мошйн д«р ихтиёр доштем, мо чор тян (устодон
Шакурй, Мугмин Книоа/, Мянийзон, камина) ба сяйри Вячуя
раной шудем ня нмсфирӯзя Н Н расидем. Сайругяшт кяме тул
каінид на Hein р бярган/тяи ходиш шуд хоиаи бяродярам Ҷу-
■ чойхури И еонй баргардем

ы,
Офтоб пушти куҳ пинҳон гашт
фармо шуд. Фармудам лампаро
rap ба Мӯъмнн Қаноат —депутат

ва даруаа хона торикі хухм-
дарглронанд. Мехмононя ди-
ннгарнстанд, чѵнкя ѵ даруняг

мошин, ғайр аз сзргахи Бартанг аз чзроғи бард
ни та моми деҳотн нохаяи Рӯшонро касса карда б

Устод Мӯъ-

мин Каноат бе савол посух дод:

— Ҳукуматдорони район хамим тавр ахборот додаанд, ху
шуд, ки акнун худамон дидем. Мухаммадчои Шакурй илов
хард:

— Хуб шуд, ки торикй фаро расид, вагарна набудани ча-
роғи баркро пай набурда мерафтем...

Бачувиён бо сипос иқроранд, ки кадамхои мубораки устодон
Осимию Мӯъмин Қаноат дилу диёрашонро равшанй ато кар-

данд.

Соли 1987 аз шӯъбаи забонхси эроиии Институти забонши-
носии Маскав ба унвони маъмурияти Пажӯхишгохя Рӯдакй
мактубе расид, ки гибки он маълум гашт: садумии солгарди
поягузори помиршиносй ва лахчашиносии точлк, нахусткомис-
cap и халкии Помир нроф. Иван Иванович Зарубии (1887—
1964) фаро мерасад ва бо ширкати тарафабн гузаронидаии чу-
нин чашни мавлуди точикшиносу помиршинос дар нома хохиш
карда шуда буд, Бо иомаи мазкую ва иакшви чорабиниҳои Па-
жӯқишгохи Рӯдакй хамрохи А, Маииёзов иазди сарвари Ака-
демия ряфтсм, Устод Осимй пешииходамонро пззируфт, Таихо
дар ду чо (Душанбе ва Хоруг) гузароидани конференсия бои-
си пурсиш гашт, ки шархашро чуиии воиамуд сохтем: баъзе
эроншииосои ва помиршиносони Маскаву Ленинград аз нигоҳи
сииу сол ва иоустувории боду хаво ломирравиро ихтиёр надо-
ранд. Пешииҳодамои писинди устод шуд ва бо имзояш ба номи
котиби хизби милоят С. Бекназаров нома ирсол гар/іид. Пас аз
чаиде бо имзои няхусткотиби хизби коммуист ба заболи русй ба
иоми М, С, Осимол бо чунии мазмун теле грамма расид;

«Кумитаи пилоягии ҲК Точикистои изҳори боварй менамояд,
ки конфроиси мазкур ҳам дар тачлили ҷашни профессор За-
рубин ва хам на л б иамудани дикк.зти олимои ба ому.зиши мин-
биъдии забонхо, лакнихо, фолклор, таз^рих ва этнографиям Ба-
дахшои иакши бузург мебозад. Аз ии рӮ, гузароиидани ком-
фроиеро дар шахри Хоруг тирамохи соли нории 1987 мувофи-
ки максал мехисобом*

Қамин тавр, тибқи нақшд 28 29 моҳи август конфроиеро
дар Хоруг па 2 3 сеитябр бо натичаҳои дилхоҳ дар Душанбе
гузароидам, Аз нигохи бяррасии проблемах,о на ширкати до-
миілмлндои конфроиси мазкур мохияіи умумииттифоки лошт,
чунки дар кори он гайр аз олимоня тоник донишмандо*

а* оѵ
ни бахшдон мухталяфн эроишнносии Маскав (В. С. Растор-
гуева, Т, Н. Пахалкиа, А. А. Каримова, Е. К. Молчанова, В.
В. Мошка л о), Ленинград (В. А. Лившиц), Г урчистон (М. Са-
хокня, М. С. Чикня, Н. В. Чанишвилй) ва шадрдон дигар бо
гузоришотн нлмй фаъолона иштирок карданд.

Баъдн хотиман бахши конфронси Хоруғ фнристодагони Гур-
чистон дамродн В. А. Лившиц, В. В. Мошкало, Р. X. Доднхудоев
бо камодн майл бо дамой роди паймудан устод Осимй Бачувро
зиёрату саёдат карданд.

Бахшн душанбегии конфронс бо пешгуфторн ранен тадору-
кот М. С. Осями оғоз ёфта пурмадсул гузашт. Сӯдбатн сами-
v. ню ширинн сарварн академняамон бо дар кадомц аз медмо-
нон на тандо боиси ифтихорн эшон, балки даман мо дам мад-
суб мегашт.

Мазмун ва ғоян асосии бахшдои помиршиноей, ягнобшино-
сн ва ладчашиносии олимони дар конфронс ширкатварзнда аз
рӯйи бобдои «И. И. Зарубин ва помиршиноей», «Масъалаи лннг-
внетикаи Помир», «Осор ва русуми мардумй» банду басти ча-
хорумнн маҷмӯан илмии «Масъаладои филологиян Помир»-ро
ташкил доданд, ки он соли 1992 бо тамғаи ду маркази илмии
Академняи Чумдурии Тоҷикистон, яъне Пажӯдишгоди забои ва
адабиёти Рӯдакй ва Инстнтути илмдои гуманитарии Базаи По-
мир ба табъ расид.

Дар фарчоми ин бахши ёддошт бояд аз чунин як икдоми
дигари устод Осимй дар чанбаи помнромузй дарф занам: со-
ли 1981 боз вориди кор годи М. Осимй шуда пешнидод доштам,
ки назди Базаи дар Помир будаи Академия (аз соли 1999 фи-
лиали Помири АИ ҶТ) гурӯди ҷамъоварандагони мадорикоти
забондо, фолклор ва мардумшиноей (этнография) пойдор кар-
да шавад ва устод ризоият дода, дар ин хусус ба дӯсту шогир-
даш, раиси Базаи дар Помир будаи Академияи илмдои ҶТ, ди-
ректори Пажӯдишгоди биологии Помир Худоёр Юсуфбеков но-
маи махсус ирсол дошт, лек он год далу фасли пешнидоди
мазкур ба оянда давола шуд.

Аз он ки имрӯз дар доираи филиали Помири АИ ҶТ тадти
родбарии шогирди дигари М. Осимй ва Худоёр Юсуфбеков,
яъне О. Ақназаров мутаносибан ду муассисаи илмй, тадти ун-
вони Пажӯҳишгоҳи биологии Помир ба номи Худоёр Юсуфбеков
ва Институти илмдои гуманитарй фаъолият доранд, метавон
хулоса кард: накшаю орзудои деринаи Мудаммад Осимй ва
камина то андозае чомаи амал пӯшиданд. Тандо як пешнидо-
дам, ки ба устод маъқул шуда буд, он вакт амалй нагашт:
ният ин буд, ки назди Пажӯдншгоди Рӯдакй маркази омӯзи-
ши илмии арзишдои аквоми эронии шаркй дар мисолн омӯзи-

58
ши забонҳои помири, яғнобй ва фолклори гуногунзабони сохи-
бона шон пойдор монаду дар Бадахшон пайваста ба омода сох-
тани сарчашмаи илмӣ машғул бошанд. Лек аз ни набояд нав-
мед шуд. Имруз наздн Пажӯҳишгоҳи забону адабиёти ба номн
Рѵдакй ба маънои пурраи сухан Маркази расмии эроншнносй
таъсис ёфтааст, кн дар донраи он гурӯҳе ба оыӯзнши қиёсяи
арзншхон помирию яғнобӣ машғуланд. Ин чуинн маънн дорад,
ки эроншнносни дунё тавассути кӯшишу таҷрнбаи Пажӯхиш-
гоҳи ба номи Рӯдакй пойгоҳи устувори бегазандро соҳнб гаш-
тааст. Аз ин рӯ, метавон гуфт: Роҳу раванди мо рост, зеро рӯ-
ҳу равони Мухаммад Осимй бо мост.

5. СУХАНПАРАСТИН М. ОСНМЙ ВА ФАРХАНГИ ШУҒНОНЙ

Меҳандӯстию механпарастии устод Осимн, ғанр аз ичрои
самарабахши вазифаҳои маъмурй, ҳамчунин дар тавачяӯхаш
ба омӯзишу тарғиби мақсадиоки арзишхои ориёибунёд пайвас-
та зохир мешуд. Едоварй ва баррасии арзишхои маънавии қавм-
ҳои эронию хиндӣ дар маркази диккати М. Осимй меистод.
Омӯзишу тадқиқи масъалаҳон ҳамбастан таъриху тамаддуни
мардуми хешро М. Осимй мисли алломаи дигари халқи тоҷик:
Бобочон Ғафуров тавассути созмон додани кунгураҳои мин-
тақавию байналмилалӣ ба роҳ монда, дар мавриди зарурй дар
ҳар кадомашон проблемаҳои сарбастаро баррасй ва ҳаллу фасл
мекарданд.

Ин чо танҳо аз хизмату заҳмати Мухаммад Осимй чун лу-
ғатсозу луғатомӯз ё худ лексикографу лексиколог бо чанд ас-
нод сухан рондан вочиб аст. Чунин фаъолияти фарохпахлӯи
устод дар мураттабсозии Қомуси дар боло ёдшуда (ЭСТ) ча-
раён гирифта, бо таҳриру нашри «Луғати русӣ-тоҷикй» (М.,
1985) чамъбаст мешавад.

Соли 1982 дар «Газетаи муаллимон» бо унвони «Пастию
баландиҳои Қомуси тоҷик» дойр ба се чилди ЭСТ арзи ақида
намудам. Баъди ба табъ расидани «Луғати русӣ-тоҷикӣ», ки
нашраш зери таҳрири М. Осимй сурат гирифта буд, дар яке аз
сӯҳбатҳои навбатй андешаи умумиамро дойр ба он фаҳмидан
хостанд .Он гоҳ гуфтам:

— Таассуроти хубе аз он бардоштам. Норасоиҳои ҷузъй ар-
зиши бузургашро паст зада наметавонанд. Маълум аст, ки аз
нашри нахустлуғати русй-тоҷикӣ (1949) қариб 40 сол сипарй
шуд ва худи ҳамин фосилаи калони таърихӣ аз эҳтиёчмандии
мардумамон ба ин фарҳанги мукаммал, ки шарҳи 72 ҳаэор ка-
лймаи русиро ба тоҷнкӣ инъикос дорад, баръало шаҳодат ме-
диҳад. Луғати соли 1949 бо вучуди камёб гаштанаш ҳамагӣ
45 ҳазор калимаро дар бар карда буд.

59
Устод бо тааҷҷуб пурсон шуд:

— Теъдоди калимоти ҳар кадоми онҳоро чй хел аз ёд наба-
ровардаед?

Ба саволаш чунин посух додам:

— Дойр ба ин навиди муҳими фарҳангӣ алакай тақризи
кӯчакеро таълиф карда ба рӯзномаи «Тоҷикистони советй» бур-
да супурдам, нусхаи дувум дар дастам, ақалан сарсарй меди-
дед, хуб мешуд.

Устод танҳо варақ зада гуфт:

— Ҳозир не, баъди чоп шуданаш аз рӯзнома мехонам...

Тақрнзам бо унвони «Фарҳанги мукаммалу пурарзиш» дар

рӯзномаи ёдшуда (аз 02.08.1985) чоп гардид ва устод баъди
чанде ҳангоми вохӯрй қаноатмандӣ изҳор намуда, эродамро
доир ба тезондани чопи луғати тоҷикй-русй айни муддао шу-
мурд.

Доир ба суханпарастию вожадӯстии устод Осимй чанд лаҳ-
заи дигарро ба хотир меорам. Сараввал бояд таъкид намуд, ки
таваччӯҳаш ба калимоту таъбироти аслан точикию форсибунёд
беҳад зиёд буд. Устод чи дар асару мақолақо ва чи дар баро-
мадҳои худ ба забони шевою расой точикй такя дошта аз душ-
воргӯию муғлакбаёнй худдорй мекард.

Ибтидои соли 1983 буд. Устод маро дар даромадгоҳи имо-
рати академия дида, наздаш хонд ва дуямон ба дафтари ко-
риаш даромадем, пас аз ҳолпурсии мукаррарй иброз дошт:

— Ҳангоми сафарҳои Ҳиндустону Покистон дар сӯҳбатҳо,
маъракаҳо, аз расонаҳои он ҷо бисёр калимоту ибороти сирф
точикй ба гӯш расиданд ва онҳоро рӯйи коғаз овардам. Пай
бурдам, ки дар забони форсии ҳозира дар ивазашон бештар ка-
лимаҳои арабй кор фармуда мешаванд. Агар инҳоро аз нигоҳи
забоншиносй санҷида ба хонанда пешниҳод созем, кори хайр
мебѵд.

Пас аз чунин пешгуфтор устод рӯйхати калимаҳои дар ду
варак бо дасти хеш навиштаро ба дастам дод. Варакгардон кар-
да дарёфтам, ки дар чадвали махсус таҳти ду сарлавҳача (то-
чикй, хнндй, урду ва форсин хозира) кариб сад калимаи соф
точикй чо ба чо карда шудаанд. Тангии фурсати устодро пай
бурда гуфтам:

— Кӯшиш мекунам дар асоси ин калимаҳо мақолае таҳия
намуда наздатон биёрам.

— Не, ин корро накунед, бо тахлилу имзои худатон дар ягон
рудном а ба чоп супоред, — ба таври кагьй эѵгироз дошт устод.

— Муаллими мӯҳтарам, -- бори дигар мурочиат кардам ба
устод, — қар риштаи илм бо маводу сарчашмаи худ ва дахола-
ти ахли фахм арзи вучуд менамояд, ҳоло он ки маводи гирдо-
вардаатон тасниф хам шудааст, танхо аз рӯйи луғатҳои мавчу-


.да санҷидани шаклу маънои онҳо лозим меояду тамом. Худи
мантиқ имзои Шуморо дар мақолаи чопшаванда тақозо дорад.
— Дар ин маврид ва дар ин мавзӯъ сарфи назар кардани ман-
тик, ба мантиқ менамояд,—гуфт дар фарҷоми суҳбат устод
•Осимй.

Баромада рафтам. Чанд рӯз дар сэрам масъалаи навишта-
ни мақолаи сазовори мавзӯъ ва тавсияи устод чарх мезад. На-
тиҷагирӣ ин шуд, ки мақолаи бузургҳаҷме бо сарлавҳаи «Қа-
робати таърихии забонҳои точикию ҳиндӣ» таъдиф гардид ва
■бо савобдиди устод Лоиқ чун муҳаррири маҷаллаи «Садѳи
Шарқ» ба табъ расид (ниг. СШ, 1983, рақами 7, с. 110—119).
Тавсифи маводи атокардаи М. Осимй дар оғози мақолаи ёд-
шуда таҳти сарлавҳачаи «Раҳовард» инъикос гардид. Ин ҷо
аз дастнависи устод Осимй чанд вожаи марбути забонҳои то-
чикию ҳиндиро, ки дар форсӣ одатан бо муродифҳои арабй иваз
мешаванд, тибқи таснифоти худи гирдовардандаи мадорикот,
•яъне Муҳаммад Осимй айнан пешниҳод медорам:

Бо дасти устод қаламрас гаштани ин гуна вожаҳои худй ба
тайр аз аҳамияти илмию маърифатӣ чунин тобишҳои таърихию
сиёсй низ дошт ва дорад: калимаҳои мазкур ва мислашон аз
ҳамбастагию ҳамрастагӣ, дӯстию ҳамкорӣ, равобити гуногун-
чанбаи соҳибони забонҳои гурӯҳи эронию ҳиндй баръало гуво-
ҳй медиҳанд, мақоми байналмилалии забони точикию форсиро
миёни забонҳои дигар собит менамоянд ва посдории арзишҳои
ниёгонро пеш мегузоранд.

Аз ии рӯ, худи мантиқ такозо менамояд, ки чунин забони
машҳури олам набояд хору зор гардад ва мавқеи таърихнаш-
ро аз даст диҳад.

Вожаҳои каламрас ва ба камина дастрас намудаи устод Оси-
мй ба хулосаҳои боло созгор ва чавобгӯ мебошанд.

тоҷики, ҳиндй, урду: форсии ҳозира:

осони

огоҳ, ошно

гирдогирд

оянда

бӯйидан

бошанда

пароканда

кашиш

роҳнамой

баҷооварй

банд

саҳулат
мустаҳзар
ҳаволӣ, атроф
отия, мустақбал
истимом

мутаваттин, сокин

мутафарриқ

ҷазб

ҳидоят

имтисол

мастуд ва ғ.

61
Пнромуни муносибатн устод Осимй нисбати забони точикГі
(форси) ва соли 1989 ба тасвиб расидани Конунн забони Точи-
кнстон метавон чуннн хулоса баровард: М. Осимй яке аз он
мансабдорони воломақоми Точикистон буд, кн ба мақоми дав-
латй расидани забони точикнро бо ифтихору хушнудй иазнруфт.
Афзуда бар нн мавсуф пешниходн банда ва дигаронро пирому-
нн ба яке аз моддаҳон алоҳндаи Қонуни забон ворид сохтанн
масъалаи ҳнфзу инкншофи забонхои помнрию ягнобй чонибдо-
рй намуда, барон омӯзишн илмии онҳо шароити муносиб фаро-
ҳам овард.

Инак, меоем, ба сари нахустлуғати шуі-нонй ва кӯмаки ус-
тод Осимй дар нашри он. Дар тӯли беш аз 10 сол (аз рӯйи нақ-
ша солхон 1960—1970, лек феълан то соли 1980) ба зиммаи ка-
мина гирдоварии мавод ва мураттаб сохтанн фарханги пахн-
шудатарнн забони Бадахшон, яъне шуғнонй ва лахчахояш ба-
чувшо шохдарагй вогузор гашта буд. Аз ичрои мавзун маз-
кур соли 1970 ҳисобот пешниҳод гардид, кн хам бонси хурсан-
дню хам ташвиши маъмурнятн Пажӯҳшигоҳн Рудакн иіуд. Хур-
сандй аз он буд, ки ба чойн 45 чузън таълнфин нақша ҳачми
умумии дастнавис ба 150 чузън чопй дакка хурд. Ташвнш аз
он рух дод, ки дар худи Точикистон кнгобатн Лугат бо чуннн
хачм имконнопазнр буд. Барон кушошнн гнрсхн масъалл баз
наздн сарвари Академия М. Осимй рафтан ба мнін омад.

Устод пеш аз басни дм дошли хеш пурсид:

Ба фнкри шумо чй бояд кард?

Посѵхи нисбатан бат.тфсадам ин тавр мазмун доніт:

— Дойр ба хачмн калом» дастхатн Лугат хамниро ёдовар
метана м, кн оиро хамрохн ѵухаррнри илмй Светлана Басилъ
евна Хушеноаа \ар чн нм кон буд, нхтнеор кардем, то 130 чузън
таѵаифА фу ров ар де м Кхтиеори мннбаъдаро бо сармухаррир.
помиршиноси Ленинград Л л Грвшберг анчом меднхем. У
мѵт.п.нѵиен забонхои ноѵзрн, \оса мунчонист, кн бозмондам
забони бочгарй хнеоб мешана д, Чопашро е дар Ленинград, ?
дар Маска» метавон умедвор шѵ.ѵ„

кунсм. нуреон шуд устод ва афзу ц он час аз по&дорин по

— Ташзккур, кош хам ту шавад, — гуфтам ба устод.

Охнри август» cat и 1972 хамрохн дуст самаркандиам, му-
дири шу ъбаи дахчашииосии Паткѵ хишгохн РУдакіі Абдураззок
Раффороа мошшмавмеа «Лугат* шугнои в - р ѵе й * - ро бо иоман

Дар бобатм

ба Бобочои Гафурович мурочнат

чжш іам* директоры Па-
хузураш хуб паэяргфг аа пас
аз шиносой бо номаи дархостии М. Осимов ҷиҳати чопи луғати
номбурда болои он ба ҷонишинаш В. М. Солнцев (Вадим Ми-
хайлович— ҳоло академик, директора Пажӯҳишгоҳи забонши-
носии АИ ФР, худро боифтихор шогирди Б. Ғафуров меҳисо-
бад) супориш нигошт, ки пиромуни чопи Л у рати мазкур феъ-
лан ёрй расонад. Дар омади ran номаро худам назди В. М.
•Солнцев бурдаму пас аз ба қайд гирифтанаш эҳтиромона аз
ӯ хоҳиш намудам, ки агар раво донад, номаи мазкурро бо ду
имзон мубораки устоди ману устоди худ Б. Ғафуров чун хо-
тира ба ман диҳад. Ӯ бо табассум илтнмосамро ба ҷо овард ва
номаи сдшуда ҳоло дар дастам.

Бобоҷон Ғафуров рӯзи дигар маро бо папкаҳон даснависи
Лугат дар кабулгоҳн В. М. Солнцев дида ба коргоҳаш хонд
ва баъди ҳолу аҳволпурсӣ хоҳнш кард, ки дойр ба тафовути
чиддин Л у гати мазкур ннсбатн луғатҳои мавчудаи забонҳон по-
мири маълумоти мухтасар днҳам. Он гоҳ баён доштам:

— Аз рӯйн ҳнсобн пешакиамон Лугати шуғнонии проф. И.
И. Зарубин ҳамағн 8 чазор калима дорад, Луғати таълифкар-
дан мо беш аз 32 хазор калимаю ибораро бо шарху исботи маъ-
но ннникое мснамояд...

Дар фарчоми сӯҳбат Бобочон Гафуров чун ни гуфт:

Хо\ нохоҳ мо дастхатн Лугатро мнёни эроншнносони
институтҳон худамон ва забоннтносн муҳокнма мекѵнем, агар
•бахон хуб гирад, чопаш дар Нашрнётн Адабнстн Шарк сурат
хоҳад шрифт, агар мудохизян дпгаре пайдо шавад, идти мое,
днлоаорн рух наднхад, Иттирокат дар мухокима ічарт неет.
Аз найн корхон дигар шав...

