Афғонистони инқилобӣ Revolutionary Afghanistan

Transcription

Шарқшинос X. Асозода дар баробари таҳқиқи
адабиёти ҳавзаҳои форсии тоҷикии Ирон, Афғонистон
ва Тоҷикистон солҳои охир дар заминаи дафтарҳои
хотирот ба эҷоди асарҳои мустанад пардохтааст, ки
китобҳои «Зиёрати Каъбатуллоҳ» (1998), «Ёде аз дӯсти
ҷавонмардам» (2002), «Афғонистони шоҳӣ» (2002)
намунаҳое аз он мебошанд. Китобе, ки ҳоло дар даст
дореду «Афғонистони инқилобӣ» унвон гирифтааст,
намунаи дигаре аз аз насри мустанади эшон хоҳад буд.
Худойназар АСОЗОДА
(профессор)

АФҒОНИСТОНИ

ИНҚИЛОБЙ

(аз дафтари хотираҳо)

Китоби II

Душанбе - 2003
ББК 63.3 (2 тоҷик)+ 63.5
А-83

Худойназар АСОЗОДА

АФҒОНИСТОНИ ИНҚИЛОБИ (аз дафтари хотираҳо).
Китоби II. Душанбе, Деваштич - 2003. 400 сах.

Муҳаррир Муаззами Диловар

Китоби «Афгонистони инқилобӣ», ки дар даст doped, идомаи
навиштаи пешинаи муаллиф бо номи «Афгонистони шоҳӣ» (Д.:
Деваштич, 2002) мебошад. Дар ин ҷо сухан аз ҳаводису воқеоте
меравад, ки нигоранда дар тӯли солҳои 1978-1981шоҳиди онҳо будааст.
Ҳамаи он чизҳое, ки нависандаи китоб рӯи когаз овардааст на аз рӯи
шунидаву овозаҳо ва ё аз нигоштаҳои матбуотанд, балки рӯйдодҳои
ҳаёти воқеиянд, ки муаллиф ба чашми худ дидааст ва аз cap
гузаронидааст. Хонандаи китоб аз вазъи иҷтимоиву сиёсии
Афгонистон дар рӯзҳои Инқилоб ва баъд аз он, фаъолияти баъзе
давлатмандони кишвар, мушовирони шӯравӣ, кору бори тарҷумонҳо
ва гайра тасаввуроте пайдо мекунад.

Китоби «Афгонистони ищилобӣ» барои устодону донишҷӯёни
таърихшинос, барои ҳамаи ононе, кимехоҳандазтақдириАфгонистону
мардуми афгон дар солҳои 1978-81 иттилое дошта бошанд, мароқовару
ҷолиб мебошад. Ин китобест, ки бо усули қисса андар қисса нигошта
шудааст. Аз ин рӯ онрд бояд аз ибтидо то интиҳо хонд.

© Асозода X. 20С.
САРСУХАНИ НИГОРАНДА

Огози моҳи ноябри соли 1978 буд. Аз Кумитаи маркази
бандаро суроғ карданд. ГУё аз дафтари котиби идеологи - Ибодат
Рахимова ба дастгоҳи ректори Донишгоҳи давлатй академик
Пӯлод Бобоҷонов занг задаанд, то ки каминаро 6а он дарюхи
хизбй бифристанд. Ба кабули ректор рафтам. Пӯлод Бобочонов
хоҳиш намуд, ки ба назди Ибодат Рахимова равам. Аз эшон
илтичо намудам, ки маро тавсия накунанд, акнун рисолаи номзади
дифоъ намудам, гуфтам ба вай. Дар Афғонистон инкилоб аст,
ман ба наздикй аз он кишвар омадам, дубора зарурати рафтанам
ба он но нест, кори тарчумониро бошад, як донишчӯи оддй хам
метавонад анчом диҳад ва ба ҳамон монанд далоилро барои
ПУлод Бобочонов иброз доштам. Мавсуф хеле гӯш андохт ва
баъд гуфт: «Ман чй кор карда метавонам?! Ба ман амр шудааст,
ки шуморо ба Кумитаи марказй равон кунам. Равед, ин
гапҳотонро ба Ибодат Рахимова гУед». Албатта, дар кадом
вазъият қарор доштани ректорро мефаҳмидам, вале агар У
тавсифномаи мусбат намедод, шояд намефиристонданд. Гапамро
ба ректор гузаронда натавонистам. Ба дафтари хизб хам
нарафтам. Ба ҳар ҳол, аз чониби хеш кӯшиш мекардам, ки
сафар ба Афғонистони инқилобй амалй нашавад. Мутаассифона,
ё хушбахтона, ба дафтари ректори Донишгох даъват намуда,
чиддиёна амр доданд, ки фардо соати шаши бегоҳй бо билети
ҳизбй ба кабули котиби аввали Кумитаи марказии Ҳизби
комунисти Точикистон Расулов Ҷ.Р. ҳозир шавам. Фаҳмидам,
ки мавзУъ ранги чиддй ба худ гирифтааст ва агар пофишорй
намоям, маънии ба амри Батан итоат накарданро дошта, имкони
аз сафи Ҳизби коммунист хорич кардан хам буд. Ноилоч рУзи
10-уми ноябри 1978 дар аз вакти таъиншуда ба кабули Ҷаббор
Расулов рафтам. Панч нафари дигар Абдулмачид Холов,
Олимчон ҲУчаму родов, Анвар Су лаймонов, Исматуллох
Ҳидоятов, Умрнкул Ҳақбердиев, ки тачрибаи чандсолаи хизмат
дар хорнча доштанд низ ба ин мулоқот даъват шуда буданд.

Ч. Расу лов моро ба сари мизи дарозе шинонда бист дақиқа
оид ба мавзУи вазъияти сиёсии Афгонистон сУхбат намуд. Эшон
бо лафзи эебоя точикй сухан мекард. Мавсуф таъкид дошт. км
Афгонисто^ро эхтиёт кардан лозим асг, Ҷ.-Расулов дар поёни
сУҳбаташ гуфт: «Ман намедонам шумо ом чо кадом корхоро

3
анчом медиҳед. Мефаҳмам, ки баъзе аз шумоён хоҳиши рафтан
надоред, аммо дониста бошед, ки рӯйхати шумо аз Кремл
омадааст. Аз ин рӯ, бо амри боло Кумитаи марказй дар мавриди
ба Афғонистон сафарбар шудани шумоён қарори махсус қабул
кардааст». Сипае нусхае аз он қарорро сӯи мо дароз намуд, то
ки боварй ҳосил кунем. Ҳеч кадоме аз мо ҳарфе изҳор накардем.
Ҳама хомӯш мондем, зеро шояд бори аввал бошад, ки шахси
аввали ҳизб бо мо баринҳо сӯҳбати расмӣ анчом медод. Ҳамзамон,
хоҳиш карданд, ки обурӯи Точикистонро нарезонем ва эҳтироми
қарори Кумитаи ҳизбро ба чо оварем. Ин лаҳза шӯхиомез
гуфтанд: «Нағз хизматро адо намуда баргардед, он вақт ҳар
хоҳише, ки дошта бошед, иҷро хоҳем кард. Фаромӯш накунед,
ки он чо беҳтарин кадрҳои точик, монанди Султон Рачабов,
Сайфуллоҳ Саидов ифои вазифа доранд. Хизмати содиқонаи
шумоён, - гуфт дар интиҳо Ҷ.Расулов - боиси ифтихори
Точикистон хоҳад гардид. Хайр, ба шумоён роҳи сафед орзу
мекунам» гуфта, дасти ҳар кадоми моро сахтакак фишурд.
«Кӯшиш мекунем, Чаббор Расулович», гуфтему пушти ҳам аз
дафтари кории вай берун шудем.

Ба ҳамин тариқ мавзӯи ба Афғонистони инқилобй сафар
кардани банда дар сатҳи боло ҳал шуд. 12-уми ноябр бояд дар
Маскав мешудам. Фақат рӯзи ёздаҳум монда буд, ки бояд
анчомҳоямро омода месохтам ва бо хешу акрабоям хайру хуш
менамудам. Ба сабаби ин ки хоҳиши рафтан надоштам, ҳуччатҳои
завчаамро барои 6о худ бурдан, ба тартиб надаровардам.
Намедонам, чаро, аммо он панч ҳамсафари банда низ худашон
танҳо омодаи парвози Маскав шуда буданд. Ман факат
хонумамро наметавонистам бубарам, зеро ду фарзандам -
Фотимаю Парвиз дар мактаби точикй мехонданд ва фарзанди
сеюмам - Таҳмина, акнун семоҳагиро пурра мекард. Шояд
дигарон ҳам дар ҳамин вазъият карор доштанд.

12-уми ноябри соли 1978, соати ҳафти бегоҳй, дар майдони
ҳавоии Душанбе шаш нафар собиқадорони Афғонистони шоҳӣ
чамъ омадем. Хешу ақрабо, фарзандон, шогирдон ва дӯстони
зиёде барои гусел баромада буданд. Фотимаву Парвиз гиря
мекарданд. Таҳмина ҳоло чизеро намефаҳмид. Завчаам ҳам
чандон хурсанд наменамуд. Ҳавои Душанбе боронй буд. Дар
гӯшае аз толори майдон назарам ба шогирдам афтод, ки пинҳонй
гиря дошт, зеро аз дарсҳои чо-чо руҷӯъҳои лирикидошта бебаҳра
мемонд. Оре, чунин шогирдоне ҳам мехонданд, ки набудан”
устодашонро эҳсос менамуданд. Чунин ба мушоҳида расид, кн

4
шаш гурӯҳи гуселкунандагон чамъ омада буданд.

Ҳавопаймои ТУ-154 омодаи парвоз буд. Саворшавиро эълон
карданд. Садов гиряҳои маҳин ба гӯш мерасид. Аввалан
фарзандхову бародаронамро бӯсидаму оғӯш кушодам. Дар
ботин орзуи онро доштам, ки зинда баргардаму бо онон дидор
тоза кунам. Он панч нафар ҳам шояд бо ҳамин навъ андешаҳо
6а зинаҳои ҳавопаймо боло мешуданд. Ин лаҳза ба чашмам
расид, ки Абдулмачид оби дидаашро нигоҳ дошта натавонист.
Чойҳоямонро гирифтем. То дер хомӯш мондем. Гуё забои гум
карда будем. Оре, чанги Афғонистон дар пеш буд. Ин дафъа
кам ашхосе ёфт мешуд, ки фикри мошинхарй мекард, балки
дар андешаи зинда баргаштан буду бас. Боз ҳам карзи Ватан,
масъулиятмандй ва ба чо оварданй хидмати интернатсионалисти
хушёрамон месохт. ГУё охирин бор аз болои ҳавопаймо ба
воситаи мӯҳричаҳои хурдакаки он Душанбеи азизро тамошо
мекардем. Шаҳр чароғистон буд. Ҳавопаймо қоматашро рост
карду суръаташ хам баланд шуд. Торафт аз Ватани «хурдамон»
дур мегардидему чониби пойтахти «ватани бузургамон»- Маскав
мешитофтем. Нахустин соатҳои рӯзи 13-ум Маскав бо барфи
лак-лакиаш пешвозамон гирифт. Аз ҳавопаймо то толори майдон
эҳтиёткорона рафтем. Чомадонҳоро оварданд. Рӯйи ҳавлии
«Домодедово» баромадему таксй киро намудем. Қароргоҳамон
меҳмонхонаи «Точикистон» таъин шуда буд...

Рӯзи 14-ум ба идораи Гекеес (ГЭКЭС) - Кумитаи
иқтисодиёти давлатй рафтем. Моро ба хушй пазируфтанд.
Маълумамон гардид, ки мо тарчумонҳои гурӯҳи мушовирони
ШУравй дар назди вазоратхонаҳои давлатй Афғонистон будаем.
Гаи дар ин аст, ки пирУзии Инкилоби Савр, ки бо кУшиш ва
ибтикори ҳизбҳои «Халк» ва «Парчам» сурат гирифта буд,
Давлатй ШУравй барои онҳо таъчилан гурӯҳи махсуси
мушовиронро ташкил дод. Аз хама кумитаҳову вазоратхонахо
беҳтарин мутахассисонро чамъ оварда, барои ҳар вазорати
Афғонистон панч-шаш нафарй омода сохтанд. Чунин шуд, ки
дар ҳар вазорат гурӯҳи мушовирини ШУравй ба фаъолият
пардохт. Онхо бояд сохтори давлатй Афғонистонро ба таври
сотсиалистй тартиб медоданд. Табиист, ки ин навъ шахсиятҳои
тахассусманд ба тарчумонҳои соҳибтачриба ниёз доштанд. Гурӯҳи
шашнафараи мо аз ҳамин чумла буд.

15-ум дар Кумитаи марказии Ҳизби коммунист будем.
Мансабдори ҳизбие, ки бахши Афғонистонро ба ихтиёр дошт,
моёнро кабул намуд. Насиҳатҳо кард. У дар шахси мо аз

5
Точикистон хушй кард. Давроне дар шимоли чумҳурй ифои
вазифа доштааст. Аз ин идораи бошукӯҳ берун шудему дар
Майдони Сурхи Маскав акси хотиравй бардоштем. Намедонам
ба чй сабаб, Олимчон бо мо набуд. Дар миёни мо Анвар
Сулаймонов хеле хушгӯй мекард. Охирин рублҳоямонро дар
ресторанҳои Маскав сарф намудем. Соати 10-и шаб сӯи майдони
ҳавоии байналмиллалии Шереметево роҳ пеш гирифтем. Соат
яку чилу панчи шаб буд, ки ба ҳавопаймо нишастем. Субҳи
Тошканд пешвозамон гирифт ва баъд болои шаҳри Кобу ли ошно
чарх задему нишастем. Ҳавои фораме пазироиямон кард...
Шахсони муттасаддие аз гурӯҳи мушовирин моро хуш омадед
гуфт. Яке аз онҳо Муҳаммадчон Гулчонов буд, ки бо чехраи
шодон кабуламон кард. Акнун бори дигар дар Кобул худро
медидам. Чеҳраҳои ошнову ноошное аз пеши назарам
мегузаштанд. Оре, чеҳраҳои ноошно бештар буданд...

XXX

Дар пасгуфтори «Афғонистони шоҳй» ваъда дода будам,
ки китоби дувумро таҳти унвони «Афгонистони инқилобй» ба
алоқамандонам такдим медорам. То ки дар назди Холику
бандагонаш ваъдахилоф нашавам, баъди ба чопи компютерй
супоридани китоби аввал, ба навиштани дафтархои баъдй, ки
солҳои 1978-1981 ба вучуд омадаанд, оғоз намудам. Ин дафтархо
чортоанд. Огози дафтари аввал ба 16-уми ноябри соли 1978 рост
омада сабти охири дафтари чахорум 28-уми июни соли 1981
мебошад. Дар ин дафтархо, хотираҳои нигоранда бо рӯзҳову
моҳҳои солҳои мавриди назар дарч гардидаанд.

Одатан, банда ҳар шаб пеш аз хоб таассуроти хешро аз рУзи
сипаришуда рӯи когаз меовардам. РУзҳое ҳам ҳастанд, ки дар
онҳо ягон воқеаву ҳодисаҳои хотирмон ва фавқулъодда pyx
надодааст, балки ба кор рафтану аз кор баргаштан, хУрок
хУрдану шом ба тамошои филмҳо дода шудани муаллиф сабт
ёфтаанду бас. Аз ин рУ, муаллиф бештар ба хотироти рУзхое
хонандаро мутаваччеҳ месозад, ки аҳамияти донишдиҳй ва
таърихиву фархангй доранд. Иншои хама дафтархо дар заминай
мушоҳидаҳои бевоситаи нигоранда ва шунидахояш сурат
гирифтаанд. Ипггирокчиёни ҳикоятҳои дафтархо шахсони воқей
буда, бо ному насаби аслиашон оварда шудаанд. Нақл аз чониби
нигоранда сурат мегирад. Таҳлилҳову пешгӯиҳо низ ба донишу
афкори худи муаллиф тааллуқ доранд. Бинобар ин, ҳар шоҳид
воқеоти марбута метавонад ба мушоҳидаву шунидаҳои муаллиф

6
ба таври худ назар андозад ва дар ин маврид мулоҳизаҳои
хешро муҳимтар бишморад.

Дар ин солҳо беҳтарин донишмандони тоник, ни ба сифати
мутахассис ва ни тарчумон бо муаллиф ҳамтақдир буданд, ки
ҳар кадомашон бо истифода аз қудрати илмиву фарҳангии хеш
метавонанд чунин китоберо рӯйи чоп оваранд. Дар ин чумла
номҳои Сайфуллоҳ Саидов, Азимчон Юсуфов, Олимчон
Хӯҷамуродов, Абдулмачид Холов, Раҳматшоҳ Маҳмадшоев,
Аҳмадчон Сияров, Ҳабиб Пулодов, Аъзамчон Азизов,
Муҳаммадчон Гулчонов, Муродуллоҳ Шералиев, Маҳмадуллоҳ
Лутфуллоев, Умриқул Ҳақбердиев, Анвар Сулаймонов, Курбон
Бобоев, Шаҳбоз Кабиров, И.Усмонов, Зухуриддин Юсуфов ва
даҳҳо дигаронро ёдовар шудан мумкин аст, ки эшон аз калами
эчодкориву донишдиҳй бархурдор буданд ва ҳастанд. Шояд
ҳар кадоми онон чунин дафтарҳои хотиротро бо худ доранд ва
фурсате мерасад, ки мазмуни онҳоро ба ихтиёри хонандагон
мегузоранд. Бидуни шубҳа хотираву мушоҳидаҳои эшон дар
пурра сохтани саҳифаҳои таърихи нави Афғонистон донишҳои
тозаеро зам карда метавонанд. Банда аз исми касоне ёдовар
шудам, ки дар солҳои маврид и назар дар Кобу л ифои вазифа
доштанд.

Ҳоло ки нахустин сатрҳои китоби дувумро рӯйи коғаз
меоварам, худро дар назди бародарони ҳамтақдирам ҳеч
медонам ва ба ичозаи эшон хотираҳои хешро оид ба Инкилоби
Саври Афғонистон ва окибатҳои баъдии он мавриди мутолиаи
донишандӯзони воқеӣ қарор медиҳам. Ниҳоят, китоби мазкур
гумон мекунам, ки барои донишчУёни бахши таърих ва ашхоси
алокаманди Афғонистони навин аз аҳамият холӣ нахоҳад буд.
Албатта, бо ин таъкид банда худро афғоншинос намеҳисобам ва
ҳеч гоҳ чунин даъво ҳам намекунам, балки китобро барои
фарзандону бародарон ва хешу ақрабои худ навиштам, то ки
вактҳои лозимй ба шинохтани падару бародару як тан аз авлоди
хеш ба мушкилие дучор нагарданд. Гузашта аз ин, ҳар кадом
аз дӯстону ҳамкорони камина, ки номҳошон дар саҳифаҳои
китоби номбурда зикр ёфтаанд, метавонанд даъво намоянд, ки
воқеаҳои «Афғонистони инкилобй» ба хидмати башардӯстонаи
онон низ тааллук мегирад. Аслан, муаллиф кӯшиш намудааст,
ки ба воситаи шинохти хеш дӯстонеро монанди Олимчон,
Абдулмачид, Муҳаммадчон, Раҳматшоҳ, Маҳмадуллоҳи Лутф,
Азимчон, Восифй Бохтарй, Асадуллоҳи Ҳабиб, Абдукарими
Мисок ва даҳҳо дигарон бишиносонад. Умед аст, ки ҳар кадом

7
аз эшон дар байни сатрҳои банда ҳарфҳои худро илова хоҳанд
кард, ки дар натича китоби бузурге навишта хоҳад шуд.
Тасаввур кардан мумкин аст, ки он воқеаву ҳодисаҳое, ки наели
банда дар Афғонистони инқилобй ба мушоҳида гирифтанду худ
шоҳиди бисере аз онҳо буданд, дар сарнавишти таърихии
Афғонистони асри XXI такрор намеёбанд. Пас он воқеаҳо
аҳамияти таърихиву фарҳангӣ ва ичтимой касб менамоянд. Ба
хусус ҳоло ки сарнавишти Афғонистон ба чараёни дигархелтаре
рӯ ба рӯ омадааст, рӯзгори Афғонистони инқилобй омӯзанда ба
назар мехӯрад. Баъд аз хондани сатрҳои боло хонандаи гиромй
метавонад, «Афғонистони инқилобй»-ро на ба тарзи варақзании
сарсарӣ, балки аз як ҳикоят то ҳикояти дуюму сеюм ва киссаҳои
дигар мавриди мутолиа қарор бидиҳад. Яъне китобро аз як
cap хондан лозим аст, зеро на дар ҳамаи унвони бобҳои асар
маънои пурраи он дода шудааст. Унвони ҳикоятҳо факат ба
асоси як вокеа, ё лаҳзаи хотирмон гузошта шудааст, ҳол он ки
дар он ҳикоят лаҳзаҳои хотирмони дигаре ҳам инъикос ёфтаанд.

8
ДАФТАРИ АВВАЛ

(16.12.1978 - 16.04.1979)

9
КОБУЛИ ИНҚИЛОБӢ

Панҷ сол ҳам нагузашт, ки Кобули чумҳуриятхоҳон ба
Кобули инқилобхоҳон табдил ёфт. Табиист, ки дар ҳама ин
задухӯрду табаддулотҳои сиёсй бештар пойтахти кишвар зарар
мебинад. Ҳукумати Довудхон ба чанголи ҳизбҳои сиёсии «Халқ»
ва «Парчам» гирифтор шуду суқут кард. Довуд хост, ки аз
тарзи салтанати диктатурй кор бигирад ва бо куштану зиндонй
сохтани баъзе аз намояндагони ҳизбҳои марбута умри
ҳокимияташро дарозтар намояд. Бо ҳамин ният ӯ дар нимаи
дуюми моҳи апрели соли 1978 яке аз чеҳраҳои намоёни ҳизби
«Халк» - Миракбари Хайбарро дар назди матбааи давлатй ба
қатл расонд. Барой ҳизбиён баҳона пайдо шуд. Онҳо, ки солҳо
ба инки лоб омодагй мегирифтанд, маъракаи дафни Хайбарро
ба митинги сиёсй табдил доданд ва зидди Довуду ҳукуматаш
шиорҳо доданд ва мардумро барои аз байн бурдани истибдоди
Довудй даъват намуданд.

Довудхон ба зуди чораҳо дид, то ки пеши роҳи
инкилобхоҳонро бигирад. Ба ин хотир шаби 25-уми апрел чанд
тан аз роҳбарони ҳизби «Халк» Нурмуҳаммад Таракӣ, Бабрак
Кормал, доктор Солеҳ Муҳаммад Зерай, Султоналй Киштманд,
доктор Шоҳвалиро дастгир намуда, ба зиндон андохт. Довуд
аз чунин ибтикораш мардумро огаҳ сохт. Ҳамзамон, вазири
дифоъи кишвар ченерол Ғулом Ҳайдари Расулй, субҳи 27-уми
апрел (7 Савр)-ро барои ҳама дастаҳои низомй «омодабош» эълон
кард. Дар ин субҳ бояд митингҳо бо раксҳои атани афгонй
кӯчаву хиёбонҳои шаҳри Кобулро фаро мегирифт. Маъракаи
«омодабош» сурат гирифт, аммо на ба манфиати Довудхон,
балки ба фоидаи ҳизбиён ҳал гард ид. Соати ёдаҳуними рӯзи
27-уми апрел аввалин танки чангй таҳти роҳбарии Аслам
Ватанчор ба майдони «Паштунистон» оварда шуд. Аз паси ин
танк панчоҳ адад танки дигар хиёбони марказии Кобулро пахш
кард. Инкилобиён то чое тачрибаи табаддулоти Довудхонро
омӯхта буданд.

Дар ҳама кисмҳои ҳарбй одамони худро доштанд ва хине
ки аввалин тири танки Ватанчор як гӯшаи бинои вазорати
дифоъро рУи замин андохт, дигар дастаҳои низомй ба фаъолият

10
пардохтанд. Нерӯҳои ҳавой низ таҳти роҳбарии Абдулкодири
пилот шаҳри Кобулро ишғол намуда, чанд бомба ба арки шоҳй
партофтанд. Инкилоби Савр, асосан, ду каҳрамон дошт: яке
Ватанчори танкист, дигаре Абдулкодири пилот. Аз ин чост, ки
шоми ҳамин рӯз аз «Маркази инқилоб», * бинои радиои
Афғонистон эъломияи инқилобро ба забонҳои паштуву дарй
ҳамин Ватанчор ва Абдулқодир қироат карданд. Як чумлаи
ин эъломия «Кохи кудрати охирин чаллоди дудмони Нодиршоҳ
барои ҳамеша фурӯ рехт»- буд. Оре, мантиқан Довудхон, 6о
эълон доштани Чумҳурй сохтори шоҳиро идома дод. Фақат
Афғонистони шоҳиро ба Афғонистони чумҳурй иваз карду бас.
Акнун инкилобиюн ба номи сохтаи Довудхон калимаи
демократиро илова намуданд: Чумҳурии демократии
Афғонистон.

Ба ҳамин тариқ, Инқилоби Савр, хеле ба осонй ба пирӯзӣ
расид. Нурмуҳаммад Таракй раиси Шӯрои инкилобй шуд.
Фармонҳои яку дуву се... ва ғайра паси ҳам ба воситаи ахбори
умум пахш мегардид. Ҳодисаи Инқилоби Савр гӯё ҳизби
«Халк» ва «Парчам»-ро, ки замоне аз ҳам чудо амал мекарданд,
муттаҳид сохт. Агар фармони нахусти ШУрои инқилобй ба
раисиву садриаъзамии Н.Таракй тааллук гирифта бошад,
фармони дуюми он Бабрак Кормалро ҳамчун муовини Таракӣ
муаррифй намуд. Яъне вазифаҳои аввалдарачаро раисони ҳизбҳо
байни худ тақсим карданд. Ҳукумати нави Афгонистон ҳам аз
чумлаи шахсиятҳои шинохтаи ҳамин ду ҳизб ташкил гардид.

Бояд гуфт, ки баъд аз як рУзи ба пирӯзй расидани Инкилоби
Савр, вазири дифои Довудхон - Ҳайдар Расулй 6о кадом роҳе
худро ба дастаи низомии мавзеи Алоуддини Хиёбони Доруламон
расонда, аскаронро 6а дифои сохти чумҳурй бармехезонад. Вале
кӯпшпш ӯ натича набахшид. Ҳайдарй бо дастааш ба инкилобиюн
асир афтода, ба катл расонда шуд. Дар ҳамин замина, бояд
гуфт, ки рӯзи ҳафтуми Савр, вақте ки танкҳои Ватанчор ва
ҳавопаймоҳои низомии Абдулкодир касри шоҳиро бомбаборон
мекунанд, Довуд 6о аҳли хонаводаву вузарояш дохили арк қарор
доштаанд. Довудхон 6о ҳукуматаш роҳҳои ҳалли мавзУи
пешомадаро ҳал карданй будааст, ки инқилобиюн 6о низомиён
аз дарвозаи марказии қаср дохил мегарданд. Инқилобиюн ба
хотири бинои қасрро хароб накардан ва хуни зиёд нарезондан
бо Довудхон ба музокира пардохтанй мешаванд. Ҳарду тараф
бо байракҳои сафед, ки рамзи сулҳро доштанд, сӯи ҳамдигар
наздик мешаванд. Дастаи Довуд, ки дар даҳлези бинои асосй

11
меистоданд, дар байнашон силоҳдоре ҳам барои аз байн бурдани
фиристодагони инқилобгарон ба мушоҳида мерасад. Азбаски аз
пушти сари намояндагони инқилобиён низомиҳо қарор гирифта
буданд, якбора ба чониби Довуд ва дастаи ӯ ҳучум карда,
ҳамаашонро ба хунашон оғушта месозанд. Гӯё фақат як фарзанди
Довуд зинда мемонад. У барои писарчаашро аз кУдакистон
овардан рафта будааст.

Дигар аз аҳли хонаводаи Довуд ҳамагй ба катл мерасанд.
Довуд мисли ҳамон чоҳкане шуд, ки худ зери чоҳ монд. Гумон
мекунам, ки тақдири ҳама «чоҳканҳо» чунин хоҳад шуд.

Шаҳри Кобул, воқеан, дар иҳотаи инқилобиюн қарор дошт.
Чанд моҳи аввали ҳаводиси Савр, мардуми Кобул дар вазъияти
хеле даҳшатбор қарор доштанд. Чеҳраҳову шаҳрвандоне, ки
сохти инкилобиву демократиро намехостанд, пойтахтро тарк
мекарданд. Бисёр кам ба мушоҳида мерасид, ки тарафдорони
Довудхон ба кадом ибтикори сиёсие даст дароз карда бошанд.
Аз ҳама ҳодисаи даҳшатбор он буд, ки аз ҳафтаҳои нахустини
Инқилоб миёни аъзои ҳизби «Халқ» ва «Парчам» муборизаи
пинҳонй оғоз гирифт. Дар ҳайати ҳукумат ҳам ҳарду ҷониб
«гургошно» буданд. Таракӣ Кормалро чашми дидан надошт ва
Кормали ашрофзода Таракии кУчиро дидан намехост. Дар ин
чумла Ҳафизуллоҳи Амини халқй аз ҳама дида бештар фаъолият
мекард ва торафт худро дохили ҷомаи Таракй мегардоқд. Ҳ.Амин
аз нахустин рӯзҳои ба ҳизб омаданаш орзӯи ба шахсияти аввал
расиданро дар дил мепарварид. Ҳарчанд ки дар ду моҳи
аввали ҳокимияти инқилобхоҳон чандон мавқеъ надошт, аммо У
бо рафтори зерибурёиаш тавонист, ки моҳи июни 1978 як даста
аз шахсиятҳои шинохтаи чиноҳи «Парчам»-ро аз ҳукумати Кобул
берун кашад. Натичаи ҳамин фаъолияти Ҳ.Амин буд, ки
Б.Кормал, Нурмуҳаммад Нур, Анаҳито Ротибзод, Махмуд
Бариёлай, доктор Начибуллоҳ ва Вакилро дар марҳалаи аввал
ба кишварҳои Чехословакия, Амрико, Югославия, Покистон,
Инглистон, Ирон сафир таъин намуданду андактар эшонро
душманони халқи Афғонистон эълон доштанд. Моҳи август
бошад, дар Кобул Султоналии Киштманд, Абдулқодири
қаҳрамон ва ченерол Муҳаммад Рофеъро аз пайравони Бабраку
дигар «парчамиҳо» дониста, ба зиндонҳо кашиданд. Чунин
амалро дар мавриди сарварони ҳизбҳои дигар низ раво диданд.
Ҳамин рӯзҳо буд, ки Тоҳири Бадахширо ба зиндони Пули Чархй
андохтанд. Таъкиби сиёсӣ ба пуррагй тамоми кишварро фаро
гирифт. Ҳар коре, ки карда мешуд бо номи Инкилоб пайваст

12
мегардид. Ҳ.Амин беҳтарин симоҳои сиёсиву фарҳангиро чо-чо
ба чанголи хеш меандохт. Дар Кобул, ки қуюди шабгардӣ амал
менамуд, барои амалӣ сохтани ниятҳои нопоку хуношоми Амин
мусоидат мекард. Ба ибораи дигар коммунистони Афғонистон
аз тачрибаи кори Шӯравӣ дар солҳои сиюм босамар истифода
мебурданд. Ачибии кор дар он буд, ки ҳама ин даҳшатҳо дар
шоҳидии мушовирини ҳизбии Давлати Шӯравӣ cap мезаданд.
Мегуфтанд, ки дар ин чода мушовирони ҳизбии Шӯравй низ
даст доштаанд. Ин ақида то чое воқеият дошт, зеро Амин
тавониста буд, ки баъзе аз маслиҳатгарони шӯравиашро ба доми
хеш андозад. Таърихи башарй исбот кардааст, ки дар ҳукумати
навташкил аминҳо мисли каждум ба зери бурё даромада, ҳар
лаҳза неши худро ба чони инсонҳо мехаланд.Ғулом Дастагири
Панчшерии шоир нисбат ба ҳаммаслакони парчамиаш дар
ҳукумати Таракӣ умри бештар дида бошад хам, дар яке аз
рӯзҳои тобистони соли 1978 ба ҳабс гирифта шуд. Сулаймон
Лоиқи шоир низ бо Панчшерй ҳамтақдир гардид.

Вакте ки банда вориди Кобул шудаму ба фаъолият
пардохтам, умри Чумҳурии демократии Афғонистон шашмоҳа
шуда буд. Ин айёме буд, ки Таракиву Амин тамоми роҳбарияти
давлатдориро бо аъзоёни ҳизби хеш таъмин карда буданд. Пурра
«Халқй»-ҳо салтанат мекарданд. Бесабаб набуд, ки дар сӯҳбате
моро ҳушёр доданд, ки ҳаргиз дар мавриди «парчамй»-ҳо
изҳори ақида накунем ва аз шахсиятҳои ин ҳизб ном набарем.
Ҳол он ки солҳои 70-ум ба мо баръакс гирифтани номи «халқй»-
ҳоро манъ карда буданд. Акнун Ҳамза Пӯлодови корманди
бехатарии Шӯравй дар Афғонистон аз ватандорҳояш такозо дошт,
ки дар ин маврид эҳтиёт кунем, фақат бо «халқй»-ҳо сару
кор дошта бошем. Сиёсати Шӯравй ҳам он айём ҳаминро талаб
менамуд. Аз ин чост, ки мо ҳам «халқй» шуда будем, ҳарчанд
ки чиноҳи «Парчам» ба Ҳизби коммунист наздиктар менамуд.
Бале, Кобу ли инкилобӣ гурӯҳи шашнафараи моро ба хушй
пазируфт. Дар муддати панч соле, ки банда аз Кобули
чумҳурихоҳон бадар шуда будам, такрибан тағйироти сифатие
рух надодааст. Шаҳрвандонаш ҳамонҳое буданд, ки буданд. Фақат
шаҳрчаи «Нодиршоҳӣ» васеъ шуда буд. Биноҳои чорқабатаву
панчкабатаи он ба соҳили чапи дарёи беоби Кобул кӯчида, ҳамчун
манзилгоҳҳои вузарову мансабпешаҳо ва мушовирини Шӯравй
хизмат мекарданд. Бандаро аввал дар бинои 103 ва баъд дар 46-
ум чой доданд. Як панчҳучрагй дар ихтиёрам буд. Чанд рӯзи
аввал Олимчон низ бо ман якчо икомат мекард.

13
ГУРӮҲИ МУШОВИРОН

Тавре ки гуфта шуд, сарварони Инқилоби Савр, асосан
коммунистони Афғонистон буданд. Соли 1965 аввалин анҷумани
ҳизби «Халк» баргузор шуд. Барномаву оинномаи ин ҳизб дар
Маскав тарҳрезй шуда будавд. Таърихчаи ҳизб гувоҳй медиҳад,
ки дар оғози фаъолияташ раисаш Нурмуҳаммад Таракй интихоб
шудааст. Бабрак Кормал муовинии раиси ҳизбро ба ӯҳда допгг.
Вале дере нагзашт, ки Б.Кормал ҳизби худро бо номи «Парчам»
таъсис дод. Тоҳири Бадахшй низ чиноҳи дигареро ихтиёр намуд.
Аъзои ҳизби «Халқ»-ро бештар паштузабонҳо ташкил медоданд.
Дар ҳизби «Парчам» ашрофзодаҳо чамъ омаданд. Тоҳири
Бадахшй ба точикҳо ва ӯзбекҳои самти шимоли кишвар - ононе,
ки аз чониби давлат ситам мекашиданд, такя менамуд. Дар
мачмӯъ ҳамаи ин ҳизбҳо дар заминаи маҳаллу кавм ва хешу
ақрабо ташкил ёфта буданд. Сарфи назар аз ин, ду ҳизби аввал
майл ба коммунистони Шӯравй доштанд.

Махсусан, Нурмуҳаммад Таракӣ бисёр мехост, ки фаъолияти
сарвариашро дар пайравй ба сохтори сотсиалистй оғоз бахшад.
Гузангга аз ин, аз нахустин ҳафтаву моҳҳои пирУзии Инкилоби
Савр, ҳукумати ӯ ба мушкилиҳо рӯ 6а рӯ омад. Дар пойтахт ва
вилоятҳо коршиканиҳо ба муқобили инқилобгарон сурат
мегирифт. Аз тарафи дигар, 6о барҳам задани сохти шоҳиву
довудй Афғонистонро сохтори наве зарур буд, то ки чомеаро ба
ҷараёни тозаи давлатдорй равона сохта бошад. Н.Таракй ба
тачрибаи чомеаи сотсиалистй ошной донгг ва мехост, ки дар ин
чода аз Давлати ШУравй имдод талаб намояд. Дар ҳамин замина,
раёсати Кремл қарори махсусеро дар мавриди дастгирй аз
Инқилоби Саври Афғонистон ба тасвиб расонд. Гурӯҳи
мушовирин низ аз ҳамон карори ҳукумати Шӯравй манша
бардошта буд. Чунин ибтикорот аз тарафи Шӯравй то чое
саросемакорона амалй шуд. Мушовиронро аз ҳар кучо, ки
хостанд, интихоб намуданд. Таври мисол, интихоби шахси
мушовир чунин сурат мегирифт: ба вазоратхонае ё ба чумҳурие
амр содир меиуд, ки як-ду мутахассиси соҳаи иктисод, маориф,
фарҳанг, сиёсат, зироат, ҳукук, маишй ва ғайраро барои
фаъолият дар Афғонистон пешниҳод намоянд. Албатта, дар
интихоби чуяшғ мутахассисон на ҳамаи ваэоратхонаҳо шитобкорӣ
зоҳир мекарданд. Вале, баъзе вазоратхонаҳо, ашхосеро, ки бояд
ба нафака ^ароянд ё ба дастгоҳи ваэорвти марбута маъқул нест

14
ва ё ба талаботи роҳбарият чавобгӯ набуданд, пешниҳод
мекарданд. Бо чунин амал вазорати марбута аз як шахси
бемасъулияти худ халос мехӯрд. Ҳол он ки дар карори давлатй
беҳтарин мутахассисон такозо мешуд. Ба ибораи дигар ҳар
мутахассиси дар Шӯравй нолозиму номувофиқро ба гурӯҳи
мушовирин шомил сохтанд. Хущбахтона, чунин интихоб дар
мавриди тарчумонҳо pyx над ода буд. Ҳамчунин Точикистон чанд
мушовире, ки ба марказ пешниҳод намуда буд, аз беҳтаринҳо
шинохта мешуданд. Масалан, чанд тан аз ононро номбар
мекунам: Абдулаҳад Қаҳҳоров, Мирзо Бобоев, Маҳмадуллоҳи
Лутф, Султон Рачабов. Ҳар кадоми инҳо мутахассиси соҳаи
худ буданд. А.Қаҳҳоров ва М.Бобоев ба масъалаи таксими замин
вобаста буданд. М.Лутф - мушовири бахши маориф буд.
С.Рачабов - сарварии гурӯҳи мушовирони ҳуқуқро ба ӯҳда
дошт. Дар чумлаи тарчумонҳо низ касоне.шомил шуданд, ки
тачрибаи кории чандсола дар Афғонистону Ирон ва кишварҳои
арабй доштанд.

Дар гурӯҳи мушовирин, ки беш аз 150 касро ташкил медод,
аз ҳама чумҳуриҳои Шӯравй намояндагон фаъолият мекарданд.
Ҳар мушовир вобаста ба соҳаи хеш даҳҳо дастуруламалу
карорҳо ва китобҳои илмро бо худ ба Кобул оварда буданд.
Максади гурӯҳ он буд, ки сохтори вазоратхонаҳову кумитаҳои
давлатиро ба тарзи сотсиалистй тартиб диҳанд. Қонуни таксими
заминро ба ӯҳдаи АЛ^аҳҳорову М.Бобоев ва яке аз муовинони
вазири кишоварзии Узбекистон гузонгга буданд. Эшон декретҳои
замини солҳои бисту сии Осиёи Миёнаро дар Афғонистон амалй
менамуданд. Ин чунин маънй дошт, ки Инқилоби Саврро ба
Инқилоби Октябр шабеҳ медонистанд.

Боре Нурмуҳаммад Таракй Инқилоби Саврро аз Инқилоби
Октябр боло гузошт. «Инқилобе, ки мо кардем, -мегӯяд Таракй,
-каси дигаре анчом надодааст». Тамаллуккоронаш Таракиро бо
Ленин баробар мекарданд. Доҳияш эълон менамуданд.

Мушовирони соҳаҳои иқтисод низ бештар ба ҳуччату
дастурҳои солҳои сии Осиёи Миёна такя менамуданд. Онҳо
муҳит, психология ва чуғрофиёи Афғонистонро ба назар
намегирифтанд. Ҳама коре, ки дар ин чода амалй месохтанд,
кур-кӯрона ва аз таҳлили илмй дур буданд. Дар Афғонистон
ягон идорае набуд, ки он чо мушовири Шуравӣ қарор надошта
бошад. Хатто барои ахлотчойҳоро тоза кардан аз Гурчистон
мушовиреро фиристонда буданд.

15
Ошпазҳои Таракиро ҳам аз Шӯравй оварда буданд.
Муҳаммадчони мо, масалан, баъзан ин ошпазҳоро тарчумони
мекард. Ҳол он ки дар омода сохтани ғизо афғонҳо даҳҳо
маротиба аз ошпазҳои Шӯравй маҳоратноктар буданд. Албатта,
ҳузури намояндаи Шӯравӣ дар ҳама соҳоти Афғонистон маънии
дигаре дошт. Бо вучуди ин, маили шӯравигароии Ҳукумати
нави Афғонистон аз ҳадду ҳудуди худ баромада буд. Чунин
шуд, ки мутахассиси худиро нодида гирифтанд. Вазир ягон
амалро бидуни мувофиқаи мушовири шӯравиаш анчом дода
наметавонист. Кор то чое расид, ки кабул кардану сабукдӯш
сохтани корманде ҳам ба салоҳияти мушовир вобаста буд.

Гурӯҳи мушовирине, ки банда иртибот доштам, дар назди
Вазорати молияи Афғонистон фаъолият менамуд. Ин чо вазир
Абдулкарими Мисок буд, ки дар китоби аввал аз ӯ ёд кардаам.
Мисок аз қавми ҳазора буд; аз нахустин рӯзҳои фаъолияти ҳизби
«Халк» бо он содик монд ва назди Н.Тараки эътибори зиёде
дошт. Азбаски вай ҳамеша вазифаи хазинадори ҳизбро адо
менамуд, макоми вазири молияро бар ӯҳдааш гузоштанд. Дар
Кумитаи марказй баъд аз Таракиву Амин чойи сеюмро ишғол
менамуд. Бартарии Мисок он буд, ки забони русиро медонист
ва дар бисёр маврид бо мушовирини русй бе тарчумон сӯҳбат
мекард. Шӯравигаро буд, вале ҳамеша таҳти назорати одамони
Амин карор дошт. Ҳ.Амин низ ба Мисок маъкул набуд ва
мақсади ниҳоии ӯро вазири молия хуб медонист, аммо иброз
дошта наметавонист.

Мушовирини Вазорати молия дар се бахш ифои вазифа
менамуданд: як бахши он дар Де Афгонистон Бонк - Бонки
миллй фаъолият менамуд. Гурӯҳи дигар дар марказй вазорат
ва дастаи сеюм ба матбааи сукук ё ҳуччатҳои қиматбаҳо ва
сиррй иртибот мегирифт. Сардории гурӯҳи мушовирини вазорати
молияро Зотов ӯҳда мекард ва дафтараш дар назди дастгоҳи
вазир карор дошт. Мушовири вазир ҳамин кас буд. Яъне
Вазорати молия як вазири дохилй дошт ва як вазири Шӯрави.
Дар тамоми вазоратхонаҳо ин тарз чорй шуда буд. Бандаро
дар аввал ба гурӯҳи мутахасисини бонкй пайвастанд.

Дар бахши Бонки миллй Войлуков, ки аз шахсиятҳои Бонки
марказии Шӯравӣ буд, ҳамчун сарвар дониста мешуд. Дар
бахши матбаа Шпагин ном маскавй, ки дар корҳои амаливу
техникии матабааи сиррии Шӯравӣ кор мекард, роҳбари
менамуд.

Гурӯҳи мо аз Точикистон чор тарчумон дошт: Хабиб Пулодов,

16
Олимчон Хӯҷамуродов, Муҳаммадҷон Гулчонов ва камина.
Чунин шуд, ки моҳи аввал дар Бонки миллй ҳамроҳи Ҳабиб
тарчумонй кардам. Моҳи дуюм бандаро гӯё ду тақсим карданд.
Дар ҳафта се рӯз бо мушовири бонк - окон Герасимов ва се
рӯзи дигар дар матбааи суку к бо Шпагин тарчумонй мекардам.
Дере нагузашта бо мушовири андозу андозбандй Блудов ҳамкорй
намудам. Дар натича дар се чой- бинои марказии вазорат, матбаа
ва Бонки миллй фаъолият доштам. Боре ба окон Зотов
шикоятнамо гуфтам, барои чй маро ба ину он месупоред,
кӯтоҳакак чавоб дод: «Так надо». Бо шунидани ин чавоб
таъиноти пешакии идораи чосусии Шӯравй аз пеши назарам
гузашт. Чунки дар ин вазорат бонкнут, ҳуччатҳои сиррй,
шиносномаҳо, ҳуччатҳои дигари давлатй рУи чоп меомаданд.

Сартарчумоне, ки дар назди Зотов менишаст, чавони армание
бо номи Саркис Бадалян буд. Дар соҳаи худ соҳибкасб маҳсуб
мешуд. Солҳо дар Афғонистон кор карда буд. Русиаш шикаста
бошад ҳам, форсиаш кавй менамуд. Аз тарчумонҳои точик мо се
кас - Ҳабибу Олимчон ва камина якдигарро мефаҳмидем ва
бештари вақтҳо чи дар чойи кор ва чи дар манзилҳомон якчоя
будем. Ҳабиб аз ману Олимчон аз баъзе чиҳатҳо афзалият дошт.
Масалан, забони русиро аъло медонист, ашрофзодаву шахрй
буд ва тарбияи хонаводагиаш бештар аврупоиро мемонд. Ҳабибу
Олимчон ҳамдарсони донишгоҳй буданд. Камина аз он ду андаке
тачрубаи зиндагии бештар ва хам дар Афғонистон собиқаи
тарчумонии зиёдтаре доштам. Ҳабибу Олимчон то ин айём дар
Ирон тарчумонй карда буданд. Ба ҳар ҳол ҳардуи онон эҳтироми
бандаро ба чо меоварданд, зеро дар шинохти онҳо ман устоди
Донишгоҳи давлатй будам, он чо ки эшон панч сол дар шУъбаи
форсӣ таҳсил кардаанд. М.Гулчонов аз хамаи мо худро
ботачрибатару донишмандтар медонист. Ҳамин тавр хам буд,
чунки У солҳо дар Вазорати плон кор карда, соҳаи иктисодиётро
хуб медонист. Банда бахусус дар ин бахш навтаҳсил ҳисоб
мешу дам...

Гурӯҳи мушовирин бевосита ба Маскав итоат мекард.
Намояндааш яке аз чеҳраҳои шинохтаи идораи ГЭКЭС-и ШУравй
- Гречин дар сафоратхона менишаст. Моҳе як бор дар толори
мармарии сафоратхона чамъ меомадем. Баъзе гурӯҳҳо ҳисобот
медоданд. Маоши гурӯҳ низ нисбат ба дигар мутахассисоне,
ки то Инқилоби Савр ифои вазифа доштанд, бештар буд.
Масъулияти гурӯҳ низ дар назди идорахои марбутаи Давлатй
ШУравй болотар маълум мешуд. Мо касоне будем, ки бо

17
вазоратхонаҳо сару кор дошта, сохтори Афғонистони навинро
ба расмият медаровардем. Ҳар мушовир мошини алоҳида дошт.
Мушовирони гурӯҳ шабу рӯз иншо мекарданд, ҳуччату дастурҳо
месохтанд, онҳоро муҳокима намуда, баъд барои тарчумаи форсй
ба тарчумонҳо медоданд. Гурӯҳи мушовирин вазифадор буданд,
ки то чое Афғонистонро ба сифати Чумҳурии навъи сотсиалистӣ
омода кунанд. Ҳамзамон барои Афғонистони нав кадрҳои
соҳибихтисос тарбия менамуданд. Дар тӯли чанд сол ба чойи
худ бояд мутахассисҳои дохилиро тайёр мекарданд.

Дар чараёни корҳои ҳаррӯза чунин ба мушоҳида мерасид,
ки дар Вазорати молия ва сохторҳои он шахсони варзидаву
соҳибкасб хеле зиёд кор мекарданд. Дар баъзе мавридҳо онҳо
бо гуфтаҳои мушовирин гӯш намедоданд. Гап дар ин аст, ки
кормандони афғонй муҳитро хубтар медонистанд. Дуруст аст,
ки дониши назариашон заъифтар буд, аммо амалияро ба дарачаи
олӣ медонистанд. Мутахассисини дохилй на ҳамеша ба назарияи
иқтисоддонҳои шӯравй мувофикат зоҳир менамуданд. Амалиёти
молиявии Афғонистон ба тарзи олмониву амрикоӣ сурат
мегирифт. Онҳо такозо мекарданд, ки амалияи афғониро ба
назарияи шӯравй омезиш додан ҳеч фоидае намеорад. Тасаввур
кунед, ки соатҳо миёни ду ақида баҳс сурат мегирифт ва ҳарду
тараф худро ғолиб мешуморид. Ин лаҳзаҳо банда худро бетараф
гирифта, ҳарчи ки ду чониб иброз медошт, тарчума мекардам.

Дар ин миён мушовири бахши гумрук Горин Фёдор
Николаевич, ки яке аз муовинони идораи гумруки Шӯравй
маҳсуб мешуд, ба воситаи роҳбарон бандаро тарчумони худ сохт.
Акнун камина чахор чаноб доштам. Горин мехост, ки тамоми
системаи гумрукии Афғонистонро аз нав созад. Се мушовири
дигарам чанчол бардоштанд. Ба ин хулоса омаданд, ки бо се
мушовир якрӯзӣ бошаму дигар рӯзҳо бо Горин фаъолият намоям.
Бароям хуччати расмии вазирро доданд, ки ба гумруки майдони
ҳавой бидуни баҳсе ворид шуда, чараёни тафтишхои гумрукиро
бо Горин назора намоям. РУзҳое, ки ҳавопаймоҳо меомаданд,
озодона бо гумрукчиҳо фаъолият мекардам. Ҳамаи кормандони
гумрук бандаро ҳамчун тарчумони бахши худ эҳтиром
медоштанд. Ин бахш ба худам ҳам маъқул буд. Ҳамчунин ба
матбааи сукук хам дилгармй доштам. Тамоми ҳуччатҳои давлатй
аз дасти мо мегузашт. Ичрокунандаи вазифаи раиси матбаа низ
инсони начибе буд. Шпагин саводи баланде надошт. Ҳини сӯҳбат
миёни У ва раис кУшиш менамудам, ки гапҳои худамро ба pai ’
гӯям. Суханҳои Шпагин на мантик доштанду на маънй. Аммо

18
корҳои техникиро аъло ичро мекард. Бисёр каси мумсик буд.
Бо афғонҳо якчо нони чошт мехӯрд. Дар корхонаҳои
Афғонистон, одатан, ба кормандон нони чоштро дар шакли палов
маччонӣ медоданд. Ман ҳар чошт хона мерафтам аз ҳисоби
афғонҳо нони чошт хӯрданро айб медонистам. Умуман, аз
фаъолияти тарчумониам розй будам, зеро ҳар чор бахше, ки
тарчумонй менамудам, бароям дунёи навро мемонданд. Дар ин
муддат нозукиҳои баъзе илмҳои бонкиву иктисоди ва гумрукиву
чопгариро азбар кардам. Махсусан, амалиёти 1умрукӣ чолибияти
бештар дошт. Роҳҳои кашф намудани кочок (контрабанда)
шавковар ба назар мерасид. Дигар ин, ки 6а бисере аз
шаҳрвандони шӯравй вақти рафтану омадан ёрй мерасондам.
Ду-се кило борҳои зиёдиашонро бидуни пардохти гумруки аз
тафтиш мегузарондам. Вале ҳеч гоҳ аз салоҳияти хеш барои
худ суистифода намекардам. Ҳол он ки метавонистам бист кило

не, балки сй-чиҳил кило бор гузаронам.

Ба ҳамин тариқ, гурӯҳи мушовирин ба сифати чашму гӯши
Давлати Шӯравӣ тамоми соҳоти Афғонистонро ба ихтиёри худ
гирифта буданд. Даҳҳо дастуруламалҳо ва чилд-чилд китобҳои
соҳавӣ навиштанд, то ки Афтонистонро ба яке аз чумҳуриҳои
сотсиалистӣ табдил диҳанд. Дар мачмӯъ мушовирон хеч кори
хотирмонеро ба анчом расонда натавонистанд, балки 6о чунин
дахолаташон мутахассисини соҳавии кишварро аз худ дур
андохта, рӯҳияи шУравибадбиниро афзуданд. Дар ин чода
ҳ Амин ба воситаи одамони содикаш кУшиш менамуд, ки
ШУравй дар ҳеч кадом соҳоти Афғонистон муваффакият ба
даст наорад. Ҳамагӣ дар забои бале мегуфтанду дар амал
коршиканй намуда, наметузоштанд, ки дастурхои мушовирини
ШУравй чомаи амал пУшанд. Чанд соле, ки ин гурУх фаъолият
намуд, пирУзй ба даст оварда натавонист. Миллионҳо рубли
ШУравй барбод рафт. Албатта, ин гуноҳи марказнишинони
Маскав хам буд, ки мавзУи Инкилоби Саврро тахлили дурусте
накарда, ба чунин ибтикорот даст заданд...

РӮЗГОРИ МУҶАРРАДӢ

Бисёре аз мушовирин моҳҳои аввали фаъолияташон рУзгори
мучаррадӣ доштанд. Ҳамкасбони банда хам, ки аз Душанбе
фиристода шуда буданд, дар ҳамин холат карор доштанд.

19
Нисбат ба давраи шоҳӣ шароити зиндагиамон хубтар буд. Агар
он вакт дар як хонаи се-чор ҳучрагӣ ду оиларо чо ба чо
мекарданд, акнун барон ҳар оила хонаи алоҳида дода буданд.
Чунин шароитро фақат гурӯҳи мушовирин дар ихтиёр дошт.

Тартиби ба кор рафтан муқаррарй буд. Ҳар пагоҳй дар
мошини ГАЗ-24 сари вазифа ҳозир шуда, соати 12 барои нони
чошт ба хонаҳоямон меомадем. Соати чор кори расмиамон ба
поён мерасдд. То соати 11-и шаб гашту гузор мекардем ва баъд
хона ба хона мешудем. Яъне бо оғози куюдӣ шабгардй аз хонахо
берун баромадан мумкин набуд. Дар атрофи бино ва назди
манзилҳоямон аскарони туфангдор то субҳ чарх мезаданд. Баъд
аз соати ёздаҳ агар мошине ё касе ба чашми аскари посдор
мехӯрд, бо «дреш» гуфтани ӯ бояд шахе аз чояш намечунбид ва
агар мошин мебуд, манъ мекард. Дар ғайри ин пас аз се бор
«дреш» гуфтан посдор ҳукук дошт, ки тир холй кунад. «Дреш»
калимаест, ки маънии «ист»-ро дошт. Шакли русиаш «стой, кто
идёт?» мебошад. Дар соатҳои куюди шабгардй хатто ба балкон
баромадану тамошо кардан ё сигор дуд додан ичозат набуд.
Аммо на хама ба ин талаббт итоат мекарданд. Дар натича
пайраҳадор «голмогол» (чанчол) менамуд. Банда ин ҳолро
медидаму орзуи давраи шоҳӣ менамудам, ки ба ким-кучохои
шаҳри Кобул ба меҳмонй мерафтем. Дойр ба зарурати куюди
шабгардй мухбире ба вазири корҳои хоричии кишвар Ҳ.Амин
савол дод ва чунин чавоб гирифт: «То ки кори Инкилоби Савр
муҳофизат карда шавад».

Инкилоби Савр конунҳои худро дошт. Акнун мушовирин
факат як чойи рафтан доштанд, ки он клуби микрорайон буд.
Он чо чанд мизи сакқабозӣ гузошта шуда буду чанд тахтаи
шоҳмот, ки моён вактҳои холиамонро мегузарондем. Дар ҳамин
клуб ҳамарӯза филмҳои шУравй намоиш дода мешуд.

Дар Кобул ба ғайр аз гуруҳи шашнафарии мо тарчумонҳои
дигар низ фаъолият мекарданд, ки моҳҳои июн - июл дар
чумлаи нахустин мушовирхо омада буданд. Чунон ки гуфтам,
Муҳаммадчон Гулчонов, Муродуллоҳ Шералиев, Аҳмадчон
Сияров, Аминчон Мӯъминчонов, Абдулҳаким Шукуров, Азимчон
Юсуфов, Садриддин Насриддиншоев, Соҳибназарови бадахшй,
Фахриддини кубодиёнй ва дигарон дар гурӯҳи мушовирин кор
мекарданд. Баъзе аз инҳо бо оилахояшон буданд. Мо -
мучаррадхо бо хам дУстона рУзгор медидем. Ба чумлаи
тарчумонҳои мучаррад аз мушовирон - Султон Рачабот'
Маҳмадуллоҳ Лутфуллоев дохил буданд. Банда бештар со

20
Абдулмачид Холов ва Олимчон Хӯҷамуродов унс мегирифтам.
Дар мачмӯъ тарҷумонҳо ва мушовирони точик эҳтироми
якдигарро ба чо меовардем. Баъзан дар бозорчаи микрорайон ё
назди клуб чамъ меомадем ва соатҳо сари мавзӯъҳои гуногун
сӯҳбат менамудем. Табиист, ки бештар дар бораи кай омадани
хонумҳоямон ran мезадем. Парвози ҳавопаймоҳоро бо рӯзу соаташ
азёд медонистем. Якчоя ба майдони ҳавой мерафтем, ба балкони
он боло мешудем ва аз зинаҳо поён шудани мусофиринро тамошо
мекардем. Агар хонуми касе аз солун cap берун менамуд, ин
лаҳза қарсаку бУсобУсиҳо ҳамагонро фаро мегирифт. Дар гайри
ин бо сарҳои хаму табъи хира, боз аз зинаҳо поён мешудему сӯи
манзилҳомон роҳ пеш мегирифтем. Ҳар ҳафта ҳоли табақаи
мучаррадон ҳамин буд.

Рӯзгори хориҷӣ чиҳатҳои ба худ хос дорад. Он чо ҳама чиз
ба ҳисоб гирифта мешавад. Меҳмон даъват кардан, ба меҳмонй
рафтан масъулият дорад. Дар сурати ба чое даъват намудан,
кас чуръат намекард, ки дарвозаи ватандорашро КУбад. Моҳҳои
аввал аз миёни тоҷикон чанд тан буданд, ки бо оилаҳошон рӯзгор
доштанд. Масалан, ҷарроҳи шинохта Аъзамчон Азизов,
Раҳматшоҳ Маҳмадшоев, Фахриддин ва Муродуллоҳ
Шералиев аз точиконе буданд, ки ба истилоҳе рӯзгори хубу
ором доштанд. Агар мо мучаррадон ба андешаи он ки деги
шахси оиладор мечУшад, ҳар вакт ба хонаи ин се точик cap
мехалондем, боиси нороҳатии хонаводаи онон гардиданамон
мумкин буд. Ба ин хотир, банда майли ба манзили оиладорҳо
рафтан намекардам. Ҳол он ки бо Аъзамчон Азизов аз солҳои
шаст ошной доштам. Он солҳо дар шаҳрчаи Ҷилликул як ҷо
фаъолият мекардем. Навчавониҳомон ҳамон чо гузашта буд.
Агар то худи Аъзамчон ба манзилаш даъват намекард, ман
занги дарвозаи ӯро намезадам. Албатта, на ҳама кас чунин
мулоҳизаро бо худ дошт. Масалан, Султон Рачабов бештар хонаи
оиладорҳо мерафт ва ҳатто хӯроки дӯстдоштаашро фармоиш
ҳам мед од. Эшон, ки ба сифати вазири адлияи Точикистон
шинохта мешуд, табиист, ки ба ҳар хонае меҳмон мешуд,
эҳтиромашро ба чо меоварданд. Вале агар чунин меҳмонравй
ҳафтае як бор ё ду бор такрор меёфт, гумон намеку нам, ки
эҳтироми даркорй нисбати ӯ ба чо оварда мешуд, баръакс агар
аз панчара медиданд, ки меҳмони нохондае омада истодааст, ба
зангзаниаш эътибор намедоданду халос. Яъне, баъзе одатҳои
точикиву шарқй ба рӯзгори хоричии инсонҳо мувофиқ намеоянд.
Умуман, бе даъват ба чое рафтан одати хуб нест. Ману Олимчон

21
се сол дар ҳамсоягй карор доштем, вале ҳеч гоҳ бе даъвати
якдигар меҳмон намешудем. Дар ин чода, Олимчон тарбияи
шаҳрй дида буд ва чузъитарин меъёрхои муоширатро риоя
мекард. Завчааш Салимабону низ дар ҳамин навъ мактаб тарбия
гирифта буд. Ин меъёрҳо бештар дар мавриди пуррагии
хонавода риоя шуданашон ҳатмй мебошад. Хеле одати бад аст,
агар ба хонае cap мезанед, ки мардаш дар манзил нест ё холо
аз вазифааш барнагаштааст. Мутаассифона, дар миёни мо
буданд, ашхосе, ки ин меъёрро нодида мегирифтанд. Албатта,
ман мефаҳмидам, ки кас зиқ мешавад ва мехоҳад чанд лахза
дар хонаи ҳамшаҳриаш ё дӯсташ бинишинад. Сарфи назар аз
ин, беҳтар мешуд, агар чунин гамдуркунй ба асоси даъвати
тарафайн сурат мегирифт. Дар чунин ҳолатҳо ба мучаррадон
дар хона нишастан авлотар буд .

Дар клуб мучаррадҳои точик дар қатори охири толор
менишастанд. Баъзе шабхо сафи мо бо сардории Султон Рачабов
ба 10-12 кас мерасид. Точике, ки оилааш бо худаш буд, хеч гох
дар он катор наменишаст. Чунин нишаст ба хукми анъана
даромада буд. Агар аз миёни мо касе завчаашро пешвоз
мегирифт, ӯ аз сафи мучаррадхо хат зада мешуд. Боре як
мушовири рус омаду дар паҳлуи ман нишаст. Султон Рачабов
аз мавсуф савол кард, ки магар ӯ ҳам мучаррад аст? Он мушовир
ҳайрон шуду аз ман пурсид, ки чй вазири шумо ин чо хам
магар хукми вазириашро ба чо оварданй аст, ки аз ман чунин
савол мекунад? Ба ӯ фаҳмондам, ки шумо беасос меранчед, ин
вазир медонад, ки шумо бо оилаатон инчоед. Ба хотири ин ки
дар катори мучаррадхо нишастед, вазир шӯхиомез аз шумо
чунин савол кард. Дархол, узр хосту ба катори пештар рафта
нишаст. МавзУи аз мучаррадхо будани катори охир миёни
бошандагони шаҳрчаамон паҳн шуд. Ҳатто афғонҳо медонистанд,
ки хама касони дар катори охир нишаста мучаррадони
шУравианд. Чолиб буд, ки ҳафта то хафта шумораи мучаррадон
кам шудан мегирифт. Мучарради доимии ин катор Султон
Рачабов буд, ки ба муддати тУлонй рӯзгори танҳой дошт.

Дар айни замон мучаррадхо ба гурӯҳчаҳо таксим мешуданд.
Дар гурӯҳе Муҳаммадчону Садриддин ва Азимчон карор
мегирифтанд. Ба гурӯҳи банда, Олимчон, Абдулмачид ва баъзан
Хабиб дохил мешуданд. Махсусан, гурӯҳи мо мустаҳкамияти
бештар дошт. Мо ҳар рӯзи чумъа ба сайру тамошои шахри
Кобул мебаромадем. Ҳабиб, ки хеле шахрй буд, дар ин саёҳатҳс •
мо ҳамроҳ намешуд. Ӯ бештар ба хонахои мушовирони бонкиаш

22
мерафт ва бо онон баҳс карданро дӯст медошт. Аммо
Абдулмачиду Олимчон ва ман то он вакте ки рӯзгори мучаррадй
доштем, якчо мегаштем. Одатан, мо саёҳатро аз майдони Чаман
оғоз карда, сари роҳ Театри Кобул Нандориро тамошо намуда,
худро ба чодаи Майванд мезадем ва аз миёни издиҳом гузашта
ба кассобиҳои пули Маҳмудхон ё лаби дарё ҳам мегуфтанд,
меомадем ва нони чошт мехУрдем. ХУроки чоштамон кабоби
калпура (мояи гУсфанд) ва қабурғаи барраҳои сафеди балхй
буд. Қассоб худ аз Мазори Шариф буда, беҳтарин барраҳои
хасхУрро ба Кобул меовард ва ғизои болаззате ҳам омода месохт.
Ии шахе кассоби оддй набуд, балки дар касбаш хеле моҳиру
мумтоз буд. Вай, такрибан 120 кило вазн дошт. Ҳини анчоми
қассобӣ аз чояш баланд намешуд. У болои кУрпачае нишаста ва
дар байни панчаҳои пойи росташ корди қассобии калоне гузошта,
амали хешро анчом мед од. Вакте ки мо ба наздаш меомадем,
вай ба зуди мефаҳмид, ки ғизои аввали мо кабоби калпура аст
ва дуюмаш қабурғабирён. Бояд гуфт, ки гУшти калпура камёфт
буд. Онро кормандони сафоратхонаҳо мехариданд ва ҳатто
фармоиш медоданд. Вале кассоби мо ҳар рУзи чумъа ду-се кило
калпураро нигоҳ медошт. Гӯшти кабурғаро худамон интихоб
намуда, нишон медодем, У бо дасташ кисме аз гӯшти қабурғаро
дошта, бо пойи корддораш онро кисм-кисм бурида ба косае
меандохт. Маҳораташ дар он буд, ки ҳеч гоҳ панчаҳои
корддораш ба гУшт намерасид. Хеле марди озода буд. Шаробро
бисёр хуш дошт. Дар дохили дУкон хучраи махсусе дошт, ки
онро ба ихтиёри мо мегузошт, зеро медонист, ки биста-биста аз
оби гандум истифода менамудем. Як хизматгорашро таги
дарвозаи мо мемонд, то ки кадоме аз дохилиҳо ба он чо cap
нахалонанд. Лаҳзае, ки кассоб ғизои калпураро меовард, Уро
ду-се дакика бо худ нигоҳ дошта, кадаҳе ба дасташ медодем,
ки бо оби кокакола омехта буду маълум намешуд, ки «водка»
аст. Димоғаш чоқ мешуд, чеҳрааш боз хам сурхтар мегардид ва
баъд пушти кораш мерафт.

Дар яке аз чунин рӯзҳои чумъа хостем, ки калпурахУрй
равем. Бо ин ният назди бозорча чамъ шудем, ки Султон Рачабов,
ки он чоҳо сайру гашт дошт, моро диду «ҳа, сағераҳо кучое
рафтаниед?»,- гуфта пурсид. Абдулмачид, ки Уро хубтар
мешинохту харду ҳисорй буданд, эҳтиромона Султон Рачабович
гУён фаҳмонд, ки не, ба кучое намеравем, ҳамин чоҳо каме
ҳаво мехӯрем. «Майлаш,- гуфт С.Рачабов, -ман хам бо шумоён
ҳавохӯри мекунам». Дигар надонистем, ки ба вай чй гУем. Ҳаво

23
хӯрда аз шаҳрчаи «Нодиршоҳй» берун шуда, назди Кобул
Нандорӣ расидем. Ман, ки фотоаппарат доштам, чанд китъа
акс бардоштам. Гумон кардем, ки аз ин чо С.Рачабов пае
мегардад. Ин тарафу он тараф баҳонаҷӯй кардем, то ки эшонро
аз худ дур созем, вале нашуд. Ӯ аз нияти мо пай бурда буд ва
ҳатто гуфт: «Медонам, шумо ҳар чумъа ба кучое меравед,
сағераҳо чй сирре дореду аз ман пинҳон медоред.». Мо гуфтем,
ки на Султон Рачабович, ҳеч сирре надорем, балки бозорҳоро
тамошокунон «рУз кӯр» мекунем. «Имрӯз ман ҳам бо шумо рӯз
кӯр мекунам»,-гуфт ӯ. Хоҳу нохоҳ мавсуф худро бо мо
ҳамсафар сохт. Баъди тамошои дУкону тикафурӯшии ҳиндувон
ба «ресторан»-и ҳамешагиамон расидем. Ба кассоб С.Рачабовро
ошно намудем. Фармоиш ҳамон буд: се кило гӯшти калпура ва
сеи дигар гӯпгги қабурға. Албатта, «меҳмон» аз чунин фармоиш
чизе нафаҳмид, зеро ҳеч форсии кобулиро ёд гирифтан намехост.
Эшон ҳоло ҳам 6а ҳамон лаҳчаи дағали носолими точикй, ки
пур аз пасванду ҳиссачаҳои туркй буд, сӯҳбат менамуд:
«Омадед-мй? Рафтед-чй? Сонишба кай меоед?» ва ба ҳамин
монанд таъбирҳо. Масалан, аз кассоб пурсид: «Ту нағз-мӣ?»
Қассоб «шукри худо» гуфту моро ба ҳучрачаи махсус роҳнамои
кард. Вазирро ба боло гузарондем. Шишаи «Водка»-ро бо оби
«кокакола» омехта намудем. Даҳ дақиқа ҳам нагузашт, ки дар
як табаки калоне кабоби калпураро назди мо оварданд. Ранги
кабоб сап-сафед буд. Зоҳиран чағорабирёнро мемонд. Қадаҳҳоро
Абдулмачид пур кард. Ачаб кабобе гӯён ба хӯрдан cap кардем.
Вазир бо майл аз кабоб мехӯрд ва ҳар лаҳза ошпазро таъриф
менамуд, ки гӯштро хеле нарм пухта тавонистааст. Дар ин
маҳфил як дӯсти тошкандиамон бо номи Ниёзхочаев Фарҳод
иштирок дошт. Ӯ Ӯзбеки «курук» буд. Ягон калимаи форсиро
намедонист. Ӯзбекиҳояш ҳам сирф лаҳчаи тошкандй буд. Ба
хотири Фарҳод, ки то чое «шеф»-и Абдулмачид буд, руси сӯҳбат
менамудем. Бо ду-се кадаҳ боло кардан чуръат намуда, аз вазир
ба точикй савол кардам: «Султон Рачабович ин кабоб ба назари
шумо аз гӯшти чй пухта шудааст»? Эшон чавоб дод, ки гӯшти
барра аст. Мо хар се хандидем. Хандаи мо ба вазир хуш
наомад, зеро ӯ одат дошт, ки ҳар гапаш бо тасдиқ пазируфта
шавад. Аз ин рӯ, каме бо асабоният гуфт: «Чй механдед? Ман
аз хурдй қассоб ҳастам. Ҳар бурида гУштро медонам, ки аз
кадом ҳиссаи бадани мол гирифта шудааст. Ман бачаи кассоб
кастам», -гуфта хулоса баровард. Банда гуфтам: «Домуллочо-
шумо бачаи кассоб бошед хам, ин гУштро нашинохтед. Ин кабоо.

24
ки ин кадар болаззат аст, аз гӯшти мояҳои чандин баррачаҳо
пухта шудааст, ки дар форсии кобулй онро 6о номи калпура
мешиносанд». Мисле ки калимаи мояро нафаҳмид ва аз мо савол
кард, ки «боз мояаш чй аст? Моя поя нест, ин гӯшти ронҳои
барра мебошад». Мачбур шудем, ки истилоҳи «моя»-ро бо номи
бозориаш ба вазир фаҳмонем. Вахте ки чй будани «моя»-ро
фаҳмид, гӯё дар ғазаб шуду «сағираҳои бемаънй! Чй хӯрондед
ба ман? Ҳайрон шудам, ки ин кас чй хел вазир бурдааст, ки то
ҳол гӯшти «моя»-и молро намешиносад. Ҳол он ки дар комбината
гӯшти шахри Душанбе ҳама «моя»-ҳо бо суроғаи болоншшшон
фиристонда мешавад. Яъне чунин ғизоро «деликатес» меноманд.
Баъд аз ин «мехмонй» вазир моро таҳти назорат карор дод ва
ҳатто «калпура» гуфтанро ёд гирифт. Ҳар дафъа Абдулмачид
аз дафтари "кориаш телефон мекард, то ки ман вахта аз кор
баргаштан калпура харидорй намуда ба хонааш биоям. Оҳиста-
оҳиста худамон тарзи пухтани ин ғизоро ёд гирифтем. Боре бо
Олимчон аз ин гӯшт харида хона бурдем. Мо, ки дар ҳамсояги
зиндагй мекардем, рУзе тобаи (тухмпазй хам мегУянд), хонаи
Олимчонро истифода бурдем. Вахте ки хонумаш аз Точикистон
меояд, Олимчон андеша накарда, назди завчааш таъриф мекунад,
ки мо дар ин тоба гӯшти калпура пухтем. Салимабону асабй
шуда, он тобаи навро аз болои бухории бархй гирифта, аз балкон
пушти бино мепартояд. ГУё мо тобаро макрух карда бошем.
Олимчон аз таърифи ночояш пушаймон мешавад ва рУзи дигараш
ба дӯкони асбобҳои рӯзгор рафта як тобаи дигар мехарад. Чунин
амали мо ба гӯши тарчумонҳои гурӯҳ расид. Ҳарчо ки
вомехУрдем, киссаи тобаи Олимчонро ба хотир меовардем.
Хайрият, ки Абдулмачид аз ҳодисаи тобаи Олимчон ва тобаи
хонаи худаш ба завчааш накл накардааст, вагарна тобаи У низ
ба кУча андохта мешуд. Тахрибан, хама касоне, ки дар
Афғонистон ифои вазифа доштанд, ба ин «беморй» гирифтор
шуда буданд. Ин беморй барои моён хеле ҳаловатбахш анчом
меёфт. Баъзан меҳмонҳои олихадрамонро ба «ресторан»-и лаби
дарёи Кобул мебурдем ва бо кабоби калпура зиёфатшон
менамудем. Бахори соли 1979 як гурӯҳи чанднафарии хизбиёни
шУравй ба Кобул ташриф оварданд, ки ба он зумра Саид Салимов
(аз КУлоб), Ҳикматуллоҳ Насриддинов (аз Кумитаи марказии
Ҳизби коммуниста Точикистон), Хочиев(аз Қурғонтеппа),
ТУраев Курбон(котиби аввали ноҳияи Айнй), Бекназаров
Соҳибназар (аз вилояти Бадахшон) шомил буданд. Вахте ки
харордоди онҳо ба поён расид, ману Абдулмачид хостем, ки

25
эшонро зиёфат кунем. Азбаски мо рӯзгори муҷаррадӣ доштем,
меҳмонони ҳизбиро ба он «ресторан» бурданй шудем. Як рУз
қабл ман ба он но рафта, бо қассоб мавзУъро фаҳмондам. Гап
дар ин буд, ки вазъи сиёсй дар Кобул чандон хуб набуд ва
амнияти меҳмононро таъмин кардан лозим мешуд. Он шабу
рӯзҳо одамони ҳархела ба чунин ресторанҳои ғайрирасмӣ зиёд
чамъ меомаданд, ки бештар аз паштунҳои минтакаи Чалолобод
ва Нуристон буданд. Онҳо худро ҳамчун ронандаҳои мошинҳои
боркаш муаррифй менамуданд, вале аз кавораҳошон маълум
буд, ки онҳо на он шахсонанд, ки худро муаррифй мекарданд.
Аз рӯи маълумоте, ки доштам баъд аз ҳодисаи бо сафири Амрико
- Дабз рӯйдода, шикори шУравиҳо бояд оғоз меёфт. Гузашта аз
ин мушовирини ҳизбй дар шахси кормандони Ҳизби коммуниста
Точикистон, то чое тарафдорони Аминро нороҳат сохта буд ва
имкон дошт, ки аз нияти мо огох шуда дар ин гУшаи харобазори
Кобул кадом ҳодисаеро ба сари меҳмонҳо меоварданд. Кассоб
моро дидан замон «бифармоед, бифармоед, ватандорони азиз»,
гУён пазироимон кард. Борони шохнам ҳанУз меборид. Ба ҳучра
ворид шудем. Ин хучра - ресторан шифташ бо бурё пУшонда
шуда буд. Ҷо-чо мушҳо рафтуомад мекарданд. Азбаски
меҳмонҳои мо хама аз курсинишинони ҳизбй буданду аз беҳтарин
ресторанҳо истифода кардаанд, бо дидани ресторани мо дар
тааччуб монданд ва ба якдигар бо аломати савол менигаристанд.
Мо шубҳаи меҳмонҳоро пай бурда, фахондем, ки чунин чойҳои
Кобулро диданашон аз манфиат холӣ нахохад буд. Ин хучра
барои онон хотирмон мешавад. Хидматгарон аллакай омодагй
гирифта буданд, ба «Водка» ранги кокакола дода, чанд шишаро
болои миз гузоштанд. Меҳмонҳо гумон доштанд, ки дар чунин
чой шароб нУшидан манъ будагист, ба ин хотир кокакола
овардаем. Ҳоло аз дохили шишаҳо бехабар буданд. Ғизои аввал
чун анъана кабоби калпура буд, ки дар ду табак болои дастархон
гузошта шуд. Ман хамеша чашмам ба дарвоза буд. Меҳмонҳоро
ба ғизо ҳидоят намудем. Ба гелосиҳо (стаканҳо) «оби кокакола»-
ро рехтем. Ин вазифаи ҳамещагии Абдулмаҷид буд. Вахте ки
меҳмонҳо маънии кокаколаро фаҳмиданд, хушҳолтар шуданд.
Ғизои калпура, ки меҳмонҳо аз он пай намебурданд, маззаи хос
дошт ва ин ҷиҳат лаҳзаҳои аввал онҳоро ба гуфтани сухане
имкон намедод. Ҳамин ҳолат буд, ки аз мушхонахои шифти
хучра оби борон хост меҳмонони моро бесаранчом созад, вале
натавонист. Меҳмонон чунон ба накш даромада буданд, ки
парвои ташвише надоштанд. Ҳатто хурсанд буданд. Аз хама

26
беш намояндаи Бадахшон - Бекназаров Соҳибназар хутхолй
менамуд, харчанд ки оби шифт болои мизи нон таъсирашро
мегузошт. Ҳ.Насриддинов, ки хеле чиддй менамуд, ин лаҳзах°Р°
ба хушй пазируфт. Ғизои дуюмамон гӯшти кабурға буд. 1Уштро
таозе пухта буданд, ки аз устухон чудо мешуд. Воқеан, хар
навъ ғизоро ба дарачаи аъло мепухтанд. СУҳбати гарме оғоз
ёфт. Аз сирри калпура бохабар шуданд. Ин навъи хУрок
барояшон маъкул шуд. Саид Салим хам шахси хУ^хбате
Онҳо аз он боз хушй мекарданд, ки пагоҳаш чониби Ватан

Ха ! ҲК\аҷраГмо панчара надошт. Фақат чароги баркй равшанаш
месохт. Меҳмонҳо андак сархуш шуданд аммо масъулиятихизби
имконияташон намедод, ки кадом харфи ночое гУянДвасару
садо бароранд. Меҳмондорй бояд поен меефт. Дар хучра сУХбат
хело дилкаш ба назарам хӯрд. Меҳмонҳо ҳамаги ба мо сарбаландй
хоста, аз чоҳошон баланд шуданд. Ҳакки заҳмати кассобро ҳисобӣ
карда, ба мошинҳо нишастем. Назди меҳмонхонаи «к°бул>
қарор додем. Меҳмонҳоро ба ҳучраҳошон расондем_. Рузи
дигараш дар майдони ҳавоии Кобул боз дидор дидему хаирухУш
намудем. Ҳизбиён ҳамоно киссаи ресторани моро мекарданд.

Дар ҳамин чо ҳикояти рӯзгори мучаррадии хешро ба поен
расонда, ба қиссаҳои дигаре рУ меорам, ки хотирмонтар хоханд

буд.

ШИНОХТЕ АЗ ТАРАКИ ВА АМИН

Нурмухаммад Таракй ба яке аз кавмҳои пашту тааллук доигг.
Зодгохаш минтакаи Мукур буд. Аз тарики худомУзй дониш
андУхта будааст. Аз забонхои хоричй инглисиро хуб медонист.
Дар овони чавонй мукими Кобул гардида, дарбаъзе маҳфилҳои
фарҳангиву сиёсй ширкат менамуд. Соли 1965 ҳизби «Халк»-р
таъсис дод. Таракй аз нахустин рӯзҳои ба пирУзй расидани
Инкилоби Савр рУ ба ШУравй овард. Ӯ мехост ки Афғонистон
дар оянда ба тарзи сотсиалистй рУзгор бинад. Давлати ШУравй
низ аз нигоҳи сиёсй намегузошт, ки ин кишвар ба ягон давлати
абаркудрате монанди Амрико мутеъ гардад. Он вахт имкон донгг,
ки сархадхои чанубии ШУравй ба нороҳатиҳо рУ ба рУ оянд.
Бесабаб набуд, ки ШУравй ба зудй мутахассисони худро ба тамоми
сохоти Афғонистон дар иртибот карор дод, то ки онҳо
Афғонистонро ба poxy равиши сотсиалистй равона созанд. Ьа

27
ин хотир, назариётчиёни Шӯравиро лозим буд, ки аз Таракй
шахсияти сиёсй тарбия намоянд. Барой ин чанд меъёр буд, ки
метавонистанд бо мурури замон Таракиро шӯҳратёр созанд.
Табиист, ки дар ин чода, мушовирин тачрибаи илмиву амалии
кофиро дар ихтиёр доштанд. Аввалин меъёр он буд, ки дар
бораи шахсияти Таракй афкори умумро бояд равона сохт. Ин
ибтикор чи дар дохили кишвар ва чи берун аз марзи он бояд
амалй мегардид. Дар дохили Афғонистон аксҳои бузургу
иқтибосҳо аз гузоришҳои сиёсии Таракй пахш мешуд. Радио ва
телевизиони Кобул барномаҳояшонро вобаста ба рӯзгор ва
фаъолияти сиёсиву инкилобии Таракй тартиб дода, соатҳо ӯро
ташвиқу тарғиб менамуданд. Дар кУчаву хиёбон ва майдонҳои
серодами Кобул аксҳои калонҳачми Таракй дар рӯ ба рУи
мардум карор дода мешуд. Гузашта аз ин, рУзномаву
мачаллаҳо дар саҳифаҳои худ суратҳои Таракиро чой медоданд.
Мушовирини шУравие, ки бахши сиёсиро ба Ухда доштанд,
вохуриҳои Таракиро ба тамоми табақаҳои чомеа ташкил
мекарданд. Ӯ соатҳо шиору ваъдаҳо медод ва Афғонистонро ба
кишваре ташбеҳ менамуд, ки ҳеч қудрате роҳи пешгирифтаи
онро барбод дода наметавонад. Н.Таракй саводи кофй надошта
бошад ҳам, аз ҳунари нотиқй бархурдор буд. Мавсуф дар хама
гузоришу вохӯриҳояш ба забони пашту сухан мекард. Ӯ барои
вохӯриҳояш маърӯза намехонд, балки аз сӯҳбати рӯ ба рУи
озод кор мегирифт. Шиорҳояш шиорҳои лениниро ба хотир
меоварданд.

Ба ҳамин тарик, мушовирин ташвиқу тарғиби Таракиро аз
ҳудуди чуғрофиёии Афғонистон ба хорич интиқол доданй
шуданд. Сафари расмии Уро бо дастааш ба Маскав ташкил
карданд. Пагоҳии 4-уми декабр хиёбони марказии Кобулро ба
шарофати сафари Таракй ба Маскав бастанд. Дар хабархои
шабона гуфтанд, ки такрибан хама аъзоёни хукумат бо Таракй
ҳамроҳй карданд. Дар «Хонаи халк», собиқ қасри шоҳиро ҳамин
тавр номгузорй карданд, аз шахсиятҳои аввал Мисок ва
Панҷшерй монда буданд. Афғонҳо ба таври шӯхй мегуфтанд,
ки шӯравиҳо ҳастанд-ку! Дар майдони ҳавоии «Внуково» хайати
афғониро Л.И.Брежнев, А.Косыгин, А.Громико ва дигар аъзои
Бюрои сиёсй пешвоз гирифтанд. Скачков бо Шоҳвалӣ чанд
хуччати расмиро ба имзо расонданд. «Правда»-и шУравй низ
сафари Таракиро то чое дар саҳифаҳои худ инъикос намуд.
Дастгоҳи тарғиботии шУравй сафари Таракиро ҳамчун падидаи
тозае дар сиёсати худ ва Афғонистон эътироф кард.