• Ташаккур, уотод ба иешннходатон комидан розням, —
гуфта аз кор го х баромаданй шудам, дек алдома маро бо&дото-
та пурсон шуд:

Да еухбат бо М. Оеимй огахм дорам, ки дойр ба аксари
аабондом н'омнрнн Бадахшонм худа мои мутахаесмс иаидо кар-
дед, ба гайр ад забоин риим о худ тпкошямй- лзман талр?

Во тааччѵб *\а» гуфтам , „ . _

Аз он ба баъд сафархои Масхазам бе боздиди Бобочон Гд-
•фѵромич хотим а иамеёфтанд*

Пас аз чамде маъдумам га . т, ки мухокнмзи дастхат* »іѵ-
*ат ба фондам идми точик анчом иазаруф*
бо қароря мусбатм Пагкчхишгохи хсларшимосии АН ІіНШС. ба
сармухаррипаш проф. Грюнберг дастр ас гар**** муд
Содхом 1975—80 дар мѵассмеахоа Академ»*^ а? Р>масѵа-_
лам таіёр мам уда ни мутахассмсонм ѵ «вондор. докхорхо»
мдм, тадбархо аядсшида метуданд. Аз чумд* **>*к ^***J**M
іиомили рӯ іхатм докторшаадидахо гарднд Д*Р я*е *5 бухБат-

8»
ҳо А. Маниёзов ва М. Оскмй савол карданд, ки барои гирифта-
ня дараҷан баландн нлмн чӣ нияту дархост дорам?

Шӯхномезона наздашон чунин шарт гузоштам:

— Дар вазифаи мудири шӯъбаи помиршиносӣ бошаму бе-
рун аз Душанбе дар Ленинград кор карданам дар ду фасл —
зимистону бахорон ба расмият дароварда шавад. Барои воқеъ
гардонидани чунин ният асноду бурҳон ҳам пешниҳод доштам:
кори якчоя бо сармухаррири «Луғати шуғнонй-русй» проф.
А. Л. Грюнберг ва таълифи рисолаи докторй зери назари эрон-
шиносони он шаҳр: В. С. Соколова, В. А. Лившиц, М. Н. Бо-
голюбов, И. М. Стеблин-Каменский.

Билохира дархосту тал аба м ба чо оварда шуд. Ба туфайли
муқаӣё сохтани чунин шароит суръати кор бо сармухаррири Лу-
гат афзуд ва таълифи рисолаи докторй дар мавзуи «Ҷиисияти
грамматикй дар забонҳои помирй» сурат гирифт.

Натичаи роҳнамоию ғамхории устодон буд, ки соли 1979
дар Шӯрои дифои Пажӯҳишгоҳи забоншиносии Маскав ҳ и моя и
рисолаи докториам бо натичаи дилхоҳ анчом пазируфт, дар Ду-
шанбе ду китоб дойр ба мавзӯи ёдшуда дар ду чилд солдои 1978,
1986 чоп гардид ва соли 1989 дар Маскав ҷилди 1 «Лугати
шугнонй-русй» ба та бъ расид, соли 1992 чилди 2 ва соли 1999
чилди 3 рӯйи чоп диданд. Ба устод Осп ми ду ҷилди аввали Лу-
ғат тақдим шуд, афсӯс, ки чилди сеюмро устод надиданд....

Бад-ин тарик, Мухаммад Сайфиддинович Осимов (Осимн)
ва пайравони содики эшон дар ҳалқаи илмҳои чомсъшиносии
точи к бахши нави илмию фархангии помиршиносиро ба маънои
пурраи сухан пойдору ватяндор сохтанд ва умед бар он дорем,
ки рушду нумуи ни риштаи нлмн меданамон минбаъд хам идо-
ма меёбад.



В


PftOMN 1, Му\яммяі| OtiMMti куроянтм омӯлмшгоқм гямкнн ш
А дм* -Ат* (оодқои ииНІІЫЯ)
Расми 2. М. Осака

Р. Юсуфбеков бо набераашон
Рдемя а. Мухжжжжл Ос к мм ва Ғаффор Ашӯров дар қавопаймо (суратгнр Абдураҳмон Додобоав,
Я—Г- ф—>■■■ —— 1989) ____________________
PseaiH 4. Сӯқбетя X. Oenl бе гурӯқя мігрметіцоі трнкой
бе cipupiN Ҷексен.
Расим б. Аз чип ба реет: дар катер* а кум — Б. Шукуров, М.С
Оснмй, академик HLH. Некрасов (Москва), П.И. Горбачёв; дар катер*
дуюм — Ҳ. Сандмуродов, Н. Артюхин (Москва), Р. Рақммеа. Нора*,
соли 1876.
Расми в. Соли 1982. Гурӯди олимони Тоҷикистон бо шоири Бадахшони Афганистан дар ҳузури
Прваидвнти АИ ҶТ М. Осями. Аз чап ба рост: Камол Анни, Д. Карамшоев, Аднм, М. Осями, А.
Сайфуллоев, Д. Саидмуродов
Раоми 7. Кайқомиавард дар цабули Прааидаити Академиям илмҳои Ҷумҳурии Тоҷнкистон. Аа чап
ба роет: Г. Ашӯров. Қ. Саидмуродов, К. Айнй, М. Осями, кайқоинавард К.П. Феоктистов бо ҳамсараш,
П. Соложен кин (иоиби Президент) 3. Дӯстмуҳаммадов (котибн кумитаи ҳизбни Академиям илмҳо
солқои 70).
І'м«иИ N. Мароомми вУТТУРДОНЧ дмвломи муиофоти байналмилалии
ба илми AffMi ибии Сима ба ш^йм фа л еа фа и Академики
илмдаи Течммиатам барам муааффадматм Аар амуамшм таърнхи
фалвафаи Шард. Муивфатра "Агентства вечати новости" (АПН) ба
мунооибати дааараи Смма гамма карда буд. Дар оураті врафассор
С. Хачатурам (муаммми амаалм рамам АПН) ба нудмри шӯъбми
фалаафам А кл дам мл Гаффар Акураа дмвламра аувурда нотодааст.
М Ммршаиар ~ віаирм халдии Тачммватам, В. Новичков —
муаммми авмалм Рамам Шӯрои Памиромм Ҷумқурм, Мудаммад Оаммб,
Гулчвқом Вабаеадмдама — аатмбм Ҳваби Коммуниста Тоҷикиотон
(еали ІИІ).
щ ІНщЩнШшіі fH/тш

Уш шшш ЛИ
turn ШШШҚЦ ЦШ0ЯШ

У . ■ м Шн шум ш w*fh

Ьннум цнунш (шщніь

ШНММё ¥в (Ш ЩЩ/.

ЩШ &<t эд р§»*у тт.ч
ЧуИ OfyfQfyif ууіуу,".-11
/Й-ЛМ $ЩЩ$ 'ШЩШ-

1ІрМИ/дц/И Академики ИЛМХ/Ж ТОЧИКН*'ТОН, 8>№/№№Ш Му»
I ИНЫМИ/к ()гц[4Ц І')і) pj/W HU РУШДИ ШІ, HU Чум НН ЗДбОННГИНХКЙ, HU

I заминав мнчфнніи хйлқу пиши, /інинніу МИЛАНУ муносиба?
г /ѵнтард, ба а .-.ли илму іідііо бо раібніи юм хз.мкорй менам уд, ба
Жнрбии на сабзшни чавоноии сохибиоеъдод 6а чон хзвземанд
[ -6 уд, аз бозёфгхои икни ччод мне ди дустонеш Мирзо Турсун-
збдн не Iіосщшон Маѵуми ил ком мегирифт, бо қар роҳ зчод-
ьоронро < арфарозу рухбнлнид менамуд, бзхрн инкишофн илму
•гарбини («лимон іадбнр.хон окилоин мечу су, леши рохи хасу-
дбиу нот ннинбинонро иозукона мегирифт, ба олимони зеил, мах-
суеаи чнвонои, гам хори менамуд.

Ман Мухаммад Оснмиро аз рӯни кору амал, маърӯзаву су-
ханршін, іадбирхои Академия мешииохтам, бо ӯ бевоента хам-
еӯҳбпт нашуда будам, вале мухаббатн уро ба илму адаби то-
чна, аз чум л а забои в а забонііншосн, пайнасіа эхсос менаму-

Д8М.

Охири соли 1974 дар Пажӯхишгохи ховаршиносии Иттнхо-
ди Шуранн Коііфроііси байналхалқй баргузор гардид. Дар бо-
ба о муз гщі и забоин форси дар маърӯзан асосГі пойтахтн чумҳу-
рпи мо—шаҳрн Душанбе дар катори шахрхое зикр шуд, ки
дар он чоҳо забони форсиро дар ягон донишгоҳ меомӯзанд, шах-
сони чудогоиа таҳқиқ менамоянд, аз олимони точик дар катори
тахкикгаронн забонн форси танҳо ду нафар: академик Ннёз-
мухаммадон на номзади илмн филология Насрнддин Шарофов
номбар шудапд.

Маълум гардид, ки аз хусуси вазъи забоншиноей дар Точи-
5-2006 65
кистон на форсишиносон, балки мутахассиси забони японк
маълумот дода будааст... Ин ҳолат ба оҳанги суханронии мо
на танҳо ҳангоми сӯҳбату муҳокимаҳо, балки дар қироати
маърӯзаҳо дар сексия низ таъсир кард. Мукаддимаи маърӯзан
ман—«Вазъи забоншиносии тоҷик» ғайримуқаррарӣ оғоз ёфт...

Дар Точикистон, аз чумла дар Душанбе, мисли чумҳурӣ ва
шаҳрҳон дигарн Иттиҳод ба тадқиқн забони форсӣ на шахсо-
ни алоҳида ва ё кафедрақо, балки муассисақои илмй ва маъ-
рнфатии чумҳурӣ машғуланд, дар он ҷо таърих ва забону ада-
биёт на аз замоин ташкили Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии
Точикистон, балки аз замонҳои кадим, аз давраи ташаккули
халки тоник ва забони адабии вай, аз давроии Рӯдакиву Фир-
давсй огоз меёбад, точиконро аз форсҳо чудо тасаввур наму-
дан саҳеҳ нест, мо мардумони ҳамзабонем. Дар Точикистон за*
боншиносони унвондор, докторҳои илм, узви Академияи илм*
ҳо кам нестанд, дар мачлнси имрӯза ҳафт нафари онҳо аз Ака-
демияи илмҳои Точикистон ширкат доранд, ҳамаашон бо маъ-
рӯзаҳои илмй омадаанд.

Воқеан, савияи маърӯзаҳои олимони мо баланд буд, дар
баҳсҳои илмй олимони Академияи илмҳои Точикистон забар-
дастй доштанд.

Ранен ссксия Н. А. Дворянков ба олимони точик ва мавқеи
Точикистон дар омӯхтани забонҳои эронй баҳои сазовор дод,
кн он дар карорн сексия ва Қонфронс дарч гардид.

Руз бегоҳ шуд. Аз осмон игон-ягон барф меафтид. Мо дар
хавлии мехмонхона калам мезадем. Мошине ба назди мо ома*
ду истод. Ронанда ба назди олими шаркшиноси мо Абдуллочон
Ғаффоров омада, чизе гуфт, сипас ҳар ду, ба назди ман ома*
данд:

— Шуморо Мухаммад Сайфнддннович ба назди худ даъ-
ват мекунанд.

Мухаммад Осями аз рафтн конфроис, мубоҳнсаву мусоҳи-
баҳон мо комнлан огаҳ будааст. Ӯ қаноатмандии хешро нзҳор
намуда, аз хусуси дар матбуоти ҷумҳурй чизе навиштан, хам-
чуннн ба мае калан таҳқиқн илмин масъалахон нҷтпмони забо-
ни адабии точик беноента машғул шуданро маелнхат донист.

М. С. Осимй пас аз чанд вахт бо ман дойр ба маколаи «Ис-
тнфодаи чанд термин» (Маорнф ва маданнят, 5 феврали соли
1975) дуру дароз сухбат кард, чунки дар он мақолл аз ягона*
гни забони Рӯдакнву Айн и сухан мерафт ва ба забони имру-
за и мо енфати «нав» часпондан галат дониста шуда буд. Ӯ ду-
руст гуфта буд, кн баъэс касон аз он нзхори норознгн карда
методаанд,

Ман хне кардам, кн дар у боб мову М. С. Осимй хамфнкр
хастем, у фнкрн маро таквнят медод, вале ба шікорн муқобн-

ee
лон, тарафдороии «забоии нав» чизе намегуфт. Ин муносибат
маро водор сохт, ки ба масъаладон ичтимоии забои бештар
эътнбор дидам, сарчашмаи илмии чахонро аз назар гузаронам.
Мл поди китоби Забои ва замой (1981) асосан дар дамин давр
гирд омад.

Мо дама ба нашим 100-солагнн эодрӯзн устод Айий тайёрй
медидем. Олимп забоншииоси тоник Раззок Ғаффоров ба ин
муносибат бо номи Устоди сухан китобчае навишта, ба мудоки-
май шӯрои илмии Пажудишгохм забои ва адабиёти ба номи
Рӯдакии АН Точикистон пешнидод кард. Як руз пеш аз шӯро
матии китобчаро муаллиф ба май дола, илтимос нам уд, ки фур*
сат кам бошад дам, оиро хонам.

Аъзои шуро он китобчаро ба чоп тавсия намуданд. Маи аз
дама охир сухан гирифта, гуфтам, ки рафиком хндмати устод
Айий ва Раззок Ғаффоровро дуруст баён карданд. Маи ба ик
фикрдо асосан розй дастам, вале як эроди чидди дорам, он кам-
будиро ислод накарда, ни корро чоп кардан хуб пест. Он иш-
тибодро на тандо Р. Ғаффоров , балки дигарон низ содир кар*
даанд, ин нукс дар китоби пештар чопшудаи худи Р. Ғаффо-
ров Ленин дар бораи забои (1968) низ дида мешуд (Маи он
камбудидоро дар китоби «Забои ва замок» номбар кардаам).

Раззок Ғаффоров дар пайравяи дигарон забоин адабии то-
чикро «забони нав» мешуморад, асосхои ташаккул ва асосгу-
зори ин забонро дар асрн XX нишон додааст. Ин «забони нав-
ро» ӯ «забони адабии миллим точик» меномад. оиро ба забони
адабии давраи пеш аз ннкилоб мукобил гузошта, устод Айин*
ро асосгузори он ба калам додааст.

Табинст, ки мудокимаи ҳақикн огоз ёфт. Аз аъзои інурои
илмн тандо ду нафар назарн маро тарафдорй карданд: узви
вобастаи АИ Точикистон Муллочон Фозилов ва номзади ил ми
филология Мазорн Мададов, Академик Рзчаб Амонов ва ди-
ректоры Пажӯҳишгод Абдукодир Маниёзов ба дисоб гириф-
танн ин эродро таъкид намуданд.

Пас аз як дафтаи ни б аде дар толори Академия и илмдои
чумхурн чамъомади аспирантдо ва родбарони ондо барпо rap-
дид. Дар ин чамъомад президенти Академияи нлмдо Мухам-
мад Осіімй 50 дакнқа суханронй кард, ки аз ннсф аиёдн он ба
масъалаи забони точнкй ва макомн он бахшнда шуда бул Ӯ
аз таърихи нн забои, хидматн а дли адаб дар шікпшофн он бо
як мадбубняти хос сухан ронда, хулоса кард, ки агар мо асос-
гузори нн забонро муайян кард.знй боінсм, оиро дар аддн Со-
моннёи бояд бичуем, ки ба чуз устод Рудакн касс ба надари
май намсрасад.

М. С. Ос им и пас аз чамъомад маро дам роди худ ба дафта-
ри кориаш бурд ва афзуд:


— Ман аз баҳсатон дар шӯрои илмй хабар дорам. Ба наз-
ди ман Абдуқодир Маниёзов ва Раззок Ғаффоров омада бу-
данд. Ман аз он баҳс.хеле хурсанд шудам. Илми бебаҳс пой-
дор нахоҳад монд. Ман ба онҳо гуфтам, ки забони адабии то-
ҷикро «нав» ва устод Айниро асосгузори он ба калам додан
саҳеҳ нест. Ин иштибоҳро ислоҳ бояд кард. Китоби Устоди су-
хан чоп шуд. Ҳарчанд асосгузори ин забои будани іАйнй хат
зада шуда бошад ҳам, дар он назари ғалат боқй мондааст, чун-
ки дар он китоб хиштн аввал кач гузошта шуда буд.

М. С. Осимй дар масъалаи забони адабии тоҷик, ташаккул
ва инкишофи он мавкеи устувори илмиро ншғол ва собитқада-
мона ба амал татбнқ мекард, хидмати устод Айниро дар инки-
шофи ин рукни асосии миллат боифтихор зикр менамуд.

М. С. Осимй муқаддимаи Грамматикаи академикиро, ки бо
ташаббуси бевоситан худи ӯ ба нақша гирифта шуда буд, хеле
дакиқкорона хонда, ба зерн чумлаҳои мақбули хеш хат каши-
дааст ва ба чумлаи охнрин, ки аз хидмати устод Айнй сухан
мерафт, ин фиқраро илова кардааст: «ба шарофати насри реа-
листии точик забони адабиро ба пояҳои баланд бардошт».

Ман баҳрн хотири дурахшонн ин фарзанди боҷасорат, нек-
снрншт, заковатманд, сухандону суханшннос ва пурмеҳнати то-
чик ҳамон сатрҳоеро, ки ба зерашон хат кашида, ҷумлаи маз-
курро илова намудааст, айнан меорам, чунки ҳоло ҳам баъзе
касон ин ҳакикати таърихро ҳазм накардаанд.

«Офаридгори забони адабии точик халқи точик мебошад.
Ин забои дар асрҳои IX—X ташаккул ёфтааст. Дар забони ада-
бии асрхои IX—X хамаи аломатҳои забони адабӣ: сохибхаттй,
сарашавй, устувории норма ва бартарй аз шева падид меояд.
Дар ин давра корхон давлатй, мукотибаи расмй ба ин забои су-
рат гирифта, адабиёти бадеии оламшумул офарида мешавад,
асархои илмй ва таърихи таълиф меёбанд. Асархои безаволи
Рудакй, Дакикй, Фирдавсй, Ибни Сино дар хамин давра ва ба
хамин забои таълиф шудаанд. Дар натича макоми забони то-
чикй (форси, дари) торафт баланд шуда, эътибори он аз дои-
раи Оснёи Миёнаву Хуросок берун мебарояд...»1

«Бо галабаи Револютсияи Октябр ва ташкили давлатй со-
ветй дар Точикистон давраи нави инкишофи забони адабии то-
ник cap шуд».2

«Маълум аст, ки хамаи забонхои давраи миллат аз чихати
ташаккул ва ннкишоф дар як поя намеистанд. Баъзе забои- * *

1 Грамматикаи забою адабкн хозирая точик. И борат аз 3 чяад. Чилдя 1.
Фонетика ва морфология-: Душанбе, К 1085. сах. 5.

* Хамов чо, сах, &.
ҳои адабй маҳз дар давраи миллат ташаккул меёбанд. Ин ҳо-
диса асосан ба забонхои бехат ва навхат мансуб аст. Забонҳои
адабни маэкур дар асоси ягон шева, гурӯҳн шеваҳо ва ё забони
гуфтугӯ ба мнён меоянд. Забонхои адабин сохибхат ин давраро
барвақттар тай наиудаанд. Забонҳон адабие, ки мисли забони
тоҷикй кадимхат буда, таърнхи садсолахо доранд, дар давраи
нав вазифаи нав касб менамоянд, такмил меёбанд. Интелнгент-
сияи пешкадами тоҷик бо рохбарин Партнян Коммунистки То*
чикистон ба инкишофи забони адабни точнк аз хамин нуқтаи
назари илмй муносибат карда, ба хама гуна забончӯёну за-
бонсозон ва махалпарастон зарбаи кагьй дод. Дар ин чабха
хидмати асосгузори адабиёти советии точик устод Айнӣ басо
бузург аст. Ӯ бар хилофи даъвои беасоси миллатчиён таърихи
зиёда аз ҳазорсола доштани забону ыаданияти халки точикро
собит кард, барои соддаву оммафаҳм намудани забони адабии
точик ва инкишофи он хидматн шоистаи таърихй намуд, ба
шарофати насри реалистии точик забони адабиро ба пояхон
баланд бардошт».1

Бо вучуди ин бахси хамзабонии мардумони Точикистону
Эрону Афгонистон ва ыуроднфняти истилохоти забони тоҷикй,
забони форсй, забони дарй аз байн бардошта намешуд. Ҳамин
вазъ водор сохт, ки бахри таъкнди ягонагни забони точикону
форсхо соли 1988 дар Қонунн забони Точикмстои муродифняти
калимахои точикӣ ва форсӣ таъкидан знкр ёбад:

«Моддаи 1. Забони давлатии Республикаи Советам Сотсиа-
листии Точикистон забони точикй (форсй) ыебошад»

Вале тасаввуроти ғалат ва муғризонаи «чудогонагии» забо-
ин муштараки мо ба дарачае пахн шудааст ва реша да вон да-
аст, ки хатто бисёр мутахассисон хакикатро хазм карда маме*
тавонанд. Ин акидаи ғалат дар Конфронсн баАяалмнлаляя ус*
тодони забони форсй дар пойтахти Чумхурии Исломии Эрон —-
шахри Техрон аз чониби забоншнноси рус В. Б. Иванов янз из-
хор гарднд. Олимон ӯро саволборон карда, норознгни худро из-
хор доштанд. М. С. Осимй ха моно ба миибар баром ада, аз таъ-
рихи ин забои, сарзамини тзшакхули он. аз Оснён Миёяаву
Хуросон ба дигар миятакаву сарзамяяхо пахе гардидан, ня*
чунин сабаби вмрӯз ба се нет плох: точикй, дарй па форся иом-
бар шудаии он бо далелхои барчаста суха и ронд. Маи гуфтахои
ӯро бо далелхои забоншиноей хувват додам. Ахлн толор яя на-
зарро хуш пазнруфтанд.