28
Чунон ки гуфтам, баъд аз ду-се моҳи пирӯзии Инкилоби
Савр, Ҳафизуллоҳ Амин дар ҳукумати Таракй ба сафи дуюм
баромад. Он чо, ки Таракй буд, ҳатман Амин хам карор дошт.
Таракй ягон сӯҳбаташро бе Амин намегузаронд. Амин дар асл
муаллим ва баъд мудири омӯзишгоҳи педагогии шаҳри Кобул
буда, ба воситаи ҳизби «Халк» бо Таракй ҳамкорй мекард. Ӯ
хеле барвақт худро ба зери каноти Таракй чой кунонда буд. Гӯё
хама фаъолияташро бо маслиҳати Таракй анчом медод. Ҳодисаи
Инкилоби Савр ин дуро ҳамтақдйр сохт. Амин хеле ба осонй
ба боварии Таракй даромад. Чунин ба назар мерасид, ки хардуи
онҳо Ленину Сталин бошанд. Амин тарбиятдидаи Амрико буд.
Вай худро шУравипараст медонист аммо ин парастиш шакли
зоҳирй дошт. У дар ботин Амрикоро мепарастид ва ба идорахои
чосусии он робита дошт. Амин аз содалавҳй ва зудбоварии Таракй
истифода намуда, дар сӯҳбатҳояш чи бо мардуми авом ва чи
табақаи фарҳангӣ Таракиро ба сифати «доҳӣ» муаррифй мекард.
Ҳар сухани сиёсии Амин бо калимоти эҳтиромии «Чаноб»,
«Дохй» огоз меёфт. Амин дар яке аз гузоришҳояш дар мавриди
Таракй чунин шиорҳоро раво дид: «Агар аз ҳизб сухан
мезанем, сухан аз Таракй аст, Агар аз Таракй сухан
мезанем, сухан аз ҳизб аст». Мисле ки Амин шоири рус -
В.Маяковскийро хонда буд, ба чойи исми Ленину Ҳизби
коммунист, Таракиву ҳизби ӯро истифода мекард. Дар
гузоришҳояш аз Таракй сифат менамуд ва Уро барои худ ва
миллат ҳамчун падар мешинохт. Ниҳоят, дУстии ин ду ба он
сатҳ расид, ки онҳо «гУшту нохун» шуданд. Ба ибораи дигар,
аз миёни онҳо «мӯй хам намегузашт». Акнун дар хукумати
Афғонистони инкилобй ду чеҳраи сиёсй ба фаъолият пардохтанд.
Дастовардҳои инкилобиро Таракй ба пашту арз медошту Амин
ба форсй. Мегуфтанд, ки Амин гУё ба Таракй ба форсй сУхбат
карданро ичозат намедодааст ва он «падар» ба гапи писари
«бовафояш» гУш медодааст. Аммо худи Амин хам ба форсй ва
хам ба пашту мулокот менамуд. Бо ин рох Амин дар калби
форсизабонон ва ҳам кавмҳои пашту чой мегирифт. Бозиҳои
сиёсии Амин рУз то рУз инкишоф меёфтанд. Таракй дигар ягон
меҳмони оликадри хоричиро бе Амин кабул намекард.
Фаъолияти бозидиҳии Амин то он чо расид, ки мардум ва табақаи
фарҳангй беиггар Аминро мепарстидагй шуданд. Одатан, таърихи
бисёр давлатдориҳо шаҳодат медиҳанд, ки ҳукуматҳошон
бозичаи дасти ду шахсият мегардад. Дар ин ҳолат гУё ду Раиси
чумҳур амал менамоянд. Шахси дуюм шахси аввалро бо шиорҳои

29
сохтааш бозӣ дода, оҳиста-оҳиста худро ба чомаи ӯ чойгир
намуда, баъд аз пушти пояш як шата мезанаду 6а макоми аввал
мебарояд. Муносибати падаронаву писаронаи Гаракиву Амин
бандаро ба шубха оварда буд, ки дар ҳар саҳифаи ёддоштҳоям
менавиштам: «Окибаташ ба хайр бошад». Амин торафт нуфузи
Таракиро танг менамуд. У, одатан, намояндагони вилояте е
махаллеро, ки Таракй кабул менамуду ба онҳо аз сиесати давлат
сӯҳбат мекард, рУзи дигараш Амин ба хузур мепазируфт ва
хама дастовардхои Инкилобро ба фаъолияти чоннисоронаи
Таракй нисбат медод. Ҳарду шахсияти аввали Афғонистон аз
Шӯравӣ таърифҳо ба чо меоварданд. Бойҳову сармоядоронро
зери тозиёнаи танкид мегирифтанд. Махсусан, сари мавзӯи
кончи дар бораи замин чиддиёна гаи мезаданд. Қонун дар бораи
заминро мехостанд, ки харчи зудтар пиёда созанд. Масалан,
дар яке аз саҳифаҳои рӯзномаи «Инкилоби Савр» расми калони
Н.Таракй чой дода шуда, дар сахифаи дигар «Декрет дар
бораи замин»-ро чоп карда ва як акси иловагиеро оварда буданд,
ки оид ба чамъиятҳои ибтидой, ғуломдорӣ, феодалй сармоядорй
ва сотсиалистй маълумот медод. Азбаски чомеаи Афғонистон ба
феодалй иртибот дошт, дар хулосаи шорех омада буд, ки
феодален аз байн бурда шаванд. Албатта табакаи поенй аз ин
декрет хушхол буданд. Аммо, магар заминдор, заминашро ба
хушй ба дасти деҳконҳояш медод? Ҳаргиз! Аз ин чост, ки декрети
номбурда боиси муборизаҳои шадид миёни давлат ва заминдорони
калон гардид. ГУё давлати нави Афғонистон давлати дехкону
коргар буд. Ин ду дар гузоришҳояшон аз табакаи камбизоати
кишвар дифоъ мекарданд. Дар вилоятхо таксими замин ва ба
дехконон додани он оғоз ёфт. Айнан, хама фаъолиятҳои
инқилобие, ки солҳои 20 -30 дар Осиеи Миена анчом
мегирифтанд, гУё дар Афғонистони инкилобӣ онхо такрор
мешуданд. Чунин шуд, ки хам Таракй ва хам Амин ба мукобили
феодалҳо - заминдорон чанг эълон карданд. Ҳатто ин ду дар
миёни чавонон шиори инкилобй доданд, ки хама феодалҳоро
чисман нобуд сохтан лозим аст. Яъне, сиёсати пешгирифтаи
ҳукумати Таракй тавре амалӣ мешуд, ки мардуми Афғонистон
норозигй баён менамуданд. Дар айни замон, Амин бар зидди
табакаи фарҳангӣ чанги пинҳонй эълон кард. У, ки вазоратхои
кудратиро дар даст дошт, шабона ба «шикор» баромада,
беҳтарин чеҳраҳои фарҳангиву сиёсиро ба зиндонхо мекашид.
Дар вазоратхонахо сухане буд, ки онро бисёр эҳтиеткорона арз
медоштанд: «Фалонй мариз шуда». Ин чунин маънй дошт, ки

30
фалониро ба маҳбас андохтаанд. Ҳар рӯз, ки сари вазифа ҳозир
мешудем, аз шУъботе корманде, ё маъмури варзидае дар чояш
набуд: «Мариз шуда». «Маризҳо» торафт зиёд туда, зиндонҳои
кишварро пур карданд. Ҳар кореро, ки Амин анчом медод,
гӯё Таракӣ мепазируфт. Ҳол он ки чунин ибтикороти давлат
торафт боварии мардумро нисбаг ба ҳукумати инқилобй поён
мебурд. Тасаввур кунед, ки дар ҳамаи ин ибтикорот
мушовирини шӯравй даст доштанд. Тарчумонҳо маърӯзаҳои
Таракиву Аминро ба русй баргардон намуда, ба барномаҳои
русии радиои кишвар шомил месохтанд. РаДиову телевизиони
Афғонистон ба забонҳои форси, пашту, узбеки ва русй гузоришҳо
медоданд. Он чо низ мушовирини шӯравй фаъолият менамуданд.
Рӯз то рӯз дар атрофи номи Таракиву Амин шубҳаҳо зиёд
мешуданд. Мушовирин хам Таракипарасту Аминпарвар
мегардиданд. Мушовирин мавзУи тачлили чашни яксолагии
Инкилоби Саврро кашф намуданд. Дар тамоми кишвар
дастгоҳҳои ҳукуматӣ ба асоси машварати мушовирони хеш ба
чашн омодагӣ мегирифтанд. Афғонистон дар рӯҳияи чашнгириву
мачлисбозиҳо рӯзгор дошт. Дар ҳамин замина, бо чунин шиорҳо
митингу намоишҳо ба муқобили Амрико, Покистон ва Ирон
ташкил мегардид. «Зиндаву поянда бод, Инқилоби Савр»,
«Зинда бод Таракй», «Поянда бод дӯстии Афғонистону Шӯравй»,
«Март ба Амрико» ва ғайра: Ин шиорҳои анъанавие буданд,
ки мушовирини сиёсй омода месохтанд.

Ба ҳамин тарик, то баҳори соли 1979 дар Афғонистон ду
чеҳраи сиёсй - Таракй ва Амин бо як забону бо як амал фаъолият
мекарданд. Афғонистон ду ҳоким дошт... Сӯҳбати банда дойр
ба ин ду ҳоло ба поён нарасидааст, балки дар ҳикоятҳои баъдй
онҳоро боз хоҳед дид, ки Афғонистони инқилобиро ба кучоҳо
бурданд. Махсусан, симои Амин дар ҳаводиси баъдй бештар
боиси таваччУҳ хоҳад гардид.

ОХИРИН ДАСТАҲОИ САЙЁҲОНИ ШУРАВИ

Нӯҳуми декабри соли 1978 дар матбааи сукук будам. Чанд
сӯҳбате бо раиси он доштем. Бегоҳии ҳамон рӯз буд, ки
Сангмуҳаммади Зуҳур назди клуб бандаро диду баъд аз
аҳволпурсй иттилоъ дод, ки аз ШУравй як даста сайёхон
омадаанд, ки дар байнашон чанд тан точик ҳам ҳаст. Инҳо
собик шогирдони факултети филология - Қурбон Ҷабборов,

31
Чумъахон Икромов ва Ичобат ^ду^е^шогирдони банда

Jaa факуДз^ро мусоибародарам^номао^рдабудааст. Маха
маҳсуб мешуд, аз Мус Р „ т0 ки каминаро огоҳ

у аз Сангмухаммад^хохш^он™наи Юмо\о«гир

ГдГ-д”х— дар маркази Кобул назди «акбараи

^еМру^да^^авд вакти^смй^ мехм№^онаи^номбурда

рафтам, вале меҳиотощю паид^^^^_ ^бурданд ва шабона дер
6а тамошои шаҳру мавзеъҳ Р и дигар барвакт роҳи
бармегаштанд. Аз ин pV, п Р омодагй 6а сафари Ғазнй

меҳмонхонаро пеш гирифтам. Са х Мусоро бароям дод.

доштанд. и^6а™ ^биХ^итаи Мирзо Бобоев фиристодаам
Инномачавоббамакргбибаюс уҳамМадчон хостем, ки

буд. Субхи

ҳамватанонро бубинем. Бале онх 6а рУИ м0 марди

лахза дар толори пазирой ™ TV сигарет ДУД медод. Ману
аврупоинамое танхо ' сУхбат мекардем. Ба

Мухаммадчон 6а лахчаи форс Уттасаддиёни мехмонхона

хусус Мухаммадчон хар лахза У ӯ н сУҳбати дарй

кай баргаштани санеХонро мепур Д^У ^ надошт. Qh

мекард, кихеч касгумони ^шУравй^удан ^ дуи ^

марди дар рУ 6а рУи мо кар рД медод. Бетокат шудему ба
гУш медоду боз сигоркаш р и мехмонхо интизорй

табакаи дувум баромадем. Д Р У 6 поён фаромадем,

кашидем. Аз ҳамватанон ^ JJrak, дар Як

Мухаммадчон ин сУву он сУ кад ки у бо як даст

чой зиёд нипюста едиҳеаТДВЙн нишонаи асабй шуданаш буд.
бурутхояшро тоб медих Д^ „ , оҳ Саидов вохУрдем. Ӯ бо
Дар толори пазирой баСа фу ^ й дошт Сайфуллох,
ҳамон марди аврупоинамо сУХб фархангии

ки аз Д^^они мо буд вазифаи м „ 6а „о

ШУравиро бо Афғонистон к л нпв будааст. Он кас бо

муаррифй намуд. Исмаш Мирз ^ бародар кайхо боз
мо салому алеик карда ' доштам, ки афгонанд».

инчо менишастанд, аммо май У доштааст. Мавсуф

Эшои рохбарии гурУХи саиехон^. to Дикан11аш ба чанд

ГкГо^ГкГд»„лКГйа

Г:;=-^ГдидГГ Д=ииШахобудам. ки

32
ватандорони Тоҷикистониамон бо дастҳои пур аз тӯҳфа дар
даромадгоҳи меҳмонхона намоён шуданд, ки Қурбони Ҷаббор
латифагӯен пеш-пеши онҳо карор дошт. Ба бозори Кобул барон
харидории савғо рафта будаанд. Иҷобати шогирд меҳрубонӣ
карда, ба қабати дувум даъватамон намуд. То хеле сӯҳбат
намудем. Рақсу бозии тарафайн ҳам шуд. Дар поёни сӯҳбат
чанде аз саиеҳонро барон бегоҳи дигар ба меҳмонй даъват
намудам. Сипае бо мошини хидматии Сайфуллоҳ то манзилҳои
хеш расидем. ■

Ёздаҳуми декабр чашни шиамазҳабҳо буд. Яъне дар ин рӯз
Хасану Хусейн - писарони Алӣ ба қатл расида буданд Ба ин
муносибат, рухсатй доштем. Бозорй кардам. Бо Муҳаммадчон
зирбаки паловро омода сохтем. Баъдан у ба майдон барон
пешвозгирии ҳавопаимо рафт. Омадани завчаашро интизорй

rtv^IfflVrBerOXH-6a меҳ*онхонаи Юмо рафтам. Меҳмонҳо омада
буданд^ Дар миени саиеҳон ду духтар - Ичобату Каромати
хучанди низ буданд, ки маҳз онҳо оши палави точикиро пухтанд.
арчумонҳои точики зиёде чамъ шуданд. Аз хама шахги

ВалиТп°яРя°) лУРбмИ Чаббор (писаРи акои шоири халкй - Сайдалй
лизода) буд. Муҳаммадчону Абдулмачид, Олимчон, Азимчон
Садриддин, Сангмуҳаммад, Ҳабиб ва боз чанд тани дигар дар

^аз" Вя?яУ;ГИИ бЭНДа Г" °МаДаНД- *apl™ ки « S

кабл аз Ватан берун туда будем, сӯҳбати ҳамшаҳриҳо моро
Р"а меба-ид. То соатхои дахи шаб нишастему боз
меҳмонҳоро то Юмо гусел кардем. Даҳ дақиқа то куюд монда
буд, ки ба хона расидем. J д

Пагоҳии 13-ум боз ба меҳмонхона рафтам. Икромов

Ичп?ГтХОаУ Чабборов Қурбон ва Каромат нияти бозор карданд.

ням^гям УиР0 3 касали зада нарафт. Ман онҳоро ҳамроҳй
намудам. Вақте ки ба тангкУчаҳои бозор расидем, Қурбон ба

он чавонони бараҳнае, ки дар тори сари худ сабадҳо гузошта
буданду бо овози баланд муштариёнро барон хариди чизе даъват

ИчоГт1ГомГ-Т НаМУДа’ ЧУНШ/аД0 СДР Д0Д; <<Ичобат наомад
б1л?нл Z ,°30раКИҲ0’ КИ ба ин навъи даъват одат накарда
КУД ' Д’ СӮИ Қурбон менигаристанду механдиданд. Ҳамоно
Курбон роҳравон даъваташро такрор менамуд. Мачбур шудам
ки Уро аз ин амалаш боз дорам. Ба ҳар ҳол тавшиТ ки
тавачҷӯҳи мардумро сУи худ ҷалб намояд. Ду соат меҳмонҳоро

БетхайяДЛКаРДаМ- Ск°аТҲОИ ДОҲ Сари вазиФа ^зир №

Бегоҳй аз Халилчони Бонки милли як косети сабти ҳиндй барон
има гирифтам. Сари роҳ бо Сангмуҳаммаду Абдулмачид

33
ба бозор даромада, сақичу баъзе савғоҳо харидем, то ки ба
воситаи сайёҳон ба хонаҳои душанбегиамон равон кунем. Шаби
охирини сайёҳон буд. Пагоҳаш сӯи Маскав парвоз доштанд.
Барой Мӯсо мактубе хам навишта ба дасти Ичобати шогирд
додам. Ин бегоҳ то соати нӯҳ рақсу сурудхонии афғонҳову
меҳмононро тамошо кардем. Курбон бароям як чойнику ду
пиёлаи ватаниро ҳамчун рамзи хотира хадя намуд.

Чаҳордаҳуми декабр тақрибан ҳама точикистониҳои муқими
Кобул барон гусели сайёҳони точик ба майдони ҳавоӣ баромаданд.
Ба онҳо хасад мебурдам, ки ба Батан мераванд. Бо ёди
Точикистони азиз ҳамшаҳриёнамонро гусел намудем. То хеле аз
балкони майдон чониби сайёҳон даст чунбондем. Ҳавопаймо ба
ҳаракат даромаду худро болои Кобул гирифт ва мо низ ҳар
кадом бо мошинҳои хидматии хеш нишаста ба вазоратхонаҳо
тақсим шудем.

Дастаи дигари сайёҳони шӯравй сеюми январи соли 1979
вориди Кобул шуданд. Ман ки пештар иттилоъ доштам, пагоҳӣ
ба матбаа рафта, чанд коғазро барои Шпагин тарчума намудаму
сипас мошини хидматии раиси матбааро гирифта, чониби майдон
ҳаракат намудам.

Дар ресторани майдони ҳавоӣ Султон Рачабову Анвар
Су лаймонов ва Умриқул Ҳақбердиевро дидам, ки байни худ
сӯҳбат мекарданд. Ҳамагй ба балкон баромадем. Дарвозаи
ҳавопаймо кушода шуду мусофирин яко як cap берун карданд.
Ба назарам Гулрухсори шоира, Лоик Шералй, Файзалй
Начмонов, Ҳабиб Сафаров ва Худойдод Хусейнов расиданд.
Бо ин даста хеле аз наздик ошно будам. Гулрухсор ҳамдарси
донишгоҳиям, Лоик шоири шинохта, бо сеи дигар дар
Донишгох ифои вазифа доштам. Дар ин даста чанд тан
русзабонҳо низ буданд. Меҳмонҳоро дар назди баромадгохи
толори гумрукй пешвоз гирифтем. Аввалан бо ҳамдарсам вохӯрй
намуда, бо мехрубонии аврупой якдигарро пазируфтем.
Файзалй, ки бо банда ошноии дерин дошт, «ту кучо мегардй?»,
- гуфт. Бо Ҳабиб Сафарову Худойдод Хусейнов оғӯш кушодам.
Азбаски меҳмонҳо дар чумлаи сайёхон буданду аз Маскав
рохбару тарчумон доштанд, бо мо муваккатан хайру хуш
карданду ба автобуси сайёҳони кобулӣ нишастанд. Фаҳмидем,
ки қароргоҳи онҳо меҳмонхонаи байналмилалии
«Интерконтинентал» таъин шудааст. Аз сӯҳбати чандлаҳзаина
бо Гулрухсор маълум шуд, ки ӯ омадани бандаро аз ҳамдарс
дигарамон Қурбоной фаҳмидааст. Аз ин рӯ, ба хонаи мо

34
надаромадааст, ба ин маънй, ки гУё ман бо оила омадаам. Дар
миёни сайёҳон духтари калонии шоир Боқй Раҳимзода -
Дилафрӯз, ки касби духтурй доштааст, низ буд. Ҳамчунин аз
Академики илмҳо Зоҳир Аҳрорй ба сифати меҳмони Академияи
илмҳои Афғонистон ташриф оварда буд.

Мутаассифона, на аз хона ва на аз ёру дӯстон, ба истиснои
як корти табрики солинавии Ичобат дигар номае бароям нарасид.
Ҳол он ки у меди аз хона мактуб гирифтан доштам. Ҳарчанд ки
даҳ-понздаҳ касро ба соли нави 1979 табрик намуда будам,
вале мисли ин ки дар хаёли касе набудаам, чавобе ба банда
нарасид. Зик шудам. Дар ёди ватан ба андеша рафтам. Соат
сӯи дувоздаҳи шаб ҳаракат дошту банда ҳанУз ҳам дафтари
хотира сиёҳ мекунам.

Рӯзи чаҳоруми январ ба «Интерконтинентал» рафтам.
Султон Рачабов, Савлатшох Мерганов он чо буданд. Ман
мехостам, ки ду шоиру се устоди Донишгоҳро ба манзилам даъват
намоям. Вале Султон Рачабов пешдастй карда, меҳмойонро барои
соати яки рУз даъват кард. Дар толори интизории меҳмонхона
бо Гулрухсору Лоиқ сӯҳбат намуда, сипас ба ҳучраи
Ф.Начмонову Ҳ.Сафаров рафтам. Онҳо тӯҳфаҳое барои банда
доданд. X.Хусейнов бо Лоик дар ҳучраи дигар икомат дошт.
Сайёҳонро муттасадиёни афғонӣ барои тамошои чойҳои таърихии
Кобул бурданд. Ҳамроҳи банда Олимчону Садриддин буданд.
Ваъда додем, ки соати як боз ба дидорашон мерасем. Ҳамин
тавр ҳам шуд. Меҳмонон дертар омаданд. Султон Рачабов дар
паҳлуи шаш тоники сайёх бандаро низ ба хонааш даъват кард.
Албатта, аввал намехост, аммо Гулрухсор гуфт, ки агар
Худойназар наравад, ман ҳам ба меҳмонй намеравам. С.Рачабов
ноилоч монд. Ин лаҳза худамро нороҳат эҳсос кардам, зеро
ҳамроҳони ман бе даъват монданд. Вокеан, чойи ранчидан набуд,
зеро мо дар муҳити хорича карор доштем. Даҳ-понздаҳ касро
меҳмон кардан масрафи зиёдеро талаб менамуд. Аз ин рӯ,
Олимчону Садриддин ва дигар тарчумонҳо бидуни кадом
ранчише роҳи хонаҳои худро пеш гирифтанд. С.Рачабов дамлама
пухт. Сари дастархон Лоику Гулрухсор чанд пора аз
шеърҳояшонро хонданд. Файзалй низ хушсӯҳбатӣ мекард.
Ҳ.Сафарову X.Хусейнов камгаптар буданд. Банда низ ором
менишастам. СУҳбати соҳибхона бештар дар рӯҳияи вазирй сурат
мегирифт. То чое худтаърифкуниҳо хам дошт.

Мизбон сӯҳбати шоиронро бо шеърхониашон дар косета сабт
намуд. Ҳар қадаҳро ба хотири Ватану Миллат мебардоштанд.

35
Дар ин бобат Лоиқу Гулрухсор фаъолтар буданд. Ҳини сӯҳбат
Файзалй оҳистакак ба гӯшам расонд, ки ҳамдарсат мехоҳад
пӯстин дошта бошад. Ман гуфтам: «Ҳеҷ ran не, тУҳфа мекунам».
Дар ҳамин замина фаҳмидам, ки Лоиқ барои мошинаш
магнитофон мехостааст. Ҳамин хоҳиш буд, ки Лоик чанд дафъа
маро огаҳ сохт, то ки Муродуллоҳ Шералиро пайдо кунам.

С.Рачабов мошин ташкил карда, меҳмонҳоро ба
кароргоҳашон гусел намуд. Ман ба хотири ичрои хоҳиши Лоик
хонаи Муродуллоҳ рафтам. Эшонро пайдо накардам. Ба
манзилам омадам, ки ӯ дар ҳучраи Олимчон бандаро интизорй
дошт. Муродуллоҳ аз тарчумонҳои зодгоҳаш миқдоре «афғонӣ»
чамъ намуда буд, то ки барои Лоиқ ҳадяе омода карда бошад.
Онҳо аввалан мехостанд, ки магнитафони маро, ки пештар
харидорй карда будам, гиранду банда баъдтар боз аз пайи ба
даст овардани магнитофони мошин шавам. Аммо розӣ нашудам,
зеро бозоргардиро чандон хуш надоштам. Ба ҳар навъе ки буд,
Муродуллоҳ ва тарҷумонҳои зарафшонй чавонмардй карда,
барои шоири маъруф, чизи хостаашро ҳадя намуданд. Ҳол он
ки баъзе бачаҳои точикистонй аз ватандорони меҳмонашон дурй
мечустанд, то ки масрафе надошта бошанд. Ҳеч ҷойи айб нест,
агар гӯям, ки духтари Боқӣ Раҳимзода бисёр мехост чарроҳи
ҳамшаҳрии киблагоҳаш Аъзамчон Азизовро бубинад. Ё ин ки
Гулрухсор он чо аз банда дида шахси наздик надошт. Табиист,
ки аввалан маро суроғ кард. Ба ин маънй Лоиқи овозадор ҳам
дар ин маврид ҳамшаҳриҳояшро пурсон мешуд. Дар ин дастаи
сайёхон аз ҳама беш дӯстону ҳамкорони камина буданд. Албатта,
банда кудрати онро надоштам, ки ба ҳар кадоми онон ҳадяи
муносибе таҳия намоям. Аз ин рӯ, ба ғайр аз Гулрухсор ба
чаҳори дигар, сад-дусад афғонигй ба чайбхошон андохтам, то
ки ягон тУҳфачае барои худ харидорй кунанд. Аслан хорича
чойи одамшиносй аст. Маҳз он чо инсонҳоро хубтар шинохтан
мумкин мешавад. Кй кй аст, дар кишвари дигаре дар ғарибй
маълум мегардад. Дар ботин андеша мекардам, шахсоне, ки аз
хамватанони хеш барои сад-дусад афғонӣ шуда канорачУйй
мекунанд, чй навъ дар Ватан ба рУи якдугар менигариста
бошанд?

Панчуми январ сайёҳон сӯи шаҳри Чалолобод сафар карданй
буданд. Банда бо Муродуллоҳу Абдулҳаким пагоҳии барвақт
ба «Интерконтинентал» рафтам. Ҳоло соат ҳашт нашуда буд.
Дар толори пазирой, аллакай Лоиқу Хусейнов сигор ду’
медоданд. Лоик хушгапй карда, «ҳа, кобулиҳо омадед?», - гуфта,

36
оғӯш кушод. Ӯ хеле хушҳол менамуд. Муаллими донишгоҳиям
Худойдод Хусейнов сахтакак дастамро фишурд. Муродуллоҳ
бо Лоик монду ману Абдулҳаким ба кабати дувум баромадем,
он чо ки Ҳабиб Сафарову Файзалӣ Начмонов ҳуҷра доштанд.
Абдулҳаким ҳамдарси донишгоҳии Файзалй буд. Ман ба ҳучраи
Гулрухсору Дилафрӯз даромадам. Пеш аз сафар ба Ҳардуяшон
роҳпулй додам. Ҳарчанд ки онҳо неву нестон карданд, ба
чайбҳошон зӯран пули ночизе гузоштам. Меҳмонҳо ҳамагй пойин
фаромаданд. Автобуси «Интурист» омода буд. Сайёҳонро ба
сафари якрӯзаи Ҷалолобод гусел намуда, ба микрорайон омадем.
Рӯзи чумъа буд. Абдулҳаким ману Муродуллоҳро огаҳ сохт,
ки нони чоштро дар манзили эшон якчо мебинем. Азбаски то
чошт вакт доштам, ба Института политехники рафтам. Он чо
мусобиқаи волейбол сурат мегирифт. Дастаи «Мушовирин» бо
дастаи «Торгпред» бозй кард. Панч сол боз ба ин бозй машғул
нашуда будам. Бозиам ба худам маъқул нашуд. Чанд рӯз машқ
бояд кард, то ки дарди бадан гум шавад. Тибқи ваъда чошт ба
хонаи Абдулҳаким даромадам. Муродуллоҳ ва чанд тани дигар
аз тарчумонҳои точик сари дастархон чамъ омада буданд.
Соҳибхона палави точикӣ пухта буд. Тӯҳфаи Файзалиро, ки як
шиша «Водка» буд, майда карданд. Ҳамагй ширакайф шудем
ва шукри сайёҳон кардем.

Бегоҳии ин рӯз ба мақсади амалӣ сохтани хоҳиши Дилафруз
дарвозаи манзили Аъзамчонро кӯфтам. Чамшеди писараш
дарвозаро ба рӯям кушод. Соат ҳашту ними шаб буд. Маълум
шуд, ки Аъзамчон ва завчааш ба хоб рафта будаанд. Ҷамшед
падару модарашро бедор кард. Онҳо аз чойҳошон баланд шуда,
ба ҳучраи пазироишон омаданд. Ман аз ҳарду узр хостам, ки
нороҳаташон кардам. «Ҳеч ran не, ҳеч ran не», - гуфт Софа.
Хоҳиши духтари Бокиро арз намудам. Онҳо ба андеша рафтанд
ва ба назарам, дар фикри он буданд, ки чй ҳадяе метавонанд
барои духтари Боқй омода созанд? Ҳамзамон ваъда додам, ки
онҳоро пагоҳ барои дидорбинӣ ба меҳмонхона раҳнамой хоҳам
кард. Ҳамин тавр ҳам шуд.

Шашуми январ онҳоро ба меҳмонхона бурдам. Дилафрӯзро
диданд. Меҳмонон навакак аз тамошои шаҳри таърихии Ғазнй
баргашта буданд. Баъзеҳо аллакай истироҳат доштанд. Файзалӣ
Начмонов рӯ ба боло шикам мемолиду Ҳабиб Сафаров дар
тарад дуди хобравй буд. Бо онҳо то хеле сӯҳбат намудем. Соатҳои
нӯҳи шаб буд, ки бо Аъзамчону хонумаш ба микрорайон
расидем. Аъзамчон нагузошт, ки ба хона равам. Нони шомро

37
дар манзили эшрн хУрдем. Сипае хона омада, бо Олимчон як
пиёлай чойи наваду панч нӯши чон кардем. Баъдтар ба ёдам
омад, ки меҳмонҳо хоҳиш карда буданд, ки онҳоро ба тамошои
бозорхои Кобул барам. «Волга»-и мудири наклиёти Вазоратро
гирифта, пагоҳии ҳафтуми январ ба меҳмонхона ҳозир шудам.
Гулрухсор, ЛоиК ва Ҳусейновро ба мошинам шинонда, ба растай
пӯстинфурӯшӣ рафтем. Пӯстин хеле зиёд буд, вале андозаашон
ба Гулрухсор мувофик намеомад. Ду соат вактамон дар интихоби
пӯстин гузашт. Ниҳоят, Гулрухсор якеро интихоб намуд, ки
қиматаш як хазору сад афғонй буд. Шоира барои ягона
фарзандаш - Азиз хам бо нархи 350 афгонй пУстинчае харидорй
кард. Ин микдор афғониро ба ҳамдарсам ҳамчун тӯҳфа
бахшидам. Баъдан ба растай дигаре даромадем, ки онро русхо
«грязный ряд» ном ниҳода буданд. Он чо хама чизро пайдо
кардан мумкин буд. Барои устод Хусейнов панч адад худкор
(ручка) ба нархи чиҳилафғонигй ва се овезаи калид (брелок)
ва барои Фотимаи духтараму Парвизи писарам - чатру чароғи
дастй харидорй намудам. Лоиқ брюкҳои чинсиро хеле тагу рУ
карда, якеашро дар дохили дУкон санчид ва сипас барои он
ҳазор афғонй дод. Вай аз чинсдор шуданаш мисли бачаи наврас
шодй мекард. Баъдан меҳмонҳоро то иқоматгоҳашон гусел
намудам. Вақти нони чошт хам шуда буд. Олимчон пешакй
туфта буд, ки чоштро якчоя мебинем.

Рӯзи ҳаштуми январ сайёҳони шУравй бояд чониби Деҳли
роҳ пеш мегирифтанд. Аз ин рӯ, пагоҳй, соати ҳашт, худро ба
майдони ҳавоӣ расонда, мошини хидматиро рухсат намудам.
Меҳмонҳоро дар майдон надидам. Он чо Султон Рачабову Анвар
Су лаймонов ин тарафу он тараф роҳ рафта, сУҳбати гарме
доштанд.

Аз маъмурини майдон фаҳмидам, ки ҳавопаймои «Бойинг»
дар Истанбул маътал мондааст. Дигар дар майдон барои
интизорй кашидан зарурат намонд. Бо мошини хидматии
С.Рачабов то Бонки миллй омадам. Аз дафтари кориам ба
меҳмонхона телефон кардам, то ки аз вақти парвозашон огаҳ
шавам. Роҳбари гурӯҳи сайёҳон Данилови маскавй буд. Боре
ҳам мавсуфро ташвиш додам. Дафъаи дигар бо Гулрухсор
сУхбат намудам. Аз майдон ба онҳо хабари омадани ҳавопайморо
аз Истанбул мерасондаанд. Соати дуву ей ба майдон занг задам.
Гуфтанд, ки соати севу чилупанҷ ҳавопаймои «Бойинг» сУи
Деҳли парвоз хоҳад кард. Ба зудй мошинро савор шуда, рох -
майдонро пеш гирифтам. Сайёҳон ҳам расиданд. Ҳучҷутҳояшонро

38
ба форсӣ хонапурй кардам. Чанд дақиқа то парвоз сайёҳони
тоҷик, ки аз шаш кас иборат буданд, доира гирифта сӯҳбат
намудем. Сипае баробари омодагй ба парвоз ба якдигар оғӯш
кушодем. Соати чаҳори он рӯз ҳавопаймои «Бойинг» бо сайёҳони
Шӯравй ҷониби Деҳли парвоз намуд. Ин дастаи охирини
сайёҳони Шӯравй буд, ки ҳаштуми январи соли 1979 сарзамини
Афғонистонро тарк гуфт. Баъд аз ин чунин дастаҳо ба сифати
сайёҳ ба кишвари Афғонистон ташриф наоварданд. Зеро торафт
вазъияти сиёсии он рӯ ба харобӣ меовард. Идораҳои сайёҳони
Афғонистон низ солҳо аз фаъолият бозмонд. Пае, метавон саёҳати
дуюм-ҳаштуми январи соли 1979-ро падидаи таърихй номид.

ЗОДРӮЗ ДАР ТАНҲОИ
ВА ТАҶЛИЛИ СОЛИ НАВИ 1979

Охирин рӯзҳои соли 1978-ро ба cap мебурдам. 25-уми декабр
зодрӯз доштам, аммо ба касе дар ин маврид чизе нагуфтам.
Дӯстону ҳамкорони кобулиам ҳам зодрӯзи бандаро
намедонистанд. Дар як хонаи панчҳучрагй танҳо бо андешаҳоям
қарор доштам. Одатан, дар Ватан ҳамасола зодрӯзамро дар
иҳотаи фарзандону бародарон ва дӯстонам медидам. Ин рӯз,
тақрибан ба ҳукми анъана даромада буд. Аммо зодрӯзи имсолаам
дар кишвари дигаре ва дар ҳолати мучаррадй мегузашт.
Абдулмачиду Олимчон, ки бештар бо банда унс гирифта буданд,
шаби ин рӯз дар хонаҳои хеш менишастанд. Шояд ин шаб яке
аз мушкилтарин шаб дар рӯзгори сию ҳафтсолаи камина буд.
Дар рӯзи таваллуд 6о андешаҳои худ мондан даҳшатбор
будааст. Фикру андешаҳои ҳархела шахсро фаро мегирад. Вазъи
ноҳинчори сиёсии Афғонистон боз ҳам касро ба чодаи дунёбезорй
мекашад. РУз то рӯз нерӯҳои зиддиинкилобй чи дар дохили
кишвар ва чи берун аз он афзоиш меёфт. Террор авч мегирифт.
Дар вилояту атрофи Афғонистон шахсони содиқ ба Инқилоб ба
қатл расонда мешуданд. Аз ҳама бадаш он буд, ки рӯҳияи
шӯравибадбинй дар аксари ахбори радиоҳои хоричй меафзуд.
Шаби 25-ум бо чунин андешаҳои парешону печ дар печ ба хоб
рафтам. АфсУс, ки дар истироҳати шабона ҳам, ки кас ба ҳукми
дунёи дигаре худро мезанад, нороҳатй фишораш меоварад. Дар
хоб бо падари шодравонам вохӯрдам. Дидам, ки киблагоҳам
бемори сахт аст. Лоғару беҳол шудааст. У худро ба дохили
кампале гирифтаасту аз одамон рӯй пинҳон мекунад. Гӯё аз

39
сафар баргаштааму мехоҳам падарро аҳволпурсй намоям.
Кампалро аз рӯяш ба як тараф гирифта, саломатиашро пурейдам.
Дар чавоб гуфт: «Писарам, хуб кардй, ки омадй. Аҳволам бад
ает, маззаам гурехтааст». Ба хабаргириаш расидани бандаро
заруриву саривақтй ҳисобида, андаке хушҳолӣ намуд. Ман аз
падар узр хоста гуфтам: «Падарчон, маро бубахш, ки серкор
ҳастам ва ба дидорат расида наметавонам». Баъдан ба муҳити
ҳавлй ва хонаводаи ладарӣ назар андӯхта дидам, ки борон рӯйи
ҳавлиро гилин кардааст. Ҳарчо-ҳарчо дилаҳои сурхи тарбуз
парешон ба назар мерасид. Хучрае, ки падар он чо беморй
мекашид, аз чаҳор девор як девораш вучуд надошт. На дарвоза
дошту на панчара. Ман аз атрофиёнам мепурсам, ки охир, ин
хона дару дарвоза дошт-ку! Чй шуд, ки акнун хона бо девори
чаппашуда карор дорад? Дар гӯшам гӯё садои модарам мерасид,
ки мегуфт: «Ин хона ким-кай вайрон шуд». Садои модарро
шинохтан замон дар чустуҷӯяш шудам, вале чехраашро дида
натавонистам. Чанд лаҳза ба андеша рафтам ва худ ба худ савол
додам, ки модарам ҳашт сол кабл аз падар фавтида буд, чй
навъ ӯ боз ба ин хона омадааст? Вақте ки чавобдиҳандаро пайдо
накардам, ба хешу акрабо гуфтам: «Ин хонаро таъмир кардан
лозим меояд, вагарна падар хунук мехУрад». Ҳамин лаҳза аз
хоб бедор шуда, болои чойгах нишастам. Арак зерам карда
буд. Дари балконро кушода, атрофи биноро санчидам. Оромй
буд. Аскари пайраха туфанге дар сари китф сурудеро зам-
замакунон болову поён мерафт. У бандаро над ид. Агар медид,
ки аз балкон вайро тамошо дорам, ҳатман «дреш» ва ё «инженер
соҳиб, хоҳиш мекунам, дар балкон истод нашей» мегуфт.
Азбаски хонаам дар кабати аввал буд, ин ҳолат, албатта нооромам
мекард.

Боз рУйи чойгах дароз кашидам ва кУшидам, ки хобам
набарад. Вале андешаҳо голиб омаданду, хоби ширине фароям
гирифт. Акнун дар Кобул не, балки худро дар Ватан медидам.
Намедонам кадом гУшаи шаҳр аст, ки туй сурат мегирад. Занони
ҳамсоя чамъ омадаанд. Раксу бозй идома дорад. Ҳамзамон дар
ин тУй сирк омадааст. Бозингаронаш ҳунарнамоӣ доранд.
Махсусан, дорбозонаш хеле моҳирона ҳунарнамой мекарданд,
ки боиси таваччУҳй мардум мегардид. Банда низ дар гУшае аз
тамошои санъати сиркчиён ҳаловат мебарам. Якбора дидам, ки
дорбозе аз болои ресмони ба ду тараф кашидашуда чаппа шуда,
ба замин фурУ рафт. Чанд лахза дар дару ни лой монда боша
хам, боз cap берун карда, луп-лучаки модарзод аз чой баланс,

40
шуд. Занону духтарон рӯй пӯшида ба ҳар сӯ парешон гардиданд.
Тӯй хароб шуду ман хам аз хоб бедор шудам, аммо падар ва
ҳолати бемориаш ҳеҷ аз пеши чашмонам дур намерафт. Ин хоб
чанд рӯз парешон нигоҳам дошт. Меандешидам, ки дар хонавода
ягон ҳодисаи нохуше рух додааст. Дар ҳамин рӯҳия ба хона
нома навиштам ва хоҳиш намудам, ки тез-тез аз вазъи хонавода
бандаро воқиф созанд.

Пагоҳии 26-ум сари вазифа ҳозир шудам, аммо худро бад
эҳсос менамудам. Шпатин, ки каси рӯзгордидае буд, аз нохубии
табъам пурсон шуд. У чангам кард, ки чаро огоҳаш накардам.
Метавонист ба хонааш даъват намояд. Дар ин чанд рУзи
охири сол тарчумонҳои точик хонумҳошонро интизорй
мекашиданд. Гумон доштанд, ки роҳбарони маскавиашон ба
муносибати соли нави 1979 завчаҳояшонро ба Кобул равон
мекунанд. Аз ин чост, ки рУзи 26-ум як даста точикистониҳо -
Умрикул, Анвар, Олимчон, Абдулмачид, Маҳмадуллоҳи Лутф
ба майдони ҳавой рафтанд, то ки ҳавопаймои «Бойинг»-ро пешвоз
гиранд. Ман нарафтам, зеро медонистам, ки ба ин наздикиҳо
ҳамсарам омада наметавонад. Бегоҳии ин рУз, шахсони
пешвозгиранда бо табъи хира аз майдон баргаштанд.

28-уми декабр дар сафорат мачлиси ҳизбии гурӯҳи
мушовирин барпо гардид. Бинобар бад шудани вазъи сиёсй -
Гречин моро огоҳ сохт, ки соли навро дар хонаҳои худ пешвоз
гирем. Ба ҳеч кучо меҳмонӣ наравем ва аз дохилихо касеро
даъват накунем. Бо вазъи сиёсй нигоҳ накарда, 29-ум бо Анвару
Абдулмачид ба ресторани «Пули Маҳмудхон» рафтем, то ки аз
кабоби гУшти калпура ҳаловат бубарем.

Сиюми декабр чанд тан аз мучаррадҳо дар хонаи Анвар
чамъ омадем. МавзУи тачлили соли навро хал кардан лозим
буд. Як хайати ташкилй тартиб додем. Асосан, Анвару Исмоил
ба ин кор муваззаф гардиданд. Микдоре пул чамъ кардем.
Навъи ғизоро муайян намудем. Макони нишаст бинои 14,
манзили Исмоилро карор додем. Ба ин восита нахостем, ки
ватандорҳои оиладорро ташвиш диҳем, ҳол он ки чандтои онҳо
мо - мучаррадҳоро мехостанд ба хонаҳошон даъват намоянд.
Шаби сиюм, панҷ нафар аз мучаррадҳои точик дар хонаи
Исмоил чамъ омадем. Инҳо Анвар, Умрикул, Абдулмачид,
Исмоил, Фарход ва банда будем. Фарҳод аз чумлаи мушовирони
соҳаи обрасонй буда, аз Узбекистан омада буд. У аслан аз
хочазодаҳои Тошканд буда, хеле инсони оддй ва фурӯтан
менамуд. Камбудии мавсуф назди мо - точикон забони форсиро

41
надонистанаш буд. Фарҳод бо Абдулмачид дар як вазорат кор
мекард. Азбаски ӯ танҳо буд, бо хоҳиши Абдулмачид ба
маъракаи хеш даъваташ намудем.

Дарстархони мучаррадонаро пурнозу неъмат оростем. Болои
он аз нУшоба то шаробу шириниву мевачот омода буд. Ба дастаи
мо меҳмони нохондае аз дохилиҳо илова гардид. Вай аз гурӯҳи
парчамиҳо буда, дар марҳалаи аввали Инқилоб вазифаи раисии
яке аз идораҳои давлатиро ба ӯҳда доштааст. Аммо дар асари
падид омадани низоъҳои сиёсй миёни халкиҳову парчамиҳо ӯ
низ сабукдӯш гардида буд. Собиқ раис аз тарафи бегоҳ ба
табрики мо омада, дигар фикри рафтанро накард. Вай дар
ҳамсоягй бо Исмоил зиндагӣ менамуд. Ӯ зиёд сӯҳбат мекард ва
ҳар лаҳза Таракиву Амин ва умуман халқиҳоро ҳақорат медод.
Исмоил чанд дафъа ишорат кард, то ки баромада равад, вале
гӯё намефаҳмид ва ҳамоно чоғ мезад. Гузашта аз ин, моро огох
намуда буданд, ки аз дохилиҳо меҳмон даъват нанамоем ва ба
муносибати байни мансабпешаҳои афғонй дахолат накунем.
Ҳузури ин шахе нороҳатам месохт. Аз сУи дигар, мо аз сӯҳбати
озод маҳрум мешудем. Ба ошпазхона даромада, аз Исмоилу
Анвар хоҳиш намудам, ки меҳмони туфайлиро коре карда ба
манзилаш гуселонанд. Соат хам ба дахуними шаб наздик мешуд.
Дар Душанбе соли нав оғоз мешуд. Хулоса, дигар илоче
надоштем. Сари миз ҳамагй қарор гирифтем. Бандаро садри
мачлис интихоб карданд. Ба иллати ин ки Фарҳод форси
намедонист, сУҳбатро ба русӣ оғоз кардем. Ҳозиринро аз самими
қалб табрик намудам. Қадаҳи аввалро ба хотири якдигар
бардоштем. Сӯҳбат торафт гарм мешуд. Анвар су хан гирифт.
Суханҳои хуб гуфт. Ҳамчунин Умрикулу Абдулмачид ва Исмоил
низ кадаҳеро бо ҳарфҳои ширини хеш зиннат бахшиданд. Фақат
он дохилй, ки баъд аз кадаҳи дувум мает шуда буд, ба сӯҳбати
моён гУё лагад мезад ва чараёни истирохати солинавиамонро ба
дигар сӯ мекашид. Хайрият, соатҳои ёздаҳ, ки қуюд оғоз мешуд,
роҳи манзилашро пеш гирифт.

Чанд навъ гизо омода сохтем. Ошпазамон Анвар-ако буд.
Хӯроки аввал чигарбирён, дувумаш мургбирён ва сеюмаш гунгги
бугй. Дар маъракаи солинавии мо ягонто аз чинси латиф хузур
надошт. Бо рафтани меҳмони нохонда мо ба пуррагй худро
озод эҳсос намудем. Ақрабаки соат рУйи 12-и шаб карор гирифт.
Радиои Маскав табрикномаи ҳукуматиро дар кироати Левинтан
шунавонд. Чолиб он буд, ки дар табрикнома аз шУравиҳои
хориҷибуда низ ёдоварй шуд. Мо ба якдигар ишоракунон

42
гуфтанй будем, дидед, садрнишинони Кремл моро фаромӯш
накардаанд. Ин лаҳза маро як рӯҳияи ифтихормандй фаро
гирифт.

Ширингуфторй cap шуд. Азбаски суханҳои табрикй тамом
шуданд, банда ҳамчун раис ба хозирин супориш додам, то ки
ҳар кадом ду-се факой-латифа гӯяд. Аввалан худам cap кардам.
Латифаи бофтаи ман ба яке аз садриаъзамҳои даврони шоҳй -
Мӯсо Шафик иртибот дошт. Мавсуф ба ивази падари Ахмад
Зоҳир садриаъзам эълон шуду ба зудӣ ба кишварҳои хорич аз
пайи имзои қарордодҳои нав гардид. Яке аз хуччати ба
имзорасондааш дар мавриди истифодаи рӯди Ҳилманд буд.
Мӯсо Шафик бо садриаъзами Ирон карордодеро имзо кард, ки
маъниаш оби ин дарёро ба Ирон фурӯхтанро дошт. Аз имзои
қарордод чанд моҳе мегузараду табаддулоти Довуд сурат мегирад.
Мӯсо Шафикро ба зиндон меандозанд. Мӯйи сару ришаш баланд
мешаваду мехоҳад, ки салмонй (сартарош)-и маҳбас ислоҳаш
созад. Ӯ ба сандалии салмонй менишинад. Салмонй бидуни бо
обу собун нарм сохтани мӯю риши расидаи Мӯсо Шафик, теғро
ба сари ӯ медавонад. Садриаъзами собик фаромӯш мекунад, ки
дар зиндон карор дорад, ба сари салмонй дод мезанад: «Ой
падарсаг! Ту чй ракам ришу мӯйи манро ислох мекунй? Охир,
аввал онро бо об нарм соз баъд теғ андоз». Салмонй ба завк
омада мегӯяд: «Ҳа, мурдагав! Оби Ҳилмандро ба Ирон
фурӯхтиву боз об талаб мекунй». Сароғоз худам баланд ханда
cap додам ва баъд дигарон хандаи бандаро ид ома доданд. Ба
ҳамин монанд, ҳар кадом як латифай гуфтанд, аксари онҳо
ишқӣ буданд. Табиист, ки рУзгори мучаррадӣ ба ҳамин навъ
латифаҳо эҳтиёч дорад. Аз ин рӯ, лозим надонистам, ки аз онҳо
ин чо ёдовар шавам. Вале, бояд икрор шавам, ки аз хама беш
Абдулмачид латифахои урён кисса намуд. Анвар хам фаъол
буд... Масалан, Абдулмачид дар бораи Нурмаҳмади Таракй
латифае гуфт, ки албатта, мазмуни онро «парчамй»-ҳо бофта
буданд: Таракй, ки кУчизода буду як умр дар камбизоатй
рУзгор дошт, якбора Котиби ченеролй мешавад. Дастгох амр
мегирад, ки сару либоси Таракиро ба зудй ба тарзи аврупоиву
ғарбй чур кунанд. Ҳамин тавр хам мешавад. Аз сару либосе,
ки барои У таҳия доштаанд, аз хама беш бут-кафшхои сохти
Италия хушаш меояд. Ҳини роҳгардй ҳар лаҳза ба бутҳояш
назар меандУхтааст. Шаби аввали сарварй ба манзилаш омада,
кафшҳоро боэҳтиёт аз пой мекашаду бо ду дасти адаб ба завчааш
медиҳад ва хоҳиш мекунад, ки то субҳ онҳоро дар яхчол

43
гузорад. Хонумаш ҳам, ки деҳзодае беш набуд ва бори аввал
чунин бутҳои зеборо медид, аввал ойҳоро бо латтае пок намуда,
сипас дарвозаи яхчолро кушода ба хоначаи аз ҳама болояш -
сардхона мегузорад. Пагоҳй Таракӣ еару либосашро пУшида, аз
ҳамсараш овардани бутҳоро тақозо мекунад. Зани бечора ба
хушҳолӣ дарвозаи яхчолро кушода, баъд хоначаи болоиро боз
мекунад, ки бутҳо ях бастаанд. Ба душворй онҳоро аз яхчол
берун кашида, назди пойи шавҳар мегузарад. Ҳамин буд, ки
Таракй рӯзи дувуми райей сари вазифа ним соат дер ҳозир
шуд. Бо поён ёфтани қиссаи бутҳои Таракй ҳамагй хандидем.
Баъдан хоҳиш намудам, ки аз накли латифаҳои сиёсй канораҷӯӣ
кунем. Агар он меҳмони нохонда мебуд, хуб ҳаловат мебурд ва
албатта, мегуфт: «Офарин, офарин, хеле хубуш, валлоҳ
Таракии кУчӣ аз ин беш ақл нахоҳад дошт».

Дар ҳамин рӯҳия то соати шаши субҳ хушгуфторй намудем.
Баъдан ҳар кадом сӯи манзилҳои хеш рафтем, то ки каме
истироҳат намоем. То соати 11-и рӯз ба хоб дода шудам. Сипас
боз дар манзили Исмоил чамъ омадем. Ба сифати ғизо палови
точикиро интихоб кардем. Анвар-ако дар палавпазй маҳорат
нишон дод. Дастархонро аз нав ба тартиб даровардем. Такрибан
шароб нанӯшидам, вале сарам ба дард даромад. Аз чойи наваду
панч истифода намудам. Соати дуй рӯз дувумбора мачлиси
солинавиамонро оғоз бахшидем. Ба ғайр аз банда дигарон ба
шароб дода шуданд. Ин нишаст то соати панч идома ёфт.
Мучаррадҳо роҳи майдони ҳавоиро пеш гирифтанд. Бечораҳо
барои хонумҳошон зик шуда буданд. Абдулмачид, мисле ки
завчаашро хеле дуст медошт, ки дар забонаш факат номи Соня
буд. У чу нон аз Сонябону ёдоварй мекард, ки гУё завчааш не,
балки аз он болотар бонуе ба назар мерасид. Умрикулу Исмоил
намедонистанд, ки Соняаш кист ва аз ман оҳистакак пурсиданд,
ки Абдулмачид-ако дар бораи чи Соняе сӯҳбат дорад? Банда
фаҳмондам, ки Абдулмачид-акотон Соня гуфта, ҳамсараш
Санавбархонро дар назар дорад. Воқеан, Абдулмачид аз
завчааш зиёд ёдоварй менамуд. Эҳсос мекардам, ки У азоби
рӯҳй медид ва шояд лаҳзаҳои танҳой дар манзили сехучрагии
кабати чорум, оби дида хам мекард. Аз ин чост, ки ҳафтае ду
маротиба ба майдони ҳавой мерафт ва бо таъби хира бармегашт.
Чолиб он аст, ки дар бинои Абдулмачид чанд тан аз бону вон аз
Полша иқомат мекарданд ва онҳо низ ҳамеша бо Абдулмачид
ба майдон мерафтанд. Онҳо ба балкони бинои майдон
мебаромаданд ва чашмонашонро бо чашмони маҳзуни

44
Абдулмачид якчо карда, мусофиронро ба мушоҳйда мегирифтанд.
Вақте медиданд, ки аз Сонябону дарак нест, гУё хушҳол
мешуданду аз тасалло додани Абдулмачид фаромУш менамуданд.
Ин ҳолатҳо мо Абдулмачидро азият медбдем, ки чаро ин
пуландиҳо аз наомадани завчааш хурсандӣ изхор мекунанд?
Абдулмачиди бечора чй ҳам мегуфт? Медонист, ки шУхиаш
мекунем ва ҳоли мо низ аз У беҳтар набуд. Он занони пуландй,
воқеан, хеле инсонҳои дидадаро буданд. Андак русиро
медонистанд ва то дер баъзан ба қартабозй машғул мешуданд.
Рафтору муносибати Абдулмачид, ба онон маъқул буд, зеро У
нишасту хези хубе, маданияти баланд дошт. Бо бонувон ба лафзи
ширину ҳаловатбахш сӯҳбат мекард. Махсусан, вақти танҳой
ва мучаррадй мардон чунин ҳарфҳоро хуб мегУянд. Ман ба
майдони ҳавой нарафтам. Хостам, ки Аъзамчонро ба соли нав
табрик намоям. У бо завчааш Софиябону ва писари ширинрУяшон
Ҷамшед, бандаро бо хушнудй кабул карданд ва ҳамзамон соли
нави 1979-ро табрикам гуфтанд.

Бегоҳй ба клуби микрорайон рафтам, то ки сакқабозй кунам.
Он чо рақсу бозй ид ома дошт. Аксари шӯравиён сархуш буданд
ва ҳатто баъзеашон дар пой рост истода наметавонистанд. Ин
тоифа ҳеч андеша намекард, ки дар кучоянд? Дар Батан
ҳастанд, ё дар кишвари дигаре. Мо — шӯравиҳо бояд намунаи
ибрат нишон медодем, аммо афсУс, ки ба ҳар кучо ки пой
ниҳодем, хешро соҳибхона пиндоштем.

Рӯзи дуюми январ, нахустин рУзи кори буд. Аз тарафи
пагоҳй ба сафорат ҳозир шудам. Чанд дона нома доштам, ки
онҳоро ба кутии номаҳо андохтам. Сари роҳ ба «Хонаи дӯстй»
даромадам. Сайфуллох Саидро ба соли наваш табрик гуфтам.
Ҳамзамон ду рисолаи Раҳимчон Мусулмонқуловро, ки дар
заминай осори Кошифй - «Бадоеъ-ул-саноеъ» арзи вучуд карда
буданд, ба Сайфуллох додам, то ки ба китобхонаи миллии
Кобул бахшад. Эшон «ба чашм гӯён» китобҳоро болои мизашон
гузоштанд. Ҳамин тарик, соли нави 1979-ро дар Кобул пешвоз
гирифтем ва ин соле хоҳад шуд, ки чанбаи донишандУзй хохад
дошт.

Моҳи январ фаъолиятам ранги чиддй гирифт. Бонки миллй,
матбааи сукук масруфам месохтанд. Махсусан, матбаа чолиб
менамуд. Назар ба нақли баъзе афғонҳо моҳи январ сафорати
Амрико сертараддуд ба назар метофт. Сафир то дер дар
дафтари кориаш қарор мегирифт. Ҷаласаҳояшро на дар утоки
кориаш, балки дар толори хурдакаке, ки панҷараҳои рӯ ба

45
чониби Хайрхона доштанд, мегузаронд. Чосусонаш бештар дар
мошинҳои резапайкари шведӣ ҳар сари вақт майдони ҳавоиро
«тамошо» мекарданд ва гӯё мусофиронй шӯравиро ба ҳисоб
мегирифтанд. Ҳатто назар ба маълумоти низомие баъзе
кормандони идораи чосусии Амрико дар либоси афғонй борҳо
ба клуби микрорайон дохил шуда, мушовирони навомадаро
меомӯхтанд ва чанде аз онҳоро то ндзди бинохошон гусел
мекарданд. Боз мегуфтанд, ки идораи зиддичосусии Амрико
мехостааст, ки дар ҳар гурӯҳи мушовирин «хизматгарон»-и
худро донгга бошад. Дар ин чода, ба онон мушовирони соҳаи
бонкй, молил ва тарчумонҳои баромади кавкозидошта лозим
будааст. Дар ин чумла, Султон Рачабовро ҳам ҳамроҳ карданй
буданд, зеро ӯ нахустин сармушовире шинохта мешуд, ки бо
Амин наздикй дошт. Дар заминай овозаҳои шунидаам боре бо
оҳанги шӯхӣ аз эшон савол кардам: «Султон Рачабович! Шумо
нони чопггро бо Амин хӯрда, чаро акс гирондед?» У андак
парешон шуду изҳор дошт: «Ту сағера аз кучо медонй, ки ман
бо Амин нони чошт хӯрдаму сурат гирондам?» Аз ин беш бо
эшон сӯҳбат намуданам хавф дошт, зеро вай метавонист саволи
бандаро чойи дигаре бигӯяд. Аз ин ба баъд, гурӯҳи Бахтулин
дар шахси ронандаи мошини хизматиаш назоратро аз болои
С.Рачабов ба роҳ монданд. Ҳол он ки С.Рачабов бо полковники
бехатарии Шӯравй - Ҳамза Пӯлодов «дӯстон»-и наздике буданд
ва борҳо С.Рачабов назди вай аз соддалавҳй кор гирифта, гӯё
содиқона сӯҳбат менамуданд. Воқеан, идораи чосусии Амрико
ба фаъолият пардохта буд, то ки муносибати Афғонистонро бо
Шӯравӣ хароб созад. Дар миёни кормандони техникии матбааи
таълим ва тарбия касони амрикопарасту шӯравибадбин бисёр
буданд. Шпагин мехост, ки даъвати раисро кабул кунаду он чо
нони чошт хӯрад, вале ман розй нашуда, баҳона ёфтам, ки раиси
матбааи сукук соати 12 моро интизор мешавад. Агар хамин
чошт мо бо раису коргарони матбааи маориф ҳамтабак мешудем,
имкон дошт, ки ба дарди заҳролудӣ гирифтор мегардидем. Рӯзи
дигараш Шпагин аз банда савол кард, ки оё медонистам, ки
чунин ҳодиса рух медихад? Албатта, не гуфтам. Аммо эхсос
мекардам, ки рӯзе моро бояд захролуд созанд. Ин хам як навъ
зарба задан ба фаъолияти мушовирини шӯравй буд. Бесабаб
нест, ки мухолифони шӯравй ҳодисаи мазкурро ба ташрифи
онрӯзаи Шпагин иртибот доданд. Факир Ахмад, ки авлодонаш
аз Самарканди бостон ба Кобул сафар карда будаанд овозаи
фавкро таъйид кард. Мавсуф саринженери матбааи номбурда

46
буд, ки дар он нони чошт иштирок надошт. Чунин амалҳо ҳеч
гоҳ боиси обурӯй гирифтани раиси русидону мушовирин туда
наметавонист. Поёни моҳи январи 1979-ро метавон оғози
коршиканиҳои инқилобӣ номид, ки ба мукобили шӯравиҳо равона
гардида буданд. Аз киссаҳои баъдӣ хоҳед дид, ки Инкилоби
Савр бо саркардаҳои «халқиаш» ба кадом еӯ майл пайдо
менамояд. Дар чунин вазъият ҳам мардуми фарҳангии Кобул
аз пайи таҳқиқу пазируфтани фарҳангиёни ҳамхуни хеш буданд.
Накҳати Саъид аз ин кабил буд, ки меҳмондории донишманди
точик - Зоҳир Аҳрориро ба ӯҳда дошт. Ман ҳам ба дидорбинии
Зоҳир Аҳрорй ба меҳмонхонаи «Кобул» рафтам.

Моҳи январ дастгоҳи «Халк» Таракиро аз Ленин болотар
шинонд. Уро падари маънавии миллати афгон меномиданд.
Зоҳиршоҳ дар ей соли салтанаташ чунин таърифҳоро нашунида
буд. Ба ақидаи «ҳалкй»-ҳо ягон ҳизб дар мудди 14 сол чунин
инкилоби «бехун»-ро надидааст. Падари маънавй кай парво
дошт, ки дар Қандаҳор миёни даҳокину заминдорон задухУрд
ба вуқӯъ пайвастааст... Поёни январ буд, ки Зоҳир Аҳрорй
Кобулро тарк гуфт. Чанд тан аз ҳаводоронаш дар майдони
ҳавой гуселаш кардем. Дилҳои мо хун мегиристу Зоҳир Аҳрорй
ширингуфториашро идома мед од. Метавон як ходиса_и хуши
моҳи январ ба Батан баргаштани З.Аҳрориро ҳисобид. Ӯ, вақте
ки ба толори гумрукй ворид шуд, ҳамоно бо нигоҳашу хандаҳояш
гУё ба ҳоли «чекист»-ҳои точик механдид. Ин истилоҳи Азимчон
Юсуфов буд, ки ҳама шӯравиҳоро «чекист» меномид. Яъне дар
бадали пули зиёдатии афғонӣ мо пули шӯравиро дар шакли
«чек» мегирифтем. Дар Шӯравй факат бо ин навъи пул мошин
ва дигар ашёро харидорй кардан мумкин буд. Ба ибораи дигар,
чеки шӯравй макоми доллари америкоиро дар дохили кишвар
дошт. Аз ин чост, ки дар ҳама шаҳрҳои шӯравй мағозаҳои
махсусе барои аз хоричаомадагон фаъолият менамуданд. Вокеан,
ҳамин «чек»-ҳо буд, ки кас худро сӯи орзуву умедҳо равона
месохт ва хизмати башардУстонаашро идома мед од. АфсУс, ки
ба хотири ин «чекҳо» чандин касон чон ба гарав монда буданд.

Ҳодисаи дигари чолиб дар ин моҳ ташвику тарғиби шеъри
точикй буд. Дар рУзномаву мачаллоти кишвар аксхои Лоику
Гулрухсор ва мусоҳибаҳои онон чоп мешуданд. Ҳамчунин
намунаҳое аз ашъори ин ду шоири дУстдоштаи точик ба табъ
мерасиданд. Ин чо бо моҳи январи 1979 хайрухуш хоҳем кард,
зеро моҳи феврал қиссаҳои хоси худро дорад.

47
ФЕВРАЛИ 1979
ТЕРРОРИ САФИРИ АМРИКО

Моҳи феврали соли 1979 хеле сервокеа шуд. Дар нахустин
рӯзи он Оятуллоҳ Хумайнӣ ба Теҳрон ворид гардид. Расонаҳои
хоричй дар мавриди ҳодисаҳои Ирон таҳлилҳои ҳархела
доштанд. Шашуми феврал буд, ки дар Ирон дуҳокимиятй рӯйи
кор омад. Яке ҳукумати Бахтиёр буду дигаре мухолифин, ки
бо сарварии Оятуллоҳ Хумайнй, ҳукумати Бахтиёрро эътироф
намекард. Эшон ҳафтоду ҳашт сол умр дошт. Чаҳордаҳ сол
боз дар Фаронса ба сифати гурезаи сиёсй зиндагй мекард. Ҳамин
рӯзҳо тавассути садои «Би-би-си» ва дигар мавчхо садриаъзами
Ирон таъин шудани Маҳдй Бозоргониро шунавонданд. Маскав
низ ин хабарро таъйид кард. Теҳрон ба шаҳри инкилобй табдил
меёфт. Банда дар ғами мутахассисини шӯравии мукими Техрон
будам. Шӯравӣ очилан чанд адад ҳавопайморо ба Техрон
мефиристад, то ки занону кУдакон аз чунин минтақаи доғ
бароварда шаванд.

Дар Афғонистон тақсими замин торафт вазъияти сиёсиро рУ
ба харобй меовард. Вобаста ба ин масъала чаласаи мушовирин
дар сафорат таҳти роҳбарии Гречин сурат гирифт. Шовинизми
русиро эҳсос мекардем. Одатан, ҳар мушовири навомадаро
Гречин ба ҳозирин муаррифй менамуд. Аммо, боре хам тарчумони
тозаомадаро ба гурӯҳ ошно намесохт. Ин чихат ба нафси мо -
тарчумонхо, ки мушовирин бидуни фаъолияти мо бедасту по
буданд, мерасид. Аз ин чост, ки Мухаммадчон Гулчонов, ки
одати инкилобгарой дошт, дойр ба ин камбудии роҳбарони гурӯҳ
сухан карда, ҳамзамон масъалаи баланд бардоштани маоши
тарчумонхоро ба миён гузошт. Албатта, чунин амали тарчумоне
барои Гречину сармушовирини гурӯҳҳои тахасеусй маъкул
набуд. Вале илоч надоштанд, зеро аксари тарчумонҳои гурӯҳ
унвонҳои илмй доштанд ва саводи дунёфаҳмиашон хам аз бисёри
мушовирон болотар менамуд.

Дахуми феврал ба зодрузи пайғамбари Ислом -
Мухаммад(с) рост омад. Ба ин муносибат раиси давлат - Таракй
теъдоде аз маҳбусинро аз зиндонҳо озод кард. Раиси факултети
динии Донишгохи Кобул ба воситаи телевизион дар мавриди
шахсияти таърихиву башарй будани Пайгамбар гузориш дод.
Ин рУз мусулмонони чахон чашн доштанд. Мо-шӯравиҳо низ

48
дар якчоягй бо мардуми Афғонистон истироҳат кардем. Ташвиши
нони чошт надоштам, зеро Раҳматшоҳ қаблан бандаро барон
мантухУрй даъват намуда буд. Вай нисбат ба ман бештар
тачрибаи рУзгори хоричй дошт. Хушбахтиаш он буд, ки завчааш
дар хизматаш қарор дошт ва аз ҳар ҷиҳат роҳат медид. Албатта,
одати ба манзили тарчумонҳои бо оилаҳошонбуда рафтан
надоштам, аммо Раҳматшоҳ ва хонумаш дигархелтар маълумам
мешуданд. Инҳо ҳеч гоҳ аз душвориҳои рӯзгор ва нарху навои
бозор сУҳбат намекарданд. Муҳимаш он буд, ки зану шавҳар
меҳмонро хуш доштанд. Махсусан Саодатбону зани хеле
дидадарову хандонрӯ буд. Ҳеч гоҳ омадани меҳмонро бо
қавоқҳои овезон пешвоз намегирифт, балки бо чеҳраи кушод
касро пазирой менамуд. Як хел соҳибхонаҳои дигар бо меҳмон
чунин сӯҳбат меоростанд, ки меҳмон роҳи гурез мечуст. Ин
тоифа, одатан, аз нарасидани маош, сермеҳмон буданашон шикоят
менамуданд. Ё ин ки бо меҳмон сари миз қарор мегирифтанду
худ чизе намехӯрданд. Дар назари онҳо меҳмон касест, ки барои
ғизо хӯрдан меояд. Ба йн хотир, банда на ҳар даъватро
мепазируфтам. Чунон ки гуфтам, даъвати Раҳматшоҳ самими
буд, ки рафтам ва аз мантуи бо панчаҳои нозуки янгаи мӯҳтарам
печондашуда ҳаловат бурдам. Ҳамин мантуи лаззатбахш мавлуди
имсолаи Муҳаммад(с)-ро хотирмонтар сохт.

Ҳамин рӯз буд, ки Оятуллоҳ Хумайнй истеъфои Бахтиёрро
ба миён гузошт. Агар чунин нашавад Хумайнй ғазовот эълон
менамояд. Аллакай зиёда аз сад кас кушта ва беш аз 1300 нафар
чароҳат бардоштанд. Баъд аз чанд рУз Бахтиёр, ки шахси
бовафои Ризошоҳ Паҳлавй буд, нопадид гардид. Расонахо
мегуфтанд, ки У гУё ба катл расидааст ва ё аз кишвар фирор
намудааст. Хулоса, Оятуллоҳ Хумайнй пирӯз шуду ҳукуматаш
ва сохтори давлати Иронро ба расмият даровард. Яке аз
аввалинҳо шуда, Покистон Ирони исломиро эътироф кард. Сипае
Афғонистони инқилобй низ аз Ҷумҳурии Исломии Ирон дастгирй
намуд. Дар ин маврид Давлати ШУравй хомУш намонд, балки
дар миёни кишварҳои абаркудрат яке аз аввалинҳо шуда, сохти
Чумҳурии Исломии Иронро пазируфт. Ҳол он ки дар паҳлуи
шиори «Март ба Амрико», шиори дигаре хам ба хамин мазмун
бар зидди ШУравй садо медод.

Моҳи феврали ҳафтоду нӯҳ як воқеаи таърихии хотирмони
дигареро ба рӯзҳои сертаҳлукааш илова намуд, ки террори
сафири Амрико - Адолф Дабз буд. Ин ҳодиса соати дувоздаҳу
сии рУзи 14-уми феврал рух дод. Одатан, дар кушта шудани

49
ҳар шахсияти сиёсӣ ду-се тахмин дар назар дошта мешавад.
Тахмини аввалро ҳукумати давр таъйид мекард. Тахмини
дуюмро мардум мебофт ва тахмини сеюм он аст, ки ба воқеият
наздикӣ дораду аммо кашфи қонуниаш душвор аст. Куштори
Адолф Дабз низ дар заминаи чунин тахминҳо сэру садо мед од.
Банда ҳар се тахминро кабул дорам ва кӯшиш мекунам, ки
шарҳи ҳодисаи мазкурро назди алокамандони таърихи нави
Афғонистон ошкор созам.

Тахмини аввал. Адолф Дабз, рӯзи чаҳордаҳум, соатҳои
наздики нӯҳ аз манзили истикоматиаш берун шуда, роҳи
сафоратро пеш мегирад. Дар ҳиссаи роҳе, ки ба роҳи марказй
пайваст мешавад, мошини хидматии ӯро чаҳор нафари либоси
пулисдошта нигоҳ дошта, се кас худро ба паҳлуи сафир чойгир
намуда, якеаш дар пешорӯ назди ронанда қарор мегирад. Ба
ронанда бо туфангча тахдид намуда, мачбур мекунанд, ки
мошинро чониби меҳмонхонаи «Кобул» ҳаракат диҳад. Ронанда
амри онҳоро ичро мекунад. Он чор террорист Дабзро муаддабона
аз мошин берун кашида, дар шоҳидии садҳо роҳгузарон ба
қабати боло мебаранд ва дар хучраи раками 117 ҳабс мекунанд.
Сафир ва чор «пулис» дохили хучра мемонанд. Сардори
террористҳо талаб мекунад, ки робитаи телефонй баркарор
намоянд. Террористҳо аз дохили хучра ба беру ни он бо намояндаи
давлати Таракй ҳарф мезаданд. Онон фақат як талаб пешниҳод
мекунанд: аз зиндони Пулии Чархй озод намудани Баҳриддини
Боиз. Назар ба маълумоти намояндаи хукумат чунин шахси
сиёсй дар маҳбаси Кобул вучуд надонгга, балки кайҳо фирор
кардааст. Сафир аз намояндаи Амрико, ки дар даҳлез бо
намояндагони хукумат якчо амал менамуд, талаб мекард, ки бо
ҳар роҳе, ки ҳаст, ӯро аз марг начот диҳад. Мушовирони низомии
Шӯравй низ дар катори дигар начотдиҳандагон кӯшишҳо ба
харч медоданд, то ки Адолф Дабз зинда монад. Мӯҳлати як
соату ду соати муайянкардаи террористҳо ба поён мерасиду
чавоби аники тарафи давлат номаълум мемонад. Ниҳоят,
террористҳоро фиреб доданй шуда, ваъда доданд, ки баъд аз
15-20 дақиқа Баҳриддини Боизро ба ихтиёри онон мегузоранд.
Вале ин мӯҳлат хам бенатича мемонад. Тарафи хукумат ва
маслиҳатгаронаш ба чунин хулоса меоянд, ки бо як хучум
дарвозаро шикаста, сафирро халос намоянд. Аммо то ин хулоса
террористҳо як раги бари абрӯи сафирро бо корд бурида буданд,
ки боиси хунравии зиёде шуда буд. Ин ҳолатро ба беруни ҳучр0
аз забони Дабз расонданд. Баъд аз ин тарафи давлат ба ху”ум

50
мегузараду дар дохили ҳучра чанд таркиш рух медиҳад. Ope,
дарвозаро шикаста даромаданд, вале гранатаҳо таркида буданд
ва сафиру он чор «пулис» дар ҳолати беҳушӣ карор доштанд.
Сафирро ба мошини ёрии таъчилй бор карда, бо суръати баланде
то шифохонаи Амрико мерасонанд. Аммо дер туда буд. Дабз
дар рох чон медиҳад. Чор «пулиси» ба хуни худ оғуштаро низ
ба бемористони Чаҳорсадбистара интиқол медиҳанд, то ки агар
зинда бимонанд, қазияро барои ҳукумати Таракй кушоянд.
Ҳамйн рӯз, соати 12-30 байраки Амрико аз болои бинои сафорат
поён фароварда шуд.

Тахмини дувум 15-уми феврал, ба воситаи расонаҳои
хабарии Ғарб муайян гардид. Мавчхои «Исроил», «Би-би-си»,
«Садои Олмон» ва ғайра дар катли сафири Амрико - Иттиҳоди
Чамоҳири Шӯравиро айбдор мекарданд. Онҳо даъво доштанд,
ки мушовирини низомии русй ба тарафи Таракй маслиҳат
додаанд, ки дигар интизор шудан лозим нест, балки ба ҳучуми
таъчилй гузаранд. Ин ҳучум боне шуд, ки Дабз бо террористон
ба катл расиданд. Яъне, тирпарроние, ки он рӯз сурат гирифта
буд, бо амру ҳидояти мушовирини шӯравй амалй шудааст. Дар
Вашингтон сафири Шӯравй - Добрининро ба Вазорати корҳои
хоричй даъват намуда, на дар шакли хаттй, балки забонй огоҳ
кардаанд. Ҳамчунин, расонаҳо таъкид месохтанд, ки агар
тирпарронй сурат намегирифт, имкон донгг, ки бо пули зиёде
террористҳоро қаноат кунонда, чони сафирро бихаранд. Расонаҳо
чунин ҳарфҳоро аз забонй намояндаи Амрико дар дохили
меҳмонхонаи «Кобул» меоварданд. Гӯё намояндаи Дабз хеле
кӯшиш намудааст, ки ба хучум (штурм) нагузаранд, вале тарафи
Таракй факат ба маслиҳати мушовирини шӯравӣ гӯш мед оду
бас. Ба гуфти он расона, дар натича сафир аз қалб ва ҳам аз
пешонй тир мехӯрад.

Он шабу рӯзҳо, ки ба шахри Кобул мухбирони зиёде омада
буданд, баъзеашон дар миёни мардум гашту гузор карда,
тахмини дигареро вобаста ба террори Дабз кашф менамоянд.
Сӯҳбати мухбире бо як шаҳрванди Кобул, чунин садо дод, ки
гӯё америкоиҳо худ сафирашонро ба катл расондаанд, зеро ӯ
дар мавриди Афғонистонро аз таъсири Шӯравй баровардан ҳеч
кореро ба анчом расонда натавонист. Он шаҳрванд савол
мегузошт, ки агар чунин намебуд, чаро сафир мошинашро манъ
кард ва дарвозахояшро барои террористҳо кушод? Ниҳоят,
ҳамагон медонанд, ки дарвозаи мошини сафирро фақат аз
дохили он кушодан мумкин буд. Пас, сафир бо террористҳо

51
пеш аз пеш мувофиқа доштаанд ва он талаби террористҳо низ
дойр ба озод кардани Бахриддини Боиз сохтакорие беш набуд.
Дигар ин ки ронанда чаро мукобилият нишон над од, чаро
мошинро ба дарахте назад, то ки мардум чамъ шаваду сафирро
ба меҳмонхона набаранд. Барой шаҳрвандон маълум набуд', ки
чй навъ сафир ба осонй худро ба террористҳо таслим сохтааст.
Ин муаммое буд сарбаста. Дар ҳамин замина, тахминҳои дигаре
илова мешуданд, ки ба мавзӯи аъзоёни ҳизби «Ситами миллй»
будани котилон иртибот дошт. Боз мегуфтанд, ки чунин одам
бо номи Боиз дар Афғонистон вучуд надоштааст.

Ҳабдаҳуми феврал дар рУзномаи «Анис» акси котилонро
чоп карданд. Ҳар чори онон нимбараҳна ва бадану сару рӯяшон
тирхӯрда маълум мешуданд. Ҳамагон қавораи ҳазорай доштанд.
Дар ҳамин шумора сурати Адолф Дабзро бо мухтасари шарҳи
ҳолаш рӯйи чоп оварда буданд. У соли 1920 таваллуд ёфта, 58
сол дошт.Рӯзҳои понздаҳуму шонздаҳум байрақҳои ҳамаи
сафоратхонаҳо поён шуданд. Ҳукумати Таракӣ ин амалро тақозо
карда буд. Ҳамин рӯз насади Адолф Дабз ба Вашингтон интиқол
дода шуд.

Тахмини сеюмро ҳукумати Таракй эчод намуда буд. Се-
чор рӯз аз ҳодисаи катли Дабз гузашту гузоришҳои расмй
рӯйи чоп омаданд. Тавре ки гуфта шуд, ба Кобул аз аксари
кишварҳо мухбирон омада буданд, то ки сабабҳои кушта шудани
сафири Амрикоро барои шунавандагонашон аз дохили
Афғонистон бирасонанд. Азбаски то ин вақт Ҳафизуллоҳ Амин
шахси дуюм дар ҳукумати инқилобии Афғонистон ҳисоб меёфт
ва аз чумла садорати вазорати корҳои хоричиро ба ӯҳда дошт,
барои мухбирон нишасти матбуотй ташкил дода, баъзе тахминҳоро
ифшо сохт, ки онҳоро метавон ҳамчун хулосаи воқеии ҳукумати
Таракй кабул кард. Мусоҳиба ба забонҳои форсиву пашту ва
инглисиву русй сурат гирифт. Ин рӯз 19-уми феврал буд.
Табиист, ки ҳама мухбирони хоричй ду савол доштанд: «Чй
шуД, ки Адолф Дабз ба қатл расид»? «Дар ин ҳодиса
мушовирини низомии Шӯравй даст доштанд ё не»?

Ҳафизуллоҳ Амин ба ин саволҳо таври зайл чавоб дод:
«Тарафи ҳукумат хеле кӯшиш намуд, ки талаботи террористҳоро,
ки Баҳридини Боизро озод кардан буд, иҷро намояд. Ҳатто ба
террористҳо гуфтаанд, ки Бахриддини Боиз аз зиндон озод шуда
ва ҳоло дар роҳ аст, ҳамин ҳоло мерасад. Аммо котилон бовар
накардаанду сафирро куштанд.»

Оид ба иштироки мушовирини шУравй Ҳ.Амин котеъона

52
ҷавоб дод, ки онҳо барон ҳимояти мутахассисони худ, ки дар
меҳмонхона иқомат менамуданд, омада буданд. Ҳамчунин таъкид
шуд, ки сафир хеле вакт зери таъкиби баъзе гурӯҳҳои иртичой
қарор доштааст. Ҳукумат борҳо ба сафир пешниҳод кардааст,
ки ичозат диҳад, то ки амнияти ӯ таъмин гардад. Аммо Дабз ба
чунин тахминҳои тарафи Таракй бовар намекардааст. Хулосаи
ҳукуматй он шуд, ки сафир дар натичаи бемасъулиятии худ ва
ба назар нагирифтани вазъи сиёсии кишвар ба қатл расид.

Тавре ки мебинем, такрибан ҳама тахминҳо то чое ба вокеият
наздикй доштанд ва расонаҳои хабарй низ аз ин беш маълумот
дар даст дошта наметавонистанд. Вале дар дунёи чосусй, ки
ба давлатҳои абаркудрат бештар иртибот мегирад, боз воқеиятҳое
мавчуданд, ки онҳоро на ҳама метавонанд дониста бошанд. Аз
ин ки дар ин ҳодиса идораҳои чосусии ШУравиро айбдор
карданд, бесабаб набуд. Мубориза сари минтака чараён
мегирифт: Ирон, Афганистан, Хитой, Покистон. Тасаввур кунед,
ки ҳамин моҳи феврал буд, ки миёни Ветнаму Хитой чанг cap
зад. Табиист, ки дар чунин ҷангҳо давлатҳои нерУманде карор
мегиранд. Ҳар кадом мехоҳад, ки кишвари дигареро таҳти
тасарруфи худ карор бидиҳад. Ҳамин рУзҳо буд, ки Хитой бо
талаф додани 48 танк сархади Ветнамро шикаста ба масофаи
даҳ километр хоки ин чумҳуриро таҳти назорати хеш гирифт.

Таваччӯҳ ба он кунед, ки Ирон аз дасти Амрико рафт.
ШУравй низ ба ниятҳои дар мавриди Ирон доштааш чомаи амал
пУшонда натавонист. Ирон ин ду давлатро чашми дидан надонгт.
Афганистан ҳам бо Инқилоби Савраш маълум набуд, ки ба
кучо майл мекунад ва такдири байналмилалиаш чй мешавад.
Ба ҳамин сабабҳо идораҳои чосусии Амрикову ШУравй ба
фаъолияти чиддй пардохтанд, то ки ин кишвари ҳоло
саргардонро таҳти тасарруфи хеш карор диҳанд.

Расонаҳои Ғарб боз ҳам мегуфтанд, ки барои идораи чосусии
ШУравй шахсияти Адолф Дабз маълум буд. Ӯ ба сифати яке аз
чосусони дарачаи аввали Амрико ҳисоб ёфта, дар бахши ШУравй
тахассуси чосусй донгг. Муддате дар Маскав ифои вазифа карда
бо пирУзии Инкилоби Савр ва cap даровардани мушовирини
шУравй ба вазоратхонахои Афганистан, Адолф Дабз ҳамчун
сафир вориди Кобул гардид. Мавсуф вазифадор буд, ки таъсири
шУравиро дар ин кишвар поён бурда, рафта-рафта онро
шарманда созад. Аз ин рӯ, Дабз аз нахустин рӯзҳои фаъолияташ
мавриди таваччУхи идораи кашшофии ШУравй карор гирифт.

Акнун бармегардем ба як сУҳбати мухбири хоричй бо

53
шаҳрванде, ки қатли сафири Амрикоро дар нобарории
фаъолияти дипломатии ӯ ба мушоҳида мегирад. Воқеан, Дабз
ба воситаи дастгоҳи чосусиаш шахсонеро пайдо карда, нақшаи
гаравгон гардиданашро кашида буд, Бо ин роҳ мехост Шӯравиро
айбдор созад. Максад он буд, ки котилинро фиристодаи
дастгоҳҳои чосусии Шӯравй эълон намоянд. Дар ин ҳодиса
Ҳафизуллоҳ Амин даст дошт, аммо оқибати онро чандон илмй
таҳлил накарда буд. Амин гумон набурд, ки сафир якчоя бо
ашхоси зархаридаш нобуд мешавад. Тасодуфан ҳамон пагоҳй
ман бояд ба сафорат мерафтам. Дар ҳиссаи майдони
«Паштунистон» пеш-пеши мо мошини сафири Амрико ҳаракат
дошт. Мошини ӯ назди меҳмонхонаи «Кобул» қарор кард.
Сафир бо ду-се кас ба дарвозаи меҳмонхона даромаданд. Ман
гумон кардам, ки он-чо ягон мулоқоти давлатй шояд сурат
бигирад. Вақте ки аз сафорат баргашта, сари вазифаам ҳозир
шудам, афғонҳо гуфтанд, ки сафири Амрикоро дуздида дар
меҳмонхонаи «Кобул» маҳкам кардаанд. Ин хабар сабаб шуду
Шпагин чавобам дод, то ки аз ҳодиса воқиф шуда, баъд ба ӯ
қисса намоям. Мошини раисро гирифтаму назди дарвозаи қафои
меҳмонхона расидам. Аллакай атрофи меҳмонхонаро пулис
печонда буд ва болои боми биноҳои Бонки миллй ва боми
меҳмонхона снайперҳо камин гирифта буданд.Банда, ки
шаҳодатномаи мушовири гумрукӣ доштам, бемамониат ба ҳавлии
меҳмонхона ворид шудам. Баъд аз чанд дақиқаи гӯшкарданҳо
дохили бино гардидам. Он шабу рӯзҳо дар меҳмонхона чи
нозимиён ва чи мутахассисони мулкии шӯравӣ зиёд иқомат
мекарданд. Маълумам шуд, ки Дабз ва он се таррорист дар
ҳучраи 117, ки панчараҳояш ба тарафи Бонки миллй кушода
мешуданд, қарор доранд. Даҳлези дароз пур аз низомиёну
мушовирони шӯравӣ буд. Чанд тан аз дипломатҳои америкой
низ дар тохту тоз буданд. Аз дастгоҳи Амин ҳам кормандон
ҳузур доштанд. Дар гУшае Қурбон Хочамов, ки он чо истиқомат
мекард, ба назарам расид. Ӯ парешон менамуд, зеро ҳучраи
гаравгарон аз ҳучраи вай чандон дурй надошт. Вазъиятро чанд
дақиқа омӯхта ба гурӯҳе, ки назди дарвозаи ҳучраи 117 карор
дошта, мехостанд, ки чорае андешанд, рафтам. Аз дохили ҳучра
сими телефон ба даҳлез бароварда шуда буд. Ҳар лаҳза
намояндаи Амрико бо террористҳо ва Дабз ба забони олмонй,
на инглисӣ, гуфтугӯ мекард. Одамони ҳукумат низ гӯё дар
пайи начот додани сафир буданд. Мушовирони низомии ШӯраЕ'
гӯё кӯшиши озод кардани сафирро мекарданд. Рӯйи ҳаглй

54
баромада будам, ки таркиш ба амал омад. Аз роҳам пас гашта
чойи ҳодисаро диданй шудам. Одамон рӯйи замин хоб буданд.
Дуду чанг даҳлезро пахш намуда буд. Дигар истоданам маънй
надошт. Саросемавор ба сари роҳ баромадам, ки ронандаи раиси
матбаа ба ташвиш афтода, маро чу стучУ дошт. Дастаҳои пулис
аз болои бомҳо поён мешуданд. Ногуфта намонад, ки то таркиш
ба амал омадан, снайпере аз бинои Бонки миллй яке аз
террористонро мачрӯҳ сохта буд. Баъдан фаҳмидам, ки Дабзро
дар мошине ба шифохонаи Амрико интикол доданд.
Террористҳоро ба Чаҳорсадбистара бурданд. Он чо докторҳои
шӯравй хизмати тиббӣ мерасонданд. Ҳама ran маълум буд.
Гуфтанд, ки хамон шаб дастаи Амин онҳоро аз байн бурдааст.
Он рУз Амин ба дифои шӯравиҳо баромада, даст надоштани
онро дар ин куштор тайид кард. ГУё дастаи чосусии Амрико ва
Олмон аз казия ба хубй бохабар буданд, вале ба сабаби ин ки
қазияи сохтаашон бар зарари худашон анчом ёфт, онхо низ
хомӯш монданд. Ин хомУшй зоҳирӣ буд. Дастаи чосусии Амрико
баъди интиколи Дабз ва аз Пентагон супориши махсус гирифтан
ба фаъолияти чиддй пардохтанд. Назар ба маълумоти расонаҳо,
онҳо рУзи сахти Дабзро ба сари сафири ШУравй - Пузанов
В.М. оварданй будаанд.

Бояд гуфт, ки дар Кобул бепгтар идораҳои чосусии ШУравй,
Амрико, Олмон, Ҳинд ва Хитой фаъолият менамуданд. Ҳар
кадом аз инҳо такягоҳҳои хоси худро доро буданд. Масалан,
чосусони хитой ба ҳизби маочиён такя доштанд. Ин ҳизб 17-уми
феврал дар Ҳирот анчуман созмон дода, ба суикасд гузаштанд.
Онон роҳи куштори шахсиятҳоро пеш гирифтанд. Аз ҳама беш
аъзоёни ин ҳизб барои мо хатарнок менамуданд. Шӯравиҳо дар
ин чода аз ситамиҳо ва точиконе, ки солҳои пеш аз минтакаи
КУлоб ба Афғонистон фирор карда буданд, такя менамуданд.
Маҳз ҳаминҳо кормандони шӯравиро аз ҳар навъ чорабиниҳои
зидди онон кароргирифта бохабар месохтанд. Назар ба гуфтаи
Ҷамила Бадахшӣ, даҳ нафар ситамй бо шУравй дар робита
буданд.

Моҳи феврал торафт муташаннич мегардид. Ҳ.Амин дар
мукобили Шӯравӣ коршиканиҳои навро чустучУ менамуд. Дар
забои бо ШУравй буд, аммо дар амал кУшиш мекард, ки
мушовирин ҳеч гоҳ муваффак нагарданд. 19-уми феврал
Бахтулин бо банда сУҳбат кард. Гурӯҳаш маълумот дошт, ки
дар тачлили рУзи Артиши Сурх, дастаи Амин бо ҳамдастии
чосусони Америкой амали нохуберо дар мавриди сафорати

55
шӯравй энном доданианд. Баъд аз як рӯз, 20-уми феврал ҳашт
нафар аз тарҷумонҳои коммунистро ба дастгоҳи сафири Шӯравй
даъват намуданд, ки аксаран точикон буданд: Абдулмачид
Холов, Муҳаммадчон Гулчонов, Умрикул Ҳакбердиев ва дигарон.
Сӯҳбатро Бахтулин гузаронд. Он чо беихтиёр маро сардори
гурӯҳ таъин кард. Медидам, ки баъзе тарчумонҳо бо шубҳа
сӯи ман менигаристанд ва албатта дар ботин мегуфтанд, чаро
маҳз Худойназар сардор муаррифй мешавад.

Таъкид гардид, ки пагоҳ, 21-уми феврал соати 5 ба сафорат
ҳозир шавем. Гап дар ин буд, ки сафорати шӯравй ба муносибати
Рӯзи артиш ба корпусҳои дипломатии мукими Кобул зиёфат
меорост. Такрибан ҳама сафирҳо ва дастгоҳҳояшон ташриф
меоварданд. Вазифаи гурӯҳ таъмини амнияти меҳмонон буд.
Дар атрофи бинои сафорат дастаи Бахтулин, ки мо онро «Черная
пантера» ном мебурдем, карор гирифтанд. Гурӯҳи ҳаштнафарии
мо дар дохили сафорат, назди дарвозаи марказй чойгир шудем.
Ҳар мошине, ки ба ҳавлӣ ворид мегардид, бидуни дахолати
касе аз берун бояд дарвозаҳояш боз мешуд. Соати шаш омадани
меҳмонон оғоз гардид. Дар рӯйи ҳавлй такрибан 300 адад мошин
қарор гирифт. Факат аз сафорати Амрико ва Хитой касе наомад.
Ба ғайр аз ҳашт нафари мо дигар ҳеч кас ҳаки рӯйи ҳавлй
истоданро надошт. Зиёфат соати ҳафт шурӯъ шуд. Мо
намедонистем, ки дар дохили толори пазирой чи гап буд. Факат
гоҳе Бахтулин назди банда ҳозир шуда, вазъиятро фаҳмида,
боз ба назди меҳмонҳо мерафт. Мошинҳои сафирон чиддан таҳти
назорати моён карор доштанд. Соат ҳафт ки шуд, аз дарвозаи
марказй касеро барои ворид шудан ичозат надодам. Яке аз
кормандони сафорат, ки акнун аз кучое омада буд, бисёр кӯшиш
намуд, ки дарояд, вале он бонуе, ки тугмаро дар ихтиёр дошт
сУи банда ишоракунон ӯро фаҳмонд, ки ичозат нест. Сипае вай
сУи дарвозаи боло ҳаракат намуд. Ҳодисаи Дабз ҳамаро ҳушёр
сохта буд. Зиёфат ду соат идома ёфт. Меҳмононро якояк Пузанов
ва дастгоҳаш гусел мекарданд. Дар масофаи даҳ метр то
мошинҳо меҳмон ба тобеияти гурӯҳ карор мегирифт. Банда
ҳар кадомро то назди мошинаш бурда, дарвозаро аз берун
мекушодаму мешинондам. Вакте ки чо ба чо шуд, тугмаҳоро аз
хар чор тараф зер мекардаму ичозати кушодани дарвозаи
баромадро ба он бону ишора менамудам. Ҳамин тавр ҳар
меҳмонро дар алоҳидагй ба мошинаш савор мекардам. Гурӯҳ
бошад, ҳар ҳаракатро таҳти назорат карор мед од. Аз боло”
бомҳо хам назорат ба мушоҳида мерасид. Ҳама меҳмонхои

56
сархушшуда аз водкаи русй бо лафзи шикаста «ба амони худо»
мегуфтанду саҳни сафорати Шӯравиро тарк мекарданд. Рӯйи
ҳавлй мо ҳашт нафар мондем. Дуртар аз мо Бахтулин бо сафир
рост истода, фаъолияти моро тамошо мекарданд. Ҳаво сард хам
буд. Баъзеҳо аз сардй меларзиданд. Бахтулину Пузанов чанд
қадам ба пеш сӯи мо гузошта, ташаккур, ташаккур гӯён гурӯҳро
ба толори пазирой даъват намуданд. Сафир ба ҳамаи мо
сипосгузорй карда, ғизову шароб таҳия намуданд. Гӯё бахши
дуюми зиёфат оғоз ёфт. Сафир хеле хушҳол буд, ки зиёфат
олй гузашт. Дастгохи сафир ва «бачаҳо»-и Бахтулин низ бо мо
худро пайвастанд. Худиҳо будем. Сафир ба саломатии моён
кадаҳ бардошт.

Рӯзи 23-юм барои шӯравиҳо истироҳат эълон шуд. Бо
Абдулмачиду Фарҳоди тошкандй ба «ресторан»-и лаби дарё
рафтем. Ҷашнро он чо бо тамоми коидаҳояш гузаронидем. Ин
мох хам аз омадани завчаам хабари хуше нарасид. 27-ум муовини
раиси Совети вазирони Шӯравй - Архипов ба Кобул ташриф
овард. Ба ҳамин тариқ, моҳи феврали соли 1979 ба поён расид.
Моҳи март ҳам сермочаро шуд. Махсусан, шаҳри Ҳирот вобаста
ба хулосаҳои анчумани маочиён, ки суиқасдро пеша карданй
шудаанд, ба ҳодисаҳои ғайричашмдошт рӯ ба рӯ омаданаш аз
имкон дур набуд.

ЛАҲЗАҲОИ ХОТИРМОНИ МОҲИ МАРТ

Якуми март боду ҳавои Кобул чандон дилкаш набуд. Борон
ба барф табдил ёфт. Гурӯҳҳои мушовирин аз пайи омодаи
мувофиқаномаҳое буданд, ки Архипов бояд ба имзо мерасонд.
Чанд хуччати байнидавлатй ба тасвиб расид. Шаби 28-уми феврал
шартномаҳо имзо шуданд. Ба маблағи 320 миллион рубл карордод
миёни Афғонистону Шӯравй ба тасвиб расид. Илова ба ин 50
миллион рубл тарафи Шӯравӣ ба ҷумҳурии Афғонистон ҳадя
кард. Ин маблағ ҳамчун ёрдами билоиваз дониста шуд. Нимай
аввали рӯзи якуми март Архипов роҳи Маскавро пеш гирифт.
Сафири Шӯравй - Пузанов низ бо Архипов ҳамсафар гардид.
Бо вучуди ин хама ёрдамҳо муносибати мардуми Афтонистон
бо Шӯравй торафт бад мешуд. Дар хиёбону бозор ва ҳатто
микрорайон дохилиҳо сУи мо бо назари манфй менигаристанд.
Чунин муносибат аз дафтару дастгоҳҳои хадамотии марбут ба
Ҳ.Амин оғоз мегирифт. Нархи бозор ҳам рӯ ба киматй овард.

57
Ҳамоно баъзе мучаррадҳои тоҷик барои пешвозгирии хонумҳошон
роҳи майдони ҳавоиро фаромӯш намекарданд. Дар ин чумла
банда ҳам будам. Рости ran, ман чандон омадани завчаамро
хуш надоштам, зеро оила ба он фаъолиятҳои ғайрирасмиам халал
расонданаш мумкин буд.

Рӯзи дуюми март барфи баланд омад. Чумъа буд. Ҳамин
рӯз буд, ки бо Абдулмачид аз пайи ичрои барномаи
анъанавиамон шудем. Лаби дарё, як кило гӯшти барра ва як
кило гӯшти калпура бо ним шиша водкаи бо кокакола
маҳлулгашта зиёфати имрӯзаи моро ташкил дод. Вақтҳои холӣ
чун ҳарвақта ба саккобозй машғул мешудам. Бегоҳй тамошои
ягон филми дилчасп ва дар қатори мучаррадҳо чой ишғол кардан
касбамон гардида буд. Шоми сиюми март боди даҳшатноке
шаҳри Кобулро ба ларза даровард. Шиддати бод ба уллоскашии
гургони саҳрой шабоҳат дошт. Табиист, ки сардард шудам. Чанд
тан аз шӯравиҳои маскавй, ки бо банда ҳамкор буданд, ба
фишорсанчиву таблетка фурӯ бурдан дода шудаанд. Махсусан,
бонувони аз 50 боло ба дарди фишор дучор омаданд. Онҳо
хеле нозук буданд. Завчаи Герасимов ҳамеша аз фишори баланд
доштанаш шикоят мекард. Ман гоҳе ба ӯ шӯхикунон мегуфтам:
«Ба хотири «чекист» шудан фишорро паст фаровардан лозим
меояд». Вай зани малламӯйи дилкашебуд. Ҳарчанд ки синнаш
аз 50 баланд буд, духтари 20-30 солаеро мемонд. Вокеан,
бонувони малламӯй нозҳои хоси занона доштаанд. Бесабаб нест,
ки дар чаҳони мардҳо ин навъ бонувон бозори гармеро дар
ихтиёр доранд. Панчуми март хостам, ки Аъзамчонро бубинам.
Завҷааш хабар дод, ки У бо Султан Рачабов ба сайру гашти
микрорайон рафтаанд. Нақшаам вайрон шуд. Хона омада ба
чанде аз дӯстон номаҳо навиштам. У стадам С.Табаровро 6а баъзе
аз корҳои илмиам огаҳ намудам. Мунтазам ба таҳкики адабиёти
муосири Афғонистон машғул будам. Намунаҳое чанд аз достонҳои
дариро чамъоварӣ кардам. Ният доштам, ки дар оянда ба
таҳлили филологии насри муосири дарй машғул шавам. Ҳар
ҳафта аз сари девори Спинзар мачмӯаҳои достонҳоеро харидорй
мекардам...

Шашуми март корам бо мушовирони Бонки миллӣ буд. Дар
утоки корй менишастам, ки раиси бонк телефон зад. Ӯ фармуд,
ки ба дафтари Вазири молия - Абдулкарими Мисок равам.
Ёрдамчиаш Фаридхон бандаро интизорӣ доштааст. Ҳайрон
шудам, ки Мисок чй навъ фаҳмидааст, ки ман дубора дар Кобул
пайдо шудаам.

58
Хонандаи гиромй агар китоби аввали бандаро мутолиа карда
бошад, ба ин каҳрамон ошно ҳаст. Ин ҳамон «халкие» буд, ки
хазинадори ҳизбро ба ӯҳда дошт. Ӯ ҳамеша маро барон рӯйи
даст овардани «инкилобе» ташвик мекард. Он даврон мавкеи
вай аз як муздур беш набуд. Акнун Инқилоби Савр ӯро ба
сифати вазири молия ва аъзои Кумитаи марказй пазируфта,
дар ҳукумати Таракй ҳамчун шахеи сеюм шинохта мешуд. Эшон
ба Таракй ва Иттиҳоди Шӯравй хеле содик буд.

Бинои Вазорати молия, ки дар рӯ ба рӯи Бонки миллӣ карор
дошт, барои рафтан чандон заҳматеро пеш намеовард. Вақти
нони чошт хам расида буд. Ба бинои марказй ворид шудан
замон, чавони хушкаду комате салом арз дошта, худро Фаридхон
муаррифй кард. Мо якчоя ба кабати дуюм боло шудем.
Чондорони вазир роҳро чониби дафтари Мисок омода сохтанд.
Фаридхон дарвозаи утоки вазирро кушод. Хонаи калоне буд,
ки дар гӯшае аз он вазир менишаст. Ӯ ба зудй аз чой баланд
шуда ба пешвозам шитофт. Такрибан панч сол якдигарро надида
будем. Мисок оғӯш кушод. Саломи точикй кардем. Маро наздаш
шинонду худаш ба чойи расмиаш гузашта нишаст. Ба чехраи
Мисок менигаристаму ҳеч бовар намекардам, ки як муздури
замони шоҳй холо дар курсии вазирй нишастааст. Вазифа ба
эшон салобате ато карда буд. Этикету ритуалҳои вазириро хеле
хуб риоя менамуд.

Мисок болои телефонҳои мизи кориашро бо сарчоке пУшонда,
ба сӯҳбат идома дод. Аввалан узр хост, ки дар мавриди бандаро
ба ҳузураш пазируфтану меҳмондорӣ намудан фурсати муносиб
пайдо накардааст. Рӯзгори инкилобй сертараддуд мешудааст.
Акнун ки орзуи инқилобиаш чомаи амал пӯшидааст, вақти
сархорй надорад. Ҳамчун эчодкор достоне дар бораи
дастовардҳои инкилоб навишта наметавонад. Мардумро аз зери
чабру ситами шохй начот дод ему худ мисле ки зиндонй шудем, -
гуфт вазир дар чараёни сӯҳбати бистдақикай. Мисок орзу дошт,
ки миёни дехконон бошад ва ба замин соҳиб гардидани онҳоро
аз наздик бубинад. Мутаассифона, масъулияти инкилобй ва
хостаҳои ҳизбро пиёда сохтан намегузоранд, ки вай ба кори
эчодй бипардозад.

Нияти эчодиаш он буд, ки фурсат ба даст ораду дар бораи
таърихи Инкилоби Савр асаре бинависад. Мисок мегуфт, ки
таърихи Инкилобро бо шахсияту чеҳраҳояш, ба воситаи образҳои
бадей офарида навиштанй аст. Дар интиҳои сӯҳбат ваъда дод,
ки рӯзе вақт чудо мекунаду бандаро меҳмондорй менамояд. Ӯ

59
бо оҳанги ханда иброз дошт, ки ҳоло вазир аст ва метавонад,
ки як шахси хориҷиро меҳмондорӣ намояд. Сипае барои нони
чоштро якчо дидан ба ҳучраи пазирой гузаштем, ки аз утоки
корй бо парда чудо мешуд. Болои миз ҳама нӯшу неъмат мавчуд
буд. Як шиша коняки арманӣ ҳам ба назар хӯрд, ки Мисок
онро дӯст медошт. Сари миз ҳам сӯҳбат аз корхои инкилобй ва
ояндаи дурахшони он идома ёфт. Мисок бисер хушҳол маълум
мешуд, ки бандаро аз нав мебинад ва хам дар ботин шояд
гуфтанй буд, ки дидй Худойназархон, он муздуре, ки дар гурӯҳи
геологии Шӯравй заминро канда дар халтачаҳо намуна
мебардошт, бо шарофати Инкилоб вазири давлат шудааст.
Мисок, ки инсони фурӯтане буд, албатта андешаҳояшро дар он
шакле, ки ман дарк менамудам, изхор доштан намехост. Банда
низ чизи хостаамро ба ӯ гуфта наметавонистам. Факат дар
андешаи он будам, ки он бечора аз он озодии замони шоҳй ҳам
бебаҳра хоҳад монд. Ягон инқилоб чеҳраҳояшро дифоъ карда
натавонистааст. Душманони инкилоб дар тамоми кишвар cap
боло карда буданд. Заминдорон ба воситаи пулу моли гарон
нерУи наверо ба муқобили Инқилоби Савр омода месохтанд.
Дар ботин дилам ба Мисок месӯхт, зеро окибати ҳар инкилоб
саркардаҳояшро бехонаву дар ва беватан сохтан хоҳад буд.
Шояд он рӯз Мисок аз оқибати инкилоб ба таври илмй сарфаҳм
намерафт. Бо чунин андешаву парешонхотирй дафтари вазири
молияро пушти cap гузашта, ба утоқи кориам дар Бонки миллй
баргаштам. Ин рУз ба ҳар ҳол хотирмон буд. Ҳини сӯҳбат
маълум шуд, ки пагоҳие вакти ба кор рафтанаш дар гузаргоҳи
майдони Паштунистон Мисоқ аз дохили мошини шишасиёҳаш
дидааст, ки ман тарафи Бонки миллй меравам. Вақте ки ба
дафтари кориаш меравад, ба раиси Бонки миллй занг зада
мепурсад, ки дар гурӯҳи мушовирини бонкӣ шахсе бо исми
Худойназархон кор мекунад ё не. Раиси бонк ин саволро аз
сармушовири бонкӣ, ки окон Войлуков буд, мепурсад. Эшон
чавоб медиҳад, ки оре, Худойназархон ҳафтае ду рӯз бо
мушовирини бонкй ҳамкорй менамояд. Аз пн баъд исми банда
«доктар Худойназархон» муаррифй шуд. Ба ҳар навъ ки буд,
лутфи вазири молия ҳамчун кадршиносие бароям кабул гардид.
Худамро хушҳолтар дидам. Ҳабиб Пӯлодов, Олимчон
ХУчамуродов, ки якчо будем, қабули вазирро хеле чиддй
медиданд. Воқеан, он айём манзалати инкилобии Мисок дар
чомеа баланд садо медод. Тасаввур мешуд, ки аз табақаи
ҳазораҳо ягона вазир ва узви Кумитаи марказӣ ҳамин кас

60
шинохта мешуд. Мушовирони бонкй низ акнун бандаро
дигархелтар мешинохтанд. Ин лутф боне гардид, ки ба
ҳамкоронам аз таърихчаи мавзӯъ кисса намоям ва бигӯям, ки
ин вазир замоне барои мо - шӯравиҳо, чой мечУшонд ва У бо
моён якчо нишастанро раво намедид. Инқилоби Октябр ҳам
пойлучонро сари курсиҳои давлатй карор дода буд. АфсУс ки
аксари инкилобҳои пойлучгаро дар.сиёсату корҳои давлатдорй
муваффак нашуданд, балки анъанаи давлатдорй надоштанашон
чомеаро ба даҳшатҳои ғайри чашмдошт дучор овардааст. Ленин
хеле олимона арз дошта буд: давлатро гирифтан як тарафи кор
аст, аммо онро нигоҳ доштан масъулияти душворест. Таҳлилҳо
нишон медоданд, ки Инқилоби Саври Афғонистонро ҳам
даҳшатҳое дар пеш интизор аст.

Бегоҳии ин руз ба техникуми Ҷангалак, ки дар гУшаи дигаре
аз шаҳри Кобул буд, рафтам. Он чо мусобиқаи саккабозй миёни
кормандони сафорат ва гуруҳи мушовирин сурат мегирифт. Вале
чунин шуд, ки онҳо наомаданд, зеро минтақаи Чангалак чандон
ороми надошт. Мо мачбур шудем худ бо худ чандкаратй бозй
карда, сипас ба микрорайон баргардем.

Ҳафтуми март ба майдони ҳавой рафтам. Ноумед баргаштам.
Аз Мусо ва Парвиз хат гирифтам. Дохили покате, ки аз Мусо
буд на хат, балки чанд қитъа аксҳое, ки дар майдони Кремл
бардошта будем, мавчуд буд. Парвиз бошад падарашро бо рӯзи
Артиши Сурх табрик карда буд, ки таърихи 23-юмро дошт.
Яъне рузи чашн навиштаасту ҳамон рӯз ба почта андохтааст.
КУдак, ки буд аз ҳолу аҳволи хонавода чизе наменавишт. Ман
мехостам аз ҳоли Таҳмина хабардор бошам, ки акнун ҳафтмоҳа
мешуд. Шоми ҳафтум дар клуби микрорайон мачлис сурат
гирифт. Дар катори мучаррадон барои Аъзамчон чой гирифтам.
Софа хам омад. Русакова ном зани расмй маърУза карда,
бонувонро аз чониби сафорат табрик гуфт. Сипас консерти калоне
огоз шуд, вале хушам наомад. Ҳаштуми март рӯзи истироҳат
эълон шуд. Касеро хам табрик нагуфтам. Табъам хира буд.
Баъд аз рУбучини манзил ба клуб рафта, чанд соате саккабозй
кардам. Соати 12 танҳо барои адои нони чошт роҳи бозорро пеш
гирифтам. Кабоби болаззате насибам гардид. Чанд руз боз
достонҳои кӯтоҳи Мисокро, ки дар мачмУаи «Роҳи сабз» дарч
гардидаанд, мутолиа дорам. Монда шуда, ба балкон баромадам
МуҳаммадЧон, ки хонааш дар ру ба рУи манзили банда буд, ба
меҳмони даъват намуд. Каллапочаро болои миз гузошт. Ҳарду
ки «аламзада» будем, як шиша «водка»-ро саришта кардем.

61
Баҳс сари адабиёти бадей шурӯъ шуд. У аслан баҳсро дӯст
медошт. Дар бораи маънии «Қарияи боло» ва «Қараболо»
ҳарфҳо гуфтем. Ҳеч гуна далел Муҳаммадчонро қонеъ кунонда
наметавонист. Ба ҳар ҳол мавсуф рочеъ ба назарияи адабиёт
маълумот дошт. Банда, ки бегоҳӣ навбатдор будам, кӯшиш
менамудам, ки аз чанголи ин «мунакқид» халос шавам. Вай
ҳамоно бурутҳояшро тоб дода, маро ноҳақ мебаровард. Дар ин
баҳси гӯлонӣ эшонро таъсири шароби гандумй мусоидат менамуд.
Як навъ карда аз меҳмонии Муҳаммадчон начот ёфта, барои
калиди толори фарҳангиро гирифтан, хонаи Николай
Николаевич даромадам, ки дар дасти як дастаи бону вони
маскавй афтодам. Онҳо кашолаам карданд, то ки чанд лаҳза
рӯзи чашнашонро гарм карда бошам. Навбатдорй дар соати
муайян ичро нашуда бошад ҳам, ба клуб ҳозир гардидам.
Хушбахтона, касе он чо набуд. Ҳама дар хонаҳошон рӯзи
занонро бо мусикиву суруд тачлил менамуданд. Сархуш будам.
Хона омадаму ба истироҳат пардохтам. Нуҳуми март низ
истироҳат кардам. Соати 11 дар клуби микрорайон мусобикаи
саккабозй бо намояндаи тичоратй сурат нагирифт. Ҳарифон 6а
иллати нохуб будани вазъи сиёсй аз сафорат берун баромада
натавонистанд. Абдулмачид ба хонааш даъват намуд. Нони
чоштро якчо дидем. Сари рох хостам Аъзамчонро бубинам. Баъди
сайру гашти шабона, ба манзил омада, радиои Душанберо гӯш
додам. Чумъа Исоев ҳофизй мекард. Сурудеро бо Нукра
Раҳматова зам-зама менамуд. Ҳамон рӯзҳо овозаи бемории Нукра
ва ба Хоруғ бурданаш садо медод. Нӯҳум рУзе буд, ки аз пурра
гардидани ҳафтмоҳагии Таҳмина дарак медод. Ин лаҳза хешро
ноорому ғамангез медидам. Даҳуми март Абдулхаким Шукуров
қиссаи аз Асадуллоҳ Саъдуллоев нома гирифтанашро изҳор
кард,' ки эшон аз банда ёдоварй карда будааст. Сипае хати
Асадуллохро хондам. ГУё ба Афғонистон сафарбар шудани ман
барои У дарди cap овардааст. Дарсхои каминаро ба ихтиёри
вай гузоштаанд. Кораш лексиянависй будааст. Вакташ барои
корхои рУзноманигорй камй мекардааст. Ба хотири номаи дусте
Абдулхаким нагузошт, ки равам, балки дастархон оросту чанд
лаҳза ёди ватану диёр намудем.

ИмрУз хидматгори мушовири матбааи сукук будам. Сардори
ГАИ-и шаҳри Кобул омад. Онҳо мехостанд шаҳодатномаҳои
ронандагиро «инкилобй» кунанд. Тақрибан, ду соат бо Шпагин
мулоқот оростанд. Тарҳи шаҳодатномаи ронандагиро наздаш
гузоштем. Раиси матбаа супориш гирифт, ки ба зудй

62
шаҳодатномаҳои навро чоп намояд.

Ин рӯз раиси давлат - Таракй дар Хонаи халк инженерони
Хайрхонаро чамъ оварда, сӯҳбати инқилобй мекард. Телевизиони
Кобул чараёни мулоқотро мустакиман нишон медод. Суханронии
Таракй шакли тезисӣ дошт. Дар поёни ҳар тезисаш аз зери
мӯйлабҳо сӯи ҳозирин нигариста, хандаи нозуке cap медод. Ин
ханда қарсаки чанддақиқаиро тақозо менамуд. Дар консерт аз
дастаи ҳунармандони Бадахшон як номера ичро шуд. Сари синаи
яке аз овозхонаҳое нишонии «Халқ»-ро мефаҳмонд. Ездаҳуми
март фаъолияти тарчумонйам дар Бонки миллй идома ёфт. Имрӯз
ҳаво баҳорй буд. Бегоҳӣ Усмончон Обидов, ки дар Қандаҳор
ифои вазифа менамуд, меҳмонам шуд. Сипас хонаи
Муҳаммадчон рафтем. Азимчон Юсуфов ҳам омад. Се кас то
дер сари мавзӯъҳои гуногуни рӯзгори афғонистониамон сӯҳбат
намудем. Дар чунин нишастҳо Муҳаммадчон пешдастиҳо нишон
медод. Ба назарам ӯ гоҳе ба эҳсосот омада, аз чанд тори
бурутҳояш ноайён халос мешуд. Ману Усмончон бештар гӯш
медодем. Аммо Азимчон бо шӯхиву ширинзабониҳои дарвозигиаш
Муҳамммадчонро азият медод. Куюди шабгардй нарасида, ҳар
кадом ба манзилҳомон рафтем. Радиои Кобул суханронии
Таракиро мешунавонд. Садри давлат хеле коммунистона ҳарф
мезад. Гӯё ҳама тӯҳматгарону хиёнаткорони давлатиро маҳкум
сохт. Ҳатто дар ин суханрониаш аз миқдори мутахассисини
шӯравй дар Афғонистон ёдовар туда, теъдоди онҳоро дар бахши
низомӣ 301 нафар ва дар соҳаҳои мухталиф 799 кас гуфт.
Ҳамзамон, Таракӣ як сабаби зиёд будани табааи шӯравиро дар
он медид, ки инҳо дар бадали 500 доллари Амрико кор
мекунанд, ҳол он ки мутахассисҳои кишварҳои дигар моҳе ду-
се ҳазор долларӣ маош доранд. Ҳамчунин дар кишвар зиёда
аз як ҳазор зиндонй доштанро таъкид намуд. Таракй ҳозиринро
бовар кунонд, ки аз ин ҷумла қисми зиёдаш рӮзҳои наздик
озод хоҳанд шуд. Дар ин маърӯза сабабҳои ба қатл расидани
сафири Амрико - Дабзро ёдовар шуда, он чиро ки Амин изҳор
дошта буд, такрор намуд. Воқеан, суханрониаш аз ҳар чиҳат
чолиби диққат ба назар расид, ки албатта натичаи заҳмати
мушовирини ҳизбии шӯравй буд. Дувоздаҳуми март аз Тошканд
ҳавопаймои «Бойинг» фуруд омад. Мучаррадҳои точик ин рӯз
ҳам бо сари хам майдонро пунгги cap гузоштанд. Аз Ҳирот
Начмиддин Хидиралиев омад. Дар сӯҳбати чандсоата васфи
Ҳиротро ҳамчун яке аз шаҳрҳои ороми Афғонистон шунидам.
Ба саволи банда, ки сари анчумани маочиён буд, ӯ бо оромй

63
гуфт, ки он чи шунидаам овозаи бардурӯғи душманони
Афғонистон асту бас. Албатта, барон Хидиралиев ҳоло чизе
маълум набуд. Ман дигар мавзӯи Ҳиротро инкишоф доданй
нашуда, дар ботин ҳодисаҳои аз пеш меомадаро таҳлил намудам.
Ба Асадуллох нома навишта, чанд китобу шумораҳои «Садои
Шарк»-ро дархост кардам. Сездаҳуми март сӯи маркади амир
Абдураҳмонхон «салом арз дошта» аз сари девори Спинзар
мачмӯаеро аз намунаҳои щоирони даризабони афғонй харидорй
кардам, ки бо кӯшиши Носири Амирй таҳия шуда буд. Китоб
«Намунаҳои шеъри дарии Афғонистон» унвон дошта, муковааш
сиёҳ менамуд. Мураттиб акси шоиреро оварда ва намунае аз
шеъри эшонро ба хонанда пешкаш мекард. Маълум буд, ки
шеър нисбат ба наср пешдастиҳо дорад. Мазмуни ин ашъорро
ишк, яъсу ноумедӣ ва дарду ғами инсонҳо фаро гирифта буд.

Бегоҳй аз рӯзномаи «Анис» бо маърУзаи Таракй ошно шудам.
Ин чо теъдоди дар маҳбасбудатой 1356 нафар нишон дода шуда
буд. Аммо расонаҳои хоричй миқдори зиндониёнро 15-16 ҳазор
мегуфтанд. ДурУг аст, -мегӯяд Таракй. Ба қавли У дар
Афғонистон ҳамагй 1941 нафар мутахассис кор мекунад, ки ба
кишварҳои Амрико, Канада, Инглистон, Фаронса ва ШУравй
тааллук доранд. Аз ин микдор 1100 нафараш ба ШУравй иртибот
мегирад. Теъдоди низомиҳои ШУравиро боз хам 301 кас нишон
медод. Чордахуми март рУзи майдонравии мучаррадхо буд. Ҳатто
номае ҳам аз хонавода нарасид. Хушбахтона, аз тағоям ЧУрахон
ва дУсти чилликУлиам Девлох Бердиев хат гирифтам. Тағоям
аз дер номанависиам шикоят намудааст, дУстам Девлох узр аз
он хостааст, ки то ҳол аз аҳволи хонавода хабар нагирифтааст.

Дар матбаа байни Шпагин ва раиси он Фидомуҳаммад ду
соат мулокот сурат гирифт. Мушовир сатҳи пасте дошт. Мачбур
будам, ки ҳарфи эшонро илмитару бомантиқтар шарҳ диҳам.
Сухани Шпагинро айнан тарчума кардан боиси ханда шуданаш
мумкин буд. Раис ин чиҳатро ба хубй мушоҳида менамуд.
Намедонам аз чи буд, ки Фидомуҳаммад бандаро мепазируфт
ва бештари мавридҳо ба мушовир мурочиат накарда, балки аз
банда ба саволхояш чавоб гирифта, каноат ҳосил менамуд. Баъд
аз мулоқоти дилбазан раис шумораи ҳафти мачаллаи «Балх»-
ро ба камина ахдо кард. Он чо як достони кӯтоҳи Аъзам
Раҳнаварди Зарёб чоп шуда буд. Одатан ҳар намунаеро, ки аз
мачаллаҳову ҳафтаномаҳо мутолиа менамудам, ба дафтари
садваракае мазмуни онро ёддошт мекардам.

Бегоҳии ин рӯз ба клуб хозир шудам. Мусобикаи саккабозон

64
ид ома дошт. Аз гурӯҳи мо Охотин бозиро бохт. Май Волковро
ба ҳисоби 2 бар 1 мағлуб кардам. Абдулмачид, ки ҳамеша
мухлиси камина буд, баъд аз бозй ба хонааш даъват кард. Мо
ҳамеша аз сӯҳбатҳои якдигар халоват мебурдем. Ин чунин маъно
дошт, ки мо ҳамдигарро гӯш карда метавонистем. Ҳол он ки аз
сӯҳбатҳои Муҳаммадчон хаста мешудам. Ӯ даъвои ҳамадонй
мекард. Воқеан, ҳамадон хам буд. Мутолиаи зиёд дошт. Бештари
вақтҳо дониши китобӣ эшонро сӯи баҳсорой даъват менамуд.
Азбаски соҳиби китоб ҳузур надошт, Мухаммадчон касди
муаллифро аз мусоҳибаш гирифтанй мешуд. Понздахуми март
баъд аз вақти расмӣ меҳмони Раҳматшоҳ будам. Абдурашид
Чалолови Хучандй ва Қаландарбеков низ он чо буданд. Сари
дастархони пурнозу неъмати Саодатбону суханхо бештар аз
нооромиҳо дар Афғонистон чараён гирифт. Бонувон аз хабарҳои
тоза зудтар иттилоъ пайдо мекарданд, зеро онон дар бозору
дӯконгардиҳо ҳар навъ воқеаҳоро аз якдигар мешуниданд. Дар
ҳамин замина Саодатбону мо меҳмононро огоҳ сохт, ки аз ҳамин
шаб cap карда қуюди шабгардй аз соати нӯҳ огоз меёбад.
Ҳарчанд ки мо аз ин хабари тоза огоҳй доштем, банда шӯхиомез
гуфтам: «Оре, таъкиди бонуи мизбон он аст, ки мо дуру дароз
онҳоро заҳмат надиҳем». Саодатбону шӯхиро чиддй кабул карда,
не, не, ҳоло боз ду соат дар ихтиёр доред,- гуфт. Таъкиди
Саодатбону воқеият дошт. Дар мавриди ба катл расидани
мутахассисе овозаҳо паҳн шуда буд. Мавзӯъро ба дигар сӯ
равона сохтем. Тарзи либоспӯшии занони точик мавриди
муҳокимаи меҳмонон карор гирифт. Яке бар ин акида буд, ки
бону вони точик сару либоси аврупой пӯшанд, дигаре тарафдори
либоси миллй буд. Қарибиҳои соати ҳашт ба мизбонон ташаккур
гуфта, роҳи хонаро пеш гирифтам. Раҳматшоҳ бо дуди сигораш
то хеле роҳ бандаро гусел намуд. Ҳавои шабонаи Кобул
ситоразор менамуд. Андак аз шароб нӯши чон карда будам.
Агар куюди шабгардй намешуд, шояд соатҳо дар кӯчаҳои
микрорайон сайру гашт менамудам, зеро дар манзил касе
интизорй надошт. Танҳой дар шаб ба кас даҳшат меорад ва
боиси нороҳатӣ мегардад. Андешаҳои ботинй азиятам медоданд.
Бехобй фишорам меовард.

Шонздаҳуми март мавзӯи торафт бад шудани вазъияти
сиёсй равшантар шуд. Мучоҳиддин ба истилоҳи дигар
мухолифини давлати расмии Афгонистон дар cap то сари
кишвар ба фаъолият пардохтанд. Чунин фаъолият ба мукобили
мутахассисини шӯравй хам нигаронда шуда буд. Расонаҳои

65
хориҷй иттилоъ медоданд, ки ба хотири муташаннич сохтани
вазъи сиёсй чанд тан аз табааи шӯравиро куштанианд. Дар ин
чода аз ҳама беш дастгоҳҳои чосусии Амрико ҳисса гузоштанӣ
буданд. Пӯшида набуд, ки дар сарҳади Покистону Афғонистон
ва шаҳрҳои Ҳироту Қандаҳор, Ҷалолобод, Мазори Шариф ва
минтақаи Нуристон задухӯрдҳои шадиде миёни мухолифину
давлат ба вуқӯъ мепайваст. Аъзамчони чарроҳ қисса мекард,
ки ҳамарӯза даҳо афсарони мачрӯҳгаштаи ҳукуматро ба
Чаҳорсадбистара меоранд. Ҳазорҳо гурезагони афғонй, ки дар
кишвари Покистон паноҳ бурда буданд, дар пайи ташкил
додани нерӯҳои низомй мебошанд. Гоҳе исми профессор Раббонй,
Ҳикматёр ва Аҳмадшоҳ ёдовар мегардид. Аз ҳамин рӯз cap
карда низомиёни шӯравй дар ҳолати омодабош қарор гирифтанд.
Дарвозаҳои клубу толорҳои фарҳангӣ дар микрорайон баста
шуданд. Аз ин ки гоҳ-гоҳе филмномаҳо тамошо мекардему дар
клуб саккабозй менамудем, бароямон манъ гардид. Дастгоҳи
Бахтулин ҳамагонро огоҳ сохт, то ки ба ғайр аз вақти расмй
бозорравиву кӯчагардиро бас кунанд. Ҳатто амр шуд, ки баъд
аз кор кӯшиши аз манзил берун баромадан накунем. Чунин
шуд, ки шӯравиҳо «қафасй» шуданд. Дар натичаи задухӯрдҳои
тарафайн чандин қарияҳо хароб гардиданд. Ҳамоно дар
бадбахтиҳои Афғонистон Шӯравиро гунаҳгор месохтанд.
«Афғонистон кофаристон шуд», -мегуфтанд мухолифини давлат.
Дар дохили Ҳукумати Таракй низ нофаҳмиҳо афзоиш меёфт.
Вазири радио ва телевизион Сулаймон Лоик, ки чанде қабл аз
вазифа сабукдӯш шуда буд, зиндонӣ гардид. Гӯё аз манзилаш
аслиҳаи зиёде пайдо кардаанд. Мавзӯъ маълум буд. Амин ба
воситаи доҳии кишвар - Таракй парчамиҳоро аз доираи ҳукумат
дур карданй мешуд. Дар ботин меандешидам, ки тақдири Бориқ
Шафей ва дигар парчамиҳо, ки ҳанӯз дар дастгоҳи давлати
инкилобӣ ифои вазифа доранд, чй мешуда бошад?

Таракй бошад аз чуръатманДй кор гирифта, дар вохӯрй бо
чавонони (комсомолон) кишвар зидди заминдорон чанг эълон
кард. Таҳдид намуд, ки ҳар касе, ки ба муқобили давлат cap
мебардорад, нобуд хоҳад шуд. Бегоҳии ҳамин рӯз аз радиои
Кобул хабар доданд, ки дар Ирон се ҳазор афғонҳои муқимй
ба қатл расидаанд. Покистон бошад аз гурезаҳои афғонӣ ва
фаъолияти мучоҳиддин дастгирӣ мекард. Амрико, ки дар
дохили Афғонистон бозиро бо Шӯравй бохта буд, мехост нерӯеро
ба мукобили давлати расмй ташкил диҳад, то ки сохти ба истило'
«шӯравй»-ро барҳам занад.

66
Шаби ҳабдаҳуми март боронӣ шуд. Акнун атрофи биноҳои
истикоматии шӯравй таҳти назорати аскарони афғонй карор
гирифт. Бадшавии вазъияти сиёсй шакли вокей пайдо мекард.
ПешгУиҳои мо дар мавриди Ҳирот тасдик мешуданд. Аз ин
шаҳр хабар омад, ки як мутахассиси шӯравиро бо завчааш
азият додаанд. Навакак Сангмуҳаммади Зуҳурй бо Абдулмачид
омада, нақл карданд, ки дар Ҳирот вазъият нохуб аст ва ҳагго
ба ин шаҳр робитаи телефонй катъ гардидааст. Бесабаб набуд,
ки соати сеи рӯз таври таъчилӣ моро сардори- гурӯҳ - Зотов
даъват'намуда, амри сафоратро дар мавриди амнияти
мушовирин кироат кард-. Ба асоси ин ҳуччат аз манзилҳо
набароем, бачаҳоро ба кУча нагузорем, дар микрорайон сайру
гашт нанамоем, бозору дӯконгардиро катъ кунем ва ғайра. Чунон
ки мебинем, мо инсонҳои «зинда дар гӯр»-ро мемондем. Дар
ҳамин замина, мактабҳои бачаҳои шӯравиҳо баста шуд, барои
мактабиён рухсатй эълон гардид, теъдоде аз мактабиёнро бо
модарҳошон ба ШУравй гусел намуданд. Бонувонро бидуни бо
худ доштани тарчумон ба дӯконҳои микрорайон ичозат
намедоданд. Барои мо точикон хеле даҳшатбор буд, ки бо номи
«ШУравй» ҳақорат мешунидем. Ногуфта намонад, ки назди
табакаи поёнй щӯравиҳо эҳтиром мешуданд.Ammo заминдорону
соҳибони фабрику заводҳо ба воситаи пул муҳити шаҳру деҳро
нороҳат месохтанд. Маҳз онҳо беҳурматиро дар баробари
шУравиҳо ба вучуд меоварданд. Ин муҳитро медидаму муҳити
солҳои бисту сии Шӯравиро аз рӯи китобҳои дарсй пеши назар
меовардам. ГУё ҳама низоъҳои дохилии давраи гузариши
чумҳуриҳои ШУравй дар Афғонистони инқилобй такрор
меёфтанд.

Соатҳои корӣ ҳамкорони шУравиамро ба мушоҳида
мегирифтам ва медидам, ки онҳоро тарсу ҳарос фишор меовард.
Баъзеаш розӣ буд, ки ба Ватан пае гардад. Аз ин чост, ки онон
бо дилсардй фаъолият мекарданд. Боре бо мушовирини бонкй
дар дафтари корӣ карор доштаму Олимчон ва Ҳабиб низ он чо
буданд, сӯҳбат сари одамкушиҳои мучоҳиддин сурат гирифт.
Ман аз тарзи муборизаи босмачиён ба мукобили русҳо кисса
намудам. Масалан, тарзи cap задани инсон аз чониби онҳо, чй
навъ ҳарифро аз болои аспи тозй зери пой гирифта, рӯи замин
кашидан ва ғайра. Қисса дар шакли ҳазлу шӯхӣ гуфта мешуд,
аммо кавораи мушовирҳо тағйир меёфт ва даҳшат фарояшон
мегирифт. Дар ҳамин замина, бо либоси тагпУш машқи бадан
анчом додан ва дар балконҳо бадан сУзондани мардону бонувони

67
русиро нохуб дониста, онҳоро огоҳ месохтам, ки ба расму
русуми шаркй - исломй иснод наоранд, зеро барои шахси
ғайриисломӣ хатари чисмонй оварданаш аз имкон дур нест.
Войлуков, ки шахси бафарҳангу фурӯтане буд, суханҳои
бандаро дуруст кабул мекард ва дигаронро низ огох месохт, ки
худро ба муҳити Кобул мувофик намоянд. Ин шабу рӯзҳо
оромии шӯравиҳоро хароб сохта буд. Тамоми шаб аз забони
пайраҳадорон калимаи «дреш»-ро шунидан мумкин буд
Ҳамзамон садои тири Калашников то субҳи содиқ ба гӯш мерасид.
Ҳатто хавф то он чо фаро гирифта буд, ки бо либос хоб
мерафтем. Шахсан май шабҳое буд, ки кафшҳоямро аз пой
намекашидам, балки дарвозаи балконро аз тарафи кӯча кушода
мемондам, то ки ҳини таҳдиди чонй худро начот дода тавонам.
Ҳатто дар шоҳидии Олимчон изхор доштам, ки агар
мучоҳиддин сари мо ҳучум кунад, пагоҳияш маро аз зери пуле,
ки пушти бино карор дорад, пайдо хоҳед кард. Русҳо ба мо
ҳасад мебурданд, ки мусулмон ҳастему мучоҳиддин ба чони
моён хатар намеоранд, вале русҳоро бо номи кофар ба қатл
мерасонанд. Боз мо назди русҳо шӯхиомез мегуфтем: «Вакте ки
мучоҳиддин сари мо ҳучум оварданй шавад, дарҳол болои
чойнамоз карор мегирем, ки ин ҳолат аз рӯи фармудаи Куръон
шахсро дастнорас мегардонад». Ҳарчанд ки чунин сӯҳбатҳо
оҳанги ҳазлу шӯхй доштанд, вале русҳо бовар мекарданд ва
худро то чое бепаноҳгоҳ медиданд. Ба ин хотир, онҳоро тасалло
медодам, ки мо - мусулмонони шӯравй ҳастем ва хешро шӯравӣ
медонем ва ҳеч гоҳ намегузорем, ки ба чони эшон таҳдиде рух
диҳад. Чунин суханон онҳоро рӯҳбаланд месохт ва дар симои
мо гУё начотдиҳандагони хешро медиданд. Албатта, он чи назди
шӯравиҳо мегуфтам, ба хотири суханбозӣ буд, аммо онҳо
ҳарфҳои бандаро чиддй кабул мекарданд. Дар ин рӯз Шӯрои
инкилобии Афғонистон дастуруламали хешро ба тасвиб расонд.
Ҳафизуллоҳ Амин ҳар моддаву фасли онро дар алоҳидагӣ
мехонд. Дигар аъзоёни Шӯро дар мавриди дуруст будани он
фикри хешро иброз медбштанд ё иловаҳо ворид месохтанд.
Дастагири Панчшерй ба ин ҳуччат хеле чиддӣ муносибат мекард.
Ҳар дафъа аз чой баланд шуда, мазмуни онро мукаммал
менамуд. Мисоку Борик Шафеъӣ низ тоҳ-гоҳе дар муҳокима
иштирок мекарданд. Ҳуччати мазкур мақоми тарзуламали
қонунгузориро дошт.

Аз кироати он Амин хаста шуд, ки узви дигари Шӯр
Шоҳвалй хондани фаслу бобҳои дигари дастурро идома дод

68
Бояд гуфт, ки Амину Шоҳвали аз котибони Кумитаи марказИ
ҳисоб меёфтанд. Аз ин чост, ки қироати ҳуччат маҳз ба ӯҳдаи
ин ду гузошта шуда буд.

Аз оғози моҳи март дар саросари кишвар мавзӯи чашнгирии
яксолагии Инкилоби Савр мавриди баҳси дастгоҳи давлату
вазорату муассисаҳо карор гирифт. Ба ин муносибат
мухолифини давлат чи дар дохилу чи берун аз марзи кишвар
ба фаъолият пардохта, таҳдид мекарданд, ки чашни дар
пешистодаи «Халқиҳо»-ро номумкин мегардонанд. Чунин
таҳдидҳорй ба номи «Парчамй»-ҳо ҳам нисбат медоданд. Зоҳиран
давлати Таракӣ нерӯи тоза мегирифт. Чунин ба назар мерасид,
ки ҳизби «Халқ», ки дар садри давлат карор дошт, содикона
ба мардуми Афғонистон хизмат менамуд. Афғонҳо мегуфтанд,
ки гУё ду тан аз кормандони сафорати Амрико бо маочиёни
Ҳирот табаддулоти сиёсиеро он чо амалй карданианд. Гап дар
ин буд, ки Амрико баъди аз Ирон дасткӯтоҳӣ дидан, нерӯҳои
зиддидавлатиро дар чомаи ирониҳо ташкил дода, ба ин роҳ
мехост, ки муносибати Щӯравиро ба чумҳурии тозабунёди Ирон
бад созад. Дар ин амал Амрико аз «худиҳои иронй»-аш истифода
менамуд. Ононе, ки дар хидмати дастаҳои чосусии Амрико солиён
хидмат мекарданду акнун ба хотири зинда мондан
фаъолияташонро дар минтакаи Ҳирот, ки аз нигоҳи урфу одат
ва шеваи гуфтор ба ҳиротиҳо хеле шабоҳат доштанд, ба шакли
дигар идома доданй шуданд.

Шаби ҳаждаҳум радиои Ирон иттилоъ дод, ки як гурӯҳ
«инқилобчиён» гарнизони низомии Ҳиротро мағлуб гардонда,
шаҳрро забт намудаанд. Пагоҳи дигар расонаҳо низ хабари
радиои Иронро такрор карданд. Дар кУчаву бозорҳои Кобул
ҳама сари ҳодисаҳои нохуши Ҳирот ҳарф мезаданд. Соати чори
ҳамин рӯз радиои Кобул «Баённомаи ҳукуматй»-ро ба забони
пашту пахш намуд. Аз ин ҳуччат тақрибан чунин мазмунро
бардоштан мумкин буд: як гурӯҳи мазҳабии иронй вориди шаҳри
Ҳирот гардида, онро таҳти тасарруф карор додаанд.
Мутахассисини шУравй ба ҳар чониб cap зада, то чое худро
начот додаанд. Аз ин чумла ҳашт нафар беному нишон
гардиданд. Ду нафар аз идораи тичоратй ба катл расидааст.
Харду дастони намояндаи тичоратиро бо табар бурида, сипас
шикамашро чок кардаанд. Завчаашро ваҳшиёна ба катл
расондаанд... Бегоҳии ҳаждаҳум дар ду автобус шӯравиҳои
Ҳиротро ба Кобул оварданд. Гап-гап аст, ки рУзи дигар онҳоро
сУи Маскав мегуселонанд.

69
Соатҳои птяттти бегоҳии ҳаждаҳум ба забони дари эъломияи
ҳукумати Афғонисторо тавассути радиои Кобул шунавонданд.
Дар эъломия гуфта мешуд: «Яку ним моҳ қабл кишвари Ирон
изҳор дошт, ки ҳафт ҳазор афғонҳое, ки дар шаҳрҳои он муқимй
шудаанд, бояд хоки Иронро тарк кунанд. Аз ин чумла чор
ҳазораш дар симои асокири иронӣ 6а воситаи сарҳади Машҳад
минтақаи Ҳиротро забт намуданд. Дар эъломия аз мардуми
Афғонистон такозо мешуд, ки душманонро ба дасти ҳукумати
расмй таслим созанд». Бо пахши эъломияи мазкур дар шаҳри
Кобул митингу маршҳои дастачамъй ташкил дода шуд. Дар
шиорҳо мазаммати кишвари Иронро ба мушоҳида гирифтан
мумкин буд. Чунин митинг дар порки Зарнигори Кобул чанд
соате идома ёфт. Ҳамагон ба давлати Ирон лаънатҳо
мефиристонданд.

Радиои «Би-би-си» низ мазмуни эъломияи давлати
Афғонистонро таъйид намуда, изҳор дошт, ки аз гурӯҳи
чандсаднафарии иронй бо номи афғонҳо хоки Ҳиротро таҳти
тасарруфи хеш карор додаанд. Сарфи назар аз ин, рӯзи
ҳаждаҳум ҳоло маълумоти тозае дар мавриди ҳаводиси Ҳирот
ба даст овардан мушкил буд. Банда вокеоти мазкурро таҳлил
намуда, дар андешаи он будам, ки ҳоли Начмиддин
Хидиралиев, ки чанд рӯз дар Кобул буду вазъи сиёсии Ҳиротро
мусбат мешинохт, чӣ шуда бошад. Аз он метарсидам, ки ӯ дар
чумлаи он ҳаштнафара набошад. Шоҳидон накл мекарданд, ки
шаҳрвандони шУравй пойлучу нимбараҳна манзилҳошонро ба
хотири зинда мондан тарк гуфтаанд. Хеле ба душворй занону
кӯдаконро чамъ намуда, ба автобусҳо савор кардаанд, то ки ба
Кобул интикол диҳанд. Мутахассисони шӯравӣ аз тамоми дороӣ
маҳрум ва манзилҳои онҳо тороч гардидаанд. Ҳодисаи Ҳирот
ҳамагонро ба даҳшат оварда буд. Шдҳрвандони шӯравии муқими
Кобул низ ба тарсу ҳарос гирифтор шуданд. Баъзе аз
мутахассисон анчомҳошонро ҷамъ мекарданд. Бисёриҳо омодаи
тарк кар дани Кобул буданд. Ҳеч кас намехост, ки дар ғарибй
чон диҳад. Расонаҳои хоричй ҳам шабонарӯзй авч гирифтани
фаъолиятҳои мучоҳиддинро таъкид месохтанд. МавзУъро чунин
арзёбӣ менамуданд, ки ҳама гуна касосу кушторҳо ба чони
шӯравиҳо равона хоҳад гардид. Воқеан, дар чанд моҳи охир
шаҳри Кобулро шӯравиҳо пахш карда буданд.

Шояд яке аз рӯзҳои даҳшатбори шӯравиҳо дар Афғонистон
ҳаждаҳуми марти 1979 шинохта шавад. Ин рӯзе буд, ки f
пагоҳй то шом шӯравиҳоро бесаранчом сохт, онҳо чанднафарй

70
ҷамъ шуда, фикри онро доштанд, ки занону кӯдаконро ба
Шӯравӣ бифиристанд. Шӯравиҳо ба хубй эҳсос мекарданд, ки
ба чашми афғонҳо камтар намоён шуданашон беҳтар аст. Дар
микрорайон дохилиҳо кам ба назар мерасиданд. Майдону
кӯчаҳои шаҳрча боғҳои истироҳатии шаҳрҳои шӯравиро мемонд.
Дида мещуд, ки чй навъ афғонҳо сӯи шӯравиҳо бо нафрат нигоҳ
менамуданд. Ҳатто бачачаҳояшон роҳравон болои шӯравиҳо туф
меандохтанд. Афғонҳо кӯдакҳояшонро дар рӯҳияи
шӯравибадбинй тарбия мекарданд. Борҳо дашноми онҳоро ба
суроғаи хеш мешунидаму гӯш ба карй мезадам. Мо - точиконро
хоин ва мусулмонкуш эълон медоштанд. Якеаш сӯи мо чанд
точики шӯравй нигаристу гуфт: «Хо, Точикистонро ба русҳо
фурӯхтеду акнун Афғонистонро мехоҳед бифрӯшед»? Мо ҳарфе
нагуфта, зудтар аз назари онон худро дур мегирифтем. Оре,
моро ба сифати аҷнабиву тачовузгар мешинохтанд.

Дар заминаи воқеаҳои Ҳирот, нуздаҳуми март 130 нафар
аз хонаводаҳои шӯравии мукими Ҳиротро ба Кобул интиқол
доданд. Як рӯз кабл аз сафорат амр шуд, ки барои онон сару
либос ва пойпӯшй чамъ намоянд. Савлатшоҳ Мерганов ва
Сайфуллоҳ Саидов дар ин масъала мусоидат мекарданд. Дар
чумлаи аз Ҳирот овардагон се нафар тарчумонҳои точик:
Хидиралиев Начмиддини уялигй, Абдураҳмон Ҳакимови
хучандӣ ва Алишер Илёсови тошкандй карор доштанд.
Абдураҳмону Алишер бо завчаҳояшон буданд. Ҳолати
номбурдагон хеле риққатбор ба назар мерасид. Бегоҳии
ҳаждаҳум ба дидорбинии онон, ки дар бинои мактаби сафорат
чойгир буданд, рафтам. Ман ҳақиқати ҳолро аз Начмиддин
пурейдам.

Чунон ки қабл арз доштам, Начмиддин бо ду-се ҳамкораш
рӯзи нуҳум дар Кобул буданд. Дар бинои даҳум, ки
меҳмонхонаи Вазорати зироат он чо қарор дошт, иқомат
мекарданд. Баъди чанд рӯз 6о роҳи заминӣ сӯи Ҳирот ҳаракат
мекунанд. Вақте ки 16-уми март ба сарҳади Ҳирот мерасанд,
онҳоро барои ворид шудан ба қароргоҳашон намегузоранд. Он
чо аскарони бегона пайраҳа доштаанд. Начмиддин ҳарчанд ба
пайраҳа мефаҳмонад, ки шӯравианд ва чойи истиқоматашон
ҳамин ҷост, пайраҳа пофишорй мекунад. Ин ҳолат хонумҳои
рус бо бачаҳошон пайдо шуда, аз чумлаи мутахассисини шӯравй
будани онҳоро кафолат медиҳанд. Дар шаҳр бенизомй дар авч
буда, аз ҳар гӯшаи он садои тиру тӯфанг ба гӯш мерасидааст.
Ҳамин ҳолат бетеерҳои давлатӣ пайдо шуда, хонаводаҳои

71
шӯравиро саросемавор ба иҳота мегиранд. Маълум мешавад,
ки ба хотири таъмини амният онҳоро ба қароргоҳи ғунди Ҳирот
(гарнизони низомй) мебаранд. Он ҷо чор нафар аз афсарони
шӯравӣ, ки ҳамчун мушовири низомй маҳсуб мешуданд, ифои
вазифа доштаанд. Назар ба мушоҳидаи Начмиддин гарнизони
низомии Ҳирот ба ду даста таксим шудаанд. Яке ба давлати
Таракй содиқ ва дигаре зидди он. Ба иллати ин ки Начмиддин
дар ин чанд рӯзи сафар аз Кобул ба Ҳирот бо риши расидаву
сару либоси чиркин маълум мешуд, ӯро низомиёни афғонй худй
пиндошта, дуртар аз вай ба машварат пардохтаанд. Начмиддин
ҳам ба сӯҳбати онҳо мутаваччеҳ мегардад ва мешунавад, ки
онҳо мавзӯи ба қатл расондани низомиёни шӯравиро матраҳ
месозанд. У мазмуни машварати афғонҳоро ба русҳо мегӯяд,
вале онҳо бовар намекунанд. Хушбахтона, Бисмиллоҳ ном
зобити афғонй мавзӯи мазкурро ба воситаи Начмиддин дуюмбора
ба шӯравиҳо мерасонад. Воқеан, агар таъкиди Бисмиллоҳ
намешуд, имкон дошт, ки ҳамаи шӯравиҳоро ба қатл
мерасонданд. Ҳол он ки аллакай як мутахассиси русро, ки тоза
омада буд, каме дуртар аз гарнизон парронданд. Ин ҳодиса
бори дигар хабари овардаи Бисмиллоҳро таъйид кард. Аз ин
лиҳоз, шӯравиҳоро таъчилан ба Шинданд интиқол медиҳанд ва
аз он чо ба воситаи ҳавопаймои ЯК-40 то Кобул мерасонанд.
Дар ин маврид дигар сухани тозаеро аз Начмиддин ба даст
оварда натавонистам. Медидам, ки дар ин чанд рӯзи
гурезогурезу начотёбй онҳо лоғару барчомонда шуда буданд.
Мардҳо бо ришҳои расида, бонувон бо мӯйҳои парешон сӯи
моён менигаристанд. Ҳарчанд ки начот ёфта буданду дар ҳалқаи
шӯравиёни кобулй қарор доштанд, ҳанӯз тарсу ҳаросро дар
чеҳраҳояшон ба мушоҳида гирифтан мумкин буд. Барои интиқол
додани онҳо аз Маскав ҳавопаймои махсус омад. Сафир низ бо
ҳамон вориди Кобул гардид.

Дар майдони ҳавой ҳини гусели чабрдидагони ҳиротй
шӯравиҳои зиёде чамъ омаданд. Онҳо гурӯҳ-гурӯҳ сӯҳбат
мекарданд. Ҳама даҳшатзада маълум мешуданд. Байни ҳам
қисса мекарданд, ки хонаводаҳои шӯравй аз шаҳрҳои
Ҷалолободу Мазори Шариф низ ба Ватан фиристода мешаванд.
Дар ботин меандешидам, ки шояд кобулиҳоро ҳам пае
мегардонанд. Хеле хуб мешуд, агар сафи мушовиринро кам
кунанд. Зеро ин моҳ, такрибан кам мушовире буд, ки босамар
вазифаашро анчом дода бошад. Расонаҳои хориҷй ҳамоғ
омодагии гурезаҳои афғониро дар шаҳрҳои Ирону Покистоа

72
барои зарба задан ба шӯравиҳои муқими Афғонистон, пахш
мекарданд. Амрико бошад, ошкоро онҳоро бо пулу аслиҳа таъмин
менамуд, то ки ба муқобили шУравиҳо бичанганд ва
кишварашонро аз чанголи коммунистон начот бидиҳанд.

Бистуми март дар сафорат мачлиси таъчилй баргузор гардид.
Сафир, ки рухсатиашро катъ намуда, сари вазифаи дипломатиаш
ҳозир шуда буд, бо амри тозаи Кремл омада буд ва имкон
дорад, ки мавзӯи берун кардани занону бачагонро матраҳ месохт.
Худамро ба он тасалло мед одам, ки завчаам бо Таҳмина
наомаданд. Ташвишам аз ин чиҳат камтар буд. Вокеият он буд,
ки соат ба соат вазъияти сиёсии Афғонистон рӯ ба харобй меовард.
Ҳеч кас гуфта наметавонист, ки Амрико ҳодисаи Ҳиротро дар
Кобул ташкил намекунад. Баъд аз як рӯз соли нав - Наврӯз,
медаромад. Табъам, ки хира буд, фақат Абдулкарими Мисокро
табрик кардаму бас. Илҳоми ба коре даст задан надоштам.
Шӯравиҳои дигар низ дар ҳамин рӯҳия қарор доштанд.
Бадбахтй дар он буд, ки урдуи Афғонистон дар хама чо ба
хиёнат'даст мезад. Урдуе, ки ба нюху Довуд хиёнат кард, ба
Инқилоби Савр хам хиёнат намуданаш мумкин буд. Масалан,
дар ҳодисаҳои Ҳирот мутахассисони шӯравй ба мушоҳида
гирифтанд, ки чй навъ аскарони ҳукуматй лавозимоти ҳарбй ва
туфангҳояшонро дар бадали 10-15 афғонӣ ба «инқилобгарон»
фурӯхтанд. Ба ин хотир Шӯравй нерУе надошт, ки амнияти
шаҳрвандонашро таъмин карда тавонад. Дуруст аст, ки гурӯҳи
мушовирини низомй фаъолият дошт, вале онҳо ба максади
афғонҳоро даре додан истифода мешуданд. Эшон бо неруҳои
низомии Афғонистон омезиш ёфта буданд ва ҳеч кореро дар
мавриди амнияти мутахассисин ва хонаводаҳои онҳо анчом дода
наметавонистанд. Бо ҳамин парешонҳолй нони чоштро хУрда
боз сари вазифаам хозир шудам.

Бисту якуми март оғози соли нав аст. Се рУз истироҳат эълон
гардид. Рӯзи омадани хавопаймо хам буд. Мучаррадҳои точик
майдонравиро бас карданд. Ҳодисаи Ҳирот ва рУз то рУз бад
шудани вазъият боне мегардид, ки муваққатан ба Афгонистон
омадани мутахассисони навро маътал созанд. Баъд аз чошт чанд
дона нома аз дӯстон расид, ки якеаш аз ҳамдарсам Шаҳбози
Кабир буд. Ин хат боиси дилсардиам аз зиндагӣ шуд. Ӯ
менавишт, ки Алиакбар МУъминов, ки дар як факултет солиён
даре мегуфтему ҳамсолу ҳамақида худро медидем, дар асари
саратони чигар вафот кардааст. Хондани номаро ба поён
расондаму ба андешаву хаёлҳоям танҳо қарор гирифтам.

73
Тобистони соли 1978 бо шодравон дар имтиҳонҳои кабул иштирок
доштам. Мо дар як миз нишаста аз довталабон имтиҳон кабул
мекардем. Дар чараёни имтиҳони даҳонй медидам, ки Алиакбар
зуд-зуд берун мебаромаду маро танҳо мегузашт. Паси ҳам нӯги
сигаретро сурх мекард. Борҳо ба мушоҳида гирифтам, ки ӯ аз
хастагй шикоят менамуд, Ҳар сари вакт дастрУймолашро
бароварда араки сару рУяшро пок мекард. Яке аз рӯзҳо дар
чойхонаи рӯ ба рӯи бинои таълимии раками 6 нишастему чой
нӯшидем. Ҳамон рӯз ба назарам хӯрд, ки дар чашмонаш зардй
пайдо шудааст. Бо эҳтиёт барояш гуфтам: «Алиакбар, ту бояд
ба духтур мурочиат намой, зеро чашмонат зардй до ранд».
«Медонам, гуфт вай. Бисёр мондаву беҳол худро эҳсос
менамоям. Ҳатман ба духтур меравам». Ин охирин сӯҳбати мо
буд. Баъд аз чанд рУз банда сӯи Афғонистон сафарбар
гардидам...

Шахбоз бо дарду алам менавишт, ки Алиакбар шаби чоруми
март ногаҳон фавтидааст. Ҳафтуми март часади мархумро ба
карияи Порвони Панчакенти бостонй интикол додаанд. Дар
чанозаи шодравон аз чумлаи дӯстону хамкорон Собирчон,
Аҳмадчон ва Шахбоз иштирок доштаанд. Он рУзи даҳшат Қурбон
Бобоеви муаррих низ ҳозир будааст. Ҳайфи чони инсонй, -
гуфтаму ба мутолиаи номае, ки аз оила расида буд, машгул
шудам. Маълум шуд, ки дар ин муддат маоши шастфоизаи
банда ба хонавода интикол наёфтааст. Ҳайрон будам, ки кУдакхо
аз кадом ҳисоб метавонанд рУзгорашонро таъмин намоянд. Хеле
асабй шудам ва агар дасти тавоно медоштам, як рУз хам дар
Афгонистон намемондам. Барой баъзе дастгоҳу муассисахои
давлатй мутахассис мухим аст, на зану фарзандони У.
Муносибати бюрократона таъсирашро мерасонд. Назар ба
маълумоти банда даҳ моҳи наздик аз ШУравй ба Афгонистон
мутахассис фиристонда нахоҳад шуд. Дар он мачлис Пузанов
В.М. омодагии дарачаи аввал эълон карда буд. Ӯ изҳор дошт,
ки барои безарар ва сари вакт аз хоки Афгонистон баровардани
хонаводаҳои шУравй хама чорахои зарурй андешида шудааст.
Чанд адад ҳавопаймо ва киштиҳо дар ҳолати омодагй карор
доранд. Ҳоло амр шудааст, ки бачаҳову занонеро, ки хоҳиши
аз кишвар баромадан доранд, метавонанд гусел кунанд. Ман
мефаҳмидам, ки аз Кобул баромаданам гайри имкон аст. Бо
вучуди ин бо сармутахассисам машварат намудам, то ки барои
қатъ кардани шартнома розигиашро диҳад. Рӯзи бисту чорум
роҳбарам бояд мавзУъро ба калонҳои сафорат арз менамуд.

74
Сарфи назар аз ин ваъда пагоҳии бисту сеюм бо ҳамроҳии
Ҳабиб Пӯлодов назди Азаров, ки ба масъалаи кадр машғул
буд, рафтем. Факат ваъда дод, қи омадани завчаамро ба Кобул
метезонад. Рости ran, баъди ин сӯҳбат худро нороҳат ҳис
намудам. Дар ботин худ ба худ гуфтам: Наход такдири
интиҳоиям ба хоки Кобул тааллук бигирад. Ноилоч ба
микрорайон расидам. Бегох шуда буд. Табъам ба он дарача
хира шуд, ки танхо хоб рафтанро раво надида, Азимчонро дар
манзилам «меҳмон» намудам. У низ танҳой мекашид ва
даъватамро ба хушй пазируфт. То дер чак-чак кардем.
Муҳаммадчон ҳам чанд соате сӯҳбатамонро гармтар сохт. Толори
пазироии панчхучраиро ба ихтиёри Азимчон гузоштам. Ба ӯ
истироҳати хуш хоста, худам хам дар хучраи хурдтаре ба хоб
дода шудам. Пагоҳии барвакт аз чойи хоб баланд шуда хостам,
ки аз ҳоли «меҳмон» хабар тирам. Вакте ки дарвозаи толорро
кушодам, назарам ба зери рахти хоби Азимчон бархӯрд, ки
харду чоғи ӯ сурхй мекарданд. Ҳуш аз сарам парид. Дар
гумонам «меҳмон»-ро cap зада, чоғҳояшро зери кат гузошта
буданд. Бадбахтона, Азимчон cap зери кУрпа гирифта буд, ки
шубҳаи бандаро ба вокеият табдил мед од. Чуръат карда болои
сараш рафтам. Оҳиста кУрпаро бардоштам, ки калааш дар чояш
буд. Азимчон бедор шуду «оромист?», гуфт. Бале, оромист,
оромист, аммо ин чӣ чоғҳоест, ки зери кат нигоҳ медорй. У ба
завқ ханда cap дод. -Эй гарант, -гуфт. Ту намедонистй, ки ман
дандону чогҳои сунъй дорам? Он чогҳои сунъй чунон дар назарам
бад намуданд, ки зуд худро ба ташноб задам, то аз истифрок
худдорй карда бошам... Азимчон ҳамоно механдиду аз зери
кат чогҳояшро соп-соп менамуд. Чанд рӯз чогҳои сунъии Азимчон
боиси мухокимаи мучаррадхои точик гардид. Махсусан, ин
мавзУъро Муҳаммадчон бештар шарҳу эзоҳ медод. Ин ҳодиса
ҳарчанд чандон чиддй набуд, аммо каме боиси дилхушии
мучаррадхо шуд.

Ин рУзҳои моҳи март ҳодисаи Ҳирот ва ба катл расидани
шӯравиҳо дар маркази диқкати хамагон буд. Торафт вокеаи
марбута ҳикояту қиссаҳоро тавлид менамуд. ГУё ҳангоми ҳучуми
«ирониён» низомиёни давлатй ва ҳатто шӯравй рӯ ба фирор
овардаанд. Яке аз онҳоро дар майдони марказии Ҳирот ба даст
гирифта, рӯдаҳояшро берун кашидаанд. Ҳоло Ҳиротро аз дасти
«шУришгарони иронӣ» озод карданд. НерУхои давлатй ба
таъқиби онон афтода, хонакобакро cap намуданд. Н.Таракй ба
тамоми мардуми Ҳирот мурочиатнома пахш карда, хоҳиш ба чо

75
овард, ки чаллодонро ба дасти конун супоранд. Мегуфтанд, ки
як гурУҳи калони «инқилобгарон» ба хотири зинда мондан, ба
«Хоча Ансорӣ» паноҳ бурдаанд Ҳукумати Таракй барон хароб
нашудани ёдгории таърихй намехост, ки ба он хучум кунад ё
болояш бомба партояд. Аз ин рӯ, низомиён «Хоча Ансорй»-ро
ба мухосира гирифтанд, то ки баъди чанд рӯз паноҳбурдагони
хоин худ таслим шаванд. Дар ин «шӯриш» одамони бегуноҳ
хеле зиёд курбон шуданд. Ногуфта намонад, ки мардуми Ҳирот,
онҳое, ки сохти навро намепазируфтанд, ба шУришгарон
пайвастанд. Онҳо зери ливоҳои зард ва кабуд дар хиёбонҳои
Ҳирот кадам мезаданд. Дар натичаи задухУрд дишаб боз 28
нафар аскарони мачрӯҳшударо ба Чорсадбистара оварданд.
Аксари онҳое, ки аз шикам тир хУрда буданд, ба зудй чон ба
ҳак таслим намуданд. Тирхо захролуд буда, одатан дар дохи ли
шикам метаркидаанд. Шоҳидон ИроНро айбдор донистани
ҳукумати Афғонистонро дуруст мешумориданд. Як чавони точик
бо номи Исо Раҳматуллоев, ки тарчумони низомиён буд, қисса
кард, ки «шУришгарон» хеле моҳирона мечангиданд. Яъне онҳо
аскарони оддиву нохонда не, балки касоне буданд, ки маълумоти
хуби чангй доштанд. Исо ба ин акида буд, ки чанги Ҳирот ба
наздикиҳо поён наёфта, балки моҳҳо ид ома хоҳад ёфт. Ҳамин
навъ задухУрдҳо ба истиснои пойтахти кишвар дар дигар
минтақаҳо низ ба мушоҳида мерасиданд. Як сарчашмаи чунин
нооромиҳо чорабинии таксими замин шинохта мешуд. Аз Мазори
Шариф, Балх, Қундуз, Чалолобод, Пактиё, Хуст, Қандаҳор
ва дигар навоҳй ҳамарӯза хабарҳои тоза, аммо даҳшатовар
мерасиданд.

Мутахассисони шУравй огоҳй доштанд, ки дар шаҳрҳои
Тошканду Душанбе ҳавопаймоҳо дар ҳолати омодабош карор
доранд. Сарварони Давлати ШУравй вобаста ба масъалаи очилан
аз Афғонистон баровардани шаҳрвандонаш чорахои заруриро
андешида буданд. Илова бар ин дар майдони ҳавоии Багром
чанд адад аз ҳавопаймоҳои низомии навъи МИГ-21 бо аслиҳаи
чангии мавриди зарурат нигоҳ донгга мешуданд.

Дар мачмУъ тарсу харос хама шаҳрвандони шУравиро фаро
гирифта буд. Баъзеҳо ариза навишта, хоҳиши ба Ватан баргангган
доранд. Теъдоде аз зану бачахоро сУи Маскав гуселонданд.
Торафт алайҳи ҳукумати Таракй муқовимат чи дар дохил ва чи
дар хорич авч мегирифт. Дар ин чода ШУравиро бо он айбдор
мекарданд, ки дар Афгонистон сохтори сотсиалистиро рУйи кор
оварданй аст. Чунин садохо бештар аз радиои Ирон ба гУш

76
мерасиданд, ҳол он ки дар Ирон курдҳо cap бардоштаанд.
Магар, чаҳор миллион курдро ба воситаи катл нобуд сохтан
мумкин аст?! Кишваре, ки худ аз нооромиҳо холй нест, мехоҳад,
ки вазъияти бе ин ҳам ноҳинчори Афғонистонро муташаннич
созад. Ҳарчанд ки Ирон бо Амрико дар мубориза қарор дошт,
вале иқдоми бадхоҳонаи онро нисбати Афғонистон дастгирй
менамуд.

Бисту сеюми март, баъди ношто, хонаи Абдулмачид рафтам.
Маслиҳат кардем, ки аз ҳолу аҳволи Муродуллоҳ хабар гирем.
Аскарҳои пайраҳа моро дохилй гумон дошта, ичозати гузаштан
надоданд. Баъди фаҳмондан тавонистем, ки дарвозаи
Муродуллоҳро кӯбем. Эшон танҳо набуд, балки Қаландаров
меҳмонаш буд. Муродуллоҳ инсони тарифе буд. Омадани мо
хушҳолаш сохт. Завчааш низ бонуе бофарҳанг ва меҳмоннавоз
буд. Сари чою ширинӣ қарор гирифтем. Табиист, ки сӯҳбат аз
вазъи сиёсии Афғонистон мерафт. Ҳамоно воқеаҳои хуношоми
Ҳирот нороҳатамон месохт. Гап-гап буд, ки хоҳишмандонро ба
шаҳрҳошон мефиристанд. Ҳамин рӯз як ҳавопаймои ТУ-154 дар
майдони ҳавоии Кобул интизори интиколи занону мактабиён
буд. Барой бонувон махсус мачлисе оростанд ва вазъиятро
барояшон фаҳмондаанд. Ҳамсари Муродуллоҳ пинҳонй оби
дида кард. Мо бештар ба таҳлили расонаҳои хабарй мутаваччеҳ
будем. Ин шабу рӯз чаҳони Ғарбу Шарқ сӯи Афғонистон
менигарист. Дар ҳодисаҳои ғайричашмдошти Афғонистон аз ҳама
беш Шӯравиро айбдор месохтанд. Хабарҳо пахш менамуданд,
ки дар Ҷалолобод ва кисматҳои чанубу шарқи Афғонистон
вазъият рӯз то рӯз бад мешавад. Як теъдод мардуми Ҷалолобод
ба кӯҳҳо панаҳ бурда, сӯи танкҳои ҳукуматй тир холй
мекарданд.

Баъд аз як ҳафтаи мукобилият шӯришчиёни Ҳирот пароканда
гардиданд. Ба сабаби ин ки урдуи 17-уми Афғонистон дар Ҳирот
ба хиёнат даст зад, он аз байн бурда шуд. Воқеан, аз оғози
шӯриш афсарону аскарони ин даста ба тарафи шӯришгарон
гузаштанд. Онҳо изҳор доштанд, ки «мо чониби мусулмонон
тир холй намекунем». Тавре гуфтам, ҳукумати Кобул мачбур
шуд, ки аз нерӯҳои ҳавой кор бигирад. Дар натича қисме рӯ ба
фирор овард, теъдоде дар «Хоча Ансорй» панах бурд ва кисми
дигар ба кӯҳҳо боло шудаанд.

Ба ин муносибат дар аксари шаҳрҳои Афтонистон, ба хусус
дар Кобул, моршу митингҳо сурат мегиранд. Дар чунин
намоишҳои эътирозй шиорҳо ба муқобили Чумҳурии Исломии

77
Ирон равона мешуданд. Дишаб радиои Ирон эълон дошт: ба
сабаби ин ки як рӯз кабл консулгарии Иронро дар Ҳирот
маҳкам карданд, Ирон чавоб ба чунин икдоми давлати Тараки,
консули Афғонистонро аз Теҳрон бадар сохт. Ҳарду тараф дар
48 соат аз консулгариҳои хеш халос шуданд.

Вобаста ба воқеаҳои Ҳирот гуфта мешуд, ки ҳукумати ТаракИ
ба хотири ҳунрезӣ нашудан, рӯзҳои аввал дар мукобили
«инкилобчиён» қарор нагирифтааст. Назар ба маълумоти
ҳукумати Кобул, гӯё Ҳиротро худи ҳиротиён, муллоёни худй
муҳосира кардаанд. Аммо, баъдтар, вақте мефаҳманд, ки хама
шӯришгарон аз аскарони иронй ташкил гардидаанд, ба икдом
пардохтанд. Албатта, икдоми хукумати Таракй дар ихтиёри
шӯравиҳо буд. Ченероли шӯравй - Горелов ба ҳамин хотир ба
Кобул омада буд. У бо ҳамроҳии сафир назди телефон карор
гирифта, дар мавриди ҳаллу фасли воксаҳои Ҳирот амри
Маскавро интизорй мекашиданд. Бо расидани амри Маскав
нерӯҳои низомии Қандаҳор ба Ҳирот фиристонда шуданд.
Гузашта аз ин, чунон ки чое арз доштам, дастаи низомие аз
Кушка барои пахши шӯриши Ҳирот сафарбар гардида буд. Ин
даста бо анчоми вазифа ба зудӣ шаҳри Ҳирогро ба чониби Кушка
тарк гуфтанд.

Хиёнати ғунд (горнизон)-и Ҳирот ва дигар дастаҳои низомии
Афганистан Таракиро ба чунин хулоса овард, ки барои шикает
додани шӯришу саркашиҳое мисли Ҳирот аз низомиёни шӯравй
ёрй талабад. Албатта, он айём Шӯравй дар Афганистан ба гайр
аз гурӯҳҳои мушовирини низомй, дигар навъ дастаҳои мусаллаҳ
надошт. Факат мушовирини харбй ба низомиёни афгани машварат
медоданду бас. Ҳатто онҳо мусаллаҳ набуданд. Тавре ки
Начмиддин кисса кард, баъди ба шаҳри Ҳирот ворид шудани
«шӯришгарон» ғунди Ҳирот мусаллаҳ гардонда мешавад.
Бадбахтй он буд, ки ғунди мусаллаҳшуда силоҳро ба манфиати
давлати Таракй истифода набурд, балки бисёре аз он
силоҳбадастон дар мукобили хукумати Кобул карор гирифтанд.

Дар асари чунин дархости Тараки, мушовирини низомии
шӯравй ба силох таъмин гардиданд. Ҳатто барои завчаҳои онон
тӯфангчаи навъи «Макаров» доданд, то ки дар ҳолати набудани
шавҳарҳошон аз худ дифоъ карда тавонанд. Дигар харбиёни
шӯравиро дар манзилу роҳравҳои микрорайон кам медидем.
Онҳо шабу рӯз дар гундхои афгани карор доштанд. ГУё
афғонҳоро дарсҳои чангй ёд медоданд.Дар ҳамин замина завчаи
Умрикул рУзи 29-уми март сафари Душанбе дошт. Номае ба

78
хонавода навишта, вазъиятро фаҳмондам, то ки аз хавотирй
бароянд.

Бегоҳии 23-юм назди радио чой гирифтам. Мавчҳои «Би-би-
си», «Садои Олмон», «Садои Ирон» ва «Садои Амрико» ҳама
навигариҳои Афгонистонро мегуфтанд. «Би-би-си» рочеъ ба
муносибати Афғонистон ва Ирон хеле ҳарф зад. Боз ҳам
бадбахтиҳои Афғонистонро ба Шӯравй нисбат дод. Максад аст,
ки ҳукумат сарнагун шавад, аммо Шӯравй намехоҳад. Гӯё
ҳаводиси Афғонистон ба рӯзгори сотсиалистии чумҳуриҳои
мусулмони шӯравӣ таъсири манфй ворид месозад. Ҳамзамон
Афгонистонро ба он мутаҳам сохт, ки дар Ҳирот ҳазорон
исломиҳоро ба қатл расонд. Шахсиятҳои сиёсии Балучистон ба
дастгирӣ аз ҳукумати Таракй аз давлати Покистон хоҳиш
намуданд, ки «ба оташ бозй накарда», балки ҳама афғонҳои
гурезаро аз марзҳояш берун созад.

Бисту чорум, баъд аз истироҳати серӯза, сари вазифа ҳозир
шудам. Баъд аз кор сӯи парки Зарнигор роҳ пеш гирифтам.
Митинг дар авч буд. Ҳамарӯза соати чор шиордиҳиҳо идома
меёфтанд. Ба Ирон лаънат мехонданд. Ба мағоза даромада барои
Таҳмина чанд дона пистонакҳо(соска)-и чиной харидам, то ки
ба дасти хонуми Умриқул бифиристам. Соати панч мачлис.
доштем. Ду соат давом кард. Сари мавзӯи амнияти шаҳрвандони
шӯравй сӯҳбат идома ёфт. Сардорамон суханҳои сафирро ба мо
расонд. Ба чунин хулоса омадаанд, ки ҳамаро мусаллаҳ
гардонанд. Оид ба амнияти микрорайон чораҳо андешидаанд.
Хабари тозае, ки сурат гирифт, катли духтури ҳайвонот дар
Ҳирот буд. Гӯё ӯро аскари пайраҳааш, ки ба хотири 'амниятй
духтур хидмат менамуд, ҳангоми ба балкон баромаданаш
паррондааст. Ин ҳамон духтуре буд, ки бо Начмиддин якчоя
кор мекарданд. Аз рӯи нақли Начмиддин мавсуфро на дар
балкони манзилаш, балки рӯзҳои дар ғунди Ҳирот панаҳ
бурданаш ба катл расондаанд. Бубинед, чӣ тафовутҳо дар'як
куштор ба назар мерасад. Духтури мазкур аз шаҳри Маскав
будааст. Ҷасадашро ба воситаи Кушка интиқол додаанд. Баъдҳо
Начмиддин дар хонаи он духтур будааст. Дар ин мачлис бори
дигар аз хиёнати ғунди 17-уми Ҳирот сухан рафт. Сафир
иттилоъ додааст, ки дар ҳоли ҳозир фақат ба се гунде, ки дар
шаҳри Кобул қароргоҳ доранд, бовар кардан мумйин будааст.
Ғундҳои дигар дар ҳолати дудилагй карор дошта, ба хукумати
Таракй чанд он эътибор зоҳир намекардаанд.

Дастгоҳи амниятии сафорат аз мушовирин такозо намудааст,

79
то ки ҷараёни ҳаракатҳошонро ҳини сари вазифа ҳозир шудан
тағйир бидиҳанд. Бонд мухолифини мо аз кадом роҳҳо истифода
кардани шӯравиҳоро надонанд. Ҳамчунин дар вазоратхонаҳо,
ки мо дафтари корй доштем, назорат чиддй шавад. Ҳар шахе
ҳушёриро бо худ дошта бошад. Албатта, чунин чорабиниҳои
амниятй натичаи дилхоҳ дода наметавонист. Мо факат аз ду
самту ду кӯча ҳаракат доштем. Яке ин, ки майдони Чаманро
гузашта аз Пули Маҳмудхон ба вазррат ҳозир шавем ва дуюм
ин, ки аз нязди матбааи давлатй гузашта сипас 6а хиёбони марказй
дохил гардида,. мустакил то майдони Паштунистон бирасем, он
чо ки аз дасти чап Вазорати молил қарор дошту аз дасти рост
Бонки миллй. Ҳол он ки агар банда ба матбааи сукук мерафтам,
танҳо аз хиёбоне, ки сӯи Деҳмазангу сафорат чараён мегирад,
гузаштанам мумкин буд. Бояд гуфт, ки чунин икдомоти амнияти
расмй барои банда чандон аҳамият надошт. Аз барномаҳои
шабонаи радиои Точикистон маълумам шуд, ки мавзУи
Афгонистон дар матбуоти даврй хеле мукаммал дарч
мегардидааст. Масалан, рУзномаи «Точикистони совети»
гузориши Нурмуҳаммад Таракиро ба муносибати соли нави
1358(1979) дар саҳифаи хеш чой додааст. Дар мавриди воқеаҳои
Ҳирот низ маколаеро ба нашр расондааст. Яъне хешу акрабо ба
ин восита аз ҳолу аҳволи моён бохабаранд, хол он ки дар номаҳо
навиштани баъзе ҳодисотро нолозим медонистам. Ҳамин шаб
буд, ки садои шоири овозадори точик Мӯъмин Қаноат ба гУшам
расид. Шоир дар бораи Иди меҳнат ва соли нави дунёи
форсизабону исломй харф мезад. Зимнан мардуми Афгонистону
Иронро ба шарафи Соли нав табрик гуфт. Орзуҳои некро хоҳон
гардид. Шеъри машҳури халқй: «НаврУз шуду лолаи хушранг
баромад, Булбул ба тамошои дафу чанг баромад»-ро шоирона
қироат намуд. Орзу кард, ки мардумони ин се кишвари
форсигУву ҳамхуну дин дУстона рУзгор бинанд ва инкишоф
ёбанд. Дар интиҳо чанд миераъ шеъре аз эчодиёти хеш қироат
намуд. Бо шунидани суханронии М.Қаноат чанд лахза бо
андешахоям суй Ватан раҳсипар шуда, худро дар мухити озоду
фарҳангй карор додам.