Мухаммад Осимй дар чамъбасти Коифровс аз бобн мако*
ми забони форси, вусъати оя, таълиму тахкяки ян забои, вази-
фахон миыбаъдаи хамам форсизабовоии чахоя сухая ронда, аз

Хамов «о, сах. 6-7.
чу мл а пешниқод кард, ки забони форси забоин се давлат ва се
мамлакати бузург — Точикистон, Эрон ва Афгоиистои аст, он-
ро дар аксарияти мамлакатхои ҷаҳон истифода мекунанд, мео-
музанд, бинобар ин ба сифати забони корни Созмони Милали
Муттахид пазируфта шавад. Ин дархостро Конфронс маъкул
донист.

Мухаммад Оснмй гули сари сабади нн Конфронс буд. Чан-
дин масъалаҳои мубохисавии нлмиву ташкилй ба шарофати
тавзеху таклифхои ӯ хал гарднд. Мо ифтихор доштем, кн оли-
мони Точикистонро хамин шахсияти бузург сарварй мекунад,
эътиборн мамлакат ва забону илми онро химоя менамояд ва
баланд мебардорад.

II.

М. С. Оснмй дар ичрои нақшаҳои нахустпрезиденти Акаде-
мияи илмхон Точикистон устод Айнй бо камоли рағбат саъй
менамуд. Ӯ устод Айниро .числи пайгамбар мепарастид, сабак-
хои уро сарматки корн хеш карда буд. Яке аз онхоро бахри
ибрат ёдовар мешавем.

М. С. Оснмй маро ба назди хеш хонд. Дар дафтари корни
ӯ академик Ниёзмухаммадов Б. Н. ва директори Пажӯҳишгоҳи
забои ва адабиёти ба номи Рӯдакй Носирчон Маъсумй низ ни-
шаста, ба хам гарму нарм сӯхбат доштанд. М. С. Оснмй бе
ягон мукаддима сухан оғоз кард:

— Хамаи мо медонем, ки устод Айнй баробари ташкили
Академия олнмони забоншиносро даъват намуда, гуфтааст, ки
вазифаи мухимтарини шумо таълифи ду асар аст: якум, тартиб
додани луғати тафсирии забони точикй, дуввум, навиштани
грамматикам академикии забони точикй. Олимон кисми якуми
луғати тафсириро аз Рӯдакӣ то Дониш дар ду китоб бо номи
Фарханги забони точикй интишор доданд. Мо таълифи кисми
дуюми он ва грамматикам илмиро дар ду панҷсола (1971—1980)
ба накша гирнфтем. Вале аз вазъ ва ичрои ин нақша конеъ
нестем. Бинобар ин Шуморо даъват намудем, ки дар ин кор
ба мо ёрй расонед..

Ман хомӯш менишастам, гӯш мекардам. Вале чизе намефаҳ-
мидам. Ва ниҳоят президент ба сари максад омад:

— Мо ба хамин хулоса омадем, ки масъулияти мавзӯи
грамматякаи академикиро ба зимаи Шумо гузорем ва ба кори
амалй шуруъ намоем. Икдоми нахуст тартиб додани проспекти
грамматика аст. Таълифи он алъон бояд cap шавад...

Ман хамин қадар чуръат пайдо кардам, ки сухани эшонро
бурида, гуфтам:

те
— Дар чое, ки устодони мо хастанду ба ни или рохбарй
мскунанд, ба ҳеч кас ҳочат пест, ки ба ии мавзӯъ мутасаддй
шакал ва ба навиштаии проспекта чунин кор чуръат кунад.
Маи маизӯи иушаххяс лорам, дар корхои ташкили ва дастур-
нависй низ иштирок мекуиам...

М. С. Осимй хаионо сухани маро бурида, илова кард:

— Ии масъалл хал шудааст, чойи мухокима надорад. Мав-
зӯи шахсии Шумо аллакай дар шаклн рисолаи докторй химоя

' гардид ва кисман чоп шуд. Фаъолиятн Шумо дар таълифу тах-
рири китобхои дарсй барои мактабхок миснаву олй ба мо маъ-
■ лум аст. Хулоса, навбатя гузоштанн ин г у на кадами чиддй низ
расидааст...

Маи чун дидам, ки дигар илоч нест, хамин кадар гуфтам,
ки ба бовариатон ташаккур, вале як илтимос дорам: таълифи
'боби феълро бояд устод Носирчои Маъсумй ба зима гиранд.
Ҳар се устод ба якдигар маънидорона иигох карданд, устод
Маъсумй бадехатан лутф намуданд:

— Дидед, холо ба кор cap накарла, аз гулӯи кас мегиранд
ин шогирдхо. Дар мо феълшиносхо зиёданд.

— Аммо устоди забои дону феълшинос—я кто,—луқма пар-
тофтам ман.

Мо ҳамроҳи олимон Толиб Хаскашев, Абдусаттор Мнрзоев
Проспекта Грамматикам илмии забоин точикиро баъдтар дар
хачми 12 чузъи таълифи навишта, ба муаллифон таксим наму*
дем, ки бо тавсияи М. С. Осимй дар шакли китоб чоп шуд.

М. С. Осимй рафти таълифу тахрнр ва интишори худя
Грамматнкаро пайваста назорат мснамуд, ба раиси Шӯъбаи
'ялмҳои чамъиятшииосии Академиям илмхоя Точикистои устод
Маъсумй шароит муҳайё сохт, то боби феълро, ки душвортарин
кисми сарфи забони точикй ба шумор меравад, сари вахт ва
ба дарачаи баланди илмй анчом диҳад.

Дар таълифи Грамматикам илмй олимони забардасти точик,
аз чумла узви вобастаи Академиям илмхои Точикистои Носир-
чон Маъсумй, докторхои илми филология профессорон Додочон
Точиев, Ҳилол Каримов, Фарход Зикриёев, Толиб Хаскашев,
Абдусаттор Мирзоев, Бахриддин Камолиддинов, Абдусалом Аб-
дураҳимов ширкат варзидаанд.

Грамматикаи академикии забони точикй бори нахуст таъ*
лиф гардид ва дар се чилд (кариб 100 ч. т.) дар солхои 1985,
1986, 1989 интишор ёфт, ки куллаи баланду рахшони илми за*
•<бон ба шумор меравад.

71
HI

M. С. Осимй ба тарбияи кадрҳои илмй эътибори хоса медод
ва пайваста таъкнд месохт, ки ба сафи олимон шахсони тасо-
дуфй род наёбанд, олами илм чавлонгохи шахсони содибистеъ-
дод ва эчодкор аст, ба сифати китобхои дарсй ва рисолахои ил-
ий назорат ва талабот хеч год ва ба деч вачҳ сует нашавад.
Дар он замой дамаи рисолахои илмй дар нашриёти Дониши
Академияи илмдои чумдурй чоп мегарднданд, бинобар ин ондо
дар шӯъбаву сексия ва шуродои илмии муассисадои дахлдорн
он мудокима ва бадо дода мешуданд. Бисёр воқеъ гардидааст,
ки рисолахои номзадиву докторй ба димоя ва чоп тавсия нашу-
даанд, датто баъзе диссертатсиядои димояшударо лоики чоп
надонистаанд. Албатта, шахсоне низ буданд, ки бо дар роду
восита унвон гирифтан мехостанд, датто фитнаву ивғоро пеш
мегирнфтанд. Бале Мухаммад Осимй ба рахна шудани анъана
то метавонист имкон намедод. Ҳоло бо овардани як мисол ик-
тнфо мекунем, ки бонси нбрат аст, чунки имрузхо бо сабабхои
гуногун ин анъанан неки илмй рахна шудааст, шахсони тасо-
дуфй на тандо ба хайати олимон род ёфтаанд, балки имкони
фармонфармой пайдо кардаанд, ондоеро мепарастанд, ки мисли
худашон дар илм тасодуфианд. Номзад ва докторхои илме пай-
до шудаанд ва пайдо шуда истодаанд, ки на забонро хуб медо-
нанду на забоншнноенро.

Боре М. С. Осимй ба ман як лифофаи калону ғафсро нишон
дода, гуфт:

— Ханаи ин шнкоятнома аз болои коммунисти забоншинос
Шарофиддинн Мулло Рустам аст. Оё Шумо гунохи худро медо-
нед?

— Ман аз нн шикоят ва даъвати Шумо дайрон нашудаам,
балки хурсандам. чунки бонси гуфтугӯйи озод ва чиддли мо
хохад гашт. Дуруст іуфтаасх ілнкоятнавне, падари маро а.хли
днёрамон Мулло Рустам мегуянд. чункн он кас муллой намоз-
гузор ва куръонхон буданд, дар фуровардн намозу фотиха ме-
ту фтанд:

— Худое, аз тухматн ногахону балон охнрзамон ннгах дор!

Аммо рнзку рузии онлаи мо аз пушти дехконн міегузашт.

Пг дарам дехконн асал. чорводорн хунарманд, ннсонн пок бу-
данд. Ғайбатро вамедонветанд, забоин насидат доштанд. Сад
афсӯс, кя хеле барвакт, соли 1944 вафот карданд. Ман бо ода-
монз дурӯя, уавончуённ нотабёру нопухта, унвондорони беха-
бар аз ялы муросо карда наметавонам. Мактуби шикоятие, ки
дар дастя Шумост, аз вот яке аз ов шахсоне омадаасг, ки ко-
ря хомашонро ба дамоя бахря дарёфтя унвони илмй пешнидод
накардаеи. Баъзея ондо бо дастгярия бехабароня илм ва уму-

3GS
ман роҳҳои дигар, аз чумла дар мамлакатҳои дигар, хнмоя кар-
даанд. Ии шахе низ иехохад, ки аз роҳбарон ва ташкилоти пар-
тиями истифода карда, кори хомашро хнмоя куиад. Барой ман
забои ва илмн забои мукаддас аст. Бокса и, ин талаби худи
Шумост.

Чеҳраи М. С. Осимй гул кард ва маро водор сохт, ки асли
вокеаро бо як ручӯь накл кунам..

Мардуми мо хикмате дорад:

— Духтар чй гуна?

— Модар — намуиа.

Дар асоси ин хикмат гуфтан мумкин аст:

— Шогирд чй гуна?

— Устод — намуиа.

Ин хнкмат танхо барон бахо додан гуфта нашудааст. вай
аҳамияти бузурги маърифатй низ дорад. ІПадару модарон, му-
раббиёну муаллимон, устодону рохбарон— хаман масъулоня
кори бошарафи таълиму тарбия, аз чумла роҳбарони илмиро
ба масъулият дар назди халку Ватан даъват менамояд. Мо
вазъи имрӯзаи таълимро дар мактаб, махсусан дар донишгох-
ҳо, хуб медонем, вале ин вазъу ин савия ба мо бахона шуда
наметавонад, мо хак надорем, ки ба сафи олимон шахсояи но-
танёр ва тасодуфиро рахнамув созем, ба онхо шаходатномаи
ѳлимй дихем. Устодонн мо, махсусан Мухаммад Осями, моро
хамин тавр таълим додаанд, мо хак надорем, ки ин сабакро
фаромӯш кунем. шогирдонро аз ин мактаб нагузаронем, шахсо-
нн нолоикро ба олами офарндгорони нлм сафарбар намоем.
Ба ин кори носавоб касе рох медихад. ки худ ба олами нлм бо
хамин рох омадааст. Албатта. аз ни рох боздоштани шахсони
тасодуфй, носазо корн осон нест. Мо инро дар тачрнбаи беш аз
панчохсолаи хеш зиёд дидаем. Вале хеч гох моро касе аз ни
рохи рост ва мукаддас нагардонидааст. чуикн рохбарон ва ус-
тодони мо, кн аз мактаби устод Айнй барин алломахо гузаш-
таанд, кадри нн гуна нқдомотро медонистанд. Аз мисолхон
знёд танхо хамон ходисаро холо метавонам хотнррасон кунам,
ки аз хусуси он дар боло ншора шуд.

Номзадн нлм, ходнмн калонн илмн Абдусалом Халилов, кн
синнаш аз мо калон буду дар вазифахои рохбарии хнзбу таш-
килотҳон днгари Пажӯхншгохн забои ва адабиётя академия
кор кардааст, дар боби категориям модалиятн субъективн он-
солаи докториро ба мухокима пешннход намуд. Азбаски нн кор
дар шакли китобча чоп хам шуда буд, мо аз мазмун ва кнкати
он огох будем. А. Халилов тарзи мухокимаи рисолахоро хуб ме-
донист, бинобар ин ба мачлиси шӯьба чанд олимро даъват ва
чавд такрнзро пешннход карда буд. Мухокима чун харвакта
ошкоро ва нлмй сурат шрифт. Докторшаванда хатто ба савол-

73
хлв Категория KiNfoptM л^н'хткяіі и объективй чй

о-,; рх xcf>AA? Роххои яфодэм категориях*?* грамматики кэдом-
хоякд? лвеся* нутк ба к адом категория дожил мешавад? ҷавоб
до да шаазэнист, Дар ѵухокима я гон кас он кор ро ба ҳнмоя
тавсяя пакард. Барѵакс чаид нафар чопн чунин асархоро зиён
ба илми забоншиносй дониетанд.

Президента Академяяи нлмхои Точикистон М. С. Осимй аз
тааэехи ман конеь гарднда, гуфт:

— Шахсоии нолоик дар нлм якта-нимта ҳастанд. Вале эҳ-
тиёт бояд кард, то ин гуна касон ба илм рох, наёбанд. Онҳо кам-
будни худро намебинанд.

Аз ин гуна одамон чойи гурез нест. Бо онҳо низ роди мадо-
роро бояд ёфт. Вале чораи асосй ҳамин аст, ки аз байни ҷаво-
нон, донншҷӯёни донншгоҳҳо шахсоии хушнстеъдодро интихоб
яамуда, хайати олимонро пурра намоем, эътибори илмро пай-
васта баланд бардорем.

Ман ба ғамхории М. С. Осимй изҳори миннатдорй карда,
плова намудам, ки ичрои ин вазифаҳо бе дастгирии роҳбария-
тн Академия имконпазир нест. Ӯ табассуми ширин ва маъни-
дорона карда, ба сӯҳбат хотима гузошт.

Ман ин ҳодисаро ба хотир оварда. ҳаминро илова карда-
ниям, ки имрӯз президента Академияи илмҳои Точикистони со-
ҳибистнқлол академик Ӯлмас Мирсаидов дар чабҳаи тайёр на-
мудани кадрҳои илмй он анъанаро идома медиҳад. Бо супори-
ши ӯ ман бори дуюм аз номи Комиссияи аттестатсионии Точи-
кистон кори шӯроҳои дифои соҳан филологияи ҷумҳуриро таф-
тиш намудам. Санчнш нишон дод, ки бо вучуди ба унвони ном-
задй ва докторй ноил гардидани як даста олимони сазовор дар
кори ин шӯроҳо камбудиҳои чиддй ба назар мерасад, ки аз рах-
на гардидани девори боғи сабзу хуррами илм далолат мекунад.
Рахнаро сари вақт обод карда, шукӯфоин бардавоми ин боғро
таъмин намудан вазифаи таъхирнопазир ва бошарафи аҳли
илм аст.
Раҳим Мусулмониён
Профессор

ЧЕҲРАИ РАХШОНИ ФАРҲАНГ

Шумхабаре синахарош аз террори тоза дар Тоҷикистони
азиз пахш гашт. Ин бор доктор Муҳаммади Саифиддинзода
Осимиро куштанд. Бо зарби чаҳор тир. Дар рӯзи рӯшани 8
мурдодмоҳи соли 1375 (29 июли соли 1996).

Акнун батамом рӯшан шуд, ки чунин корҳои сиёҳ аз чониби
душманони қаттоли миллату кишвари Точикистон рух меди-
ҳанд. Душманоне, ки ба ҳеҷ ваҷҳ намехоҳанд кишваре муста*
қил бо номи «Тоҷикистон» бар пойи худ истода бошад.

Дуруст аст, ки ҳар фарде дар дунёи худ нотакрор асту ар-
зише дорад. Ва аммо ангуштшумор афроде ҳастанд, ки дар
дунёи ҳамагои нотакроранду дорои арзишҳои ноёб мебошанд.
Шахид Осимӣ аз ин гурӯҳи дуввумй буд ва ҳаст.

Устод Осимй, ки синни муборакаш ба 76 расида буд, дара-
чаҳои илми дуктуро ва дуктурои олиро дошт, узви фарҳангис-
тонҳои улуми Точикистон ва Иттнҳоди Шӯравии собиқ буд,
чанд унвону дарачаву ҷоизаҳои илмии механиву байналмила-
лиро дарёфт кардааст.

Устод Осимй 50 сол пеш аз ин корн худро ба ҳайси устоди
Донишгоҳи Хучанд cap кардааст. Ҳангоме, дар соли 1956 на*
хустин Донишгоҳи давлатии санъати (политехникии) Точикис-
тон бунёд ёфт, нахустин райиси он шодравон Осимй буд. Устод
солҳо Вазорати омӯзиш ва парваришро сарварй кардааст, ҳу-
дуди бист сол раёсати фархангистони улуми Точикистонро бар
ӯҳда дошт. Ахиран, Анчумани чахонни «Пайванд»-ро созмон
дод, ки хадафи ин Анчуман пайвастани точикони дунё бо кул-
ли форсизабонон буд. Аз тариқи хамин сПайванд» устод та-
вонист чанд кунгуран чахонии хамаи форсизабононро созмон
дихад. Ва дар тадоруки он буд, ки дар шахревармохи соли 1375
(сентябри соли 1996) севвумин кунгураро харчи бошукӮхтар
биорояд, то кинаву кудурат бархам хураду вахдати миллй
эчод шавад.

Устоди шахид Осимй ормонхои созандаву густурда дар дил
бисёр дошт. Аз чумла, дар садади он буд, ки як кунгуран чнд-

75
дии илмй дар мавзӯи таърих ва фарҳанги қавмҳои ориёӣ орос-
та гардаду донишмандон аз ҳар гӯшаи ҷаҳон дар Тоҷикистон
гирд оянду ба гуфтугӯ нишинанд. Устод ин ҳадафро дунбол
мекард: фарҳанги мардумони ориёй, ки созандаву боз мебошад,
нахуст ба дурустиву рӯшанй шиносой гардад ва сипас, ин та-
маддун дар хидмати ҷаҳону ҷаҳониён гузошта шавад.

Қотилони сиёҳдил, ки ба ин кори зишт даст ёзиданд, бешак
аз ормону аҳдофи волои устод Осимй хабар доштанд...

Шаҳид Осимй на танҳо як чеҳраи рахшони фарҳангии То-
ҷикистон, балки раҳбару сарвари ғамхору кордони кулли фар-
ҳангиёни миллат буд. Устод дар майдони илму фарҳанги Ит-
тиҳоди Шӯравии собиқ ва чаҳон аз номи Тоҷикистон ва ҳамаи
точикон намояндагйі мекард ва дар ин ҳаққи комил дошт. Ва
аммо ин нуктаро бояд бо таъкид гуфт, ки шодравон Осимй аз
чумлаи он рушанфикроне буд, ки қиблаи тоҷиконро дар Эрон
медид, на дар ҷойи дигар.

Душманони миллат ва кишвари Тоҷикистон муддатҳост, ки
мехостанд миллатро аз фарҳангаш ва фарҳангро аз солорҳои
арчмандаш чудо намоянд. Ин чанд сол аст, ки онҳо ба мақса-
ди касифи худ, мутаассифона, мерасанд. Яке аз сабабҳои аслии
овардани бало бар сари мардуми мо ҳамин аст.

Агар дар хонадоне фарзандон ноаҳлӣ кунанду ба ҳамдигар
осеб расонанд ва ё бадхоҳе аз берун дасти тааддй дароз намо-
яд, вазифаи падари хонавода аст, ки бо нияти пойбарчо мон-
дани хонаву хонавода, ҳама гуна чораи судмандро андешаду
ба ичро расонад.

Ин доли бас нохуш, ки сарнахи ҳеҷ яке аз ин кѵшторхо»
фаҷеъ ҳанӯз ҳам ба даст наёмадааст, гувоҳй аз он медиҳад, ки
душман хеле маккору кордон асту чунин корҳоро аз рӯйи тар-
ҳи ҳисобшудаву барномаи дақиқ ва тавассути абзорҳои таво-
нову озмудашуда анҷом медиҳад. Ин неру чунон созмонёфта
будааст, ки ҳатто давлат дар баробари он очиз мондааст. Бад-
хоҳон чун диданд ҳар тирашон ба нишон мерасад, шерак шу-
данду ин бор даст ба Осимй бардоштанд ва шоҳсутуни фарҳан-
гу маънавияти тоҷиконро аз миён бурданд; дарвоқеъ, шохи мил-
латро шикастанд.

Онҳо гумон доранд, ки бо нобуд кардани машъалдор, машъа-
ли ин миллатро батамом хомӯш хоҳанд кард ва ин қавмро дар
чангалистони таърих раҳгум занонданй хастанд. Албатта, им-
рӯз, ки ҳакиқатан ҳам дар торикнстони чангалй басар меба-
рем, наметавон гуфт: Худованд бо мост, ё бо душмани мост.
Шояд ин бастагй ба худи мо дорад, ки оё вазъияти худамонро
дурусту бепардоз мешиносем? Оё сабақ бардоштаву бегалат
амал карда метавонем? Ба ҳар ҳол, ин рӯшан аст, ки машъал-
ро наметавон нобуд кард, нур масдудкунандаи худро мунаввар

76
.менамояд. (Магар нам кӯчиёнро тоҷикон соҳиби шаҳру тамад-
дун кардаанд?)...

Шумхабари кушта шудани устод Осимӣ ҳамаро ларзонд, ҳа-
маро такон дод; чй дар даруни кишвар, чй дар беруни он; ҳат-
'то бегонагони бетарафро. Ин хабари хунук ҳар тоҷику тоҷикис-
тониро, ки бастагй бо ин кишвар дораду мехоқад бо ҳамаи ҳам-
соягони наздику дур — Ӯзбакистону Қирғизистон, Қазоқистону
Туркменистан, Чину Афғонистон, Ҳинду Покистон, бо кулли
мардумони минтақаву дунё зиндагии осудаву оромона ва хайр-
хоҳона дошта бошад, ларзонду таконд. Ин хабари хунук ҳа-
маи ҳаводорони забону фарҳанги Эрониро ларзонду таконд. Ва
гҳушёр кард.

Ин фоҷеа бо забони ҳол мегӯяд, ки дар шинохти душман
бояд ҳушёр буд, тағофул аз аҳдофи вай марговар аст...

Шаҳид Осимй аз чеҳраҳои намирандаи миллати мост. Но-
ши ин бузургмарди гиромй ба шарофати хадамоти бузургу бе-
.дареғаш, баробари ҳастии қавми тоҷик, зинда хоҳад буд.

Равоншод беш аз ним карн дар хидмати мардум ва фар-
ҳанги вай буд. Хидмате — на оддй, балки бузургворона ва оли-
:ҳимматона.

Метавон гуфт, ки ҳар як точик, бавосита ва ё бевосита, аз
осадамоти ин бузургмард бархурдор будааст ва ҳаст. Хидмат-
ҳои устоди бузургворро метавон аз се бахши умда иборат до-
нист:

1 — таълифу таҳрир дар бораи фалсафа, таърих, адабиёт,
^абон, таърихи илм, ки теъдодашон ба дусад мерасад;

2 — тарбияи шогирдони фаровон, ки теъдодашонро касе на-
медонад;

3 — суханрониҳо, сӯҳбатҳо дар анчуману ҳамоишҳо, мат-
буоту радиову телевизион...

Устод Осимй дӯст медошт корро бе овозаву дағдаға анҷом
бидиҳад. Ҳар касеро аз аҳли илму фарҳанг дарёбад, ки ниё-
зе чиддӣ дорад (он рӯзгор ин ҳол бисёр иттифоқ меафтод),
мекӯшид, то он ниёзро бароварда кунад, бе он ки ниёзманд
■огоҳӣ дошта бошад. Ва боз муҳимтар ин буд, ки аз кори худ
ҳаргиз миннат бар сари касе намениҳод.

Лаҳзаҳое ба ёд мерасанд, манзараҳое пеши чашм меоянд;
лаҳзаву манзараҳое, ки аз пушташон чеҳраи гарму рахшону
^аззобе намудор мешавад — чеқрае, ки заминӣ нест, аз куҷое
падид омадааст; монанди пнри ғайбие, ки бо худододае воме-
^сӯрад, барои як дам...

Соли 1980; 18 декабр. Иҷлосияи Шӯрои олимони Фарҳан-
тистони улуми Тоҷикистон ҷараён дошт. Аз дараҷаи илмии
^окторӣ дифоъ мекардам. Устод Осимй барои ҳузури расмӣ

тт
нпёзе надошт. Аммо хузур ёфт; мудате мушоҳнда кард; он
гоҳ ба пахлуям омаду охиста гуфт:

—- Арзёбихо хубанд; кор бахои хуб хохад гирифт; пешакГг
табрнк мегӯям; худам, ки маҷлнс дорам, бояд биравам...

Шояд ннёз ба тавзеҳе дорад, ки нигоранда он рӯзгор як ус-
тоди донишгох буду гоҳ-гохе маколае ё китобе менавишт ва ул-
фатй бо устод Оенмй надошт, магар як ошноии умумӣ ва эҳти-
роми самимонаи дуродурн инчониб ба эшон. Ва аммо азбас
устод равоншиносе мумтоз ва чавонмарде ботачрнба буд, бо
фаросат дарёфт, ки пажӯҳишгаре чавону аз як гушаи дураф-
тодан Точнкнстон ва маҳрум аз пуштибоннҳои маъмули ҳам-
шахригарй, ба чн дастгирии маънавй ннёз дорад...

Нағз ёд дорам, ки хамдарси донишгоҳиам Нозирчон Араб-
зода, ки солдон 1962—65 дар аспирантура таҳснл мекард ва
дар мавзӯн «Ахлоқи Саъдй» поённома менавишт, рӯзе омаду
дар гояти хаячон гуфт:

— Дар ҳузури райиси Фархангистон будам; устод Осимй
хуб кабул кард; смаколаро биёред, худам мехонам» гуфт; аз
чой бархоста, то дами дар гуселам кард...

Он пазирой, аз рӯйи фарханги дернин ҳоким дар Эрон, як
чизи оддй асту хеч ачобат надорад; аммо дар чорчӯбИ) одоби
пазироии замони Шурави. гайримукаррарй ва хилофи чашм-
дошт буд.

Устод Осимй марде орнфу огох буд. Худ медонист, ки ха-
таре дар тахдидаш хает.

Охнрин дидор ёд меояд. Рӯзи 17 даймохи соли 1374 (7 январи
соли 1996). Дар Техрон ҳамоиши чахонии устодони забону ада-
биёти форей чараён дошт ва устод Осимй дар раъси ҳайъати бо-
нуфузи точикистонй буд. Устод хеле пажмурда метофт, хар-
чанд худро бардаму знндадил мегнрифт. Домани мавзӯи сӯҳ-
бат густурда буд. Устод аз идоман фочеаи Точикистон, аз куш-
та шудани додарзодааш доктор Чамшеди Осимй сахт гамгин
буд. Мегуфт, ки мурдан навбати ман буд, на як чавоне, ки хид-
маташ дар пеш аст, умраш дар пеш аст...

Ҳамон рӯз устод бо захрхандае афзуд:

— Эҳсос мекунам, дар лнеташон ман хам хастам. Аммо ман
аз марг наметарсам, одаме, ки умраш рафтааст, чаро тарсад?

Мо танҳо сӯхбат доштем. Ман, ки сахт мутаассир шуда бу-
дам, танҳо хамин кадар тавонистам гӯям:

— Ин тавр нагӯед, муаллим, Шумо барои мнллат бисер за-
рур ҳастед!

Устод бо табассумн хоси худаш нигохе карду сухбатро та-
рафи дигар бурд.

Ин суханони устод ханӯз дар гӯшам садо медкханд: <харч№

78
хоханд, ҳамонро кунанд, аммо ман Душанберо тарк намеку*
нам, пойтахт бароям аз ҳама чиз болотар аст». Ҳангоми хуш-
бошӣ устод пурсид: «дар Душанбе чй кор бароятон метавонам
анҷом днҳам?» Маънни пешинро такрор кардам: «Худатонро
эҳтиёт кунед, ҳамин бузургтарнн кор аст барои қамаи мо». Ус-
тод ҳамон нигоҳн пурмеҳру табассуми зебандаи худро арзонӣ
дошту чизе нагуфт.

Ҳифзи ҷонн устод дар дасти худаш набуд. Балки вазифаи
мардум буду давлат. Бадбахтона, мардум бечора омаду дав-
лат хомй кард. Аммо душман тавонманд буду пухта. Ва кораш-
ро кард...

Устод Осимй хислатҳои мумтоз бисёр дошт. Чунончи ши-
ринсухан буд, овозе форам дошт, бо тамкине тасхиркунанда
сӯҳбат мекард, зимни сухан шеъри фаровон ба забон меовард.
Сӯҳбатҳои устод ҳамеша чаззоб ва ҳамеша пурфайз буд. Гу-
мон намекунам, ки ягон сӯҳбати эшон беҳуда рафта бошад.
Низ гумон намеравад, касе ҳам бошад, ки дар сӯҳбатҳои устод
ҳузур ёфга, аммо ҳаззе барнадошта бошад. Силоқи тавонота-
рин ва дақиқтаринро дар ихтиёр дошт устод. Агар душмани
худобехабар на бо забони камон, балки бо забони даҳон ба
чанг меомад, яқии ки ҳар ду пирӯз буданд. Ҳайфо, ки номар-
ди худобехабар бо камон омад ва ба гуфтугӯйи яктарафа пар-
дохт... Бас номардона, бас хоинона...

Донишманди эронй, доктор Хоқонй ишораи дурусте кар-
данд: сарнавишти устод Осимй сарнавишти Шайх Атторро ба
ёд меоварад; ҳамон орифи бузурге, ки бинобар ҳеч, аз дасти як
чингизй шаҳид шуд.

Имрӯз, ки ҳама аҳли Точикистон ва дӯстони дигар, баху-
сус дӯстдорони забону фарҳанги форсиву эронй, дар сӯги он
гаронмоя нишастаанд, гузаштаҳо ба ёд меоянд. Дидорҳо, гуф-
тугӯҳо, бардоштҳо... Бардоштҳо барои замонҳо. Чанде аз он
ёдвораҳо пеши забон меоянд.

1. Соли 1956; мактаби миёнаи ба номи Рӯдакии Кубодиёнро
•ба поён мебурдам. Рӯзе раҳбари мактаб, муаллим Чӯра Умар-
қулов, ки худ фарзанди Хучанд буд, ба дафтараш хонду гуфт:

— Устод Осимй дар ятимхонаи Хучанд омӯзгори мо буданд,
акнун раиси Донишгоҳи политехникии Точнкистон мебошанд;
рӯзе дар Сталинобод (акнун Душанбешахр) маро диданду гуф-
танд: «ту шогирди ман будиву аз ту қонеам, мехоҳам шогир-
дони туро хам бинам, ду нафар аз шогнрдонатро бифирист».
Мехоҳам яке аз хамон ду нафар ту бошй.

Ва пас аз хатми мактаб ба Сафаралй Косимое, хатмкунан-
даи синфи ӯзбакй ва банда роххат доданд. Мо имтиёзи бидуни
конкурс пазируфта шуданро доштем. Ва аммо банда, ки До-

79
явшгохя давлатии Точяпстояро (дар риштзи забояу адабиётѴ
баріузидл будам, Дояншгохи политехники язрафтам, аз ии но-
ма встафода иакардам; вале Сафаралв Косяков рафт, дожил
■уду вага хонд, вас аз Доякшгох садо дар Кубодяён мухзи-
двс буд, обруя хуб шрифт ва солхоя хаштодум ба дувболя тз-
содук даргузашт (Худо рахмат кунад),

Банда вока муборакя устод Освмяро расо чядял сол пеш>
вужвдаам: ба вышку хубн віунядаам.

2. Ху дудя солхоя дахав 70. Дзр бахшв осорн хаттяи Пзжу-
хлииохя ховаршввосяя Фзрхзніясгояя улумя Точякястон мяё-
ш ду тая: доктор Аълохоя Афсахэод ва доктор Аля Девояаку-
лов восозй яеш омах Баров яшгаля вазнфав мудярн дар бахш.
Хар ду аз пзжухяшгарояя оуркор ва номдор будаид.

Раівсв Фархаягвстов. згьне устод Осякй кӯшяш ба харч
ход ва куваффад хам шуд, то дар пажӯхияхгохи фалсафа бах*
язв вежае барон тахяя ва нашрн мерос таъсис дяханд ва док-
тор Алй Леьонакуловро ба рахбарии он маясуб намояяд. Ив
ду тая вокеан пурсамар кор карданд.

3. Дар чумхурихои замоин Шуравй созмонхон таблнғотии
илму фарханг ба унвони «Дониш» мавчуд буданд. Кори ас*
лии ин созмон ташккли суханронихои аднбону доиишмандон
буд дар миёни мардум. Ван рнсолаҳое низ чихати омма чопу
мунташир мекард.

Дар Точикистон раёсати «Дониш»-ро муддате устод Осями
аз тариқи корхои иловагй бар душ дошт.

Боре садорати «Дониш» чаласа дошт ва рисолаи камина
«Робитаҳои адабй» кабл аз чоп арзёбй мешуд. Устод Осимй, ки
дастнависро хуб хондааст, баррасй кард ва эроде ҳам гирифт.
Маслиҳат дод, ки арзёбии Константин Федин дар бораи устод
Садриддин Айнй хазф шавад. Казня ин буд, ки адибн шахнри
русй бузургии устод Айниро тан дода ва Суханове хеле ба-
ланд дар ҳаққи эшон гуфтааст, ки порае аз он дар рисола накл
шуда буд.

Устод Осимй бо нармии тасхиркунанда, ки вежаи худаш
буд, гуфт:

— Федин хушомад назада, балки дар бораи устод Айнй
вокеиятро гуфтааст, валекин овардани ин сухан аз чониби мову
шумо, ки вориси устод ҳастем, аз руйи одоб хоксорй нест, ди-
гарон гӯянд, мезебад...

Ва албатта, ки он пора аз кавли Федин ҳазф шуд.

4. Соли 1986 устод Муҳаммадҷон Шакурй ба муносибати
60-солагни худ дастурхон орост; худуди чихил нафар аз аҳли
калам барон табрик гирд омаданд.

М
Устоя Осимй НИЗ /угуУ
суха и гуфт. Да чу мл а кк 6

сввтбч

4lf wcy »іу ИО^
ОЯ Cj жж іу жмо

6з забои^вард:



он рузгор шеърюя шахрошӯбя «Ахмади Длиннее» шл «Дяорт
Бухоро» тоза иытишор ефта, х газу и пгфтугуѵэн касту бши
ва маврвди мущяна дар Кумятзи Марши хлэбя ымутк'
ти Тоники стон, хамчунии сабаба мучоэет зуденн масгул ••;>: :
хафта нон а я «Маоряфу мадаиият» и; у да бу да я х

Дар хузурн ахлн калам аз устоя Боэор гарм пунггабоаія ир-
данн у стол. Осимй, на танхо Сарой шонря озодая рост г V. балка
умуман барон салом а тя идиу адаб ахамяясе дошт.

5. Поёни солхои дахан 80 бух Аз Масках ба Душанбе бар-
мегаштам. Тифоко дар хавопаймо, дар вахлӯям уст од Осами
чо доштааст. Тамоми фосилан такрибан чахорсоатан парьоз
cap фи сухбат шуд. Домани кавзуъ хеде густурда. Аз чум л а
дар бориа Бобочон Ғафуров, Мирзо Турсунэода. талоши онхо
дар идораҳои марказй барон баргузории чашнворахои Абду-
рахмони Чомн, Хоча Хофнз, Шайхуррайис Бӯ ал и Сиво; таъси-
си мачаллан вежаи адабнётшнносн ва фалсафа дар Фарҳан-
гистоны Улум, тавснаи Пажухишгохн забои ва адабиётн Рӯ-
дакй, бахусус дар илм рох надодан ба махалгарой ва...

Ва аммо ду мавзӯъ, ки аз фарханг мнкдоре фосила дошт,
сахт дар ёд нақш бастааст.

* Яке — кашидани рохи охани тезгард (сареъуссайр) аз
шимоли Душанбе то чануби ғарбии шахр буд.

Он замон мавзӯи василаи нақлияи шахр аз бахсхои доғ ҳи-
соб мешуд. Баъзеҳо сохтани метро, днгарон трамбойро пеш-
ни ход мекарданд, севвумихо афзудани утубусхо ва утубусхои
баркнро кофй донистанд... Ҳамроҳ бо устод Осимй дар бораи
сохтани метром вежа, ончунон ки аз шимол то марказ зерза-

81
мимй ва аз марка.) то ҷануби гарбй рӯизамиий, сухан рафт ва
ҳамфикрй ба мисн омад.

Мутоассифоиа, шароит имкон надод, ки ин мавзӯъ ҳалли
илмиву амалии худро дарёбад.

Дигарй — Сохтани бурҷҳои иқоматй дар Душанбе буд. Он
замон хслеҳо аз бурч ҷонибдорй менамуданд. Ба ин далел,
ки замин сарфа мешавад, масолеҳ сарфа мешавад, вақти би-
нокор сарфа мешавад.,, Устод Осимй чаласаеро дар сатҳи ба-
ланд ба хотир овард:

— Ман ба ҷонибдорони бурҷ гуфтам: шумо дар вилоҳо ба*
cap мебаред ва маметавонед тасаввур кунед, ки бо сокинони
табақаҳои боло ҳангоми заминларза чи мегузарад. Шумо бояд
доиед, ки заминларза дар баландӣ назар ба рӯйи замин хеле
бештар мешавад. Аз ёд набояд бурд, ки Душанбе дар минта-
қаи серзилзила чой гирифтааст...

В а хамин акида пирӯз шуд ва икдом ба сохтани бурҷҳо на*
карданд. Феълаи дар Душанбе хонае, ки 16 ошиёна дошта бо-
шад, таиҳо я ко аст.

Яке аз дигар мавзӯоти он сафар — номаи бадарду навмедо-
на ва илтичоомезн устод Айнй ба устод Лоҳутй буд. Устод Оси-
мй хаёломез гуфт, ки бйнобар андешае он номаро дар «Муко-
тиботи Айниву Лоҳутӣ» чой надодем... Банда, ки нози густохи-
ро рано донистам, гуфтам: «агар чоп мешуд, хуб буд». Устод
мулоим гуфт: «дар чопи баъдӣ бояд чоп шавад, ҳатман чоп ша-
вад>.

6. Як сӯҳбати дигар ҳам дар поёни солҳои даҳаи 80 итти-
фоқ афтода буд, дар хотир барон ҳамеша накш бастааст.

Устод аз авзои фарҳангии шаҳр сахт нороҳат буд: дар хиё-
бону майдонҳо пӯсти листа меафкананд, нос туф мекунанд, ба
муҷассамаҳо осеб мерасонанд, мардум, ҳатто ба истилоҳ «зиёи-
ён», бо лаҳчаи худ ҳарф мезананд, либоспӯшии ҷавонон тибқи
одоб нест, ба театр кам мераванд, ба китобу матбуот шавқ на-
доранд...

Устод нигоҳе амиқ ба ман дӯхту пурсид:

— Иллати аслии ин ҳол чй бошад?

Азбаски ин хол дигаронро ҳам парешон карда буд ва муд-
датҳо андешаи бандаро низ машғул медошт, гуфтам:

— Ба фикри ман, сабаби аслӣ ин аст, ки шаҳр соҳиби аслӣ
надорад; пойтахтро дар русто сохтанд; оё пойтахт метавонад
бидунн тамаддуни шаҳрӣ рушд кунад?..

Устод ба андеша рафту таъйид кард. Ман афзудам:

— Лоакл дар Ҳисор месохтанд...

Устод ишора кард:
— Солҳои пеш, дар назарам, ин андоза набуд, ҳар кас худ-
ро эҳтиёт мекард...

Устод бо табассум ва нармгуфторй чунон имконе барои му-
соҳиб фароқам меовард, ки вай бидуни истиҳола ҳар андешаи
худро ба миён мегузошт. Ва ман ҳам гуфтам:

— Шодравои Ғафуров зиёиёни кӯқнаро, ки аз Самарканду
Бухорову Фаргона ва... дар Точикистон ва бавежа шаҳри Ду-
шанбе гирд омада буданд, мӯҳтарам медоштанд. Онҳо дар ҷо-
меаи мо, бахусус дар чанбаи фарҳанг, нақше муҳим доштанд.
Бад-ин васила эҳтиром ва эътибори тамаддуни шаҳрй ба андо-
зае риоя мешуд. Ва аммо ин чанд сол аст, ки онҳо, яъне намоян-
.дагони шаҳрҳои бузурги дигар дар Точикистон ё аз миён раф-
таанд ва ё аз чойгоҳи сазовори худ маҳрум карда шудаанд...

Устод чизҳое гуфтан мехост, аммо худдорй намуд ва бо дард
:хамин як суханро такрор кард:

— Шояд, шояд...
МуҳАжмадҷом Расулй
Дотеент

ЕДБУДН ОСИМЙ
(пляч рӯзи хаётя міраюя)

Бо дархости сардабирс началлаи «Хучанд* Аъэам Сндкяг
каколае дар бораи даёт за фаъолияти яке аз арбобояя намоён-
таряни сяесй в а даалатвя Оснёя Марказй ва Точякистон фар-
ззядя баруманди точяк Абдудло Рахимбоев (ба ууносибати
100-солагня зодрӯзаш) яавишта будам. Ннгорншро 2-3 иафар
зяёяёяи шинохта мутолиа карда маъкул донистанд. Вале бисёр
мехостам, ки домулло Осями дам ояро аз назар гузаронад.

Бо дамик икят пагохии рӯзи чоршанбе (24 июли с. 1996) ба
хонааш за иг задам. Баъдя пурсупоси мукаррарй илтимос кар-
дам, ки мигориши баидаро хонда фикрашро бигӯяд. Розй шуд.
Осями каблан аз иншои макола огодй дошт. Бегохии дамой
рӯз ба давляяш рафтам. Дар руйн давлй ӯ бо дӯсташ Рустам-
бек Юсуфбеков машгули шодмотбозй буд. Баъди 5—10 дақика
бозй анчом ёфт. Маколаро супурдам. Осимй гуфт, ки як—ду
руз кордой таъчилй дорад, рѵздои шайбе—якшанбе маколаро
мехонад ва дафтаи ояида мудокима менамоем. Дар дамин лад-
за Р. Ю. Юсуфбеков—рафики деринаам, ки деле дурматаш ме-
кунам, маколаро ба даст гирифта ду—се чояшро хонда эрод
гирифт. Ба зроди ӯ розй нашудам. Хуллас, байнамон камтар
мунозира шуд. Осими хомуш буд. Нидоят, гуфт, ки маколаро
аз руйи мантик мутола карда, ба он баҳо медихад. Банда гуф-
там: айии муддао мешавад. Баъд таом (голубцы) оварданд,
ки онро дар хонанодаи камина «кафтарак» мегӯянд. Баъди таом
хайрухӯш карда бо дили хичил ба хонаам рафтам. Хамой шаб
долам парешону хобам ноором буд.