Баъдан мавчи «Би-би-си»-ро пайдо кардам: Консулгарии
Афғонистон дар Машҳад оташ гирифт. Дойр ба давлатй
марксистии Таракй аз рӯзномаҳои чаҳон иктибосҳо оварда шуд.
Покистон хам робитаашро бо Афгонистон бад кард. Ҳиндустон
аз кишвархои Ирону Покистон ва Хитой даъват ба чо овард, ки
ба корхои дохилии Афгонистон дахолат накунанд. Аъзоёни

80
парламони Ҳиндустон аз ҳукумати Таракӣ дастгирй намуданд.

Бисту чоруми март Бюрои сиёсии Ҳизби демократии
Афғонистон мавзӯи ба ҳизбиён супоридани кортҳои ҳизбиро
матраҳ сохт. Кортҳои ҳизбӣ дар яке аз матбааҳои шӯравӣ рӯйи
чоп омада буданд. Сифати чопаш ҳам чолиб ба назар мерасид.
Тарҳи онро мушовири матбааҳо - Шпагин дар якчоягй бо банда
тартиб дода будем. Азбаски Таракй чопи баланди кортҳои ҳизбиро
тақозо менамуд, Шӯравӣ таҳияи онро ба ӯҳда гирифт. Соати
ёздаҳи ҳамин рӯз вобаста ба сУзондани консулгарии дар
Машҳадбудаи Афғонистон Вазорати корҳои хоричй ба сафорати
Ирон дар Кобул эътирознома фиристод. Дарсҳо дар мактабҳои
олӣ ва миёна оғоз ёфтанд. Ба ин муносибат Вазири маорифи
кишвар доктор Ҷалилй кормандони соҳаи маорифро самимона
табрик намуд.

Бисту панчуми март ҳавои Кобул абрноку боронй шуд. Аз
ин чост, ки дарди cap нороҳатам сохт. Баъд аз вақти расмй ба
манзили Умриқул cap задам. Як баста ҳадя барои Таҳминаву
Парвиз ва Фотима омода сохта будам. Аз хонуми Умрикул
хоҳиш намудам, ки онро бо худ тирад. Баъд аз пухту пази
бегоҳӣ ба сурогаи бочаам Мирмуҳаммад ва дӯстам Девлох
Бердиев нома нависондам. Аз бочаам хоҳиш намудам, ки духтари
қадрасаш - Гулчеҳраро ба бародари хурдиам - Мӯсо бахшад.
Барои фарзандони Бердиев як дона аксамро фиристондам.

Назар ба гузоришҳои радиой имрӯз ҳам дар саросари
кишвар митингу моршҳои дастачамъй сурат гирифт. Аммо дар
Кобул оромй буд. Ҳеч гуна шиорандозиҳои сиёсӣ ба мушоҳида
нарасид. Мавчи имшабаи «Би-би-си» дар мавриди чанде аз
дастаҳои гурезагони афғонии мукими Покистонро бомбаборон
кардани Афғонистон иттилоъ дод. Назар ба маълумоти расонаи
хабарии номбурда, Таракй аз дастгоҳи Кремл тақозо намудааст,
то ки дар ҳама корҳои Афғонистон дахолат намояд. Ин дархости
Таракй ба он хотир буд, ки урдуи Афғонистон ба хиёнаткориҳо
даст мезад ва дар бисёри мавридҳо ба фармудаи ченёролхои
хеш итоат намекард. Покистон даъвои сиёсй бардошта
Афғонистонро ба он муттаҳам месохт, ки ба хоки Покистон
даромадааст. Чунин даъвои Покистон вокеият дошт. Бо машвараи
мушовирони низомии Шӯравй қувваҳои ҳавоии Афгонистон барои
нобуд сохтани гурезаҳои афғонй, ки нерӯи мухолифинро ташкил
доданӣ буданд, болои онон бомбаҳо партофтанд. Муносибати
Ирон ҳам бо Афгонистон чандон хуб набуд. Яъне Афгонистон
аз ду тараф дар иҳотаи давлатҳои исломие, ки роҳи пешгирифтаи

81
Таракиро намепазируфтанд - Ирону Покистон, қарор дошт.
Ба ҳукумати ТаракИ чи аз дохил ва чи аз берун хавфи нобудшавй
таҳдид менамуд. Вале Таракй намехост, ки ба ин зуди аз
давлатдорй даст кашад. Бинобар ин ҳама салоҳиятҳои
давлатдориашро ба ихтиёри ШУравй гузоштанй мешуд. Баъзе
расонаҳои хоричй мавзӯи бо Афғонистон чанг кардани Иронро
ба миён мегузоштанд. Ирон бошад бо чор миллион курдҳояш
чанг эълон карда буд. Ирон, ки тоза ба сохтори чумҳурии исломй
оғоз карда буд, аз таҳдиди мухолифони дохилиаш раҳой намеёфт.
Яке аз шахсиятҳои шинохтаи Ирон сарвари нави Иронро огоҳ
сохт, ки агар у аз сиёсати пешгирифтааш даст накашад, дар
кишвар чанги шаҳрвандй cap хоҳад зад. Дар ҳақиқат, он чи
ки аз телевизион медидем, касро ба даҳшат меовард. Аз сУи
дигар, мо дар мавриди воқеоти Ирон ба расонаҳои хабарии
хоричй бовар мекардем. Шояд баъзе аз онҳо дурӯғи маҳз
мегуфтанд, вале дар мисоли Афгонистон, ки худ шоҳид будем,
ҳарчи ки мавчҳо иттилоъ медоданд, воқеият доштанд. Табиист,
ки тарафдорони Ризошоҳ сохти эъломдоштаи Хумайниро
намехостанд, аммо дар мукобили он аз чахолат кор гирифтани
ҳукумати нави Ирон хуб набуд. Ирон бо ШУравй низ
муносибатҳои дипломатиашро катъ намуд. Озарбойчони шУравй,
ки бо Озарбойчони Ирон робитаҳои иқтисодиву фарҳангии хубе
дошт, акнун зарар мед ид.

Бисту шашуми март чанд тан аз бонувони рус хоҳиши
бозорравй карданд. Онҳо метарсиданд, ки таъчилан Кобулро
тарк гуфтан лозим меояд. Ҳол он ки умуман ба бозор баромадани
шаҳрвандони шУравй манъ буд. Амри хаттии сафир содир шуда
бошад ҳам, хонумҳо мехоҳанд, ки чанд адад аз пӯстинҳои
гулдори кобулиро харидорӣ намоянд. Бо дили нохоҳам онҳоро
раҳнамой кардам. Илочи дигар надоштам. Онҳоро фаҳмидан
мумкин буд. Бозориашон барор гирифт, ки бандаро дар
хонахошон зиёфат доданд. Герасимову Шпагин ва Горин, ки
аз сардорони камина ҳисоб меёфтанд, аз чеҳраҳои хонумҳошон
маънй бардошта, хушҳолй карда, ба ман ташаккур гуфтанд.
Онҳо ба ин акида буданд, ки бозорравии хонумҳошон агар бо
Худойназархон сурат бигирад, эшон аз ташвиш халос мешаванд.
Гӯё амнияти завчаҳошон пурра таъмин мегардид. Имрӯз Амин
рӯзноманигорони шӯравиро қабул карда, дар бораи вазъияти
сиёсии Афгонистон сӯҳбат орост. Албатта, хулосаҳои Амин аз
зиндабоди Шӯравӣ ва барпо сохтани чомеаи сотсиалистй да^
Афғонистон буд. Ҳарчи ки мегуфт, маънии зохирй ба худ кгсо

82
менамуд. Бо чашмонаш механдиду бо калбаш ҳақорат медод.
Найрангбози моҳире буд.

Бисту ҳаштуми март завчаҳои мутахассисони техникуми
Ҷангалакро сӯи Батан фиристонданд. Амин вазири аввал интихоб
гардид. Ба ин маънй, ӯ вазифаи садриаъзамиро адо менамуд.
Дар ботин меандишидам, ки андак вакт мондааст, ки чойи
Таракиро ишғол кунад. Ба ҳамин муносибат, Амин хабарнигори
шӯравй Ф. Сайфулмулуковро ба ҳузур пазируфт ва аз вазифаи
наваш расонаҳои шӯравиро огоҳ сохтанй шуд. ИмрУз ба
муносибатҳои дипломатии Афғонистону ШУравй шаст сол пурра
мешуд. Зиёфате ҳам дар Хонаи Халк сурат гирифт. Сару садоҳои
демагоги бароям гУшхарош маълум мешуданд. Ким-чй хел
нороҳатӣ фишорам оварду хонаи Абдулмаҷид рафтам. Ҳамсояҳои
пуландиаш меҳмон щуданд. Робияи шогирд, ки дар бинои рУ
ба рУ икомат мекард, моро бо мантуи болаззаташ пазируфт.
Ёдам ҳаст, ки дар мактаби раками понздаҳи Душанбе дарси
адабиёташ дода будам. Духтари ачибе буд. Харчо ки медид,
«устод» гУён бо чехраи гармаш пешвозам мегирифт. Акнун У
касби тарчумонй дошт. Эҳтиромаш миёни афғонҳо баланд буд.
Дар сУҳбати чунин бону нишастан ба кас факат ҳаловат меорад.
Робия духтаре буд аз хонаводаи бофарҳанг. Хонаводае, ки дорой
анъанаи фарҳангй буд. Хушбахтона, он шаб дар танҳоӣ набудам.
Дар ҳалкаи бонувони пуландиву точикй карор доштам.
Абдулмачид мачлиси занонаро хеле хуш медид. Харчи ки аз
хУрданиву нУшиданй медопгг, болои дастархон мегузошт. Бештар
сУҳбатро У гарм месохт. Ачаб одате дорам, дар маъракаи бону вон
хомУширо бештар мепазирам. Мехоҳам, ки бонувон сӯҳбат
кунанду ман гӯш диҳам. Ба сабаби ин ки сӯҳбатамон хеле
самимиву хотирмон буд, расидани соати куюди шабгардиро
нафаҳмида мондам. Бинобар ин, илоче наёфта, ин шабро дар
манзили Абдулмачид гузарондам. Ҳамсояҳо ки дар ҳамин бино
иқомат доштанд, ба хонаҳои худ рафтанд.

Ҳамин рУз борони Кобу л шадид шуд. Мачбур будам, ки ба
кимати 220 афгонй чатр бихарам. ИмрУз хам митинги зидди
Ирону Покистон порки Зарнигорро фаро гирифт. Хеле ачиб
буд, ки се давлати исломй якдигарро мазаммат менамуданд.
Офарин ба дастаҳои кашшофии Амрико, ки дар ин чода даст
мегузоштанд. ШУравй низ ба хотири дифоъ аз манфиатҳои хеш
аз чунин чараён гирифтани воқеаҳо дар дунёи исломи
каноатманд буд. Аз ин чост, ки ШУравй Афғонистони инкилобиро
зери каноти худ гирифта, кУшиш менамуд, ки сохтори баъдии

83
онро аз рӯи накшаи ҷумҳуриҳои мусулмонии Осиёи Миёна ва
Кафкоз таъин намояд. Амрико низ аз накшаи ШУравй бохабар
буд ва ҳеч гох намегузошт, ки ШУравй дар Афғонистон мавкеи
бештар пайдо кунад. Мушовирини шУравй ҳамарУза ба Кремл
ҳисобот медоданд ва дар Афғонистон пиёда сохтани сохтори
сотсиалистиро тезонданй мешуданд. Дар хамин замина,
Таракиро ба вазифахои доштаи сарвари Давлати ШУравй -
Л.И.Брежнев шабеҳ месохтанд. Ба ин асос, Н.Таракй рУзи 28-
уми март Муншии умумии Ҳизби демокротики Афғонистон,
раиси Шӯрои Инқилобй ва Сарқумондони нерӯҳои мусаллаҳи
кишвар интихоб гардид. Чунон ки гуфта шуд, вазифаи
садриаъзамиро ба Ҳафизуллоҳ Амин вогузоштанд. Амин рӯзҳои
наздик ҳайъати кабинеташро ташкил мед од. Радиои Кобул
мусоҳибаи Ф. Сайфулмулуковро бо Амин пахш намуд. Ин рУзи
омадани ҳавОпаймо ҳам буд. Аз як дУсти хучандиам, бо номи
Каромат, мактуб гирифтам. Нома хеле самими ва хотирмон иншо
шуда буд! Ин ҳамон бону ест, ки моҳи декабри 1978 бо Ичобати
шогирдам соате меҳмонам гардида буд. Ҳамон шаб палави
хучандй омода сохт. Муҷаррадҳои точик дигар нороҳатй эҳсос
намекарданд, зеро ҳафтае ду-се бор бону вони шӯравиро сӯи
Тошканду Маскав гусел мекарданд. Охири мох буд. Аъзоҳаккии
ҳизбиро ба Саркиси арманй супоридам. Бегоҳй бо Олимчон чанд
соате нишастему ҳаводиси рӯзро тахлил намуд ем.

Бисту нухуми март хам боронй шуд. Олимчон
магнитафонашро ба хона оварда аз магнитофони ман як касетаи
Ахмад Зохирро сабт намуд. Бегоҳй ба хонааш даъват кард.
Ҳабиб бо завчаву писараш омад. Палави кобулй омода шуд.
СУҳбат дар мавзУи солҳои донишчУй сурат гирифт. Тарзи
дарсгУй ва рафтори баъзе усгодонро ба хотир овардем. Аз дарсҳои
Файзалй Начмонов, Махмуд Давлатов, Ҳилол Каримов ва
дигарон ёдовар шудем. Бештар фаъолияти Рачабалй Ғафуровро
пеши назар овардем. Рачабалй муаллими навъи дигаре буд. Мо
ҳамдарс будем. Ӯ дар бахши арабй мехонду банда дар шУъбаи
филологияиточик. Вокеан, Рачабалй тохту тоз карда,

факултети шаркшиносиро таъсис доду аммо вазифаи деканиро
Ҳилол Карим сазовор шуд. У шахси хеле ташаббускор буд.
Худро му дом намоиш мед од. Ҳама корро дар факултет ичро
мекунам,-мегуфт. Шояд ҳамин навъ хислатҳояш буд, ки нағзаш
намедиданд. Махсусан, аз ин ки калонҳои Университетро ба
доми худ медаровард, рохбарони факултетро хуш намеомад.

Ду рӯз шуд, ки аз консулгарй ичозати бозорравй расид

84
Герасимов аз банда хоҳиш кард, то ки дар бозоргардй вайро
раҳнамоӣ кунам. Хонумаш ҳам бо мо рафт. Онҳо дар гӯшаи
дуре аз Кобул пӯстин фармоиш дода будаанд. Аз нигоҳи амният
он чо хавф пеш меовард. Албатта, банда русҳоро паст заданй
нестам. Вале баъзе рафторҳои онҳо касро заҳмат медиҳад.
Масалан, ин кадар тамаллук кардан назди як пӯстиндӯзи афғонй
ҳеч зарурат надорад. Сару рӯву бадани чиркини онҳоро дастмол
намудан, бандаро асабонй месохт. И лова ба ин, русҳо барои
дӯкондорону пӯстиндӯзон водка, одекалон, шири хушк, маска
ва дигар намунаҳои ғизои сохти шӯравӣ ҳадя менамуданд. Чунин
инъоми муфтро афғонҳо «бахшиш» мегуфтанд. Баъзан ба худ
меандешидам, ки бо ин бахшишҳо афғонҳоро порахӯру ҳаромхӯр
ҳам кардем. Ба асари ичозати сафорат дӯконҳои Кобулро боз
щаҳрвандони шӯравй пахш карданд. Агар боз ягон ҳодисаи
куштор рух бидиҳад, консулгарӣ бозоргардиро манъ менамояд.
Гузашта аз ин, барои таъмини амнияти шӯравиҳо 200 нафар аз
ҷавонони батану тӯши низомиро ба Кобул ворид сохта буданд.
Шаҳрвандони щӯравӣ омадани ин гурӯҳро падидаи мусбат
дониста ва ҳам то чое бепарво шуданд. Гап дар ин аст, ки ин
чавонҳои тануманд шабу рӯз дар дӯконҳо мегаштанд ва корашон
харидории чинсҳои мавриди зарурат буд. Ҳар шӯравие, ки ба
Кобул меомад, баъд аз як рӯз ба бозоргардй дода мешуд. Онҳо
як шиор доштанд: пулро бояд сарф кард.

Сиюми март раиси Шӯрои вазирони Иттиҳоди Шӯравй
А.Косигин Ҳ.Аминро ба муносибати садриаъзам таъин шуданаш,
табрик намуд. Табрикномаи садриаъзами Шӯравиро радиову
телевизиони Кобул ба зудй пахш карданд. Кишварҳои дигар
низ, монанди Ҳиндустон, Покистон ва Чин Ҳ.Аминро самимона
табрик гуфтанд. Имрӯз як ҳавопаймои боркаши Шӯравй ба
Кобул «бозича» ворид сохт.

Сию якуми март Ҳ.Амин дар ҳайати вузаро тағйирот ворид
намуд. Аъзам Сиддиқй -вазири плонгузорй, Катавозй - вазири
култур (ба ивази Бориқ Шафей), Бориқ Шафей - вазири
тронспурт ва Шоҳвалй - муовини нахуствазир таъин гардиданд.
Вазорате, ки ба ӯҳдаи шоир - Бориқ Шафей гузошта шуд, нав
таъсис ёфт. Тасаввур кунед, ки шоирро вазири тронспурт таъин
намуданд. Борик Шафей аз «парчамиҳо» мебошад. Гумон аст,
ки вазириаш тӯлонй шавад, балки аз саҳнаи таърих дур партофта
хоҳад шуд. Мачлиси имрӯза таҳти раёсати Н.Таракй сурат
мегирад. Дар ҳамин мачлис Ҳ.Амин назди «устоду муаллимаш»
касам ёд кард. Садри давлат гузорише хам дар мавриди вазъи

85
сиёсии кишвар баён намуд. ТардкИ хеле бачуръат сӯҳбат мекард.
У таҳдидомез сӯи Покистону Ирон нигариста, иброз дошт, ки
дар шаш моҳи охир давлати Покистон 61 маротиба сарҳадоти
Афғонистонро вайрон кардааст. Ирон дигар набояд «икдоми
инкилобие»-ро, ки дар Ҳирот рУйи кор оварду шармандавор
шикает хУрд, такрор намояд. Маълум, ки ин сарвар дар боду
ҳавои сиёсати шӯравй сайру гашт дошта, аз мактаби диплумосие
6ӯй набурдааст. Ватанчори сисола хам ба сифати вазири дифоъ
пазируфта шуд. У аз ягой мактаби низомй даре нагирифтааст,
балки як аскари танкчй буду бас. Албатта, хизмати эшонро дар
пирУзии Инкилоби Савр ба назар гирифтан лозим меояд. Ба
ҳамин тарик, моҳи марти соли 1979-ро пушти cap гузошта, ба
моҳи дуюми баҳори ин сол худро мутобик мегардонем ва аз чи
мохе будани он ибрози назар хоҳем кард.

РУХДОДҲОИ ЧАНД РУЗИ АПРЕЛ

Боронгариҳои моҳи март дар оғози апрел хам идома ёфтанд.
Якуми апрел раиси ШУрои дифоъ ~ Нурмуҳаммад Тараки
аввалин чаласаро ташкил дода, Ҳ.Аминро ба сифати муовини
нахуст муаррифй кард. Ҳамзамон Ватанчор ва Шерзодро бо
чанд тани дигар ҳамчун аъзоёни ШУро ошно сохт.

Пузанов - сафири ШУравй дар мавзУй баланд бурдани нархи
газ қарордоди навро бо вазири саноеъ ва маъдани Афғонистон
чаноби Исмоил Дониш ба имзо расонд. Акнун кимати як куб
газ ба 37,5 доллари Амрико баробар шуд. ИмрУз ҳам митингхо
идома ёфтанд. Намефаҳмидам, ки аз ин намоишҳову
кУчагардиҳои мардуми Кобул чй фонда ба даст меояд. Гап дар
ин аст, ки ҳамарӯза дар вазоратхонаҳо, кариб ки кор сурат
намегирифт. То соати чор дар утокхои корй омодагй шурУъ
мешуд ва баъд маъмурин бо шиорҳо ба хиёбонҳо мебаромаданд.
Албатта, ин ҳамон услуби анъанавии солҳои бисту сии
инкилобхоҳони шУравй буд, ки мушовирин ин чо амали
месохтанд. Дар майдонҳо факат шиорхои «мурда боду зинда
бод»-ро шунидан' мумкин буд. Аз ин маъракаҳо шӯравиҳо
ҳаловат мебурданд. Онҳо гУё фаъолияти хешро дар ташкили
ҳамин навъ митингхо медиданд. ШУравй торафт сафи
ҳарбиёнашро зиёд мекунад. ДирУз ба хотири амнияти бинои
сафорат 80 нафар афсарон ба Кобул омаданд. Инҳо афсарог ’
оддй не, балки касоне буданд, ки омодагии махсуси чачгг

86
доштанд. Дар сурати рух додани ягон ҳодисаи нохуши ба Ҳирот
монанд, ин даста бояд мутахассисини шӯравиро дифоъ менамуд.
Аз ин рӯз иборатан дар болои бомҳои бинои сафорат пулемиётҳо
гузошта шуданд. Атрофи биноро аз дохил бо халтаҳои пур аз
per гӯё девор карданд. Дохили бинои сафорат ба гарнизони
ҳарбй табдил ёфта буд. Ин корҳо хама аз рУйи нақшаи дастгоҳи
низомии шӯравй амалй мешуд. Минтақа бояд дар тасарруфи мо
карор мегирифт. Дуруст аст, ки чанд рӯзи охири март ва огози
апрел дар Кобу л оромие ҳукумфармо гард ид. Чашни яксолагии
Инқилоби Савр наздик меомад. Ба ин хотир, акаллан пойтахти
кишварро ором нигоҳ доштан лозим буд. Радиои Кобул такрибан
аз нохушиҳо сӯҳбат намекард.

Дуюми апрел бо Абдулмачид нияти бозор доштем, ки
Аъзамчонро дидем. Ҳини сУҳбат майли якчо нишастэиу «чррта
чақ-чак кардан» пайдо шуд.Абдулмачид, ки худ шахси
маишатпараст буд, гуфт: «Агар шумо шаробашро ёбед, гУштбирён
аз ман». Мо розй шудем. Дар хона як бутал «Водка»-и бачой
доштам. Аъзамчон ба Ҷамшеди писараш фаҳмонд, ки дар бинои
33, манзили 16 мешавад. Агар аз Чорсадбистара барои чустучУяш
биоянд, суроғаро гУяд. Аъзамчон қисса кард, ки торафт сафи
мачрУҳон меафзояд. Дишаб аз минтакаи Чалолобод 17 нафарро
овардаанд. Маълум буд, ки дар сарҳади Афганистану Покистон
чангҳо огоз шудааст. Тарафи давлат шаҳрвандони худро дар
он сУи марз нобуд карданй мешуд. Табиист, ки гурезагони
афгани, ки мусаллаҳ буданд, мукобилият нишон медоданд. Як
навъ чанги тан ба тан миёни афғонҳо сурат мегирифт. Ин бегоҳ
Абдулмачид гизои гУштини болаззате омода сохт. Як шишаро се
кас нӯши чон кардем. Дар тасаввур чунин буд, гӯё ҳар се дар
Чорбеди Варзоб кабоб хУрда истодаем. Сархуш ки будем, ба
ёди Ватан рафтему ваъдаҳо додем, ки баъди аз ин чо зинда
баргаштан рУзе ба Чорбед меравему ин нишастро ба хотир
меорем.

Дар матбаа будам. Аз муассисаҳои варзишй дархости омода
сохтани чиптаҳои футболу гУштингириро оварданд. Рӯзҳои
чашни Инқилоби Савр бозиҳои варзишй сурат мегирифтааст.
Шпагин ба зудӣ тарҳи чиптаҳоро тартиб дода ба ихтиёри раиси
матбаа супурд. Ҳайрон аз он будам, ки наход худи афғонҳо
чиптаҳои варзиширо таҳия карда наметавонистаанд. Максад ин
буд, ки хурдтарин икдом бояд бо дасти шУравиҳо сурат бигирад.
Шӯравикунонии фаъолиятҳо дар авч буд. ИмрУз саҳифаҳои
рУзномаҳои «Анис» ва «Инқилоби Савр»-ро аксҳои аъзоёни

87
ҳукумати Ҳафизуллоҳ Амин зебу зинат мед од. Ҳама мехост ин
шумораро бо худ дошта бошанд. Банда низ аз ин нусхаҳо ба
даст овардам. То чошт дар дӯконҳову сари деворҳои Кобул,
шумораҳои мазкурро пайдо кардан номумкин шуд.

Сеюму чоруми апрел расонаҳои хабарй бештар сари мавзӯи
муташаннич гардидани вазъият дар сарҳадоти Покистону
Афғонистон сӯҳбат карданд. Ахбори русй ба ин муносибат
маводеро пахш карда, домоди Зоҳиршоҳ - Сардор Валиро
гунахгор медонист. Сардор Валй, ки дар асари табаддулоти
низомии амакаш Довудхон, июли соли 1973 Афғонистонро тарк
гуфта буд, акнун дар Италия бо падарарӯсашу хонавода рӯзгори
ғарибй мекашид. Баъд аз футур рафтани ҳукумати Довудхон
ва ба дасти коммунистон гузаштани ҳокимият хонаводаи шоҳй
ба воситаи дастгоҳҳои кашшофии Амрико барои бархамзании
ҳукумати Таракй иқдомҳо карданй мешавад. Ба ин максад
Сардор Валиро ба Покистон ворид сохта, роҳбарии гурезахои
афғониро, ки мусаллаҳонида шуда буданд, ба ихтиёри ин шахси
низомии дар Фаронса тахсилдида мегузоранд. ГУё Сардор Валй
чанде аз дастаҳои афғониро ба минтақаи Кунар интикол додааст.
Ногуфта намонад, ки Сардор Валй дар замони шоҳй вазифаи
сарқумондонии нерӯҳои низомии марказро ба ӯҳда дошт. Вакте
ки Довуд ҳукумати шоҳиро барҳам зад, Сардор Валиро зиндонй
карда буд. Аммо андактар Уро бо аҳли хонаводаи шоҳй сӯи
Италия гуселонданд. Норозигии умумие, ки дар натичаи таксими
замин Афғонистонро фаро гирифта буд, барои хонаводаи шоҳй
орзуи ба давлатдории тоза расиданро афзоиш медод.Дар ин
мавзУъ аз радиои Кобул дида, матбуоти русй бештар харф мезад.
Ҳатто радиову телевизиони Кобул дар заминай ахбори шУравй
маводи иттилоотии хешро омода менамуд. Ин чо хам мушовирини
марбута «заҳмат» мекашиданд. ГУё расонаҳои хабарии русй дар
бораи ҳаводиси сарҳадии Афғонистон вокеъбинтар буданд.

Ҳ.Амин хеле фаъол буд. Тамоми ташаббуси давлатдориро
дар дасти худ нигох медошт. Мухбири хоричие боз мавзУи
инкилоби Ҳиротро ба тариқи савол матраҳ сохт. Амин ба ин
савол чавоб дода, таъкид намуд, ки: «Дар Ҳирот як нафар
шУравй, ки дар фабрикаи нассочй фаъолият мекард, ба кат л
расид». Албатта, Амин дурӯғ мегуфт. Барои мо маълум буд, ки
чор нафар кушта гардид.

Чанд муддат шуд, ки аз гУшти калпура бенасиб будем. Бо
Абдулмачид дар бадали 100 афғонй калпура харида, макс; ,
гузоштем, ки дар манзили У пухта мекунем. Дар ин кор з?ч

88
хеле моҳир туда буд. Шароби пуландй ҳам пайдо шуд. Сӯҳбати
гарме аз ёру диёр сурат гирифт. Абдулмачид бисёр зик шуда
буд. Ҳар лаҳза янгаро ба хотир меоварду чашмонаш ҳалқаи об
мегирифт. Банда дилбардориаш мекардам. ШУхиомез мегуфтам:
«Абдулмачид фаромУш накун, ки мо «чекистон» хастем. «Чек»
коғазест, ки ба кас ҳаловати маънавй мебахшад. Офарин ба
«чек», ки аз домани моён медорад ва ба чизе умедамонро таъмин
медорад». Абдулмачид гӯш медоду ҳис мекард, ки ман
масхарааш мекунам. Баъд ширин механдид ва ҳарфҳои маро
тасдиқ менамуд. Дар чараёни чунин сӯҳбатҳо ҳардуямон ба
истироҳат дода шуд ем. Хоби ширине фароямон гирифту боз як
рӯзи даҳшатбореро аз рУзгори мучаррадиамон дур андохт.

Панчуми апрел дар дафтари корй андак фориғ шуда ба
сурогаи профессор Воҳид Асрорй, садри факултет Маҳмуд
Давлатов ва бародарам МУсо нома иншо кардам. Ба ин ду устод
мактуб навиштанам маънии онро дошт, ки ба онон фаҳмонам,
ки дар ёдашон кастам. ИмрУз хам бо хоҳиши Горину Герасимов
ва хонумҳошон барои гирифтани пӯстинҳои фармоишшуда,
тангкУчаҳоеро пушти cap намудем. Дар бозгашт Хабибу
Олимчонро вохӯрдам. Онҳо хостанд, ки чанд касетаи Ахмад
Зоҳирро дар магнитофони ман сабт кунанд. Сари чой нишастему
ба сабт шурУъ намудем. Як-ду соат сабт ид ома ёфт. Баъдан
Ҳабиб сифати сабтро фаҳмиданӣ шуда, касетаи навиштаашро ба
магнитофонаш гузошту тугмаи «плей»-ро пахш кард. Якбора
садои сӯҳбатамонро шунидем. Ҳама факоиҳои хандаовару
шармовари моро сабт кардааст. Маълум шуд, ки сими сабтро
нодуруст насб намудаем. Ба холи худ хеле хандидему боз ду
соати дигар хатоҳомонро ислоҳ кард ем. Ҳамин лаҳза буд, ки
Маҳмадуллоҳ Лутф дарвозаро кУфт. Эшон низ аз чумлаи
мучаррадҳо маҳсуб мешуд. Қисса аз омадан ва ё наомадани
завчааш кард. Ба сабаби ин ки ман мучаррадй мекашидам,
Олимчон меҳмонҳоро ба манзилаш даъват намуд. Албатта, банда
харчи тавонистам ононро хандондам, зеро дар хама нишасту
маъракаҳо маро раис интихоб мекарданд. Хабиб, ки то чое
тарбияи руей дошт, ба қиссаҳои ман механдид. Баъзан суханамро
нафаҳмида, дуюмбора шарҳу эзоҳ мехост ва баъд худаш ба
худаш хуб механдид. Олимчон ҳам хандаҳои ҳамдарсашро
тақвият дода, об аз дидаҳо мебароварду дастмолро аз чайб берун
оварда «чашмҳои шишагй»-ашро пок мекард. Ононро бештар
ба рУзгори даврони шохиам ошно месохтам ва баъзе рафторхои
хандаовари афғонҳоро барояшон нақл менамудам. Масалан, чй

89
навъ як лугарй маркаби гурезаашро дубора ба даст меорад ва
барон кассос гирифтан чи муносибатеро ба маркаб раво мебинад.
Аз чунин факоиҳои афғонй Ҳабибро хуш меомад ва аз шунидани
онҳо мисле ки истироҳат мекард. Хандаи Ҳабиб чу нон идомадор
сурат мегирифт, ки дигар худро дошта натавониста ба ягон
чониб меафтид. Бо андак ором шудан хоҳиш мекард, ки
факоигӯиро қатъ намоям. Аммо банда факоии тозатареро кисса
менамудам. Ин дафъа медидам, ки Ҳабиб болои фарш дасту
почак мезаду Олимчон, ки беайнак наздикро дида наметавонист,
ба ин сӯву он сӯ назар дӯхта, намедонист, ки аввал айнакҳояшро
тоза кунад ё оби чашмонашро. Маҳмадуллоҳ Лутф ҳам
механдид, вале хандаи ӯ ноаён мемонд. Эшон, ки педагоги вокеие
буданд, факоиҳои бандаро аз доираи одоб берун меҳисобиданд.
Дуруст мекард, аммо он вақт кай парвои одоби шарқй доштем,
вахте ки аз пагоҳй то бегоҳӣ дар фикри он будем, ки зинда
мемонем, ё ба хотири вазифаи интернатсионалй дар Кобул кушта
мешавем. Ё агар лутф кунанд, дохили сандуке меандохтанду
сӯи Ватан мегуселонданд. Он рУзҳо ҳеҷ кас намедонист, ки
пагох чй даҳшате ба сараш меояд. Аз ин рӯ, чунин нишастҳои
мо боиси нерУи тоза мешуд, то ки субҳи дигар сӯи дафтарҳои
кориамон роҳ пеш бигирем. Ин ҳолатҳо ханда ба инсон умед ба
ояндаро таъмин мекард.

Шашуми апрел Ҳ.Амин муовини аввали вазири дифои
ШУравй - Эпишевро ба хузур пазируфт. Дар ин сӯҳбат вазири
Харбин Афгонистон - ченерол Ватанчор иштирок донгг. Сафари
Эпишев ба Афғонистон ҳузури афсарони шУравиро дар ин
кишвар афзоиш хоҳад дод. Гузашта аз ин, Н.Таракй борхо ба
дастгоҳи Кремл мурочиат намуда, хоҳиш карда буд, ки
сарҳадоти Афгонистону Покистон ва Иронро афсарони русй ба
ихтиёри худ бигиранд, зеро У дигар ба артиши хеш боварй
надорад.

Ҳафтуми апрел вазири сохтмон Гулом Дастагири Панчшерй
бо як даста маъмурини расмиву давлатй ба Ҳирот рафт. Максади
вазир он буд, ки миёни мардуми Ҳирот мавзУи дастгирй аз
давлатй вактро матраҳ созад. Панчшерй, ки худ шоир буд,
метавонист, ки аз санъати нотиқиву ашъори инқилобии хеш кор
гирифта ҳиротиёнро сУи оромиву чомеасозй даъват намояд. Аз
ин чост, ки дар Ҳирот ба зудй митингҳо зидди Ирон сурат
гирифт. Ҳамин рУз буд, ки расонахои хабарй ба катл расондани
раиси чумхури собики Покистон - Алй Бухуторо пахш карданд.
Дар шаҳрҳои Покистон намоишҳои эътирозй сурат мегирифтанд.

90
Дар Кобул омодагй ба чашни яксолагии Инкилоби Савр
дар авч мебошад. Кӯчаву хиёбонҳоро тонкҳо пахш кардаанд.
Болои шаҳр ҳавопаймоҳои низомии МИГ-21 дар парвозанд.
Чунин саҳнаро махсус ташкил дода буданд, то кй филми
ҳуччатие аз нахустрӯзҳои Инқилоб бардошта бошанд. Баъд аз
чанд рӯз бори аввал ахбори давлати Афғонистон сангпартоиро
чониби Покистон дубора оғоз намуд. Гурезагони афғонии мукими
Покистон сарҳади кишварро вайрон карда, ба чанде аз қарияҳои
наздисарҳадй ҳучум оварда, хонаҳои афғонҳоро тороч намудаанд.
Дар натича задухӯрде миёни сарҳадбонон ва гурезаҳои афғони
cap мезанад, ки боиси ба катл расидани даҳҳо одамон аз ҳарду
чониб мегардад. Радиои Кобул ҳама гурезаҳои худиро бо номи
террористҳо ном мегирифт. Ҳоло истилоҳи мухолифини давлат
6а расмият надаромада буд, ки ин истилоҳ пайдо шуд.
Террористҳо бояд чашни яксолагии Инқилобро вайрон
мекардаанд. Чунин хабар боиси он шуд, ки ҳавопаймоҳои чангй
дар наздики кӯҳҳои самти Покистон дар парвоз буданд.
Садоҳои даҳшатбори тайёраҳои МИГ-21 мачбурам сохтанд, то
ки аз балкони хона чанд лаҳза чараёни парвози онҳоро ба
мушоҳида бигирам.

Ин бегоҳ барои дӯстону устодон ва хешу ақрабо мактубу
кортҳои табрикй навиштам. Дар ин миён метавон суроғаҳои
Мирзо Бобоев, Султон Наврӯзов, Темур Муҳиддинов, Қурбон
Бобоев ва бародарам Соҳибназарро ёдовар шуд. Мувофиқи
рӯйхати сохтаам боз ҳашт адад корти табрикй бояд нависам.
Чанд рӯз кабл даҳ-понздаҳ адад табрикномаҳоро сӯи Ватан
фиристодам.

Нӯҳуми апрел Таҳмина ҳаштмоҳа шуд. Аз пагоҳй ба андеша
дода шудам. Дар ботин мегуфтам, ки ин бегоҳ аҳли хонавода
чамъ меояд, болои миз торти дӯстдоштаи Парвизро мегузоранд
ва шояд аз банда ёдовар мешаванд. Андаке камдастй дар оила
нороҳатам месохт.

Дишаб Покистон сарҳадро вайрон кард. Дар минтақаи
Пактиё миёни сарҳадбонону мухолифин чанги чандсоата чараён
гирифт. Ҳафт нафар сарҳадбонони 'Афғонистон кушта шуд.
Радиои Кобул эълон кард, ки ҳама террористҳои сӯи Пактиё
ҳучумоварда несту нобуд гардиданд. Аз ин лиҳоз, эъломияи
ҳукумати Афғонистон дар мукобили Покистон сурат гирифт.
Хиёбону майдонҳои Кобулро боз митингҳо пахш карданд. Акнун
ба Покистон лаънат мехонданд. Ҳамин хабарро радиои Маскав
равшантар шунавонд. Аз ин хабар чунин маънй бардоштан

91


I мумкин буд, ки агар ин навъ вайронкуниҳои сарҳади
Афғонистон аз тарафи Покистон идома ёбад, имкон дорад, ки
В** миёни ин ду давлати ҳамсоя чанг эълон шавад. Шахсони масъули
■ Афғонистон низ вобаста ба мавзӯи мазкур хеле бочуръат мусоҳиба
щ мекарданд, зеро онҳо дар симои ШУравӣ такягоҳи хешро
*. медиданд.

' Садриаъзами собиқи Ирон Ҳувайдоро ба катл расонданд.
Дар қатори ӯ чанд тан аз собиқ вузаро низ чисман нобуд
гардиданд. Ин ҳодисаи конунӣ буд. Ҳар қудрати нав сафҳои
худро аз намояндагони қудрати пешина бояд тоза кунад. Чунин
амал факат ба Ирони исломй тааллук намегирад. Чй чойи савол
аст, ки ҳар шаб даҳҳо равшанфикронро Ҳ.Амин ба зиндонҳо
меандохт. Бисёре аз амалҳои Амин дар шоҳидии мушовирини
рус сурат гиранд ҳам, пеши рохи онро намегирифтанд, балки
худро ба кӯриву карй мезаданд.

Дахуми апрел аз панчараи дафтари кориам дар Вазорати
молия ба мушоҳида гирифтам, ки хиёбони марказй ва Майдони
Паштунистонро аз мошину аробахои боркаш холй мекарданд.
Якбора аз чониби Хонаи Халқ чанд адад тонкҳо пайдо шуданд.
Яке дар рӯ ба рӯи Бонки миллй карор гирифт. Маълум шуд,
ки вокеаи рӯзи ҳафти Савр сарзадаро бори дигар ба хотири
филмбардорй такрор мекарданд. Тонки голибро, ки ба Ватанчор
тааллук дошт, мардум иҳота намуда, хурсандии хешро намоиш
медоданд. Баъд аз ин якбора сару садо ва шиордиҳиҳо баланд
гардид. Дар нақши Ватанчор тонкчие аз тонк сари худро берун
кард. Иҳотагарон карсак заданд. Пагоҳии ин рУз рӯйи хавлй
баромада мошини хидматиро интизорй мекашидам, ки Султон
Рачабов оҳиста-оҳиста аз хонааш чониби банда ҳаракат намуд.
Ба эҳтиромаш чанд кадам пеш гузошта, салому алейк кардем.
Ӯ бо чиддият гуфт: «Ҳамшаҳрҳоят омаданд, рафта хабар
намегирй?». Киҳо будааст, онон - пурсидам. Саид Салимов,
Ҳикматуллоҳ Насриддинов ва дигарон, - гуфт Султон Рачабов.
Маҳз номи ин дуро ёдовар шуданаш ба он сабаб буд, ки онхо
зодагони вилояти КУлоб буданд. Оре, гуфтам, аз радио дар
мавриди омадани гурУХи ҳизбии шУравй хабаре пахш шуд. Аз
ин ду ном, Саид Салимов бароям ошно буд. Соҳибназари
бародарам, ки дар идораи сохтмони раками 15-и КУлоб кор
мекард, боре аз эшон ёдовар шуда буд. Аммо шахсан мавсуфро
намешинохтам. Ҳикматуллоҳ Насриддиновро низ гоибона
мешинохтам. Ба хотири ин ки баъзеҳо аз ватандорҳошон
мегурехтанд, баъд аз вакти расмй ба меҳмонхонаи «Кобул»

92
рафтам. Султон Рачабов раками ҳучраи Саид Салимовро бароям
гуфта буд. Аз ин рӯ, ҳучраи 213-умро пайдо карда, тугмаи
зангашро зер намудам. Марди баландкомати сабзинае, ки
мӯйҳои пеши сараш рӯ ба рехтан доштанд, дар либоси варзишй
дарро ба рӯям боз кард. Салом дода худро муаррифи намудам.

Ҳа, ҳа Соҳибназар гуфта буд, ки бародараш ин чост, хуш ^ ?
омадед, хуш омадед,-гӯён бандаро барои нишастан даъват намуд. ,
Сипае қисса кард, ки ӯро таври таъчилй ба Кумитаи марказй
хостанду чунин амри ҳизбиро ба ӯҳдааш гузоштаанд. Ин гурӯҳи
чанднафарй корҳои ташвиқиву таргибй мебурдааст. Саид
Салимов номҳои аъзоёни гурӯҳро аз як cap гуфт. Маълумам
шуд, ки Қурбон Тӯраевро, ки котиби аввали ҳизбии ноҳияи
Айнй будааст, дар ҳучраи 117, ки сафири Амрикоро он чо ба
қатл расонда буданд, чой додаанд. Муҳаммадчон ҳам, ки бо
банда ҳамроҳй дошт, бо назари шубҳаомез чониби ман нигаристу
хайрият нагуфт, ки он ҳучра ҳоло ҳам 6ӯйи хун мекунад. Банда
ҳам чунин вонамуд сохтам, ки гӯё ҳодисае рух надодааст. Баъд
аз ошной бо ҳайати гурӯҳ, ки дар он як ҳамшаҳрии Муҳаммадчон
бо номи Бекназаров Соҳибназар шомил буд, ба Қ.Тӯраев чизе
нагуфта аз маъмури меҳмонхона хоҳиш намудем, ки ба ӯ ҳучраи
дигареро диҳанд. Дар аввал К-Тӯраев ҳайрон шуд, ки чаро ба ■
вай ҳучраи дигар медиҳанд. Вақте ки ба ҳучраи нав кӯчид, ба'
эшон ҳодисаро нақл намудем. Бо шунидани қисса ӯ андаке
нороҳатй эҳсос карду сипас гуфт: «Ҳамин хел будааст, ки шабҳо
хобҳои даҳшатнок мебинам». Албатта, Қ.Тӯраев мутаваччеҳ
нашудааст, вагарна дар деворҳои дохили ташноб нақши хунҳои
парешхӯрдаро ба мушоҳида мегирифт. Баъдан ки мо ба он ҳучра .
ворид шудем, вокеан 6ӯйи хун эҳсос мегардид.

Ёздаҳуми апрел, ки ба бисту дуюми Ҳамал баробар буд, аз
рӯзи матбуоти Афғонистон дарак медод.Яъне 13 сол муқаддам
дар ҳамин рӯз рӯзномаи «Халк» рӯйи чоп омадааст. Барои
ҳукумати Таракй ин рӯзи муборак буд. Аз ин чост, ки дар
порки Зарнигор чамъомади чандҳазора сурат гирифт. Аъзоёни
ҳизби «Халқ» шиорҳо медоданд. Азбаски имрӯз дар матбаа
будам, сари роҳ чанд лаҳза чараёни ин митингро тамошо кардам.
Сипас ба Салимови ватандор занг задам ва ваъда додам, ки
бегоҳӣ ҳатман аз ҳолаш хабар мегирам. Ӯ бо шунидани садои
банда мисле ки Кӯлобро мешунид, хеле хушҳол гардид. Соати
чори ваъдагй ба меҳмонхона ҳозир гардидам. Як радиоча
доштам, ки барояш бо як чойнаки чойнӯшӣ тақдим намудам.

Дар чеҳрааш осори нороҳатй дида мешуд. Ғамгин буд. Сабабашро

93
фаҳмидам. Баъд аз фавти завчааш фарзандони ноболиғ дар
тарбияи вай мондаанд. Чанд моҳ қабл бо чавонбонуе, ки касби
духтурй доштааст, издивоч кардааст. Нороҳатиаш аз фарзандон
буд, ки дар ихтиёри модарандар карор мегирифтанд. Дар
мавриди хонуми наваш боэҳтиром сӯҳбат менамуд. Худро ба он
тасалло медод, ки барон фарзандони аз модар маҳруммондааш
модари хуберо пайдо кардааст. Ҳарчанд ки модарандар буд,
вале Саидчон боварй дошт, ки вай бачаҳояшро хуб парвариш
мекунад. Қиссаи сарнавишти Саид Салимов то чое хотирмон ба
назар хӯрд. Андак дилбардориаш намудам ва бовараш
кунондам, ки хидмати муваққатиаш ба хубй меанчомад ва боз
бо фарзандону хонаводааш дидор тоза хоҳад кард.
Сӯҳбатамонро ду нафар аз ҳамкорони руси ҳизбиаш халалдор
сохт. Соат ҳам сӯи ҳафт ҳаракат дошт. Бо Саидчон хайрухуш
намуда, ба Бонки миллй омада, аз ронандаи мошинаи хидматй
хоҳиш кардам, то ки бандаро ба микрорайон бирасонад.

Дувоздаҳуми апрел Рузи кайҳоннавардон буд. Имрӯз хам
ба меҳмонхонаи « Кобул» рафтам. Ман мехостам, ки Саид
Салимовро зик шудан намонам. Барой У муҳити Кобул ва
паррон-парронҳои шабонарӯзй нороҳатй меовард. Ҳол он ки
барои банда чунин нооромиҳо ба хукми анъана даромада буд.
Тибқи ваъда соати ду ба меҳмонхона ҳозир гард идам. Аммо
ватандорамро дар хучрааш пайдо накардам. Ҳамкоронаш
гуфтанд, ки баъд аз ним соат меояд. Рӯйи ҳавлй баромадам, ки
тарчумонҳои точик — Камол Атоев ва Аҳмадчон Муҳаммадхочаев
меҳмонҳоро интизорй мекашиданд. Ҳамин лаҳза буд, ки
Ҳикматуллоҳ Насриддинов, Ҳочиев ва Бекназаров паидо
шуданд. Бо эшон ошно шудам. Ҳ.Насриддинов ба назарам
зоҳиран андаке ҳавобаланд намуд. Фикр мекардам, ки гУё У
аз ночорй бо мо сухан мегуфт. Ман мавсуфро бори аввал
медидам. Гуфтанд, ки мудири яке аз шӯъбаҳои Ҳизби
коммунисти Точикистон аст. Албатта, дар ботин эшонро сарзаниш
накардам, зеро бо як дидан касро шинохтан мумкин нест.
Баръакс Ҳочиев марди хушгуфтор менамуд. Аз дидори
ватандорхояш хушаш омад. Дар хамин асно боди сахте вазиду
моёнро саросемавор сӯйи ҳучраи Хочаев гуселонд. Дақикаҳое
чанд домино бозй кардем. Азбаски аз меҳмони банда дарак
нашуд, бо Абдулмачид берун баромадем, ки Саидчон Салимов
хам бо чехраи кушоду хандаи нозуке аз пешорУямон омад. Банда
дуюмбора ба меҳмонхона баргаштам. Сипае бо Саид Салимову
Ҳочиев ба тамошои Шаҳри Нав рафтем. Онҳоро ба дӯконҳову

94
нарху наво ошно сохтам. Баъдан бо таксӣ роҳи манзилро пеш
гирифтам. Ба ҳар ҳол панч-шаш рӯз аст, ки дар Кобул оромй
ҳукумфармо мебошад. Бо вучуди ин, намоишҳои зидди Покистон
идома меёфт. Аз дастгоҳи Амин амр расида буд, ки дар
митингҳо дигар аз калимаи «ура» истифода накунанд. Зеро
душманони давлати Таракй — ин таъбирро ба маънии «ба он
роҳ, ба ҳамон роҳ» шарҳу эзоҳ медоданд. Аз ин ру, дар
майдонҳо ба ивази «ура» калимаи «ҳа» ба гӯш мерасид. Ҳар
шиори садомедодаро намоишчиён бо калимаи «ҳа» тасдик
мекарданд.

Сездаҳуми апрел, ки рУзи чумъа буд, ҳини саккабозй Филатов
ном мушовир хабар дод, ки чанд тан аз кормандони Вазорати
дохилии Точикистон омадаанд ва гУё аз банда пурсиданд.
Фаҳмидам, ки ин даста дар бинои раками 42 карор гирифтааст.
Бозиро дигар идома надода, сУйи онҳо роҳ пеш гирифтам.
Дар ҳақиқат, он чо ҳамдарси университетиям Додарчон Садиров,
ки баъдҳр Рофиев шуд ва Саидов Шералиро дидам. Дар ин
даста чанд тан аз маъмурини рутбадори точикро низ ба мушоҳида
гирифтам. Эшон ба сифати тарчумон омада буданд. Онҳо, ки
тоза ба шаҳри Кобул ташриф доштанд, хеле хурсанд маълум
мешуданд. Аз сУҳбаташон пай бурдан мумкин буд, ки барои
саёҳати чандсола вориди Афғонистон гардидаанд. Ду-се рУз баъд
ин дастаро ба вилоятҳо мефиристанд. Ҳарфҳошон оптимистона
буда, ҳеч Гуна даҳшатеро дар ичрои вазифаашон интизорй
намекашиданд. Яке аз ин маъмурон, ки аз Қазокистон буд,
чунон сухан мекард, ки гУё дар ду-се моҳ Афғонистонро ба
тартиб медарорад. Банда ба сӯҳбати онон гУш медодаму дар
ботин мегуфтам: «Хато мекунед, бародарони азиз. Шумо ҳоло
аз вазъияти атроф бохабар нестед. Худо кунад, ки солим на зли
авлодҳотон баргардед». Маълумам шуд, ки бисёре аз эшон
умуман дар бораи Афгонистон тасаввурот надоранд. Дар
алоҳидагй бо Додарчон сӯҳбат ороста, огоҳаш сохтам, ки ҳушёр
бошад, ки ин чо чанги тан ба тан дар пеш аст. МавзУи
Афғонистонро сода фаҳмидан галат мебошад. Ба хар вилояте,
ки меравад, бояд аз эҳтиёт кор бигирад, вагарна номаълум
кушта мешавад. Додарчон, ки чавони андак бепарвофалак буд,
бо шунидани суханҳои банда, мисле ки аз болои зини аспи тозй
рУйи замин поён фарояд, гуфт: «Худойназар, ҳарфҳои ту
чиддианд ё бо ман шУхй мекунй, то ки битарсониам». Банда
бори дигар таъкид сохтам, ки: «он чи бо ту гуфтам, ба дигарон
намегУям. Ту ки ҳамдарсам ҳастй, намехоҳам, ки дар ин синну

95
СОЛ курбон шавӣ» Чеҳраи Додарчон ранги чиддй гирифт.
Медидам, ки Саидов Шералй низ «баланд» ran мезад. Ба дигарон
Афғонистони инкилобиро ошно месохт. Азбаски У аз мо пештар
(соли 1962) факултети филологияи Университета давлатиро хатм
карда буд, нахостам, пеши даҳонашро бигирам. Факат гуфтам:
«Ҳоло ба фаъолият оғоз кунед, баъд чй гаи буданро мефаҳмед».
Вале У гУё сухани бандаро шунидан нахост, ки боз «ҳарфҳои
қаҳрамониаш»-ро ба ҳамкасбони шӯравиаш бор кардани шуд.

Чордаҳуми апрел мачмУаи достонҳои кӯтоҳи Мисоқро ба
поён расондам. Дар бораи ин китоб маколае омода карданам
лозим меомад. Достонҳо аз нигоҳи мавзУву вокеа чолиби
диккатанд, аммо дар онҳо ҳунари эчодй камтар ба мушоҳида
мерасад. Кодир ном тарчумони гурӯҳи низомиён, ки ба афгони
зарурат дошт, мурочиат намуд, додам. Завчаашро сУи Ватан
мегуселонд. Банда эшонро чандон намешинохтам, вале бо У
Исмоилу Аҳмадчон омаданд. То маоши дигар барои худ хазор
афғонй нигоҳ доштаму 2500 афғониро ба ихтиёри Қодир
гузоштам. Исмоил, ки дар Вазорати алока ифои вазифа мекард,
аз навигариҳо бештар огох буд. У нақл кард, ки имрУз сафир
ҳама роҳбаронро чамъ намуда, мавзУи ба Кобул ворид шудани
бонувонро матраҳ месохтааст. Аҳмадчон Сияров гУё дарди худро
мегуфт. Назар ба шуниди У занҳое, ки кУдаки ширмак доранд,
омада наметавонистаанд. Ин гапро вай барои он таъкид медошт,
ки завчааш ба ин гурӯҳи занон шомил мешуд. Ҳарчанд хонуми
банда низ аз хамин чумла буд, чизе ошкор насохтам. ХомУш
мондам, балки дар ботин андешидам, ки наоянд беҳтар хоҳад
буд. Дар хамин таърих Н.Таракй ҳизбиёни шаҳри Кобулро
ба хузур пазируфт. Аз пагоҳй назди касри шохи, ки акнун
«Хонаи Халк» унвон дорад, пур аз хизбиён буд. Маълум, ки
боз соатҳо сари мардумро бо суханҳои пучу дабдабанок гарант
мекунад. Такрибан вай коре надошт. Фақат мачлис меорост.

Понздахуми апрел аз нигоҳи тарчумонй сертараддуд будам.
Навиштаҳои фачи Блудовро тарчума кардам. Ин мушовир
пешниходе омода сохта, аз фурУши носвору маркаб ва уштуру
аробахои бозорхои кишвар пардохти андозро ба расмият
дароварданй мешуд. Вахте ки ин пешниҳодро бо муовини вазири
молия - чаноби Холикёр баррасй кардем, вай хеле хандид ва
гуфт: «Доктар соҳиб, окон Блудов магар дар чанги Олмон
ширкат дошт, ки чунин хуччати хандаоварро барои хукумат
пешкаш карданист. Ин чо Афгонистон аст, на Русия. Ба носвору
маркабу ароба Уро чй корест»? Муовин дигар сӯҳбатро бо Блудов

96
идома додан нахосту аз ной баланд шуда, бо банда худоҳофизӣ
намуда 6а хучраи. намозгузориаш даромад. Бо ин рафтораш
Холиқёр моро «метавонед равед», мегуфт.. МавзУъро ба Зотов
арз кардам, то ки бо Блудов сӯҳбат намояд. Ҳамин лаҳза Зотов
гӯё аз банда ҳадя гирифтанй шуда, гуфт: «Худойназар, табрик,
завчаат ба наздикй меояд». Ташаккур туфта, ба дафтари корам
даромадам, ки Блудов бо дастпаррониҳо ҳамкоронашро бо
дуруст будани пешниҳодаш конеъ гардонданй буд. Онҳо, ки
сатҳи Блудовро хуб медонистанд, сигор дуд медоданду аммо
бо вай ба мубоҳиса дода намешу данд. Ман ҳам бо андак хандаи
мазоҳмонанд сари мизам карор гирифтам. Яке аз мушовирон
хост, ки чараёни сУҳбати Холиқёрро бо Блудов аз банда фаҳмад,
вале гапро ба дигар сӯ тоб дода, кӯтоҳакак гуфтам: «Потом
расскажу». Онҳо вазъияти маро фаҳмиданд ва дигар саволе ба
миён нагузоштанд. Ин ҳолат Олимчон механдиду айнакҳояшро
бо суфи сафед пок мекард. Зеро У медонист, ки чараёни сУҳбат
дар тасвири банда ба киссаи ҷолибе табдил ёфта, дақикаҳо
боиси ханда мегардад. Чунин хам шуд. Баъд аз вакти расмй бо
Олимчон бозор рафтем. Қисса оғоз шуд. Олимчон механдиду
механдид. Роҳгузарон ба ҳоли мо ҳайрон мешуданд, ки: «ба ин
ду оқо чй шудааст, ки бозори Кобулро пур аз ханда кардаанд».
Ин ҳолат Саидов Сайфуллоҳро дидем, ки У низ баъд аз
шунидани вокеа хуб хандид. «Бале, -гуфт У, -«инҳо ҳамин
тӯранд, дига». Якчоя ба намояндагии фарҳангии ШУравй
рафтем. Банда чанд чилд китобҳои гирифтаамро пас гардондам.
Ҳамон чо Анвар Сулаймоновро дидам. Ӯ низ хеле хандид. Сипае
хона омада бо Ҳабибу Умриқул, Муродуллоҳ ва Олимчон
хандаро идома додем. Ҳоло ҳам, ки ин сатрҳоро менависам, он
рУзро пеши назар меораму механдам. Оре, ман ба холи худ
механдидам, ба холи ШУравй механдидам, ки чунин касони
пастфитрату бефархангро ба сифати мушовир мефиристаду
худро боиси сарпастй мегардонад. Дар асл ин навъ пешниҳодҳои
аблаҳона аз бекорй cap мезаданд. Мушовир намедонист чй кор
кунад. Агар чизе нанависад, мавзУи маошаш чй мешуд? Охир,
У барои он омадааст, ки дастуреро пиёда созад, то ки Афгонистон
зудтар ба хати ҳаракати чумҳурии сотсиалистй ворид шавад.
Ҳайфи садҳо тонн коғаз, ки ба хотири пешниҳодҳои нолозим
сарф мегардид.

Шонздаҳуми апрел назди клуби микрорайон на камтар аз
400 нафар низомиёни шУравй чамъ омада буданд. Онҳо гурӯҳ-
гурӯҳ чамъ омада сари мавзУъҳои ба худашон маълум сӯҳбат

97
мекарданд. Шаҳрвандони микрорайон, ки дар гашту гузор
буданд, сӯйи онон бо назари манфй менигаристанду ба замин
туф меандохтанд. Чунин манзараро кормандони сафоратҳонаҳои
хоричй ва мухбирони онҳо низ ба мушоҳида мегирифтанд. Аз
ин пост, ки мавчи «Би-би-си» дар барномаи бегоҳии хеш
микдори низомиёни дар Афғонистон будаи ШУравиро ҳашт
ҳазор тахмин кард. Ҳоло ки андак вазъият дар Кобул ру ба
беҳбуди овардааст, шӯравиҳо даста-даста дар бозору майдонҳои
•шаҳр пайдо мешаванд. Вақте ки кас аз бозорҳо дидан мекунад,
мебинад, ки фақат шаҳрвандони шУравй бозорй мекунанд. Чунин
ба назар мерасид, ки онҳо кори расмй надоштанд.

Хуб шуд, ки баъд аз танаффуси тулонй клуби микрорайон
ба фаъолият оғоз намуд. Акнун филмҳо на соати ҳафти бегоҳй,
балки соати панч шурУъ мешуданд. Амри консулгарй буд, ки то
соати ҳафт хама дар хонаҳои худ чо ба чо гарданд. Барой
мактаббачаҳо гузоштани филмҳо манъ шуда буд. Сабаби як
мох аз фаъолият мондани клубро баъзеҳо ба омодагирии чашни
яксолагии Инқилоби Савр нисбат медоданд. Чанд тан аз
рассомони шӯравй акси калонҳачми Н.Таракиро дар толори
клуб месохтаанд. Вокеан, омодагй ба ин чашн хеле чиддй сурат
мгуирифт. Дар ин рУз бояд исбот мекарданд, ки хукумати
Таракй кудратманд аст ва ягон нерУе онро аз байн бурда
наметавонад. Яъне дар сатҳи баланд гузаштани чашни мазкур,
пеш аз ҳама, аҳамияти сиёсй дошт. Ҳама чорабиниҳои он таҳти
назорати шӯравиҳо буд. Табиист, ки Шуравй дар тачлили ин
навъ чашнҳои таърихй аз тачрибаи кофй бархурдор буд. Бесабаб
нест, ки аз шаҳрҳои Маскаву Ленинград ва Тошканд дастаҳои
махсусе вобаста ба такмили чорабиниҳои чашнй чанд мох дар
Кобул захмат мекашиданд.

То чашн даҳ рУзи дигар монда буд. ИмрУз дар майдони
«Чаман» машқи ниҳоии чашн сурат гирифт. Ба ибораи дигар,
«Расмй гузашт» бояд аз назари комиссияи тадорукоти чашнй
гузаронда мешуд. Дар ҳамин замина артиши афғонӣ бо хама
навъҳояш аз майдон гузаштанд. Аз болои майдон ҳавопаймоҳои
чанги бо суръати баланде дар парвоз буданд. Дуди гализи
тонкҳои Ватанчор ҳавои Кобулро торик сохт. Баъдан
шаҳрвандон, донишчУён, коргарон ва маъмурини вазоратхонаҳо
аз майдон бо шукӯҳу шаҳомат мегузаштанд. То ин рУз тамоми
шаҳр дар боду ҳавои омодагй ба чашн рУзгор дошт. Дар ҳеч
гУшаи дунё ин кадар ранги сурхро сарф накарда буданд, ба с
миқдоре, ки дар Афғонистони инқилобй сарф намуданд. Ҳато

98
балконҳои биноҳои микрорайонро бо ранги сурх зебу зиннат
доданд. Аз фобрикаҳои нассоҷии Шӯравй дар чанд ҳавопаймои
боркаш, тӯп-тӯп авлони сурх ворид сохтанд. Ранги сурх - рамзи
Инқилоб буд. Инкилобе, ки хуни инсонҳоро мерезонад дар
Афғонистони инқилобӣ бори дигар мавқеъ пайдо мекард. Ҳама
чоро сурхй пахш намуд. Саҳифаҳои рУзномаву мачаллаҳо ва
муковаи китобҳои дарсиву таълимиро ранги сурх оро медод.
Халқиҳо дар чустучУи пироҳани сурх шуданд. Галстукҳои сурх
гарданҳоро буғӣ менамуд. Шиносномаҳо низ ба-ранги сурх чоп
мешуданд. Худкорҳои сурхнависро дар дӯконҳои қартосия
(канселярӣ) ба даст даровардай душвор гардид. Хулоса, ҳама
пушти чинси ранги сурхдор мегаштанд. Раису вазирҳоро хуш
меомад, агар бо худкори ранги сухрдор амрҳошонро 6а расмият
медароварданд. Бонувону духтарони сурхинапӯш кӯчаҳои
Кобулро сифати дигар медоданд. Наврасону чавонони
Афғонистон ба пионерону комсомолони шӯравй табдил ёфтанд.
Инҳо низ сурху сафед мепӯшиданд ва мисли моён салом
медоданд. Корҳои сотсиалистисозии Афғонистон идома дошт,
ки саҳифаҳои сафеди дафтари аввали хотироти банда сиёҳ
шуданд. Ҳоло бубинем, ки дафтари дувуми ин китоб чй вокеотеро
аз рӯзгори инқилобии Афғонистон ба Шумо - ихлосмандони
камина, пешкаш менамояд.

99
ДАФТАРИ ДУЮМ

(17 апрел - 30 сентябри 1979)
ИДОМАИ РУЙДОДҲОИ АПРЕЛИ 1979

Ҳабдахуми апрел филмеро дойр ба фаъолияти чекистҳо
тамошо кардам. Аъзамчон ҳам буд. Нони шомро дар манзили
эшон якҷо дидем. Қарордади ӯ ба поён мерасид. Ҷарроҳи хубе
бошад ҳам, карордодашро тамдид накарданд. Маскав барон
соли чорум розй нашудааст. Гузашта аз ин имсол фарзандонашон
бонд донишчӯ мешуданд. Ҳамин мӯшкилот буд, ки завчаи
Аъзамчон - Софабону, андаке ташвиш донгг. Ба назарам чунин
расид, ки Аъзамчон мехост, ки як соли дигар фаъолияти
чарроҳиашро идома диҳад. Воқеан, чараёни воқеоти Афғонистон
такозо мекард, ки ин навъ мутахассисонро нигоҳ доранд. Аммо
мавзУи тамдид кардан роххои ба худ хос дошт. Дили баъзе
садрнишинони идораҳои марбутаи Маскавро нарм кардан лозим
мешуд. Вале аз Кобул то Маскав дили касони даркориро нарм
намудан заҳмат металабид. Баъзан зарурати гардан шикастан
пеш меомад. Дар ҳар рухсатй аз роҳи Маскав пиёда шуда,
одамони лозимиро дида, гулУҳояшонро равған молида, барои
соли дигар замина тайёр кардан лозим мешуд. Чунин амалро
на ҳар мутахассис анҷом дода метавонист. Ҳамоно омодагй ба
чашни яксолагй идома мегирифт. Хиёбону кӯчаҳо ва деворҳову
болои бомҳои биноҳоро бо байрақҳои сурх оро медоданд. Шаҳр
торафт намуди идона мегирифт.

Ҳаждаҳуми апрел, баъд аз зӯҳр, боди сахте бархеста чандин
дарахтҳои бузургро дар хиёбони марказй чаппа кард. Симҳои
барк низ дар баъзе мавзеъҳо рӯйи замин хоб рафтанд. Соати 16
дар толори мармарии сафорат маҷлиси ҳизбй сурат гирифт.
Мактуби Кумитаи марказиро дар мавриди Хитой қироат
карданд. Ҷаласа таҳти раёсати сафир гузашт. Таъкид шуд, ки
аз мазмуни мактуб чое харф накушоем. Баъд аз кат ли Дабз
дастаҳои кашшофии Амрико накшаи гаравгон гирифтани сафири
Шӯравиро тартиб дода буданд. Бархе аз хамкорони точики банда
шояд ба хотир доранд', ки чаро дар чараёни яке аз мачлисҳои
расмй, ки дар толори мармарй мегузашт, аз яке савол намудам,
ки чаро чеҳраи Пузанов аз кошҳояш боло сафед асту аз он
поёнаш офтобзада? Он вахт ба саволам худам чавоб дода гуфта
будам: Сафир ҳар ҳафта ба самти Чалолобод барои моҳигирй
меравад. У, ки бо шаст моҳй доштанро хуш дораду соатҳо барои
доштани моҳие рӯй ба офтоббаро менишинад ва ба cap кулоҳи

101
долондор (кепка) мепӯшад, қисми болоии рӯй сафеду қисми
поёнаш офтобсУхта ба назар мерасад...». Вобаста ба мавзӯи
моҳигирии сафир миёни шӯравиҳо латифае паҳн гардида буд,
ки чунин накл мешуд. Яке аз рӯзҳои чумъа Пузанов В.М. ба
моҳигирй мераваду поёнтар аз истгоҳи барки Наглу, ки чӯйи
серобу ороме буд, чоеро интихоб карда, болои сангҳо менишинаду
шасташро ба чӯй мепартояд. Ба хотири ин ки шуоъҳои офтоби
пагоҳй рӯяшро насӯзонад, кулоҳ- кепкаро пеш мекашад. Замоне
як руси моҳигири дигар дар рӯ ба рУи сафир карор гирифта,
чангакашро болои чУй меандозад ва мебинад, ки дар он тарафи
соҳил мужике кепка дар cap бо таваччУҳи хоса сУи шасташ
назора дорад. Руси моҳигир чун анъана аз шарикаш мепурсад:
«Чй хел? Нул мезанад ё не?» Ин савол Пузановро асабй мекунаду
ба моҳигири дар рУ ба рӯяш қарордошта назар андУхта, мегУяд:
«Дафъ шав, аҳмақ (пошел вон, дурак)». Он марди моҳигир
акнун мехостааст, ба ракибаш чавоби обдоре фиристад, вале
сафирро мешиносаду худро аз даст надода, «бубахшед, бубахшед
рафик Пузанов. Нашинохтам»,-мегУяд. Дакиқае намегузораду
он бечора анчомҳои моҳигириашро чамъ карда, харчи зудтар
чониби мошинаш мешитобад. Пузанов ҳамоно моҳигириашро
идома медиҳад. Яъне лаҳзаҳои моҳигирй барои эшон истироҳати
ҳаловатбахшеро таъмин менамуд...

Нуздаҳуми апрел бо Саид Салимов соате нишаста, ёде аз
КУлоби солҳои навчавонй кардам. Шояд яке аз шаҳрҳое, ки
дӯсташ медорам, КУлоб бошад. Солҳои таҳсилро дар омӯзишгоҳи
педагоги ба хотир овардам. Бо шунидани чунин ёдовариҳои
банда, якбора Саид Салимов гуфт, ки магар хабар надорй, ки
директоратон Нусратуллоҳ Неъматов даргузашт? Оре, ин хабар
то чое андешаҳоямро сӯи дарсҳои шодравон равона сохт. Мархум
аз «Таърихи СССР» даре мегуфт. Сари мазмуни дарсҳои эшон
чизе гуфтанӣ нестам, аммо вай хамчун инсони заминй дорой
хислатҳои хосе буд. Чояш чаннат бошад.

Бо хатми кори расмй ба манзили Сангмуҳаммади Зухурй
cap задам. 26-уми апрел карордодаш ба поён мерасид. Шахсоне,
ки ба таври тамом рахти сафар сУи Ватан мебастанд, одатан
анчомҳои зиёдатиашон «талла» мешуданд. Ман хам пешдастй
карда, деги палавпазиашро банд кардам. Ҳамин чо Рустами
Абдулкаюмро дидам, ки ба Мазори Шариф мефиристондандаш.
Падари ин чавон маорифчии ачибе аст. Инсонест, дорой
маърифату фарҳанги баланд. Кас мехоҳад соатҳо дар сӯҳбат"
эшон бошад.

102
Бистуми апрел мо - шӯравиҳо, якшанбегии ленинй доштем.
Ҳар кас назди биноҳои истикоматии хешро чорУб мезад.
Микрорайонро ҷорӯбзанҳои шӯравй якбора пахш намуданд. Ин
маърака баъдан сари мизи нон идома мегирифт. Барой шУравиҳо
ин рӯз чашне буд. Онҳо худро хушҳол медиданд.

Абдулҳаким Шукуров хоҳиш намуд, то ки аз холи як даста
точиконе, ки бо намоишгоҳи Шуравй ба Кобул омада буданд,
хабар бигирем. Ба ин хотир роҳи клуби радиою телевизионро
пеш гирифтем. Ҳама тарчумонҳо хатмкардагони факултети
филологияи Университет буданд: Назира Қаҳҳорова, Одина
Мирак, Гулназар Келдй, Ҷӯрабой Раҳматуллоев, Азимқул
Насимов, Собир Мирзоев... Сӯҳбати банда бештар бо Назира
Қаҳҳорова, ки дар як факултет кор мекардем, сурат гирифт.
Назирахон аз кафедраи мо, ки сарвараш Сохиб Табаров буд,
каме шикоят намуд. Азимкул Насимов, ки хамчун корманди
Вазорати хоричаи Точикистон маҳсуб мешуд, тасдиқ намуд, ки
аз моҳи май cap карда омадани бонувони шуравй ба Кобул оғоз
меёбад.

Бисту якуми апрел, ки рУзи таваллуди Ленин буд, истироҳат
доштем. Аз фурсат истифода бурда, бо Олимчон ба меҳмонхонаи
«Спинзар» рафтем, то ки ватандорхои точикамонро бори дигар
бубинем. То соати хашту ними шаб меҳмонҳоро аз вазъияти
феълии кишвар ошно сохтем. Шабона, ки аз хиёбони марказии
Кобул чониби микрорайон меомадем, шаҳрро чароғон дидем.
Лампочкаҳои ранги сурхдор дару девори шахрро оро медоданд.
Ҳатто дар мили тонкҳову пушкаҳо лампочкаҳои сурх овехта
буданд.

Ба сабаби ин ки ҳукумати Таракӣ ба ғояҳои ленинй эътикоди
ногусастанй дОшт, имрӯз Ҳ.Амин нахустин кортҳои ҳизбиро,
байни аъзоёни Бюрои сиёсй таксим намуд. Корти раками аввалро
ба Н.Таракй бахшид. Корти раками дуро Таракй ба Ҳ.Амин
такдим намуд; Ҳамчунин кортҳои ҳизбй ба даҳ-бист нафар
ҳизбиёни вокей таксим шуд. Корти раками се ба назарам насиби
Абдулкарим Мисок гардид.

Дар рУзи ленинй ҳам аз сарҳади Покистон хабарҳои нохуше
ба гУш мерасид. ГУё кумондони гунд (полк)-и Пактиё аз дасти
мухолифин ба қатл расидааст. Аз чумлаи низомиёни шуравй
низ чанд нафар чароҳат гирифтаанд. Ҳамчунин ғунде аз тарафи
афғонй ба мухосира афтодааст. РУзи 22-юм ҳам чангҳо дар
Пактиё идома ёфтанд. Дар ин задухӯрдҳо чониби Шуравй
бевосита иштирок дошт.

103
Дар заминай омодагй 6а чашни Инкилоби Савр, 23-юми апрел
дарвозаву деворҳои васеъбари матбааи сукукро ранги сурх
карданд. Ҷангҳои Пақтиё ба минтакаи Чалолобод интикол ёфт.
Як ғунди дигари афгонй дар Чалолобод даст ба хиёнат зад.
Торафт нобоварй ба урдуи Афгонистон андешаҳоро банд месохт.
Бисту чоруми апрел киссаи «Модархонд»-и Абдулмалик
Баҳориро, ки дар шумораи ёздаҳуми «Садои Шарк» чоп шуда
буд, ба поён расондам. МавзУи хубе дошт: инсонгарой, ахлоки
ҳамида, дӯстй миёни одамони гуногунмазҳаб. Симоҳои Тӯҳфаву
Маъруф, Наташахолаву ШУра-Шаркия хотирмон ба назар
хУрданд.

Сангмуҳаммад пагоҳ сафари Ватан мекард. Бо эшон хаиру
хуш намуда, дегашро моли хеш гардондам. Ду-се дона мактуб
ва суроғаи хонаро барояш додам. Ин соат табъамро хокбоди
афгонй хира сохт. Сару либоси сиёҳи зебоям, ранги дигар
гирифт. Боз хушкашУй лозим мешавад, ки арзон хам нест. Бисту
панчуми апрел, соати 15 намоишгоҳи Иттиҳоди ШУравй дар
назди Кобул Нандорй, ки дар гУшае аз Майдони Чаман вокеъ
гардидааст, ифтитоҳ шуд. Онро вазири тичорати Афгонистон -
чаноби Ғурбандй ва сафири шУравй - Пузанов В.М. кушоданд.
Ин намоишгоҳ ҳам ба 60-солагии дӯстии миёни ШУравиву
Афгонистон ва хам ба чашни яксолагии Инкилоби Савр бахшида
шуда буд. То чашн ду рУзи дигар дар ихтиёр доштем. Аз
шаҳрвандони шУравй такозо шуд, ки ба шаҳр набароянд ва хам
таъкид гардид, ки мо ба тамошои расми гузашт наравем. Амр
расид, ки навбатдориро дар клубҳои фарҳангии гурӯҳҳо ва
биноҳои истикоматй пуркувват намоем.

Дишаб «Садои Амрико» хабар дод, ки чанд тан аз
мушовирони низомии шУравй дар Чалолобод ба гаравгон гирифта
шудаанд. Вале ҳеч кадом аз ин хабарҳо пеши роҳи чашнгириро
гирифта наметавонист. Гумон меравад, ки посбонии сарҳадоти
Афғонистон ба ӯҳдаи низомиёни шУравй вогузор мешавад.

Дар ин рӯзҳо расонаҳои хабарӣ аз тарзҳои нави чаштароии
мухолифин сӯҳбат меоростанд. Онхо мавзУъро ба солҳои бисту
сии чумҳуриҳои Осиёи Миёна иртибот дода, чангҳои
босмачигариро ёдовар мешуданд. Ба акидаи онон дар саросари
Афгонистон чунин чанг огоз ёфтааст. Шахрвандони русзабони
шУравй, ки дойр ба ин чангҳо маълумоти кофй дар ихтиёр
доштанд, ба даҳшат афтода буданд. Мушовире доштем аз кавми
арманй бо номи Папян Сергей Акопович, ки чангҳои босмачигар'
дар Ӯзбакистону Точикистонро пеши назар оварда, дао

104
Афғонистон буданро дигар намехост. Баъзан банда ба «оташ
равған рехта» усулҳои катлрасонии босмачиҳоро барояшон қисса
мекардам. И лова 6а ин миёнй мушовирин мавзӯи амалҳои
террористй мавқеъ мегирифт. Папян ҳар пагоҳй пеш аз ин ки ба
мизаш наздик шавад, ҳама чоҳои дафтари кориро тафтиш
менамуд, баъд ба сандалиаш менишаст.

Чун чашни яксолагй наздик меомад, хостам, ки фақат
А.Мисоқро табрик гӯям, зеро ӯ аз касоне буд, ки чунин
инқилобро солҳо орзу менамуд. Мазмуни корти табрикотии
банда чунин буд: «Самимитарин табрикоти худро ба муносибати
нахустин солрӯзи чашни Инкилоби зафарофарини Савр ва
ҳамчунон ба нисбати рӯзи байналмилалии кор ва коргар ҳузури
дӯсти мӯҳтарам ва балндпояам Абдукарим Мисоқ тақдим
медорам. Умедворам дар умури маҳвала пайваста муваффаку
пирӯз бошед. Бо эҳтиром доктар Худойназар, Кобул, 6.2.1358
(26.04.1979)».

Бисту шашуми апрел кори расмиро ба поён расонда, ба
тамошои дӯконҳои китобфурӯшй дода шудам. Сари девори
Спинзарро ҳам дидам. Кигоби мавриди зарурате ба даст наовардам.
Ба порки Зарнигор cap задам. Он чо аз тамоми гӯшаву канори
кишвар одамон чамъ омада буданд. Миёни онон соате сайру гашт
намуда, ихтиёрро ба гӯшҳои хеш додам, то ки хабари хубеву ё
шумеро гирифта тавонам. Ҳарчи шунидан мумкин буд. Медидам,
ки тамошогарон чор-чору панч-панч чамъ омада, доирачаҳои хурд
- хурдро ташкил дода, аз мавзУи чашни яксолагй сӯҳбат мекарданд.
Ба ҳар ҳол мардум, ки аксар табақаи камбизоати кишварро ташкил
медод, аз чараёни Инқилоб хушй менамуд. Онҳое, ки соҳиби як
чирибу ду чириб замин шудаанд, сӯи ҳукумати Таракй дуо
мефиристонданд. Максади банда тамошои шаҳри идона буд. Шоху
сару бадани чинорҳои хиёбони марказй лампочказор буд. Барки
ранга ҳама чо валт-валт мезад.

ИмрУз аз дастгоҳи вазири молия барои шУравиҳо
даъватномаҳои чашнй такдим карданд. Дар даъватномаҳо имзои
раиси дастгоҳи «Хонаи Халк» - Факир Мухаммад накш баста
буд. Акси тиллоии Н.Таракй болои он чило медод. Барои мо аз
минтакаи «В» чой дода буданд. Ҳама маслиҳат кардем, ки
пагоҳии 27-ум соатҳои шаш бояд ба майдони Чаман хозир
шавем, назорат аз нигоҳи амнияти хоричихо хеле чиддй ба рох
монда шуда буд. Шабона дар атрофи бинои истикоматй ва
даромадгоҳҳои мо ду-се нафарй аз аскарони мусаллах посбонй
мекарданд.

105
Чошти имрӯз дар рӯ ба рӯи «Хонаи Халқ» «Тонки
қаҳрамон»-ро дар шоҳидии ҳазорҳо иштирокчиён ба поя
гузоштанд. Дар кушодашавии ин ёдгории таърихй Ҳ.Амин
гузориш дода, чунин изҳор донгг: «Тонке, ки имрӯз дар маърази
Шумо карор дорад, аз чумлаи тонкҳое мебошад, ки дар
Инқилоби Савр саҳм гирифтааст. Ин тонкро «Тонки қаҳрамон»
номидаем, зеро он аввалин тонкест, ки бар коҳи Довуд бо
қумондаи яке аз қаҳрамонҳо - Ватанчор файр кардааст. Аз ин
рӯ, ин тонк (815) дар рӯ ба рӯи он бино карор дорад». Баъд
аз он ки Ҳ.Амин издиҳомро тарк гуфту мардум ҳам парешон
шуданд, болои «Тонки каҳрамон»-ро гулпӯш дидам.

Бисту ҳафтуми апрел чанд тан аз мушовирон торик-торики
рӯз сӯйи Чаман роҳ пеш гирифтем, то ба майдон расидан, чандин
маротиба даъватномаҳоямонро тафтиш карданд. Мо дар паҳлуи
дипломатҳо, он чо ки сафирҳо ва аташеҳо менишастанд, чойгир
шудем. Ҷойҳои нишасти сементиро бо гилемҳо пӯшонда буданд.
Бо Олимчон паҳлуи ҳам карор гирифтем. Онсӯтар аз мо
кормандони сафоратҳои Шӯравй, Ҳиндустон ва Покистон
менишастанд.

Бояд гуфт, ки чанд рӯз қабл расонаҳои хабарии «Би-би-
си», «Садои Амрико» ва мавҷи «Олмон» овозае пахш карданд,
ки бар асоси он гӯё рӯзҳои 26-27-уми апрел Ҳукумати Таракиро
сарнагун месозанд. Афғоне, ки аз Амрико ба Покистон омадааст,
бо сарпарастии Амрикову Хитой ва Покистон 50 ҳазор гурезаи
афғониро омода сохтааст, то ки табаддулотеро рӯйи кор оварда,
халкиҳоро аз сари кудрат биронанд. Ин овоза бисёре аз
шаҳрвандони шӯравиро сахт тарсонда буд. Ҳатто ватандорони
точики мо - Муҳаммадчон, Ҳабиб ва Шоҳини озарӣ чуръати ба
расми гузашт рафтанро накарданд.

Мо, ки соати шашу ей, аллакай дар чойҳоямон қарор
доштем, омадани корпусҳои дипломатиро бо завқ тамошо
мекардем. Мошинҳои онон то назди зинаҳо омада, сипас карор
мегирифтанд. Сафирҳову аташеҳо бо карру фари хосае, бо
либосҳои махсусе ба зинаҳо боло мешуданд. Баъзе аз онон бо
завчаҳошон меомаданд. Аммо сафири Шӯравй - Пузанов, бо
дастааш аз мо пештар чо ба чо шуда буданд. Сафири Хитой бо
мошини «Мерседес» вориди майдон гардид. Аксари сафирҳо
мошинҳои хориҷй доштанд. Пузанов хам чанд моҳи охир соҳиби
«Мерседес» гардида буд. Чунин мошин аз нигоҳи амнияти
суфаро мувофиқ ба назар менамуд.

Ҳукумат бо сардории Н.Таракй бояд соати 8.00. ҳозир

106
мегардид. Акрабаки соат ба ҳашт наздик мешуд. Ҳама чашмҳо
чониби пули Маҳмудхон нигарон буданд. Дақиқаҳои охир
монда буд, ки нотиқони майдон бо забонҳои пашту ва форсй
мардуми Афгонистонро ба ин наши табрик гуфтанд. Ба идомаи
ин, эълон шуд, ки баъд аз ду-cfe дакика роҳбари Ҳизби
демократии Афгонистон Н.Таракй ташриф меорад. Ҳамагон аз
ҷойҳо баланд шуданд. Расо соати хашт Таракй ва дигар аъзоёни
Бюрои сиёсй ва вузаро ба майдони Чаман даромаданд. Хориҷиҳо
саросемавор ба аккосй пардохтанд. Н.Таракй аз мошин пиёда
шуда, харду дастро ҳалка намуда, ба ҳозирин'салом арз дошта,
хандакунон ба зинаҳо боло шуд. Пушти сари Таракй Ҳ.Амин ва
дигар аъзоёни Ҳукумат боэҳтиёт зинаҳои роҳравро паси cap
мекарданд. H.Таракй пушти микрофон карор гирифта, аз
чайбаш матни табрикиро бароварда, ба қироати он пардохт.
Матни табрикй мавзӯи вазъияти сиёсии Афгонистонро низ дар
бар гирифта буд. Аввалан, аз давлати Шӯравӣ миннатДории
хешро изҳор дошт. Сониян фаъолиятҳои хиёнаткоронаи Ирону
Покистон ва Хитойро чиддан махкум сохт. Баъд аз хонда шудани
матни табрикй, вазири дифоъ - Ватанчор дар назди хама
кисмҳои низомии кишвар қарор гирифта, ононро ба ин чашн
табрик гуфта, баъдан аз мошин пиёда шуда, ба зинахо боло
омода, пахлуи Таракй чой гирифт. Расми гузашт огоз ёфт. Тарзи
расми гузашти низомӣ аз даврони шоҳу Довуд ҳеч бартарй
надошт. Вале намоиши заҳматкашон ва муассисаву донишкадаҳои
олй чолиби диққат буд. Таракй хамеша даст мечунбонд ва
механдид. Ҳеч гоҳ даҳони ӯро пӯшида ба мушоҳида
нагирифтам. Мудом механдид. Гоҳ-гоҳе аз вертолётҳо болои
шаҳр ва майдон кортҳои табрикй пош медоданд. Вертолёте хеле
пойин фаромада, аз дохилаш аксбардорй мекарданд. Ба майдон
табакаи деҳқон ворид мешавад. Дар дастҳошон белу каланд ва
досҳо доштанд, ки рамзи фармони шумораи ҳаштуми давлат
оид ба тақсими замин буд. Саҳнаҳои корикотурй ҳам ба
мушоҳида мерасид. Одамеро ба шакли гов табдил дода буданд.
Гов шохҳои калону гӯшҳои дароз дошта, дандонҳояш чанд сонти
аз даҳон берун карор доштанд. Гӯё ин гов рамзи империализм
буд. Ба гардани он банд андохта, кашола мекарданд ва ба сараш
бо болга-чакуш мезаданд. Чакуш рамзи пирӯзии табакаи коргар
буд.