Пагохии рӯзи панчінанбе (25 июл) ба Осимй занг задам,
мехостам аз иной узр бипурсам (гумон доштам, ки аз мунози-
раи дишабаи мо шояд ранчида бошад). Осимй дар посух гуфт,
ки ҳсҷ вокеаи ранҷовар ҳис иакардам. Хуб шуд, ки занг за-
дед, дудам мехостам ба Шумо занг эапам. Мавзӯи бадей шумоён
маро водор сохт, ки маколаро худи дишаб мутолиа намоям. Ва
лешакй (бо телефон) фикрашро гуфт: «маколаі писанд афтод,
бисёр задмат кашидсд, кори савоб кардед. Баъзе фикру муло-

84
хизахо лорам, бонд якчоі муқокяма міюеііэ, Лоёіш гуфтугуйм
телефонй иияи буд, кя рӯм тііябе (28 тол) соаті 13 дір
кулбаи камина вомехурем. Ваъда кодам, ки рӯзя нумъа иоои
ши кор рафта, иасиб бошад» мокни нашу тоза дошта меоим на
рузи якшаибе 6о мохнбирен вшш мехурем Фякрам иясанд
омах

Вақтн мулокот хам фаро расид. Камина ба «Жмуляі» худ
савор шуда ба ха алии Осями рафтам. Ӯ баъди 2—3 дзвдгдд ина*
зи либос карда баромад. Боря аннал лидам, ки ба сараш туи*
пин пусти пушидааст. Дар мошки хяии гаязанон гуфтам: идо*
мулле, ба lilyмо тулии зебядаэст, пи мешуд. им мяябаъд хам
токи пушяда мегаштедэ. Мухаммадхоя гуфт: «рузхои охир
гарѵни офтоб баланд шуда ба майназм таъеяря иохуш расой-
да сахл аз тоб га р до их Бннобар ии пушяда я я тодяро ихтяёр
кардам. Вокеан, токи пязи нағз будааст, домулло Ғафуроя хам
бисер вахт токи пушяда мегаштанд, ки бесабаб яабудааст».
Гуфтам: «дуруст аст, вале дар тобистои арахпии ё кя тодии
сафеди сабук («ҳочипӯшак») пушяда я бехтар (аз начаря бех*
дошт). Ба манзил расидем. Хама пязро пешакн тайёр карда
монда будам. Гуфтам: «домулло, а в вал хуроки пешяя мехурем,
баъд сӯҳбат». Осимй розй вхуду дархол маколро вир ля забои
овард: «аввал таом, баъд калом». Мохибирёиро оварда мои*
дам. Машрубот хам буд. Гуфтам: «домулло, аз кадомаш хо-
хед мерезам, аммо маъзарат мепурсам, ба мая нушидая мум-
кин нест, чунки Шуморо бояд бо мошин ба манзилатон бурда
монам». Осимй гуфт: «табъи дил иіуд, май хохиши нушидан
на лорам, бисед ҳамин ғизои халолро бе шароб ҳазм кунем. Mo*
ҳибирёнро бо иштиҳои том хӯрдем. Таоми дигарро кашида
овардам. Пурсид: «ин таом чй ном дорад?. Гуфтам: «димламаэ»
Савол кард: «Абдусаттор Кобиловро мешинохтед, ё не? Гуф-
там: «хуб мешинохтам». Ва шодравонро таърифу тавсиф наму-
да баъзе киссақои бо ӯ вобастаро накл кардам. Осимй хам рах-
матнро бисёр дӯст медошт. Нихоят, хазломеч гуфт, ки хамин
таомро Абдусаттор «фултои» номида буд ва таърихашро ёдо-
вар шуд.

Баъди таом ба кор шурӯъ кардем. Ҳама саволхоро мухоки-
ма, муаммоқоро халлу фасл намудем. Ду-се истилохи навбунё-
ди дар мақола зикрёфтаи банда—улумистон (акадсѵпяи илм-
ҳо), байиалмилалгаро (интернационалист), таваллуднома (мет-
рика) ба он нас маъкул шудааст.

Дар бора и як ҷумлаи мақола: «Ӯ (М. Р.) барои аз алифбои
арабиасос ба алифбои лотинй гузаштани халқхои арабихат (му-
•сулмонон) хизмати босазо ба чо овард» бо иштибоҳ пурсид, ки
жмагар т хатти арабиасос ба хуруфоти лотинй гузаштан иқдоми

85
жуб буіК Во ДІММО M0Ot MNfAM. М «*І *МД©МВ Я*« бу ft,
К^о хата араб* lift мммѵу талаф^иі МММ Шмоим мл
пня байнадмядадй бо іушмміоіі іМді р£ ба ру мема м
(К»у аотааоа аст. Ва боа азофа ммудім, іа тамомн чамохари
тур каабой я собак шуравй ммм аа қуруфотв карадді ба дуру*
фот догаві гузаштанд Ванда тарафдори чуваш темам хае*
там.

СѴхбатамом то еоата 19 адсиаа <фт. бисер еамамоаа аа во
кусав тафохум аичомад. Камааа бо Мудаамадхоа Осмий кариб
аам аср боа шввосой доштам аа бордо хамсѵхбат будем. Ле*
кин атом маротаба аа дед мулокота плоим іалоаттм аа то аа
дарача бо дмі хушодн дустоаа мусадиб нашу даем.

Тибкн ақду наймом мебоаст ааабаѵа дам им гуаа сӯхбатдо
такрор ёбад. Аммо„. хаДхот. сад афсѵс. кп аа бохдаду нусодибл
вон«сям будааст.., Хана сӯхбат аадар маооала мухтааафе та*
боду дм афкор аанулем. Насяб бошад. рӯае барде аа оадоро
руйм когда мсоаарам, аасма дмгарашро бо худ~ мебарам.

Замам мусоднба Осамі аидеама хеацю ба такрор нброэ
доадт: «моау Шу ми умра яагз дадем. оату нома мокро муаофяка
раэкамоа Дурден, вастаау балаадахоа хаетро тай караем, тал*
хаю юмраамм омро шиита, о даму одамро дадем. лкауя аурап
рафту камаш моад. Алъоа маа факат я кто явят лорам —боэ-
доатакі мадлата тош аа варган хадомат «а баром втрое ок
то чомам дар рамам даст, само кушиш ба харч медадам. Ба
маа ангар маасабу обрӯчӯйй дардор мест, будашаш ба хафг
ауиггам мерасад» нншооллох...»

Сон ft Осамі речахои шамаю эчодші имбацц хешро мух*
тасар мама кард. Дар одари сухбат іші доз. ди аа худа фар*
до (яъме рузи Душанбе) ба масъалаа Абдул л о Радамбоея ба
тіара чвддй машғул мешавад.

Сол та 19 Оснмаро ба моіааи савор карда ба хаааяав бурда
момдам. Ба пешаоз дамсараш баромад. Осями ба ааачааш рӯ
оаарда бо юухі гуфт: «Шумо аамта рафтанам аз маа се чааро
ватамос карда будед: 1) шароб нанушам; 2) пн касро (ба ка*
мааа маюра карда) ааранчонам; 3) ба сиёсат дахл ааауаам.
Ду нл тп моей аввал я яро шуд, вале сеюмаш не, чуака худи маа*
аӯа мулокот аз аввал то охнр снеси буд, хохнохох, ба он даст
задан лозин омад. Мебахшед, азизам... Хама табассум кард ем.
Бо оахо хайрбодй кардану ба хона баргаштам.

Хӯрома шомиро хурдаму дурнамо (телевизор) монда да*
дам. ка мусодабаа Маршакару Осааяю Юсуфбековро вамоаш
медяхаяд. Дархол ба Осамі занг задаму оуремдам: телевизор
дала астодаед? X*. гуфт. Шаб ба xaflp гуфтаму гӯшакн теле-
фон ро моядам.

аа
* и » a *

♦!H;=
s 1 «?

SiSSf--

I f§!

я * — 9

л » 8 3 fi 8ftl

if Iff

Файзи Нормурод I
Профессор I

ОСИМЙ ВА ФИЗИКА

Віктг кн шия солкой 70 мо ба намояндан Академиям млм*
хом ИЧШС академик Черной И М. дар бораи камчинии асбо*
бу аичом аа дастгоххои лаборатории тахкики мурхои кайхомй
шикоят кардем, бо табассумн маѵнндоре гуфт: «Лобову даст*
гох яа хар гуна ©хаипора сфган душ вор пест, аклм чѵямда
ёфтам мушкил act!*

Бале, мутахассисхои хубу фаъол. агар хамим тавр гуфтан
мумкии бошад. боигарии хар миллату давлатанд. зеро истехсо-
лот ва умумаи гавоми хар мамлакат ба сатхи таракхии или,
хусусаи ба пешрафтагии илмхои габнатшиноей вобастагй до-
рад. Устоди арчманд Мухаммад Осимй на нуктаро ба хубн дарк
карда буд. Хамим дарки амин буд, ки устод дар тарбиян мута-
хасси сонм сохачои гуногунн илмхои табнатшиноей пайвасга ку-
шиш мскард. Маха бо ташаббуси устод Осимй соли 1971 мак-
таби тобистояам омузншн физика, рнезиёт ва кимиё ташкяд I
шуда буд. ки кариб 300 иафар мактабисии доияшталабро фаро В
мегнрнфт. Ии мактдб то сади 1993 флъолмят карда зет. Байда В
дар муддатм кариб дах сол бо хохишн устод Осимй сари арии В
им мактабро ба ӯхда доштам. Мо хамрохи олимоня іірзкді!
Академиям ядмхо Саядмухаммад Одиназодз, Та гоймуроди Со* В
лех, Фаррухи Ниёзй. Аыируллохн Асоэода, Анвар и Абдурасул, I
Абдурахмои Кодмров ва дигарон ба хонандагокн мактаб даре I
мѴгуфтем, охбзтхо месростем, ч> собнкахоі домр мекардем, I
I олн'і шро бо мукофотхоя бароямон да стр ас і од
Мукофотхоро ЧЗНДІШ бор худи устод Осимй сувурдд буд.

Хозкрхо д\стону хзмкброн ва шииосхон идя дар борійя I
«егуянд, кн «Фзйзм 1 Іормурод мах ал без неет>. Рост щуяд. I
Байда, на тадхо мдхдлбозй ядмекувам, балки то тое кн мета* I
ммиш кушнш мена моя м, ки домрам мдхалбозй ҳарчй тднгтар
шавад. Маи на хусуснятн безорн аз ыадалбознро а і
мі OHfiHM. Медонам, ки устод наян шаҳрктусн, Сандчль-
ф*1* *»»***, Ааздр Аіауроеулі шпцті, Тктіму*

рч Сшц ^****»У ****** Оомшіщ мааляагі м

«М«р маасояя «ОШПМ7 имп« аагар» Тошпми б«
маъаоа томи ммм» м^мтрі мммр».
ѵ Доярки фпмшя ута Осям» Щ <шнт nil» яамум*
т мѵтааассаеоаа ммяатят бмі gv t „„ іим» фа»

P®* ofX, M It IMfM НІПтмі щщ пмМК ШѴМ>

P®* сараариа Академики мама lyatyma бар $w am, Іа*

РУ» наваром ад Слав IWI іа ада ма Піа|штм ауттяр
дам iwuoumi мстааа Итгммя щурю» (amt дар мара
Дуіяам аядоятя Машка) Іауаа диріфтя умам» яомзад» ***»
дои фи» и каку раіааНт рмсоааа ама» ауар» аафвъ карда Ор-
дам. Даре aaryaaarra мара Іа аутт» сардара Лабораторная
ааяфшшѵоа хаетаі ааадімаа I И Фдіраа maat картава.
Дадам, а омо устох Осммі ір фдіроау доктор* адяхвн фа* I
•акаау ряіаабт Ю С. Огаяасяя дар tap* маанраааа тадкикетяя
Лаборатория сӯяватя хяадяя ам* якяумм*. ПаДтк яряѳсяі
іфта садом рода дар фш я—аики. Chten іууИктиаі
омомро шуаада xaftpoa момдам. яа «Уста Ос»** ку фабдаетф*
асту солхон доияшчуАД ба иа а» дмдакттм даре туфт» #у*.

V физикам атому хает аира, ка т адма Ояса аячдашт art, бо
ин мцгшо as кучо медваад? Лас про б» мо аа фазам дарс
нагуфт?...». Гуфтугуэора oapfaa ба уста оя кдаар пассуро*
іахашда буя, кн агар вмшая акгясад» мадаогг, щжм соею
ин ШѴ иажухишхоро іа рок маакаоят. Дарб іуд устд,

Барчастапш дягаре, ш устм Опар» аа бясгр мстим
ад му маорнфн мо фарк ммуомц, іа ааааря яаа аа буа, яя
мулокоту су хваткой у іо яогтоіміяу домаигу? Іи м мнИш*
дагояя чабхахои гуяогуши ядм «а афякі. ар боря» xacniot. іа*>
кн бвсёр самими, бисер дядучемі будаад. Ия дар дама яао>
ркдхо ахсос мешуд, Боре дар Маска» дар апм Дубна утр
as доаашчӯ то ходямоаа шш дама мгааомпаавсаро гард ааар»
да, сӯхбате орост. кя дануз дам дар мирр бокаст, аа ея pf,
дар хотяря мо бокаст, кя аа ак тараф мо—аадмоатудагаяя tj*
хаарояядон шевон точккяро як ааяь р$хіядаяд гардояда буз.
аз тараф» дягар дар яшя хама» м» аааяфкв аурммгъудяят»
мсгуаошт. Усгад фармуда буд: «Имр$> Твмяастеаа іт іа
шумо аасгяНя ааід дордд Тааяяястм яуатоааря «умает. мум*
тааяра аяяомомост, кя бо ямикау мщія аамоаааі ауеалдмі
■іуда ба хубй дарк мекуааяд. кя фяшыі яоа» дама» ад мхе*
табиатшаяоей. аоаа кшеоам, куаааа мѵііуідім актасод
мсбошах Шумо баѵдв дяфоя расадххаа m іа адтяя Іаріхр
дед, чааоаомя аоіаяашаа худро іо аомйахаа дяиракя алму
фан ошяо гардоасд, баров асшрафтх аяабігма адма мяаааря

т
худ нимини гаЛйр кунсд, мсі и фо д ft к іехникину технилоіиии шін
ІЮ йд I к |ісд( гд ДИХНД, (Ій |)0Қ IIII Д()МСД( I фонда биеред, то к и мо
й> химсонхоиу юммдмдймоіш и ми у мп 11 никои пи по иимо/шм, Фи
рому іи никунгд, КИ ЙГЙр МО Д/Ip Т|ірйК.К,ІІІІ ИД МНОЙ I йОИИТІІІИйОСИ
йіиіО МОНРМ, Д/tp ОІІ с у I hi I дмр ҚНМЛ СОЧИ IIHIlO МГМОІІГМ, ДЯСТИИ

nip меіюііом, обруби 'іиіі,/ін.міореол/оі ммллітвмѳнрѳ меремоием.
МйООД, КII till Ій up ііійнйДІ I ІгІІІрину игіиклдмм боншді

I уфтйіі діігиріі у< юдро фиромуIII нимекуиим, ИИ би ІМИІ(Ди
ик снблки Тйърнх биёи кирди буд; « М у С Г Й М Д И к адорой И IIIIIV/не
лир саросаіж мус I и мл пн и нон худ ТЙ'ІіЛПММ ПЛМДОИ хукук, ЦНІИ
СОД, идибиеі ІІЙ МОНИIIДИ ИІІДОрО Ой ЙОҚ МОІІДИ буДІІІІД, ХОХИНІ-
МІІІІДОИрО Ч.М ГЮ дпр Лондону ІНйЧрХОИ ДИРАрИ ХУД ТЛ'ЬЛИМ мс*
ДОДАМ Д, IUU1C ОНқО MOIleit ОМУ «И III II ИЛ МХОМ ТібИІТШИІЮСЙ мину-

дйіід Зеро би хуOft мефйҳммданд, ки шлр нн лкибмондйхо фи-
ники, ривэиёт ни нлмҳон диглри тнОіііітшшшсиро омухтл ДІІр
нитинаіноіі би фиъолиит іілрдоэлид, ил му истехеолотро би хам
илГінлстл, мустйкнлпмтхох, нстиклолтиллб шуда мстйпоалнд».
Мо ин слблкро нпбояд аз назар дур лпдозсм. Тлъсиси Доииш*
юхи по-mгехникни Тоцнкистон (I960), ипжухишгоххон физике»
ригзіісг (1904), кп бо ташаббуси июлрлнон Султон Ума-
ров таъспс сфта буданд, кушнше дар роҳн раннақи
илмҳои табиптшиносй буд, Бинед, ки дар муддати андаке
бештар аз сс даҳсолии баъди таъсис ёфтанн нн пажӯҳишгоҳҳо
чанд мафар аз муҳаққиқонм тоҷикистонй комёбиҳои барҷастаи
илмӣ ба даст оварданд, рисолахои номзадиву докторн дифоъ
карданд, мақоми илми табиатшиносии тоҷикро хеле боло бур-
дан. Сад афсӯс, ки ҷараёни зиндагй ва тӯфони ҳаёт ин ду шах-
сияти бузургро аз байни мо рабуд. Мо шогирдону пайравони ус-
тодони арҷмаидн худ Султон Умаров ва Мухаммад Осимй аз
баландиҳой поёніі асри XX баръало мебинем, ки оной дар ос-
мони илму фарҳангамон чй мақому манзала доштанд, чӣ пеш-
биниҳо ва чй кушишҳо кардаанд. Ёдатон 6а хайр[
Цц/Un) Юсуфом
іилм<</И 1 ширил

♦ наиру;*и имлм»

Jjfl С*уҳб/Г1И устод Мухам мял Осями, рухлмюн шод бод, мям
тандо я к бор шмряфёб міудям Ammo он сухбят л* гилгиляи яо*
хуриҳои лрэмінмяидс бул, ни и к бор сурлт гирлл хям якумрй
днр аярокн ХОТИрОТ илкін мгбянллл. Одятян хотирииіиимим им
ЛАҲЗйҲО иоблсіи л;і ом ест, ни судбяторо мілхгимги швруидч, ко*
бмгд, иксом и фдйкулоддяест, ки бо гуфтор, кирдор и,'I ряфтори
хеш аму 9ХС0С0ТИ моро м афту к мекумял На чумом хам туда
буд бо устод Осими. Ііохурии мо аэ он чмхат гайриодлм буд,
ки на дар натанамои, балки дар шахри Алами Ямам гурлт
шрифта буд, ки тайи ду сол 1978—1980 мам ляр ои но хам-
роҳи чанд тан а:і шарикдарсоиам ба хайси тарчумоим іабонм
яраби тячрибаомӯэй мекардам. Боэ манд на фар хам пата поим
дигарамон дар сохахои гуногунн иктисодиёту ичтимоиёти Ямам
адои хиэмат менамуданд. Кариб хамам мо чапонони аэ 20 то
25-сола буда, акнум дар бахри эинлаги ба шшю блромада бу-
дем. Як чамъияти гайрирасмии точи кон низ доштем, кн сарял-
рин онро хамватанамон котнби дуюмн с а фор а г и ИЧШС дар
Ямам Нурмухаммад Холов (писари собик Раиси Пргзидиуми
Шурой Олни Точикистон Махмадулло Ходов) ба ӯҳда дошт на
руздои Наврӯзи соли 1979 ба Адан омадлнн устод Оенмиро
аввал ӯ хабардор шуд. То руэи дигар аллакай кариб хамам
ҳамватанон аз ин нанид огах шудамд. Нурмухаммад гуфт, ки
устод Осими ба сифати рохбари як хайати хукуматин ИЧШС
ба Яман омадааст. Хабари ба хайси рохбари хайати хукуматин
чунин давлати бузург омадани намояндаи Точикистон мо то-
чиконро бисер рӯҳбаланд сохт. Бегох бо сардории Нурмухам-
мад ба хулосас омадсм, ки чамъ шуда усгодро ба мехмонн даъ-
ват намоем.

Рӯзн дигар пас аз кор (дар Ямам рузи кори то соатн М, 00
давом мекард) Нурмухаммад маро ҳамроҳ шрифт на мо ба
мошини у ба сӯйн мехмонхона рахеипор шудем. Дар он чо гуф-
танд, ки устод ба сохили бахр рафтааст. Мо низ ба он чо раф-
та дар хакикат устодро дар нстнрохатгохн хукуматин сохили
бахр найдо кардем. Май дар мошки мондаму Нурмухаммад
худ замина тайёр кунед, истифодаи техникаву техналогияи нав-
ро ёд гиред, ёд диҳед, ба роҳ андозед, фонда биёред, то ни мо
аз ҳамсояҳову пешкадамони имрӯзаи ҷаҳон акиб намонем. Фа-
ромӯш накунед, ни агар мо дар тараққин илмхои табиатшиносй
акиб монем, дар он сурат дар ҳама соҳа ақнб мемонем, дастни-
гар мешавем, обрӯйи чандҳазорсолаи миллатамонро мерезонем.
Мабод, кн нн тавр шавад! Пешраву пешкадам бошед!

Гуфтаи дигари устодро фаромӯш намекунам, ки ба шакли
як сабаки таърих баён карда буд: «Мустамликадорони англис
дар саросари мустамликаҳои худ таълнми илмҳои ҳуқуқ, иқти-
сод, адабист ва монанди инҳоро ба роҳ монда буданд, хоҳиш-
мандонро ҳатто дар Лондону шаҳрҳои дигари худ таълим ме-
доданд, вале онҳо монеи омӯзишн нлмҳои табиатшиносй мешу-
данд. Зеро ба хубӣ мефаҳмиданд, ки агар ин ақибмондақо фи-
зика, риёзиёт ва илмҳои дигари табиатшиносиро омӯхта дар
ватанашон ба фаъолият пардозанд, илму истеҳсолотро ба хам
пайваста, мустақилиятхоҳ, истиклолталаб шуда метавонанд».
Мо ин сабақро набояд аз назар дур андозем. Таъсиси Дониш-
гохи политехннкии Точнкистон (1956), пажӯҳишгоҳҳои физика,
риёзиёт (1964), кн бо ташаббуси шодравон Султон Ума-
ров таъсис ёфта буданд, кушише дар роҳи равнақи
илмҳои табиатшиносй буд. Бинед, ки дар муддати андаке
бештар аз се дахсолаи баъди таъсис ёфтанн ин пажӯҳишгоҳҳо
чанд нафар аз мухаққиқони тоҷикистонӣ комёбихои барчастаи
илмй ба даст оварданд, рисолаҳои номзадиву докторй дифоъ
карданд, мақоми илми табиатшиносин тоҷикро хеле боло бур-
дан. Сад афсӯс, ки чараёни зиндагй ва тӯфони хает ин ду шах-
сияти бузургро аз байни мо рабуд. Мо шогирдону пайравони ус-
тодонн арчмандн худ Султон Умаров ва Мухаммад Осимй аз
баландиҳои поённ асри XX баръало мебинем, ки онон дар ос-
мони илму фархангамон чй мақому манзала доштанд, чй пеш-
биниҳо ва чй кӯшишҳо кардаанд. Едатон ба хайр!
Пулов Юсуфов
Номзадн илмхои таърих

«НАВРӮЗИ ЯМАН»

I

Ба сӯҳбати устод Мухаммад Осимй, рухашон шод бод, ман
танҳо як бор шарафёб шудам. Аммо он сӯҳбат аз силсилан во-
хӯриҳои арзишманде буд, ки як бор сурат гирад \ам якумрй
дар авроқи хотирот накш мебандад. Одатан хотирнншннии ин
лаҳзаҳо вобаста аз он аст, кн сӯхбаторо шахсияти варзнда, по-
бита, иисони фавқулоддаест, ки бо гуфтор, кирдор ва рафтори
хеш ақлу эҳсосоти моро мафтун мекунад. Ва чунон хам шуда
буд бо устод Оснмн. Вохӯрии мо аз он чихат ғайриоддн буд,
ки на дар ватанамон, балки дар шахри Аданн Яман сурат
гирифта буд, ки тайи ду сол —1978—1980 ман дар он чо хам-
роҳи чанд тан аз шарнкдарсонам ба ҳанси тарчумони забони
арабӣ тачрибаомӯзӣ мекардам. Боз чанд нафар хамватанони
дигарамон дар соҳаҳои гуногуни иктисодиёту ичтимоиётн Яман
адои хизмат менамуданд. Қариб хамаи мо чавоиони аз 20 то
25-сола буда, акнун дар бахри зиндагӣ ба шино баромада бу-
дем. Як чамъияти ғайрирасмин точикон низ доштем, кн сарва-
рин онро хамватанамон котиби дуюмн сафоратн ИЧШС дар
Яман Нурмухаммад Холов (пнсари собнқ Ранен Президиумн
Шӯрон Олии Точнкистон Маҳмадулло Холов) ба ӯҳда дошт ва
рӯзҳои Наврӯзи соли 1979 ба Адан омадани устод Оснмиро
аввал ӯ хабардор шуд. То рӯзн дигар аллакай кариб хамаи
ҳамватанон аз ин навнд огах шуданд. Нурмухаммад ғуфт, кн
устод Осимн ба снфатн рохбарн як хайатн хукуматии ИЧШС
ба Яман омадааст. Хабари ба хайси рохбари хайатн хукуматни
чунин давлатн бузург омадани намояндаи Точнкистон мо то-
чиконро бнсёр рӯхбаланд сохт. Беғоҳ бо сардорин Нурмухам-
мад ба хулосае омадем, кн ҷамъ шуда устодро ба мехмонй даъ-
ват намоем.