Сахначаи дигар чунин буд: дехконе бо ароба дастбагиребон
аст. Аробаро бо чӯбе зада мағлуб мегардонад. Духтаракони
мактабй аз назди минбар бо ҷӯшу хурӯш гузашта, як даста

107
кабУтаронро cap медиҳанд, ки якеаш болои дастони Таракӣ
нишаст. Таракӣ сари кабӯтарро хеле сила карду баъд 6а ҳаво
cap дод. Кабӯтарҳо рамзи сулҳу салоҳ дар кишвар буданд.

Соати 12-и рӯз расми гузаште, ки як сол барои он омодагй
гирифтанд, ба охир расид. То поён шудану рафтани Таракй ва
намояндагони Ҳукумат ба мошинҳои сафоратхонаҳо иҷозати
ҳаракат дода нашуд. Таракй бо оромй аз зинаҳо поён фаромада,
рӯй ба чониби ҳозирин гардонда, дастҳоро боло бардонгга, сипас
ба мошинаш савор шуд. Аз ҳама сафири бообрӯй Пузанови мо
буд, ки даҳ дақиқа интизорӣ кашид. Пушти сари Н.Таракй
сафири Шӯравй ва баъд суфарои кишварҳои дигар сӯи пули
Маҳмудхон роҳ пеш гирифтанд. Ману Олимчон ҳам
майдонро тарк гуфтем. Мардум хеле хушҳол буд. То
микрорайон, ки ду-се истгоҳ роҳ мебаромад, пиёда рафтем.
Сари роҳ дар бозорчаи микрорайон кабоб хӯрдем.

Ба асоси барномаи чашнй мо аз тарафи бегоҳ ба тамошои
«Камп»-и Вазорати молия мерафтем. Маслиҳати пешакй шуда
буд. Ману Олимчон як даста мушовиронамонро 6о хонумҳошон
бояд ҳамроҳй мекардем. Олимчон бо хонумашу духтарчааш, Рюмин
Сергей Михайлович, Блудов, Н.Н.Агафонов, зани Байдуков,
Папян бо завчааш рӯйи ҳавлй баромадем. Мошинҳомон наомаданд.
Маълум, ки ронандаҳо низ мехостанд аз яксолагии чапш баҳравар
бошанд. Мақсад гузоштем, ки то Чаман, он чо ки «Камп»-и
вазоратамон карор дошт, пиёда меравем. Вале Папяну занаш розй
нашуданд. Албатта, барои хонуми Папян, ки хеле сергУпгг буд,
пиёдаравй заҳмати гарон дошт. Аз сӯи дигар, ба гумонам Папян
чонашро эҳтиёт менамуд. Армании тарсончаке буд. Ба овозаҳои
бардурӯғ бовар мекард. Вайлукови маскавӣ хам тарсу маълум
мешуд, ки тақдири завчаашро ба ман супориду худ аз балкон ба
мо роҳи сафед хост.

Дар Афғонистон чашнҳо дорой анъанаҳои ба худ хос буданд.
Ҳар вазорату муассисаи давлатй дар минтакаи Чаман барои
кормандонаш чоеро ишгол намуда, онро оро торо мед од, ки бо
номи камп маъруф буд. Дар замони шох низ чунин кампҳо
рӯзҳои чашни истиқлол фаъолият мекарданд. Вокеан, кампхоро
хеле зебо ороиш медоданд. Ҳар вазоратхона дастаи хунариеро
барои намоиш додани консерт даъват менамуд. Масалан,
вазорати мо, ки серпул маҳсуб мешуд, дастаи Ахмад Зохирро
дар бадали 70 ҳазор афғонй даъват карда буд. Манзараи
кампҳои Чаман шаҳри афсонавиеро мемонд, ки аз тамошояш
кас сер намешуд. Баъд аз кофтукоби нимсоата кароргоҳи чашнии

108
вазоратамонро пайдо намудем. Чанде аз раисони шӯъбаҳо
интизорй доштанд. Барой вазиру дастгоҳаш чойи махсусе омода
сохта буданд, ки моро ба ончо даъват карданд. Муовинҳои
вазир бо раисони дигар аллакай чо ба чо шуда буданд. Табиист,
ки вазирамон - Мисок дар зиёфати ҳукуматй карор дошт!
Бандаро паҳлуи Холиқёр шинонданд. Соати расо шаш консерти
дастаи ҳунарии вазорат оғоз шуд. Аҳмад Зоҳир бояд соати ҳангг
ба хидмати вазорат мерасид. Ҳаво каме сершамол ва боронй
шуд. Эҳсоси сардй фароямон гирифт. Ҳама омадани Ахмад
Зоҳирро интизорй мекашид. Холикёр хам чанд дафъа савол
кард, ки чаро У мардумро маътал месозад? Кучост? Намояндаи
Ахмад Зоҳир, ки он чо буд, ҳар дафъа аз муовин узр мехост
ва мегуфт, ки «алъон мерасад». Ману Олимчон ва Салимабонуву
духтарчааш Мунира низ ба хотири Ахмад Зоҳир омада будем.
Барой мушовирони мо муҳим набуд, ки кй овозхонй мекунад.
Аз ин чост, ки онҳо то соати ҳашту ним нишастанду майли ба
хонаҳошон баргаштан намуданд. Холикёр супориш дод, ки
барои мушовирини русй мошинеро омода созанд. Онҳоро
гуселондем. Мо.се точик ҳамоно ташрифи хофизи шинохтаро
интизорй мекашид ем.

Дар паҳлуи ман секретари вазири молия - Фарид бо ҳамсараш
менишаст. Хӯроки шомро таҳия сохтанд. Чою ширинй болои
мизчаҳо гузошта шуд. Ногуфта намонад, ки барои тамошои
консерти Ахмад Зоҳир хоҳишмандон ба кимати 100 афғонӣ тикет-
чипта харидорй карда буданд. Дар кампи мо на кам аз ҳазор
мухлиси Ахмад Зоҳир чамъ омаданд. Онҳо нороҳатӣ эҳсос
мекарданд. Ҳушгак мекашиданд. Изҳори норозигй баён месохтанд.
Ташкилдиҳандагони кампро маломат менамуданд, ки дурӯғакй
аз номи Ахмад Зоҳир истифода бурданй шудаанд, то ки кампашон
серодам гардад. Соат ҳам нуҳи шаб шуд. Якбора сару садо ва
карсакзаниҳои давомдор таваччУҳи моёнро сӯйи даромадгоҳи камп
равона сохт. Ахмад Зоҳирро мухлисонаш болои даст бардошта
меоварданд. Ҳамагон ба эҳтироми эшон аз чойҳо баланд шуда, бо
карсаку суханҳо «офарин, зинда бошӣ Зоҳир» уро пазирой
карданд. Ахмад Зоҳир чониби муовини вазир ва моён, ки дар
сатҳи баландтаре карор донггем, салом дода, сари таъзим фуруд
оварда, сипас ба консерт^эғоз бахшид. Сабаби дер омаданашро ба
Холикёр арз карданд. У дар ҳузури аъзои Ҳукумат овозхонй
кардааст. Аммо, ба ман маълум буд, ки Ахмад Зоҳир дар
хонадони Ҳ.Амин буд, зеро духтаре аз У ба овозхон таваччУҳи хос
дошт, ки дар мавриди дигар киссаи онро хоҳед хонд.

109
Ахмад Зоҳир, тақрибан, се соат сурудхонй кард. У ба як
хондан даҳ-бист сурудро пайиҳам зам-зама менамуд. Дар ӯ эҳсоси
мондашавӣ ба мушоҳида намерасид. Шеъри «Зиндагй»-и
Лоҳутиро низ ичро кард, ки барои мо ҳаловатбахш буд. Дар
тамоми чараёни консерт чавонон мераксиданд. Бахши дуюми
консерти Ахмад Зоҳир шурӯъ шуд. Мо майли ба хонаҳомон
рафтан кардем. Ба зудй мошинеро барои мо омода сохтанд. Ду-
се раиси афғонй ҳам бо мо ҳамроҳ шуданд. Дар як ҳиссаи роҳ
аскарони пайраҳа хостанд мошини моро манъ кунанд, чун
шУравй буданамонро шйнохтанд, ичозати ҳаракат доданд.
Албатта, имшаб куюди шабгардӣ набуд, аммо лозим донистем,
ки ҳамин кадар тамошои намоиши чашнй кифоя аст. Чашн пагоҳ
ҳам идома ёфт.

Бисту ҳаштуми апрел бо аҳли хонаводаи Олимчон маили
тамошои Чаман намудем. Мутаассифона, серодамиву беназмй
дар майдон моро водор сохт, ки сӯи намоишгоҳи шУравӣ роҳ
пеш бигирем. Даромадан ба толорҳои намоишгоҳ озод буд.
Тамошогарон аз чумлаи шаҳрвандони Кобул зиёд 6а чашм
мерасид. Мо 6а намоишгоҳи Точикистон даромадем. Назира
Қаҳҳорова дар шӯъбаи нассочй — бофандагй шореҳй менамуд.
Шӯъбаи техникаву мошинҳо дар ихтиёри Одина Мирак карор
дошт Гулназари шоир бошад, аз боби кайҳон тамошочиенро
ошно месохт. Табиист, ки афғонҳо бештар майли тамошои
намоишгоҳи Точикистонро доштанд. Банда бо Назира сӯҳбати
тӯлонй доштам. Ӯ аз навиҳои Университету факултет огоҳам
сохт. Аз накли эшон фаҳмидам, ки Михаличенко вафот кардааст.
Мавсуф забонҳои точикиву ӯзбекиро хуб медонист. Дар
гурӯҳҳои точикй дарси забони русй медод... Орифов низ
фавтидааст. Вай доктори илмҳои педагоги буд. Солиен дар
Донишкадаи омӯзгории шаҳри Душанбе ба таълиму тарбия шуғл
дошт. Писарашро ба хабе гирифтаанд. Яъне профессор 6о дарди
худ не, балки аз дарду алам фавтидааст.

Баъд аз тамошои намоишгоҳ пиёда сӯи микрорайон мерафтем,
ки аз пешорӯямон Муҳаммадчону Азимчон баромаданд. Онҳо
акнун мехостанд, ки аз Чаман ва намоишгоҳ дидан кунанд.
Дар даромадгоҳи микрорайон ба Раҳматшоҳу Пӯлодбек
Қаландарбеков вохӯрдем. Раҳматшоҳ 6а манздлаш даъват
намуд. Ҳамакаса меҳмоннавозиашро кабул кардем. Мо, ки кабоО
хурда будем, факат 6а нӯшидани чой майл доштему бас. Ду
афғони ҳизбй сафи меҳмонони Раҳматшоҳро афзоенданд.
Афгонҳои ҳизбй, одатан, сергап мешаванд. Ҳамаашон аз санъати

110
нотикн бархурдор буданд. Онҳо хостанд моро ба баҳси сиёсй
чалб намоянд. Ин ҳолатҳо Олимҷон баҳсро доманадор месохт
Он ҳиабпен, ки худ аз гуруҳи Бадахшй буданд ҳарчиқадар ки

мрбн Г°Н ҳаРФҳошонР° Кабул мекард, парчамиҳоро сиёҳ
менамуданду халқиҳоро таъриф. Маълум гардид, ки онҳо акнун

BTmoxBnvnf каРДИДааВД- ХаТГ° даР КаТОрИ КоРмалУ Киштмавд
а Шоҳпуру Қодири ченерол устоди маънавишон - Тохиои

Ьадахширо низ мазаммат мекарданд. Шарм намедоштанд ки

1аГРЗИНДОНЙ 6УД' БпНДа’ КИ умуман инс°нҳои пургӯро хуш
хГ™ауДа-ЪВа™ Ра™°*Р° «абул карданам пушаймон
ҳам шудам. Хаирият, ки он ду ҳизбии тангназар аз вазъи моён
огаҳй паидо намуданду худоҳофизй карданд.

Хӯроки шомро дар манзили Олимчон якчо дидем. Бегоҳй
бар-Г f™30paM0H буд- Соа™ шаш мошинамон омад

бинпл ’ КИ Кобули идонаР° аз тарафи шаб тамошо намоем
бинобар ин аз микрорайон то касри Доруламон равона гардидем

5fP 6 аШТ ба <<Бо/.и боло» баромадем, то ки аз баландии он

МинтаРааИи Ели УЛР° ХубТар ба мушоҳида бигирем.
интақаи Шаҳри нав хам серодам ба назар расид. Мардум

истироҳат мекарданд. Вақте ки ба манзилҳомон расидем аз

болои теппаи Нодиршоҳ, он чо ки марқади ӯ чой дорад

^ ушакпарронй оғоз гардид. Мушакҳо дар ҳаво метаркиданд ва

истикоматипп бЭ СИТ°Ра30р!Табдил медоданд. Тамоми биноҳои

шахованяиРт^п?аг?°НИ паираҳа печонда буданд. Ба гайр аз
шаҳрванди шуравй дигар касеро намегузоштанд, ки дао он

гирду атроф сайру гашт намояд. Ба ин маънй рУзи дуюми

~м амнияти мо таъмин буд. Аз балконҳо дида мешуд ки

Болои шях ШЗҲРИ К0буЛр° пРожект°РХо равшанй медоданд.
Болои шаҳр вертолетҳои навбатдор чашмакзанон мегаштанд

Бисту нӯҳуми апрел рУзи кори буд. Баъд аз соати hod
дохилихо сайру гашти чашниашонро идома медоданд Онҳо бо

консео?уХГм°оНиба ЧаМЭН М6рафТаНД Ва ™ якхДиссаи шаб аз
консерту намоишҳои алоҳида. ҳаловат мебурданд Тамоми

«шимолй>ДтпДИ Каб0биҲ0 пахш мекаРд- Раксҳои «атан» ва
«шимолй» то дер идома меефт. Маймуну хирсҳои ромшуда бо

бозихои худ барон соҳибонашон нули накд меоварданГ Ин

бегох мо мачлиси тантанавии майй доштем. МаърУза шунидем

Синае дастаҳои хунарии техникуми Чангалак консерти чолибе

са“мДе°овааНрДд.БОД Х“ӮЗ ҲаМ Ва борони наР-Р°

Сиюми апрел барои Афғонистони инқилобӣ рузи таърихй

Ш
ҳисоб меёфт. Як сол кабл даҳуми Савр Н.Таракӣ раиси Шурои
инкилобй интихоб гардид. Ба ин муносибат даРш«РиК^
митинги бошукӯҳе аз чониби халқиҳо баргузор шуд. Сарфи
назар аз чунин санаҳои таърихй дар микрорайон варакаҳои
зиддишӯравй пахш гардид. Дар варака шӯравиҳоро таҳд д
карда, талаб менамуданд, ки микрораионро тарк намоем.^Ин
варака ба муносибати рӯзи байналмилалии Якуми Май паидо
шуда буд. Пеш аз чашн тарсонданд, акнун мехостанд.чси дар
ин рӯз ҳам хешро нороҳат эҳсос намоем. Дар ҳамин рӯз пули
Масчиди хиштиро тарконданӣ буданд. Гӯе чанд тан аз xo«HOH
Инқилобро аз назди масчиди номбурда дастгир кардаанд. Чуни
таҳдиду коршиканиҳо иродаи шаҳрвандони шӯравиро шикаста
наметавонистанд. Гузашта аз ин халкиҳо низ дар наира
хомиёнашон - Шӯравй, аз чуръатнокй кор гирифта, рУзи Якуми
Майро нахустин маротиба дар Афғонистон, ҳамчун РУзи

байналмилалии коргарон расмй кунонда, р

Дастгоҳи чосусии Амрико ба воситаи расонаҳои хабариаш
мудом дурӯғгӯиро идома медод. Ҳатто овозаеро нахн сохтанд,
ки гӯё Намоишгоҳи шӯравиро дар Кобул тарконданд^ Вокеа ,
чунин амалро анчом додан ҳеч мушкилие надошт, зеро ба он чо
хамарӯза садхо одамон 6а тамошо меомаданд. Агар мехостанд,
метаркондшщ. Маълум буд, ки душманони мо ба мукобиламон

ЧаХр ^мГа„КТ-"ахо хостем, ки «,стони
точикистониамонробубинем Ман,

онҳоро ба манзилаш даъват кардани буд. То назди Кооу
Нандорй расидем, ки борони шадиде шурӯъ ШУД- У

Насимов дар шӯъбаи чиниворй тарчумонй мекард. Ӯ 6аР°
як косай такдим намуд. Чанд тан аз ватандорҳомонро барои
Пӯзи дуюми май чавоб гирифтем. Ин бегоҳ ба клуби вазор
даъват шуда будем. Ману Олимчон нарафтем. Мушовирон бо
Муҳаммадчон тасмим гирифтанд, ки меҳмони вазорат шава Д-
АзУкучое фаҳмида буданд, ки бароящон шароб ҳам медодаанд.

Ҳарчи кадар ки аз Инкилоби Савр рӯзу моҳҳо мегузангг,
ҳамон андоза дар бораи парчамиҳо тУҳмату^ешгар
сурат мегирифт. Халкиҳо чанд рӯз боз Борик Щафеиро хакорат
мелоланд Гӯё ӯ духтари 1б-солаашро ба Нурмуҳаммади Нур
SCct Хол оЕ ка мавсуф каблан ду накох доштаасс
Духтари Борик зани сеюми Нур гардидааст. Намедонам,
овоза то чи андоза ростй дошт, аммо мақсади илкихс• ма. лу
буд. Онҳо бояд парчамиҳоро назди мардум сиеҳ мекарда д.

112
Чунин амал ҳам як навъ сиёсат маҳсуб мешуд. Худи халқиҳо
ҳам аз парчамиҳо монданй надоштанд. Дар микрорайон медидем,
ки вазирони алоҳида ба чй корҳое машғуланд. Таги дарвозаҳои
онон чанд адад мошин хидмат менамуд. Боду ҳавои Кобул ҳеч
рӯ ба беҳбудй намеовард. Боронгариҳо ҳанӯз ҳам идома дошт.
Ҷашни яксолагй низ ба поён расид. Соли дуюми Инқилоби Савр
оғоз гардид. . .

МОҲИ ОХИРИ БАҲОР

Якуми Май истироҳат буд. Бо Абдулмачид ба табрики
Султон Рачабов рафтем. Муҳаммадчону Истад Қосимов ҳам ба
ҳамин ният дарвозаи собиқ вазири адлияро кӯфтанд. Акнун
сари чой қарор гирифтем, ки Абдулҳаким Шукуров пайдо шуд.
Чунон ки мебинед, мо хурдҳо калонҳомонро дар хоричи кишвар
ҳам эҳтиром мекардем. Одати хуби точиконро ба таъбири Мирзо
Турсунзода гум карданй набудем. Вале чунин рафтори моро
вазир чандон напазируфт. Ӯ гумон дошт, ки мо ҳамон
корафтодагонем, ки аз рӯи зарурат бо баҳонаи табрик ба манзили
эшон cap задаем. Аз ин чост, ки мавсуф лутф нишон намедод,
балки бовиқор сӯҳбат менамуд. Чунин муносибат аввалан ба
Абдулҳаким хуш наомад, ки баҳонае пеш оварду манзили
вазирро тарк гуфт. Аслан мо ният донггем, ки бо Султон Рачабов
чашни майро пешвоз бигирем. Мо медонистем, ки ӯ ба ҳама чиз
таъмин буд. Масалан, барои вай болои миз шароб гузоштан ҳеч
душвориеро пеш намеовард. Эшон тақрибан аз чумлаи моён
меҳмон кабул намекард, балки меҳмон мешуд. Дар ин ҳолатҳо
банда ба сӯҳбат шарик намешудам. Мушоҳида менамудам, ки
соҳиби хона чй рафторе дар мукобили меҳмонҳои нохондааш
анчом медиҳад. Абдулмачид, ки бо вазир ҳамдеҳа буд, бо
аскиягӯиву суханбозй мехост, ки ӯро ба чодаи меҳмоннавозӣ
чазб намояд. Вазир, ки каси пухтае буд, боз ҳам сӯҳбаташро
дар шакли расмӣ идома медод. Як соат нишастему бо соҳибхона
«баамони худо»,- гуфтему рафтем. Вакте ки рӯйи ҳавлй
баромадем, ба Абдулмачид шӯхикунон гуфтам: «Ако, аз ҳамон
палови шабмондаи ту намонем». Ҳамин тавр хам шуд. Дар
манзили ӯ як шишаро бо палови шабмонда бо ҳам дидем. Сӯҳбат
гарм шуд. Абдулмачид намехост, ки ман хона равам. Якбора ба
сарам андеша пайдо шуд, ки охир имрӯз Якуми Май зодрӯзи

113
вай аст-ку! Худамро хиҷолат дидам. Узри бисере хостам ва худро
аз бетаваҷҷӯҳиям сарзаниш намудам. Дигар чорае надоштам.
Кор аз кор гузашта буд. Аз чоям баланд шуда Абдулмачидро
самимона табрик гуфтам. Дастонашро фишурдаму ба оғӯш
кашидамаш. Вай лутфи бандаро лазируфту чониби ошпазхона
рафт. Дарвозаи яхчолро кушоДа як кило гӯшти говро берун
кашида ба пухту паз машғул шуд. Ман ҳам ба ӯ ёрй мерасондам.
Гуштбирёни болаззате пухтем. Дувумбора дастархон оростему
сари мизи чашнй нишастем. Ҳар кадаҳеро, ки боло мекардам,
соҳибчашнро таъриф мезадам. Медидам, ки аз таъриф хушаш
меояд. Соат сеи рӯз шуд. Ҳардуямон эҳсоси хушҳолй кардему
сӯи Чаман роҳ пеш гирифтем. Чанши Якуми Май бошукӯҳ
мегузашт. Ба чашнҳои суннатии мардуми Афғонистон чатни
нав - чашни Рӯзи коргар илова туда буд. Ба ин хотир, дар
стадиони марказии Кобул аз тамоми гӯшаву канори шаҳр
ихлосмандон чамъ омаданд. Ҳ.Амин табрикномаи сарвари давлат
- Н.Таракиро ба забони пашту хонд. Сипае худаш як соат
насиҳатгӯӣ кард. Нахустин мачлисе буд, ки Таракй иштирок
надонгг. Аз ин рӯ, Ҳ.Амин ҳамчун шахеи аввали давлат чилавро
ба даст дошт. Зоҳиран суханрониаш сари ободиву фарҳангпазирй
буд. Тахдидҳое ҳам чониби Ирону Хитой ва Покистон равона
месохт. Чун ҳамеша аз Шӯравй таърифҳо мекард. Табиист, ки
чунин издиҳомро У барои ба даст овардани мақсадҳои ниҳоии
хеш истифода бурданй мешуд. Илова ба ин, Ҳ.Амин «падари
маънавиаш»-ро дастнорас эълон дошта, ба ҳар мачлису
маъракаҳо рафтани вайро нолозим медонист. Таракй, ки
фарҳанги баланде надошту каси содалавҳе буд, чунин лутфи
«шогирдаш»-ро аз меҳрубонй дониста, торафт аз чамъомадҳо
худро ба дурй мезад. Бесабаб нест, ки миёни мардум номи
Ҳ.Амин бештар ба гӯш мерасид. Мегуфтанд: «валлоҳ, Амин
хеле такра (пухта, расида) аст». Амин аз суханронии форей
бештар истифода мекард ва шаҳри Кобул, ки асосан
форсизабонҳоро дар худ гунчонида буд, ба Амин мақоми
давлатдориро бештар нисбат медоданд. Бо ин рафтор, Амин
«устодаш»-ро эҳтиёт карданй мешуд. Таракй бошад, дар «Хонаи
Халқ>> аз боду ҳавои Инқилоби Савр нафас мегирифту, кай
андеша мекард, ки Амин бо ин фаъолиятмандиаш чй мехоҳад.
Баръакс, офаринаш мехонд. Банда сари ҳамин навъ андешахо
карор доштам, ки Абдулмачид чунин пешниҳод кард: дар Кобул
Нандорӣ асари тозаеро бо номи «Расвой» рӯйи саҳна мемондаан.
ки онро бояд тамошо кард. Пешниҳоди хубе буд, вале то шурУч

114
он се соат вакт дар пеш доштем. Аз ин рӯ, ба диДори тарчумонҳои
намоишгоҳи Точикистон рафтем. Аввалан ба шУъбаи «Кайҳон»
даромадем. Он чо 6о Гулназар бонуи чавоне бо исми Зулфия
ифои вазифа дошт, ки каминаро мешинохтааст. Мазорй Маҳадов
ва Азимкул ҳам омаданд. Ҳамакаса акси хотиравй гирифтем.
Фоттоаппарат аз банда буд. Офтоби Кобул рӯ ба ғуруб дошту
мардум рӯ ба Чаман. Ҷойи сӯзан задан набуд. Майдони Чаман
дар торикии шаб ба шахри афсонавй табдил меёфт. Чолиб он
буд, ки дар масофаи ҳар сад метр телевизорҳо барномахои
чашниро намоиш медоданд.

Мо низ чанд лаҳза аз барномаҳои телевизион ҳаловати маънавй
бардошта, сипас барои анчоми тамошои драмаи «Расвой» омодагй
гирифтем. Дар катори якум чойҳои 22, 23 аз мо буданд.
Нишастем. Толор нимхолй ба назар расид. Бонувон бо
фаранчиҳо карор доштанд. Саҳна кушода шуд. Асар дар бораи
муллой мутаассибе баҳс менамуд. Як даста муллоёни афгонй
дар Лондон таълими чосусй бардошта, сипас барои хиёнаткорй
алайҳи ватани хеш ба Афғонистон меоянд. Дар драма сарвари
парчамиҳо — Бабрак Кормал, миллатфурӯшон, ихвониён сахт
тахкир мешуданд. Драма ба он интиҳо меёбад, ки душманони
хал к бо сардории Сарвар ном коргар ифшо мегарданд. Баъдан
аскарони «Халк» болои саҳна пайдо шуда, муллоёнро, ки ришу
дасторхои сохта доштанд, ошкор месозанд. Муллоён пеш - пеши
аскарон карор мегиранд, ки онҳоро бо пошнаи тӯфанг зада-
зада мебаранд. Ин саҳнаҳоро медидаму ба худ меандешидам,
ки акнун як сол аз пирӯзии Инқилоби Савр мегузараду дар
кишвар ба мукобили муллоён чунин фаъолиятҳо амалй мешавад.
Точикистон, ки ҳафтод сол дар сохтори сотсиалистй рУзгор
дорад, мисли «Расвой» чунин асари саҳнавиеро ёд надорад, ки
муллову динро ба ин дарача мазаммат карда бошад. Охир,
пУшида нест, ки пояи давлати Афгонистон - дини Ислом аст.
Кадом сохте, ки хукумрон гардад, макоми Исломро дар чомеа
нодида гирифта наметавонад. Баъзе эчодкорон саросема шуда
мехоҳанд, ки ба воситаи чунин асарҳо ба Инкилоби Савр ёрй
расонанд. Ҳол он ки ин навъ эчодкориҳо пояи Инқилобро заиф
сохта, боиси нафрат пайдо кардани кишрҳое аз чомеа мешуданд.
Дар ботин ба хулосае омадам, ки холо барои эчодкорони
Афгонистон ба ин навъ мавзУъҳо мурочиат намудан, барвақт
хоҳад буд. Бо тамошои ин саҳна Абдулмачид ҳам эҳсоси
нороҳатй мекард. Махсусан, ин шабу рУзхо, ки мухолифин аз
чор тараф бо ёрии Амрико зидди ҳукумати Таракй карор

115
гирифтааст, намоиши «Расвой» барин саҳнаҳо ба манфиати
Афғонистони инқилобй нахоҳад буд. Мутаассифона, бархе аз
мушовирони шӯравӣ ба оташи душманони Афғонистон равған
пош медоданд, то ки равшаниаш «фурӯзонтар» гардад. Аз ин
чост, ки тамошои «Расвой» бандаро ҳаловати маънавй набахшид,
балки нафратамро нисбати офарандааш, ки бо номи Аъзам ёд
мешуд, афзоёнд. То микрорайон бо Абдулмачид зери таассуроти
аз «Расвой» бардошта қадам задем. Болои сарамон мушакҳои
аз теппаи Нодирй сард ода чашмак мезаданд. Шодиву сурури
тамошогарони Чаман хам пунгги cap қарор гирифт. Соате баъд
ба кулбаи мучаррадй расидам. Дуюми май хам рухсатй дошлем.
Ба чое нарафтам, ҳатто ҳавопайморо пешвоз нагирифтам.
Абдулмачид, ки бетокатй мекашид, рафт ва боз бо сари пасту
дили хафа пас омад. Бароям ду дона нома овард, ки якеаш аз
хонавода буду дигараш аз хамдарси Университетиям —
Шоҳҳайдар Ёдгорӣ. Аксҳои Таҳминаву Парвиз ва Мусоро
фиристода буданд. Таҳминаи даҳмоҳаро дар се шакл акс
бардоштаанд. Мӯсо зик маълум мешуд. Дар ким-чи хел андешаи
ботинй қарор донгг. Андеша падидаи хуб аст. Касро инкишоф
медиҳад, нақшаҳои рӯзгорашро ҳал мекунад. Таҳмина аз мили
фотоаппарат чашм намеканд. Парвизи хушҳол дар назарам
фарбеҳ намуд. Албатта, ҳеч гуна масъулиятро эҳсос
намекардагист. Тибқи накшаи пешакй бо Олимчон барои
овардани мехмонони точикистонй ба қароргоҳи «Намоишгоҳ»
рафтем. Онҳо омода буданд. Мувофиқи тавоной факат таит
нафари ватандоронамонро ба микрорайон овардем, ки дар он
чумла Назира Қаҳҳорова, Одина Мирак, Гулназар Келдй,
Ҷӯрабой Раҳматуллоев, Азимқул Насимов ва Собир Мирзоев
шомил буданд. То соати ҳашти шаб меҳмон шуданду сипас ба
воситаи таксиҳо ба қароргоҳашон - меҳмонхонаи «Спинзар»
гуселашон намудем. Баъди бозгашт саволу чавоби Н.Таракиро
бо рӯзноманигорони ватаниву хоричй тамошо кардам. Такрибан,
аксари хабарнигорон саволхои ғараздор арз медоштанд. Онҳо
Афғонистонро яке аз чумҳуриҳои Шӯравӣ медонистанд. Фақат
рӯзноманигорони Олмон ва Шӯравй саволҳои беғаразона
медоданд. Н.Таракй ба ҳама саволҳои чи ғараздору чи беғараз
ба оромй ва таҳаммул чавоб мегардонд Сеюми май рӯзи аввали
кориам буд. Пагоҳ боз истироҳат дорем, зеро чумъа мебошад.
Охири апрелу оғози май ба рУзҳои рухсатй рост омад. Соати 12
аз вакти нони чошт истифода бурда, ба сафорат рафтам. Чорум’
май дар хузури сафир мачлис сурат гирифт. Як мавзӯъ мавриди

116
баҳс қарор дода шуд. Ҳушёрй ва боз ҳам ҳушёрй. Ҳар шаҳрванд
ба хотири таъмини амнияти хеш ҳушёриро аз даст надиҳад.
Дойр ба ин масъала худи сафир сӯҳбат орост. Пузанов бори
дигар таъкид сохт, ки Давлати Шӯравӣ дар оянда ба тамоми
сохторҳои Афғонистони инқилобӣ дахолат хоҳад кард. Дар ин
мачлис сармушовири иқтисодии шӯравй - Гречин, раҳбари
гурӯҳи мушовирони адлия ~ С.Рачабов ва котиби ташкилоти
ҳизбии сафорат — Баҳодур Абдураззоқов фикру мулоҳизаҳои
хешро иброз доштанд. Сарфи назар аз ин ки вазъият дар
Афғонистон рӯ ба беҳбудй намеовард, ҳамоно омадани
мушовирону тарчумонҳо ва кормандони техники аз Шӯравй ба
кишвар и дома меёфт. Дар ин омаданҳо идораҳои марбутаи
Маскав гунаҳгор буданд. Аз хешутаборчигй кор гирифта,
мутахассисонро на аз рӯйи донишу корфаҳмй, балки аз рӯйи
меъёрҳои дӯстиву хешутаборй интихоб менамуданд. Панчоҳ
фоизи шаҳрвандони тахассусманди шӯравй ба дарди Афғонистон
намехӯранд. Масалан, дар гурӯҳи мушовирин 13 нафар
тарчумони забони инглисӣ ифои вазифа мекарданд. Онҳо ба
сабаби ин ки дар ин забон ҳеч ҳуччате ё дастуре сурат
намегирифт, тамоми соатҳои корй пойҳоро болои ҳам гузошта
сигор дуд медоданд. Онҳоро, ки барои як сол мефиристонданд,
шарм надошта, барои соли дуюм қарордодашонро тамдид
мекарданд. Маоши ин тоифа аз ҳисоби бучаи Шӯравй таъмин
мегардид. Илова бар ин Шӯравй аз тухми мурғ cap карда то
техникаву спутникро ба Афғонистон бидуни пардохт мебахшид.
Садрнишинони Маскав ҳеч андеша намекарданд, ки ин кадар
масраф баҳри чист? Хитойро хӯрондему пУшондем, акнун
чосусонаш дар Афғонистон зидди Шӯравй фаъолият доранд.
Кй медонад, баъд аз бист-сӣ сол Афғонистон дар мукобили мо
чӣ корҳоеро пиёда намесозад? Панчуми май дар гурӯҳ чаласаи
профсоюзӣ баргузор гардид. В.В. Герасимов ҳамчун раис ва
Муҳаммадчон Гулчонов ба сифати муовин пазируфта шуданд.
Аз ин ки ватандорам ба мансаб расид, хушҳол шудам ва ӯро
самимона табрик гуфтам. Шубҳае набуд, ки Гулчонов ба ин
мансаб меарзид, зеро дар Ватан ҳам ин вазифаро ичро менамуд.
Ташкилотчии хубе буд. Хизмат ба мардумро хуш дошт.
Ҳамкоронаш дар Института шарқшиносӣ нақл карданд, ки боре
кадом маҷлисе будаасту Гулчонов дер мондааст. Даромадан
замон аз касе пурсидааст, ки масъала чист? Ҷавоб гирифтааст,
ки мавзӯи фаъолияти профсоюз дар Институт. Муҳаммадчон
тоқат накарда, ба музокира мебарояд ва чанд дақиқа сари

117
масъалаи профсоюз сӯҳбат мекунад. Раисйкунанда луқма
партофта мегӯяд: Рафик Гулчонов мавзУи профсоюз ба мачлиси
имрУза: чй муносибат дорад ? Толор механдад. Муҳаммадчон бо
асабоният як гУшаи буруташро тоб дода-тоб дода ба чояш
менишинад. Ҳатман дар ботин ҳамкори шӯхашро ҳақорат
додагист.

Мушовири матбаа - Шпагин хоҳиш кард, ки ба дӯконҳои
радиофурӯшии Шаҳри нав равем. Кадом рӯзе як поя радио-
магнитофон харидааст, ки баъд аз ду-се рУз як динамикащ аз
кор мондааст. Максади рафтан онро иваз намудан ё пулашро
баргардондан буд. Он дуконро пайдо карда, мавзУъро барои
соҳибаш фаҳмондам. Дӯкондор изҳори норозигй карда гуфт:
«на иваз мекунам ва на пулашро пас медиҳам, зеро ин чаноб
аввал санчид ва баъд харидорй намуд. Дар ин ду-се рУз онро
вайрон карда бошад, ман аз кучо медонам», хулоса баровард, -
фурУшанда. Шпагин бошад, ду пойро дар як мУза андохта,
пайсаамро пас деҳ,-мегуфт. Дар бало ман мондам. Баъд аз
баҳси нимсоата, дӯкондор вазъияти бандаро ба назар гирифта,
пайсаашро ба сари Шпагин зада гуфт: «падарсаг, агар тарчумон
бо ту намебуд, ҳеч гоҳ пайсаатро намедодам. Гиру дафъ шав,
мурдагави шУравй». Чеҳраи Шпагин суп-сурх шуд. Боз мехост,
ки ҳақоратҳои дӯкондорро барояш тарчума кунам. ФурУшгох
«Ситора» ном дошт. Исми фурУшанда Муҳаммад Акбар буд.
Ӯ аз ман узр хост, ки нисбати Шпагин дагалй намуд. Ҳамон
ҳолат бо банда унс гирифт. Ба ин хотир, як касетаи сабти овози
Ахмад Валиро аз дУконаш харидорй кардам. Бо дасти холй аз
мағозааш баромаданро раво надидам. Бори дигар, У таъкид
дошт: «Тарчумон соҳиб, агар шумо намебудед, то субх, ки ин
шУравй дар пой истод мешуд, пайсаашро пас намедодам. Танҳо
эҳтироми шумо буд, ки ин лаънатй пайсаша пас гирифт».
Ташаккур, - гуфтам ба Акбар ва и лова намудам, - «хайр аст,
инҳо меҳмони шумоянд». «Оре, оре тарчумон соҳиб»,- гуфт У.
Аз Шпагин хоҳиш намудам, ки минбаъд ба хотири ичрои чунин
амалхои нохуш бандаро истифода набарад. Ӯ гуноҳашро
фаҳмид, ки боз сурхтар шуд.

Бегоҳй филми «Баландин чахорум»-ро тамошо намудам. Он
чо Аъзамчони чаррох низ буд. Сӯҳбаткунон то назди бинои
истиқоматиаш омадем. Дишаб боз аз самти Чалолободу Мазори
Шариф ва Пактиёю Хуст мачрӯҳонро овардаанд. Террористҳо
шабона ба кариячой cap халонда, деҳқононеро, ки соҳиби замг
шудаанд ба катл мерасонанд. Дар ин мукобилиятҳо аскаронч

118
ҳукуматй чабри бештар мекашиданд. Ш.ашуми май ҳукумати
Таракй ба мазмуни зайл эъломияи хешро пахш намуд: «Тамоми
афғонҳое, ки сохти навро нафаҳмида, чониби Покистон ва дигар
кишварҳо роҳи гурез пеш гирифтаанд, метавонанд ба
манзилҳошон пае гарданд. Гуноҳашон бахшида мешавад».
Ҳафтуми май ҳавопаймои «Бойинг» омад. Дар толори гумрукй
чанде аз дӯстонро пешвоз шрифтам. Ашрафов Темури тошканди
бо ман буд. Бахтиёр аз рухсатӣ баргашт. Темуру бандаро ба
хонааш даъват кард. Бо савғоҳои Ватан • зиёфатамон намуд.
Табиист, ки бо ҳасибу панир «водка»-ро низ болои миз гузошт.
Ҳаштуми май дар арафаи ғалаба бар фашизм боз овозаҳо
хонаводаҳои шаҳрвандони шӯравиро фаро шрифт. Папяни
ҳамкорам изтироб аз он дошт, ки рӯзи дуюми май даромадгоҳи
манзили моро тарконданй шудаанд. Аз чор ғунди бовариноки
Кобул яктоаш даст ба хиёнат задааст. Сарварони ҳарбие, ки
Инкилоби Саврро пиёда сохтаанд, на ҳамаашон ба мансаб таъмин
гардиданд. Онҳое, ки соҳиби вазифа шуданд, худро ба ҳукумат
пайвастанд, аммо ононе, ки аз мансаб бенасиб монданд, чо-ҷо ба
му побили давлат зиддият нишон медоданд. Нуҳуми май вазири
молия ҳамагонро ба ин рӯз табрик гуфт. Дар матни табрикӣ
чунин омада: «Солгарди пирӯЗии бузурги 9-уми майро ба Шумо
самимона табрик ва шодбош мегӯем. Пирӯз бошед. Аз тарафи
дафтари қалам махсуси Вазорати молия. Мӯҳр...» Ин пагоҳй
аз ноилочй ҳавопаймои Маскавро пешвоз гирифтан лозим омад.
Мушовири гумрук - Горин Ф.Н. хоҳиш кард, зеро як даста
овозхонҳо ва шахсиятҳои масъул ба Кобул меомадаанд. Соати
нӯҳ ба толори гумрукй ворид шудам. Бо раиси гумруки майдон
сӯҳбат намудам ва доир ба тарзи тафтиши анчомҳои шӯравиҳо
чанд саволе барояш матраҳ сохтам. Андак шикоят пеш овард,
ки «аз нурм бештар молу амвол содир мекунанд». Баъзе
хонумҳои рус дар камарашон тикаҳои чопониро мепечонанд.
Кортҳои суратдор бо худ мегиранд ва ғайра». Ваъда додам, ки
аз ин баъд ҳангоми гусели шаҳрвандони шӯравй 6о мушовир
ҳамкорй хоҳем кард. Ҳавопаймои ТУ-154 фуруд омад. Аз зинаҳо
ҳунармандони точик - Ҷӯрабек Муродов, Нигина Рауфова,
Бурҳон Раҳмонов ва боз чанд тани дигар ҳамагӣ даҳ нафар
пойин меомаданд. Дар ин ҳайат аз сарварони Точикистон -
раиси Госплан Қаҳҳор Маҳкамов, вазири маишй - Адолат
Қосимова, як коргари кранчй аз истгоҳи барки Норак ва раиси
Института забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии Академияи илмҳои
Точикистон - Абдукодир Маниёзов ба назар расид. Ҳайати

119
мазкур бояд дар маъракаи рӯзҳои Точикистон дар Кобул ширкат
мекарданд. Ҳамин бегоҳй ба муносибати чашни Ғалаба намоишгоҳ
ифтитоҳ мегардид. Меҳмононро хуш омадед, -гуфта, аз чанд
корманди гумрук хоҳиш намудам, то ки варакаҳои гумрукии
онҳоро зудтар хонапурй кунанд. Намояндагони ҳукумат ва
Вазорати иттилоот ва култур беруни толор точикистониҳоро
интизорй мекашиданд. С.Рачабов хам бо чанд точики дигар
дар толори пазирой қарор доштанд. Бегоҳии ин рӯз ба минтакаи
намоишғоҳ рафтем. Қаҳҳор Маҳкамову Адолат Косимова
намоишгоҳи Точикистонро бо иштироки вазири фарҳанги
Афғонистон ифтитоҳ бахшиданд. Дар ин маърака такрибан
100 нафар аз чониби афғонй иштирок дошт. Қ.Маҳкамов русй
сӯҳбат намуд. Тарчумон суханашро ба дохилиҳо фаҳмонд. Сиёсат
ҳамин буд. Шахси расмии шӯравй, сарфи назар аз кадом миллат
буданаш, забони расмии давлатиро истифода менамуд. Ба
гумонам А.Маниёзцв ӯро тарчумонй мекард. Вазири маишии
Точикистон бонуи зебое буд, ки бо афғонҳои расмӣ точикӣ сӯҳбат
менамуд. Маҳкамов қавораи чиддй дошт. Аммо чеҳрааш точикй
набуд. Мушоҳида менамудам, ки Назирабону ба холи намояндаи
Точикистон, ки русй харф мезад, механдид. Аз сафорату
консулгарии шӯравӣ низ чанд тан ҳозир буданд. Пузанов дар
гӯшае бо Маҳкамов ба сӯҳбати гарме овора буданд. Ин лаҳзаҳо
ҳеч хушбиние нисбати мо ба мушоҳида нарасид. Аз ин чост, ки
бо Олимчону бачаҳош дар Кобул Нандорй филми ҳиндие тамошо
намуд ем, ки дуюним соат ид ома ёфт. Азбаски то қуюд ним соат
вахт монда буд, аз таксй истифода кардем, ки хидматаш ба
ӯҳдаи Олимчон буд. Нухуми май ҳукумати Афғонистон охирин
эъломияро алайҳи Покистон пиёда сохт. Зеро шаби нӯҳум як
даста низомиёни покистонй сархадшиканй карда, ба дехаи
Туроваи вилояти Пактиё даромада, бошандагонашро азият дода,
чандин манзилҳоро хароб сохта, боз ба хоки Покистон пас
мегарданд. Дар хуччат таъкид шуда буд, ки Афғонистон дигар
бо Покистон ба воситаи эъломияҳо сӯҳбат нахоҳад кард. Чунин
таҳдидҳои Афғонистонро Покистон як бору ду бор не, балки
даҳҳо маротиба шунида буд. Даҳуми май бо баҳонаи супоридани
мачаллаҳои гирифтаам сафорат рафтам. Аз дастаи мо ду нафар
ба сархади Покистон омадааст. Мақсад ба миёни гурезахо cap
даровардан буд. Дар кӯчаву майдонҳои Кобул моршу митингҳо
зидди Покистон ид ома дошт. Садоҳои таҳдидомез баланд мешуд.
Чаро Покистон кариячоти Афғонистонро хароб месозад
Афғонистон бо супоридани эъломияҳо иктифо мекунад? Вакти

120
он расидааст, ки ба Покистон ҳучум биоварем, одобашонро
бидиҳем. Покистон ту ломи Амрико аст ва ба ҳамин монанд
шиорҳо. Воқеан, дар сикилометрии шаҳри Кобул, ки минтақаи
Л у rap карор дорад, дастае аз покистониҳоро тору мор карданд.

Ҳавои Кобул ҳанӯз ҳам сербориш аст. Олимчон ба хонааш
даъват намуд. Аз Панчакент меҳмон доштааст. Ёздаҳуми май аз
ҳолу аҳволи ҳайати ҳизбй хабар гирифтем. Онҳоро дар лаби
дарё як пиёла чой додем. Жола борид. Ҳатто дар дарёи беоби
Кобул об пайдо шуд. Софаро дидам. Одатан, занҳо ҳама
навиҳоро медонанд. Назар ба гуфтаи ӯ автобуси хидматии
Чорсадбистараро тарконданӣ шудаанд. Ин автобус ҳар пагоҳй
мутахассисини шӯравиро ба кор мебурду боз бегоҳӣ пае меовард.
Софахон хурсанд буд, ки рӯзҳои наздик ба Ватан бармегангганду
аз даҳшатҳои ҳамарӯзаи Кобул халос мешаванд. Софа дуруст
мегуфт. Рӯз то рӯз вазъият бад шуда истодааст. Рӯзи нӯҳум, ки
банда ҳавопайморо пешвоз мегирифтам, як даста афсарони
афғонй аз самти поёни майдон ба ҳучум гузашта, мехостанд, ки
майдони ҳавоиро таҳти назорати хеш қарор бидиҳанд. Вале ин
ҳодисаро тез пахш карданд. Он дастае, ки иборат аз 12 афсари
афғонй аз чумлаи пилотҳои дар шӯравӣ таҳсилдида буданд,
хеле ба оромй ва бидуни тирхоликунй безарар гардонда шуд.
Онҳо гӯшае аз зиндони Пули чархиро ишғол карданд. Дар ин
замина бояд кӯшиш мешуд, то ки Амин онҳоро аз байн набарад.
Бахтулинро дидан лозим меомад. Афсарони мазкур рӯзе ба
дарди Шӯравй хоҳанд хӯрд. Ба ҳамин монанд, дар минтакаҳое
аз Кобул низомиён даст ба хиёнат мезаданд. Ҳукумати Таракӣ
се ғунд(полк) дошт, ки вафодор маълум мешуданд. Амри тозаи
сафирро барои шӯравиҳо расонданд. Сардорони ҳар гурӯҳ
ҳамарӯза то соати 9-и пагоҳй ба дастгоҳи сафир оид ба аъзоёни
гурӯҳаш маълумот медод. Шахсе, ки ба чое рафтан мехост,
пештар сардори гурӯҳро бояд огоҳ созад. Мухолифини давлати
Таракй то ин дам интизорй мекашиданд, ки ӯ акидаашро дар
мавриди сохтори давлатй тағйир медиҳад. Довуд баъд аз шаш
моҳи фаъолияташ аз ваъдаҳои додааш пушаймон шуда буд.
Аммо ҳукумати халкиҳо бо сипарии як сол ҳам дар гуфтаву
накшаҳояшон мемонданд. Мақсад ин буд, ки Таракй аз Шӯравй
рӯй гардонаду ба Амрико такя намояд. Ба ин хотир, оҳиста-
оҳиста пойтахти давлатро нотинч карданӣ мешуданд. Рафтори
коммунистонаи Таракй ба мухолифинаш маъкул набуд. Амрико
ҳарчи метавонист эмиссарҳояшро ба хоки Покистон ворид месохт
ва дар мадрасаҳои он афсарони амрикотабъро тарбия менамуд.

121
Домоди шоҳи собиқ - Сардор Валӣ низ миёни гурезаҳои афғонй,
ки ба садҳо ҳазор мерасиданд, корҳои ташвиқотии зидди
Шӯравй мебурд. Сездаҳуми май овозаҳо паҳн шуд, ки ихвониҳо
дар роҳи Кобул - Мазори Шариф чанде аз пулҳоро таркондаанд.
Як сабаби дар Кобул камбуд вдудани оби гарм он буд, ки аз
шимол сӯзишворй намерасид. Дар доираи шӯравиҳо ran пайдо
шуд, ки занҳову мактабхонҳо ва кӯдаконро аз Кобул мебароранд.
Чо-чо минтақаҳой Кобул нотинч мегардйд. Ҳатто мегуфтанд,
ки Пули Хумрй ду рӯз дар ихтиёри ихвониҳо будааст. Ихвониҳо
ба Гулбиддин Ҳикматёр иртибот доштанд, Худи Гулбиддин,
ки зодаи Имом Соҳиб буд, мехост минтақаи хешро аз тасарруфи
«шӯравимазҳабҳо» начот диҳад. Маъдани «Айнак»-ро ҳам
ихвониҳо ба зери назорати хеш дароварданд. Дар ин маъдан
солҳо шӯравиҳо кор карда буданд. Ҳоло ҳам истихрочи он ба
ӯҳдаи геологҳои шӯравй буд. Истгоҳи барки Пули Хумрй низ
аз чониби шӯравиҳо сохта шуда буд. Дар Ғазнй бошад, чанд
тан аз муаллимону шогирдонро 6а қатл расонданд. Дастгоҳи
Таракӣ хамарУза зидди Покистону Ирон ва Хитой эъломияхо
ирсол менамуд ва митингҳо ташкил медод. Ба мактабҳову
муассисаҳои давлатй варакаи сотсиологй таксим карданд, ки дар
он ба як савол чавоб додан лозим буд. Савол: «Оё шумо мехоҳед,
ки ватани хешро ҳифозат намоед?» Варакаи мазкур чунин маънй
дошт, ки Афғонистон аз ҳисоби чавонони фаъол дастаҳои низомй
ташкил доданй аст. Яъне урдуи Афғонистони инкилобиро аз
ҳисоби чавонони ватанхоҳу содик аз нав ташкил карданй буданд.

Шаби сездаҳум Абдулмачид тарчумонҳои намоишгоҳро ба
меҳмонӣ хонд. Мазорй, Азимқул, Ҷӯрабой, ду бонуи дигар ва
Муродуллоҳу Робиябону мизи Абдулмачидро боҳашамат нишон
медоданд. Сӯҳбати хубе шуд. Ба дӯстам офарин гуфтам. Шахси
мучаррад ҳам метавонистааст меҳмон кабул кунад. Бо ин рох
Абдулмачид мехост, ки соате худро дар Ватан бубинад. Вай
ҳамеша ёди хонавода мекард. Бенггар Сонябонуро пеши назар
меовард ва гоҳе чашмонашро обдор медидам. Дилам месУхт,
аммо илоче надоштам. Кӯшиш мекардам, ки бештар хандонамаш.
Вокеан, сарсупурдаи хонавода буд. Банда чунон ки ӯ буд,
набудам. Маро сангдил меномид.

Рӯзҳое, ки бо Блудов кор мекардам, дарди сарам меафзуд.
Ба фабрикаи нассочй рафтем. Азими русидон хам бо мо буд. Аз
вай хоҳиш намудам, ки Блудовро бо раиси фабрика худаш
тарчумонй кунад. Блудов мӯйсафеди сергапе буд. Як суханро
ду-се маротиба такрор менамуд. Пир шуда буд. Дониши

122.
тахассусиаш хеле заиф ба назар мерасид. Тасаввур кунед, ки
аз соати 9 то 12 сари раисро бо ҳарфҳои пучаш гич кард. То 12
тӯл кашидани дарсомУзии Блудов ба он хотир буд, ки ин соат
вақти нони чошт мерасиду ӯ он чо аз палави афгонй ва чою
шириниҳошон ҳаловат мебурд. Вай, ки пирмучаррад буд, дар
хона хӯрок намепухт. Нони чоштро ба серй мехӯрду хӯроки
шому саҳараш як пиёла қандчою як бурда бутерброд буд. АфсУс
ки касби тарчумонй пуртоқатиро тақозо менамуд, вагарна бо
чунин ашхоси пастфарҳанг соатеро ҳам сарф намекардам. Аз
чор мушовире, ки банда онҳоро тарчумонй мекардам, дутоаш -
мушовири гумрук Горин Ф.Н. ва мушовири бонк Герасимов
инсонҳои хуб буданд. Фаҳмиши назариву амалиашон баланд
ба назар мерасид. Гуфтору рафторашон ҳам оқилона сурат
мегирифт. Аммо Шпагину Блудов бароям таблеткаи «аналгин»
буданду бас.

Расонаҳо мегуфтанд, ки рӯзи нуҳуми май дар тамоми
шаҳрҳои Афғонистон бояд табаддулоти давлатй сурат тирад.
Нишонии табаддулот ба воситаи барномаи субҳи радио пахш
мешуд. Дар он чо чунин бояд эълон садо мед од: «Фалон бача,
ба фалон либос гум шудааст ва ба фалон чо хабар диҳед»
Ҳарчанд ки ин овоза чандон воқеият надошт, вале торафт нотинч
шудани манотиқи кишвар аз хеч кас пӯшида намемонд. Бегоҳии
чордаҳуми май Додарчон Садиров ва Анвари кУлобй меҳмонам
шуданд, ки яке дар Қандаҳор ва дигаре дар Қундуз фаъолият
менамуданд. Онҳо ки дар шУъбаҳои Вазорати корҳои дохилии
Афғонистон бо мушовиронашон милисаи нав тайёр менамуданд,
тасдиқ карданд, ки аҳволашон хеле табоҳ мебошад. Туфангча
дар бағалу Калашников сари китф мегаштанд. Шабона ҳам ин
дуро аз худ дур гузошта наметавонистанд. Додарчон гуфтахои
каминаро, ки як мох кабл барояш арз доштам, таъйид намуд.
Рузи понздахум хам дар боду ҳавои овозаҳои даҳшатбор сипарӣ
гард ид. Шонздаҳум ба майдон рафтам. Мутахассисони нав ва
як гурӯҳ занону бачаҳо аз ҳавопаймо фаромаданд. Дар ин
почта 16 адад хат гирифтам. Хабари бад он буд, ки тағоям
Файзуллоҳ вафот кардааст. Такрибан аз авлоди модарй шахси
наздик бокй намонд. Як сол кабл ба аёдаташ дар карияи
Файзободи Восеъ рафта будам. Беморгуна намуд. Инсони
фурУтани хубе буд. Ҳамон вақт шикоят пеш овард, ки кам
хабараш мегирам. Дуруст мегуфт. Рӯҳаш шод бошад. МУсо
дар номааш мавзУи хонадоршавиашро матраҳ сохта, «гап хамон
ran аст»,- гуфтааст. Гап дар ин буд, ки на ҳамаи хешу акрабо

123
бо издивочи ӯ бо духтари бочаи банда мувофика доштанд. Хоса,
Соҳибназару Аноргул гУё изҳори норозигӣ кардаанд. Намедонам
чаро, аммо духтар ба ман маъкул буд. Завчаам хам бисёр мехост,
ки Мӯсо духтари апаашро ба занй тирад. Баъзан ба гӯшам
мерасид, ки гӯё Мӯсо ба хотири ман розй будааст, вагарна
намехостааст. Шояд аз эҳтироми зиёде, ки нисбат ба банда дошт,
пешниҳоди маро рад карда натавонист? Дар ин масъала
Мирмуҳаммад хам розй будааст. Чумъахон дигар хел муносибат
дошт. У аслан баъд аз су хани банда «ҳаву не» гуфтанро
намепазируфт. Хох дуруст буд ва хох бад, кабул менамуд. Аз
ин ки ман ба ӯ супориш додам, ки розигии бочаамро бигирад,
ичро кард. Яъне дар байни бародарону хешу акрабо ду акида
ба миён омада буд. Ин чиҳат ҳамсарамро бетоқат месохт, аммо
дар номаҳояш изҳор намедошт. Барой ман духтар хамчун
духтари хонанишин, боодоб ва хам то чое зебо муҳим буд. Гох-
гоҳе ки ман Мӯсоро бо худ ба хонаи бочаам мебурдам, эхсос
мешуд, ки ба ӯ низ духтар маъкул аст. Медидам, ки онхо ба
якдигар дуздона нигоҳҳои маънидор мекарданд.

Ҳабдаҳуми май дар бинои Вазорати молия ба мудири калам
махсус (канселярия) бону Марям Маҳбуб сӯҳбат доштам. Банда
як сол боз аз насри муосири дари намунаҳоро чамъ меовардам.
Марям Махбуб яке аз онҳое буд, ки чанд достони кӯтоҳашро
аз мачаллаҳо мутолиа намудам. Вакте ки дар ин вазорат кор
карданашро аз Фаридхони ёвари Мисок фаҳмидам, аз эшон
хоҳиш намудам, то ки бандаро ба он бонуи достоннавис муаррифй
созад. Ӯ зане буд, такрибан сисола, хушандом ва хандонрУ.
Марям аз ман пазироии хуше ба чо овард. Эшон дар рУ ба
рУям қарор гирифта, аввалан сигор сурх кард ва баъд гуфт:
«Доктар соҳиб, акнун омода кастам, ки ба саволҳотон посух
бидйНам. Бифармоед». Соате сари чою ширинӣ сӯҳбати адибонаву
адабшиносона кардем. Достонаш дар «Анис» ба шакли
думболадор чоп мешуд, ки номаш «Бел» буд. Ваъда дод, ки ин
достонро пурра ба ихтиёрам мегузорад ва хам сарнавишташро
кУтоҳакак руйи тахрир оварда, барои банда такдим медорад.
Вокеад, ба ваъдааш вафр кард. Он чи зарурат доштам, ба
ихтиёрам гузошт. Дар китоби «Чеҳраҳо» (1996) аз ин бонуи
достоннависи Афтонистон ёдоварй намудаам. Алокамандон
метавонанд ба китоби фавқ мурочиат намоянд. Бо Марям
худохофизй карда ба дафтари кориам ҳозир шудам, ки чаҳор
номаи дигарро болои мизам дидам Якеаш аз устодам С.Табаров
буд. Мактубҳои дигар аз Асадуллоҳ, Шаҳбоз ва хоҳарам

124
Аноргул буданд. Устод дар номааш чун ҳарвақта гилагузориҳо
мекард, шогирдонашро мазаммат менамуд, ки аз ҳолаш хабар
намегиранд. Зимнан менавишт, ки рисолаи Аламхон Кӯчаровро
ВАК гардондааст. Ин ҳодиса боиси нороҳатиям гардид. Ачаб
тасодуфе. Охир, Аламхон донишманди хубест, аз ӯ дар оянда
адабиётшиноси воқеие мебарояд. Чй шудааст, ки тангназарй дар
мавриди рисолааш сурат гирифтааст? Он лаҳза ин саволҳо
бароям бечавоб монданд. -Устод бандаро сӯи илми адабиёт
ташвиқу тарғиб мекарданд. Мавсуф хоҳиш доштанд, ки ҳарчи
ки оид ба адабиёт, таърих, забои ва фарҳанги точикй ба даст
меояд, чамъ намоям. Дар хотима ду орзу кардааст: Дар Душанбе
будани Рахиму банда ва баъд дуруст шудани рисолаи Кӯчаров.
Устоди сахтгиру аммо бомеҳру шафқате пеши назарам давр
мезад. Соати чор вакти расмиам ба поён расид. Майли кабоби
кобулӣ пайдо шуд. Ин пешниҳод Олимчонро хам хуш омад.
Сари роҳ китобфурӯшиҳои «Спинзар»-ро тамошо кардем.
Китоби даркорие ба назар нахУрд. Ба кабобие даромадем.
Афғокҳо кабобро хуб мепухтанд. Мазза дод. Бо автобуси шаҳрӣ
то микрорайон омадем. Ин чо низ ба дӯконҳои китобу мачалла
мутаваччеҳ шудем.Шумораи тозаи «Жвандун» ва «Анис»-ро аз
худ кардам. Ҳине ки ин шумораҳоро варақ мезадам, мавчи
Душанбе хабари марги шоири лирик Аминчон Шӯкуҳиро эълон
намуд. Панчоҳу шаш сол барои як шахси эчодкор чй умрест?
Оре, бемориаш тУлонй будааст. Боз як фарҳангй аз миллати
точик кам шуд, -гуфтаму ба истироҳат пардохтам. Ҳаждаҳуми
май ба тамом мутолиа намудам. Достонҳое аз адибони муосир,
ки хеле чамъ шуда буданд, масруфам сохт. Майнаро ғизо
хӯрондам. Кас агар як асари наву дилчаспро бихонад, ҳатман
ҳаловати маънавӣ мебардорад. Бештари вақтҳо мутолиаву
навиштан боиси дарозумрй мешавад. Даҳшатҳои Афғонистонро
ҳамин навъ машғулиятҳо хубтар даво хоҳад шуд. Бегоҳй филми
«Хайру хуш бо Петербург»-ро тамошо кардам. Нуздаҳуми май
ба асоси эъломияи давлат як идда гурезаҳои ичбории афғонӣ ба
мавзеъҳои истикоматии хеш пас гаштанд. Чунин лутфи ҳукумати
Таракй натичаи дилхоҳ медод. Ба ҳар ҳол ин баргаштанҳо
сафи мухолифинро камтар мегардонд. Бистуми май аз
суханронии Ҳ.Амин маълум шуд, ки гурӯҳи номаълуме бо номи
«мусулмонони воқей» ба куштори муаллимону толибилмон даст
задааст. Сари муаллимеро аз тан чудо сохта бо худ бурданд.
Галабае, ки либоси сурх дар бадан доштааст, аз чониби ин
ноодамиҳо ба қисмҳо чудо карда шудааст. Ваҳшониятро бинед,

125
мегуфт садриаъзам. Инженере, ки тоза аз Лугар омада буд,
накл кард, ки ин котилон аз Покистон будаанд. Падари халкиеро
коммунист гӯён ба оташ сӯзондаанд. Гурӯҳи котилон аз 100-200
нафар иборт будааст. Чанде аз ононро асир гирифтаанд. Онҳо
бо тУфангҳои сохти Покистону Хитой мусаллаҳ будаанд. Бо
худ пулҳои покистонй доштаанд. Рӯзи дигар фарзанди он марди
сУзондашуда пайдо гардида, дар сари кахр хама асиронро бо
Калашников аз байн мебарад.

Ба қироат машғул будам, ки занги дарвоза садо дод.
Кушодам. Шаповалов ном мушовире хоҳиши чанд лаҳза бо банда
буданро кард. У парешонҳол менамуд. Тинчй аст, -гуфтам ба У?
Аз кучо тинчй, ки душманони шУравй хама чо cap бардоштаанд.
Хостам оромаш намоям. Пурсон шуд, ки такдираш чй мешавад?
Бай боз аз он ҷиҳат нороҳат буд, ки шабона парчамихоро аз
манзилҳошон дошта ба зиндонхо меандохтанд. Дар назари
шУравиҳо парчамиҳо коммунисттар маълум мешуданд. Яъне
парчамиро нобуд сохтан, маънии шУравиро аз байн бурдан хам
мегирифт. Таърих чунин вокеаҳоро бисёр медонад, -гуфтам ба
инженери тарсу. Вакте ки рафтанй шуд, парво накунед, ман
ҳамин чо-ку, гУён гуселаш намудам. Шаповалов дуруст ба
мушоҳида гирифта буд. Банда низ даҳо парчамихоро
медонистам, ки дар чанд рУзи охир нопадид гардидаанд.
Бадбахтй он буд, ки бисёре аз раҳбарони парчамиҳои
зиндонишуда, монанди ченерол Қодир, Шоҳпур, Султонали
Киштманд, ченерол Рафеъ ва амсоли онон дар баёнияҳоянтон
тасдик менамуданд, ки тобистони 1978 табаддулоти ҳарбй карданй
будаанд. Дар матбуот менавиштанд, ки ин гурӯҳ аз тарафи
Бабрак Кормалу Анаҳито Ротибзод раҳбарй мешудааст. Назар
ба икрори яке аз табаддулотчиён рУзи аввали иди Курбон бояд
тағйироти сиёсй рУйи кор меомад. Накшаи ин табаддулотро
Бабрак кашида будааст. ГУё хама вазифаҳо пеш аз пеш ба
хешонашон таксим гардидааст. Боз мегуфтанд, ки дар иди
Курбон Бабраку Анаҳито ба Кобул ворид ки шуданд, амалиёти
низомй бояд сурат бигирад. Махсусан, ченерол Қодир дар
баёнияаш тахминҳои болоро таъйид мекард ва гунаҳгор будани
хешро дар назди Афғонистони инкилобй пинҳон намедошт.
Дастаи Кормал бар ин ақида буданд, ки ҳукумати Таракй торафт
аз рохи сотсиализм дур шуда истодааст. Аз jra рУ, холо дер
нашудааст, хукумати Таракиро аз байн бояд бурд.
Мутаассифона, дар байни парчамиҳои табаддулотгар одамони
Амин низ будаанд ва онҳо ҳар сари вакт мазмуни чаласаҳои

126
пинҳонии парчамиҳоро ба ӯ мерасонданд. Ҳамин буд, ки онҳоро
фош карданду ба ғайр аз Бабраку Анаҳито ва боз чанде аз
наздикони онҳо дигаронро ба зиндони сиёсй андохтанд. Дар
оғози муноқишаи моҳи июнй бо маслиҳати Шӯравй-Кормал,
Анаҳито ва ду-се парчамии дигар ба сифати суфарои Афғонистон
Дар кишварҳои хорич аз Афғонистон бароварда шуданд. Бабрак
Дар Чехославакия сафир таъин шуд. Дигар пайравонаш
ҳамчунин. Ҳоло дар ҳукумати Таракй фақат Бориқ Шафей монда
буд. Чунон ки гуфтем, дар оғози инқилоб парчамиҳо бештар
ба мансабҳои давлатӣ расида буданд. Аммо номувофиқатӣ миёни
худи парчамиҳо боис шуд, ки «меншевикҳо» бар «болшевикҳо»
фишори сиёсй оварда, онҳоро аз аввалвазифаҳо дур сохта,
бехтарин шахсиятҳои онҳоро, ки дар дохили кишвар қарор
доштанд, ба маҳбас кашиданд ва ё чисман нобуд сохтанд. Хоса,
вақте ки Амин ба зинаи дуюми давлатдорй баромад, маҳвсозии
парчамиҳо ривоч гирифт, ки киссаҳои онон баъдтар нақл хоҳад
шуд.

Имрӯз хам дар чанголи Блудов будам. Ӯ ба фабрикаҳо
сайру гашт карданро дӯст медошт. Дигар коре анчом дода
наметавонист. Ба осиёб ва заводи нон рафтем. Ду соати тамом
осиёбро тамошо намудем. Бароям хеле чолиб буд. Ин осиёбро
ҳанӯз соли 1955 Шӯравй сохта буд. Ҳама корҳояш ба воситаи
техника сурат мегирифт. Бо вучуди ин дар осиёб кувваи дастй
бештар ба мушоҳида мерасид. Табиист, ки як роҳи бекориро
дар кишвар кам сохтан аз техника даст кашидан буд. Паҳлуи
осиёб фабрикаи нонпазй қарор дошт. Он чо моро бо кулчаҳои
ширини сохти афғонӣ зиёфат карданд. Рӯзи бистумро бо тамошои
осиёбу фабрикаи нон ба поён расондем. Блудов маслиҳатҳои ба
худ хос дод. Маъмурини осиёб хама гуфтаҳои мушовирро дуруст
аст, дуруст аст, мушовир соҳиб, гӯён мепазируфтанд. Аммо
кори хостаи худро анчом медоданд, зеро Блудов муҳитро ба
назар намегирифт, гумон мекард, ки ин чо Маскав ё Ленинград
аст. Боди сахте вазиду абрҳоро аз болои микрорайон чониби
сарҳади Покистон «гусел намуд», вагарна ин бегоҳ низ борон
тарамон месохт.

Моҳи шашум аст, ки рӯзгори мучаррадй дорам. МавзУи
омадани завчаам ҳоло ҳам ҳал нашудааст. Азаров ваъда дод,
ки ҳатман аз Маскав мепурсад ва сабабашро бароям мегӯяд.
Бисёре аз хонумҳои мушовирон омаданд. Фақат точикистониҳоро
нодида мегиранд. Ба Маскав ба Волков телефон кардан лозим
меомад. Дар номаам ин масъаларо навиштам. Ҳарчанд ки

127
““-■==йвз=5

зери парда нигоҳ дошта мешуданд. . У У и Тдпакй

р нм бисту якуми май cap карда, н. 1 араки

^Х^Амин ба кабули муллоҳо оғоз бахшиданд. Максад ин буд,
ки лао кариячот нуфузи калон доштанд, мардумро

мучоҳид меномиданд. У русҳо хуб мефаҳмиданд

ғайриисломиҳо мечангад. Ин ма^иР°п^С^нгУи зи£ци ҳузури
ва ҳам дарк менамуданд, ки дар Р Мягалан агар

дорад. Бесабаб набуд, ки KpTTTLn ойжтсерону ҳарбиҳои

болои Кобул парвоз карданд. р сеюми май бо Горин

олирутба ба хиёнат даст мезада ^ У в маорифи

хавопаймои Маскавро пешвоз гирифтем• “a3“piY^vmrn

штрмтш

^уС м«ГмуГЯр»Траси»о,ро сУи Маскав гусел

128
намудам. Чанде аз бонувони русӣ ҳам ба рухсатй мерафтанд.
Ин бону ба чойи 20кг 47 кило бор бо худ гирифта буд. Яъне 27
кило зиёд. Бинобар ин пул супориданаш лозим меомад. Онҳо
қаблан ба ман аз мавзӯъ чизе нагуфтанд. Ҳабиб Пӯлодов, ки
тарчумони бонк буд,_ба намояндаи бонк дар майдон пешакй
маслиҳат доштааст. У ваъда додааст, ки чанд килое, ки тирад
мегузаронад. Барой ин хидматаш ду шиша «водка» ҳам гирифта
будааст. Ҳарчанд ки гумруки майдон дар итоати мушовири
ман буд, аз дур мушоҳида намуда, ба чанчоли онон дахолат
накардам. Корманди гумрукй дар чиптаи Герасимова Валентина
20кг бори зиёдатй навиштааст, ки 7460 афғонй бояд ба касса
месупорид. Медидам, ки намояндаи бонки майдон ба ин суву
он сӯ медавид, вале касе гапашро кабул надошт. Ба ин хулоса
омаданд, ки як куттй аз анчоми бону пас гирифта шавад. Ҳабиб
он лаҳза хеле сертараддуд менамуд. Чор тараф медавид. Ӯ, ки
вокеан корчалони гузарое буд, коре карда он куттиро дубора ба
соҳибаш баргардонд. То ҳалли масъала хонуми Герасимов гиря
мекард. Ҳол он ки дар як сол ду маротиба бо баҳонае рафту
омад мекард. Дар дасташ чор баста дошт. Ҳар кадом аз ин
бастаҳо панч килограмй буданд. Ба ин маънй, боз 20кг бор
мебурд. Чамъан 67 кг бор дошт. Раиси гумруки майдон назди
банда омада, гуфт: «Доктар соҳиб, худтон мушоҳида каден-не.
ҲамарУза ана ҳамин ҳолат. Ин шӯравиҳо магар барои дӯконҳои
Кобулро холй кардан омадаанд, ё барои хидмат ба Афғонистон»?
Чӣ чавоб доданамро надонистам. Ҳамин кадар гуфтам, ки хайр
аст, раис соҳиб. Минбаъд чунин нахоҳад шуд. Аз ин ҳодиса
худи мушовир ҳам нороҳат шуд. Чеҳрааш тагйир кард. Сӯи
ман менигаристу завчаашро мазаммат менамуд. Аз як пӯстин
чор ададй бо худ мегирифтанд. Ҳар пӯстинро ба кимати 600-
700 рубл ба фурУщ мерасонданд. Албатга, на ҳамаи шаҳрвандони
шӯравй мумсиктабиат буданд. Масалан, дар ҳамин рУз Войлуков
хам парвоз дошт. У метавонист 120кг бор бо худ гирад. Аммо
дах кило кам гирифта буд. Аҳсант гуфтам ба Войкулов, ки
гурӯҳи мушовирони бонкиро роҳбарӣ мекард.

ИмрУз кормандони майдони хавоии Кобул серташвиш
буданд. Бо ин ҳавопаймо завчаи Н.Таракй хам парвоз мекард.
Атрофи бинои майдонро аскарони «Хонаи Халқ» печонда буданд
Ба толори пазирой низ на ҳамаро ичозати ворид шудан медоданд.
Барои сахнаи гусели хонуми Таракиро ба мушоҳида гирифтан
ба балкон баромадам. Лахзаи гусели ин бону чолиби диққат
буд. Аввалан хама аъзоёни Кумитаи марказии ҳизб ба майдон

129
ворид гардиданд. Онҳо мисли низомиён катор шуданд. Баъдан
Ҳафизуллоҳ Амин пайдо шуд. Уро бо карсак пешвоз гирифтанд.
Дар гӯшае сафири Шӯравй бо хонумаш меистод. Ҳ.Амин назди
сафири мо рафта саломуалейкро ба чо оварда, сипас ба вузаро
сӯҳбат оғоз кард. Ӯ чизе мегуфт, ки Мисоку Зореъ ва Дастагири
Панҷшерй механдиданд. Ҳамин вақт, завчаи Таракй бо бародари
Таракй, ки ба ӯ хеле шабеҳ буд, аз бинои майдон берун шуданд.
Мошини хидматй назди бону қарор кард. Ӯ бо бародари Таракй
ба мошин нишаста, чониби ҳавопаймо ҳаракат карданд. Тақрибан
панчоҳ метр масофа буд. Амин бо аъзоёни ҳукумат ва сафири
Шӯравй оҳиста-оҳиста тарафи хавопаймо рафтанд. Аз ин чумла
Амин ва Пузанов чанд кадам пеш гузошта, бо завчаи Таракй
роҳи сафед талабиданд. Хонум бовиқорона зинаҳоро боло шуда,
як дафъа рУяшро чониби хукуматиён гардонда, даст боло карду
ба солуни хавопаймо дохил шуд. То ин лахза хама мусофирон
дар дохили хавопаймо интизорй мекашиданд. Ҳавопаймои ТУ-
154 ба харакат даромада, дар хати асосй худро омодаи парвоз
сохт. Хавопаймо боло шуда буд, ки Амин ва хукуматиён хар
кадом ба мошинҳошон савор шуда, аз майдон баромаданд. Баъд
аз ин ичозат доданд, то ки моён ҳам ба мошинҳомон биншинему
сУи шахр харакат намоем. Назорат чи дар атрофи майдон ва
чи дар дохили он чиддӣ сурат мегирифт. ҲамарУза чоеро
метарконданд, ғизои коргаронро заҳролуд месохтанд ва шахсони
алоҳидаро ба катл мерасонданд. ДирУз дар ғизои умумии
Вазорати маъдан заҳр пайдо шудааст. Ин ҳодисаро ба сарошпаз
вобаст дониста, сарашро аз тан чудо кардаанд. Дар ҳамин замина
Аъзамчон ёдовар шуд, ки мардеро ба мизи чарроҳй гузоштаанд,
ки гулУяшро бурида буданд. Аммо ба хотири ин ки корд рагҳои
хунгузари асосиро халалдор насохтааст, баъд аз гулУро дУхтан,
он чабрдида зинда мондааст.

Бисту панчуми май рУзи чумъа буд. Бо Абдулмачид сУйи
кабобий ПаХлавони дӯстамон роҳ пеш гирифтем. Боди
номунтазаме шурУъ шуд. Абрҳои сиёҳ болои Кобулро пахш
карданд. Ҳаво мегуфт, ки тезтар харакат кунед, ки меборам ва
тар мешавед. Мо дар рӯ ба рУи Паҳлавон қарор гирифта будем,
ки шохнам cap шуд. Мо худро ба ҳучрачаамон, ки ҳамеша
барои мо омада буд, задем. Мисли пештара мушҳо болои шифти
он рафтуо доштанд. Ҳаракати номуназами каламушҳо гоҳе хокро
болои сари мо мерезонд ва боиси табъро хира сохтан мешуд.
Якуним кило гУшти калпураву бараи хасхУрро кабоб фармои
додем. Ҳоло ба хУрдани кабоб оғоз накарда будем, ки як даста

130
русҳо ба ҳуҷраи мо даромаданд. Барояшон дар гӯшае миз
гузоштанд. Албатта, русҳо моро афғон гумон карданд. Онҳо
танҳо набуданд, балки як раиси афғонй ҳамроҳащон менамуд,
вагарна ба чунин ҷойҳо омадани шӯравиҳо ҳеч имкон надошт.
Лаҳзае нагузашт, ки чанд тан аз бонувони русй ин сафи дастаро
афзоёнданд. Онҳо аз бағалҳошон шишаҳои «водка»-ро берун
кашида, болои миз гузоштанд. Абдулмачид асабй шуд. Банда
тоқат накардаг ба нафари афғонй фаҳмондам, то ки шишаҳоро
зери миз бигзоранд ва ё бо шишаҳои кокакола омехта кунанд.
Раис дар симои май кадом шахси расмии давлатиро дидагӣ
барин, дуруст аст, дуруст аст. Маъзарат. Ташаккур,-гӯён
шишаҳоро зери пойи худ гирифт. Он чо будани мо дигар зарурат
надошт. Берун баромадем. Ман ба Паҳлавон эрод гирифтам,
ки чаро русҳоро ба он чое, ки мо ҳастем, равон мекунад. Паҳлавон
узр хост ва илоч наёфтанашро пеш овард. Дигар такрор
намешавад,-гуфт Паҳлавони қассоби шимолӣ. Борон ҳам қарор
гирифт. То театри Кобул Нандорй ҳавохӯрда омадем. Дар роҳ
рафтору беэҳтиётии шаҳрвандони русиро муҳокима намудем.
Наход намефаҳманд, ки онҳоро чашми дидан надоранд. Дар
кӯчаву бозор ҳақоратшон медиҳанд, суханҳои носазоро барояшон
раво мебинанд, ҳатто ба сару рУяшон туф мекунанд. Бо вучуди
ин боз дар чойҳои чамъиятй пайдо мешаванд ва худро чунон
озодона намоиш медиҳанд, ки гӯё дар мулки хешанд ва ё ин
мулк ба онҳо тааллук дорад.

Дар Кобул Нандорй филми ҳиндие намоиш дода мешуд. Ба
сабаби ин ки филм cap то по аз тарзҳои каратей иборат буд,
чавонон хеле зиёд ба назар хУрд. Назди кассаҳои чиптафурУшй
пур аз чавонон буд. Занозанӣ, сару садо гӯшҳоро мехарошид.
Мо чуръат накардем ва аз рУи од об надонистем, ки худро ба он
издиҳом бипайвандем. Илочашро ёфтем. Аз як маъмури афгонй
хоҳиш намудем, то ки барои мо чиптаҳои 15-афғонӣ ба даст
орад. Ӯ «ба чашм»,- гУён ду чиптаро ба ихтиёри мо гузошт. То
чое аз дарси каратэ баҳравар шудем. Соат ба ҳашт наздикй
дошт, ки худро ба микрорайон расондем. Чанд тан аз
тарчумонҳои точикро вохУрдем. Миёни онҳо Аҳмадчон
Муҳаммадхочаев низ буд, ки моро зУран ба манзилаш кашола
кард. Маълум, ки ҳар кадоми мо ташнаи сУҳбати ватандорҳомон
будем. Моро бештар синфхонаҳои донишгоҳй наздик месохт.
Он солҳоро ёдоварй менамудем, аз устодони хубу вокеимон сифат
мекардем. Соат ҳам ба даҳ наздик меомад. Худоҳофизй карда,
сУйи манзилҳои мучаррадй равон шудем...

131
Бисту шашуми май дар матбаа бо мушовири муроқибати
роҳҳо мулокот дошлем. Тарчумонаш Сайфуллоев Искандари
душанбегӣ буд, ҳамоне ки боре дар майдони ҳавоии Душанбе
рақамҳои мошини бандаро канданй шуд. Гузашта аз ин, бо
бародарам якчо кор мекард ва маро хеле хуб мешинохт. Сарфи
назар аз ин, ҳар гоҳ ки ӯ маро медид аз он рафтори нохубаш
хиҷолат мекашид, ҳол он ки ӯ ҳак буд, зеро камина мошинамро
дар чойи мамнӯъ карор дода будам. Такдирро бубинед, ки
инсонҳоро то кучоҳо мебараду ҳамтакдир месозад.

Кортҳои ронандагй 500 афғонй кимат дошт. Вобаста ба ин
мавзӯъ бо муовини раиси матбаа оқои Амирмуҳаммад машварат
намудем. Мехостем, ки қимати тамомшуди кортҳоро поёнтар
фароранд. Мутаассифона, Амирмуҳаммад дар ҳалли ин масъала
салоҳияте дар ихтиёр надошт. То алҳол дар матбаа раиси расмй
таъин нашуда буд. Муовин дар вазъияти дудилагй карор дошт.
У ба ин ақида буд, ки вазифаи райей аз ягон халқй хоҳад буд.
Дар ҳақиқат, ба мансаби раией факат аъзоёни ҳизби «Халк»
таъин мешуданд. Тавре ки мегӯянд: мулк дар дасти «Халқй»-
ҳо карор дошт. Танҳо онҳо метавонистанд, ки максаду мароми
Таракиву Аминро амалй созанд.

Дар толори микрорайон филмеро бо Аъзамчон тамошо
мекардем, ки чунин садо баромад: «Аъзам Азизович на выход».
Аъзамчон ба зудй аз чой баланд шуду гуфт: «Боз кадом мачрӯҳеро
овардаанд». Оре, чарроҳон ин шабу рӯзҳо хеле серкор буданд.
Аъзамчон, ки чарроҳи азалй буду афғонҳо эҳтиромашро пос
медоштанд, ҳар лаҳза ба ёрии эшон мӯҳточй мекашиданд. Ҳайф
шуд, ки Аъзамчон аз тамошои филми чолибе маҳрум гардид.

Бисту ҳафтуми май чаноби Блудов аз Вазорати обу барк
дидан кард. Нақшаи диданҳояш тамоми корхонаву муассисоти
шаҳри Кобулро дарбар мегирифт. АфсУс аз он мехӯрд, ки аз
Кобул ягон метр берун рафтанаш намемонданд, вагарна
вилоятҳоро ҳам мегашт. Азимчони афғон ӯро тарчумонй мекард.
Ман одатан бо дохилиҳо дар гӯшае карор гирифта, сари мавзӯи
вазъияти сиёсии кишвар суханчинй менамудам.

Имщаб филми ҳуччатиеро, ки дар мавриди чашни яксолагии
Инқилоби Савр таҳия карда буданд, ба шӯравиҳо намоиш
доданд. Ин филмро медидаму филмҳои ҳуччатии шӯравиро,
ки қабл аз оғози филмҳои ҳунарӣ дар театрҳо нишон медоданд,
ба хотир меовардам. Бисту ҳаштуми май омаду ҳавои Кобул
майл ба гармй надорад. Ҳоло ҳам бо костюм мегардем. Шабон
сардӣ эҳсос мешавад. Бошандагони Кобул мегӯянд, ки чунш-г

132
баҳорро 45 сол қабл ба мушоҳида гирифтаанд. Ҳафтуми Ҷавзо
(28.05) таърихест, ки мӯҳлати эъломияи давлат дар бораи пае
баргаштани фирориён ба поён мерасад. Назар ба маълумоти
расонаҳои хабарӣ имрӯз ҳам дар вилоятҳои Фароҳ, Нангарҳор
баъзе фирориён номнавис шудаанд. Иқдоми хубе буд. Хеле
фирориён пушаймонй кашиданду ба эъломияи давлат ҳамовозй
зоҳир намуда, дуюмбора ватанашонро шинохтанд. Таърих аз
ин навъ фирориҳо саҳифаҳои зиёде дорад. Давроне точикону
ӯзбекон ва дигар қавму миллиятҳои Осиёи Миёна мулки хешро
тарк гуфтанд, то ки аз чанголи русҳои инқилобпеша начот ёбанд.
Онон, ки ҳазорҳоро ташкил медоданд, дар сарзамини
Афғонистон муқимӣ гаштанд. Ҳатман пушаймонй мекашиданд
ва мехостанд, ки ба деҳу ватани азалии хеш баргарданд, аммо
чунин ҳуччате, ки амнияти онҳоро таъмин мекарда бошад,
расмият надошт. Аз ин чост, ки точикони фирорй ҳоло ҳам дар
самти шимоли Афғонистон ба даҳҳо ҳазор мерасанд. Лашкаргоҳи
минтакаи Қандаҳор ҳамагӣ аз мардумони Мӯъминободи Кӯлоб
мебошанд. Шаҳрҳои Бағлон, Пули Хумрй, Фархор, Имом
Соҳиб, Мазори Шариф ва даҳҳо қариячоти Тахори Афғонистон
аз фирориёни минтақаи Кӯлоб ташкил ёфтаанд. Гумон меравад,
ки агар поёни солҳои сй ва баъди хатми чанги чаҳонии дуюм
эъломияе шабеҳ ба эъломияи имрӯзии Афғонистон дар мавриди
бозгашти фирориёни точик пахш мегардид, садҳо
пушаймонгаштагон ба Точикистон пае меомаданд. Бисту нуҳуми
май аз ҳолу аҳволи ватандорам Саид Салимов, ки ду моҳ боз
фаъолияти ҳизбй дорад, огаҳй пайдо кардам. Бо ин дидор
мехостам, ба хизматаш бирасам ва фаҳмам, ки ба кадом ёрие аз
чониби банда зарурат дорад ё не. Мавсуф рӯзи 31-уми май роҳи
Ватанро пеш мегирад. Ӯ хеле хурсанд маълум мешуд. Ба хотири
дурй аз хонавода, ба хусус фарзандони бемодармондааш нороҳатӣ
мекашид. Имрӯз ҳам суханрониҳои Ҳ.Амин рӯйи нашр
мебошанд. Тамоми барномаҳои радиою телевизион бо чеҳраи
сиёсии Ҳ.Амин масруф мебошанд. Ope, вай мехоҳад, ки ба зудй
дар паҳлуи шахсиятҳои таърихй қарор бигирад. Моҳи май низ
Ҳ.Амин серташвишу сертараддуд буд.