Рӯзн дигар пас аз кор (дар Яман рӯан корӣ то соати 14.00
давом мекард) Нурмухаммад маро хамрох гирнфт ва мо ба
мошннн ӯ ба сӯйи меҳмонхона рахснпор шудем. Дар оц чо гуф-
танд, ки устод ба сохидн бахр рафтааст. Мо низ ба он ҷо раф-
та дар хакикат устодро дар нстнрохатгохн хукучатнн сохмлн
бахр пайдо кардсм. ЛѴан дар мошнн мондаму Нурмухаммад
рафта вақту соати вохӯриро аниқ карда омад. Рӯзи дигар—
22-юми март тақрибан 8—10 нафар дар хонаи Нурмуҳаммад
ҷамъ шудем ва ӯ рафта устод Осимиро овард. Аз лаҳзаҳои авва-
ли вохӯрӣ устод моро бо рафтори оддй, кушодадилй, фазилат-
лешагию хоксории худ тасхир намуд. Нахуст ӯ хоҳиш кард, ки
ҳар як нафари мо дар бораи хеш каме нам карда худро ба таф-
силтар шинос намоем. Мо дар айни замон, албатта, аз Точи-
кистони азизамон, вазъи илмшо фарҳангии ватанамон пурсон
шудем. Бояд гуфт, ки новобаста аз густохонатар будани баъзе
саволу пурсншҳои мо (чуноне гуфтам мо аксар ҷавонони кам-
таҷриба будем) устод моро аввал бо як таҳаммули хоса гӯш
кардаву баъд посухҳои мукаммалу олимона медод ва дар баро-
бари ин андешаи моро оиди баъзе масъалаҳо донистан мехост.
Муносибати эхтиромонаи ӯ ба мо, ба андешаҳои мо моро бисёр
рӯҳбаланд намуда, макомамоиро дар чашми мо дар як лаҳза
баланд сохт. Масалан, мо, ки хама шарқшиносу арабшинос бу-
дем, сухан аз он ҷумла дар бораи Пажӯҳишгоҳи шарқшиносй
низ рафт. Ҳамон солҳо устод Оснмй ба иловаи Президенти Ака-
демиям илмҳо будан, инчуннн вазифаи директории Пажӯҳиш-
гоҳи шарқшиносиро низ ба ӯҳда дошт. Устод гуфт, ки омода-
аст ҳар лаҳза аз сарварни Пажӯҳишгоҳ даст кашад, аммо то
хол шахси муносиберо барон ин вазифа пайдо накарда истода-
аст ва ба мо муроҷнат карда пурсон шуд, ки шояд кадоме аз
мо ягон нафари муносиберо донем.

Дар робита бо мавзӯи Пажӯхишгоҳ устод гуфт, ки бо на-
зардошти болоравин мақоми иҷтнмоию сиёсии дини ислом шӯъ-
баи наве бо номи исломшносй таъсис дода шудааст ва моро
даъват кард, ки агар ба кори илмй майл дошта бошем, мета-
вонем ба он чо ба кор биёем. Ва афзуд, ки дар сурати чунин
ният пайдо шудан вактро зоеъ накарда аз китобхонахою кн-
тобфурӯшҳои Ямал нстифода бурда донншандӯзнро аз ха-
мок чою аз хамок вақт шурӯъ намоем. Намедонам таъсири ха-
мин наснҳатҳо буд ё а мри такдир, ки пас аз хатми Донишгох
ман аз миённ хозиринн он вохӯрй бо роххати факулта ба шӯъ-
баи фавкуззикр ба кор омадам. Муддате нагузашта аз чониби
Пажухишгох ба Маекав рафта, дар аспирантурам Пажӯҳиш-
гоҳи шарқшиносии АП ИҶШС таҳсил карда ва дар мавзӯи ис-
ломи муосир рисола дифоъ намудам.

Хулоса ба хамин минвол дар мавзӯъҳои гуногун сӯҳбатҳо
шуданд, кн мутаассифона чузъиёти онҳо ба сабаби гузаштанш
вакти зиёд аз хотир зудуда гаштааст.

Дар фароварди сӯҳбат устод Осимй нақле аз устод Садрид*
дин Айнй кард, ки мегуфтаанд: калиди бахту тақдири қар шахе
дар дасти худаш аст, аммо боз як тақдирчунбон хам лознм.

п
ЗУстод Осимй гуфт, ки шояд пас аз бозгашт ба Ватан ман тақ-
лирчунбони ягон каси шумо шавам. Ба ин мақсад ҳар вақт
метавонед ба ман мурочиат намоед. Ва ба ҳар яки мо яктогй
ташрифномаи (визитка) худро ҳам тақдим кард. Боз гуфт, ки
ман ному насаби дамаи шуморо дар хотир нигод дошта наме-
тавонам. Бинобар ин биёед як «парол» интихоб кунем. Чун до-
лю Наврӯз асту ин ҷо Яман, бигзор «пароли» мо «Наврӯзи Яман»
бошад.

Пас аз ин барои хотира ба устод як соати дастй тӯдфа кар-
,дему ходит намудем, ки мактубдоямонро ба Тоҷикистон бу-
барад. Мактуби бо почта фиристода туда тақрибан як мод
мерафт ва мо хостем аз ин фурсати муносиб истифода кунем.
Аз руйи анъана мо одатан ба воситаи дар шахсе, ки ба Тоҷи-
кистон мерафт, барои наздикони худ баробари мактуб тӯҳфадо
низ мефиристодем. Аммо ин бор аз рӯйи эдтироми зиёди устод
Осимй мо аз ин кор худдорй намудем.

Лекин дертар маълум шуд, ки устод ба мо боз як дарси
-одаму одамгарй омӯхтааст. Ӯ унвонидои моро аз рӯйи лифофа-
до шрифта худаш дар гуна тӯдфадо харида оварда, аз номи
мо ба наздикони мо супурдааст. Ҳаққо ки чунин корро тандо
шахси поксиришт, нисбат ба халқу миллати худ дилсӯз, сахй,
хоксор ва фазилатпеша метавонист кунад. Боиси ифтихор аст,
ки чунин шахе зодаи сарзамини точикон ва парвардаи суннату
‘фарданги бою башардӯстонаи мардуми мо буд. Аз ин лидоз,
-зиндагнномаи устод Мудаммад Осимй на тандо барои адли ил-
му фарданг, балки барои дар як шадрванди Точикистон наму-
Енаи нбрат ва шоистаи омӯзиш аст.
Абдумалик Баҳорӣ
Нависандаи халқн

ШАҲИДОНИ РОҲИ А ДОЛ AT

Дар сафари Хуҷанд будаму соатҳон чори бегоҳ ба шӯъбаи
Иттифоқи нависандагон омадам. Дидам, ки он чо Абдуҷаббор
Кзххорн, Нурмухаымад Ниёзй ва Маъруф Бобонон хомӯшу мақ-
зун нишастаанд. Дарҳол хис кардам, ки ягон нохушие рӯй дода-
аст. Оре, сонн фаҳмидам, кн чанде қабл радиои чумҳурй аз
ҳалокатн академик Мухаммад Оснмй хабар пахш кардааст...

Рӯзи дигар дар шаҳри Қайроққум ҷамъбасти семинари
драманавнсон ба митинги мотам табдил ёфт. Вазири фарханг
Бобохон Маҳмадов аз одамгарй ва хизматхон барчастаи М.
Оснмй ёдовар шуд ва ба котилонн номард лаънат хонд. Мо бай-
ни худ мегуфтем, кн ин амалнёти душман на танҳо нопнсандй
ннсбат ба Ҳукумати ҷумхурй, балки таҳқнри ошкорои тамомн
мнллати точнк аст. Доғи кушторн ваҳшиёнаи ректори донишго-
хи тиб Юсуфхон Исҳоқй ҳанӯз аз дили мо нарафта буду он рӯз
боз шохиди фочнаи нави мудҳиш шудем.

Юсуф Исхоқй ва Мухаммад Оснмй, ин ду олими барчастаи
точик. ки ифтихори мнллат ва хамдиёрони махбубн мо буданд,
пайн хач ба халокат дучор омаданд, аз дунёи равшан нобаҳан-
гом чашм пӯшнданд. Дар чумҳурнн офатрасндан мо ин гуна
ҷнноятхон мудхнш на як бору ду бор такрор меёбад. Дар да-
воми се-чор соли охир даххо ходнмонн намоённ давлат ва оли-
мону эҷодкорон аз дасти тарророни ннкобпуш ба катл расиданд.
Ачиб, ки ягон котил ба даст намеафтад, фош намешавад ва ча-
зо намебинад. Ин одамкушнҳои вахшисна бо супорнши кадом
гурӯҳи мафноз ва бо дасти нопокн кадом ахрнманзодахо амалй
мегардад, ба халк номаълум аст. Инчуннн маълум нест, кн
масъулони тартнботу амнимтн Точнкнстон худро ба нодонн ме-
ча на нд, ё ноух.іабароянду курснхои мансабро бсдуда банд кар-
да нишастаанд?

Дар чор соли охир, масман, аз як худи аҳди калам дар
хона, куча ва чойн корашон кариб чнл иафарро куштанд. Таф-
тиши ягонтон ин чмноят низ то кол натнчае набахюндааст.

94
Ман барон саҳна фочнае павншта будам, кн аз қисматн
*талх ва халокати як журналиста ҳақнқатчӯ накл мекард. Ин
асарро аввал нах, заданд, аз рӯйхатҳо бароварданд. Баъдн му-
хокима дар семинар ва бахои мусбат гнрнфтани он мачбур шу-
да таърнф карданду мукофоти пулй хам доданд. Аммо се сол
гузашту сармухаррирн Вазорати фарҳанг бо ман шартнома бас-
тан намехохад, пйесаро ба ягон театр тавсня намекунад. Хатто
pox надоданд, ки дар ин мавзӯъ радиоспектакле таҳия кунем.

Аз афти кор, дар ндорахои давлатн мансабталошоне ҳам амал
мекунанд, ки ба фош кардани мафия ва тасвнри муноснбатҳои
котилон ва мақтулон манфиатдор нестанд.

Бо Юсуф Исҳоқӣ ва барсдарашон Фотеҳхон ман солҳои тӯ-
лонй шиносой ва дӯстй доштам. Бахшида ба тадқиқоти илмии
Юсуфхон ва ихтирон доруҳон нави ӯ «Заҳри шифобахш> ном
очерк навншта Судам, кн тавассути он хонандагон ба донишу
маҳоратн фавкулоддаи ин олими ҷавон таҳсин мегуфтанд. Сол-
•до гузашту фаъолняти илмй ва тадқиқотин Юсуфхон беш аз пеш
равнақ ёфт. Садҳо духтурони чумҳурй ӯро устоди худ меҳнсо-
биданд.

Бо Мухаммад Осимй бошад, солхои чилуми баъди чанг дар
донишкадан омӯзгорни Хучанд шинос шуда будам. Мо студент
будему ба хонан муаллим мерафтем, аз сӯхбаташ ва китобхон
подири бисёраш бахра мебурдем. Таъсири тарбияи ҳамон усто-
.дон буд, кн мутахассисони навраси соҳан нлму адаб меҳнат-
дӯст, хушмуомила ва хоксор шуда ба камол мерасиданд, Ва
минбаъда хам устод Осимй то охири умри бобаракаташ такя-
гоху маслихатгарн мо буд. Хизмати ӯ дар равнақи илму фар-
ханги тоҷик бағоят бузург аст. Баъди ба нафақа баромадан
ҳам устод тамоми донншу қувваашро ба кор мебурд, ки ба их-
тилофи байни ҳизбу ҳаракатҳо ва миллату маҳалхо хотнма гу-
зорад, обрӯи Точикистон чун давлати ягонаю соҳнбистнқлол
дар арсаи байналхалқӣ барқарор шавад. Дар кадом шахру но-
хияе, ки низоъ хезад, дар минбарн толору майдонхон митинг
коматн мавзун ва чеҳраи гулгуни устод Осимиро медидем, ки
бо суханони нарму далелҳои мӯътамад мардумро ба сулҳу са-
лох даъват мекард, гуфтуніунидхон муфиди тарафхон мукобил-
ро ташкил менамуд.

Ман аминам, ки солхо мегузаранду снёсат ва иқтнсодн сар-
замннн мо ба эътидол меояд, қотнлонн хуношом, агентхои зар-
харнд, маҳалгарбённ мансабталош фош мешаванд, Халкн мо
>ба шахндони рохн ваҳдат, адолат ва озодию нстнклол, ба
Юсуфхон Исқоқб ва Мухаммад Осимй барин фарзандонн чон-
нисорн худ ҳайкалҳо мегузоранд ва хотнран дурахшони онхо-
ро як умр пос медоранд.

95
Рашид Рахимов-
Академик

РОЛЬ АКАДЕМИКА М. С. АСИМОВА В ОРГАНИЗАЦИИ
И РАЗВИТИИ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ
В АКАДЕМИИ НАУК ТАДЖИКИСТАНА

М. С. Асимов, являясь на протяжении 25-ти лет Президентом
Академии наук Таджикистана, весьма удачно и плодотворна
продолжил начатую академиком С. У. Умаровым программу
широкого развития академической науки, приложил большие
усилия для превращения Академии наук республики в центр ге-
нерирования идей научно-технического, социально-культурнога
и экономического развития Таджикистана. Во имя достижения
этой стратегической цели М. С. Асимов внес огромный вклад в
укрепление материально-технической базы научных учрежде-
ний академии, в обеспечение приоритетных направлений науки
высококвалифицированными учеными, в расширение сети науч-
но-исследовательских институтов, укрепление связи науки с
производством, значительное повышение престижа академии и
ее ученых в обществе.

Как ученый-экономист и как директор научно-исследователь-
ского института Академии наук Таджикистана, с полным осно-
ванием могу подчеркнуть, что академик М. С. Асимов внес боль-
шой вклад как в развитие экономической науки, так и в ста-
новление и рост Института экономики академии.

Хотя экономическая наука в современном смысле слова в
Таджикистане является молодой, но она прошла путь от раз-
розненных и эпизодических исследований до образования Ака-
демии наук до целостной отрасли науки, активно участвующей
в разработке, применительно к условиям Республики Таджи-
кистан, теоретических и прикладных проблем региональной
экономики.

Наиболее быстрое, может быть, чем некоторые отрасли об-
щественных наук, развитие экономическая наука получила в
1965—1985 гг. Этому способствовали усилия Президиума АН
и лично ее президента академика С. У. Умарова по преобразо-
ванию Отдела экономики в Институт экономики Академии наук
Таджикистана, максимальное содействие академика И. К. Нар-

96
зикулова в разработке широкой программы подготовки через
аспирантуру научных кадров высокой квалификации.

Вскоре после образования Института экономики президен-
том Академии наук республики был избран М. С. Асимов. Пер-
вый раз я его увидел в 1951 г. в Ленинабадском педагогическом
институте им. С. М. Кирова (ныне Худжандский Государствен-
ный университет им. академика Б. Г. Гафурова), когда на тор-
жественном вечере, посвященном очередному выпуску студен-
тов, М. С. Асимов вручил дипломы выпускникам, среди которых
был и мой брат Маджид. Тогда же мне студенту московского
высшего учебного заведения было очень приятно слышать лест-
вые слова об М. С. Асимове как о преподавателе, руководителе
н человеке. Второй раз встретился я с М. С. Асимовым в Москве,
после того, как я защитил в апреле 1958 г. кандидатскую диссер-
тацию в Институте экономики АН СССР. На этой встрече он
со мной познакомился и имел беседу относительно работы в
Политехническом институте, директором которого он был наз-
начен незадолго до этого. Когда я ему рассказал, что собой
представляет экономическая наука в Академии наук и каковы
потребности республики, он сказал следующее: «Вам нужно
продолжать работать в академии и постараться способствовать
развитию экономических исследований, формированию дееспо-
собного научного учреждения экономического профиля». С тех
лор нашего личного знакомства, при каждой встрече он живо
интересовался работой Отдела экономики и моими научными
^исследованиями.

В начале 60-х годов ученые-экономисты академии прово-
дили исследования по проблеме эффективности капитальных
вложений и основных фондов и по результатам этих разработок
представили в планово-руководящие органы республики док-
лад-записку. ЦК КП Таджикистана принял постановление о
проведении 20 сентября 1965 г. научно-производственной конфе-
ренции по вопросам повышения эффективности капитальных
вложений и основных фондов в промышленности и строитель-
стве Таджикистана. Таким образом, вскоре после избрания
_М. С. Асимова президентом Академии наук Таджикистана мне,
как директору Института экономики, пришлось очень часто вст-
речаться с ним, чтобы решать организационные вопросы подго-
товки предстоящей конференции. В ходе встреч и бесед меня
поражали и приятно удивляли конструктивность его мышления,
заинтересованный подход к обсуждаемым на конференции воп-
росам экономики, создание атмосферы, при которой можно сво-
бодно высказать свое мнение. Конференция, в работе которой
приняли участие руководители ЦК КП Таджикистана и Совета

7—2006

97
Министров РТ, министерств и ведомств, промышленных пред-
приятий и строительных организаций, прошла плодотворно. Ко-
миссию по разработке рекомендаций конференции при едино-
душном одобрении всех участников конференции возглавил
М. С. Асимов. Работая с М. С. Асимовым в этой комиссии, я
убеждался в том, как он четко и ясно понимает стратегические
задачи экономической науки и потребности народнохозяйствен-
ной практики.

М. С. Асимов чувствовал, что Институт экономики находится
на начальном пути формирования полноценного научного учреж-
дения экономического профиля, и поэтому рекомендовал мне,
как директору института, подготовку высококвалифицирован-
ных ученых, повышение квалификации научных работников
превратить в приоритетное направление научно-организацион-
ной работы института. Мероприятия института по решению этой
важной задачи находили полную поддержку М. С. Асимова,
как президента Академии наук, и в результате почти ежегодно,
на протяжении 15 лет, 8—10 человек из числа молодых аспиран-
тов и соискателей института защищали кандидатские диссерта-
ции. Благодаря его поддержке и помощи в институте был соз-
дан диссертационный совет по защите кандидатских диссерта-
ций, а в начале 80-х годов—докторских диссертаций.

С учетом важности для развития производительных сил рес-
публики создания общесоюзного значения Южно-Таджикского
территориально-производственного комплекса (ЮТ ТПК) М. С.
Асимов много внимания уделял начатым под руководством ака-
демика И. К. Нарзикулова исследованиям в СОПСе АН РТ по
проблемам формирования ЮГ ТПК. Вот один из многочислен-
ных примеров. Председатель СОПСа при Госплане СССР ака-
демик Н. Н. Некрасов (этот СОПС был головной организацией)
приехал в Душанбе для ознакомления с ходом исследований по
ЮТ ТПК и совершил поездку но основным объектам ТПК. Кро-
ме многократных бесед и взаимного обмена мнениями о ходе
научных исследований, М. С. Асимов вместе с 11. Н. Некрасовым
побывал на всех основных объектах ТПҚ.

В начале 80-х годов, в связи с необходимостью перевода эко-
номики СССР на преимущественно интенсивный путь развития,
в экономических исследованиях делается упор на разработку
программы научно-технического прогресса по стране и по рес-
публикам на 20 лет. У нас в Таджикистане в соответствии с
решением Правительства создается Научный совет по этой проб-
леме, председателем которого был утвержден академик М. С.
Асимов, а головной организацией Научного совета б|ыл опреде-
лен Институт экономики АН РТ. Это было новым и очень про*

98
дуктивным этапом развития экономических исследований в на-
шей стране. В течение пяти лет было разработано две Комп-
лексные программы научно-технического прогресса республики
на долгосрочную перспективу с разбивкой по пятилетиям: на
1986—2005 гг. и на 1991—2010 гг. В разработке этих программ
принимали участие десятки научных и проектных организаций,
сотни научных работников и специалистов народного хозяйства
республики.

Имея энциклопедические знания и огромный организатор-
ский талант, М. С. Асимов сумел направить творческий потен-
циал академической, вузовской, отраслевой и заводской науки,
а также практиков на качественную и целенаправленную раз-
работку Комплексной программѣ НТП по Таджикистану. В ка-
честве приоритетных направлений НТП в программе обосновы-
валась идея М. С. Асимова об ускоренном развитии фундамен-
тальных и прикладных исследований, образования и культуры,
повышении уровня индустриального развития республики, со-
вершенствования структуры агропромышленного комплекса.

Следует особо подчеркнуть значение, которое придавали го-
сударственные органы республики результатам научных иссле-
дований по Комплексной программе НТП. Программа до 2010
года, после завершения была представлена Совету Министров
республики, а там было принято решение обсудить ее на рас-
ширенном заседании Правительства. На обсуждении со всту-
пительным докладом выступил М. С. Асимов. После его докла-
да всем остальным выступающим из числа исполнителей было
легко (в смысле смелости), так как чувствовали мощную под-
держку Президента Академии наук республики.

Примечательно, что благодаря участию нашего института в
качестве головной организации Научного совета по Комплекс-
ной программе НТП Таджикистана Институт экономики АН
РТ специальным решением правительственных органов Союза
был переведен по оплате труда в первую категорию, что, безус-
ловно, способствовало дальнейшему развитию научных иссле-
дований в области экономической науки.

Большая заслуга М. С. Асимова — в развитии экономико-
математического направления исследований в Институте эко-
номики АН РТ. При его поддержке нам удалось через ведущие
научные учреждения Москпы, Новосибирска, Киева и других
городов подготовить целую плеяду молодых ученых по эконо-
мико-математическим методам исследования в экономике.

Благодаря этому в Академии наук республики экономичес-
кие исследования с применением экономико-математических ме-
тодов стали расширяться, и более того, методы экономико-мате-

99
матического моделирования успешно стали использоваться при-
научных разработках почти всех проблем экономического и со-
циального развития Таджикистана. О том, какое огромное зна-
чение придавал М. А. Асимов развитию этого направления эко-
номической науки, говорят многочисленные примеры. Приведу
один из них. Для планомерного развития экономико-математи-
ческих исследований в республике был образован филиал Науч-
ного совета АН СССР по оптимальному планированию и управ-
лению народным хозяйством, и он периодически проводил свои
заседания, в которых, как правило, участвовал М. С. Асимов.
Очень часто в Душанбе с целью оказания помощи и улучшения
координации работ головного и республиканского советов, при-
езжали представители Центрального экономико-математическо-
го Института АН СССР, и каждый раз М. С. Асимов с ними
имел продолжительные и плодотворные беседы.

Неизгладимый след среди ученых и всего коллектива инсти-
тута оставил М. С. Асимов не только своими действиями и под-
держкой наших исследований, добрым отношением к сотрудни-
кам института, но и тем, что задолго до завершения строитель-
ства нового здания Института геологии специальным постанов-
лением Президиума АН РТ старое здание Института геологии
было передано на баланс Института экономики. Более того, он
решительно поддержал проект реконструкции здания, которое
было построено в 1936 г. По его ходатайству Правительство рес-
публики выделило целевые финансовые средства и соответствую-
щие материальные фонды для производства капитального ре-
монта здания и полного обновления материально-технической ба-
зы. Таким образом, благодаря М. С. Асимову сотрудники Инсти-
тута экономики АН РТ приобрели возможность работать и вести
научные исследования в своем здании с 1983 г., в котором царит
уют и комфорт, чистота и порядок, вызывающие у посетителей:
приятные ощущения.

Академик М. С. Асимов был и остался для меня и многих
ученых экономистов примером настоящего организатора науки,,
доброго и отзывчивого человека, истинного ученого.
Нуман Негматов
Академик

АКАДЕМИК М. С. АСИМОВ В МОЕЙ ЖИЗНИ

Хотя Мухаммад Сайфиддинович Асимов мне лично не пре-
подавал, конкретно и не руководил моей учебой и научной рабо-
той в аспирантуре, однако он оставил большой след в моей на-
учной-исследовательской и общественной деятельности, и я его
с полным правом называю глубоко уважительным словом «му-
аллим» — «учитель». И вот почему: в конце моей учебы на ис-
торическом факультете Ленинабадского Государственного педа-
гогического института (ЛГПИ) — ныне Худжандского государ-
ственного университета имени Б. Г. Гафурова, Мухаммад Сай-
фиддинович в качестве заведующего учебной частью непосред-
ственно занимался выпускными курсами, а на праздничном ве-
чере нашего курса в моем родном доме он и преподаватель ис-
тории средних веков Дадобой Хамраев обратились к моему отцу
с просьбой разрешить мне дальнейшую учебу в Ленинградской
аспирантуре. После несколько часовых раздумий мой отец Тур-
дыходжаев Негматходжа дал свое согласие. Я отдаю полный
отчет в том, что трудно было моему отцу отпустить меня в да-
лекий послевоенный Ленинград, переживший блокаду, голод,
холод, и восстанавливающий жизнь и хозяйство город. И не лег-
ко было моему отцу, инвалиду-пенсионеру гражданской войны
в Таджикистане 20-х гг. XX века, воспитавшего единственного
сына как опору в старости, но оставшийся с мамой опять оди-
ноким в Худжанде. Как потом выяснилось, тогдашный полити-
ческий руководитель Таджикистана Б. Г. Гафуров попросил
своего ленинградского друга — выдающегося ученого — восто-
коведа и археолога А. Ю. Якубовского подготовить для респуб-
лики группу археологов для развертывания широких научно-
практических исследований. Одновременно он поручил высшим
учебным заведениям отбирать кандидатуры из своих выпускни-
ков 1948 года. Руководство ЛГПИ тогда выбрало меня и Абду-
хамида Джалилова для дальнейшей учебы в аспирантуре. М. С.

101
Асимов и Д. X. Хамраев тогда сыграли решающую судьбонос-
ную роль, и своим выбором не ошиблись.

II. 1965 год. Мухаммад Сайфиддинович Асимов избирается
президентом АН Таджикской ССР, а я пройдя ленинградскую
школу знаменитых востоковедов-археологов В. В. Бартольда —
А. Ю. Якубовского (1948—1952 гг.), вернулся в Худжанд, но
вскоре был отозван Б. Г. Гафуровым в Душанбе и уже 12 лет
работал в академическом Институте истории, археологии и эт-
нографии имени Ахмада Дониша старшим научным сотрудни-
ком и руководителем Северо-Таджнкистанского отряда Тад-
жикской археологической экспедиции, Ленинградского отделе-
ния Института археологии АН СССР и Государственного эр-
митажа. Уже были совершены значительные открытия в проб-
лемах археологии и культуры Худжанда, Уструшаны и Запад-
ной Ферганы, я приступал к написанию докторской диссерта-
ции. В начале 1968 года Мухаммад Сайфиддинович как Прези-
дент АН направил меня в годовую докторантуру Московского
гос) дарственого университета имени М. В. Ломоносова, на ка-
федру археологии под руководством выдающегося археолога
Артемия Владимировича Арцнховского. Ровно года хватило
мне для подготовки докторской диссертации на тему: «Худ-
жанд н Уструшана в древности и средние века (середина 1 тыс.
до н. э.— 1 тыс. н. э.)», успешно защищенный 27 марта 1969 г.
на Ученом Совете истфака МГУ. Опять оказалось судьбонос-
ным решение М. С. Асимова о моем направлении в Москву. За
год моего пребывания там Мухаммад Сайфиддинович неоднок-
ратно интересовался ходом моей работы и оказывал мораль-
ную поддержку.

Ш. 1967 год. Благодаря М. С. Асимову я был вовлечен в
деятельность неправительственной организации Всемирной ас-
самблеи историков науки и техники, а именно-заместнтелем
председателя Таджикского отделения Советского национально-
го объединения истории философии, естествознания и техники
(СНОІІФЕТ). Мне, историку и археологу, теперь надо было
овладеть сложной н запущенной организацией историко-науч-
ных исследований в области естественных и точных наук. Эту
работу я начал со сбора входящей и исходящей переписки Тад-
жикского отделения с различными родственными организация-
ми Центра и республик Советского Союза, а также внутри тад-
жиккстанскимн научными н техническими организациями. Тут
вначале работа была поставлена по принципу «М. С. Асимов—
вспоминает, а Н. Н. Негматов—ищет н собирает, изучает, соз-
дает архив переписки* и на этой базе оживляет научно-практи-
ческую деятельность коллектива историков науки и техники

ісе
Таджикистана. Так, за несколько лет была усилена дея-
тельность ТО СНОИФЕТ до уровня передовых Отделений
в Советском Союзе, были восстановлены статус Таджикского
отделения, ежегодные отчеты и собрания, научные конференции,
особенно, ежегодные Авиценновскне чтения, участие таджикис-
танских специалистов в историко-научных форумах страны,
объязательное участие представителей ТО в работе двух еже-
годных Пленумов СНОИФЕТ, как правило проходивших под
руководством корифея советской н мировой истории философии
естествознания и техники академика Бонифатнн Михайловича
Кедрова.

Из многочисленных аспектов и практики многогранной дея-
тельности ТО СНОИФЕТ приведу некоторые примерны. На 1980
г. ЮНЕСКО намечалось всемирное чествование 1000-летия рож-
дения великого таджикского ученого—энциклопедиста и гум-
маниста Абуали ибн Сино. Надо было из года в.год усилить ис-
торике—научные исследования, особенно, авиценноведенне в
Таджикистане. В 1967 г. в Душанбе была проведена Первая
Среднеазиатская конференция историков естествознания и тех-
ники, на которой я также выступал с докладом «Хулжандская
астрономическая обсерватория и Абу Махмуд Худжанди». В
1973 г. в Душанбе была проведена научная сессия, посвященная
1000-летия рождения Абурайхона Беруни; в 1975 г. таджикские
ученые приняли участие в двух Международных конференциях
(в Москве и Алма-Ата), посвященных 1100-летию рождения вы-
дающегося мыслителя Абу Насра ал-Фарабн. В том же году в
Душанбе были проведены Авиценновскне чтения со множест-
вом историко-научных докладов. Следующие Авиценновскне
чтения состоялись в 1976 г. — в Душанбе, в 1977 г. — в Кулябе,
в 1978 г. — в Худжанде. Таким образом по ннтициативе М. С.
Асимова нам удалось взять верный курс на развертывание
авнценноведения в Таджикистане. Однако, до енх пор сущест-
вовало одно парадоксальное явление: в носящем имя Абуали
ибн Сино Таджикском государственном медицинском институте,
где казалось бы громадное наследие великого ученого медика
должно стоять в основе научных исследований н врачебного об-
разования, хотя бы по примеру средневековой Европы и совре-
менного Востока, не было специалистов—авнценновелов в пол-
ном смысле слова , лишь единицы профессорско-преподаватель-
ского состава занимались изучением творчества Абуали ибн
Сино переводным изданиям его трудов. После длительного раз-
говора на эту тему мне, как зампреду ТО СНОИФЕТ, при со-
действии ректора ТЕМИ профессора Ю. Б. Исхокн в 1978 г.
удалось созвать сначала рабочее совещание, а затем заседание

103
Ученого Совета и рассмотреть вопрос о широком авиценновед-
песком исследовании по всем темам, ведомым большим коллек-
тивом ученых мединститута, где тогда работало только докто-
ров наук около 60 человек. Так, в 1978—1980 гг. в ТГМИ нача-
лось ощутимое движение в авиценноведении и уже в 1979 и 1980
гг. на базе ТГМИ им. Абуали ибн Сино были проведены две
большие плодотворные Авиценновские чтения с несколькими
десятками компетентных научных докладов. Плодотворное нача-
ло и желанные результаты авиценноведческих исследований
ученых ТГМИ стали рукотворным научным памятником траги-
чески погибшим от рук наёмных убийц ректору Ю. Б. Исхаки и
его заместителю по науке М. Г. Гулямову. Ныне Таджикский
государственный медицинский университет им. Абуали ибн Сино
один из крупных и важных центров таджикского и международ-
ного авиценноведения и медицинской науки вообще. В научном
багаже ученых медиков Таджикистана ныне десятки изданных
монографий, книг и тематических сборников, тысячи научных
статей. Часть этих изданий были использованы в моей книге
«Таджикский феномен: история и теория» (Душанбе, 1997) —
для показа вклада Абуали ибн Сино в европейскую медицин-
скую науку и практику в средние века и новое время. Таким
образом, Таджикское отделение СНОИФЕТ во главе с М. С.
Асимовым при моем участии сделал многое в развитии истори-
ко-научных исследований, в т. ч. в формировании таджикского
медицинского авиценноведения.

Войдя сполна в историко-научную тематику, я выполнил ряд
работ по истории науки таджикского народа. Совместно с М.
С. Асимовым написали часть «Естественные и технические нау-
ки» главы «Наука и научные учреждения» комплексной статьи
«Таджикская Советская социалистическая республика» для
«Большой Советской энциклопедии» (Изд. 3, том 25, Москва,
1976, с .184—186). Совместно с X. Ф. Абдуллозаде написана
монографическая книга «Абу Махмуд Худжанди» (Душанбе,
Доншп, 104 с. текст на русском, английском и дари языках),
посвященная крупному таджикскому ученому-астроному и кон-
структору астрономических инструментов X века.

Советская школа историков науки и техники в рамках
СНОИФЕТ во главе с Б. М. Кедровым и ее таджикская груп-
па под руководством М. С. Асимова оставили благотворный
след в моей научной деятельности. Отмечу, что Таджикское от-
деление СНОИФЕТ функционировало до распада СССР (в
1991 г.).

IV. 1968 год. По инициативе Б. Г. Гафурова, тогда директо-
ра Института востоковедения АН СССР, председателя Совет-

1М
СКОРО Комитета и президента Международной Ассоциации по
изучению культур Центральной Азии при ЮНЕСКО, в Душан-
бе было намечено провести Международный симпозиум по ис-
тории, археологии и культуре Центральной Азии в кушяискую
эпоху. В Душанбе подготовку симпозиума возглавлял президент
АН Таджикской ССР М. С. Асимов. Завершив свою диссерта-
цию и сдав ее для обсуждения на кафедре археологии МГУ, я
вернулся на август- сентябрь месяцы в Душанбе. И тут же на
меня возложили объязанности ответственного секретаря Орга-
низационного комитета симпозиума, т. е. всю конкретнюю ежед-
невную подготовительную работу по программам научных и ор-
ганизационных мероприятий. Это был мой первый экзамен по
участию в организации и проведении такого крупного Между-
народного форума ученых под общим руководством Б. Г. Гафу-
рова и М. С. Асимова. По мере приближения дня открытия за-
седаний все более нарастал поток ответственных дел, ни одно
из которых нельзя было откладывать, внимательно выполнять
самому или передавать по назначению с последующей провер-
кой исполнения другим лицам. Оргкомитет работал круглые
•сутки и решал важнейшие дела у ЛІ. С. Асимова. К работе Орг-
комитета были привлечены весь аппарат Президиума АН, все
наши сотрудники, ученики по Институту и экспедиции (С. Ш.
Марофиев, У. П. Пулатов и др.). Симпозиум прошел в сентяб-
ре 1968 г. на высоком научном и организационном уровне. Было
сделано множество научных докладов и публикаций, научно-
популярных сообщений в средствах массовой информации Тад-
жикистана, Советского Союза и зарубежных стран. Ныне об-
щеизвестны научные итоги и мировая слава Кушанского сим-
позиума МАИКЦА при ЮНЕСКО и роль ученых Таджикиста-
на в осуществлении программы МАИКЦА. Тогда фактически
вокруг Б. Г. Гафурова, а затем М. С. Асимова сформировалась
группа таджикистанских к советских ученых-организаторов се-
рии международных и региональных форумов 70-80-х годов XX
века, высоко поднявших роль к значение таджикской науки в со-
ветском и мировом научном пространстве. После кончины Б. Г.
Гафурова вся эта тяжесть научно-организационной деятельнос-
ти МАИКЦА при ЮНЕСКО была возложена на плечи М. С.
Асимова, который был избран президентом МАИКЦА и пред-
седателем Советского комитета -МАИКЦА

V. Большие заслуги М. С. Асимов имеет в осуществлении
главных программ ІОНЕСКО по подготовке двух международ-
ных изданий: шеститомной «Истории цивилизаций Централь-
ной Азии» и многотомной «Истории научного и культурного раз-
вития человечества». Он возглавлял главный Редакционный
Комитет первого из них и был членом Редколлегии второго из;
них, особенно по науке и культуре Востока мусульманской эпо-
хи .Подготовительная работа по созданию общей Программы и
содержания первых томов «Истории цивилизаций Центральной
Азии» была начата на Совещании экспертов в Париже, штаб-
квартире ЮНЕСКО, 23-27 апреля 1979 г., из ряда мировых вос-
токоведческих центров — СССР, США, Франции, Венгрии, Япо-
нии, Монголии, Китая, Ирана, Пакистана, Индии, Афганистана,
Советский Союз представлял и пять ученых Москвы и Ду-
шанбе (Ю. В. Ганковский, Л. И. Мирошников, С. И. Потабенко,
Н. Н. Негматов и В. А. Ранов). Тогда были уточнены количест-
во и структура томов ,их хронологические рамки, основная те-
матика и отбор авторов глав, концептуальные принципы изложе-
ния материалов по блокам цивилизационных проблем и факти-
ческих данных. Таким1 образом, на этом Совещании экспертов
были заложены основопологающие принципы, действовавшие
для первых трех томов этого издания. Много лет эти первые
эксперты общались посредством переписки, обмена письменны-
ми текстовыми материалами, рецензированием глав и т. п., тем
самим выполнив значительную работу по созданию «Истории
цивилизации Центральной Азии». Моя работа была облегчена
тем, что тогда с Мухаммад Сайфиддиновичем мы работали вмес-
те в АН республики. В моем личным архиве сохранились по“ш
все материалы этих переписок и текстовых материалов. Тогда
для П и Ш томов я написал главы «Государства Северо-запад-
ной Центральной Азии» (т. 11, Париж, 1994, на англ, яз) и
«Согдиана» (т. III, Париж, 1996, соавтор Б. И. Маршак), Осо-
бую заботу и много труда потратили М. С. Асимов, С. Г. Агад-
жанов и я на подготовку сначала программы и, структуры, а за-
тем текстовых материалов IV тома «Истории цивилизаций Цент-
ральной Азии», который включал хронологические рамки боль-
шого, сложного и ответственного этнокультурными процессами
периода от VII до конца XV вв., названного по моему предло-
жению «Эпохой Достижении» (второе название том). В связи
с этим после долгих обсуждений решено было этот том разде-
лить на две книги: 1) политико-социальные, государственно-эко-
номические вопросы и 2) культурно-цивилизационные, истори-
ко-научные, духовно-религиозные проблемы и материальная
культура. Редакторами обеих книг IV тома являлись М. С. Аси-
мов и известный английский востоковед К. Э. Босворт. Первая
книга уже опубликована в 1998 г. Она включает и написанное
мною главу «Государство Саманидов». Выход второй книги был
намечен на 1999 г. К великому сожалению, трагическая смерть
М. С. Асимова от рук наёмных убийц, затруднила фактически

106
эту плодотворную международную научную деятельность тад-
жикистанских ученых.

Сейчас на грани издательского завершения выход четверто-
го тома другого вышеназванного международного издания
ЮНЕСКО «История научного и культурного развития челове-
чества», в которой печатается наша общая с устодом М. С. Аси-
мовым глава, посвященная истории науки и культуры Трансок-
сианы (Средней Азии) VII—XV вв. Для этого же тома нами
представлена таблица—хронограмма процессов, событий и дея-
телей науки и культуры Трансоксианы и Ирана названного пе-
риода.

Здесь хотел бы отметить, что Мухаммад Сайфиддинович Аси-
мов под общим руководством Б. Гафурова, когда развернулась
деятельность ЮНЕСКО в СССР и Таджикистане, оыграл очень
большую научную и научно-организационную роль, в очередной
раз проявляя свой тонкий, богатый и разносторонный интеллект
и опыт нс только таджикской, восточной, но и общемировой ис-
тории и культуры. Он был желанным и плодотворным участни-
ком практически десятков программ и мероприятий ЮНЕСКО,
был вхож во все инстанции и департаменты этой международной
организации образования, науки, культуры и коммуникаций. Я
рад, что в ряде из них вместе с ним тоже принял участие и по-
лучил свою долю знаний и опыта международных научных поис-
ков и мероприятий. Эта сторона асимовского наследия, думаю,
была полезной и плодотворной и для многих других ученых Тад-
жикистана, бывшего СССР и тогдашнего зарубежья. М. С. Аси-
мов мне оставил в наследие кроме международного научного
опыта и дружбу с рядом его соратников-профессором Ахмад
Хасаном Данн, профессором Харматтой, Шахрняром Адл, аме-
риканским профессором Д. Сайнором, московским востокове-
дом Л. И. Мнрошннковым и другими.

VI. Мухаммад Сайфиддинович Асимов был выдающейся
глубоко и разносторонне образованной интеллектуальной лич-
ностью, большим начитанным эрудитом с крепчайшей памятью,
тонким знатоком духовной и художественной культуры, особен-
но философии, литературы и искусства фарси-таджикоязычного
Востока, как классического, так и современного, большим по-
читателем Садриддина Айни и верным другом, соратником-еди-
номышленннком Бободжана Гафурова, Мирзо Турсунзаде, це-
лой когорты зарубежных великанов науки и культуры второй
половины XX века, особенно России, Ирана, Индии, Пакистана
и Афганистана. Он был главным советником создаваемой Ака-
демии наук Афганской народно-демократической Республики.
^Мухаммад Сайфиддинович был доступным человеком, готовым

107)
поделиться всем чем он был богат, конечно, прежде всего свои-
ми знаниями и опытом жизни. И мне очень повезло, работая
в частности его заместителем по Таджикскому Отделению-
СНОИФЕТ, а также заместителем по целой серии Оргкомите-
тов международных и региональных научных форумов, подгото-
вил немало проектов разных его писем и обращений с примене-
нием эпистолярного искусства

По поручению М. С. Асимова мною был подготовлен проект
представления в Правительство республики по вопросу осущест-
вления музеефикации в Таджикистане:

Председателю Совета Министров Таджикской ССР
тов. Набиеву Р. Н.