Сиюми май хонуми Шпагинро пешвоз гирифтам. Ба ин
хотир, баъд аз чошт сари вазифа ҳозир нашудам, зеро меҳмони
маскавй хост, ки аз савғоҳои овардаи ӯ нӯши ҷон кунам. Олимчон
се дона мактуб овард, ки якеаш аз Мӯсо буд. Вай боз ҳам сари
мавзУи зангириаш изҳори акида намудааст: «Гап ҳамон ran аст».
Ҳарчанд ки бародаронаш то чое ин хоҳишро надоранд. Табиист,

133
ки чунин муносибат табъамро хира сохт. Завчаи Герасимов дар
номааш оид ба омадани оилаи банда изҳори акида намуда,
зимнан навиштааст, ки агар барои шашуми июн чиптаи Маскав
- Кобул ба даст наорад, пас ба воситаи Вазорати корҳои хоричии
Точикистон, метавонад, ки барои таърихи 20-уми июн чиптаи
Тошканд - Кобулро ба даст орад. Пайваста ба ин мавзӯъ барои
завчаам номае иншо доштам, ки онро ба дасти Саид Салимов
хохам фиристонд.

Ҳанӯз ҳам вазъияти дохилии Афгонистон бад аст.
Мучоҳиддин даста-даста ба мавзеъҳои гуногуни кишвар cap
мезананд ва ба нерӯҳои давлатй даст ба гиребон мешаванд.
Ҳукумати Таракй бошад, ба воситаи низомиёни худиву шӯравй
деҳаҳои алоҳидаро бомбаборон мекунад. Агар чанд мучоҳиде
ба карияе ворид мегардид, натичааш он мешуд, ки он қарияро
болои замин ҳамвор месохтанд. «Акси калла ба шӯрбо мезанад».
Дар чунин набардҳо бештар одамони бегуноҳ талаф меёфтанд.
Ниҳоят, аз дӯсти ҳукуқшиносам Шарифчон Тагайназаров нома
гирифтам, ки пур аз гилагузориҳо буд. Сию якуми май барои
гусели Саид Салимов ва умуман гурӯҳи ҳизбии Шӯравй вориди
майдони ҳавой шудам. Номаамро ба Саидчон такдим доштам.
Бо Ҳикматуллоҳ Насриддинову Хочаев ва Курбон Тӯраев низ
оғӯш кушодам ва роҳи сафедашон хостам. Худо кунад, ки ба
некй ёд кунанд. Чои хушнудист, ки рафтанд. Аз майдон сӯйи
сафорат ҳаракат намудам. Аз китобхона баъзе китобҳои
даркориро гирифтам. Хостам, ки аз он бону, ки алокачии банда
буд, хабари тозае шунавам. Маълум шуд, ки ҳамкорони мо ба
миёни мучохиддин cap даровардаанд. Онҳо бояд дар бораи
Гулбиддини Ҳикматёр маълумоти кашшофй ба даст меоварданд.
Баъди дарёфти чунин маълумот вазифаи камина муайян
мегардид. Дар назар буд, ки моҳи июн кори дастаҳои кашшофй
хеле гарм мешуд. Мушоҳидаҳои моҳи май нишон дод, ки
дарвозаи сафорати Амрико, ба рӯйи «муштариён» камтар боз
гардид. Ҳол он ки сафорати Шӯравй дар хама чойи Афгонистон
нуфузи хешро меафзоёнд. То ин дам рӯзгори бисёре аз дӯстони
банда мучаррадона аст. Майдонравиҳо дар моҳи май зиёд
буданд. Абдулмачид дар андешаи он аст, ки моҳи июн хам
майдонравиаш идома меёфта бошад...

134
ТОБИСТОНИ КОБУЛ

Рӯзи аввали тобистони 1979 низ бо гузориши сиёсии
садриаъзами Афғонистони инқилобӣ Ҳафизуллоҳ Амин оғоз
гардид. Вай нотики хубе дар забонҳои паштуву дарй мебошад.
Чеҳраи зебое хам насибаш гардидааст. Гуфтору рафтораш ба
шахсияти таърихии асри бист Адолф Гитлер шабеҳаш сохтааст.
Чашмони зйрак дорад. Дорой ду чеҳра аст: зоҳирй ва ботинй.
Ин ду бо ҳам мувофиқат намекунанд. Зоҳир механдиду ботин
зиндонй месохт. То ин рӯз сафҳои ҳизбро хеле «тоза» кард. Ба
истиснои «халқиҳо» ҳизбҳои дигар гӯшае аз зиндонҳои кишварро
«обод» медоранд. Дуюми июн дар сафорат машварати
тарчумонҳо сурат гирифт. Раиси тарчумонхо Карпенко Павел
Фёдорович буд, ки чаласаро ифтитоҳ бахшид. Тарчумонҳои
точик Карпенкоро мазок карда, исмашро Юрий Гарангович ва
ё Павел Кирпичович монда буданд. Дар минбар намояндаи
ҳизб ва профсоюз ҳузур дошт. Онҳо дар бораи тарзи тарчума
ҳарф заданд. Маслйҳатҳои онон барои мо аз сафсата беш
набуданд. Муҳаммадҷони профсоюз ҳамарӯза барои манзилҳои
мо таҷҳизот меовард. Ин гурӯҳ, ки бо хоҳинш Афғонистон ташкил
ёфта буд, бояд ба навтарин асбоби хонавода таъмин мешуд.
Ҳучраҳомонро қолинпеч карданд. Бо телевизорҳо таъмин
намуданд. Дар карордоди имзошуда масъалаи лаишии
мушовирон таъкид ёфта буд. Ба хонаҳои мо вазирону дигар
шахсиятҳои ҳизбй метавонистанд ташриф биёранд. Ҳама тачҳизот
аз Шӯравй интиқол меёфт. Максад ин буд, ки мушовирони мо
якумр он чо фаъолият кунанд. Баъзеи моён дар Ватан чунин
тачҳизотро надоштем. Чанд рӯз аст, ки барои чо ба чо кардани
он масруф ҳастем. Олимчону ман ба якдигар ёрй мерасондем.
Чоруми июн назди бинои 53, ки бештар низомиҳо иқомат
доштанд, танкеро ҳамчун пайраҳа гузоштанд. Гӯё дишаб касеро
он чо паррондаанд. Шахсияти чабрдида маълум нест. Дирӯз аз
ҳамон бино насади ду афсари афғонро, ки дар Пактиё кушта
шудаанд, ба хок супориданд. Таракӣ бошад маликҳои кисмати
шимоли кишварро кабул дорад. Соатҳо бо онон сӯҳбат анчом
медиҳад. Панчуми июн ба ҳучраи банда колини калонеро
оварданд, ки ин хуб шуд. Агар Таҳмина биояд, болои он бозй
хоҳад кард. Имрӯз Амин миёни маликҳои шимол даҳон даронда,
лоф зад, ки ба Афғонистон хеч нерУе аз берун рох нишон дода
наметавонад. Афғонистон давлати мустақил аст. Ҳама корҳои
дохиливу хоричиро мо афғонҳо, худамон ҳал хоҳем кард. Банда

135
гӯш медодаму худ ба худ мегуфтам: «Ба ҳалво гуфтан даҳон
ширин намешавад». Шашуми июн вазъияти дохилии Афғонистон
боз бад шуд. Афғонистон бори дигар Покистонро тарсонданӣ
шуд. Ҳафтуми июн дар сарҳади Афғонистон чангҳои нав шурӯъ
шуданд. Дар ин чода Хитой бо Покистон ҳамдастӣ нишон
медиҳад. Таре аз он доштам, ки бо маслиҳати Шӯравӣ
Афғонистон бо Покистон чанг эълон мекунад. Низомиҳои
машваратгари мо чунин ҳолатро чашмдошт буданд. Бо ин андеша
баъд аз чошт роҳ сӯи сафорат пеш гирифтам. Китобҳоро пае
супоридам. Ҳоло ҳам аз одамони дар миёни гурезаҳои афғонй
чой гирифтаи мо хабаре набуд. Банда супориши «шеф»-ро
интизорй доштам. Назар ба фаъолияти хабарчинҳои кобулии
мо рӯзҳои наздик террор алайҳи шӯравиҳо оғоз мегирад.
Махсусан, низомиҳои шӯравй ба накшаҳои террористҳо дохил
гардида буданд. Хавф аз он буд, кй дар ғундҳои афғонй
мушовирони низомии моро куштанашон аз имкон берун набуд.
Бахтулин низ ин маълумотро дар ихтиёр дошт...

Ҳаштуми июн баъди вақти расмй, хонаи Аъзамчон
даромадам. Дар назар буд, ки 14-уми июн ба сабаби хатми
қарордод, сӯи Ватан ҳаракат мекунанд. Софа дарвозаро кушоду
гуфт: «Фишори хуни Аъзамчон баланд шудааст». Дирӯз афғонҳо
ба муносибати рафтани эшон зиёфате оростаанд, ки боиси ба ин
дард гирифтор шуданаш шудааст. Софа, ки гуфтани хабарҳои
тозаро хуш дошт, ба банда иттилоъ дод, ки аз Маскав телеграмма
омадааст, ки хонумҳоро барои ба Кобул омадан ичозат
намедодаанд. Шояд, -гуфтам, дар чунин вазъият дуруст
мекунанд, ки бачаҳову занонро омадан намемонанд, зеро онҳоро
дубора аз Кобул баровардан мушкилиҳоро пеш меорад. Аъзамчон
ба эҳтироми камина аз хонаи хобаш ба толори пазирой омад.
Андак чеҳрааш сурх буд. Нағзакак бо бародарони афғониаш
шароб нӯшида будааст. Ӯ кисса кард, ки ду-се рӯз пеш се
полковники шӯравиро дар Пактиё ба катл расондаанд Ҷасадҳои
ононро аз Пактиё мустақим ба Маскав интиқол додаанд.
Хабарчинҳои банда таъйид мекарданд, ки барои сари як шахси
рус маблағи зиёде медодаанд. Торафт хиёнати неруҳои низомии
Афғонистон зиёд мешавад. Тахмин меравад, ки он се полковникро
на дар набард бо покистониҳо, балки худи афсарони афғонӣ аз
пушти сарҳошон паррондаанд. Накл мекарданд, ки чанд рӯз
қабл дар ғунди Пактиё яке аз раҳбарони он тамоми афсаронро
чамъ намуда, зиёфат доданй шудааст. Максад доштааст, ки ддр
чараёни зиёфат ба воситаи 14 аскари каторй хама ҳозиринро ба

136
қатл расонад. Мегӯянд, ки ӯ ба максадаш ноил гардидааст.
Дар натиҷа аслиҳаи навтаринро соҳиб шуда, худ бо дастааш
чониби Покистон фирор кардааст. Гӯё ғундҳои дигар бохабар
шуда, ба таъкиби онон мепардозанд. Фақат ду нафари
хиёнаткоронро ба даст меафтонанду халос. Ба гумонам, Шӯравй
тарзи пинҳонй дастаҳои десантии зудамали худро дар қисматҳое
аз манотиқи шаҳри Кобул пиёда сохтааст, то ки шаҳрвандони
шӯравиро аз ҳар навъи даҳшатҳо дифоъ намоянд. Ба урдуи
хасакии Афғонистон боварй кардан нашояд. Гузашта аз ин,
мегУянд, ҳама бадбахтиҳоро ба Афғонистон русҳо ворид
месозанд. Гоҳе мешунидем, ки дар Афғонистон «вазъияти ҳарбӣ»
эълон мегардад. Дар чунин ҳолат маоши мутахассисони шӯрави
аз 21 то 50 фоиз зиёд мешавад. Яъне дар маоши низомиён 50
фоиз ва мулкиҳо(ғайринизомиён) 21 фоиз тағйирот ба вучуд
меояд.

Баъд аз як соли фаъолияти ҳукумати инкилобй метавон гуфт,
ки инқилоб акнун оғоз мешавад. Як маънии инкилоб хун
резондан аст. Хунрезиҳо, ки оғоз шудааст, боз солҳо идома
хоҳад ёфт, ҳар инкилоб урдуи навро такозо мекунад. Ҳодисаҳои
чанд рӯзи охир ва хиёнати низомиёни афғонй худ шоҳиди онанд,
ки Афғонистонро артиши инкилобй мебояд. Нооромӣ ба он сатҳ
боло меравад, ки баъзе мутахассисон, аз қабили табибон ба
Афғонистон омаданро рад кардаанд. Мачбур шудаанд, ки
табибони соҳаи ҳарбиро фиристанд, зеро онҳо аз қасами
низомиашон пас гашта наметавонанд. Дар «Хонаи Халк» Ҳ.Амин
намояндагони шаҳри Ҳиротро кабул кард. Гузориши ӯро радиои
Кобул ба ду забон шунавонд.

Нӯҳуми июн Таҳмина даҳмоҳагиро пур кард. Имрӯз боз як
ғунди дигари давлатй чониби Покистон гузашт. Даҳуми июн
серкор шудам. Чор соат бо раиси гумрук мулокот доштам.
Ҳар сУҳбат бо иштироки мушовирон бандаро бетокат месохт.
Баъзе аз онон оддитарин одоби инсониро дар назди афғонҳо
риоя намекарданд. Масалан, яке аз онҳо сардори гурӯҳи
мушовирони Вазорати молия Зотов буд. У худро чунон намоиш
медод, ки гӯё вазири молияи кишвар вай аст на Мисок. Бо
ҳамкорону тарчумонҳо низ муносибати нохуб зоҳир менамуд.
Банда эшонро Безотов мегуфтам, зеро мавсуф, вокеан, безот
буд, авлоде надошт. Ёздаҳуми июн Муҳаммадчон хабар овард,
ки Азимчон Юсуфов, ки таъчилй ба Душанбе сафар карда буд,
баргаштааст. Ба дидораш расидем. Хайрият, одамгарй нишон
дода, хонаи мо телефон задааст. Ҳатто бародарам - Ҷумъаву

137
Мӯсо ва духтарам Фотимаро аз наздик дидааст. Хабари хуш он
буд, ки завҷаам барои 28-уми июн чипта фармоиш додааст.
Дувоздаҳуми июн тамоми аскарони «Қувваҳои кор»-ро ба Соланг
интиқол доданд. Гумон меравад, ки туннели Солангро
таркондаанд. Ба он чо сафарбар сохтани аскарони сохтмончӣ
ҳам ба ин хотир хоҳад буд. Дар ҳабдаҳкилометрии Кобул як
мактабро аз байн бурдаанд. Ҳамин рӯз хондани румони
«Печутоби роҳҳо»-и Ҳилолиён Аскар ва Аминҷон Шукӯҳиро
аз «Садои Шарқ» ба поён расондам. Доир ба кисми аввали ин
асар мақолае ба чоп расонда будам. Сездаҳуми июн ҳавопаймо
аз Маскав омад. Се дона хат барои банда ҳам буд. Устод
С.Табаров ба воситаи ҳар номааш мағзамро такой медиҳад. Ӯ
супориш медод, ки дар бораи насри муосири дарй мавод чамъ
намоям. Амри дигараш ба рӯзноманависии камина иртибот дошт,
оне ки аз устод омӯхтаам. Номаи дигар аз як шогирдам буд. Ӯ
менавишт, ки монографияи «Симои коргар» дар арафаи чоп
аст. Ҳамзамон иттилоъ медод, ки Ҷумъа Одина, ки шӯъбаи
адабиёти илмиро дар «Ирфон» ба ӯҳда дошт, каҳр карда,
вазифаро тарк гуфтааст. Сабабаш он будааст, ки чопи румонаш
«Гузаигги айём»-ро манъ кардаанд. Гӯё онро асари зиддишӯравй
эълон доштаанд. Ҳол он ки чопи мачаллавии «Гузашти айём»
дар танкиди адабии точик ба баҳои мусбат сазовор гардида
буд. Ба ин маънӣ, тақризи С.Табаров ва банда ҳам доир ба ин
асар вучуд дошт.

Бегоҳй хостам, ки бо Аъзамҷон хайру хуш намоям. Аммо ӯ
на 14-ум, ки каблан таъин шуда буд, балки 17-ум ба воситаи
«Бойинг» парвоз мекардааст. Сездаҳуми июн барои ҳунари
мусиқиву овозхонии кишвари Афғонистон яке аз рӯзҳои
даҳшатнок маҳсуб гардид. Аҳмад Зоҳир бо мухлисонаш падруд
гуфта, гӯё пешгӯияш исбот шуд:

Марги ман рӯзе фаро хоҳад расид...

Дар баҳоре равшан аз амвоҷи нур.

Сездаҳуми июни соли 1979 (мутобиқ ба 23-юми Ҷавзои соли
1358-и ҳичрии хуршедӣ) садои кишвар кӯтоҳакак итилоъ дод:
«...Аҳмад Зоҳир - хонандаи маҳбуб ва машҳур дар як ҳодисаи
тарофикй чон супурд». Дар чомеаи Афғонистон ин ҳодисаи
фоҷеангезро ҳар хел шарҳу эзоҳ медоданд. Яке аз маълумотҳо
чунин буд, ки гУё Аҳмад Зоҳир дар минтакаи шимоли
Афғонистон (тахминан, Бағлон) ба тӯи арӯсие иштирок донггааст.

138
Дар авҷи маърака 6а ӯ хатча мерасад, ки дар оилааш фарзанд
ба дунё омадааст ва зуд озими Кобул шава'д. Ин хабар боиси
хурсандии Аҳмад Зоҳир мегардад ва ӯ шабона баъд аз хатми
консерташ саросемавор ба сӯи Кобул ҳаракат мекунад. Сари
чилави мошин худи Ахмад Зоҳиру дар пахлуяш яке аз дӯстонаш
менишастааст ва ду духтари раккосд пушти cap карор доштаанд.
Азбаски хеле бо шитоб ҳаракат мекардаанд, дар як ҳиссаи роҳи
Соланг, ки каторкӯҳҳои Ҳиндукушро бурида мегузарад, чилави
мошин аз ихтиёр баромада, ба харсанге бархурда чапа мешаванд.
Дар натича сими офтобгири пешорӯи мошин ба як чакаи сари
Ахмад Зоҳир мехалад ва боиси фавти ӯ мегардад.

Ин рӯзи наҳс 13-уми июни соли 1979 буд, ҳамон рУзе, ки ба
асоси навиштаи рӯзномае фардояш барге аз китоби умраш варак
мехУрад ва чй дарднок аст, ки пеш аз он ки ин барг варак
бихӯрад, дафтари зиндагияш барои ҳамеша баста мешавад ва
дардноктар аз ин чй метавонад бошад, ки шаби пеш аз маргаш,
ки интизори навзодеро мекашид, мехост ин навзод писар бошад
ва гуфт агар духтар бошад, номашро Шабнам мегузорам. Ва
фардояш духтар буду номашро Шабнам гузоштанд ва дареғо,
ки ин шабнам бар гулбарги чехраи Ахмад Зоҳир начакид, чаро
ки худаш ба сони донаи шабнаме шуда буд ва дар даҳони
ташнаи замин фурУ рафта буд, чаро ки У дигар дар гУри сарде
хуфта буд... Сеи дигар мачрӯҳ мешаванд ва онҳоро ба
шифохонаи Чоряккор интиқол медиҳанд. Баъд аз паҳн шудани
чунин овоза чавонон, махсусан духтарон савори чанд автобус
роҳи Чоряккорро пеш мегиранд, то ки фаҳманд, «читур Ахмад
Зоҳир мемураду он се тан зинда мемонанд». Мутаассифона,
мухлисони овозхони шахид шарикони Уро дар шифохона пайдо
намекунанд. Ҳатто ҳамон рУзҳо мегуфтанд, ки он се каси бо
Ахмад Зоҳир бударо гурезонданд, шояд ба кишвари дигаре
интиқол додаанд. Мардум хуб мефаҳмид, ки ran дар чисту
сабаби марги фочиавии овозхони дӯстдоштаашон киҳо ҳастанд.
Вале садо баланд кардану чое ба шикоят пардохтан, марги тозаро
бунёд менамуд. Боз хам дар бозору кУча гоҳ-гоҳе мегуфтанд,
ки киблагоҳи Ахмад Зоҳир, ки дар замони шоҳй ҳашт моҳ
садри аъзами Афгонистон буд ва он шабу рУз чашмонаш
намедиданд, асозанон ба назди Амин рафта, рУйирост кушандаи
фарзандаш будани Уро эълон доштааст. Дарбонони Амин
мУйсафеди нобиноро лагадкУб карда аз дарвоза берун рондаанд.
Марги Ахмад Зоҳир умри падарро кӯтоҳ сохт ва У низ чанд
рУзе баъд аз дафни чигаргУшааш фавтид. РУзи 14-уми июни

139
соли 1979 (мутобиқ ба 24-уми Ҷавзои 1358) дафни шодравон
Аҳмад Зоҳир сурат гирифт. Насади марҳум дохили мошини
зебои хориҷӣ қарор гирифт, ки он ба тикаҳои ранга оро ёфта
буд. Мошин аз қасри шоҳӣ гузашта, ба чониби майдони
Паштунистон ва он тарафтар сУи масчиди зеботарину
калонтарини шаҳри Кобул -Пули Хиштй, равона буд. Дар тӯли
ду-се километр ду тарафи роҳрр чавонон ба дастҳои занчиршакл,
ч^сади Аҳмади Зоҳирро раҳнамой мекарданд. Банда низ дар
ин маърака иштирок доштам ва мушоҳида мекардам, ки чавонон
ба эҳсосот омада буданд ва ҳеч туна суханро кабул надоштанд.
Дар ин маърака, органҳои ҳифзи конун ширкат надоштанд.
Шояд ҳукумати Амин хуб дарк карда буд, ки ин фочиаи миллат
аст ва ба эҳсоси мухлисони чандмиллионии Аҳмади Зоҳир бозй
кардан лозим нест. Ба ҳамин тартиб, дарёи одамон овозхони
маҳбубашонро то қабристони «Шуҳадои солехин», ки наздики
Боло Ҳисор карор дорад, гуселониданд.

Чанд тан аз дӯстони афғонистонии Ахмад Зоҳир ва ҳам
мураттибони китобчаи «Боз омадам» ва ҳам чанд рӯзноманигори
точикистонй, ки дар сӯгвории У мазмунҳо бахшидаанд, сари
мавзУи муайян сохтани котилони Ахмад Зоҳир баҳс карданӣ
нестанд ва факат гуфтаанд, ки «дастаҳои хуношоми Амини
чаллод дар ин кори разил «ҳисса гузоштаанд». Аз мусоҳибаи
ҳамсари марҳум низ мехонем, ки аз забони Ахмад Зоҳир
овардааст: «Ин мард маро мегУяд, ки яке аз дӯстони ман бо ду
нафари дигар вазифа доранд, то маро ба дом биандозанд, вале
ман ин гапҳоро намефаҳмам, яъне чй... яъне чй?» Яъне он ки
д У стони чонии Ахмад Зоҳир Уро огоҳ карда будаанд, ки чони
хешро аз чанголи чаллодони ҳукумати давр раҳонад. Ҳайҳот,
ки такдир овозхони моро он СУ бурд, ки хати роҳи зиндагиаш
ба хамон самт кашида шуда буд... Дигар ба эҳтиёт зарурат
пайдо нашуд, баръакс накшаи кашидаи котилон ба зудй амалй
шуд. Ногуфта намонад, ки марги фочиавии Ахмад Зохир он
замон дар доираҳои болой чандон сару садо боло накард.
Таъзияҳои чиддй низ пайдо нашуданд. Факат чо-чо мухлисонаш
оҳу нола мекарданд ва ҳамкорони бехасадаш Уро ёд менамуданду
дар саҳнаҳо чояшро холй нигоҳ медоштанд... Мегуфтанд, ки
духтари Амин то дарачае девонаи хунару шахсияти Ахмад Зохир
шуда, ки хУроки шомро факат бо вай медидааст. Табиист, ки
чунин рафтор ба шавҳараш - Асадуллои Амин, ки он замон
раиси кумитаи ба истилоҳ амнияти миллиро ба ӯҳда донгг, хуш
намеояд ва бешубха аз паи қасосгирй мешавад. Каси дигаре, ки

140
ташнаи хуни Ахмад Зоҳир буд, ин муҳофизи Таракй - Туран
буд, ки дар задухӯрди дохили касри шоҳй (вақти аз чониби
Амин аз байн бурдани Таракй) ба катл расид ва Чалолободи
таърихй номи Тураншаҳрро гирифт. Мухлисони Ахмад Зоҳир
агар дар хотир дошта бошанд, соли 1974 барномаи «Овози
дӯст»-и Покистон бо номи «Кокочон» сӯҳбате ороста буд ва он
чо бахс сари зиндонй будани Ахмад Зоҳир аз чониби хукумати
Довуд ва ба ин муносибат cap задани намоишҳову нооромиҳо
дар байни чавонони шахри Кобул сурат мегирифт. Ин зиндонй
ҳеч гоҳ ба хотири он набуда, ки ба таъбири мураттибони «Боз
омадам» «барои сурудхояш, ки мудавои даври мардум буд ва
рӯҳи ошӯбгароиву озодй дошт, зиндонй карданд», балки ба он
сабаб буд, ки катли духтари ченеролеро ба Ахмад Зоҳир нисбат
доданд ва ӯро чанд муддат хабе карданд. Мо болотар аз Туран
ном гирифтем, ба ин маънй ки Туран ошиқи хоҳари ҳамон
духтари қурбоншудаи ченерол шуда буд ва он духтар дар назди
Туран шарт гузошт, ки аз Ахмад Зоҳир қасос бигирад ва пас У
метавонад дархости Туранро қабул намояд. Окибат, Туран бо
Асадуллои Амин якзабон мешаванду накшаи нобуд кардани
Ахмад Зохирро мекашанд. Он овозаи расмие, ки болотар зикр
карда будем, ба мувофикаи Турану Асадуллои Амин пайвастагй
дорад. Фарк он аст, ки Ахмад Зоҳирро аз чакаи сараш парронда
ва баъд сари чилави мошинаш мегузоранду ба шахи кӯҳи роҳи
Соланг бармехӯронанд. Акси мошини майдашудаи Ахмад
ЗоҳиррО дар мачаллаи «Овоз» чоп хам карда буданд. Яъне
саҳнаи катли Ахмад Зоҳирро чунин сохтанд, то ки мардум марги
Уро ба дастаи хуношоми Амин нисбат надиҳанд. Он чи нисбати
марги фочиавии Ахмад Зоҳир оварда шуд, шояд чое ба чоп
расида бошад. Аммо банда, ки ҳамон шабу рӯзҳо дар дохили
вокеоти Афгонистон будам, медидаму мешунидам, хостам
шунидахои хешро дар мавриди овозхони дУстдопггаам Ахмад
Зоҳир рӯи когаз биёрам.

Соати даҳи рУз дар дафтари кориам карор доштам. Якбора
ба мушоҳида расид, ки аз самти «Хонаи Халк» чавонони зиёде
мошини сиёҳеро иҳота карда чониби масчиди Пули Хиштӣ роҳ
мепаймуданд. Мошин гулпУш буд. Маълумам шуд, ки дохили
он часади Ахмад Зоҳир қарор дошт. Духтарону писарон ҳар
хел садоҳо ва шиорҳо медоданд. Пулис ба зудӣ чорраҳаро маҳкам
кард. Тамоми дӯконҳо баста шуданд. Ҳукуматиён ба таҳлука
даромада буданд. Таре аз он доштанд, ки издиҳоми чандҳазорй
балоеро ба сари шаҳрдории Кобул ворид месозад.

141
Аз тарафи бегоҳ хонаи Абдулмачид рафтам. Ӯ меҳмони
дохилй дошт. Худаш бошад, асбоби хонаро чо ба чо мекард. Як
ҳамкораш ба У ёрӣ мерасонд. Тақрибан ҳама мушовирин ин
шабу рУзҳо овораи ҳамин кор буданд. Ману меҳмон гӯшае
нишаста ҳам чой нУшидему ва ҳам сари вазъияти ноҳинчори
Афғонистон сУҳбат доштем. Носир таҳсилкардаи яке аз
мактабҳои олии Ленинград буда, хону ми русй дошт. Ӯ ба тамом
аз сохти навини кишвараш розй набуд. Ҳама гуфтаҳои расонаҳои
хабарии чи дохилу чи хоричро дурУғи маҳз мебаровард. Носир
ба ин ақида буд, ки чангҳое, ки моҳҳои наздик дар сарҳадоти
Афғонистону Покистон сурат мегирад, миёни худи афғонҳост.
Яъне ҳарду чониб афғонҳоянд, ки ба якдигар мечанганд.
Эъломияи ҳукумати Таракиро дар мавриди баргардонидани
фирориёни ичборй сафсата хонд. Вай изҳор дошт, ки касе ба
Афғонистон пас наомадааст. Он чй ки мегУянд, ҳар рУз садҳо
фирориён номнавис мешаванд, дурУғ аст. Хулоса, -гуфт У,-
афғон афғонро нобуд месозад. Миллати афғон худаш худашро
кушта истодааст. Дар поёни сӯҳбат фаҳмидам, ки Носир аз
«парчамй»-ҳо будааст. Ӯ дуруст мегуфт, ки дар чунин ҳолатҳо
миллат беҳтарин чеҳраҳояшро аз даст медиҳад. Асосан, хулосаҳои
Носир аз воқеияти Афғонистон сарчашма бардошта буданд.
Понздаҳуми июн худамро бад ҳис мекардам. ГулУдард шуда
будам. Бо ин дард солҳо «дУстй» дорам. Олимчон шир овард,
то ки бандаро муолича кунад. Маколаи Асадуллоҳ Ҳабибро
дар боби «Адаб ва Инқилоб» хондам. Сухани бисёре гуфта
шуда бошад ҳам, сари адабиёти инқилобй чизе ба мушоҳида
нарасид. Мавсуф, ки таҳсилкардаи курси аспирантураи Маскав
буд, оид ба чараёнҳои адабии Ғарб бештар изҳори акида
менамояд. Шонздаҳуми июн низ беморранг будам. Сари вазифа
ҳозир нашуда, балки ба табобату мутолиа худро масруф сохтам.
Ман, ки ба хонданҳои радиои Кобул алоқаи зиёд нишон
медодам, хостам, ки радиоро ба ҳучраи хобам гузаронам. Вакте
ки душохаро ба барк пайвастанй шудам, якбора оташ парида
ҳарду дастамро сУзонд. Болои як дард дард и нав пайдо шуд.
Хайрият, ки хонумҳои рус хабар ёфтанду бароям даво оварданд.
Боз бадии кор дар он буд, ки дар панчхонагй барк гум шуд.
Дигар на радио кор мекарду на яхчол. То чошт маътал мондам.
Мушовирон барои нонхУрй омаданду ба зуди баркро дуруст
карданд. Бегоҳӣ бо дастҳои докапеч ба манзили Аъзамчон
рафтам. Онҳо пагоҳ сафари Тошканд доштанд. Ҳарчанд ки
Аъзамчон мехост ҳамроҳаш нишинам, аммо майл надоштам. Ҳис

142
мекардам ки ҳароратам баланд шудааст. Ангуштонам ба сӯзиш
даромаданд. Бо сӯзишҳои беру ниву дардҳои дарунй Аъзамчонро
ба оғӯш кашидаму сафари бехатар орзуяш намудам. Ба
Софахону Чамшед низ роҳи сафед хостам. Хеле ба якдигар унс
гирифта будем. Чанд рӯзи дигар нороҳатй фароям хоҳад гирифт.
Танҳой дар хонаи панчҳучрагӣ мачбурам сохт, ки ҳабдаҳум
сари вазифа ҳозир шавам. То соати 12 худро чанд он бад эҳсос
накардам. Вале якуякбора сардарди сахте' пайдо шуд. Хона
омада як кулча «аналгин»-ро фурУ бурдам, аммо дард шиддат
мегирифт. Илова ба ин ангунггҳои сӯхта ба худ ранги сиёҳ
гирифтанд. Ҳарду дастро латапеч кардаму ба истироҳат
пардохтам. Хобам парешон буд. Фақат соатҳои чори шаб сарам
аз дард монд. Ҳаждаҳуми йюн дар хона будам, ки Абдулмачид
хабаргирй омад. Хоҳиш кардам, то ки палав пазад. Маҳсулоташ
тайёр буд. Ин пешниҳод ба Абдулмачид маъкул афтод. Палав
ҳам омодаи хУрдан шуд. Садтогй бардоштем. Сипае У хонаи
Султон Рачабов рафт. Вазири собиқ, ки намояндаи халк дар
парламони Точикистон буд, пагоҳ барои иштирок ба сессия
чониби Душанбе парвоз доштааст. Шумораи даҳуми рУзномаи
«Халқ»-ро варак задам, ки назарам ба акси як даста фирориёни
ичборй бархӯрд. Инҳо ҳамон афғонҳое буданд, ки ба покистонихо
роҳбаладӣ намудаанд. Ҳамчунин акси гранатаҳо, тӯфангҳои
сохти хитой, тӯфангчаҳо ва дигар навъи силоҳе, ки аз
покистонихо мусодира гардидаанд, чоп шуда буд. Нуздаҳуми
июн дар хизмати Блудов карор гирифтам. Бо раиси муаесисаҳои
давлатй ду соат мулокот кард. Муовини раиси муассисаҳо хоҳиш
дошт, ки чиҳати сармоягузорй маблағи муайянеро барояшон чудо
намоянд. Блудов бошад, аввал карзҳоятонро пардозед,- мегуфт.
Бе ин хам табъи Блудов хира маълум мешуд. Мушовири гумрук
Горин бо У чанчол карда буд. ГУё дар набудани Горин вай
Муҳаммадчонро, ки тарчумони Горин буд, истифода бурдааст.
Ҳамин хел хам мешуд, ки мушовирон барои тарчумонҳо шуда
ба якдигар мунокиша мекарданд. Ин шабу рӯзҳо ташвику
таргиби масъалаи «Шумури нуфус» cap то сари кишварро
мутаваччеҳ сохтааст. Икдоми мазкур барои Афганистан ҳодисаи
навеет. Ҳеч кадом аз сохторхо то ин дам мавзУи ба шумор
гирифтани ахолии Афгонистонро амалй накарда буд. То ҳол
теъдоди ну фу си Афгонистон таври тахминй арз мешавад.
Мегуфтанд, ки ахолии кишвар аз 14 то 18 миллион аст.
Ташкилоти Давлатҳои Муттаҳида низ ба ин кор икдоме пеш
нагирифтааст. Баъзан савол мекардем, ки чаро шумури нуфус

143
амалй намешавад? Чавоб медоданд, ки дар Афғонистон ҳалли
мавзӯи мазкур номумкин аст.зеро хонаводаҳои мардуми
Афғонистон тартибу низом надорад. Фарз кард ем, маъмури
шумури нуфус, вакте ки ба манзили марде cap зада, аҳли оилаи
ӯро ба рӯйхат гирифтанй мешавад, он мард факат як занашро
бо авлодонащ номбар карда, ду-се зани дигарашро бо кӯдакҳояш
пинҳон нигоҳ медорад. Гӯё чанд маротиба кӯшиши шумури
нуфус оғоз гирифтаасту аммо анчомаш номаълум мондааст. Яъне
натичагирй аз шумури нуфус ғайри имкон мебошад. Акнун
ҳукумати инқилобй мехоҳад, ки бо пиёда сохтани шумури нуфус
ба чаҳониён бигӯяд, ки ну фу си ахолии Афгонистон ба ин теъдод
аст. Ин хам яке аз чорабиниҳои ҳукумати Таракӣ маҳсуб мешуд.
Маъракаи шумури нуфус 25-уми Ҷавзои 1358 баробар ба 15-
уми июни соли 1979 дар тамоми ноҳияву вилоёти кишвар оғоз
ёфт. Албатта, пиёда сохтани он ба далели гуфтаҳои боло хеле
душвор хоҳад шуд. Чорабинии дигари ҳукумати инқилобӣ он
буд, ки ҳамарӯза намояндагони муллоҳову маликҳои вилоятҳоро
ба «Хонаи Халқ» чамъ меоварданд, то ки раиси давлат Н.Таракй
ва садриаъзами кишвар Ҳ.Амин бо онҳо сӯҳбат биороянд. Дар
оғоз ин чорабинӣ шакли дигаре дошт. Н.Таракй сӯҳбати ду-се
соата мекарду онҳо рӯзи дигар аз пайи ичрои фармудаҳои
сардори давлат мешуданд. Чанд рӯз шуд, ки намояндагони
номбурда ду рӯз дар Кобул маътал мещаванд. Як рӯз Н.Таракй
онҳоро масруф месозад, рӯзи дуюм Ҳ.Амин шиорандозй мекунад.
Чунон ки гуфтам, Н.Таракй ҳама вохӯриву сУҳбатҳояшро бо
забони пашту анчом медод. Ҳ.Амин баръакс ба забони форсй
гузориш доданро маъкул медонист. Вале аз рӯзи 15-ум cap
карда, Ҳ.Амин низ гузоришҳояшро бо намояндагони маҳалот
ба пашту амалй месозад. Бале, паштугарой дар ҳукумат ва
сохтори кадрии Афғонистони инқилобӣ ба хубӣ мушоҳида мешуд.
Форсизабонон пайваста ба ин чиҳати фаъолияти ҳукумати Таракй
чунин факоиро эчод карда буданд: «Хар бошу пашту бош,
туро албатта ё раис, ё муин ва ё мудир муқаррар мекунанд».

Дар маҷаллаи «Жвандун» («Зиндагӣ») силсилаи мақолаҳои
оид ба мавзӯи адабиёт ва халқ чоп мешуд. Сӯҳбат сари адабиёти
халқй, адабиёте, ки ба мардум хизмат карда метавонад, чараён
мегирифт. Ҳамин ҳоло достони кӯтоҳи Марям Маҳбуб
«Моҳгул»-ро мутолиа дорам. То ин рӯз рӯйхати достоннависон
ба 17 нафар расид. Аз эшон намунаҳоро чамъ овардам ва доир
ба ҳар кадоме ёддоштҳо анчом додам.

Бистуми июн ҳавопаймои Маскав омад, вале почтаро наовард.

144
Бемасъулиятиро бинед. Охир, шаҳрвандони шӯрави рӯзҳои
ҳафтаро ба хотири омадани ҳавопаймо ба умеди он мешуморад,
ки номае аз хонаводаву хешу акрабо барояш мерасад. Мушовири
матбаа - Шпагин ба пешвози ҳавопаймо рафтанаш ҳатмй буд,
зеро аз «Госзнак»-и Шӯравӣ мутахассисони соҳаи нашри пул
меомаданд. Ҳарчанд ки кишвар нооромиҳо дорад, имшаб дар
назди бинои мо аскарони кувваҳои кор консерт намоиш доданд.
Аскарони бечора сару либосй Д&рида дар тан доштанд. Бо ҳамин
ҳол худро хушбахт медиданд. Рақсҳошон чолиби диққат буд.
Махсусан. рақси «Атан» хеле дилнишин ба назар расид. Бйсту
якуми июн бори сеюм бо раиси тасадиҳо - оқои Назиҳй
(фарзанди Карими Назиҳӣ, ки дар китоби аввал исмаш
омадааст) машварат сурат гирифт. Назиҳӣ бо Блудов русӣ сӯҳбат
мекард. Кори ман осон шуд. Аз чараёни чаласа маълум

шуд, ки фобрикаи нассочии Багромй моли истеҳсолкардаашро
ба фурӯш расонда наметавонад. Ба сабаби ин ки дар ҳама
вилоятҳо нооромиҳо идома дорад, аз Кобул молашонро бароварда
наметавонанд. Гузашта аз ин, табақаи деҳқон таҳти фишори
маликҳову муллоён карор гирифта, дар замин кор карданро
раво намедид. Яъне замине, ки ба деҳқон давлат додааст, барои
онҳо ҳаром буд, зеро замин дар асл ба арбобу эаминдорони
калон тааллук мегирифт. Дигар ин ки деҳқон заминро ба кор
андохта наметавонист, зеро коркарди он масрафи гаронро тақозо
дошт. Илова ба ин, гурӯҳҳои зиддиҳукуматй баъзе аз деҳқонони
соҳиби заминшударо бераҳмона ба катл мерасонданд.

Бисту дуюми июн Муҳаммадчон ба хонааш даъват кард. Ду
рӯз баъд завчаашро ба Душанбе гусел менамояд. Омадани
хонуми Муҳаммадчон таърихи дуру дароз дошт. У ҳам чандин
моҳ рӯзгори мучаррадй кашид. Чанд моҳ кабл бо ду тифли
хурдсолаш вориди Кобул гардида буд. Рӯзе, ки хонуми
Муҳаммадчон омад, бегоҳияш бандаву Абдулмачид ва Азимчону
Садриддиншоҳ ба табрики ӯ рафтем. Дастархон бо мағзу чағз
ва кулчаву щиринй ороста шуда буд. Бачаҳои Муҳаммадчон,
ки ҳоло хурд буданд, ба ин сУву он еӯ медавиданд. Завҷааш 6о
Муҳаммадчон дар ошпазхона дар тараддуди ғизо карор
доштанд. Хомшӯрбо омода гардид. Ҳар лаҳза рӯзҳои
мучаррадии ӯро ба хотираш меовардем. Муҳаммадчон хурсанд
буд, ки бачаҳояш дар наздаш буданд. Хӯрокро бо шаробаш
нӯши чбн намудем, чою ширинй ҳам тамом шуд, вале мо ҳамоно
ширингуфторй мекардем. Муҳаммадчон дар диван менишасту
ду писаракаш болои китфонаш савор шуда, сакичи дар даҳон

145
доштаашонро ба сари падарашон мечаспонданд. Сақич ба мӯйҳо
дармемонд. Муҳаммадчон ба душворие онҳоро канда мегирифт.
Ҳар дафъае, ки сақичро аз байни мӯйҳояш озод менамуд, чанд
тори мӯйи сараш низ бечо мегардид. Маи, ки доимо ӯро «лысий
кучерявий» ном мебурдам, ба вай мурочиат карда гуфтам: «Акнун
фаҳмидам, ки чаро торҳои мӯйи Муҳаммадчон торафт кам шуда
истодаанд». Ӯ низ тасдиқ кард ва гуфт: «Дидӣ, ки чаро мӯйҳои
ман кам мешаванд»? «Оре», - гуфтам. Азимчону Садриддиншоҳ
бо завқ механдиданд. Акрабаки соат ҳам сӯи дах наздик
мегардид, вале мо сУхбатро идома медодем. Писаронаш хам
фикри хоб кардан надоштанд. Банда хостам, ки шУхие кунам,
гуфтам: «Мухаммадчон? Намешавад, ки бачахоятро бихобонй,
охир соат дах шуда истодааст, ту хам хеле янгаро пазмон
шудай»? Ҳамзамон илова намудам: «Барой бачаҳоро хобондан
як роҳ вучуд дорад. Ин ҳам ба онҳо таблеткаи хоб додан».
Муҳаммадчон якбора бурутҳояшро тоб дода гуфт: «Корат чй ба
бачаҳои ман? Шумо равед, давои хоби бачаҳома меёбам». Бо
шунидани чунин чавоби соҳибхона, мо ҳамагй хандаи баланде
cap додему аз чохомон баланд шудем. Албатта, мо метавонистем,
ки барвақттар худохофизй кунем, зеро мефаҳмидем, ки бечора
чанд мох боз завчаашро надида буд. Аммо, мо пеш аз пеш
маслиҳат карда будем, ки агар завчаи Муҳаммадҷон биояд,
чунин хоҳем кард. Дар ин нақшасозиҳо Азимчон бештар
фаъолият нишон медод. Инҳо дуяшон дУстони хубе буданд ва
шӯхии якдигарро мебардоштанд. Ба ҳамин тариқ, имшаб, ки
дар гусели завчаи Муҳаммадчон иштирок дорем, он лаҳзаҳоро
бори дигар пеши хотир овардем ва Уро огаҳ сохтем, ки шитоб
накунад, мо се-чор соат хоҳем нишаст. Мухаммадчон як хандиду
«парво нест»,-гуфт. Шабҳои Кобул дарозанд. Қуюд, ки хает,
хоҳед нахоҳед манзили бандаро тарк мегУед,- гуфт дар интиҳо
Мухаммадчон. Хонумаш бонуи ачибе буд. Суханҳои дУстони
шавҳарашро гӯш медоду нозукона механдид. Баъд аз зиёфати
Мухаммадчон чанд саҳифа сари насри муосири Афгонистон сиёх
кардам. Чанд лаҳза пештар ваэири дифои Ҳиндустон ба давлати
Покистон таҳдид намуда изҳор дошт, ки Покистон ба зудй аз
хоки Афгонистон даст бикашад. Бисту сеюми июн дар дафтари
корни матбаа нишаста будам. Телефон занг зад. Бардоштам.
Мудири умумии сукук - Афзал ran заданй буд. У фармуд, ки
назар ба амри вазир банда бо мушовири руей ва раиси хазоин
бояд ба «Хонаи Халқ» равем. Маълум шуд, ки хайат
босалоҳияте аз Маскав чиҳати баррасии мавзУи ордену медалхо'\

146
афғонӣ омада буд. Сари мавзӯи фавқ аввал машварат сурат
мегирифт ва баъдан протоколе миёни Афғонистону Шӯравй ба
имзо мерасид. Аслан максад он будааст, ки барон қадршиносй
аз ҳарбиён ордену медалҳои худи Афғонистон бо ёрии Шӯравй
таҳия шавад.

Ба ин хотир, ману Шпагин аввалан ба дафтари вазири молия
ҳозир шуда, аз он чо бо ҳамроҳии ранен хазрин - Муҳаммад
Наим ва мудири умумии сукук - Афзал ба мошини «Волга»
нишаста, ҷониби «Хонаи Халқ» ҳаракат намудем. Дар назди
дарвозаи марказӣ аскарону афсарони зиёде меистоданд. Ду
нафари онҳо ба назди мошини мо омада саволе пеш оварданд.
Раиси хазоин мавзӯъро ба онон фаҳмонд. Яке аз онҳо ба дохили
«Хонаи Халқ» телефон карда, мақсади моро фаҳмонда, сипас
ичозати вуруд дод. Ба ҳавлии «Хонаи Халк» даромада, назди
дарвозаи дигаре карор гирифтем. Он чо дафтари муовини сиёсй
доир ба корҳои қувваҳои мусаллаҳи Афғонистон будааст.
Маъмуре номҳои моро ба китобе сабт намуд. Баъдан аскареро
бо мо роҳбалад сохт, ки ӯ то қабати сеи бино роҳнамоимон
кард. Дафъатан дарвозаи дутабақаи баланде ба рӯямон боз
гардид. Вақте ки дохили он хона шудем, як ҳайати даҳ-
понздаҳнафарй аз чумлаи дохилиҳову шӯравиҳо сари мизи
дарозе менишаст. Дар садри мачлис раиси «Госзнак»-и Шӯравӣ
Хрушков карор дошгг. Мо низ бо ҳайат худро пайвастем. Сӯҳбат
байни Хрушков, ченерол Храпченко, намояндагии тичоратии
Шӯравй - Румянсев В.В. ва майор (туран)-и афғонй, ки
исмашро нафаҳмидам, чараён гирифт. Хрушков ҳайатро ба
масъала ошно сохта, аз чумла арз дошт: «Дӯстони афгонии мо
мехоҳанд, ки барои кадршиносӣ кардан аз аскарону афсарони
қаҳрамони хеш ордену медалҳо созонанд. Дар ин кор онҳо аз
мо хоҳиш доранд, ки такмил ва таҳияи он аз чониби Шӯравӣ
сурат бигирад». Ҳамзамон Хрушков тарафи афғониро огох сохт,
ки як адад ордени «Инкилоби Савр» дар бадали 28 доллари
амрико омода мешавад. Яъне дар мавриди кимати тамомшуди
фармоиши ордену медалҳо ҳам тарафҳо ба мувофиқа расиданд.
Мачлис ба чунин хулоса омад, ки шахсони масъули чонибҳо
дар муддати ду-се рӯз протоколи фармоишро барои имзо омода
созанд. Ҳайати расмии маскавй бо худ тарчумон донгганд. Банда
чараёни мачлисро ба намояндаҳои Вазорати молия тарчумонй
мекардам. Ба он чо даъват шудани мо ба он хотир буд, ки
пулро Вазорати молия таъмин мекард. Баъд аз ин мачлис ҳайати
марбута бояд ба Бонки миллй мерафтанд, чунки барои баъзе аз

147
ин ордену медалҳо чандсад кило тиллои холис масраф мешуд.
Тилло марбути Бонки миллӣ буд, ҳарчанд ки он дар итоати
Вазорати молия қарор дошт. Шпагин бо ҳайат монд.
Хушбахтона, ҳайат то ки ба Бонки миллй раванд, майли тамошои
«Хонаи Халқ» намуданд. Аз ин рӯ, фурсати хубе пеш омада
буд, то ки қасри шоҳи собикро андаке тамошо кунем. Ҳамин
тавр ҳам шуд. Маъмури «Хонаи Халқ» барои меҳмонон
роҳбаладеро муаррифй сохт. Баъд аз тамошои чанд толору хучра,
ки ба мо нишон доданд, ба мушоҳида расид, ки соҳибони қасри
шоҳй барои ободиву зебу зиннат додани дохили ин бино хеле
заҳмат ба харч додаанд. Он ҷо тиллову нукраи зиёде ба масраф
расидааст. Мизҳои бузургҳачми бо оби тилло молишёфта,
сандалиҳои зарҳалпУш, қандилҳои лочвардиву тиллодор
ҳучраҳои ин биноро бохашамат нишон медод. Деворҳояш нақшу
нигори қадимӣ ва кандакориҳои дилнишине доштанд. Хрушков
хеле бозавк болову поёни ҳучраҳоро тамошо мекард. Рохбалад
чо-чо шарҳу эзоҳ медод, ки онро гохе банда ва гоҳе Саша тарчума
мекардем. Ҳамин вақт буд, ки телефоне занг заду ченерол
Храпченкоро пурсиданд. Ченерол аз Хрушков узр хосту изҳор
дошт, ки таъчилан ба Вазорати дифоъ бояд биравад. Мо боз
ним соати дигар аз тамошои ин бинои таърихй лаззат бурдем.
Фақат як кисмати «Хонаи Халк»-ро натавонистанд нишон
бидиҳанд. Он ҳуҷраҳое, ки як вақтҳо Зоҳиршоҳу Довудхон
менишастанду акнун он чо Н.Таракй карор дорад, нодида монд.
Ба ҳамин тарик, тамошои «Хонаи Халк>> поён ёфт. Мо аз кабати
се ба поён фаромадем. Боз ҳамон аскарону афсарон то назди
мошинҳо гуселамон карданд. Аммо дар чеҳраи афсарони пайраҳа
ким-чй хел нооромй ба мушоҳида мерасид. Онҳо байни худ чизе
мегуфтанду тарафи кУчаи марказй ишора менамуданд. Раиси
хазоин сУи банда назар дӯхта гуфт: «Доктар соҳиб, мисле ки
боз кудато шуда» (яъне табаддулоти ҳарбӣ). Хун аз чеҳраи
Афзалй парида буд. Хайрият, ягон шУравй бо мо наменишаст.
Шпагин мебуд, садҳо савол пеш меовард ва мехост, ки чй
шуданашро фаҳмад. Вақте ки ба дарвоза наздик. шудем, аз
афсари пайраҳа- савол кардам: «Зобит соҳиб, хайру хайрият
аст?» Бале, бале, туфту ба аскар ишора намуд, то ки дарвозаро
зудтар кушояд. Мошини мо дарвозаи дуюмро хам убур кард.
Вахте ки беруни ҳавлии касри «Хонаи Халк» гардидем, вазъияти
дигареро ба мушоҳида гирифтаМ. Сари хиёбони марказй як поя
тУп гузошта буданд, ки пушти он ду-се аскар омодат.,
мегирифтанд. Дуртар аз тУп дар ҳар 50-100 метр тачҳизотп

148
дигари чангй 6а назар расид. Бехи ҳар чинор аскари мусаллаҳе
истода, ҳаросон ин сӯву он сӯро назора менамуд. Ронандаи мо
кисса кард, ки чанд лаҳза пештар наздикиҳои «Хонаи Халк»
тирпарронӣ шунида шуд. Мо хостем ба воситаи кӯчаи марказй
чониби Вазорати молил, ки на дуртар аз дусад метр буд, харакат
кунем, вале афсарону пулисҳои силоҳдор ба он сӯ ичозат
надоданд. Мо мачбур шудем, ки чилави мошинро ба дасти чап
гардонда, рост ба ҳавлии вазорат дароем. Ин ҳолат тирпарронй
аз самти чодаи Майванд шунида мешуд. Лаҳзае чанд нагузашт,
ки вертолётҳои чангй болои Кобулро ба итоати хеш дароварданд.
Банда ба қабати дуюми бинои вазорат баромада аз он чо манзараи
парвози пайи хами вертолётҳоро хуб тамошо намудам. Аз боло
сӯи майдони Паштунистон менигаристам ва медидам, ки
бошандагони Кобул аз автобусҳои мусофиркаши шахрй пиёда
шуда, ба ҳар сӯ метохтанд ва худро паси дарахтони чинору
биноҳо пинҳон карданй мешуданд. Дар байни даҳ-понздаҳ
дақика кӯчаву хиёбонҳои шаҳр аз одаму мошин холй шуд.
Мехостам фаҳмам, ки чй ҳодисае pyx додааст, вале аз бино
баромадан манъ буд. Пушти дарвозаи дафтари корни мо, як
аскари пайраха монданд. Акнун тирпарронй аз наздикиҳои
масчиди Пули Хиштй шунида мешуд. Чорраҳагии майдони
Панпунистонро бастанд. На ичозати рафту омади мошинҳо буду
на сайру гашти одамон. Аз сафорат занг заданд, ки ҳар чи
зудтар бинои вазоратро тарк гуфта, ба ягон роҳе худро то
микрорайон бирасонем. Раиси дастгоҳи вазорат - Фаридхон
таъчилан чанд мошини « Волга»-ро ба ихтиёри мо гузонгг. Мо аз
роҳи марказй гузошта наметавонистем. Бинобар ин аз пушти
бинои вазорат ба воситаи сараки хомаи соҳили дарёи Кобул то
Пули Маҳмудхон расида, сипас аз майдони Чаман гузашта ба
микрорайон омадем. Ин ҳодиса то чошт рух дода буд. Баъд аз
нони чошт дар манзилҳои хеш мондем. Садои тирпарронй торафт
дар минтакаи чодаи Майванд ва кисматҳои Спинзару порки
Зарнигор афзоиш меёфт. Баъд аз зӯҳр вертолётҳои мулкй болои
шаҳри Кобул давр зада, варақаи хукуматиро пош медоданд.
Назди биноҳои истиқоматии мо низ чанде аз варақаҳо алвонч
хӯрда афтид. Касе аз шӯравиҳо варақаҳоро чамъ кард, аммо
хонда натавонист. Ману Олимчон ва Муҳаммадчон берун
баромада, варакаҳоро барои русҳо тарчума намудем. Дар варака
бошандагони Кобул ба оромй даъват карда мешуданд. Ҳамчунин
сабабгори ҳодисаи имрӯзиро ба таври мухтасар оварда буданд.
Назар ба маълумоти варақаи ташвиқй, дастае аз душманони

149
ҳукумати инқилобй бо шиору байракҳои'исломй дар чодаи
Майванд пайдо шуда, ба бетартибиҳо ва задану шикастан оғоз
намудаанд. Варақа меафзуд, ки мукобилати душманон дуру
дароз давом накарда, балки фавран нерӯҳои давлатй онҳоро
шикает медиҳад. Он чо таъкид мешуд, ки ин дастаи душманон,
асосан, ба қавми ҳазора иртибот дошта, ба дифои Ирони исломй
ва раҳбари Инқилоби Ирон Хумайнӣ баромадаанд. Баъд аз чопгг,
50 метр дуртар аз бинои мо тонки раками 538-умро ҳамчун
пайраҳа карор доданд. Аз маълумоти варака, ҳодисаи имрӯза
барои банда равшан набуд.

Бегоҳӣ як сари қадам ба манзили Муҳаммадчон cap задам.
Азимчон, Садриддин (бештар бо номи Саша маъруф буд) ва
Соҳибназаров ҳам омаданд. Пагоҳ завчаи Муҳаммадчон сафари
Ватан дошт. Ҳама сӯҳбат сари ҳодисаи имрӯза буд. Ҳар кадом
чизе мегуфтем. Шом Азимчон, ки дар гӯшаи дигари микрорайон
танҳой мекашид, ба манзили банда «меҳмон» шуд. Чунин амалаш
ба он хотир буд, ки «бандаро ҳифз намояд». Ҳол он ки ӯ дар
канори банда худро ҳифз карданӣ буд. Муҳаммадчон механдид
ва мегуфт: «Ҳо, бирав, бирав, Худойназар боз натарсад, дар
лабонаш табхол набарояд...» Соати нӯҳи шаб якбора садои
воҳиманоки тонкҳо ба гӯшҳо расид. Чароғҳоро хомӯш намуда,
аз балкон ҳаракати тонкҳоро тамошо намудем. Лаҳзае нагузашт,
ки чанд адад мошинҳои ҳарбй назди биноҳои моён аскарони
силоҳдорро пиёда сохтанд. Аскарон саросемавор гирду атрофи
биноҳои истикоматии шӯравиҳоро печонданд. Дар торикии шаб
ба мушоҳида расид, ки аскарон дар либоси мулкй буданд. Гумон
меравад, ки ин дастаҳо аз ҳисоби «халқй»-ҳо ташкил ёфта буд,
онҳое, ки ба Таракй ва Амин содик буданд. Соат даҳи шаб шуд.
Ҳеч садое ба гӯш намерасид. Посбонҳои мо оромона атрофи
биноҳо давр мезаданд. Замоне хӯроккашии Азимчон ба гӯшам
расид. Банда ба ҳучраи корй гузаштаму дафтари рӯзномаро ба
саҳифаҳое аз ҳодисаи имрӯза сиёҳ намудам. Сипас 6а хотири
шунидани идомаи рӯхдоди бисту сеюм дар рӯзи бисту чорум ба
истироҳат пардохтам. Хоб гурехта буд. То як поси шаб ба
андешаҳоям танҳо мондам... Таҳлилҳо кардам, то ки дар маънии
кӯтоҳе барои «шеф» маводи кашшофй омода созам...

Шаби бистучорум «дрешгӯй»-и пайраҳадорон то субҳ шунида
мешуд. Пагоҳй, вақте ки ба балкон баромадам, чор тонки дигар
карор доштанд. Тартиби кори посдор хеле ачиб буд. Онҳо
якдигарро бо нишонии шаб (парол) месанчиданд. Яъне аг'а.
кадоме аз пайраҳадор номи нишонии шабро гуфта натавонад,

150
ӯро дарҳол ба ҳабс мегирифтанд. Аз тарафи бегоҳ тонкҳоро аз
постҳо гирифтанд. Назди биноҳо фақат аскарони пайраҳа
монданду бас. Ин чунин маънй дошт, ки боз оромй ҳукумфармо
гардид. Ҳоло мехоҳам, ки ҳодисаи дирӯзаро воқеияттар мавриди
баҳс қарор бидиҳам. 23-юми июн соати 10-и рУз як гурӯҳ
ҳазораҳо(шиаҳо) байракхо дар даст таксисавор дар чодаи
Майванд пайдо мешаванд. Онҳо аввалан худро боиси таваччӯҳи
роҳгузарону дӯкондорон мегардонанад. Мардуми зиёде чамъ
меояд. Ин ҳолат кормандони сорандӯй (милиса) мехоҳанд, ки
издиҳомро парешон кунанд. Вале онҳо ба лату кУб ва
мукобилияти дастаи ошӯбгар дучор мегарданд. ОшУбгарон
аслиҳаи кормандони сорандУйро зӯран кашида гирифта, ба
шУъбаи милисаи чодаи Майванд ҳучум меоранд. Бо ин амал
мехостанд, ки аз шУъба аслиҳа ба даст оранд. Табиист, ки
кормандони шУъба мукобилият нишон медиҳанд. Чанд тан аз
ҳарду чониб кушта мешавад. Кувваҳои давлатй ба ёрии шУъба
мерасанд, вале ба мукобилияти сахти ошУбгарон тоб наоварда,
аз масофаи 40-50 метр бинои шУъбаи сорандУйро бо тӯп мезананд.
Дар натича бисёре аз ошУбгарон ба ҳалокат расида, бино ба
тамом оташ мегирад. Дуди сиёҳи он болои шаҳр пахш гардид.
ОшУбгарон ба ҳар чониб худро зада, қисме ба хонаҳои
истикоматй панаҳ мебаранд

Мавчи «Би-би-си» ҳодисаи 23-юмро шарҳу эзоҳ дода, кушта
шудани 50 касро хабар дод. Ин расона шояд дуруст мегуфт,
чунки тирпаррониҳо то бегоҳӣ идома ёфта буд. Дар ин задухӯрд
низомиёни шУравй низ иштирок доштаанд. Маҳз ҳаминҳо буданд,
ки ба зудй ошУбгарон мағлуб гардиданд. Торафт боварй ба урдуи
Афғонистон ва сорандӯйи он кам мешуд. Бисёрҳо шудааст, ки
ҳини задухӯрд, онҳо ба муқобили ҳукуматиён тир холй кардаанд
ва ё баъзе афсарони содик ба давлатро аз пушти cap паррондаанд.
Радиои Кобул дар ин ҳодиса давлати Иронро айбдор мекард.
Расонаҳои хабарии Ирон низ эълон доштанд, ки Ирон фаъолияти
неруҳои низомиашро дар сарҳадоти Афғонистон мустаҳкам
менамояд. ДирУз 10-12 адад ҳавопаймоҳои шӯравй тоза ба
майдони ҳавоии Багромй поён шуданд. Дар сарҳади Панчи Поён
ва Кушка чандин ҳазор аскарони шУравй дар ҳолати омодабоши
дарачаи аввал карор доштанд.

Бисту чорум аз дафтари корам ба Марям Маҳбуб занг задам.
Он кас хадя гирифт, ки достони «Бел»-аш чоп шудааст,
метавонам, ки омада гирам. Дафтари корни эшон як кабат аз
мо боло буд. Ним соат сари адабиёти бадей сУҳбат намудем.

151
Андак оид ба достони «Моҳгул»-аш эрод гирифтам. Гуфтам,
хонандаи феълии Афғонистон сатҳи баланди фарҳангй надорад,
фаҳмидани достони номбурда душворашон хоҳад гардид. Марям
эроди бандаро ба хушӣ пазируфт. Ҳамзамон маслиҳаташ додам,
ки дар оянда достони мазкурро такмил бояд дод. Махсусан,
бахши охири достон такмил мехост. Мешавад, ки онро бо
фармони Раками ҳафти давлат оид ба занон мутобик сохт. Чанд
рӯз қабл барои Мисок номае ирсол намудам. Якбора Марям аз
он мактуб ёдовар шуд. Нафаҳмидам, ки ба кадом мақсад Мйсок
номаи шахсии бандаро ба У додааст. Дар ботин меандешидам,
ки шояд ба саволҳои камина Марям чавоб менависад, чун вазир
масруфияти зиёде дорад. Нахостам, ки мавзУи номаамро аз
Марям савол кунам. У низ дигар дар ин маврид чизе иброз
надошт. Медонистам, ки Мисок Марямро зиёд эҳтиром мекунад
ва дар назди худ ба кор гирифтанаш ҳам он буд, ки онҳо
дӯстони деринанд. Ба ҳар навъе ки буд, достони «Бел»-ро бароям
тақдим дошт ва хоҳиш намуд, ки баъдан мулоҳизаҳоямро дар
бораи он баён бидорам. Ба дафтари кориам омадаму дарҳол ба
хондани «Бел» шурУъ кардам. Саҳифаҳои аввал шаҳодат мед од,
ки бад нест. Вале баёни ин достон ҳам мушкилфаҳм мебошад.
Бисту панчум кореро баҳона карда, худро дар чодаи Майванд
гирифтам. Хостам чойи ҳодисаи 23-юмро аз наздик бубинам.
Одами зиёде назди он бино чамъ омада буд. Банда низ аз чумлаи
тамошогарон будам. Вокеан, бино харобу валангор менамуд.
Чанд тан аз ошУбгаронро, ки ба ҳабс гирифта буданд, ҳини
тафтиш гуфгаанд, ки онҳо пунгги суханони имоми 13 - Хумайнй
шудаанд. Дар ҳакикат, аксари ошубгарон ба қавми ҳазора
тааллуқ доштаанд. Бисту шашум дар ҳузури вазири молия бо
раиси нави матбааи сукук, муовинаш ва мушовири шУравй будам.
Вақте ки ба дафтари кории Мисок даромадем, У аз чояш баланд
шуда ба пешвози моён чанд кадам ба пеш гузошта, расми
пазироиро ба чо оварда, сипас сУи банда назар андУхта гуфт:
«Доктар соҳиб, узр мехоҳам, ки ба номаатон то ҳол чавоб
нагуфтам чаро ки хеле масруф кастам». «Хайр аст, вазир соҳиб.
Кадом вакте ки фурсат пайдо кардед, посух мегуед». Баъдан
аҳли мачлисро аз назар гузаронду аз раиси нав чанд савол пеш
овард. Шпагин, ки бори нахуст вазири молияро медид, бодиккат
аз таги чашмҳои шишагиаш ба У менигарист. Мисок ба саволҳои
додааш аз раиси матбаа чавобхо гирифт ва сипас ба забони русй
ба мушовир мурочиат карда, аз ҳолу аҳволаш пурсон шуд. F
Шпагин дар мавриди фаъолияти матбаа саволҳои бисёре дод.

152
Ман чой менӯшидаму ба сӯҳбати вазиру мушовир диққат
медодам. Мисоқ хеле бозавқ сӯҳбати русӣ мекард. Вақти поён
ёфтани мачлис 6а Мисоқ шӯхиомез гуфтам: «Вазир соҳиб, бо
омадани шӯравиҳо, русиатон хеле қавӣ шудааст». «Оре, -гуфт.
Ҳоло хам кам фурсат меёбам, ки тамрини русй кунам». Аз
дафтари вазир баромаДам. Шпагин ҳушҳол аз он буд, ки ба
саволҳои вазир чавобҳои қаноатбахш дода тавонистааст. Ӯ ба
ман гуфт: «Вазир ба русй хуб сУҳбат мекунад». «Бале, -гуфтам,
-вай дар шӯравй тахси’л накардааст, балки 15-20 сол аст, ки
худомУзй дорад». Боз ба матбаа баргаштем. Ба Марям телефон
кардам ва хостам, ки сари достони «Бел» сӯҳбат намоем.
Ҳамчунин аз эшон рақами телефони Асадуллоҳ Ҳабиб ва
Ҳумоюни Каримпурро пурсидам. Марям ба ин ду телефонй
бандаро ошно сохта будааст. Аммо ба сабаби масруфият
доштанаш, баррасии «Бел»-ро ба фурсати дигар гузошт. Хона
омадам, ки Абдулмачид интизорй дошт. Якчоя чой нУшидем.
Худоҳофизй карду хоҳиш намуд, ки ба манзилаш равам, то ки
якчоя палав пазем. Олимчонро хам бо худ гирифтам. Палав ва
зиёфат хуб шуд. Пагоҳ хавопаймои «Бойинг» ба Кобул бояд
меомад. Аз рУи хабари овардаи Азимчон завчаам бояд меомад.
Азаров низ аз сафорат телефон кард, ки ба майдон бароям.
Телеграмма набуд. Аз ин рӯ, чандон боварй надоштам. Ба ҳар
хол хонаро каме ба тартиб даровардам. Бозорй хам кардам.
Хулоса, омодагй гирифтам. Бисту хафтум дар матбааи сукук
будам. Ба майдон занг зада, фуруд омадани хавопайморо
пурсидам. Ҳоло маълум нест, гуфт навбатдори майдон. Чанд
дақиқа дар сУхбати раиси матбаа ва мушовир қарор шрифта,
соати нуху ей телефон карда будам, ки бонуи ширинсухан чавоб
дод: «Хавопаймо чанд дақиқа қабл фуруд омад». Мошин, ки
рӯи ҳавлӣ омода буд, баъди 10-15 дакика бандаро ба майдон
расонд. Бо шитоб дохили толори гумрукй шудам, ки акнун
автобуси аввали мусофирин таги дарвоза қарор гирифт. Ҳоло
хам намедонистам, ки завчаам бо духтарчаам дар ин хавопаймо
буд ё не. Зеро дер мондам. Одатан, пешвозгирон як соат кабл
аз поён шудани хавопаймо ба балкон боло шуда, ҳар мусофири
омадаро вақти бо зинаҳо фаромадан мушоҳида менамоянд.
Баъдан ё ноумед шуда берун мебарояд ё ба толори пазирой
медарояд, то ки наздиконашро бо тамом шудани назорати
гумрукй пешвоз бигирад. Якбора дидам, ки шахеи дуюме, ки аз
автобус поён фаромад, хонумам бо Тахмина буд. Маъмурини
гумрук, ки бештаршон бонувон буданд, вахте фаҳмиданд, ки

153
хонумам омадааст, ҳамагй: «Доктар соҳиб, чашмтон равшан,
чашмтон равшан, муборак, муборак» ,-гУён каминаро табрик
мегуфтанд. Ман саросемавор ба пешвози хонумам рафта,
Таҳминаро болои даст гирифтам. Ӯ парешон шуда, зуд-зуд гоҳе
ба модараш менигаристу гоҳе ба ман, мисле ки аз модараш
мепурсид, ки ин мардак кист, ки маро ба даст гирифтааст!
Гумон доштам, ки ҳоло доду фиғон мебардорад, вале чунин
накард, балки як хандиду сарашро сари китфам партофт. Гӯё
боварӣ ҳосил намуд, ки ин марди бурутй барояш азиз аст. Чанд
тан аз бонувони гумрукй наздики мо омада, хонумамро хайра
макдам гуфта, сари Таҳминаро бо як меҳрубонии хоса дастмол
мекарданд. Раиси гумрук ҳам ҳозир шуда, амр дод, ки анчомҳои
хонуми доктарро бидуни назорати гумрукй то мошин баранд.
Ин лаҳза дидам, ки дар рӯ ба рӯям Шаҳбоз бо хону машу
бачаҳош карор гирифта, нарм-нарм механдид. Ҳайрон мондам.
Ӯро ба оғӯш кашидам. Аз раис хоҳиш намудам, ки анчомҳои
ин бародарро хам мавриди тафтиши гумрукй карор надиханд.
Ҳамакаса аз толори гумрукй баромадем. Дар толори пазирой
шӯравиҳои зиёде маътали пайвандони хеш буданд.

Боз панч-шаш дақикаи дигар беруни бинои майдон бо
Шаҳбоз сӯҳбат намудам. Ӯро ба заводи Чангалак фиристонда
будаанд. Шаҳбоз норозигй кард, ки чойи кораш дар Университет
нигоҳ дошта намешавад ва хам корхона аз шахр берун вокеъ
мебошад. Дилбардориаш намуда гуфтам: «Ба ватан, ки баргаштй
бекор нахоҳй монд». Ба У ваъда додам, ки рӯзҳои наздик ба
зиёраташ ҳозир хоҳам шуд. Муваккатан худоҳофизй намудем.
Шаҳбозро ҳам «соҳибонаш» пешвоз гирифта буданд. Нихоят,
баъд аз ҳашт моҳи танҳоӣ манзили кобулиам ба худ ранги дигар
гирифт. Акнун хонаам садо медод, ки он садои Таҳмина буд.
Ин кӯдак хандахои ачибе дошт. Зардакаку малламУй, аммо
хеле зираку чолок менамуд. Ҳоло роҳ намегашт. Акнун
деворҳоро қапида-қапида чанд кадам ба пеш монда метавонисту
бас. Ҳамаи ҳучраҳоро давр зад. Ҳоло ҳам сӯи падараш ба шубҳа
менигарист. Бегоҳй Абдулмачид, Азимчон, Мухаммадчон барои
табрик омаданд. Абдулмачид ошпазй кард. Сӯҳбати гарме сурат
гирифт. Аз хама беш Мухаммадчон бандаро мавриди мазок
карор доданй мешуд. Азимчон ҳам шӯхиҳои ширине мекард.
Паниру колбасаву «Водка»-и Душанбе дастархони кобулиро
пурнеъматтар мегардонд. Палав омодаи хӯрдан шуд. Лаҳзаҳои
палавпазй Абдулмачид истироҳат мекард. Мухаммадчон хар
сари вахт ба сари дег ҳозир мешуд, то ки чизе аз ош талаф

154
наёбад. Таҳмина чаҳорпоя ба ин сӯву он сӯ медавид. Худро
хеле хурсанд медид. Муҳити нав барояш маъкул буд. Сари
табақҳои палав қарор гирифтем. Ханда тамоми биноро пахш
мекард. Рӯзҳои мучаррадй, ба майдонравиҳо ва ноумед
баргаштанҳоро пеши назар оварда, ханда cap медодем.
Муҳаммадчон бо Азимчон шӯхиомез мегуфтанд, ки то соатҳои
даҳ хоҳанд нишаст. Муҳаммадчон, ки сархуш шуда буд, мегуфт:
«Худоназар, ин Таҳминаро читур Мехобонй, таблеткаи хоб дорй
ё не?» Абдулмачид кайф карда механдид. Азимчон гуфт:
«Абдулмачид бисёр наханд. Ин ҳол ба сари ту ҳам меояд.
Санавбар, ки омад, мо ҳамин хел рафта, то соати даҳи шаб ба
хонаҳомон намеравем». Боз ханда хонаро пахш кард. Ҳамин
тавр, меҳмонпазирии банда барои имшаб ба прён расид.
Ҳамкорон хона ба хона шуданд. Таҳмина ҳанӯз ҳам хонахоро
«тамошо» менамуд. Занак қиссаҳои ачибе аз рӯзгори хонаводаву
Душанбе кард. Дар бораи мактабхонии Фотимаву Парвиз нақл
намуд. Аз бародаронам ёдовар шуд ва дигар гапҳои занакӣ...

Бисту ҳаштум ба номи муовини гурӯҳи мушовирин оид ба
корҳои иқтисодӣ ариза навиштам, то ки дигар бист фоиз аз
маошамро надоранд. Тартиб чунин буд, ки агар мутахассис
бидуни оила бошад, бист фоизи маошаш донгта мешуд. Ҳамчунин
шиносномаи оилаамро барои ба кайд гирифтан супоридам. Ин
бегоҳӣ Олимчону Герасимовро бо хонумҳошон ба меҳмонй даъват
кардам. Албатта, ин нишаст аз нишасти мучаррадҳо фарк
мекард. Герасимов хушй менамуд, ки ниҳоят завчаам омад.
Хонуми ӯ вактҳои дар рухсатй буданаш ба чанд идора cap зада
буд, то ки мавзӯи фиристондани завчаамро тезонанд. Мо, ки
хама дар як бино будем, то дер сӯҳбат кардем. Аз дирӯз боз
вазъияти дохилии кишвар бад шуд. Дар минтақаи Института
политехники тирпаррониҳо сурат гирифт. Шахрбароии
шаҳрвандони шУравиро манъ карданд. Дигар вакти зик шудан
надоштам. Таҳмина бисёр бекарор аст. КамгУштиаш хам шояд
аз серхаракатй бошад. Ҳоло наздам нишаста, ким-чихо гуфтанй
мешавад. Ошпазхона, ки боиси сардардиҳои ҳаштмоҳаам мешуд,
акнун соҳиби аслиашро пайдо кард. Вазифаи хар зан ин чо
пеш аз хама хУроки мутахассисро сари вакт омода сохтан аст.
ШустушУву ба назм даровардани хона хам яке аз вазифаҳои
Уст. Акнун метавонам, ки ба корҳои илмиам машгул шавам.

Хабари нохуш имрУз он буд, ки тарчумоне бо номи Эркин
мушовирашро паррондааст. Ин чавон аз кавми Узбек буда, дар
ҳарбиҳо тарчумонй мекард. Насади мушовирро дируз ба воситаи

155
ҳавопаймо ба Маскав фиристонданд. Мегӯянд, ки мушовири
ҳарбй ба нафси тарчумонаш мерасидааст, ӯро ба ҳар роҳ
муттаҳам месохтааст. Фишор то ба дарачае расидааст, ки
тарчумон ба куштор даст задааст. Эркинро бурданд. Тақдираш
чӣ мешу да бошад, намедонам. Ҷавон аз беақлй умрашро ҳайф
сохт. Бидуни шубҳа Эркинро сахт таҳқир кардааст, вагарна ба
чунин амал даст намезад. Ба ҳар ҳол чавони хубе буд. Бисту
нӯҳум рухсатй будем. Олимчон ману Абдулмачидро ба хонааш
даъват намуд. Баҳона он буд, ки асбобҳои хонаашро чо ба чо
кардан лозим буд. Салимабону палави сергӯште омода сохт.
Ваъдадодем, ки рӯзи дигар ҳам барои ёрӣ хоҳем омад. Олимчон
механдиду «не, не, халос шуд, дигар асбобе намонд, ки онро
чо ба чо намоед». Баръакс хонумаш меҳрубонӣ нишон дода,
«марҳамат, марҳамат, ҳар вақт хоста бошен, 6иоед»,-мегуфт,
ҳине ки мо манзили Олимчонро пушти cap мегузоштем. Албатта,
Таҳмина ин соат хонаи Олимчонро хеле омӯхт. Муҳимаш он
буд, ки духтари Олимчон - Мунира бо Таҳмина унс гирифт ва
метавон гуфт, ки «дугона» шуданд. Баъдан яке аз шумораҳои
«Садои Шарк»-ро варак задам. Он чо ду маколаи чолиби
С.Табаровро мутолиа намудам, ки якеаш дар бораи устод
С.Айнй буда, дуюмаш сари фаъолияти Рахим Чалил баҳс
менамуд. Сиюми июн рузи аввали ҳафтаи кориам буд. Имрӯз
мухолифин пули назди «Боғи умумй»-ро тарконданд, ки дар
натича се роҳгузари бегуноҳ қурбон гардид. Навакак дар кӯча
тирпарронй 6а мушоҳида расид. Ба ин хотир, мачлиси Б юрой
сиёсй дойр гардид, ки дар он масъалаи вазъияти дохилии
кишвар мавриди баҳс қарор дода шуд. Ҳарчанд ки бозорравиро
манъ карданд, бонувони шӯравй даста-даста дар хиёбону
майдонҳои Кобул бепарво мегаштанд. Тавре ки ба мушохида
расид, моҳи аввали тобистони соли 1979 ба Афғонистон оромии
кулро оварда натавонист. Боду ҳавои Кобул мисли вазъияти
дохилии кишвар гох гарм буду гохе сард. Дар ин мох чанд
тан аз табааи шӯравй ба халокат расиданд, ки бештарашон аз
чумлаи низомиён буданд. Ҳоло хам мучаррадони точик дар
интизории оилаҳояшон қарор доранд. Яке аз онҳо дӯсти банда
Абдулмачид мебошад. Шояд моҳи дувуми тобистон, ки дар
пеш аст, интизории эшонро ба поён расонад. Факат мехостем,
ки бо омадани Санавбарбону ба холи Абдулмачид андаке
бихандем.

156
РАИС «МАРИЗ» ШУДА...

Моҳи июли 1979 сафи «раисони мариз» рӯ ба афзоиш овард.
Бо омадани Ҳ. Амин ба мансаби садриаъзамй таъбири «раис соҳиб
мариз шуда, мудир соҳиб мариз аст» маънии зиндонй шуданро
пайдо кард. Ҳамашаба дастаҳои махсуси Амин ба шикор
баромада, ҳучраҳои зиндонҳои Пули Чархиву Деҳмазанги шаҳри
Кобулро бо «меҳмонон»-и нав таъмин мекарданд. Хурдтарин
инқилоб баъд аз пирУзй чорабинии софкориро дар чомеа пиёда
месозад. Инқилобҳои Ингилистон, Фаронса, Ирон, Руссия
пештар аз Инқилоби Саври Афғонистон ба чунин тозакориҳо
даст зада буданд. Масалан, солҳои ей дар Шӯравй бо хамин
чиҳаташ сафҳаи таърихи нави Руссияро «пурмаънй» гардондааст.
Ин навъ иқдомоти инқилобй, такрибан ба ҳукми анъана
даромадааст. Пас, софкориҳои Амин низ ходисаи тоза нест, балки
ба У имкон медиҳанд, ки дар чодаи сиёсат озодонатар кадам
гузорад. Дар кӯчаву бозорҳои Кобул бисёриҳо мешунидам, ки
одамон эҳтиёткорона мегуфтанд: «Шунидй, ки фалонй мариз
шуда. Валлоҳ Амин дуруст када, У инсони хубе набуд, хиёнат
када, ки зиндониш сохтанд». РУзи аввали июл дар дафтари
кориам будам, ки муовини раиси матбаа наздам омаду гуфт:
«Доктар соҳиб, шунидй, ки раиси хазоин мариз шуда?» На
хайр, гуфтаму бо баҳонаи мактуберо ба Вазорати молия таслим
додан, роҳ сУи бинои марказй пеш гирифтам. Хостам фаҳмам,
ки хабари мариз шудани раиси хазоин рост аст ё дурУт. Нафари
хидматгораш ба пешвозам баромаду аз се рУз сари вазифа ҳозир
нашудани раис огохам сохт. Сипае, назди окон Афзалй
даромадам. «Хайрияту хайрият, фақат раис чанд рУз боз мариз
шуда. Хо,- гуфтам, яъне ки раиеро зиндонй кадан». «Оре»,-
гуфт оқои Афзалй. Раис парчамй буд. Худро аз форсигӯҳои
Кобул мегуфт. Марди фархангие менамуд.

Бояд гуфт, ки Ҳ.Амин дар тамоми вазоратхонаҳо,
муассисаҳои давлатй, мактабҳои олй ва умуман дар хама чойи
кишвар одамони хабарбару хабаркаши худро дошт. Дастгоҳи
Амин дар миёни шУравиҳо низ амал мекард. Ҳодисаҳое хам
шуда, ки баъзе тарчумонҳо ба доми Амин гирифтор шуда-
буданд. Вазирону раисон ва мансабдорони давлатй аз доираи
суханҳои расмй берун намебаромаданд. Ҳама ҳарфҳо шакли
анъанавй пайдо карда буданд. Тарсу харос тамоми кишварро
фаро гирифт. Акнун фахмидам, ки чаро Мисок, то ки бо банда
сӯҳбат орояд, болои телефонҳояшро бо сарчоки калоне мепУшонд

157
ва баъд мегуфт: «Мардума озод кардему худа зиндонй». Яъне
Мисок ҳам метарсид. Ҳол он ки дар ҳукумати Тараки шахси
сеюм маҳсуб мешуд.

Бояд гуфт, ки дар Вазорати молия ҳодисаи «маризшави»
кам ба мушоҳида мерасид. Мисок таври махфӣ ба дастгоҳаш
фармуда буд, ки вакти маъмуреро аз вазорат «мариз» эълон
кардан, ба зудй Уро вокйф созанд, вагарна шаб, ки шуд начот
додани «мариз» номумкин мешавад. Ба таъбири дигар, «мариз»
бояд «шабмонда» нашавад. Чун амалиёти «маризсозиҳо»-и Амин
соатҳой се-чори шаб амалй мешуданд, соҳиби маризро зарур
буд, ки соатҳои ҳашти пагоҳй ба Мисок хабар расонанд. Агар
чунин мекарданд, Мисок то чошт «мариз »-ро аз «шифохона»
бадар месохт. Ҳодисаи маризшавии раиси хазоин ба рӯзҳое рост
омад, ки Мисок дар сафари хорича буд. Вакте ки аз ҳавопаймо
поён шуд, 6о ришҳои расида ба дафтари кораш омад ин хабари
шумро барояш арз доштанд, аммо дер шуда буд. Он рӯз Мисок
як соат касеро кабул накард, балки ба воситаи «одамони худ»
кӯшиш намуд, ки раиси хазоинро халос кунад. Ҳайҳот, ки дигар
зӯраш ба дастгоҳи Амин намерасид. Бадбахтй дар он буд, ки ба
хотири халос кардани маризе бевосита ба Амин касе чуръати
мурочиат кардан надошт. Мисок метавонист, ки дар мавриди
раиси хазоинаш ба Амин мурочиат кунад, вале ин мурочиат ба
зарари Мисок тамом мешуд. Шояд Амин раисро озод мекард,
аммо баъд аз чанд рУз худи Мисокро ба ҳабс мегирифт. Ҳ.Амин
дар моҳи июл акнун Амини моҳҳои аввал набуд, балки такдири
кишварро ҳал менамуд.

Огози июлро дар ҳамин рӯҳия пешвоз гирифтем. Июл Оарои
шаҳрвандони шӯравии мукими Кобул ҳамчун моҳи рухсатиҳо
мебошад. Ҳамин буд, ки рУзи аввали июл Агафоновро ба Маскав
гусел намуд ем. Ниҳоят, дар матбааи сукук раиси нав таъин
шуд. Вай аъзои ҳизби «Халк» ва паштузабон буд. ШУравиро
мусбат мепазируфт. Афғонистонро бе ШУравй тасаввур
намекард. Аз матбаа ба Шахбоз занг задам. Ваъда кардам, ки
бегоҳй ба наздаш меравам. Аз ин масъала Абдулмачидро низ
огоҳ сохтам. Вакти расмиро ба поён расонда, сӯи Чангалак роҳ
пеш гирифтем. Шаҳбоз шароити хубе дошт. Факат маҳали
истикоматиаш маъкулаш набуд, зеро аз Кобул берун карор дошт.

Соати чори рУзи сеюм дар толори мармарии сафорат чаласаи
ҳизбй сурат гирифт. Чор соат давом кард. Сафир — Пузанов
А.М. сари мавзУи муносибати ШУравиву Афғонистон маърУза
кард. Сафир аз хукумати Таракй розй буд. Ӯ изҳор дошт, ки

158
сарварони давлат ягон иқдомро бе маслиҳати мушовирҳои
шӯравй пиёда намесозанд. Ҳар фармудае, ки Шӯравӣ пешниҳод
намояд, тарафи афғонй ба зудй аз пайи амалй сохтани он
мешавад. Назар ба маълумоти Пузанов акнун 60 фоизи буча ба
масрафи ҳарбй вогузор мегардад. Дар мачлиси «Хонаи Халк»
Ҳ.Амин аз Пузанов савол кардааст, ки чаро байни мушовирини
баъзе вазоратхонаҳо якмаромй ба мушоҳида намерасад. Масалан,
мушовирини Вазорати плон дар муноқишаанд. Яъне гапҳошон
ба хам рост намеояд. Сафир соате дар бораи бад будани вазъияти
дохилии Афғонистон ҳарф зад. Мухолифини давлат ба куллй
cap бардоштаанд.

Рӯзи чоруми июл хавопаймои Маскав фуруд омад, аммо
дар миёни мусофирон завчаи Абдулмачид набуд. Дар назар
буд, ки бегоҳ аз Тошканд «Бойинг» меояд ва шояд он чо бошад.
Бо ин ҳавопаймо Султон Рачабов ва мушовири вазорати молия
Рюмин С.М. омаданд. Парвози имрУзй то чое хотирмон буд,
зеро хонумҳои Таракиву Амин, ки мохе дар Маскав истироҳату
табобат доштанд баргаштанд. Ба ин муносибат хиёбони марказй
бо чорраҳаҳояш баста шуданд. Доктар Шоҳвалй - муовини
аввали садриаъзам, ки дар мачлиси СЭВ иштирок дошт, дар
ин чумла шомил буд.

Ҳафтаи аввали июл ба муносибати амалй шудани Фармони
шаши Ҳукумати инқилобй ки ба тақсими замин ба деҳқонон
иртибот дошт, дар шаҳрҳои Афғонистон, ба хусус Кобул
митингҳо сурат гирифт. Чунин митингу чаласаҳои ташвиқй дар
дохили вазоратхонаҳову муассисаҳои давлатй низ дойр мегардид.
Дар ҳамин замина, раёсати матбааи сукук низ чунин мачлисро
бо иштироки коргарону шӯъбаҳои дигар амалй сохт. Рӯзи чорум
боз амри сафорат расид, то ки ба сабаби бад шудани вазъияти
дохилй аз хонаҳомон берун набароем. Аслан максад он буд, ки
шаҳргардиву бозорравй накунем. Гузашта аз ин, чунин амрхо
барои мо -точйкон, чандон ахамият надоштанд. Мо ба хар кучо
ки мерафтем, ба сифати шаҳрванди дохилй шинохта мешудём.

Бо Таҳмина масруф будам, ки Муҳаммадчон омада, ба хонаи
Абдулмачид меравем, - гуфт. Ба иллати ин ки боди сахте мевазид,
1 ахминаву модараш дар манзил монданд. Маълум шуд, ки
хону ми Абдулмачид бо духтарчааш соати шаш ба воситаи
Тошканд омадаанд. Муҳаммадчон, ки занашро гусел карда буд
ва дигар ташвише надошт, аз омадани хонуми Абулмачид пештар
аз дигарон иттилоъ пайдо кардааст. Баъд аз ман акнун
Абдулмачидро мавриди ханда карор доданй буд. Метарсам, ки

159
ҳамаи бачаҳои точикро хабар накарда бошад. Вакте ки мо
дарвозаро задем, аллакай Абдулҳакиму Азимчон, Фахриддин,
Фарҳоди тошкандй менишастанд. Абдулмачид моро низ 6о
чеҳраи кушода пешвоз гирифт ва албатта омодаи шунидани
ҳарфҳои хандаовари мо шуд. Палов ҳам омад, зеро Абдулмачид
зирбакашро дишаб тайёр карда буд. Щербачаҳо ду шиша
«водка»-и овардаи Санавбарбонуро фавран холй карданд.
Мавзӯи сУҳбат ҳамон буд, ки дар хонаи Муҳаммадчону банда
сурат гирифта буд. Мо Абдулмачидро ба он боиси ханда карор
медодем, ки то омадани занаш ду-се шалварро кӯҳна кард. Илова
ба ин, аз омадани хонумаш ҳамсояҳои пуландиаш чандон
хушҳолй ҳис намекарданд. Азимчон бошад, такрор ба такрор
Абдулмачидро огоҳ' месохт, ки бисёр шитоб накунад, имшао
куюд нест ва мо то субх хоҳем нишаст. Абдулмачид чй
гуфтанашро намедонист. Завчааш, ки бонуи бофарҳангу
ҳуқуқдоне буд, шӯхиҳои моро чиддй кабул намекард, балки
мегуфт: «Ҳеч ran не, майлаш шиштан гиред. Воқеан,
Абдулмачид, ки хеле пазмон шуда буд, Соня, Соня гӯён гирду
атрофи занаш давр мехӯрд ва ҳар чизро баҳона карда оа
ошпазхона медаромаду мебаромад. Ба ҳолаш раҳмамон омаду
6о пешниҳоди ман ҳамагй худоҳофизӣ намуда, ба Абдулмачиду
Сонябону хоби хуш орзу кардем. Хона омадам, ки Олимчони
ҳамсояамро серташвиш дидам. Сармушовири бонк - Воилуков,
ки пагоҳ қарордодаш тамом мешуду сӯйи ватан парвоз мекард,
бемор шудааст. Хонуми Олимчон 6о Горунов духтуреро аз
гурУҲИ ҳарбиҳо оварданд. Вазъи саломатиаш чандон хуб набуд.
Бо вучуди ин, пагоҳаш 6о анчомҳояш ба майдон ҳозир шуд. Ду
духтур низ бо ӯ парвоз карданд. Ин парвоз рӯзи панчум сурат
гирифт. Рафтани Войкулов дар рӯзгори кобулии банда тағиирот
ба вучуд овард. Мушовири гумрук, ки дар чаҳорхонагии кабати
дуюм истиқомат дошт, хонаи Войкуловро дар ошёнаи панчум
ишғол кард. Ба назари ӯ ин ошёнаи панчум бехатар буд. Ман,
ки дар панчхонагии табакаи аввал рӯзгор доштам, хонаи Горинро
ишғол намудам. Банда кайҳо мехостам, ки як-ду ошёна болотар
бароям. Қабати аввал чандон мувофик набуд, махсусан ҳоло ки
ҳамсарам 6о духтарчаам ҳамрохам буданд. Аз балкони он 6е
душворй даромадан мумкин мешуд. Хулоса, рӯзи панчум
кӯчокӯчй дар бинои 46 дар авч буд. Акнун бо Олимчон дар
майдончаи ошёнаи дуюм ҳамсоя шудем. Дигар зарурат 6а
фаромадани Мунираву баромадани Таҳмина набуд. Онҳо
бемалол метавонистанд ба хонаи якдигар «меҳмон» шаванд.

160
Таҳмина ба Мунира ин кадар одат карда буд, ки ҳар сари
вақт дар таги дарвоза қарор мегирифт, то ки назди Мунира
баремаш. Ба ин муносибат палавчае омода кардем ва бо
Муҳаммадчону Азимчон ва Олимчону Горин онро бо оби шишае
омезиш додем. Ин чунин маънй дошт, ки банда бурёкубонамро
гузаронидам, вагарна аз Муҳаммадчон халос шудан кори
душворе буд. Горин низ ӯҳдадор шуд, ки бурёкӯбон кунад.
Анчомҳояшро аз қабати дуюм ба панҷум кашондем. Ба Горин,
ки тарсу ҳам буд, шӯхиомез гуфтам: «Акнун ягон душман ба
қабати панч баромада наметавонад. Горин минбаъд осуда
мехобад».

Имрӯз Абдулмачид бандаро бо аҳли байт ба меҳмонӣ даъват
намуд. Баъд аз ҳашт моҳи мучаррадй насибамон гардид, ки ду
оила сари як миз нишинему сӯҳбати хоса анчом бидиҳем. Шералй
Саид ва Додарчон хабаргирй омаданд. Андак нишастанд. Ба
иллати ин ки анчомҳои хона парешон буд, натавонистам
дурусттар пешвозашон бигирам. Онҳо, ки дар милиса кор
мекарданд, вазъияти дохилии кишварро ноҳинчор мешинохтанд.

Ду-се дафъа ба суроғаи Асадуллоҳ Ҳабиб занг задам, вале
дар дафтари кориаш пайдояш накардам. Тибқи ваъдаи пешакй
7-уми июл занг задам, аммо боз ҳам садояшро нашунидам.
Ҳамарӯза дар гӯшаҳое аз шаҳри Кобул консертҳои овозхонҳои
шинохтаи кишвар ба муносибати анчоми тақсими замин сурат
мегирифт. Чунин консерт рӯзи 7-ум дар микрорайон низ садо
дод, ки овозхони беҳтаринаш Маҳваш буд. Ба занак фармудам,
ки дар чошт манту пазад. Олимчон бо завчааш омаданд. Сӯҳбати
оилавй оромтар буд аз сӯҳбатҳое, ки рӯзҳои мучаррадӣ барпо
мегардиданд. Табиист, ки бонувон сӯҳбатҳои худро доштанду
ману Олимчон сӯҳбати худро. Мо бештар рафтори ношоистаи
баъзе мушовиронро мавриди сарзаниш карор медодем. Ҳанггуми
июл дар Кобул Нандорй драмаи «Хашми халқ»-и Асадуллоҳ
Ҳабибро тамошо кардам. Дар толор 30-40 тамошобин буду бас.
Драма бо баромади ду ҳунарманди масхарабоз оғоз гардид.
Вокеан, асар заминай таърихй ва муосир дошт. Бахши таърихии
онро даврони салтанати Аловиддин дар Гурот (асри XII) ташкил
медод. Симои оҳангарону коргарон хеле равшан ба назар
мерасид. Бо мурури замон табакаи коргар дар Афгонистон
Инқилобро пиёда месозад. Нақшҳои амир, каниз ва ҳаким хуб
ичро шуданд. Сужа дорой тазоду низоъҳои ичтимой буд. Чоҳилии
амирон драмаро хотирмон месохт. Ниҳоят, Инқилоб pyx дод.
Байрақи сурх рӯйи саҳна пайдо мегардад, ки рамзи ҳизби

161
ҳокимро нишон медод. Дар пардаҳо бонувон ҳам нақш
мебозиданд. Аммо фаъолияти онҳо чандон ба воқеият мувофиқат
намекард. Рақоссаҳо ба дарачаи лозимй накшашонро ичро
накарданд. Метавон гуфт, ки муваффакияти чашмраси муаллиф
дар «Хашми халк» эчоди Аловиддин буд. Марям Маҳбуб низ
дар сӯҳбатащ бо камина накши Аловиддинро ба чойи аввал
гузошт.' Бегоҳии нӯҳум Шералӣ Саид меҳмонам шуд. То дер
сари вазъияти дохилии кишвар сӯҳбат намудем. У монанди
баъзе мучаррадҳои точик хонумашро интизорй мекашид. Назар
ба нақли Шералй рӯзе нест, ки ҳодисаи нохуше cap назанад.
Ҳукумати Таракй кӯшиш дорад, ки мардумро аз ҳолати
рӯҳафтодагӣ берун кашад. Як сабаби баргузориҳои консертҳо
ҳам мавзУи мазкур мебошад. Илова бар ин, дар чойҳое аз
микрорайон телевизорҳо гузошта буданд, то ки бошандагонро
бо барномаҳои ҳукуматй масруф созанд. Сарфи назар аз
нооромиҳо баъд аз вақти расмй хонаи Шаҳбоз рафтам. Дар
ҳавлиашон тут пухта буд. Ҳам тут хӯрдему ҳам палави кобулӣ.
Шаҳбозшон ичозати берун баромадан надоштанд. Бо ин
рафтанҳо мехостам, ки ӯро андаке аз муҳити нотинчиҳо халос
созам. Ёздаҳуми июл аз сӯҳбати телефонй бо Асадуллоҳ огоҳй
ёфтам, ки ӯ рӯзи дигар назди банда меояд; омад. Ду-се соат
сари адабиёти муосири Афғонистон баҳс кардем. Асадуллоҳ
яке аз достоннависони даризабон маҳсуб мешуд. У таҳсилкардаи
аспирантураи Университета Ломоносови Маскав буда, сари
эчодиёти Мирзо Бедил рисолаи номзадй дифоъ намудааст. Эшон
аз дӯстони душанбегии банда Муҳиддин Темур ва Қурбон Бобоев
ёдоварй кард. Ба хусус, дар бораи Қурбон суханҳои чолибе
иброз дошт. Чордаҳуми июл (23 Саратон) зодрӯзи Н.Тараки
буд. Шасту сесола шуд. Дар саросари Афғонистон ин рӯзро бо
шукӯҳу шаҳомат чашн гирифтанд. Митингҳо баргузор мешуд.
Ин рӯз барномаҳои радио ва телевизион ба рӯзгору фаъолияти
инкилобии Таракй бахшида шуданд. Суфаро пайи ҳам дар
дафтари табрикия имзо мегузоранд. Пузанови шӯравй яке аз
аввалинҳо шуда, Таракиро аз чониби Л.И.Брежнев табрик гуфт.
Таракй даст ба пешонӣ долон мекарду табассум менамуд.

Понздаҳуми июл вазири молия мушовири муассисаҳои
давлатиро ба ҳузураш пазируфт. Мисок нав аз шифохона берун
шуда буд. Маълум гардид, ки саломатиаш чандон хуб нест.
Табъаш хира менамуд. Баъдан аз ҳолу аҳволи камина пурсон
туда, шикоятомез гуфт, ки чаро боре ба манзилаш мехмг
намешавам. Мисок мушовирро гусел карду 10-15 дақиқаи дигао

162
маъталам сохт. Вақте ки ҳардуямон танҳо мондем, чеҳрааш
кушода шуд. Аз Шӯравӣ розй буданашро таъкид сохт. Дар
чараёни сӯҳбат муносибаташро бо Ҳ.Амин фаҳмидан хостам. Ӯ
бо назари шубҳаангез сӯи ман нигарист ва гуфт: «Хо, илоче
надорем, Шӯравй вайро дастгирй мекунад. Худо кунад, ки Амин
ба чашми Шӯравй хок напОшад. АфсУс, ки - идома дод,-
Мисок, — мо назаромонро чое гуфта наметавонем». Ман гуфтам:
«Вазир соҳиб, агар шумо хоста бошен, ин мавзӯъро ба чойи
дахлдор расонам». Мисок розй шуд, аммо хоҳиш намуд, ки
номи Уро нагУям. Дуруст аст, -гуфтам ва худоҳофизӣ кардем.
Оре, Амин торафт Шӯравиро бозй мед од. Сафири ШУравй ба
ҳузури Таракй камтар мерафтагй шуд, балки сари мавзУъҳои
тарафайни давлатй бо Амин сУҳбат карданро мепазируфт.
Мушовирони шӯравй ҳам факат аз Амин иқтибосҳо меоварданд.
Боре Султон Рачабов бо ифтихор гуфт, ки нони чоштро бо
Амин дидааст ва ҳатто акси хотиравй хам гирифтаанд. Азбаски
шоҳидон буданд, банда шУхиомез аз эшон савол кардам: «Султон
Рачабович! Вахте ки якчоя акс бардоштед, кадоматон ба гардани
якдигар даст гузоштед»? Ӯ бо шунидани ин савол каме дар
ҳолати парешонй карор гирифту «ба ёдам нест»,- гуфт. Сипае
аз ман пурсид: «Сагера бо ин саволат чӣ мехоҳй бигӯй?» «Ҳеч.
Одати сағераҳо ҳамин аст»,- гуфтаму мавзУи сУҳбатро дигар
намудам. Чанд рУз гузашту хонаи Султон Рачабов даромадам
ва он акси таърихй ба назарам хУрд. Амин бо чеҳраи хандон
дасти чапашро ба гардани Султон Рачабов гузошта буд, «Хеле
акси зебо,- ишора намудам сӯи С.Рачабов. Хайрият, ки Амин
ба шумо эҳтиёч доштааст, на шумо ба У». Султон Рачабов ин
дафъа низ максади бандаро дарк накард. Фақат барояш гуфтам:
«Рузе мерасад, ки шарҳи ин акеро аз банда хоҳед шунид».
Султон Рачабов дигар чизе илова накард.

То ин рУз 10-15 саҳифа дар бораи насри дарй сиёҳ намудам.
Онро мехоҳам, ки ба Асадуллоҳ Ҳабиб диҳам, то ки таҳрир
шавад. Нуздахуми июл мушовиронамон - Герасимов В.В ва
Горин Ф.Н ба рухсатй рафтанд. Анчомҳошонро аз тафтиши
гумрукй гузарондам. Вақтҳои охир ба ивази Мухаммадчон
тарчумонии Горинро Хочамов Курбон анҷом медод. Бегоҳии ин
рӯз Асадуллоҳ омад. Як пиёла чой нУшидем, маколаро барояш
хондам. Маъқулаш шуд. Баҳси зиёде оид ба эчодиёти худи
Асадуллоҳ сурат гирифт. Аз киссаи «Сапедандом» ёдовар
шудам, ки тарчумаи русиашро хонум Кисилёва Л.Н. анчом дода
буд. Асадуллоҳ баъди сархуш шуданаш маколаи бандаро ба

163
чайбаш гузошту .хайрухуш намуд. Дар чараёни сӯҳбати
адабиётшиносии имрӯза Асадуллоҳ аз банда хоҳиш намуд, ки
дар бораи асарҳои драмавй низ чизе нависам. Албатта, ин хоҳиш,
пеш аз Хама, ба хотири драмаи «Хашми халк» буд, ки ба калами
эшон тааллук мегирифт. Ҳамоно вазъияти сиёсй рӯ ба бадй
меовард. Дар ин чода, Шералй Саид бандаро аз бисёр ходисаҳо
огоҳ месохт. Мо, ки аз як шаҳр будем, зуд-зуд вомехӯрдем ва
ӯ баъзе сирри милисаро бароиман мегуфт. Бистуми июл Шералй
қисса кард, ки дар Гардез як майори шӯравиро бо тарчумонаш
мачрӯҳ сохтаанд. Ҳамчунин дар роҳи Мазори Шариф низ яке
аз низомиёни рус чароҳат бардоштааст. Аз ин чост, ки аз дирӯз
боз шаҳрравиро манъ сохтанд. Ҳатто овозае паҳн шуд, ки рӯзи
19-ум ҳазораҳо дар шаҳри Кобул даст ба ошӯби сиёсй мезадаанд.

Бисту якум аз дафтари матбаа ба Марям Маҳбуб занг зада
хоҳиш намудам, ки чанд намунае аз осори драмавии муосирро,
ки дар Кобул Нандорй ба саҳна гузошта шудаанд, ба ихтиёрам
гузорад. Марям «ба чашм, доктар соҳиб», - гуфту ба амони
худо кард. Баъд аз чонгги имрӯз бо хоҳиши Шпагин ва хонумаш
дӯконгардӣ кардем. Ҳарчанд мефаҳмондам, ки хатар дорад,
аммо онҳо парвое надоштанд. Бозоргардй хастаам сохта буд,
аммо бо Таҳмина сайру гангг карданро ба дигар вакт нагузонггам.
Ӯ акнун батарс-батарс қадам мепартофт. Бонувони афгонй ин
духтарчаи «тиллой»-ро медиданду таваккуф намуда, мӯйҳояшро
сила дода, суханҳои навозишкоронае барояш арз медоштанд.

Бисту дуюм Марям ваъда дод, ки тарчумаи ҳолашро барои
банда омада месозад. Рӯзи дигараш Мисок ба дафтараш хост.
Ба саволхои камина чавоб навишта будааст. Аз саломатиаш
шикоят кард. Меъдадард шудааст. Вазир дойр ба вазъияти
дохилй чанд ҳарфе иброз дошт. Дар вилояти Бадахшон
нооромиҳо ба мушоҳида мерасид. Бисту чорум хонуми Шпагинро
ба Маскав гусел намудам. Асадуллоҳ маколаи бандаро пас овард.
Хонда таҳрир кардааст. Ба хам маслихат намудем, ки сари
адабиёти муосири дарй рисолае менависем. Бобу фаслҳоро байни
худ тақсим карданӣ шудем. Ҳаёт ва фаъолияти Мисокро У бояд
менавишт. Эчодиёти Асадуллоҳро дар якчоягй бо ду-се адиби
дигар банда ба ӯҳда гирифтам. Биступанчуми июл мутобиқ ба
сеи Асад Рамазони соли 1979 оғоз гардид. Се рӯз истироҳат
эълон шуд.

Ҳавопаймое, ки дирӯз дар Кобул фаромад, хароб шудааст.
Аз ин рӯ, мусофиронро рӯзи 26-ум ба Маскав бурда натавонист.
Аз Фотима, Мусулмонкулов ва Бердиев хат гирифтам. Фотима

164
дар мактубаш аз зиқ шуданаш навиштааст. Ҳамчунин хабар
додааст, ки ҳуччатҳояшро ба Институти тиббй супоридааст.
Орзуи деринааш буд. Синфи даҳро бо бахои аъло хатм кардааст.
Хешу ақрабо кам ба дидораш мерасидаанд. Имрӯз бозорй кардам.
Баъзе савғоҳо барон Фотимаву Парвиз харидам, то ки ба воситаи
Олимчон, ки дуюми август ба рухсатй меравад, фиристонам.
Бисту ҳафтум бори аввал Таҳминаро аккосй намудам. Бо
фармони Шӯрои Инқилобӣ масъалаи дифои кишвар ба ӯҳдаи
Ҳ.Амин вогузор шуд. Ҳоло Рамазон бошад ҳам, чангҳой дохилй
ид ома доранд. Таракй изҳор дошт, ки ин вазифаро Амин беҳтар
ӯҳда мекунад. Н.Таракй дар таробеҳи шаби сеюми рӯза, ки
дар масчиди чомеи «Хонаи Халк» баргузор шуд, иштирок
намуд. Аз радиои Кобул иттилоъ доданд, ки дар Афғонистон
Иттиҳодияи нависандагон ташкил гардид.Чанд мох боз
мушовирон сари ин мавзӯъ кор карданд. Сохтори шӯравиро бо
мурури замон дар Афғонистон ташкил доданианд. Ҳол он ки
барои Афғонистон Иттиҳодияи нависандагон ҳеч зарурате
надошт. Бисти Асад нахустин чаласаи Иттиҳодия баргузор хоҳад
шуд. Бисту хаштум дар Вазорати плон мачлис сурат гирифт.
Ҷаласа таҳти роҳбарии муовинҳои вазоратҳои плон ва молия
Солтанй ва Тарконй ифтитоҳ гардид. Плони панчсолаи
Афғонистон мавриди баҳс қарор гирифт. Аз мушовирони
Вазорати молия - Блудов ва Шпагин иштирок карданд. Мачлис
тӯлонй шуд. Чор соат баҳс оростанд. Аммо ба мушовирон касе
савол пеш наовард. Блудови мо бетоқат шуда, чанд назари
«тозааш»-ро иброз дошт. Маъмурини афғонй гӯш медоданду
писханд мезаданд. Ҳама пешниҳодҳои Блудовро гӯё нашунида
бошанд, ки мачлисро пӯшида эълон карданд. Мӯйсафед бисёр
кӯшиш намуд, ки ҳозиринро ба чояшон шинонад, аммо худро
танҳо диду чанд лаҳза аз чояш баланд шуда натавонист. Ба
иллати ин ки Рамазон буд, дар чойи кор чойнӯшй манъ шуд.
Мегуфтанд, ки хама аъзоёни ҳукумат рӯзадор будаанд. Мо
низ худро рӯзадор вонамуд мекардем. Сигоркашӣ пинҳонй сурат
мегирифт. Рӯза доштан барои мо - мусулмонони шӯравй ҳатмй
набуд, ҳарчанд ки ба қонунҳои давлати Афғонистон бояд итоат
мекардем. Асадуллоҳ соатҳои чор хона омад. Ӯ рӯзаро мехӯрд,
аммо худро рӯзадор мешуморид. Миёни худиҳо рӯзадор буду
хонаи ман, ки меомад, рӯзаашро мехӯрд. Мақолаи бандаро
«Нигоҳе ба насри дарй пас аз Инқилоби занчиршикани Савр»
унвон гузоштем. Ҳаждаҳ саҳифа Шуд. Ба Асадуллоҳ хуш омада
буд. Баъд аз чопи мошинка ба ягон мачалла барои чоп

165
месупорам. Дар «Хонаи Халк» мачлиси сиёсй чараён гирифт.
Бо пешниҳоди садриаъзам Ҳ.Амин дар сохтори вазоратхонаҳо
тағйирот чорй гардид. Профессор Чалилй, ки то дирӯз вазири
таълим ва тарбия буд, Вазорати зироатро ба ӯҳдааш гузоштанд.
Вазири дифоъ - Ватанчорро дуюмбора вазири умури дохила
таъин карданд. Чунин тагйирот ба он хотир буд, ки баъзе вазирҳо
аз ӯҳдаи ичрои вазифаҳои хеш набаромаданд.

Асадуллоҳ Ҳабиб ба куллй зидди ташкилшавии Иттиҳодияи
нависандагон буд. У мегуфт, ки чаласаи он бо иштироки адибони
кишвар нагузаштааст. Такдири Иттиҳодияро чанд тан аз ҳизбиён
ва намояндаи Маскав ҳал кардааст. Гузашта аз ин, хайати
садорати Иттиҳодия хама паштунҳо мебошанд. Асадуллох
Ҳ.Аминро айбдор мекард. «Дасти Амин аст», - мегуфт у. Бисту
нУхум дастнависи макола чопи мошинка шуд. Онро ба Мисок
медиҳам, то ки андешаҳояшро иброз намояд. ИмрУз зодрУзи
Олимчонро қайд кардем. Зиёфат орост. Папян, Хабиб бо
завчааш, Мухаммадчон, Холик ва банда бо хону мам сари
даСтархон карор гирифтем. Райей ба Ухдаи банда гузошта шуд.
Ширингапй карда, бо як шиша коняк хама сархушу хушхол
шуданд. Чанд грамм коняк боз боқӣ монд.

Мисок маколаи бандаро хонда, дар ду-се саҳифа фикрашро
иброз доштааст. Марям ба чанд эроди камина розй нашуд. Хайр
аст, онҳоро хат мезанам. Акнун мешавад, ки онро ба чоп супурд.

Ду рУзи охири июл саломатиам бад шуд. Худамро бехолу
камкувват ҳис менамудам. Ду-се кило вазнамро партофтам.
Вақтҳои холигй ба мутолиаи осори насрӣ ва навиштан машғул
мешудам. Чунон ки гуфтам, дар ту ли як моҳи июли 1979 сафи
«маризон» ба ҳазорҳо расиданд. Бисёре аз ононро ба воситаи
катл «табобат» мекарданд. Мансабдорон ҳар пагоҳй ба хонавода
хайру хуш карда, сипас сари вазифаҳошон ҳозир мешуданд.
Обу рУйи Амин рУз то рУз боло мерафт. Исми Амин рамзи
даҳшатро пайдо мекард.

НООРОМИҲОИ МОҲИ АВГУСТ

Оғози мох и август сербориш омад. ҲамарУза ду-се дафъа
ҳавои Кобул тагйир меёфт. Садои раъду барк касро берохат
месохт. Ҳатто бориши чанддакикагии жола хам ба амал омад.
Якуми август барои банда ва хонумам рУзи санчишҳо буд. Да"1
ин рУз Фотима яке аз имтиҳонҳои дохилшавиашро бояд супорад.

166
Мо ҳеҷ иттилое дар ин маврид надоштем. Ба дасти Олимчон
номае фиристодам, то ки Фотима ё бародаронам хабари тозаеро
ба мо расонанд.

Дар тамоми гӯшаву канори Афғонистон мухолифини давлат
фаъолтар мешуданд. Расонаҳои хабарӣ бошанд, ҳукумати
инқилобии Афғонистонро ба шӯравигарой муттаҳам сохта, таъкид
мекарданд, ки кишвар торафт аз меъёрҳои исломӣ дур туда
истодааст. Аз ин чост, ки ҳукумати Таракй назоратро аз болои
рӯза чиддӣ кардааст. Дастгоҳи ҳукумат ба таври пинҳонй миёни
мардум мегашт, то ки ягон афғони рӯзахӯрро ба даст афтонад.
Дар вазоратхонаҳо ҳам чунин назорат ба мушоҳида мерасид.
Ҳамоно аз манотиқ хабарҳои наву тоза дар бораи тахрибкориҳои
мучоҳиддини афғон ба Кобул мерасиданд: Кӯпруки Солангро
тарконданд, роҳи Кобул — Соланг баста шудааст, меваи тар ба
марказ намерасад, бозорҳо холй мондаанд ва ғайра. Панчуми
август дар вазорат будам. Соатҳои дувоздаҳуним якбора садои
тирпаррониро шунидам, ки аз самти қалъаи Боло Ҳисор меомад.
Он чо яке аз гарнизонҳои низомй қарор донгг. Гумон кардам,
ки ин гарнизон ҳам ба давлат хиёнат намуд. Дар чунин ҳолатҳо
мо роҳи манзилҳоямонро пеш мегирифтем. Соати як дар хона
шудам. Вертолётҳои низомй болои қалъаи Боло Ҳисор пайдо
шуданду лаҳзае баъд таркиши сахте шунида шуд. Сипае дуди
ғафси сиёҳе боло баромада, минтакаро пахш кард. Баъдан
пайиҳам бомбаандозиҳо такрор ёфтанд. Акнун ҳаракати тонкҳо
шунида шуд. Тамоми хиёбону гузаргоҳҳои шаҳрро бо тонку
аскар иҳота намуданд. Ҳавопаймоҳои низомии МИГ-23 болои
Кобул пайдо шуданд, аммо бомбае напартофтанд. Фақат бо
суръати баланд аз болои қалъа парвоз карданро идома доданд.
Чунин ба назар мерасид, ки дар дохили қалъаи Боло Ҳисор
задухӯрди сахте чараён мегирифт. Торафт садои тирпаррониву
таркишҳои бомбаву гранатаҳо ва тӯпҳо муҳити Кобулро
даҳшатнок менамуд. Бошандагони шаҳр ба мошинҳои шахсӣ ва
мусофирбар савор шуда, аз Кобул мегурехтанд. Баъзеи дигарон
ба минтақаҳои ороми шаҳр панаҳ бурданй мешуданд. Дар ин
муддат бошандагони Кобул хеле тарсу ба мушоҳида мерасиданд.
Воқеан, чанг буд. Бомбаҳо чунон таркиш доштанд, ки ба
даҳкилометрйҳо ларзиш ворид месохтанд. Маълум буд, ки қисми
зиёде аз ҳавливу манзилҳои бошандагони гирду атрофи калъаи
Боло Ҳисор, ки бештар мардуми ҳазора буданд, ба хок яксон
шуда, садҳо занону мардон ва тифлони бегуноҳ курбон
гардиданд. Раҳматшоҳ, ки бинои истиқоматиаш дар баромадгоҳи

167
микрорайон ба самти Чаман карор дошт, ба мушоҳида
гирифтааст, ки аз наздикиҳои онҳо сӯйи қалъаи Боло Ҳисор
тири тӯп cap додаанд, ки он на ба қалъа, балки болотар аз он
афтода даҳҳо хонаҳои ҳазораҳоро хароб сохтааст. Паррон-
парронҳо то соати панчи бегоҳ идома ёфтанд. Вале ҳанӯз ҳам
парвози вертолётҳо идома дошт. Мо то дер аз балкони хонаҳомон
вазъиятро пайваста ба ҳаракати тонку парвози вертолётҳо тамошо
кардем. Ниҳоят тирпаррониҳо хомӯш шуда, танҳо дуди сиёҳи
ғализро дидан мумкин буд, ки чо-чо ба ҳаво ҳалказанон боло
мешуд. Дар ахбори соати шашй телевизиони Кобул эъломияи
Ҳукумати инкилобиро пахш кард. Дар он омада буд, ки дастаҳое
аз ирониёну покистониён каблан дар Кобул маскан гирифта,
имрӯз ба гарнизони ҳарбии қалъаи Боло Ҳисор ҳучум
овардаанд, то ки силоҳи чангй ба даст оранд. Аммо нерӯҳои
содиқи ватан онҳоро шикает дода, чандеро ба асирй гирифтаанд.
Ҳамчунин ба бошандагони Кобул, ки дар ин ходиса давлатро
ёрй додаанд, ташаккур туфта мешуд. Дар поёни изҳорот эълони
тозаеро дар мавриди чараёни куюди шабгардй шунавонданд.
Аз ин шаб cap карда, куюди шабгардй соати ҳашти шаб оғоз
ёфта, то соати чори субх идома меёбад. Ҳол он ки чанд вақт боз
куюд аз соати 12-и шаб шурӯъ мегардид. Чун анъана боз
гирдуатрофи бинохои моро тонку аскарони мусаллаҳ иҳота
карданд, то ки амнияти шӯравиҳоро таъмин намоянд. Чангҳо
аз атроф ба пойтахт интикол меёбанд. Дар сикилометрии Кобул
ҳамарӯза задухӯрдҳо чараён доранд.

Ҳодисаи Боло Ҳисор чандин рӯз мавриди баҳси бошандагони
Кобул карор гирифт. Онро ҳар хел шарҳу эзох медоданд.
Мегуфтанд, ки дар ин набард, такрибан якуним хазор кас
кушта шудааст. Дар дохили гарнизон хам низомиёни зиёде ба
катл расидаанд. Дар оғоз хеле кӯшиш шуда, ки мардумро аз
гирду атрофи калъа берун бароранд, вале чунин икдомро пиёда
сохтан кори душворе буд. Ба ин илат, даҳҳо кас беному нишон
шудаанд. Ҳатто як мушовири низомии шӯравй бо тарчумонаш
нопадид шудааст. Нақл мекарданд, ки ҳамон рӯз вакти чошт,
часадеро ба мазори «Шухадо» интикол медодаанд, ки вокеаи
калъа cap мезанад. Одамон илоче наёфта, мурдаро дар васати
роҳи мошингард партофта ба ҳар сӯ мегурезанд. Чунин ба назар
мерасид, ки нерухои давлатй, ки барои пахш кардани
ошУбгарони калъа рафта буданд, намедонистанд, ки ба кадом
самт тир холй кунанд. Тӯпҳое, ки аз мили тонкҳо бадс у
мешуданд, назму низом надоштанд. Бесабаб нест, ки чанд тире

168
6а бинои 15-и микрорайон бархӯрдааст. Хушбахтона, ба касе
зарари чонй нарасид. Овозае ҳам паҳн шуд, ки ин дафъа низ
армияи давлатй даст ба хиёнат задааст. Дар ин хиёнатҳо паштунҳо
даст доштанд. Ин дастаро бо номи паштунҳо не, балки бо номи
пахтунҳо ёдовар мешуданд. Дар гӯшаву канори кишвар
гурӯҳҳои даҳ-бист нафарй, аз ҳисоби пахтунҳо даст ба торати
моли мардум мезаданд. Онҳо ҳатто шаҳрвандони хоричиро азият
медоданд. Масалан, дар роҳи Қандаҳор ~ Ҳирот ронандаҳои
булғориро, ки ба Афғонистон маводи хӯрока меоварданд, луч
кардаанд. Онҳоро таги як тагпӯш гузоштаанд. Дирӯз Таракй
чабрдидагонро ба ҳузур пазируфт. Маблағеро барои пӯшондани
зарари овардаи рохзанони пахту чудо карданд. Ин ҳодисаи
нангбор вакте еурат гирифт, ки муовини аввали садриаъзам

доктор Шоҳвалӣ сафари София дошт.

Рӯзи ҳаштум ба хонаи Абдулмачид рафтам. Завчаам бо
Таҳмина низ ҳамроҳӣ карданд. Нӯҳум, ки Таҳмина яксолагиро
пур мекард, мУйи сарашро гирифтан лозим меомад. Бо
маслиҳати Султон Рачабов ин маъракаро ба рузи дахум
гузоштсм. Максад ин буд, ки чанд касро аз ватандорон ба
меҳмонй даъват намоем ва баъд мУйи сарашро бигирем. Ба ин
хотир ду рУз омодагй гирифтем. Тасодуфан, рУзи мукарраршуда
дар сафорат мачлис эълон карданд. Хайрият, ки вакти он аз
тарафи пагохй буд. Ҳамсарам бо занҳои ҳамсоя ба пухту паз
машғул шуданду мо мардон чониби сафорат шитофтем. Ду соат
суханрониҳоро гУш додем. Соатҳои даҳ ба хона расидем. Ҳамаги
омодаи зиёфат будем, ки Асадуллоҳ Ҳабиб бо завчааш
Сурайёбону омаданд. Онхо узр хостанд, ки аз ин маърака
бехабар мондаанд, вагарна хадяе барои Таҳмина омода
месохтанд. Меҳмонҳо чамъ омаданд. Дар шоҳидии онон банда
бо Абдулмачид ба мУйсаргирии Таҳмина оғоз кардем. Аввалан
мУйи сарашро тар намудем. Сипае бо қайчӣ мУяшро кӯтоҳ сохтем
ва баъд бо ришгирак Абдулмачид ба кор шурУъ кард.. Таҳмина
ором буд. Мехост садое барорад, аммо ҳузури меҳмонон Уро аз
ин амал нигох медошт. Медидам, ки гох чинч менамуд,
лабонашро мегазид. Хулоса/Таҳмина кал шуда, ба писарбача
монанд шуд. Палав хам тайёр шуд. Ним шиша коняк доштам
ва онро назди меҳмонон гузоштам. Меҳмонон ба саломатии сари
Тахмина як қадаҳӣ нӯши чон карданд. Таҳмина гУё мефаҳмид,
ки ин мардум ба хотири У чамъ омадаанд, бовикорона ба ин
сУву он сУ медавид ва хандаҳои нозуки кУдакона cap медод ва
гоҳе бо бозичаҳояш, ки барояш оварда буданд, дар гУшае аз

169
толори пазирой бозй мекард.

Акнун бармегардам ба мазмуни мачлисе, ки дар сафорат бо
ииггироки чонишини Скачков—Кулов, сурат гирифт. Кулов
мушовиронро ба мӯҳтавои чаласаи Кумитаи марказии ҳизби
коммунист, ки дар Маскав таҳти роҳбарии Л.И.Брежнев дойр
шуда буд, ошно сохт. Дар заминай шикоятҳои зиёде, ки аз
Кобул ба Маскав расида буданд, Кумитаи марказй фаъолияти
гурӯҳи мушовиринро дар назди вазоратхонаҳои Афғонистон
мавриди муҳокима карор дода, ба хулосае омадаанд, ки ба
фаъолияти гурӯҳ аз наздик ошно гарданд. Бинобар ин, ҳайати
босалоҳияте бо сарварии Кулов омада буд ва мехостанд, ки
ҳама гурӯҳҳои мушовиронро омӯзанд. Бадбахтй он буд, ки
аксари мушовирон шароити дохилии Афғонистонро ба назар
нагирифта, дастуруламалҳо тартиб медоданд. Одатан, ҳарчи
ки дар «Маълумотнома»-ҳо ба мушоҳида мегирифтанд, онро
ба шакли дастуруламал месохтанд. Ҳама рақамро аз тачрибаи
Шӯравй бардошта, онро амалй мекарданд. Гузашта аз ин,
мушовирин дар масъалаи бучаи давлатӣ якгапа набуданд. Борҳо
ба мушоҳида расид, ки дойр ба бучаи мушовири Вазорати плон
як ran мегуфт, мушовири Вазорати молия пешниҳоди дигар
иброз медошт. Натича он мешуд, ки дар ҳузури вазирҳои афғонӣ
дастбагиребон мешуданд. Табиист, ки чунин номувофиқиҳо
миёни мушовирон ба гӯши Таракиву Амин мерасиданд. Баъдан
Л.И.Брежневу А.Косыгин низ огоҳй пайдо карданд. Вокеан,
дар интихоб ва фиристондани шахсоне ба сифати мушовир
хатоҳо pyx дода буданд. Гумон меравад, ки ҳафтод фисади
мушовироне, ки ба Афгонистон фиристода мешуданд, дар
ШУравй мақоме надоштанд. Масалан, Султон Рачабов хам аз
чумлаи ҳамон нолозимҳо буд, вале ӯ дар кори наваш пирУзй
ёфт. Фаъолияти гурӯҳи ҳуқуқдонҳои шУравй дар Кобул хеле
пеш рафта буд. Аз ин чост, ки баъд аз ахбороти Кулов сафири
шУравй - Пузанов чанд дафъа аз фаъолияти гурӯҳи С.Рачабов
хушӣ изҳор дошт. Ҳатто Кулов дар сухани интиҳоии хеш
фаъолияти гурӯҳи С.Рачабовро ҳамчун намуна барои гурӯҳҳои
дигар тайид намуд. Ҳама таъкидҳои Кулов дар заминай
фармудахои котиби Кумитаи марказии ҳизби коммунист -
Б.Н.Понамарев сурат мегирифт. Мутаассифона, Кулов хам
чандон чеҳраи бафарҳанг наменамуд. Суханҳои пуч бисёр
мегуфт. Вазъиятро таҳлил карда наметавонист. Бо супориш омада
бошад хам, дили мушовиринро гарм накард. Чилави суханро
Пузанов гирифт. Ӯ дар бораи вазъияти дохилии Афғонистон

170
хеле ran зад. Вазъият бад аст,-гуфт. Мисолҳои зиёде аз навоҳии
кишвар меовард. Сафир дар мавриди тахрибкории Гулак, ки
чанд мох боз дар Ҳирот фаъолият менамуд, ҳарф зада таъкид
кард, ки аз тарафи нерӯҳои давлатй пароканда шуд. Худи Гулак
чароҳат бардошта, ба хоки Ирон панаҳ бурдааст. Баъдтар
радиои Машҳад иттилоъ дод, ки Гулак дар задухӯрде ба
ҳалокат расид. Албатта, ин хабар дурӯғ буд. Бо ин роҳ
мехостанд, ки тарафи ҳукумати Таракй дигар аз пайи чустучУи
вай нашавад. Сафир рочеъ ба рухдоди панчуми август чанд
далелҳои тозаро иброз дошт. Ин ҳодиса хеле чиддй тайёр туда
будааст. Он гуруҳ бо ба даст овардани аслиҳаи чангии ғунди
калъаи Боло Ҳисор мехостааст, ки ҳукумати Таракиро сукут
диҳад. Чунин омодагй фақат ба гарнизони қалъаи Боло Ҳисор
тааллук надощта, балки боз дар шонздаҳ нуқтаи дигаре аз
шаҳри Кобул дастаҳои махсус омодагй мегирифтанд. Назар ба
фаъолияти кашшофии сарсупурдагони Инқилоби Савр онҳоро
сари вахт ба зиндон кашидаанд, вале аз калъаи Боло Ҳисор
ҳеч гуна маълумоти кашшофй дар даст надоштаанд. Дастаҳои
мазкур бо хам дар иртибот буда, рУзи панчумро ба рУзи таърихй
табдил доданй будаанд. Вале, чунон ки ишора шуд, ин рУз
гарнизони калъаи Боло Ҳисор робитаро бо дастаҳои дигар гум
мекунад ва дар натича ба танхой кореро анчом дода наметавонаду
шикает мехУрад. Назар ба маълумоти сафир дар ин задухУрд,
500 нафар талаф ёфтааст. Пузанов оид ба тағйироте, ки дар
сохтори хукумати Амин сурат гирифт, изҳори акида намуда,
чунин дигаргуниро фармудаи Маскав эълон кард. Яъне аз
дастгоҳи Л.И.Брежнев амр шуда, то ки баъзе вазиронро иваз
кунанд. Масалан, вазири дифоъ, ки Ватанчори сиюсесола буд,
ба иллати камтачрибагй аз ин вазифа озод гардида, худи Ҳ.Амин
вазифаи вазири дифоъро ба ихтиёр гирифт. Сафир дар ин
маврид бо ифтихор сӯҳбат мекард. Ба акидаи эшон Таракй ва
Амин бе ичозати Шӯравй ҳеч кореро пиёда намесозанд. СУҳбати
тУлон и и сафирро гУш мекардаму ба андеша дода мешудам.
Андешаҳоям мегуфтанд: «Ҳама тағйироте, ки дар сохтор ба
вучуд омад, ба асоси пешниҳоди Ҳ.Амин сурат гирифт. Вазорати
дифоъ, ҳамчун дастгоҳи қудратй барои Ҳ.Амин чун обу хаво
лозим буд. Зиракии Амин дар он буд, ки У чунин корхоро
дасти Маскав эълон мекард, то ки касе мухолифат нишон
надиҳад. Аз рУи маълумоте, ки банда дар даст доштам, Амин
баъзан дар хузури чанд вазир дакиқаҳо бо Маскав сӯҳбати
телефонй анчом медод. Ҳатто дар охири сӯҳбаташ ба тарчумони

171
Л.И.Брежнев ташаккур изҳор мекард. Ҳол он ки ҳеч гуна
сӯҳбати телефонй вучуд надошт. Аз ин рӯ, вазирон хам ба Амин
бовар мекарданд ва ӯро ҳамчун дастнишондаи Маскав эътироф
менамуданд. Ҳатто баъзан Таракиро ҳам бо номи Брежнев
метарсонд. Таракй, ки хеле шахси сода ва зудбовар буд,
гуфтаҳои Аминро тасдиқ мекард. Тамоми рафтору гуфтор ва
ҳатто рӯзгори хонаводагии Таракй барои Амин равшан буд. Ӯ
чиҳо мегуфт, бо киҳо сӯҳбатҳои шахсй анчом мед од, киҳо ба
ҳузури Таракй барои ичрой коре ташриф меоварданд, ҳамон
лаҳза Амин огоҳй пайдо мекард. Хонуми Таракй, ягона
бародараш дар сари дастархон чиҳо мегӯянд, барои Амин соати
даҳи шаб айён мегардид. Ҳамашаба дастаи кашшофии Амин ба
ӯ хабарҳои тозаро меоварданд. Хулоса, Амин ҳамаро бозй медод.
Банда бар ин ақида ҳастам, ки ошУбгариҳое, ки дар
гарнизонҳои Кобул ва вилоятҳо сурат мегиранд, бо амри Амин
амалй мешуданд. Нооромиҳоро худаш чунон устокорона месохт,
ки касе аз У гумонбар шуда наметавонист. Аз ин тарик,
ҳарифонашро ба ҳабс мегирифт ва чисман нобуд месохт. Амин
дар чодаи тағйиротҳои сиёсии нав худро ворид сохтанй буд.
Факат фурсат мечуст. Чанд тани дигар дар сади рохаш карор
дошт, ки онҳоро низ рУзу моҳҳои наздик яктарафа хохад кард.
Амин акнун касри Доруламонро ки моҳияти стратеги дошт, хам
иқоматгоҳ ва ҳам кароргоҳи хеш интихоб карда буд.

Чунин шуд, ки халқиҳо ду касри шоҳиро миёни худ таксим
карданд. Қасри Амонуллоҳ марбути Амин гардид ва касри
Муҳаммадзайиҳо ба ихтиёри Таракй карор дода шуд. «Падару
писар» чй кор мекарданд, худашон медонистанду халос.

Сафир дар суханрониаш хавфи коммунисткуширо пешгУй
карданй мешуд. Албатта, дар фаҳмиши Пузанов шахси
коммунист халкй буд. Дар роҳи Кобул -Соланг боз ду пули
дигар тарконда шуд. Нооромиҳо ба Панчшер кӯчид. Дастаҳои
ошУбгари Бадахшон худро бо панчшериҳо пайвастанд. ДирУз
минтакаи Пактиё бомбаборон гардид. Ҳама ин ҳаводис ба зарари
мардуми бегунох поён меёфтанд. Пузанов худро ба он тасалло
медод, ки зимистон, ки омад кушторхо хам кам мешаванд, зеро
мухолифине, ки дар қабатҳои кӯҳ панаҳ мебаранд, мачбур
мешаванд, ки «лонаҳои укобй»-и хешро тарк гУянд. Поён, ки
фаромаданд, ба дасти хукумат гирифтор мешаванд ё худ
ихтиёран таслим мегарданд. Ногуфта намонад, ки чи дар атроф
ва чи дар дохили шаҳри Кобул хукуматиён аз тарафи мардуми
авом дастгирӣ намедиданд. Мардум ба хубӣ мефахмид, ки агар

172
6о одамони давлатй ҳамкорй нишон диҳанд, ба иллате ки амнияти
ононро таъмин карда наметавонад, мучохидин чунин касонро
аз байн мебурданд. Ба ҳама дастаҳои мухолифин Амрико,
Покистон ва Хитой ёрии молй мерасонданд. Дирӯз як дипломати
покистонй чониби Афғонистон гузашт. Вале ҳоло душвор буд
гуфтан, ки ӯ вазифаи чосусй дорад ё воқеан худро ба хукумати
Таракй таслим кардааст. Муаммоест сарбаста. Ин бегоҳй ҳавои
Кобул боронй шуд. Ачаб тобистонеро мебинем.

Сездахуми август рӯзи фавти модарам аст. Аз пагоҳй худро
бад ҳис намудам. Бо вучуди ин хонаи Азимчон рафтам, зеро
хонумаш - Сайёрахон бо бачаҳояш омада буданд. То дер
нишастем. Муҳаммадчон ҳам омад. Бурутҳоро тоб дода дар
гУшае аз миз нишаст. Навбати мазоҳу хандасор шудан ба сари
Азимчон низ омад. Азимчон парвое надошт. Сайёрахон механдид
ва мефаҳмид, ки мо шӯхй мекунем ва ба ин восита даҳшатҳои
Кобулро аз қалбҳо берун мекашем. Барномахои телевизиони
Кобулро тамошо намудем. Муллой дурӯяе аз вилояти Ғур ба
тарафдории хуку мат сӯҳбат мекард. Семинари Иттиҳодияи
нависандагон баргузор шуда буд, ки дар он аз мансабдорон
шоир Панчшерй, Мисок, Чузчонй ва дигарон иштирок доштанд.
Чордахуми август дар бозорчаи микрорайон Истад Қосимовро
вохӯрдам, ки ба наздикй аз Душанбе омада буд. У ба хонаи
душанбегии банда рафта, карточкаи тиббии Таҳминаро овардааст.
Ташаккур гуфтамаш ва зимнан аз ҳолу аҳвол ва имтиҳонҳои
қабулшавии Фотима саволаш додам. Истад бо андаке норохатй
хабар дод, ки Фотима аз имтиҳони нахуст «ноком» мондааст.
Аз кадом фан буданашро гуфта натавонист. Истад Қосим илова
намуд, ки рУзе Чумъахон ба хонаи Саидакбар омада, баробари
карточкаи Таҳминаро додан, дар бораи натичаи имтиҳони
Фотима низ иттилоъ додааст. Ман зид будам, ки Фотима ба
Института таббй хуччат супорад. Мехостам, ки ба ягон факултета
Университети давлатй дохил шавад. Аммо якравй карда,
маслиҳати падарро рад намуд, ки натичааш хузнангез шуд. Бо
шунидани ин хабари нохуш бо табъи хира хона омадам. Занак
ҳис кард, ки ягон ҳодисае pyx додааст, аввал чуръати пурсидан
накард, аммо баъдтар чй ran шудааст? - гУён савол дод. У низ
зиқ шуда, ба гУшае рафту ашк рехт. Ашки модарй буд. Ман ин
лаҳза бо Таҳмина машгул шудам ва нороҳатиамро бо сУхбати
кУдаконаи У бадар сохтам.

Нуздаҳуми август Рӯзи истиклоли Афғонистон буд.Чунон
ки маълум аст, замони Зоҳиршоҳ, ҳамасола дар ин рУз расми

173
гузашти низомй сурат мегирифт. Бо табаддулоти Довудхон чунин
чорабинй ба 17-уми июл (26 Саратон) интикол ёфт. Акнун
Афғонистони инқилобӣ рӯзи таърихии хешро кашф намуд, ки
27-уми апрел (ҳафти Савр) аст. Ҳарчанд ки расми гузаштй
даврони шоҳй такрор наёфт, раиси шӯрои инқилобӣ - Н.Таракй
бегоҳии ин рӯз мардуми Афғонистонро ба чашни истиқлоли вокей
самимона табрик гуфт. Дар табрикнома гуфта мешуд, ки 19-
уми августа соли 1919 Афғонистон аз чанголи Ингилистон худро
начот дод. Аммо Нодиршоҳ ин рӯзи таърихиро ба қафо бурда,
ҳафти Ҷавзоро Рӯзи истиқлол эълон кард, ки нодуруст буд.
Ҳамчунин Н.Таракй аз вокеияти таърихй дур нарафта, таъкид
сохт, ки аз ҳамон даврон cap карда Давлати ШУравй бо
Афғонистон дасти дӯстиву ҳамкорӣ дароз мекунад. Зимнан
Покистону Иронро мавриди танқид карор дод, ки ба душманони
давлати феълии Афғонистон ёрй мерасонанд. Ба ҳар ҳол ин
рӯзро истироҳати ҳамагонй эълон доштанд.

Чанд шаб аст, ки ба навиштани рисолае дар бораи насри
муосири дарй машғул ҳастам. Таҳмина каме вақти навис-нависи
бандаро тағйир дод. Ӯ то дер бозй мекунад. Боз одати бадеро
пеш гирифта буд, ки сари зону и ман менишаст ва намегузошт,
ки калам ба даст гирам. Мачбур будам, ки то соатҳои ёздаҳи
шаб бо У бошам, то ки хобаш барад. Баъд ба дафтари кориам
даромада то соатҳои дуй шаб менавиштам. Имшаб хам чунин
шуд. Дирӯз Таҳмина худро бад ҳис кард. Ҳарораташ ба 38
баромад. Модараш мегуфт, ки Уро чашм расидааст. ШУх, ки
ҳаст, баъзан ба чашми одамон бармехУрад. Ҳарчанд ки тобаш
набуд, вале хоб карданро ба гардан намегирифт. Аз хама беш
ба телевизор даст мезад. Тугмаи онро зер мекард, шишаашро
бо мушт мезад, одамоне, ки маъкулаш намешуданд,
чашмонашонро мекофт. Ба танбеҳ доданаш чуръат намекардам,
зеро нозукак буд.

Вобаста ба бад шудани вазъияти дохилй гурӯҳҳоеро бо номи
«ихвон-уш-шаётин» гунаҳкор медонистанд. Дар аксари вилоятҳо
дастаи номбурда ҳукуматҳои маҳаллиро зери фишору итоати
хеш карор додаанд. Ҳоло метавон гуфт, ки Ҳизби Хал к аз
чониби низомиёни шУравй дифоъ мешавад. Илова ба ин, урдуи
Афғонистон навтарин техникаи ҳарбиро аз ШУравй ба даст овард.
Дар саросари кишвар сорандУй бо нерӯҳои низомй муттаҳид
шуда, бо ёриву маслиҳати мушовирони ҳарбии шУравй ба
мукобили мухолифин мубориза мебарад. Ба сабаби ин ки
гурӯҳҳои мухолифин даҳ-понздаҳ нафарй шуда, алайҳи давлат

174
мечанганд, онҳоро аз байн бурдан кори душворе хоҳад буд.
Гузашта аз ин, барои даҳ-понздаҳ ихвон-уш-шаётин шаҳреву
деҳеро хароб сохтан хам аз рӯйи адолат набуд. Мутаассифона,
гоҳе чунин хам шудааст, ки ба хотири як гурӯҳи чанднафариро
маҳв сохтан, карияи бузургеро тирборон мекарданд. Чониби
давлатй ба он у мед мебастанд, ки бо омадани зимистон вазъияти
дохилй рӯ ба беҳбудй меорад.

Дар Ирон низ вазъият хуб нест. Тарафдорони Ризошох чо-
чо мардумро ба мукобили Хумайнй бармехезонданд. Махсусан,
курдҳо мукобилияти сахте нишон медоданд. Бахтиёр, ки замоне
садри аъзами Ирон буду ҳоло фирорй аст, аз муллоёни кишвар
даъват дорад, то ки ба масчидҳошон пас гарданд ва худро ба
нерӯҳои демокросй бипайванданд. Расонаҳо мегуфтанд, ки дар
Ирон мусулмонони суннимазҳаб зери фишор карор гирифтаанд
ва қисме аз ононро чисман нобуд кардаанд. Дирӯз ба дафтари
корам Шаҳбоз занг зад ва ҳадя гирифт, ки рисолаи номзадиаш
тасдик шудааст. Аз ин хабар хеле шод гардидам, самимона
табрикаш намудам ва зиёфаташро ба зиммааш гузоштам. Шаҳбоз
дар бораи Мӯсо ва мавзӯи зангириаш баъзе гапҳои тозаро
телефонй иброз дошт. Гӯё Мӯсо ба хотири ман ба ин издивоч
розй будааст. Ӯ наметавонистааст су хани маро рад кунад.
Бародарҳои дигараш зид будаанд. Ачаб гапе. Охир, розй будану
норозй будани бародарон чй аҳамият дорад? Кас зиндагиашро
худаш бояд ба роҳ монад. Розй, ки набошад, ҳоло ҳеч иқдомеву
масрафе сурат нагирифтааст, метавонад рад кунад. Бо чунин
андешаҳо бо Шаҳбоз худоҳофизӣ намудаму чанд лаҳза дар
фикр задам. Ин тавр нашавад, ки хоҳиши банда бар зарари
МУсо тамом шавад. Ният кардам, ки номае менависаму Уро
озод мегузорам, то худаш интихоб кунад, на бародаронаш.

Бистуми август Иванов аз сафорат ба дафтари сармушовир
занг зада, таъкид кард, ки ба зудй роҳи микрорайонро пеш
бигирем, зеро вазъият дар Кобул бад шудааст. Мухолифин
намегузорад, ки давлатй инқилобй икдомеро ба манфиати мардум
пиёда созад. Коршиканй ва куштори мардум торафт меафзояд.
Папян хурсанд буд, ки ба Батан пас мегашт. Дар маҷлиси гурӯҳ
ҳисоботашро шуниданд ва сахтакак афшондандаш, зеро дар
тУли ду соли фаъолият, такрибан кореро анчом надодааст. Ягон
дастуруламалаш дар муассисаҳо амалй нашудааст. Мачлис ба
чунин хулоса омад, ки фаъолияти Папян ба сифати мушовир
гайриканоатбахш дониста шавад. Бештар 'армании бечораро
Рюмину Блудов ва Зотов мавриди танқид карор доданд. Ҳол

175
он ки ин се худашон аз Папян беҳтар набуданд. Маошашон
бошад бисту дувуним ҳазор афғониро ташкил медод. Папян
ҳеч парво надошт, зеро баъди ду-се рӯз тамоман ба Ереванаш
бармегашт.

Бисту сеюми август рӯзи аввали Иди Рамазон огоз шуд.
Дар намози Ид Н.Таракй бо аҳли вузарояш иштирок намуд.
Қабл аз намоз ӯ баёния дод. Вазъияти дохилии кишварро
муташаннич арзёбй кард. Воқеан, дар саросари Афғонистон
чангҳои дохилй идома доштанд. Халқиҳо ва шахсони содик ба
давлатро ба катл мерасонданд. ДирУз дар шаҳри Кобул се
нафар аз халқиҳои фаъолро куштанд. Дар минтакаи Парвон
низ нооромиҳо cap заданд. Роҳи Соланг дар тасарруфи ихвон-
уш-шаётин карор дорад. Бесабаб нест, ки кормандони Вазорати
дохилии Шӯравӣ рУзи бистум аст, ки дар Парвон бо мухолифин
дар набард карор доранд. Майдони ҳавоии Багромй пурра
дар ихтиёри пилотҳои шӯравй мебошад. Бисёре аз пилотҳо аз
чум лай мусулмонони О.сиёи Миёна интихоб шудаанд, то ки дар
чангҳо шинохта нашаванд.

Ду рӯз кабл дар Кобул конфаронси байналмилалии сулҳи
чаҳонй ифтитоҳ гардид. Аз Шӯравй раиси итгиҳодияҳои коргарии
чаҳон - Сидоров, раиси сулҳи чаҳонй - Ромеш Чандра ва
сархатиби масчиди Бухоро иштирок карданд. Имрӯз
иштирокчиёни конфаронс ба чанд гурӯҳ тақсим шуда ба вилоятҳо
сафар намуданд. Сарфи назар аз ин ки Афгонистон ором нест,
ҳукумат амнияти ононро таъмин дошт, то ки аз шаҳрҳои
Қандаҳор, Ҳирот, Парвон ва ғайра дидан кунанд. Ҳукумати
Таракй мехост, ки ба воситаи иштирокчиён хабарҳои дурӯғини
расонаҳои хоричиро ошкор созад. Яъне ҳар кадом аз аъзои
гурӯҳ дар бозгашт оид ба Афгонистон чизе менавишт ва аз ин
тарик бебаргангг будани Инкилоби Саврро таъкид менамуд.

Бисту ҳафтум баъд аз вақти расмй ба чодаи Майванд рафтам.
Самти Чамани он дар натичаи ҳаводиси қалъаи Боло Ҳисор
чо-чо хароб шуда буд. ДУкондореро диданам лозим буд. Дар
қабати дуюми дУкони У чанд тан аз ватандорҳои банда, ки аз
чумлаи фирориёни Балчувон буданд, ичора менишастанд.
Маълумоти даркориро дар бораи духтури Гулбиддин ба даст
овардам. Ин минтакаи Майванд хатарнок хам буд. Он чо аз
дастаҳои мухолифини панчшерй ва ихвон-уш-шаётини Имом
Соҳиб рУзгор медиданд. Бисёре аз онҳо ба дастаҳои чосусии
Амрико ва Покистону Хитой хамкорй мекарданд. Соат шаши
бегоҳ шуд. Пиёда то вазорат омада, мошинеро гирифта то

176
микрорайон расидам. Вақте ки вориди манзил шудам,
Раҳматшоҳу Саодатбону ва Шералй Саид менишастанд.
Асадуллоҳ Ҳабиб ҳам ҳузур дошт. Асадуллоҳ дар бораи
семинори нависандагон кисса кард. Маърӯзаи ӯро пазируфтаанд.
Дар ин семинор марбута бародарзодаи Ҳ.Амин _ Асадуллоҳи
Амин низ иштирок доштааст, ки вазифаи раисии «Ход»-ро
(Кумитаи бехатарй) дар ҳукумати Таракй иҷро менамуд.
Асадуллоҳи Ҳабиб гузоришҳои дигаронро аз шиор беш
намедонист, чунки дар семинор сари мавзУи адиб ва ҷомеа
маърӯзае сурат нагирифгааст, балки шиорандозиҳо бенггар садо
додаанд.

Бисту нӯҳум ҳам Асадуллоҳ бо хонумаш меҳмон шуд. Мо
бенггар сари адабиёти бадей сӯҳбат мекардем. Сурайё бо хонуми
банда дар ошхона манту омода карданд. Ман аз Асадуллоҳ
хоҳиш намуда будам, то ки тарчумаи ҳолашро барои ман таҳия
бикунад. Маълум шуд, ки хоҳиши банда ичро нагардидааст,
зеро вай масруфиятҳо донггааст. Ҳамин шаб боби сеюми рисоларо
ба поён расондам. Яксаду панчоҳ саҳифаи дастнавис шуд. Бегоҳ
бо Таҳмина ба сайри микрорайон рафтам. Дар майдонҳо
телевизор гузошта буданд. Одамон дар атрофи телевизорҳо
қарор доштанд. Ману Таҳмина ҳам чанд лаҳза ба тамошои
барномаҳои телевизион дода шудем. Аммо Таҳмина ба чунин
тамошо чандон шавқ надошт, балки бо кӯдакҳои афғонй ба бозй
даромада, бозичаҳои онҳоро зӯран аз дастҳошон кашида
мегирифт. Он кӯдакҳо бошанд ба модарҳошон шикоят
мекарданд. Бо душворй бозичаҳоро ба соҳибонаш баргардондам.
Таҳмина норозй буд, вале чорае надошт, зеро мефаҳмид, ки
соҳиби бозичаҳо У нест. Соате, ки мо ба тамошо баромадем,
модари Таҳмина хонаи Олимчонро рӯбу чин мекард. Онҳо сеюми
сентябр аз рухсатй бармегаштанд. Рӯзи сиюм Горин бо хонумаш
аз Маскав омад, ки пешвозшон гирифтам. Бегоҳӣ меҳмонаш
шудем. Шпагин, Борисов ва Ҳабиб Пӯлодов дар сари дастархони
Горин қарор гирифганд. Сию якум Горинро бо завчааш меҳмонӣ
даъват намудам. Ин бегоҳ Ҳабиб чанд тан аз ҳамкоронашро ба
хонааш даъват кард, ки дар ин чумла Султон Рачабов бо
хонумаш, ману завчаам ва Робияхон будем. СУҳбат тӯлонй шуд.
Садри мачлис Султон Рачабов буд. Бонувон дар ошпазхона
сӯҳбати занона анчом медоданд. Ман барои ким-чй ба ошхона
даромадам, ки завчаи Султон Рачабов гиря мекард. Зани
бафарҳанги хубе буд. Чунин ба назар расид, ки ҳини сари
мизи меҳмонӣ қарор доштанамон, С. Рачабов нисбати хонумаш

177
бетавачҷӯҳй зоҳир менамуд. Занҳои дигар сӯйи якдигар
менигаристанду чизе намегуфганд. Ҳамоно Султон Рачабов
ҳамагонро бо сӯҳбаташ мутаваччеҳ месохт. Албатта, ман
медонистам, ки ашки завчаи вазир чй маънй дорад. Ҳамин гиряи
бону Солибоева табъамонро хира сохт ва боиси худоҳофизй
гардид. Зиёфати оростаи Ҳабиб ба хотири рухсатравиаш буд.
Абдулмачид Холов низ рӯзи дуюми сентябр ба истироҳати
якмоҳа мерафт. Дар манзили У низ як зумра точикон чамъ
омаданд. Яке мактуб меоварду дигаре тӯҳфае фиристонданй
мешуд. Мо, ки дӯстони дерин будем, чуръат накардам ба вай
ҳадяе барои Фотимаву Парвиз бидиҳам, зеро худаш дар ин
мавзУъ сухане накушод. Ҳамин рУз буд, ки хабари нохуше аз
шаҳри Гардез расид. Юсуфов ном чавони точик, ки хатмкардаи
факултети шарқшиносии Университет буду вазифаи тарҷумониро
дар қарордоди ҳарбиҳо анчом медод, дар яке аз набардҳои
тарафайн кунгга мегардад. Ҷасадашро тавассути ҳавопаймои ЯК-
40 ба Душанбе инти кол додаанд. Начмиддинов ном ҳамкурсаш
тобути шаҳидро ҳамроҳй кардааст. Шодравон акнун моҳи дуюм
буд, ки вазифаи тарчумониро ичро мекард. Юсуфов нахустин
точике буд, ки ба рамзи «Груз-200» ба Ватан бармегашт. Худо
кунад, ки эшон ҳам аввалин бошаду ҳам охирин... Даҳшатбор
аст, ки кумондони Юсуфов, ки чароҳат бардошта буд, дирУз
дар Чорсадбистараи Кобул ҳалок гардид. Вокеаро чунин шарҳ
медоданд: ҳангоми машки низомй дар яке аз даштҳои Гардез,
Юсуфов бо кумондонаш дар дохили танг қарор доштааст.
Аскари афғоние сӯйи тонки онҳо омада, хабар медиҳад, ки
дуртар аз онҳо ихвониҳо камин гирифтаанд. Қумондон ба
тарчумонаш амр мекунад, ки аз тонк берун шуда, дурусттар
вазъиятро фаҳмад. Юсуфов аз тонк поён шуда, даҳ-понздаҳ
қадам ба пеш мегузорад, ки тири минамёт Уро аз пой меафтонад.
Ҳамчунин кумондон, ки дар дохили тонк буд зарари чисмонӣ
мебардорад. Ҷасади кумондонро ҳам ба рамзи «Груз - 200»
интикол доданд.

Ба ҳамин тарик, моҳи август ҳам поён ёфгу вазъияти дохилии
Афғонистон беҳ нашуд. Махсусан, дар Гардез, Пактиё, Хуст,
Чалолобод, яъне манотиқи панггунишин вазъият хеле муташаннич
аст. Ҳар рУз ду-се часади шаҳрванди шУравиро, ки дар бахши
низомй бо урдуи Афғонистон ҳамкорй мекунанд, ба Ватан
мегуселониданд. Албатта, дар чунин кунггорҳо худи мушовирон
ва афсарони рус айбдор мебошанд. Онҳо муҳити чуғрофиёит*
кишварро хуб намедонанд. Ба психологияи афғонҳо низ ошко

178
намебошанд, аз таърихи кишвар огоҳй надоранд ва ба тарзҳои
чанг дар кӯҳсор балад нестанд. Бидуни шубҳа, ҳамон аскаре,
ки хабари камин гирифтани ихвониҳоро овард, худ фиристодаи
ихвониҳо буд. Бесабаб нест, ки он аскар ба зудй худро ба чонибе
андохта аз марг начот меёбад. Бо шунидани ин хабар табъам
хира нгуд ва шабона ба ягон кор дастам пеш нарафт.

Садриаъзами Ирон - Бозоргон истеъфо дод. Н.Таракй барои
иштирок дар конфаронси шашуми кишварҳое, ки баягон блоки
ҳарбй шомил нестанд, роҳи Гаванаро пеш гирифт. Сари роҳ ба
Маскав фуруд омад. Аз он чо ба Куба парвоз хоҳад кард.
Конфаронс рӯзи дигараш огоз мегирад.

Тобистони соли 1979-ро ҳам паси cap кардам. Ин тобистон
гоҳ гармй мед оду гоҳе боду боронро ба сари инсонҳо меовард.
Тобистоне буд, ки ба вазъияти дохилии Афғонистон ҳамгун
маълум мешуд. Пагоҳ тирамоҳи зарнисор огоз мешавад,
бубинем, ки моҳи аввали он чй моҳе хоҳад буд ва воқеаҳои
таърихи нави Афгонистон дар ин моҳ чй навъ чараён мегиранд.

НАЗАРЕ БА СЕНТЯБРИ КОБУЛ

Сентябри соли 1979-и Афғонистон таҳлили воқей мехоҳад.
Дар оғози он воқеоти нангбори сарҳадот идома ёфтанд. РУзгори
банда низ чун садҳо шаҳрвандони шУравй зери таҳлукаҳо қарор
дошт. Ба тақдир тан медодаму аз пайи вазифаи
интернатсионалии хеш мешудам. Сеюми сентябр буд. Олимчон
ҳам тавассути «Бойинг» баргашт. Банда аз Олимчон хабари
тозаеро аз хонавода интизорй допггам. Маълум гардид, ки Фотима
аз фанни «физика» баҳои бад гирифтааст. Чанд рУз ба гиря
дода шудааст. Ҳоло нияти ба ягон чо кор карданро доштааст.
Хабари дигар ҳамоно мавзУи зангирии Мӯсо буд, ки аз Истад
Қосим шунидам. Модари Таҳмина ду-се рӯз оби дида рехт, ки
духтараш дар дохилшавй ноком мондааст. Дар фикри он буд,
ки бачаҳояш чи ҳол дошта бошанд.

Чунон ки арз кардам, Панчшер чанд моҳ дар ихтиёри
ихвониҳо қарор дошт. Акнун онро озод карданд. Нооромиҳо
боиси кор накардани маъмурини идораҳои давлатӣ мегардид.
Ҳама дар ҳолати дилсардй буданд. Се рУз аст, ки Таҳмина_боз
бетоб аст. Ҳарорат дорад, лекин аз даву ғеч намемонад. У 6о
Салимабону унс гирифгааст. Ҳарчанд ки вазъи дохилӣ хуб нест,
радиои Кобул чизе намегУяд. Амин чиддиёна ба фаъолият

179
пардохтааст. Тақрибан ҳама хешу ақрабояшро ба мансабҳои
«равғандор» ҷо ба чо кардааст. Паштугарой ва афғонигардонй
рӯ ба инкишоф овардааст.

Вазифаҳои асосй насиби қавми пашту мегардад. Тамоми
волиҳо, улусволҳои кисмати шимоли кишварро аз қавми пашту
таъин намудааст. Баъзе аз ин мансабпешаҳо забони форсиро
намедонистанд. Ситами миллй бо кӯшиши Ҳ.Амин ривоч меёфт.
Як сабаби cap бардоштани мардуми Бадахшон, Тахор, Имом
Соҳиб, Қундуз ва дигар навоҳии шимол аз паштунгароии
Ҳукумати Таракй мебошад. Банда ба чунин ақидаам, ки баъд
аз 10 — 20 сол, вақте ки Афғонистон бо ёрии Шӯравӣ худро аз
нав месозаду дар ин муддат Ҳ.Амин ба сари қудрат мерасад,
сарварони навъи Амин ба моён «ташаккур» мегУянду рӯй
мегардонанд. Дар он сурат Шӯравй хатой худро дар сиёсати
хоричиаш шояд эҳсос кунад. Дар шинохти камина Амин шахсест,
ки Шӯравиро барои амалй сохтани мақсадҳои хеш истифода
менамояд. Сиёсати миллии Ҳ.Амин рУзе Афғонистонро аз дохил
ба таркиш водор мекунад. Таракй дар ҳоли ҳозир кундаи
дарахти сӯхтаеро мемонад. Вай ба пешниҳодҳои «шогирдаш»
«бале» ва «саҳеҳ» мегӯяду бас.

Чунин ба назар мерасад, ки ҳама хунрезиҳои кишварро худи
Ҳ.Амиы ташкил мекунад. Дар ин чода хеле устокорона
машварати Шӯравй ва аслиҳаи онро истифода менамояд. Агар
Л.И.Брежневу А.Косыгин ба масъалаи миллй дахолат кунанд,
гумон мекунам, ки дар сохторҳои давлатй тагйироти чиддие
рӯй хоҳад дод. Мутаассифона, сафири Шӯравӣ, ки худ на
дипломата қавй асту на сиёсатмадори чиддй даҳ сол боз
Афғонистонро «хонаи дуюми хеш» қарор дода, тахминан, кореро
ба манфиати ШУравй ҳал наменамояд. Мавсуф агар сиёсатмадори
воқей мебуд, Аминро писархонд мегирифт? Ҳаргиз. Амин
рӯбоҳеро мемонд, ки паррандагонро бо фиребу найранг ба домаш
меандозад. Аз рУйи нақли баъзе афсарони низомй Пузанов ба
шубҳаву тахминҳои дастаҳои кашшофии хеш қаноат ҳосил
намекардааст. Дар интиҳои сӯҳбат чунин хулосабаровардааст:
«Амин наш человек». Ёздаҳуми сентябр Н.Таракй аз Гавана ба
Кобул баргангг. Тамоми муассисаву вазоратхонаҳо ба истақболи
У баромаданд. Шаҳри Кобул аз майдони Паштунистон то
майдони ҳавой намуди идонаро ба худ гирифта буд. Кас гумон
мекард, ки чашне дар пеш аст. Гурӯҳи мушовирони Вазорати
молия дар рУ ба рУи қасри «Хонаи Халқ» қарор гирифтанд
Банда назди «Тонки каҳрамон» меистодаму дар дил мегуфтгм.

180
ин охирин сафари хориҷии Таракй ва охирин пазироиҳост, ки ӯ
бо чашмони хеш медиду завқ мебурд. Дарвозаи марказии қаср
ҳам бори охир ба рУйи вай боз хоҳад шуд. Соатҳои сеи рУз
ҳавопаймои ТУ-154 болои Кобул пайдо гардида ду маротиба
хеле паст дар атрофи шаҳр давр хУрда, сипас фуруд омад.
Таракй магар хоби баде дида буд, ки аз оиначаҳои ҳавопаймо
мардумашро тамошо мекард ва медид, ки ҳазорҳо одамон бо
байрақчаҳо сУяш салом мефиристанд. Ҳ.Амин бо дастааш ва
аъзоёни ҳукумат як соат қабл ба майдон ҳозир шуда буданд.
Шахспарастии Н.Таракй ба он дарача боло рафта буд, ки
И.В.Сталин ба ин сатҳ набуд. Падидаи шахспарастиро барои
Таракй «шогирди бовафояш» таъмин мекард. Таракй, албатта,
«лутфи» шогирдашро самими медонист ва оқибати чунин бардор-
бардорҳоро эҳсос наменамуд. Тамаллуқкоронаш Уро тасалло
медоданд, ки «Худой мутаол кулоҳи сарвариро, ки яктост ба
сари У шинондааст ва боз кадом вақт ки хост мегирадаш».
Н.Таракй аз худову халқаш ва «шогирдаш» хеле розй буд.
Баъзан, ки ба андеша мерафту сарнавишташро аз зери хаймаи
кУчиёни Мукур то муншии аввалу раиси Шӯрои инқилобиву
дифоъ пеши назар меовард, ашки шодй мерехт. Ин лаҳза
завчаашу ягона бародараш оромаш месохтанд ва мегуфганд:
«Таракй ту худодод ҳастй, чурте назан, дигар неруе нест, ки ба
амри худо муқобилат нишон диҳад». Дар зиндагй шахси содда,
ки буд, бовар мекарду рУзи дигар дар рӯ ба рӯи садҳо муллову
малик ва намояндагони вилоятҳо қарор мегирифгу аз ободонии
Афғонистони инқилобй сУҳбат меорост. Қарсакаш мезаданд, ба
эҳтиромаш аз чойҳо баланд мешуданд ва ҳама ишораҳои Аминро
ба хотири «доҳй»-и охирзамони кишварашон анчом медоданд.
Таракй бо завк механдид, ду даст боло мекарду худоҳофизӣ
намуда, пушти пардаи толор нопадид мешуд. Амин боз дар
паҳлУяш қарор мегирифгу ҳарчи сухани паштуии ширину
тамаллукомезе, ки медонист ба муаллимаш нисбат медод.
«Валлоҳ, Таракй соҳиб, хеле олй сӯҳбат карден, халки
Афғонистон шумора воқеан дУст доран, шумо дига доҳй ҳастен,
Ленин ҳастен...»- мегуфт Амин ва устодашро дар «Хонаи Хал к»
мегузошту худ сӯйи қасри «Доруламон» роҳ пеш мегирифг, то
ки нақшаҳои наверо алайҳи «доҳй» эчод намояд. Таҳлилҳоям
то ин чо расида буд, ки картежи сардори давлат аз самти майдони
ҳавой намудор гардид. Мо ҳам дастҳоро боло гирифта, қарсак
мезадем. Мактабиён ва шахсони алоҳида шиорҳои «Зинда бод,
Таракй», «Зинда бод, шогирДи бовафои Таракй - Ҳафизуллоҳ

181
Амин», «Дӯстии Афғонистону Кубо поянда бод», «Дӯстии
Афғонистон бо ШУравй халанопазир аст» ва ғайра суханҳои
қолабии дигарро чониби Н.Таракиву Амин равона месохтанд.
Н.Таракӣ дар мошини алоҳидае вориди «Хонаи Халқ» гардид.
Пушти сари У мошини Амин ҳаракат дошт. Суфарову вузаро
ҳамагй картежи давлатиро думбола гирифтанд. Дарвозаи
дутабақаи қаср баста шуд. Истиқболгирандагон бо хушҳолии
хоса ба ҳар сӯ пареш хӯрданд. Банда низ бо издиҳом то майдони
Паштунистон омадаму ба бинои вазорат ворид шудам. Чанд
лаҳза дар дафгари корам нишастаму сипас бо мушовирон чониби
микрорайон ҳаракат намудем.

ДирУз дар роҳи Кобул - Ҷалолобод шаш нафар табааи
олмониро бо номи русҳо ба қатл расонданд. Дар ин мавзУъ ба
Амин саволҳо доданд. Ҳар тахрибкорие, ки пиёда мешавад, ба
хотири паст задани обрӯйи халқи шУравӣ сурат мегирифт. Чунин
саволҳо ҳам медоданд, ки дастаҳои низомии шУравӣ аз ҳиеоби
точикҳо ташкил ёфтааст ва онҳо ба афғонҳо якчо шуда, ба
муқобили мучоҳиддин мечанганд. Мухбирони хоричй шабу рУз
дар хиёбону бозорҳои Кобул бо мардум сӯҳбат карда, ҳамин
навъ маълумотҳоро барои шунавандагони хеш пахш мекарданд.

Рӯҳияи шУравибадбинй торафт меафзуд. Хеле даҳшатбор
аст, вақте ки дар мулки дигар қарор дориву туро дӯст
намедоранд ва бо нигоҳҳои лаънатомез гуселат мекунанд. Бисёрҳо
шуда буд, ки рӯи дохилиҳоро дидан намехостам. Лаҳзаҳое ҳам
насибам гардидааст, ки афғонҳо бо чашмонашон русҳоро ҳакорат
медоданд ва бандаро ватанфурУш эълон медонгганд. Гоқат, тоқат
ва боз ҳам тоқат кардан лозим меомад. Бинобар ин, орзу доштам,
ки танҳои танҳо дар Кобул сайру гашт кунам. Он ҳолат касе
сӯям бо таҳқир назар наменамуд ва ҳатто пай намебурд, ки
камина ҳам табааи шУравиам. Ин лаҳзаҳо Кобулро хеле дӯст
медоштам. Соатҳо дар порки Зарнигор сайру гангг менамудам.
Маълумоте расида буд, ки дар «Хонаи Халқ» мачлиси чиддие
чараён мегирад, ки дар он Амин иштирок нахоҳад кард. Мисли
он ки дуҳокимиятй оғоз меёфт. Одамон чо-чо чамъ омада, сабаби
чараён гирифтани чунин чаласаро таҳлил менамуданд. Мо -
шУравиҳо ҳам, таҳлилҳои худро мекардем, вале банда ҳеч гоҳ
ба таҳлилҳои онҳо худро намепайвастам, балки меомУхтам ва
мушоҳида менамудам. Медидам, ки таҳлилҳошон ба воқеият
мувофиқат намекунанд. Назар ба гуфтаи Медведев, бозгашти
Таракй аз Гавана ба воситаи Маскав сурат мегирад ва У б
нақшаи хоси Кремл ба Афғонистон бармегардад, ки натичааш

182
ХОХад буД' Аз Р™ "акшахои пешакй
6 д Д Р ИН ҲОЛат ба Гавана сафар мекарду дао

SrZrS^HT Дар МаСКаВ "е Аммо АмГшощ

паи Оурд, ки бо устодаш ҳамсафар нашуд, вале одамони

^ дикаифо вазифадор намуд, ки ҳар калами Таракиро ба ҳисоб

Р 0Киф созанд. Ҳолдонҳо мегуфтанд, ки рӯзи

«ХотаГх^кГуТ КарТСЖИ ТаРакй аз майдони ҳавой сӯи касри
бя ™ Х қ Ҳаракат мекард, дар минтақаи Бибимоҳрӯ Таракй

саои баГ„ГаИПеР ^ баЙН буРДа М6ШУД- °н ва*т X Амин^о
Р п --Д мУаллимашро бо ичрои ҳама эҳтиромот ба хок

супорида, садҳо касро душмани Таракй эълон намуда зиндонй

даГм;™^6'"^” Т ВДратР° дзр Аф“„ ба
аз у брутя ^ ^игаР *еч кас Аминро маломат намекард, зеро
аз У беҳтараш дар ҳайати ҳукумати Таракй мавчуд набуд
Накшаи Амин гУё ба ин хотир сурат гирифтанй будаасГ ки

сУхбат л°3гашт 33 Гавана б° Л.И.Брежнев вомехУрад. Ин
xyf на?ли RnSf СУРЭТ мвбандад- Ка^ро аз ҳайат Таракй бо
ТП^пя^п дБР намебарад. Дастгоҳи раиси бехатарии

ШУравй Андропов дар бораи фаъолиятҳои пинҳониву

Г„гТуГтТп"МйИН к аЪЛуМ0™ вофиро дар даст доштааст. Дар
™,™ Р Таракй, Брежнев, Андропов ва тарчумон ширкат

якс1ғ?п1Д' АММтДар саҳиФаи аввали рУзномаи «Правда» ф^кат
акси Брежневу Таракиро чоп карданд. Максад аз ин воху^ он

уд, ки Таракй таъчилан мухолифини дохили ҳукуматанто бо

касонеро, ки ба фармудаҳои Маскав итоат доранд мегузооал
Амин ки аз и„ вохйря „тгилоъ доил-, тахми^

хоРад гамил ДВа Й*МЛ ВаК,1шш 33 “"барии У хатман „атрах
хоҳад гардид. Ба ин хотир, Амин хеле чиддй тайёрй дида 6ул
то ки Таракиро бо дасти ^шманонаш» чисмаГшбуд созад’
Шояд дастаҳое пеши ниятҳои ношуди Аминро гиЗганлХ
накша чомаи амал нанУшид.

шуда, ба самти номаълуме бурда мешавад. Ин маълумотоо
Дар vS МераС0Нанд- Аз ин ноет, ки Ҳ. Амин соате xL

ропеХмешр^" НаШУДа’ Р°ҲИ Қасри «Д°РУламон»-

ЛНг2? рӮЗ банда ба Дафтари кориам даромадам, ки Олимчону

макарда!^1^,,^^^^^^^ буданд^^си М^скав бо

183
рӯз мачлиси ҳукуматро ташкил кард, аммо Амин иштирок
накард. Ду рӯз дар «Хонаи Халқ» чаласаи Кумитаи Марказии
ҳизб идома ёфг. Таракй бояд нақшаи Маскавро амалй месохт.
Табиист, ки дар ин маврид баҳсҳо сурат мегирад. Бо вучуди
ин, ба чунин хулоса меоянд, ки ба мачлис Аминро даъват карда,
аз ҳама вазифаҳояш сабукдӯшаш созанд ва баъд ба ҳабсаш
гиранд. Дар ин мачлис вазирону шахсони содиқи Амин ҳам
иштирок доштанд. Аз чунин шахсон чондори Таракй - Саид
Довуд ва раиси дастгоҳи Таракӣ буданд. Рӯзи чордаҳум баъд
аз чошт ӯ супориш гирифт, ки ҳатман иштироки Аминро дар
чаласаи Кумитаи Маркази таъмин намояд. Раиси дастгоҳ ин
амрро телефонй ичро намуда, ҳамзамон ӯро огоҳ сохт, ки ran
чиддй аст ва бо тайёрии махсус ҳозир шавад. Он рӯз сафири
шӯравй — Пузанов ва ду ченероли салоҳиятдори шӯравй низ
ншркат карданд. Муҳити толори мачлис шакли «пе»-ро шрифта
буд. Таракй ҳамчун Муншии умумии ҳизб ва раиси Шӯрои
инқилобй бояд чаласаро оғоз бахшида, қарори онро дар бораи
барканор сохтани Амин баррасй мекард. Нақшаи пинҳоние ҳам
бояд амалй мешуд. Вақте ки Амин дохили толор шуда, чанд
қадам ба тарафи мизи мачлис мегузошт, бо тири тӯфангча кунгга
мегардид. Ин нақнха ҳатто ба Таракй маълум набуд. Дастгоҳи
дигаре чунин ҳолатҳоро месохт... Дар толор дуртар аз аҳли
мачлис чондорҳои Таракй ва дигар аъзоёни Бюрои сиёсй росг
истода, амниятро таъмин карданй мешуданд.