Во исполнении принятого Верховным Советом СССР «Зако-
на об охране и использовании памятников истории и культуры»
по Таджикской ССР в числе первоочередных задач Президиум
Академии наук республики просит Вас создать компетентную
Комиссию из числа ведущих специалистов Академии наук, Гос-
строя, Министерства культуры, Общества охраны памятников
истории и культуры, Совета по туризму, Интуриста; и других
необходимых министерств и ведомств для разработки, обосно-
вания и заключения особо важных объектов:

I. Музейного комплекса по археологии и этнографии Таджи-
кистана в г. Душанбе, включавшего в себя: а) Главный музей-
ный корпус для общего систематизированного хронологическо-
го (с древнейших времен до наших дней) экспонирования ма-
териалов по истории культуры таджикского народа (богатейше-
го археолого-этнографического фонда Института истории АН
Таджикской ССР); б) четыре отдельных закрытых павильона
— модулей для тематического и подробного показа уникальных
памятников архитектуры (в макетах), живописи и скульптуры
(в натуре)—шедевров мирового значения из Пенджикента,
Шахристана, Аджинатепа и Кафирнигана, назвав каждый из
этих павильонов—модулей соответствующими наименованиями
памятников; в) музей народного быта и ремесел под открытым
небом, с площадью не менее 100 га территории, включавшей в
себя ориентировочно 62 объекта традиционных форм жилья,,
хозяйственных и общественных построек с их реальной внутрен-
ней жилой и производственной обстановкой (конкретными экс-
понатами) различных историко-культурных районов республи-
ки (Памир, Каратегин и Дарваз, Куляб, Гиссар, Верхний За-
рафшан, Северный Таджикистан), в которых найдет свое отра-
жение национальное богатство культуры и быта таджикского

108
народа недавнего прошлого. Этнографический музей под откры-
тым небом покажет ярко коренные революционные изменения
в быту и культуре населения Таджикистана в прошлом и нас-
тоящем и является крупным наглядным объектом воспитатель-
ного и экскурсионно-туристического значения.

2. Пендикентский музей — заповедник под открытым небом
с проведением следующих мероприятий: создание, ограждение,
организация постоянной охраны и поддержание заповедника со
включением территории древнего города и его пригородов (ох-
ранной зоны к востоку, югу и западу от него); б) освобождение
территории городища от накопившегося раскопанного грунта
техническими средствами; в) организация консервации раско-
панных архитектурных сооружений и отвод грунтовых вод дре-
нажной системой; г) организация реставрации отдельных зда-
ний с восстановлением внутреннего убранства. Эти работы поз-
волят сохранить от разрушения в интересах науки, пропаганды
и туризма практически часть города с его раскопанными жилы-
ми кварталами и улицами, дворцами и храмами, производствен-
ными и торговыми комплексами, фортификационными сооруже-
ниями.

3. Шахристанский музей — заповедник под открытым небом
с уникальным всемирно известным комплексом памятников —
городища Калаи Кахкаха 1, II и III, шедевром замкового зод-
чества Средней Азии Чильхуджра, гражданско-мемориальным
ансамблем Чильдухтарон и несколькими десятками других го-
родищ, замков и усадеб земелельцев. В памятниках Шахриста-
на раскопаны гражданские, дворцовые и культовые здания с
отличной архитектурой и шедеврами изобразительного искусст-
ва (монументальная живопись, деревянные скульптуры и рель-
ефы) . Для этого следует провести следующие мероприятия;
а) создание, организация постоянной охраны и поддержания
зоны заповедника; б) организация консервации и реставрации
дворцов Калаи Кахкаха 1, Калаи Кахкаха П и замка Чильхудж-
ра; в) создание крупной туристической зоны с соответствующи-
ми базами, кемпингами и другими сооружениями. Здесь имеют-
ся также все природно-географические условия.

4. Аджинатепинский музей — заповедник под открытым не-
бом вблизи г. Курган-Тюбе с комплексом мероприятий: а) соз-
дание, ограждение, организация постоянной охраны и поддер-
жания зоны заповедника; б) консервация и реставрация здания
всемирно известного буддийского монастыря с проведением
необходимых кардинальных мер по обессоливанию здания, его
ближайшей зоны и дренажу всей территории; в) создание ту-

Н»
ристической базы в районе памятника с необходимыми соору-
жениями.

5. Худжапдскнй историко-архитектурный музей-заповедник
под открытым небом, включающий: а) уникальный памятник
городской и крепостной фортификации Средней Азии — Худ-
жаидскуіо цитадель, функционировавшей на протяжении 2500
лет (с VI—V вв. до н. э. — до XIX в. н. э.); б) средневековый
архитектурный комплекс Шейх Муслнхиддин с усыпальницей
выдающегося поэта-демократа Тошходжа Асири; в) городская
стена Худжанда начала ХУШ в. (два участка) в западной час-
ти современного города; г) городской квартал старого Худжан-
да (желательно в районе к северу от Пандшанбе). Для созда-
ния Худжандского заповедника необходимы; а) передача Худ-
жандской цитадели из ведения военного округа в распоряжение
Министерства культуры и Академии наук с целью превращения
построек внутри цитадели в экспозиционные залы Худжандско-
го историко-краеведческого музея и для создания базы учреж-
дениям и работающим экспедициям АН в Северном Таджикис-
тане: б) завершение археологических раскопок и научного изу-
чения цитадели, проведение консервации и реставрации лучше
сохранившихся восточной и северной стен цитадели; в) созда-
ние на арке цитадели смотровой площадки для экскурсантов и
туристов; г) создание охранной зоны и консервация сохранив-
шихся частей городских стен ХУШ в.; д) полная реставрация и
подготовка ансамбля Шейх Муслнхиддин для целей экскурсий
и туризма; е) проведение комплекса необходимых работ по
исследованию, консервации и подготовке для использования в
целях экскурсий городского квартала старого Худжанда.

Необходимо отметить, что опыт создания городов — заповед-
ников уже имеется в СССР (Суздаль, Новгород, Хива и др.).

6. Кафирниганский музей—заповедник в пос. Исамбай Ле-
нинского района, а) создание, ограждение, перекрытие (частич-
но уже сделано) буддийского святилища и прилегающего к не-
му архитектурного комплекса; б) консервация и реставрация
святилища и 2-3 зданий городища с целью воссоздания реаль-
ной обстановки раннесредневекового бактрийского города; в) ор-
ганизация подъездных путей и охраны памятника.

В число музейно—заповедных объектов включены лишь са-
мые значительные комплексы памятников, подлежащих перво-
очередным работам. Все они известны в мировой науке. Хотя
эти объекты потребуют крупных капитальных вложений, однако
все это окупится их значением и осуществлением массово-вос-
питательной, патриотической и эстетической работы и расшире-
нием туризма в Таджикистане. Научно-техническая организа-

110
ция означенных работ представляется реальным, особенно если
учесть опыт по организации музейно-заповедных комплексов в
РСФСР, на Украине, в Латвии, Литве, Армении, Грузни и Уз-
бекистане. Неотложность этих мероприятий вызвана еще все
более разрушающимся их состоянием.

Созданный по распоряжению Совета Министров Таджикской
ССР (от 16 августа 1974 г. за № 329-р) в настоящее время не-
большой павильон археологических и этнографических экспо-
натов на территории Академгородка может быть впоследствии
включен в названный в пункте 1 Музейный комплекс.

Институт истории им. А. Дониша Академии наук при раз-
работке указанных музейно-заповедных комплексов может
представить в распоряжение Комиссии более подробные реко-
мендации.

Президент АН Таджикской ССР,
член-корреспондент АН СССР

М С. АСИМОВ
Мустафо А сими

Доктор физико-математических наук
ШКОЛА АСИМИ

Жизненный путь Асими пришелся на самый удивительный и
парадоксальный век в истории человечества, когда высочайшая
интеллектуальная активность, прогресс науки реально изменя-
ли жизнь на глазах его поколения и в то же время, подвергли
мир, по масштабам и по характеру невиданным социальным
потрясениям.

Асими родился в 1920 году в древнем городе Ходженте, где
и прошли его детские годы. В формировании его личности огром-
ное влияние оказал старший брат, открыв для него прекрас-
ный мир науки. Старший брат и убедил его поступить на физи-
ческий факультет Самаркандского университета. Годы учебы в
университете, для тогда еще огромной страны, были предвоен-
ными годами. Надвигалась опустошительная социальная ка-
тастрофа, охватившая весь Евразийский континент. Наиболее
сильно страдали народы Европу, где на протяжении семи лет
разворачивались военные действия. Это война, которую назы-
вают Второй Мировой, унесла жизни более 50 миллионов лю-
дей, превратила в руины города Европы.

Старший брат и в этот критический момент его жизни ока-
зал решающее влияние, определившее всю его дальнейшую пос-
левоенную жизнь. Великая Отечественная война началась летом
1941 года в прекрасную пору для молодежи, получившее школь-
ное и университетское образование. Во все времена, и тогда это
было знаменательным событием в жизни каждого, на высоком
организационном уровне проводились выпускные и государст-
венные экзамены, вручение аттестатов и дипломов, вечера и
балы, прощание с учителями, друзьями и одноклассниками.
Прекрасны традиции образования .существующие с незапамят-
ных времен. Война внесла коррективы, и многие стремились
скорее на фронт. Мало кто думал об государственных экзаме-
нах, о дипломе и будущей мирной профессии. В этот ответст-
венный момент, старший брат убедил его сдать государствен-

112
қые экзамены, получить диплом и только затеи проситься на
фронт. Он тогда сказал слова, глубоко запавшие ему в сердце,,
война закончится нашей победой, снова наступит мирная жизнь,
надо будет созидать, а ты специалист с высшим образованием,,
такие как ты не меньше будете нужны Родине, чем солдаты.
Пророчески были слова старшего брата, который отдал свою
жизнь на полях битвы под Ленинградом. Мухаммад Асими
воевал в непосредственной близости с ним, но война не позво-
лила им так и встретиться.

Послевоенные годы — суровое время для жизни каждого и все-
го народа. Время тревог и надежд, горечи потерь и утешения
наступившими мирными днями, смена направления активности
на воссоздание и обустройства жизни. Асими, который остался
без матери в возрасте одного года, сейчас потерял и отца.
Семья брата осталась без средств существования. Своя семья,,
где молодая жена взяла на свои плечи заботы о насущных проб-
лемах жизни, и все годы войны была для него той силой, зас-
тавившая выживать, казалось бы, в совершенно безнадежных
ситуациях. Когда он горел в танке ,и невозможно філо узнать
в нем 20 летнего юношу, он выжил мыслями о ней. На его все
еще хрупкие плечи, и истощенный организм после многократ-
ных ранений и ожогов легла забота о семье, и семье своего бра-
та, где росли четверо маленьких детей.

Асими мечтал и стремился стать физиком, но когда ему
представилась уникальная возможность участвовать в высоко-
горной экспедиции на Памир, и изучать космические излучения,
он был вынужден отказаться. Исследования космических лу-
чей были тогда передовым фронтом науки, связанные с атомной
физикой. Однако судьба не дала ему такую возможность, так
как он был единственным, на плечи которого выпал груз забот
сразу о двух семьях. Но судьба, впоследствии не раз приводила
его на Памир и он, будучи Президентом Академии Наук, ока-
зал значительное влияние на будущее этого уникального регио-
на на Земле.

Послевоенные годы Асими неустанно трудился на поприще
образования в педагогическом институте Ходжента. Это его
выпускники работали на Памире, Гарме, Хатлоне и Худжанде,
словом на всех уголках Родины, которую он беззаветно любил
до последнего вздоха. Образование, эта сфера особой заботы
и внимания всех великих ученых на протяжении всей истории
человеческой цивилизации. Образование и была особой сфе-
рой во всей творческой жизни Асими. С его именем связано
создание первого в истории его Родины политехнического инс-
титута. Он выпестовал первых выпускников, которые и при-

8—2006

113
меняли полученные знания, облагораживая жизнь, строитель-
ством дорог, мостов, электростанций, новых микрорайонов. Аси-
ми всю свою жизнь стремился открыть дорогу к образованию
молодому поколению своих соотечественников. Будучи минист-
ром нородного образования, он изобрел и внедрил две иннова-
ции, которые приняты во всем мире и широко используются в
настоящее время. Первая относится к системе аттестации учи-
телей, которую недавно объявили задачей государственной важ-
ности при реформе системы школьного образования Соединен-
ные Штаты Америки. Асими еще в 60-е годы внедрил этот прин-
цип для достижения высокого качества образования. Второе,
его изобретение касается качества и темпов подготовки специ-
алистов для народного хозяйства. Он также первым предло-
жил и внедрил на практике целевую подготовку специалистов.
Целевая аспирантура, целевое обучение студентов в вузах стра-
ны и за рубежом. Асими лично сам находил талантливых ребят
из сельской местности и дал многим путевку в жизнь. Среди них
доктора наук, учителя и врачи, инженеры и строители. Жизнь
показала высокую эффективность нововведений Асими в систе-
ме образования.

Велика заслуга Асими, в области просвещения. Его перу при-
надлежат многочисленные статьи о великих ученых и поэтов
эпохи Ренессанса Центральной Азии и Ирана, таких как Зака-
рия Рази, Авиценна, Омар Хайям, Фирдоуси, Хафиз, Джами и
многих других. Асими неустанно стремился познакомить с их
научным и культурным наследием, как соотечественников, так
и мировую общеегиеиность. В признании их заслуг в прогрессе
цивилизации, организации международных научных симпозиу-
мов, конференций, публикации научных трудов и установлении
памятников, ему приходилось преодолевать невежество и без-
различие многих государственных чиновников.

Когда, на непродолжительное время, ему пришлось зани-
маться государственной деятельностью, несмотря на нехватку
времени, он много читал, переводил кнніи, писал научные статьи.
Он не мог без науки, она была его жизнью, всем его существом.
Лсимн избирается Президентом Академии наук в 1У65 іоду, где
и наиболее ярко проявил,я его талант ученого и организатора
Предметом сю особой заботы и внимания становиться развит не
науки, и, прежде всего в тех отраслях, где приоритетщые паи
ранленнн определены, как шдорически культурными ценностя-
ми, так и природными факторами.

І'одшкі Асими 1 аджньисгцн. Прекрасный уголоц Земли,
который, как н многие его предшественники стремился обуст-
рой гц облагораживать жизнь людей, открыть для них культур*

1:14
ное и богатейшее научное наследие прошлых поколений, равно-
как созидательные силы современной науки и технологии. Он
очень любил эту Землю, и каждый раз возвращаясь из дальних
странствий, находил ее самой прекрасной в мире. Он защищал
эту землю в молодые годы на полях сражений Второй Мировой
войны, созидал и обустраивал ее в послевоенные годы, он ос-
тался до конца на этой земле, вместе со своим народом устрем-
ляясь к обретению подлинной свободы и независимости родного
края.

Асими, ученый, признанный мировым сообществом интел-
лектуал, человек широчайшей эрудиции, вобравший в себе куль-
туру Востока и Запада, живой носитель истории человеческой
цивилизации. Он, как никто другой знал подлинный смысл и со-
держание свободы и независимости, а потому стремился донести
это до людей, направить их активность, их энергию и мотива-
цию жизни в созидательное русло, в облагораживании и обуст-
ройства жизни. Асими хотел сделать достоянием всех тот прек-
расный этап в истории своего народа, когда в 10 веке он обрел
подлинную независимость и самостоятельность, одарив Ренес-
сансом всю Центральную Азию и Иран. Тогда, замечательные
сыновья его народа и создали бессменную славу своим вкладом
в науку и технологию, поэзию и литературу, экономику и куль-
туру, тем и обогатив человеческую цивилизацию.

Не удивительно, что именно Асими возглавлял один из круп-
нейших проектов 20 столетия в изучении истории и культуры
Центральной Азии при ЮНЕСКО. Данный проект являлся сос-
тавной частью большого проекта по изучению истории челове-
ческой цивилизации, где он являлся одним из ответственных ре-
дакторов. Этот научный вклад Асими, воплощенный в четырех-
томном издании: «История Человеческой Цивилизации», и в
шеститомной: «История Цивилизации Центральной Азии», имеет
непреходящую ценность, и навечно останется в памяти благо-
дарных потомков.

Будучи Президентом Академии Наук Таджикистана, он са-
мое пристальное внимание и заботу оказывал развитии жизнен-
но важных для края направлений наук, среди которых особое
место занимали сейсмология, астрофизика, геология, физика,
химия, биология и медицина. Институт сейсмологии и сейсмос-
тойкого строительства за короткое, время стал ведущим цент-
ром научных исследований в этой области, и получил мировое
признание. Астрофизика, наука, зародившаяся на древнейших
научных ірнднинях асірономии, в разниtив которой в средние
века внесли вклад и выдающиеся ученьи- Ценіралкной Азии и
Ирана И нс им У г асірифнанкн ТіКікв стал мдинм цз ведущих
мировых центров, результатами по наблюдению за метеорным
поясом Земли, которыми пользуются при каждом запуске кос-
мического корабля.

Невозможно представить развитие горного края без науч-
ных исследований ученых—геологов, и вклад института геоло-
гии в этом невозможно переценить. Этот научный центр, также
стал одним из ведущих в своей области. Физика и химия, пред-
меты особой гордости и внимания Асими. В становлении и раз-
витии этих направлений он внес неоценимый вклад, так как
знал, что именно они станут фундаментом в технологии про-
мышленной добычи и переработки несметных природных бо-
гатств Центральной Азии.

Биология и медицина, науки, наряду с астрономией и мате-
матикой, возникшие с момента зарождения цивилизации для
удовлетворения повседневных нужд человека. Асими большое
внимание уделял в формировании современных научных иссле-
дований в институтах биологии и гастроэнтралогии. Научные ра-
боты ученых этих институтов имеют мировой уровень и примен-
яются в практической медицине и здравоохранении. Он не упус-
кал из поля зрения все, что могло служить на благо человека,
на обустройстве и облагораживание его жизни. Предметом его
постоянной заботы было процветание всего региона Централь-
ной Азии. Он, как ученый, историк и специалист, с принципиаль-
ностью и решительностью отстоял название Центральная Азия,
от попыток тех, кто в угоду политических и идеологических це-
лей стремился переименовать название региона. Этим Асими
продемонстрировал принципиальность ученого и личное мужест-
во, сохранив для потомков истинную географическую характе-
ристику региона.

В наследии Асими особое место занимают основанные им
в последние годы жизни общество «Пайванд», и первую науч-
ную конференцию по изучению Авеста, ставшая ныне традици-
онной. Это его бесценный вклад в сближении народов Цент-
ральной Азии и Ирана, имеющих общие исторические и куль-
турные корни. Ученый, гуманист, просветитель, организатор и
государственный деятель, он неустанно заботился о культурном
сближении народов, и его деятельность была Индией отмечена,
вручением ему высокой награды Джавахарлала Неру в 1989
году.

Асими, как руководитель делегации огромной страны участ-
вовал в работе многочисленных международных конференций,
и на одной из них по его инициативе была принята новая клас-
сификация стран ял развитые и развивающиеся, которые ранее

ііб ІІнНН^И
называли третьим миром. Эта классификация прочно вошла в
современный лексикон всех народов.

Асими оберегал и поддерживал талантливую молодежь, ка-
кую бы она профессию не избирала в своей жизни. Он заботил-
ся о том, в чьи руки перейдет забота о приумножении матери-
альных и культурных ценностей, создаваемые трудом многих
поколений. Он, как соратник своего выдающегося соотечествен-
ника историка и востоковеда Бабаджана Гафурова, особое вни-
мание уделял развитию научных направлений в Институте Ис-
тории, Археологии и Этнографии им. Дониша. Асими проявлял
постоянную заботу о приобретении и сохранности древнейших
рукописей, хранителях и носителях научного и культурного нас-
ледия, и создал Институт востоковедения, а при нем фонд и
хранилище с тем, чтобы изучать эти книги и сделать их достоя-
нием людей. По его инициативе и редакцией были изданы тол-
ковый энциклопедический словарь таджикского языка, Энцик-
лопедия Таджикистана, русско-таджикский и таджикско-русские
словари. Это, и много другое составляют бесценное научное нас-
ледие Асими, выдающегося ученого.

Природа общества такова, что мир высокого интеллекта соп-
рикасается с миром невежества. Слепая сила невежества часто
■отбирает лучших из сынов человечества, не сознавая что, убивает
созидательную основу жизни. Так было, когда в возрасте 76 лет
был убит Заратуштра, так был убит Махатма Ганди, за нес-
колько дней до провозглашения свободы и независимости Ин-
дии. Так был убит Асими, посвятивший всю свою жизнь дости-
жению подлинной свободы и независимости Родины, которую
беззаветно любил и остался верен ей до последнего вздоха.
МУН/ІЛРИЧЛ

Іяффщг АWfp0*> Щ%ШЖ& (ШМЙ 'ШШ, іімутЩі Ыі «одими ЧЯМЬИИІН
(6* чФп пяшіуфпці) . , • • ' ' * ''*##* Я

Кшим (Миш* МО ӯ И ft лу МйММШ' ічн ОуЛ*’М Ц

pyt nth*f}‘* Hit уфОРМОЯ. Ррп MitMti Рл ЫФНуНЯИЛ 10

І#муф Uapnma, Ля/яри ттш И/ім > • • , , , • , 24

Римм Міф* ШНЦПШ, СУ*ПЦР ИННл ПЙр бораи ус МЙ Му чяммлди Оенми

%урмя/Ш Ohmimwiw. Фмрішми фірзК'МЯИ ММДДЙТ # 37

JUt/mny/itt К ирятшо*Чі Устоя (Мими яя ішмнршинш и 44

ІІІЯрОфИЯЯИИИ Рут ЯМI Цяни ОнМоНЯ /І ЧОНИ/ІОи Г;f#

Раяит МусулштиѴНі Чаяряи рягншнн фар • ині > • > t , » , 7Ь

ЫІуяЯММЯПЧНН РнгуяН, ГлОуДИ ОгИМЙ (fffNMI І’УОІ АНІГИ МІОД(НіМОй) ІИ

ФвЙ 4и ШцШуріщ* Опт и ия фичиня # , , ІШ

Пулол ННуфои. яНяиручи Нмлм» # # # # '»Ѵ і • # # # 91

АбдуМЯДИЛ ІРЯШврИ, ІІІЯЯИДІ9ИИ ран И ЯППІІНІ I , 04

Рамил Рянимия. Роль ння/нтиии М С Лс м *он* Л ОрМІИИШКИИ И рІі’ИШіНИ
чК'лотичж нищ иіі/ірлоияиий и Анялямии ияул Тлджимиствмн # сш
Путай llatmaitta А налятин М. О Асимол и mop ft дипии « « 101

Myttaфо Аіити Шнола At ими # # # , 112
ГДНОМЛИ МУҚЛММЛД Of. ИМИ

Мухяррири ороиш Л. Исот
Мухяррири техники Я Вааиаяаром