Ҳ.Амин, ки аз чараёни чангу чанчоли дурӯза огоҳй дошт,
омодагй шрифта буд. Ҳ.Амин дар аввал даъвати раиси дастгоҳро
рад карда мегӯяд, ки ӯ худро бад ҳис мекунад, ба садри мачлис
расонед, ки ҳар масъалае, ки ҳаст худашон ҳал намоянд. Вале
раиси дастгоҳ таъкидан мегӯяд: «Масъалаи мазкур бидуни
иштироки Амин ҳал намешавад, зеро шахсан ба > гаалл^к
дорад». Амини зирак дарҳол мефаҳмад, ки ran сари чист. У
қаблан ба одамонаш дар вазоратҳои қудратй супоришҳо медиҳад,
то ки омодаи табаддулоти навбатй дар ҳукумат бошанд. Амин
бо дастааш чониби <?Хонаи Халқ^ ҳаракат мекунад. Омадани
ӯро аз роҳи марказй интизор буданд. Вале вай роҳи дигари
даромадро ба қасри собиқ шоҳӣ интихоб менамояд, ки аз тарафи
офтобшин дарвозаи дигаре дошт. Аз ин роҳ тақрибан дастгоҳи
ҳукуматй истифода намекарданд. Амин чанд тан аз
наздиконашро, ки хидмати амниятии Уро таъмин медоштанд,
назди даромадгоҳ гузошта худаш бо ду чондораш аз рох"
зеризаминй дохили каср мегардад. Ин роҳе буд, ки гоҳ-гоҳе

184
Зоҳиршоҳ аз он истифода менамуд. Роҳи зеризаминие, ки касро
ба қаср мебурд барон Довудхон ҳам маълум буд. Амин ба қабати
дуюм боло мешавад, ки назди дарвозаи дутабақаи толори мачлис
чондори Таракй -Саид Довуд, ки суханчини асосии Амин дар
дастгоҳи Таракй ба шумор мерафт, пешвозаш мегирад. Ҳине,
ки Саид Довуд дарвозаи калонҳачми чУбиро барои даромадани
Амин боз менамояд, базабони пахшу мегУяд: «Амин соҳиб, эҳтиёт
бошед, ки аҳли толор ба мукобили шумо нигаронда шудаанд».
Ин ҳолат Амин чондорашро пеш андохта, худаш пушти сари У
ба толор ворид мешавад. Такрибан се-чор дадам гузоштан замон,
аз пушти пардаи панчарае аз тУфангча сУйи Амин тир холй
мекунанд. Довуд, ки аз нигоҳи психологй ба чунин ҳолат омода
буд, якбора бо баданаш Аминро дифоъ мекунад. Тири аввал ба
чондори Амин мерасад ва се тири дигар ба чони Саид Довуд
мехУрад. Холй шудани тирҳо боиси он мегардад, ки чондорҳои
дигар сУи якдигар тир меандозанд, ки дар натича
бесару сомон иву парешонй толорро фаро мегирад. Амин дарҳол
насади Саид Довудро ҳамчун сипар истифода намуда, худро
зери бадани хуншори чондори Таракй пинҳон мекунад. Таракй,
ки дар рУ ба рУи дарвозаи даромад менишаст, ба хубй мушоҳида
менамояд, ки Амин болои фарши колинпУш меафгад. Дар толор
дигар касе касеро дида наметавонист, балки ҳама аъзоёни мачлис
худро ба таги мизҳо пинҳон медоранд, то он вақт ки садои
тирҳои тУфангчаҳо ба поён мерасанд. Баъдҳо шоҳидон нақл
карданд, ки сафири шУравй ваон ду ченероли маслиҳатчй низ
зери мизе мехобидаанд. Таракй ва дигар аъзоёни Бюрои сиёсй
дар ҳолати ногуворе саросемавор аз болои «насади Амин»
гузашта, ҳар кадом рУи ҳавлй баромада ба мошинҳошон нишаста,
роҳи манзилу дафтарҳои хешро пеш мегиранд. Дар толор тани
бечони чанд тан аз чондорон мемонаду бас. Амин, такрибан ним
соат зери насади Саид Довуд худро пинҳон сохта, бо эҳсос
шудани оромй часадро аз болояш дур сохта, бо либосҳои пур
аз хун бо ҳамон роҳи зеризаминй худро ба мошинаш расонда,
бо суръати баланд сУйи қасри «Доруламон» мешитобад. Гаракй
бошад, бо гумони он ки Амин кушта шуд, ба манзили
истикоматиаш, ки дар гУшае аз бинои қаср қарор дошт рафта
ба «истироҳат» мепардозад. «Хонаи Халқ»-ро беҳокимиятй фаро
мегирад. Шояд яке аз рӯзҳои серташвиши Кобул чордаҳуми
сентябр бошад. Ҳарчанд ки ду рУз пеш атрофи қасри ҳукуматро
низомиён назорат менамуданд, имрУз баъд аз соатҳои се якбора
ҳаракати тонкҳо ва парвози вертолётҳои низомй боиси таваччУҲИ

185
бошандагони шаҳр гардид. Роҳи марказиро аз майдони
Паштунистон то ҳиссаи сафорати Амрико маҳкам карданд.
Биноҳои вазоратҳои кудратиро таҳти назорати низомиён карор
доданд. Мо чун ҳарвақта аз роҳи хомаи лаби даре ва пули
Маҳмудхон худро ба манзилҳомон расондем. Дар кУчаву
хиёбонҳо мошинҳои шишасиёҳ бо суръати тез ба ин сУву он су
метохтанд. Шаҳрро беназмй фаро гирифг.

Ҳоло бубинем, ки Амин дар касри «Доруламон» ч.й
иқдомотеро анҷом медиҳад. У баъд аз шустушУву сару либосро
иваз намудан дастаҳояшро ба фаъолият меандозяд. Таъчилан
фармони чанд тан аз вузароро, ки бо Таракй ҳамфикрй зоҳир
карда буданд, аз вазифа сабукдӯуц намуд. Инҳо вазири
мухобирот - ГулобзУй, вазири Д£Хила - Ватанчор, раиси аксо
(бехатарй) Асадуллоҳи Сарва^рд ва вазири сарҳэдот — Муздурёр
буданд. Соати шанш бегоҳ^ й чордаҳум дар ахбори телевизионии
Кобул фармони мазкур бр имзои Таракй эълон гардид. Ногуфта
намонад, ки соатҳои г^анчи рузи чордаҳум бо супориши Амин
«Хонаи Хал к» таҳтих тасарруфи аминиҳо қарор гирифт. Таракй
ғайрирасмй ҳабси хонагй шуд. Аммо Амин нахустфармонҳояшро
бо имзои Тарак'й пиёда месохт. Ин ҳолат боиси ташвиши Кремл
шуд, ки соз"ш 11_и рузи понздаҳум, сафири шУравиро Амин
дар касри 4Доруламон» ба ҳузур пазируфгг. Пузанов, ки ҳамчун
диплом ат бозиро бар Амин бохта буд, мехост, ки фармудаи
Мас^Дввро ба У фаҳмонад. Аз дигар сУ, Амин бо пазируфтани
сафири ШУравй гуфганй буд, ки У дУсти Шӯравй мебошад. Ҳол
он ки Маскав бегоҳии чордаҳум маълумот дошт, ки Ҳукумат
ғайрирасмй бошад ҳам, комилан ба ихтиёри Амин гузоштааст.
Дипломата шУравй, ки нақшаашро ба воситаи Таракй амалй
карда натавониста буд, роҳи навро чустучУ мекард, то ки
Афғонистон тасодуфан таҳти тасарруфи дипломатияи Амрико
қарор нагирад. Нақшаи Маскав дойр ба безарар гардондани
Амин дар ғайри муҳити Кобул тартиб гардида буд. Таракй он
нақшаро хеле саросемавор амалй сохтанй шуд. Гузашта аз ин,
сафир ва ченеролҳои шУравй низ бемасъулиятй зоҳир карданд.
Камаш як моҳ зарур буд, то ки нақшаи кашидаи дастгоҳи
Андропов натачай мусбат медод. АфсУс ки чунин нашуд. Акнун
бо Амин забои ёфтан кори душворе хоҳад шуд... Бегоҳии
понздаҳум фармони тозаи «Таракй» дар мавриди вазирони нав:
Фақирмуҳаммад - дохила, Зариф - мухобирот, Саҳрой -
сарҳадот ва Азиз - аксо пахш гардид. Албатта, ин таъинот чунин
маънй надонгг, ки Амин бо пешниҳоди Пузанов номзадҳои навро

186
ба расмият даровардааст. Ҳаргизне. Пузанов супориши Маскавро
ичро карданй туда, аз Амин хоҳиш ба чо оварад, то ки Таракиро
чисман нобуд насозад. Ҳарчанд ки Амин ШУравиро чашми дидан
надошт, ҳоло аз шитобзадагй кор намегирифг, балки дастурҳои
хешро бо имзои Таракии маҳбус анчом медод. Бо ин роҳ Маскав
фурсати муносиберо чустучУ карданй мешуд. Бесабаб набуд, ки
бегоҳии 15-ум Амин ичозат дод, ки касетаи саволу чавоби
Таракиро бо мухбирон дар Гавана ба воситаи телевизион дар
ду забои пахш намоянд. Таракй ба саволи мухбире оид ба
ҳодисоти Ҳирот чавоб дод, ки дар фабрикаи нассочй ду
шаҳрванди шУравй, ки якеаш тарчумон буд, ба ҳалокат
расиданд. Дар мавриди теъдоди мутахассисини шУравй дар
Афгонистон Таракй раками 1431-ро овард. Ҳамзамон гуфт:
«ДУстии Афгонистону ШУравй дӯстии ҳамсоягӣ асту бас».

ДирУз дар хонаи Олимчон чамъ омадем. Муҳаммадчон ва
Ҳабиб ҳам буданд. Сӯҳбат сари тағйирот дар ҳайати ҳукумат
ва фаъолияти Таракиву Амин қарор гирифт. Банда аз нахустин
рӯзҳои фаъолиятам ба ин ақида будам, ки рУзе мерасаду Амин
муаллимашро маҳв сохта, чояшро ночавонмардона иштол
менамояд. РУзи 16-ум ҳам, ки мавзУи сӯҳбатамон ҳамин буд,
бори дигар ақидаамро такрор намудам. Олимчон мегуфт, ки
ҳеч имкон надорад, ки таъсисдиҳандаи ҳизби «Халқ»-ро аз байн
бубаранд. Аммо Муҳаммадчон, ки таърихнигор буд, ақидаи
каминаро тайид месохт. Баҳси мо идома дошт, ки дар ахбори
аввал қарори пленуми Кумитаи Марказиро эълон карданд.
Таракй ба сабаби беморй бо хоҳииш худ аз вазифаи Муншии
умумии Ҳизби демократии Афгонистон, Раиси ШУрои инқилобй
даст кашид. Хоҳинш эшонро пленум ва мачлиси ШУрои шщилобй
ба расмият даровард. Бо ҳамин қарор Ҳафизуллоҳ Амин ҳамчун
муншии умумй, раиси ШУрои инқилобй васадриаъзам пазируфга
шуд. Қироати қарор ба поён расиду Муҳаммадчон Олимчонро
табрик гуфта, карсак зад. Олимчон, ки чеҳрааш ранги дигар
шрифта буд, «валлоҳ Худойназархон ким-кай чунин нақшаро
тайид мекард, аммо ман номумкин аст, -мегуфтам», изҳор дошт
Олимчон.

Ба ҳамин тарик, дар Афгонистони инқилобӣ марҳалаи нави
таърихй огоз ёфт. Албатта, аксари шУравиён тагйироти мазкурро
дасти Маскав медонистанд, ки галат буд. Ман ҳам чо-чо онҳоро
дастгирй менамудам. Дар акси ҳол зери шубҳа карор
мегирифтам. Пайваста ба мавзУи дасти Маскав Аминро
писархонди Пузанов мешумориданд. Ба хусус дирУз, ки сафир

187
дар ҳузури Амин буд, қарори пленуми дирӯзаро ба пешниҳоди
Пузанов иртибот медоданд. Овозаҳо паҳн гардид, ки вазирҳои
сабукдӯшшуда, аз Кобул фирор кардаанд. Ҳатто Таракиро
мазаммат менамуданд, ки аз ӯҳдаи вазифа набаромад, кишварро
тинч накард ва ба ҳамин монанд тахминҳо бозору кУчаҳоро
фаро гирифт. Рӯзи чордаҳум дар «Хонаи Хал к» тирпарронй
шудааст, мегуфтанд. ГУё Ватанчору Муздурёр ва Асадуллову
ГулобзУй бо Таракй забон як карда, Аминро аз байн бурданй
будаанд. Ҳамчунин дуруст тахмин мекарданд, ки чондорҳои
Амину Таракй бо номҳои Саид Довуду Туран ба қатл расидаанд.
Боз менигоштанд, ки директори Института тиббии Кобулро дар
хонааш ба қатл расондаанд. Ватанчор ҳам гУё кушта шудааст.
Дар заминай рухдоди рУзи чордаҳум, имрУз се тобутро хеле
ботантана ба хок супурданд. Дар бораи Саид Довуд таъзияи
Амин ва аъзоёни Бюрои сиёсй чоп гардид. Мотами умумихалқй
эълон шуд. Ҳабдаҳум дар кишвар байрақҳо фароварда
мешаванд. Ба ин муносибат суфарову вузаро ва муассисаҳои
давлатй дар китоби «Хонаи Хал к»- таъзияҳои хешро сабт хоҳанд
кард. Ҳамчунин ҳарфҳоеро ҳам шунидан мумкин буд, ки он
чор вазир зидди Шӯравй будаанд ва намехостаанд нуфузи
ШУравй дар Афғонистон афзоиш ёбад. Бештари овозаҳоро,
албатта, дастгоҳи Амин пахш менамуд, то ки ба шахсияти Амин
таъсири манфй ворид нагардад.

Атрофи «Хонаи Халқ»-ро ҳоло ҳам танкҳо иҳота кардаанд.
Даромадгоҳҳои шаҳри Кобулро ба воситаи танкҳо ҳимоят
менамуданд. Чунин ба назар мехУрд, ки шаҳри Кобул мотам
дошт. Банда сари он чурт мезадам, ки тақдири Мисоқ чй мешуда
бошад? Панчшерӣ ҳам дар рӯ ба рУяш аломати савол дошт.
Мисоқро бояд дифоъ кард. Ба воситаи кӣ? Пузанов, аллакай
зери шубҳаи дастгоҳи кашшофии Шӯравй қарор гирифта буд.
Шояд ба Маскав даъваташ мекунанду дигар барнамегардад.
Мисоқ як бартарӣ дошт. Ҳазора буд. Дар Ҳукумат аз ин қавм
дигар чеҳрае ба назар намерасид. МавзУи миллиро бояд ба
миён гузонгг. Бо ҳамин андешот Бахтулинро дидан лозим шуд.
У ваъда дод, ки ҳатман ба воситаи одамонаш дар идораи
бехатарӣ Мисоқро дар ҳукумати Амин нигоҳ медорад. Лаҳзае
бо Мисоқ сӯҳбат намудам. Вай дар вазъияти баде қарор дошт,
зеро яке аз наздикони Таракй маҳсуб мегардид. Вай аз он хавф
мебурд, ки ҳамин шаб ё шаби дигар зиндониаш мекунанд.
Ҳарчанд ки У шахси хеле фурӯтан буд, дар чараёни сӯҳбат
чунин ҳарфҳоро лозим донист: «Банда ба дифоъи Шӯравй

188
зарурат дорам». Ҳини худоҳофизй «дифоъ мешавед», гуфга
утоқашро тарк гуфтам. Таги дарвозааш ду-се тан аз одамони
Амин ба мушоҳида расид. Онҳо ба идораи бехатарии нав тааллуқ
доштанд. Якеаш таҳсилдидаи мактабҳои Шӯравй буда, худро
ватандори Амин муаррифй менамуд. У аз банда ҳолу аҳвол
пурсон шуд. Дар чавоб хайру хайрият гуфта, огоҳаш сохтам,
ки «Мисок соҳиб дӯсти Шӯравй аст». «Бале, бале, - гуфт
маъмури бехатарй. Русиш ҳам қавист, не», таъкид кард вай.
«Хо, гуфтам, русидониаш кифоят мекуна, ки Уро дУсти ШУравй
донист». Сипае, узр хостаму ба амони худо гуфтам. Онҳо ба
дафгари Мисоқ ворид шуданд. Чиҳо мегУянд, номаълум. Ба
назарам гуфтугУи банда бо онҳо зараре ба Мисоқ намеовард.
Оре, Мисок дар ҳайати нави Ҳукумат нигоҳ дошта шуд...

Ҳабдаҳуми сентябри соли 1979, соати ҳаиггу сии шаб ба вақти
Кобул, Ҳ.Амин ба воситаи радио ва телевизиони кишвар
эъломияи сиёсии хешро барои халқҳои Афгонистон пахш намуд.
У бо ҳамроҳии Катавозй - вазири иттилоот ва култур ва ду
шахеи низомй дар оинаи нилгун пайдо шуд. Чеҳрааш хандаи
маънидор дошт. Матни гузоришашро ба забони дари огоз кард.
Бист дакика вактро гирифт. Баёния чиддй_ ва олимона буд.
Таҳлилҳояш гУё дуруст ба назар мерасид. У таъкид сохт, ки
ҳама бадбахтиҳо дар натиҷаи ббмасъулиятии Таракй ва
ҳамроҳонаш - Ватанҷору ГулобзУй ва Муздурёру Асадуллоҳ
cap задааст. Онҳо одамони бегуноҳро ба воситаи идораи бехатарй
зиндонй месохтанд. Ҳ.Амин бо катъият шунавандагонашро огоҳ
сохт, ки акнун комиссиюни босалоҳияте тартиб гардида, тамоми
маҳбусини бегуноҳро аз зиндонҳо берун меоранд. Ишораҳое
ҳам дар бораи дУстии ҳамешагии Афғонистону Шӯравй иброз

Д01НТ...

Бояд гуфт, ки соати 11-и ҳамин рУз Амин бори дигар сафири
шУравй - Пузановро дар қасраш кабул кард. Агар андак ба
қафо баргардему сафари таърихии Таракиро ба Гавана пеши
назар биорем, хоҳем дид, ки Катавозй барои Амин хизмати
арзандаеро анчом дода буд. Маҳз У ва доктор Шоҳвалй қадамҳои
Таракиро мешумориданд ва вақте ки Таракй дар Маскав пинҳонӣ
сӯи Кремл роҳ пеш гирифт, ҳамин ду кас буданд, ки дарҳол
Аминро огоҳ сохтанд.

Ногуфта намонад, ки ташрифи Пузанов ба ҳузури Амин ба
матни эъломияи сиёсии У ҳеч иртиботе надошт. Пузанов бори
дигар хоҳиши Л.И.Брежневро дар мавриди чисман нобуд
насохтани I аракй ва гусел кардани У ба Маскав расонид. Назар

189
ба маълумоте ин дафъа ҳам Амин ба хоҳиши Л.И.Брежнев
таваччУҲи чиддй зоҳир накард, балки гуфт: «Тақдири Таракиро
ШУрои Инкилобй ҳал хоҳад кард». Пузанов агар ҳамчун
дипломат мавзУи Таракиро мусбат ҳал накунад, шояд ба худкушй
даст занад, зеро У ҳамчун шахсият дигар барои дастгоҳҳои
махсуси шУравй нодаркор шинохта мешуд. КУшиши Пузанов
аввалан он буд, ки Аминро бо муаллимаш оштй бидиҳад ва
агар Амин ба ин акида розй нашавад, пас ичозат диҳад, ки
Таракй аз кишвар ба чониби ШУравй бароварда шавад. Дар
ҳеч сурат Амин баъд аз ҳодисаи чордаҳум бо устодаш оштй
намекард ва ҳам Уро зинда намегузошт. Амин аз сиёсатмадорони
навъи Гитлер буд. Яъне роҳи халосй аз душманро дар чисман
нобуд сохтан медиду бас. Амин шахсияти сода набуд. Диктатура
аз меъёри асосии раҳбарии вай хоҳад буд. Дастгоҳи тарғиботии
Амин, аллакай ба фаъолият шурУъ намуд. Дар байни мардуми
авом ҳарфҳои зидди ШУравй авч гирифта истодааст. Хама
тағйиротҳои сиёсии Аминро гУё мушовирини шУравй пиёда
месохтааст. ГУё он чаҳор вазири пинҳоншударо шӯравиҳо допгга,
ба Амин таслим кардаанд. Сардори гурӯҳи мушовирини Вазорати
молия - Зотов чанд сухани пойдарҳавое вобаста ба воқеаҳои
рУзҳои охири Кобул арз намуд, ки ба куллй нодуруст буданд.
ӯ чунон бочуръатона ҳарф мезад, ки акнун бо омадани Амин
Афгонистон орому обод мешав ад. Зотов хандаҳои Аминро самими
кабул карда буд. Ҳол он ки аксари зиёиён ва ҳизбиёни Кобул
ба шахсияти Амин назари манфй доштанд. Асадуллоҳи Ҳабиб
Аминро фашист меномид. У таъкид кард, ки фиристодагони
Амин дар Донишгоҳи Кобул фаъолияти шУравибадбинй
мебаранд. Бо ҳизбие ҳам сУҳбат допггам, ки гуфт: «Ба Амин
бовар кардан кори хато хоҳад буд».

Ҳаждаҳуми сентябр Л.И.Брежнев ва А.Косигин сарвари нави
Афғонистони инкилобиро самимона табрик гуфганд. Ба сабаби
ин ки аз Таракй хабаре набуд, тахминҳо ба миён омаданд, ки
гУё рУзи чордаҳум бо Ватанчору ГулобзУӣ ҳалок гардидааст. Бо
фармони Амин ба шаҳри Чалолобод номи Саид Довуд туран,
ки бо бадан и хеш Аминро аз тири тУфангча дифоъ намуд, гузопгга
шуд. Боз се муассисаи дигари давлатиро бо номҳои
Хайрмуҳаммад, Начиб ва дигарон тагйир доданд, ки дар
задухУрди «Хонаи Халк» ба катл расида буданд. Масалан,
муассисаи «Сохтмони афгон» номи Хайрмуҳаммадро гирифг.

Зоҳиран, шаҳри Кобул ором ба назар мерасид. Ҳоло ҳам
ҳодисаи дар «Хонаи Халк» бавукУъомада ва сарнавишти Таракй

190
номаълум аст. Расонаҳои хоричй ба асоси гуфтаҳои бозору
хиёбонҳои Кобул ҳаводиси чордаҳумро шарҳу эзоҳ медоданд.
Оид ба кушта шудан ва зинда мондани Таракй ҳарфи тоза
намегуфганд. Аммо менигоштанд, ки дар дохили «Хонаи Халк»,
тақрибан 50-60 кас кушта шудааст. Дар кучо панаҳ бурдани
вазирони барканоршударо ҳам намедонистанд. Дар ин чанд
рӯз, ки сафорати Амрико ба муҳосира гирифга шуда буд, тахмин
мерафт, ки вазирҳо дар он чо панаҳ бурдаанд. Мушовирон ба
рӯзи 22-юми сентябр умед мебастанд. Ин рУз дар сафорат мачлис
сурат мегирифт. Шояд сафир чизе оид ба «Хонаи Халқ» ва
фаъолияти Амин дар марҳалаи нави давлатдории Афғонистон
иброз медошт. Вале ба ин мачлис Пузанов наомад. У гУё чизе
намедонистааст. Дар ин тағйироти сиёсӣ Хитой, Покистон ва
Ирон Шӯравиро мутаҳам месохтанд. Дар вазоратхонаҳо
такрибан кор нест. Ҳама интизори чизе ҳастанд. Қувваҳои низомӣ
дар муҳосира қарор доранд. Вертолётҳо дигар болои Кобул
парвоз намекарданд. Нерӯҳои Афғонистон бетарафй эълон
намудааст. Вазирони қудратии маъзулшуда имкон дошт, ки
вазъро ноором бисозанд. Тахмин мерафт, ки онҳо аз ягон сӯ ба
Амин ҳучум меоранд. Аз ин чост, ки роҳҳои марказӣ ҳоло ҳам
дар назорати нерӯҳои аминй мебошанд. Амин оромона сарварони
низомиро иваз карда, ҳарбиёни ба худ содиқро ба мансабҳои
вазоратҳои кудратй мегузошт. ДонишчУёну устодони Донинггоҳи
Кобул аз ҳукумати Амин тақозо карданд, ки Таракй ба воситаи
телевизион баромад намуда, дар ҳақиқат кор карда
натавонистанашро ба мардум фаҳмонад. Бадбинй нисбати
шУравиҳо торафт зиёд мешавад. Бисту чоруми сентябр Ҳ. Амин
як даста мухбирону рУзноманигорони ватаниву хоричиро ба
ҳузур пазируфт. Ин нахустин мусоҳибаи У дар мансаби аввал
буд. Асосан ба саволҳо чавобҳои муғлақ ва сарбаста дод. ГУё
Таракй бемори сахт аст. Аз ин рӯ, У корҳои давлатй-ҳизбиро
анчом дода наметавонад. Таракй таҳти назорати табибҳо қарор
дорад. Дар мавриди Ватанчор, ГулобзУй ва Муздурёру
Асадуллоҳ чизе нагуфт. Ба ҳама саволҳо чавоби «не» медод.
Вобаста ба он чор вазир, ки гУё душманони Инқилоб эълон
шудаанд, Амин чунин посух дод: «Бубинем, ки чй амале хоҳанд
кард». Оид ба зиндониён комиссия таъсис ёфтааст. Ба У савол
доданд, ки аз кучо медонад, ки шахсони бегуноҳ зиндонй
шудаанд, вай гуфт: «Ба дастгоҳи банда шикоятҳо хеле зиёд
чамъ омадаанд, ки аз бегуноҳ будани бисёриҳо шаҳодат
медиҳанд». Мухбире пурсидан хост, ки чаро дар Бюрои сиёсй

191
дигаргунй сурат гирифт? Амин бо хандаи махсусе посух дод:
«Ин масъаларо фурсати дигар ба мардуми Афгонистон
мефаҳмонам». Ҳамчунин муносибати Афғонистонро бо Шӯравй
фаҳмиданй шуданд. Амин бо ду калима: «аъло» ва
«фавкулъодда» иктифо кард.

Дар рӮзномаҳои кишвар дигар аксҳои Амин ба назар
намехӯрданд. Худаш супориш додааст, ки чоп накунанд. Ҳар
сухане, ки Амин баён медорад, он ҳарфи халқ хоҳад буд. Бо
редаандае сӯҳбат донггам, ки аз чумлаи ҳизбиён буд. У Таракиро
муртачеъ номид. Вайро бояд муҳокима кунанд, ба чазо кашанд,
мегуфг он ронандаи содда. Таракиро дирӯз «доҳй» меномиданд,
имрӯз муртачеъаш мехонанд. Шахсе, ки ҳизби «Халқ»-ро поя
гузоштааст, акнун ба дасти шогирдаш душмани халқ эълон
гардидааст. Банда ба ин ақидаам, ки «чоҳкан зери чоҳ хоҳад
шуд». РУзе мешавад, ки сарнавипгга талхи Таракй ба сари Амин
ҳам меояд.

Ниҳоят, роҳи марказй кушода шуд. Бисёре аз тонкҳоро ба
маконҳошон интиқол доданд. МегУянд, ки дар баъзе шаҳрҳои
Афгонистон музоҳираҳо ба тарафдории Таракй шурУъ
гардидааст. Мардум аз фаъолияти Амин норозианд. Табиист,
ки мардум гуфтан мегираду Амин мақсадҳои хостаашро пиёда
месозад. Одатан, халқ рамаи гУсфандонро мемонад, ки чУпон
ба ҳар чониб ронад, рафтан мегирад. Тақдири халқ ба дасти
чанд тан мансабдор мебошад. ДирУз 60 нафар ва имрУз 70
нафар зиндонй озод шуд. Ҳамаашон аз чумлаи ихвониҳо буданд.
Онҳое, ки дар шимол ба муқобили давлат набард карданд.
Ихвониҳо ба дастаҳои Гулбиддини Ҳикматёр тааллук доштанд.
Дар мукобили ихвониҳо теъдоди зиёде аз низомиёни давлатй
кушта шуданд. Бо ин роҳ Амин обрУй гирифтанй буд.

Бисту шашуми сентябр радиои «Би-би-си» хабар дод, ки
Таракй вафот кардааст. Воқеан, аз рУзи чордаҳум ба ин тараф
Таракиро касе аз мансабдорон надидаанд. Чунон ки гуфтам, У
ҳабси хонагй буд. Аз рУи маълумоти баъзе касоне, ки ба «Хонаи
Хал к» даробаро доранд, Таракй рУи ҳавлй баромада ба сандалие
нишаста, бо андешаҳояш қарор мегирифгааст. Ба вай ичозати
хондани рУзномаву шунидани радио манъ буд. У таҳти назорати
аскарони Амин қарор дошт. Шояд дархостҳои пайи ҳами Маскав
дар мавриди дифоъ аз Таракй марги вайро тезонд. Дар ин
бора баъдтар сӯҳбат хоҳем кард. Ҳоло падидаи мусбат он буд,
ки рУз то рУз Кобул рУ ба оромй меорад. Дар саросари кишвар
чунин оромиро ба мушоҳида гирифтан мумкин буд. Расонаҳои

192
хабарй низ маълумоти тозаеро дар ихтиёри шунавандагонаш
намегузоранд. Маскав ҳам хомӯш мондааст. Интизорй ва боз
ҳам интизорй ҳамагонро фаро гирифгааст. Фармони сеюми Амин
саҳифаҳои рӯзномаҳоро банд кардааст. Душманони дохилии
Афғонистон ба «истироҳат» дода нгудаанд. Маълум мешавад,
ки ҳама нооромиҳоро дар кишвар дастаҳои хадамотии Амин
таври сунъй ба вучуд меоварданд. Албатта, ин оромй ба хотири
он аст, ки дар хоричи кишвар ва дар сарҳадот маътали
фаъолияти сиёсии Амин мебошанд. Агар У аз шУравигарой да Т
кашад, ба нуфузи ШУравй дар Афғонистон фишор биёрад,
шояд мухолифин дигар даст ба тахрибкорй назананд. Аммо
агар сиёсати баъдии Амин раванди ҳукумати Таракиро думбола
бигирад, боз муқобилият алайҳи Афгонистони инкилобй огоз
хоҳад гирифт.

Бисту ҳафтуми сентябр мушовири матбаа ба ҳамкорони
афгониаш хайрухуш кард. Банда бо У ҳама шУъбаҳоро давр
задам. Шпагин дар муддати ду сол бо маъмурину кормандони
матбааи сукук одат карда буд. Дохилиҳо низ бо шунидани хабарй
рафгани мушовир зиқ шуданд, афсУсҳо хУрданд. Вале чй илоч,
ки Маскав барои соли сеюм мондани Шпагин розигиашро надод.
Яъне матбаа дигар ба мушовир зарурат надошт. Ин ҳақиқат
донгг. Чоруми октябр Шпагину Блудов Кобулро тарк хоҳанд
кард. Аз рафгани ин ду Афғонистон зарар намебинад. Бегоҳй
бо Горину Сербин, Шпагин ва Ҳабиб дар манзили Герасимов
чамъ омадем. Чун ҳамеша банда раиси маърака будам. Сӯҳбат
бенггар ранги сиёсй дошт. Ҳар кадом воқеаҳои рӯзҳои охири
Кобулро ба таври худ шарҳу эзоҳ мед од. Ҳабиб бо каме шароб
истифода кардан, сархуш шуду ба сергапй дода шуд. У худро
донгга натавонист ва боиси хира шудани табъи ҳозирин гардид.
Банда бо баҳонае манзили Герасимовро тарк гуфгам.

Ду рУз қабл сафир ҳама сардорони гурӯҳҳоро дар толори
мармарй чамъ намуд. Аз гурӯҳи мо Зотов В.В. иштирок дошт.
Рӯзи бисту нуҳум сардорамон хулосаи мачлисро барои
мушовирони гурӯҳ арз намуд. Зотов нақл кард, ки пеш аз он
ки ба толор дароянд, сумкаҳошоноро холй кардаанд, то ки
ягон сухани сафирро навишта нагиранд. Пузанов дар бораи
воқеаҳои сиёсии рУзҳои охири Афғонистон ҳарфи тозае гуфта
натавонистааст. Ҳатто рочеъ ба Амин ва фаъолияти баъдии У
маълумоти кофй дар даст надоштааст. Вакте ки пленум ва ШУрои
инқилобй Аминро пазируфгаасту Маскав ҳам ба сифати сарвари
нави Афгонистон Уро шинохтааст, мо низ бояд ба ҳукумати

193
Амин ҳамкориро идома диҳем. Зимнан сафир дар мавриди
вазирону раисони кумитаҳо изҳори ақида намуда, мисол
овардааст, ки Амин бародарЗодааш - Асадуллоҳи Аминро ба
вазифаи раиси КОМ (бехатарй) таъин намудааст. Вазири
даврони ШОҲӢ - Саробиро мушовири бахши тартиб додани
қонунҳои давлатй дар дастгоҳаш муқаррар сохтааст. Сафир
бачунин хулоса омадааст, ки вазъияти сиёсй дар кишвар хеле
бад аст. Ба муқобили шӯравиҳо иғвоҳо cap задааст. Масалан,
афгоне телефонй ба Бояркин ном мушовир гуфгааст: «Убирайтесь
домой». Ё ин ки дар кУча Колотин бо хонумаш сайру гашт
мекардааст. Се афғон ба У наздик шуда, «Вот кому продали
Афганистан», гуфтаанд. Сафир эҳтиёт кардани шаҳрвандони
шУравиро тақозо намудааст. Хеле ачиб аст, ки Пузанов, ки
Аминро писархонд гирифта буд, намедонад, ки У дар оянда бо
мост ё сУйи Амрико роҳ пеш мегирад.

Ҳоло ҳама фармону амрҳои давлатй бо номи Амин ба расмият
медароянд: «Фармони сеи Амин», «Фармони Амин дар бораи
таъсиси ҷиргаи дифоъ аз Инқилоб» ва ғайра. Баъд номҳои ҳайати
чирга оварда мешавад: Раиси чирга - Абдулҳаким Ҷузчонй,
Катавозй (вазири култур), Асадуллоҳ (раиси КОМ). Баибораи
дигар, дар фармонҳо ибораҳои расмии ШУрои вазирон ва ШУрои
инқилобй зикр намегарданд. Таракй андак инсоф доштааст. Боз
шахспарасташ мегуфтем. Амин бошад, сиёсати яккатозиро пеш
гирифтааст. Имкон дорад, ки У майли Амрико мекунад.
Муносибаташ ба ШУравй чандон равшан нест.

Аз фаъолияти сарварии Амин шонздаҳ рУз сипарй шуд. ИмрУз
сиюми сентябр аст. Мухолифат на аз дохил ва на аэ хорич ба
мукобили давлатй Амин ба мушоҳида намерасад. Аммо ташвику
таргиби Амин ҳамчун симои барчастаи давлатй дар байни мардум
ва ҳизбиён оғоз мегирад. Дар вазоратхонаҳову муассисаҳои
давлатй карори Бюрои сиёсии Ҳизби халқии демократии
Афғонистонро, ки Аминро ба ҳокимият муаррифй кардааст,
табрик мегУянд. Дастгоҳи Амин ба ҳама вазоратхонаҳо чунин
дастурро додааст ва ичрои онро ҳатмй донистааст. Радиои Кобул
бисту чор соат машгули васфи Амин аст. Акнун истилоҳи «Амин
соҳиб» ривоч мегирифг. Амин дар гузоришҳои сиёсиаш мардумро
бо сухан сер карданй мешавад. Назар ба маълумоти
мансабдорони афгонй муносибати Амин бо ШУравй хуб нест.
Шояд дар оянда роҳи Довудро пеш гирад... Фармони нави
Амин дар бораи таъмири масочиди кишвар ба имзо расид. л'
бояд муллоҳоро нодида нагирад. Баъд аз ним моҳи фаъолиятн

194
Амин Муҳаммадчони афғоншинос ба ин ақида омад, ки «Амин
корро хубтар ба роҳ мемонад». Албатта, камина назари худро
дорам. Амин бо номи ҳизб бачашми заҳматкашони Афғонистон
хок мепошад. Дар айни замон фаъолияти Амин аз шоҳ беҳ
нест. Шоҳро «сояи Худо» дар замин мегуфтанд, вале ташвиқу
тарғиби шахсияташ ба сатҳе, ки Амин қарор дорад, набуд.
Суханбозй бисёр аст, дигар корй чашмрасе ба манфиати
табақаҳои чомеаи афғонй ба назар намерасад. Дафгари рақами
дуро ба поён расонда, хонандагони гиромиро барои мутолиаи
дафгари се даъват менамоям...

195
ДАФТАРИ СЕЮМ

(1.10.1979 - 4.06.1980)

196
ҚАТЛИ ТАРАКИ БА ОКТЯБР РОСТ ОМАД

Хафизуллоҳ Амин бо ҷиддияти ба худ хос фаъолияти
инқилобиашро идома медод. Дар ҳар ду-се рӯз як фармони
«таърихӣ» пиёда месохт. Бо фармони раками ҳашташ ҳайати
комиссияи Қонуни асосии Чумҳурии Демократии Афғонистонро
муаррифй кард. Ба комиссияи мазкур, тахминан, ҳама аъзоёни
Бюрои сиёсй дохил мешуданд: Ҳ.Амин, Мисоқ, Панҷшерй, Сумо,
Зерай, Шоҳвалй. Боз бист маъмури дигар ба ин ҳайат илова
гардиданд. Мақсад Қонуни асосй — Конститутсияи нави
Афғонистонро навиштан буд.

Дишаб «Садои Амрико» эълон кард, ки дастае аз ихвониҳо
ба бинои сафорати Шӯравй дар Кобул ҳучум оварда, шаш нафар
аз кормандони онро ба катл расондаанд. Ин хабар дурӯғи маҳз
буд. Бинои сафорат чиддан дифоъ мегардид. Дар болои боми
бино аз чор тараф пулемётҳо гузошта буданд. Атрофи бино
бошад ба баландии ду-се метр бо халтаҳои per мустаҳкам шуда
буд. Имкон дорад, ки аз самти Чиҳилсутун ҳучуме сурат гирад,
вале инро касе намедонист.

Амин тамоми мушовирони Вазорати дохиларо, ки дар атрофи
кишвар бо сорандӯй ҳамкорй мекарданд, ба шаҳри Кобул даъват
намуд. Додарчони ҳамдарсам, ки дар Қандаҳор кор мекард,
омад ва мавзӯъро чунин арз дошт, ки гУё Амин дар ин бахш
будани мушовирини шӯравиро намехостааст. Албатта, тахмини
Додарчон нодуруст буд, зеро Амин барои пиёда сохтани иқдомҳои
зиддишӯравиаш ҳоло чуръат намекард, балки ба онҳо дастурҳои
хУДрб медод ва самтҳои фаъолиятиашонро таъин мекард ва ҳам
худро бо онон ошно сохтанй мешуд.

Якуми октябр Амин Института ҳизбиро дар шаҳри Кобул
ифтитоҳ бахшид. Вазифаи Институт тарбия намудани
кормандони ҳизбии навъи щӯравй буд. Бо амри Амин дар
телевизион барои ним соат барномаи инглисй чорй гардид.

МавзУъ чиддй буд. Шунидам, ки Л.И.Брежнев амр додааст,
ки бо кадом роҳе, ки имкон дорад, Таракиро аз Кобул
баровардан лозим аст. Таракй дар ҳучраи махсусе дохили
«Хонаи Халк» ҳабс аст. Назораташро шабонарӯзй одамони
содиқи Амин ба ӯҳда доранд. Махсусан, раиси КОМ -
Асадуллоҳи Амин рӯзе чанд маротиба фаъолияти нозиронро
месанҷид. Амин аз нияти Маскав огоҳӣ ёфта Таракиро ногаҳон
ба катл расонд. Вале аз чй буд, ки фавти Таракиро эълон

197
намекарданд. Амин ба мардум эълон дошта буд, ки Таракй
таҳти назорати духтурҳо қарор дорад. Чунин хабар ҳам доштем,
ки хонуми Таракиро ба зиндон андохтаанд. Дигар У касе надошт.
Ягона бародараш чанде пещ фавтида буд. Банда ҳар шаб аз
ахбор щунидани марги Таракиро интизорй мекашидам. АфсУс
ки ман маълумоти худро то расмият пайдо намекард, ифшо
сохта наметавонистам. Таҳлилҳои ҳамкоронро шунида, cap
мечунбондаму бас,. Назар ба дониши банда, чунин амали Амин
Маскавро ба даҳшат андохта, нақшаи аз байн бурда шуданаш
бояд сурат мёгирифт. Аз ипхораи намояндае пай бурдам, ки
Аминро ба Маскав даъват карданианд. Амин хеле зираку пухта
аст, гумон намекунам, ки худро ба дасти ачал супорад.

Чоруми октябр мушовирон Блудов ва Шпагинро ба Ватан
гусел кардам. Аз Блудов 15 кило бор изофа буд, ки ҳал шуд.
Ин рУз хонуми Олимчон — Салимабону зодрУз дошт. Ба ин
муносибат дастархон оростанд. Ҳабиб бо завчааш ва тарчумони
ҳарбиҳо Рафик бо хонумаш ва банда иштирок намудем.
Олимчону Ҳабиб ва Рафик якчоя дар Ирон кор карда будаанд,
ки сУҳбаташон бештар сари ин кишвар сурат шрифт. Банда
худро туфайлӣ эҳсос намуда, ба манзили хеш рафгам.

Фармони раками шашуми Амин дар бораи зиндониҳо ва ба
ҳабс додали ченеролҳо - Абдулқодир, Рафеъ ва Султоналй
Киштманд кироат шуд. Абдулқодиру Рафеъ аз чумлаи шахсиятҳое
буданд, ки Инкилоби Савр ба ташаббуси онон сурат шрифт.
Киштманд дар огоз вазири плон буда як сол боз дар маҳбас
қарор дошт, чашмонаш ҳам хуб намедиданд. Дар фармон ҳукми
додрасиро оварда буданд. Ба Абдулқодиру Киштманд 15 солй ва
ба Рафеъ 12 сол доданд. «Офарин» гуфгам дар ботин ба Ҳ.Амин.
Такрибан ҳама поягузорони Инкилоби Савр - Таракй, Ватанчор,
Абдулкодир, Рафеъ, ГулобзУй ва амсоли онон хоину чосус эълон
гардиданд. Дигаронаш дар кишварҳои хоричй рУзгори гарибй
медиданд. Дар ватан онҳоро низ маҳкум карданд. Мегуянд, ки
мардуми Ғазна талаб донггаанд, то ки Таракиро ба онҳо супоранд.
Ба ҳар ҳол аксари бошандагони кишвар Таракиро дУсг медоигганд.
Вай, аслан, шахси безараре буд. АфсУс ки, ҳамчун аввалшахси
давлат бечуръатй кард. Ҳаркӣ ҳарчй мегуфг, боварй дошт. Ниҳоят,
нУҳуми октябр дар хабарҳои охирини радиои Кобул вобаста ба
фавти Н.Таракй матни зайл пахш шуд: «Нурмуҳаммад Таракй
раиси собики ШУрои инкилобй дар асари маризй вафот кард. I
анозаи марҳум дар фомилшон ба адо расид». Киссаи март
Таракиро баъдтар хоҳед хонд.

198
Амин дар сӯҳбати охиринаш ба Пузанов гуфта буд: «Таракй
хеле зиёд ба шахспарастй дода шуда...» Ҳоло ки мебинем, худи
Амин дар чодаи шахспарастй ^адам мениҳад. Амин шахсиятест
мураккаб, худхоҳ, макору фиребгар, зираку ҳушёр ва
маҳалпарасту кавмпараст. Шоҳидон ба мушоҳида гирифгаанд,
ки дар бист рУзи ба салтанат расиданаш ба 48 нафар.хешу
ақрабояш вазифаҳои баландро тақдим намудааст. Маоши ҳар
кадоми инҳо аз 15 ҳазор афғонй болост. Пагоҳ Қонуни асосии
кишварро бо баёнияи Амин ба мардум эълон мекунанд. Бегоҳии
нӯҳум аз зинаҳои вазорат поён мешудам, ки Мисок бо риши
расида боло мешуд. Салому алейк кардем. Вазъаш хароб ба
назар хӯрд. Мисле ки аз фавти устодаш бохабар буд. Фақат
пурсид, ки мақолаам чоп шуд ё не. Ҳоло не, - гуфтам. Ӯ
маколаеро дар назар дошт, ки бояд дар мачаллаи «Ирфон»
нашр мешуд. Ҳамин моҳ ваъда карданд. Мисок навакак аз
сафари Белград баргашта буд. Аз майдон рост ба дафгари кораш
меомад.

Даҳуми октябр, чунон ки гуфтам, Амин соати даҳи пагоҳӣ
ба воситаи радио ва телевизион баёнияашро дар мавриди
«Қонуни асосӣ» кироат намуд. Даҳ-дувоздаҳ нафар аз аъзоёни
комиссиюн, ки раисаш Чузчонй, вазири адлия, буд, |узориш
доданд. Баёнияи Амин олимона сурат гирифг. Аъзоён ба забонҳои
дарй ва пашту сӯҳбат мекарданд. ИмрУз барои банда ва чанд
точики дигар хотирмон буд, зеро Абдулмачид аз рухсатй баргашт.
Хонумашро наовардааст. Вазифа гирифгааст. Яъне аъзои суди
шаҳрй интихоб шудааст. Мо ҳам ба манзили Абдулмачид - ако
«ҳучум» овардем. Вале аз мо пепггар шербачаҳо менишастанд,
ки дар он миён Курбон Искандаров, Орифи озари ва Олимчон
буданд. Ману Муҳаммадчон ва Азимчон ҳам бо онҳо худро
пайвастем ва аз мағзу шириниҳои Точикистон баҳра бурдем.
Абдулмачид бародарону фарзандони бандаро дида будааст.
Баъзе навигариҳоро гуфт. Як навигарии овардааш он буд, ки
мошини камина, ки СББ буд, акнун СБХ шудааст.

Фармонҳои пайи ҳами Амин мардумро ба кУчаву хиёбонҳо
мекашид. Маъмурини вазоратхонаҳоро «худо дода буд». Дар
утоқҳои кориашон наменишастанд, балки байрақҳои сурху сабз
дар даст ба зиндабоди Амин ва иқдомҳояш машғул буданд.
Фақат мушовирони шӯравй дар чойҳошон карор доштанду
хал ос.

Ёздаҳуми октябр ҳавопаймои Маскав омад. Аз шоира
Гулрухсори ҳамсабақам нома шрифтам. Ӯ менавишт, ки дар

199
«Точикистони советй» мақолаи адабиётшинос Атахон Сайфуллоев
нашр шудааст, ки он чо банда ва С.Табаровро танқид
кардааст.Эрод сари он мақолае, ки мо ба румони «Гузашти
айём»-и Чумъа Одина навишта будем, сурат гирифтааст. Дар
дил гуфгам: «Бигузор гуфтан гирад.Таърих нишон хоҳад дод,
ки мо ҳақ ҳастем,ё А.Сайфуллоев». У феълан фармудаи болоро
ичро менамуд.

Банда рУзи 18-ум ба рухсатй хоҳам рафг. Омодагй мегирам.
ДирУз ба сафорат рафта, ба миқдори 9436 афғонй гирифтам.
Бозориро ба занак вогузоштам. Рахти сафар бастанро бад
мебинам. Боз савғогирй дарди cap мешавад. Вазорати корҳои
хоричй рафта, шиносномаҳоро гирифтам. Дувоздаҳум
Асадуллоҳи Ҳабиб бо писарчааш Баҳром ва хонумаш меҳмон
шуданд. Олимчон палави кобулй пухт. Бонувон бо роҳбаладии
Сурайёхон роҳи бозорро пеш гирифтанд. Муҳаммадчон, мисле
ки аз балкони хонааш омодагии моро дида бошад, ассалом гУён
омад. Хуб шуд, зеро У бо Асадуллоҳ баҳсро оғоз кард ва ману
Олимчон дам гирифтем. Гоҳе мухолифини Амин cap
мебардоранд. Ба гумонам давраи интизории баъзе дастаҳо ба
охир расид. Диданд, ки Амин ҳам ба хотири мансаб фаъолият
менамояд. Дишаб гурӯҳе ба «Хонаи Халқ» ҳучум оварданд ва
гУё онҳоро дшптаанд. Шабона тонки зиёде ба самти Доруламон
ҳаракат карданд. Понздаҳум боз роҳи марказй баста шуд.
Хиёбону чорраҳҳоро тонкҳо ишғол намуданд. Ин дафъа низ
роҳи лаби дарё моро пешвоз гирифт. Ҳамоно митингҳо ба
дастгирии фармонҳои Амин сурат мегиранд. Шонздаҳум ба
муносибати рухсатй чанде аз дУстону ҳамкоронро меҳмондорй
кардам. Ҳабдаҳум ҳам ҳамшаҳриён чиҳати хайру хуш хона
омаданд. ИмрУз бо Мисоқ вохУрдам. Барои Самадй ном
рӯзноманигор мактуб дод. Мисоқ вазъиятро дар кишвар ноором
арзёбй намуд. Ду шаб аст, ки аз гирду атрофи Кобул садоҳои
тир ба гӯш мерасанд. Ҳамчунин дар бисёре аз қисматҳои шаҳр
барқ нест.Шабона симчУбҳои барқравро метарконанд.
Тахрибкориҳои нав ба мушоҳида мерасанд. Ҳабдаҳум вақти
нони чонгт ба сафорат рафгам. Бо баъзеҳо хайру хуш карданам
лозимбуд. Бахтулинро дидам. БаУгуфтам: ҳолоҳам «шефат»
нарафтааст? Ман Пузановро дарназар доштам. Хандиду «Вам
виднее», - гуфг. Ope, Уро рӯзҳои наздик ба Маскав даъват
мекунанду бо ҳамин хидмати дипломатиаш ба поён мерасад. Ба
вай ҳатман дар дасттоҳи Андропов мегУянд: «Сам решай». Агг^
Пузанов аз оғоз ба маълумоти дастгоҳҳои кашшофии шУргвй

200
гӯш медод, дипломатияи шӯравй ба ин дараҷа бой намедод.
Оре, Шӯравй як моҳи наздик бой дод. Амин дастнишондаи
Амрико буд. Нишонае аз он барн'омаи инглисиро дар родиёву
телевизион бояд шинохт.

Ин иқдом оғози кор хоҳад буд. Баъзеҳо мегуфтанд, ки
намояндаи хоси Амин дар ҳузури Гулбиддини Ҳикматёр
будааст... Ҳаждаҳуми октябр баъд аз як соли фаъолияти
интернатсионалй чониби Ватан роҳ пеш мегирам. Чанде аз
ҳамкорон то майдон гуселам карданд. Маъмурини гумрук ба
зудй анчомҳои бандаро чо ба чо намуданд. Ман то даъватй
шудани мусофирон барои саворшавй ба ҳавопаймо дар ҳалқаи
дӯстон қарор доштам. Тошканд пешвозамон гирифт. Рӯзи хубе
буд. Вақте ки аз зинаҳо бо Таҳмина поён мешудам, байни
пешвозгирон «дӯстонам» ба назар хӯрданд. Онҳоро дидан
бароям кифоя буд. Ман дар шоҳидйи ойла йЯйетавонистам ба
онҳо оғӯш кушоям. Дохили толори гумрукӣ шудем. Кормандони
гумрук бандаро хуб мешинохтанд. Медонистанд, ки ман
тарчумони Горин ҳастам. Касе, ки вазифаи муовини аввали раиси
гумруки шӯравиро ба ӯҳда дошт. Ҷомадонҳоямро худашон ба
толори пазироӣ бароварданд. Раиси гумруки Тонпсанд ба наздам
омада, аз ҳолу аҳволи Фёдор Николаевич пурсон шуд.
Тӯҳфачаеро, ки Горин барои ӯ дода буд, тақдимаш намудам.
Вай хабар дод, ки мавзӯи чиптаи мо аз Тошканд то Душанбе
ҳал шудааст. Парвоз соатҳои даҳи шаб сурат мегирифт. Барои
Таҳминаву модараш чою ширинй таҳия намуда, ҳозир меоям,-
гуфга, ба қабати дуюми бинои майдони ҳавой баромадам. Он
чо қаҳвахона дар хидмати мусофирон қарор дошт. «Дӯстон»
кофе менӯшиданд. Ба наздашон рафтам. Аз парвоз пурсон
шуданд. Хеле хуб, гуфтам. Корҳои расмиатон ором аст? Касеро
ба шубҳа нагузоштед? Корҳои мо азиятатон намедиҳад? ва боз
чанд саволҳои вобаста ба фаъолияти доимиам доданд. Ҷавобҳо
қаноатмандашон сохтанд. Яке аз онон назари Маскавро дар
мавриди Амин ва фаъолияти ӯ манфй гуфт. Ба хусус, вақте ки
Амин хоҳиши Л.И.Брежневро ичро накарду Таракиро кушт,
мавзӯи Афғонистон дар пояҳои дигархелтар ҳалу фасл хоҳад
шуд. Яъне чанг?, - гуфтам. Оре, гуфт ӯ. Мо як моҳи дигар
вақт дорем, агар натичаи мусбат нагирем, урду ба хоки
Афғонистон ворид мегардад. Илова намуд, ки рӯзҳои наздик
Аминро ба Маскав овардем, ваъда дод, ки аз фармудаҳои
Маскав берун намебарояд. Ҳоло бубинем, ки Амин чй роҳеро
пеш мегирад. Такдири сафир чй хоҳад шуд? - савол кардам аз

201
эшон. Пузанов ду рУз баъд ба Маскав меояд. Такдирашро
идораҳои марбута ҳал хоҳанд кард.

Баъдан У ба мақсад наздик шуд. Рухсатии бандаро як ҳафга
кӯтоҳ кард. Баъд аз бистумҳои ноябр будани ман дар Кобул
шарт будааст. Бай илова намуд, ки як нақша ҳоло омода туда
истодааст, ки амалӣ гардиданаш фурсат мехоҳад. Дар бозгашт
чй кор шуданашро хоҳед фаҳмид, - гуфт вай. Ин чо сӯҳбатро
ба поён расонида, худоҳофизй намуд. Ачаб. Накшаро накушод.
Аз ман чй мехоста бошад? Ба будани банда дар Кобул чаро
зарурат мешудааст? Бо чунин саволгузориҳо батолори пазирой
омадам. Занак савол кард, ки тинчй буд? . Тинчй, тинчй, -
гуфтам. Як рафики тошкандиамро вохУрдам. У андак сергапй
кард. Чиптаҳоро аз касса харидорй намудам. То парвоз вакт
буд, аммо чойи рафтан надоштем.Бо Таҳминаи шУху сергап
тамоми бинои майдонро тамошо кардем. Гоҳ яхмос мехосту гоҳе
ширинй. Хеле хастаам кард. Соатҳои нУҳу сии шаб парвоз дар
хати Тошканд-Душанбе эълон шуд. Нимашаб ба манзил расидем.

Табиист, ки рухсатй меҳмонравиҳо дорад. Аммо банда дар
ин муддат ду кори хайрро анчом додам. Яке он буд, ки
бародарам МУсоро бо Гулчеҳраи духтари апаи завчаам фотеҳа
кардем ва дигар он буд, ки оромгоҳи падарро дар карияи
Арчаи ноҳияи Фархор обод намудам. Санги мармарии
якунимметраро гузоштам. Шеъреро аз Чомй сари санг ҳакокй
намудам ва атрофи гУрро панчара гирифтам. Дар ин кор
бародарам Чумъахон ҳамкорй намуд. Болои гУрро хишти пухта
чиндем. Зарҳали навиштачотро тағоям Ҷӯрахон анчом дод. Аз
бародари калонам Холназар ва фарзандонаш хоҳиш кардам,
ки гУри падарро муроқибат кунанд.

То хатми рухсатй як ҳафтаи дигар монда буд, ки аз
«Интуристами Душанбе телефон шуд. Ман бояд ба Кобул
баргардам. Чиптаҳо барои худаму оилаам тайёр будааст. Бисту
шапгуми ноябр сУи Тошканд ва рУзи дигараш чониби Кобул
парвоз сурат хоҳад гирифт. Фаҳмидам, ки ran дар чист. Занак
норозигй кард, ки ҳоло даҳ рУз вақтамон истифода нашудааст.
Ман гуфтам, агар ту мондан хоҳй, нарав. Аммо банда бояд
амри «Интурист»-ро ба чо орам. Не, не, гуфт, занак. Мо ҳам
бо.шумо меравем. Фотимаву Парвиз ҳеч намехостанд, ки мо боз
онҳоро танҳо гузорем. Акнун дар тарбияи МУсо мемонданд.
Мӯсо ҳоло соҳиби хонаи алоҳида нашуда буд. Дар ин сафар
оромиам он буд, ки фарзандон таҳти назорати амакашон карор
мегаранд.

202
ДАР СУҲБАТИ «ДУСТЕ»

Ҳавопаймои ЯК-40 ба майдони Тошканд фуруд омад. Боз
ҳамон чеҳраҳои шинос пешвозам гирифганд. Ин дафъа онҳо ба
чонибам ҳаракат карданд. Ин чунин маънй дошт, ки бояд
«легенда» сохт.то ки занак чизеро пай набарад. То онҳо наздик
шудан, ба завчаам гуфтам: «Инҳо дӯстОни бандаанд, ки дар
Маскав ошно шудаем». «ДУст» ба ронандааш амр кард, ки
чомадонҳоро гирад. Ьнҳо дар меҳмонхонаи майдон ҳучраеро
барои мо омода карда буданд. Якчоя ба қабати сеи меҳмонхона
баромадем. Ӯ гуфт, ки барои завчаату духтарчаат гизо меоранд.
Мо бошем дар ресторан хоҳем нишаст. Баъди чанд лаҳза
хизматгори ресторан дар лаълй гизо овард. «Дуст» бандаро аз
хонумам гУё ичозат гирифт. Ӯ гуфт: «Мо Худойназарро дер
боз надидаем, агар шумо зид набошед, соате СУҳбати мардона
кунем». Марҳамат, марҳамат,- гуфт завчаам. Таҳмина хост аз
пушти ман давад, ки модараш нигоҳаш дошт.

Дар ресторан мизе бо ҳама нУшу неъматаш мо - чор касро
интизор буд. Нишастем. Як қадаҳй бардоштем. «Дуст» накшаро
кушод. Дар набудани банда ду маротиба Аминро ба Маскав
даъват кардаанд. Брежневу Андропов ва Косыгин бо У соатҳо
сӯҳбат анчом додаанд. Амин онҳоро бодиққат гӯш кардааст ва
ваъда додааст, ки ҳарчи Шӯравй гӯяд, ҳамон мешавад. Вале,
вахте ки ба Кобул меравад, машваратҳои моро боз нодида
мегирад, хулоса намуд вай. ГУё ҳама маълумотҳои фиристодаи
бандаро, таҳлил кардаанд ва ба идораҳои марбута ирсол
доштаанд. «Дуст» дар бораи вохУрдани намояндаи Амин бо
Гулбиддин сухан ронд. Одами мо, - гуфт У,- ду маротиба ин
ҳолатро ба мушоҳида гирифтааст. Сипае вай хост назари
каминаро дар бораи Амин бифаҳмад. Ҳарчанд ки фикри маро
идораи мазкур медонист, вале У мехост, ки аз наздик нгунавад.
Ман арз доштам, ки Амин чеҳраи сиёсии мураккабест ва гуфтан
ҳам душвор аст, ки У дастнишондаи Амрико аст. Баръакс
Аминро ба ҳама мансабҳо мо баровардем ва дар ин кор дасти
сафири шУравй эҳсос мешуд. Баъд аз ҳодисаи 14-уми сентябр
Амин дигар бо мо дУст буда наметавонад, зеро вай аз нақшаи
барканориаш аз чониби Маскав огоҳ буд. Вай назари Маскавро
нисбат ба худаш хуб медонад. Гузашта аз ин, Амин морбозеро
мемонад. Зоҳираш ба ботинаш cap намехУрад. Дар тУли як

203
соле, ки гурӯҳи мушовирин фаъолият менамояд, ягон ҳуччату
дастурҳои пешниҳодкардаи онҳоро барои амалӣ шуданашон
имконият намедйҳад. Амин дар забон шӯравиро мепазирад, аммо
дар ботин нақшаҳои дигарро мекашад ва гумон мекунам, ки бо
неруҳои Гулбиддин худро мепайвандад, оне, ки аз Амрикову
Хитой ва Покистон пулу силоҳ мегирад. Хулоса, ҳеч гоҳ шахси
мо намешавад. Бинобар ин, ӯро чисман аз миён бояд бардошт.
Вале таъкид кардам, агар бо анчоми ин иқдом Маскав ба ивази
Амин Бабрак Кормалро оварданй бошад, боз хато хоҳад кард,
чунки Кормалро дар Афғонистон бештар ҳамчун фарзанди
ченероли шоҳй мешиносанду бас. Сӯҳбати банда то ин чо сурат
гирифта буд, ки «дӯст» сӯйи ҳамроҳонаш нигоҳи шубҳаноке
кард. Ин нигоҳ чунин маънй донгг, ки ба сифати роҳбари ояндаи
Афғонистон Бабрак Кормалро оварданианд.

Маълумам гардид, ки Кормал баъди аз сафорати
Чехословакия барканор шуданаш, зери қаноти Кремл панаҳ
мебарад. Чанд тан аз парчамиҳои дигар ҳам, ки дар хоричи
кишвар сафорату намояндагиҳои Афғонистонро ба ӯҳда
доштанду онҳоро Амин хоин эълон карда буд, дар Маскав
чамъ омадаанд. Умеданюн Маскаву Кормал будааст. Байни
Кормалу дастгоҳҳои марбутаи шӯравй музокираҳои пинҳонй сурат
гирифгааст. Бабрак бо итминони комил тарафи шӯравиро бовар
кунондааст, ки фақат ӯ метавонад Афғонистонро аз чанголи
ачнабиёни манфиатчУ начот диҳад. Вай гУё чонибдорони зиёде
чи дар дохили кишвар ва чи берун аз марзи он донггааст. Эшонро
гӯш мекардаму эҳсос менамудам, ки дар айни ҳол аз Кормал
беҳтараш нест. Аммо бо овардани Бабрак мавзУъ дар Афғонистон
ҳал намешавад. Дар кишвар акнун аз шоҳ начот ёфта буданд.
Афғонистон дорои қавму миллатҳои гуногун аст. Дар Покистон
дастаҳое аз чумлаи форсизабонон ё точикони Афгонистон бо
сардории профессор Раббонй мусаллаҳ гардидаанд. Ҳамчунин
Гулбиддини Ҳикматёр бо ихвониҳои худу паштунҳо нерӯи
муташаккилеро дар Пешовар омадаи чанги зидди Афғонистони
инқилобӣ намудааст. Ҳарду даста бо ёрии Амрикову Инглистон
ва Хитою Покистон нияти ҳукумати Таракиро маҳв сохтан
доштанд. Назар ба маълумоте ин ду даста рУзҳои наздик
муттаҳид мешаванд. Агар дастаи Раббонй дар минтақаи
фюрсизабонон, ба хусус шимоли кишвар нуфуз дошта бошад,
Гулбиддин Чалолободу Хуст, Гардез, Пактиё, Қандаҳорро таҳти
таъсири худ даровардааст. Ҳарду неру ҳам рӯҳияи
шУравибадбинй доранд.

204
Профессор Раббонй ба сифати кумондони чангиаш
Аҳмадшоҳи панчшериро, ки дар Фаластин баҳри дифои Ислом
аз яҳудиён мечангид, ба Покистон даъват намудааст, то ки
дастаҳои парокандаро ба як чо чамъ оварда, як урдуи
озмудашударо ташкил бидиҳад. Ҳарчанд ки Гулбидцину Раббонй
ҳамчун чеҳраҳои сиёсй ба якдигар мувофиқати чиддй надоранд,
вале манфиати соҳибдавлатӣ онҳоро метавонад дар муқобили
ҳукумати Кормал, ки дастнишондаи Шӯравй маҳсуб хоҳад П1уд,
муттаҳид созад. «Дуст» то чое ҳарфҳои бандаро дуруст
шуморида бошад ҳам, ҳали мавзУи сиёсии Афгонистонро аз
салоҳияти идораи хеш берун дониста, диққати бандаро барои
шунидани супоришҳои навбатй равона карданй шуд. Ҳар чорамон
сархуш будем. Дуст нақшаи ояндаи ҳаводиси Афгонистонро тарзи
зайл кисса намуд: аввалҳои декабр як дафъаи дигар Аминро ё
ба Маскав, ё ба Тошканд меорем ва мақсади ШУравиро дар
мавриди ин ки дар ҳеч сурат Афгонистонро ба ихтиёри давлати
дигаре нагузорад, ба У мефаҳмонем. Агар Амин дар даҳ рУзи
баъди мулоқот худро ислоҳ насозад, чордаҳуми декабр дастаи
махсуси низомии шУравӣ Уро бо ҳукуматаш аз байн бурда ба
чояш одами худро мегузорад. «Дуст», ки каме дар таъсири
«Водка» монда буд, бо таҳдид ақидаашро иброз медошт. Хеле
ачиб буд, ки он ду ҳамкорашон, ки якеашро бори аввал медидам,
факат гУш медоданду ба сӯҳбати дуй мо ҳеч шарик намешуданд,
балки бенггар чеҳраи зоҳирии маро меомУхтанд, ки то чй дарача
лаҳза ба лаҳза ранг мебараду ранг меорад. Оре, даҳшат фароям
гирифт. Ин ҳолат бо андешаҳоям танҳо монданй шуда, фикри
онро кардам, ки дар ичрои чунин накша вазифаи камина чй
хоҳад буд? Тагйири кавораамро «дУст» пай бурд, ки изҳор
дошт: «Магар шумо зид ҳастед?» Якбора ҳушёр шудам: «На
хайр, ман шуморо гУш карда истодаам».

Сипае суханашро идома дода, сабаби як ҳафга пеш ба Кобул
баргаштанамро ба хотири баъзе корҳои заруриро анчом доданам
донист. Яъне чй? То даҳуми декабр 20 адад шиносномаи афгонй
ва ба ҳамин адад пагонҳои рутбаи капитан, майор ва полковник
фиристоданам лозим аст. Албатта, ичрои ин супориш бароям
душворие надошт. Шиносномаҳоро дар матбааи сукук омода
мекарданд ва гирифтани пагонҳо ҳам чандон мураккаб набуд.
Пеш аз пеш бояд иттилоъ медодам, то ки аз гумрук маводи
марбутаро мегирифтанд. Чуръат карда пурсидам, ки 14-ум
ҳатман медароед? «Дуст», оре, гуфт. Дастаи осиёии тезамал
аллакай дар Кобул чо ба чо гардидааст. Ин дастаи зудамал аз

205
мусулмонони Осиёи Миёна ташкил ёфта буд. Чунин дастаҳо
барои бе хунрезй анчом додани табаддулоти низомй тайёр
мегардиданд. Онҳо аз нигоҳи кавора ба боШандагони кишвари
марбута шабеҳ мешуданд. Забонро донистанашон шарт набуд.
Ҳарфи онҳо ба воситаи имову ишораҳо ба ангушт, чашмон,
лабон ва китфон фаҳмида мешуд. Дар сурате, ки нақшаи 14-
ум амалй нашаваД, нақшаи Дуюм ба асоси даровардани неруҳои
низомй ба саросари Афғонистон иртибот пайдо мекард. «Дӯст»
ваъда дод, ки вақти амалиёти низомиро пайваста ба нақшаи
дуюм мерасонад. Дар поёни сӯҳбат фаҳмидам, ки сафири
шУравй - Пузанов табдил шудааст. Пагоҳ мо бо - сафири нав
якчо парвоз мекардем. Исмаш Табеев Фикрат Ахмеджанович
будааст. Бори аввал шахси мусулмон сафири ШУравй дар
Афгонистон таъин мешуд. Иқдоми хубе буд... Бо ҳамин сӯҳбати
«дУст» поён ёфт. Бандаро то меҳмонхона гусел карданд.
ХайрухУш намуданду пагоҳ барои гусел меоем,- гуфта рафганд.
Он шаб хобам парешон буд. Ду-се соат рУйи рахти хоб бо
андешаҳоям қарор шрифтам. Фикрҳои ҳархела ба сэрам меомад.
Парешониамро завчаам фаҳмид, аммо саволе пеш наовард.

Бисту ҳаштум ҳучраи меҳмонхонаро супорида, ба толори
пазироии майдон рафтем. «Дӯстон» ҳозир шуданд. Ба раиси
гумрук чизе гуфтанд. Раис сУйи банда нигаристу нимхандае
кард. Ду тан аз чавонҳои гумрук чомадонҳоро бардошта
бурданд. Шиносномаҳоро мӯҳр зада оварданд. Ҳавопаймои
Маскав ба майдони Тошканд фуруд омад. Мусофиронашро поён
карданд. Байни мусофирон марди зардинаи баландқомате бо
бонуи сиёҳмУю зебопайкаре буданд, ки онҳоро чудо карда ба
толори депутатҳо бурданд. Он мард дар даст аз банди саги
навъи инглисй медонгг. «Дуст», ки паҳлуи камина рост меистоду
ин лаҳзаро тамошо мекард, ба гУшам гуфт: «Ана ҳамон марди
сагдор сафири нави ШУравй дар Кобул мебошад». Шӯхй карда
гуфгам: «Дар Кобул сагҳои зебо хеле зиёданд. Чй зарурат дорад,
ки раҳбари дипломатии ШУравй бо саг ба кишвари исломие, ки
бошандагонаш сагро фақат дар таги дарвозаҳошон нигоҳ
медоранд, вориди Кобул мешавад?» «Бале, бале, чунин рафтор
хуб нест»,- хулоса кард У. Сафири навро аз дастгоҳи Шароф
Рашидов пазирой карда буданд.

Мусофирон ба чойҳои нишасташон карор гирифтанд. Вале
ҳавопаймо парвоз намекард. Даҳ-понздаҳ дакиқа маътал мондем.
Аз панчара дидам, ки ҳамон марди сагдор аз бинои депутатй
берун омад. Уро чанд тан аз аъзоёни ҳукумати Узбекистон то

206
зинаҳо гусел намуданд. Ба ҳамин тариқ, 28-уми ноябр, соатҳои
ёздаҳи рӯз ба майдони ҳавоии Кобул расидем. Дӯстону ҳамкорон
дар балкон бандаро интизорй мекашиданд. Вақте ки батолори
пазирой даромадам, Бахтулинро дидам. Ҳолу аҳвол пурсид ва
хоҳиш намуд, то ки пагоҳ ҳини ба сафорат рафтанам, Уро
бубинам. ГапдопггаасТ. Майлаш гуфтаму ба мошини «Волга»-и
Дилмуҳаммад нишастам. Аз пагоҳ боз фаъолияти
интернатсйоналиам оғоз мегирад. Ду-се рУз пае декабр пешвозам
мегираду воқеаҳои ачибу ғариберо бароям пеш меорад.

АМАЛИЁТИ «СОКОЛ»

Бисту нуҳуми ноябр ба сабаби дар Карбало кушта шудани
Ҳасану Ҳусейн рухсатй буд. Аз тарафи пагоҳй бозорй кардам.
Хоҳу нохоҳ ватандорону ҳамкорон ба зиёратам меомаданд. Бегоҳй
як пиёла чой бо шириниҳои Душанбе омода намудем. Таҳмина
аз ҳама беш хушнуд менамуд. Озодии мутлақро У донгг. Мунираи
Олимчон ва Салимабону вайро хеле эрка ва нозук карда буданд.
Ба ҳама меҳмонон дастакй салом менамуд. Ду-се соат сӯҳбат
идома ёфт. Дар як моҳи набудани банда гапи наве нашудааст.
Бароям ҳарфи тоза он буд, ки давоми мақолаам дар «Ирфон»
нашр шудааст.

Бегоҳии сиюм Олимчон моро меҳмон гирифт. Анъанаи хубе
буд. Касе, ки аз рухсатй бармегашт, ҳамон рУз, зиёфат меорост.
Рӯзҳои дигараш қадрдонҳо Уро ба хонаҳошон даъват мекарданд.

Огози декабр дар паҳлуи корҳои тарчумониам ба ичрои
супориши «дӯст» шурУъ кардам. Аввалан ба матбааи сукук
омада, аз таҳвилдор хоҳиш кардам, ки анбори маводи тайёрро
нишонам диҳад. Он чо ҳама дастуру ҳуччате, ки матбаа ба
асоси фармоишоти муассисаҳову вазоратхонаҳо омода месохт,
нигоҳ дошта мешуд. Азбаски таҳвилдор бандаро хуб меншнохт,
дарвозаро кушоду худаш аз пайи корҳои дигараш шуд.
Тақрибан, ним соат ҳама бахшҳои анбори маводи тайёрро тамошо
намуда, бист адад шиносномаи афғониро аз рафе шрифтам.
Ман, ки дар дастам кейс доштам, мудири анбор пай набурд,
ки аз он чизеро кам карда бошам. Супориши дигар дарёфти
пагонҳо буд. Дар ин маврид аз Марям Маҳбуби қалам махсус
(канселярия)-и вазорат пурсон шудам ва хостам фаҳмам, ки
пагонҳо дар кучо буда метавонанд. У дарҳол ба Вазорати дифоъ
телефон зад ва аз он чо маълумот гирифт. Баъдан аз У хоҳиш

207
намудам, ки ба воситаи калами махсуси Вазорати дифоъ 20
адад аз пагонҳои рутбаи афғонӣ ба даст орад. Фақат гуфтан
лозим буд, ки барои Вазорати молия даркор аст. Марям дигар
саволе пеш наоварда, ба рУзи дигар ваъда дод. Ҳамин тавр
ҳам шуд. Худаш ба дафтари кориам занг зад ва хоҳиш кард,
ки ба наздаш равам. У когазпечеро ба дастам дод. Ба Марям
ташаккур гуфтаму вақти чошт ба намояндагии аэрофлот cap
задам. Шиносномаву пагонҳоро дар якчоягй ба когазе печонда,
болояш сурога ва исми раиси гумруки Тошкандро навишта, ба
намояндагй додам, то ки дар наздиктарин парвоз фиристонад.
Намоянда ҳатто напурсид, ки он қоғазпеч чи чизест. У боварам
кунонд, ки бандлеролам ба суроғааш мерасад. Тибки ваъда ба
сафорат рафтам. Бахтулин интизор буд. У баъд аз чанд саволе
ба миён гузоштан каминаро назди сафири нави шУравй - Табеев
бурд. Бахтулин кУтоҳакак киву чй буданамро ба сафир арз
намуд.

Табеев, вақти точик буданамро фаҳмид, хушҳол шуд. Ман
ҳам Уро воқиф сохтам, ки дар майдони ҳавоии Тошканд як
дӯстам шуморо бо ман гоибона ошно сохт. Сафир хандиду гуфт,-
фаҳмо дар парвози дирУза якчоя будаем. Чунин пай бурдам,
ки Табеев аз сӯҳбати банда бо Пузанов иттилоъ доштааст. Дар
поёни сӯҳбат Табеев хоҳиш намуд, ки Уро тез-тез хабар гирам
ва ҳар хоҳише, ки дорам барояш бочуръатона арз намоям. Сипае
ба Бахтулин супориш дод, ки рухсатномае ба номи банда омода
созад. Акнун равшан гардид, ки «дУст» бо роҳи худаш бандаро
гоибона ба чойи лозимй ошно кардааст. Фаҳмидам, ки бо одамони
Гулбиддин дар тамос шудан кори душворе будааст. Докторро,
вакте назди Гулбиддин мехостаанд, ки агар зарурат шавад.
Дар он чангале, ки Гулбиддин қароргоҳ дорад, барои доктор
Чое муайян нашудааст. Гулбиддин асосан паштунҳоро дар
атрофаш чамъ кардааст.

Ҳафтуми декабр Мисок ба манзилаш даъватам кард. Аз
савғоҳои точикй каме барояш бурдам ва ҳам як шиша коняк, ки
У хуш дошт. Мо ду кас сари мизи пурнозу неъмат менишастем.
Дарвоза ба пуштамон баста буд. Касе халал намерасонд. Ба
Мисок шУхиомез гуфгам: «Хо, Мисок соҳиб, ми еле ки дастархони
вазирй чУрсохтен?» «Бале, доктарсоҳиб. Солҳои 1971-73 чунин
дастархон баротон омода карда наметавонистам. Ҳоло вазири
Амин кастам. НУши чон. Он чй каст ба хотири шумост», - гуфт
Мисоқ. «Зиндабошен, вазир соҳиб»,- гуфтам ба эшон. Коняки
ватаниро кушод. Панчоҳ гиромй рехт. СУҳбатамон гармтар шуд.

208
Мисок васфи Шӯравй мекард.Аминро душмани мо мешуморид.
Ҳатто савол дод, ки «Бо Амин чй хоҳед кард?» Магар намедонед,
ки ӯ ШУравиро бозӣ медиҳад. Банда намехостам аз сиёсат баҳс
ороям. Худаш хеле дурнамои Афғонистонро таҳлил намуд.

Банда ба ҳарфҳои У гУш дода, аз ибрози назар худдорй
мекардам. Мисок фаҳмид, ки мавзУи сиёсат барои ман чолибият
надорад, масоили адабиётро матраҳ сохт. Сари достонҳои Зарёбу
Спужмай баҳс оростем. ИмрУз Чиргаи дифоъ аз Инкилоби Савр
сурат гирифт. Ҳ.Амин баёния дод. Суханбозиҳои бисёре кард.
ШУравиро таърифҳо намуд. Ҳаштуми декабр мусоҳибаи Ҳ.Амин
бо рУзноманигорони итолиявй ва ҳиндй чараён гирифт. Саволҳо
бештар ба ҳалокати Таракй тааллук доштанд. Амин икрор шуд,
ки тирпарронй сурат бастааст. Дар ин тирпарронй Таракй ба
ҳалокат расид. Занаш баъдтар кушта шудааст. Амин ҳамзамон
аз ҳодисаи 14-уми сентябр ёдовар шуда, таъкид сохт, ки
тирпарронии «Хонаи Хал к» ба максади кунггани У ташкил
гардида буд. «Он вакт Туран ном ватанпарасти афғон бо баданаш
дами тирҳои душманонро гирифт ва ман зинда мондам»,- гуфт
Амин. Ҳамзамон У кушоду равшан иброз Дошт, ки дар
Афгонистон сохти сотсиалистиро баркарор карданй аст. Дар
мавриди дӯстй миёни Афғонистону ШУравй суханҳои хуберо
иброз дошт.

Дар хиёбони марказии Кобул як даста варзишгарон пайдо
шудаанд, ки ҳар пагоҳй аз майдони Паштунистон чониби
майдони ҳавоӣ медавиданд. Онҳо аз чавонони тануманде буданд;
ҳангоми давидан байнашон даҳ-понздаҳ метр масофа буд. Ҳар
пагоҳй, ки мо аз микрорайон ба хиёбони марказй ворид мешудем,
онҳоро дар ҳолати давидан ба мушоҳида мегирифтем. Ин
ҳодисаро чунин шарҳ медоданд, ки гУё дар Кобул мусобиқоти
байналмилалй сурат мегираду инҳо иштирок хоҳанд кард. Ба
мушовирин, ки савол медоданд, банда ҳамонро мегуфтам, ки
дар шаҳр расмият дошт. Барои банда маълум буд, ки омодагй
ба чордаҳуми декабр аст. Ин чавонони тануманд аз ҳамон
дастаҳоеанд, ки ба теъдоди сесад нафар ба Кобул оварда
шудаанд. Инкилоби бехунро рУзи чордаҳум бояд ҳаминҳо анчом
медоданд. Ҳамчунин ҳамашаба баъд аз соати нӯҳ ҳавопаймоҳои
«Антей», ки дар дохили ҳар кадомаш чор адад тонкҳои чангй
чо мешавад, болои Кобул пайдо шуда, оромии шаҳрро тағйир
медоданд. Пагоҳй, соатҳои ҳафт, боз бо ҳамон садои
воҳимаангезашон боло мешуданду самти Тошканд ва баъд
Фаргонаро пеш мегирифтанд. Дар ин маврид ҳам дастгоҳи

209
марбутаи шӯравй «Легенда» сохта буд. Мегуфгем, ки Амин чанд
адад аз ҳавопаймоҳои боркаши «Антей»-и шУравй харидорй
кардааст ва пилотҳои афғониро машқ медиҳад. Ба ин муносибат
рӯзе намояндагии аэрофлот бандаро хост ва дар мавриди
парвози «Антей»-ҳо савол кард. Ман гуфгам, ки мо тарчумонҳо
дар вазоратхонаҳо ҳамон «легенда»-и даркориро миёни афғонҳо
мегУем. Табиист, ки афғонҳо баъд аз суханҳои болохонадори
Амин оид ба дӯстиаш ба Шӯравиву сохти сотсиалистиро
хостанаш, бовар меарданд. «Антей»-ҳо, одатан дар қисми
поёнии майдони ҳавоии Кобул менишастанд. Лавозимоти ҳарбй
дар анборҳои бузургҳачми гумрук чо ба чо мегардид. Он чо
низомиёни шӯравй, теъдодашон кам бошад ҳам, назоратро ба чо
меоварданд.

Чордаҳуми декабр ҳам омад, вале аз нақшаи «дӯст» дарак
нашуд. Албатта, баъд аз таҳлили чиддй ба чунин хулоса
омадаанд, ки он чанд дастаи панчоҳнафариву саднафарй барои
«Инқилоби бехун»-ро амалй сохтан, зӯрашон намерасад.
Даъватшавиҳои Амин ба Маскав ба фоидаи ШУравй ҳал нашуд.
Гузашта аз ин Ашн хуб дарк карда буд, ки ШУравй Уро дигар
намепазирад ва дар пайи нобуд сохтанаш хоҳанд шуд. Аз ин
чост, ки Амин роҳҳои дигарро мечуст, то ки ҳам худро начот
бидиҳаду ҳам Афғонистонро аз таъсири ШУравӣ берун созад.
То ин рУз боз ду шУравии дигар аз қарордоди геологҳо ҳадафи
тир карор гирифт. Ҳодиса дар бозори «Пули хиштй» pyx дод.
Зану шавҳар дар дУкони матоъфурУшие меистодаанд, ки якбора
ду тир аз самте садо медиҳад. Тири аввал ба таги қалби мард
мерасад ва нишони дигар ба думбаи зан бармехУрад. Азбаски
зан фарбеҳ будааст, шояд начот ёбад, аммо аҳволи мард бад
аст. Баъд аз як моҳи ба қудратрасии Амин гУё қартаи террор
рӯйи дигар гардонда шуд. Бошандагони Кобул низ огоз ёфтани
террорро алайҳи шаҳрвандони шУравй, ба хусус, русҳо, тасдиқ
менамоянд.

Воқеан, Амин ба мақсади идома додани ҳокимияташ чораҳо
меанденшд. Яке аз чунин чорабиниҳои Амин он буд, ки дастгоҳи
ҳизбй ва ҳукуматро аз «Хонаи Халқ» ба касри Доруламон
интиқол дод. Ин рУзҳо даҳо моншнҳои боркашро дидан мумкин
аст, ки пур аз анчому асбоб, аз дарвозаи қасри шоҳӣ берун
шуда, сӯйи Доруламон ҳаракат мекарданд. Бисту дуюми декабр
(аввали Ҷаддй) ҳукумати Амин дар шароити нав, дар қасри
дигаре ба фаъолият пардохт. Дар матбуот эълон шуд, ки «Хона
Халқ»-ро ба музей табдил медиҳанд. Ба муносибати дусолагии

210
Инқилоби Савр музейи давлатй бояд дарвозаҳояшро барои
меҳмонону дохилиён мекушод. Ҳафгаи дуюм аст, ки шаҳрравиро
маън карданд. Хайрият, он ду геологи ҷабрдида сиҳат меёбанд.
Тирҳоро дар Чорсадбистара бадар сохтаанд. Барфи аввалин
қаторкУҳҳои Кобулро сафед кард.

Ҳ.Амин ҳамоно раисону мансабдорони давлатиро бо баҳонаи
«маризй» ба ҳабсхонаҳои Кобул интиқол медиҳад. Рӯҳияи
бадбинй нисбати Амин миёни мардуми Афғонистон меафзояд.
Агар Шӯравй дар ин маврид чорае наандешад, имкон дорад,
ки Уро гурӯҳе аз ҳизбиён ба қатл мерасонанд. Сари роҳ Бурҳон
Ғаниро дидам. Якҷоя ба хонаи шогирдонам — Саймуддин
Оймуҳаммадов ва Муродуллоҳ Судуров даромадем. Бурҳон
чанде аз ҳикоячаҳои ҳачвиашро нақл кард. Дар ин нишаст,
Бурҳон аз банда пурсид: «Худойназар, ту ба адабиёт сару кор
дорй, гӯй ки румон бесужет мешавад?». Ман хандидам ва гуфгам:
«Оре, румони нав метавонад бидуни сужа анчом гирад».
«Набошад, - гуфг Бурҳон, - Фазлиддин Муҳаммадй дуруст
навиштааст». Маълум шуд, ки Бурҳон як асари насрй навингга
ба ихтиёри Ф.Муҳаммадй гузонггааст. Мавсуф баъд аз мутолиаи
асар барои Бурҳон нома ирсол намуда, он чо аз ханда ба поён
расондани асар муаллифро огоҳ сохта, баъд чунин баҳо додааст:
«Бурҳонҷон! Румонатро хондам, чизи хубест, аммо сужа
надорад». Бурҳон сухани Ф.Муҳаммадиро оварда худаш ба
завқ хандид. У ачиб адиби ҳачвнигорест. Чизеро нақл мекунаду
ба чеҳраи шунавандааш менигарад. Агар мусоҳибаш ба нақли
ӯ нахандад, худаш чунон механдад, ки боиси ба ханда овардани
шунаванда мегардад. Ин ҳолат Бурҳон бори дигар якчоя бо
мусоҳибаш механдад. Албатта, нақли «румони бесужа» асари
тозаи ҳачвии Бурҳон буд, ки ин рӯзҳо эчод кардааст. Бо Бурҳон
нишастан маънии истироҳатро дошт. Он шогирдон ҳам хуб
ҳаловат бурданд.

Баъд аз ин ки нақшаи 14-уми декабр амалй нашуд, Шӯравй
барон ҳукумати Аминро аз байн бу.рдан ба фаъолият пардохт.
Аз «дӯстон» ду нафар ба Кобул ҳозир шуданд. Онҳо маро
ёфтанд. Бандероли каминаро гирифта будаанд, аммо ба дард
нахӯрдааст. Назар ба иқрори онон Л.И.Брежнев дар назди
вазоратхонаҳои қудратй вазифа гузоштааст, ки мавзУи
Афғонистонро дар наздиктарин мӯҳлат ҳалу фасл намоянд.
Маълумотҳои кашшофй ягона роҳи начоти Афғонистонро дар
чисман нобуд сохтани Ҳ.Амин ва дастаи хунхори У медид. Ба
ин хотир вазирони қудратӣ ва вазири корҳои хоричии Шӯравй

211
соату рӯзҳо роҳи ҳали супориши Муншии умумии Ҳизби
коммунистро чустуҷӯ менамоянд. Вазири дифоъ бидуни кадом
мулоҳизае ворид сохтани артиши шӯравиро ба хоки Афғонистон
пешниҳод менамояд. Мавзӯъ то мачлиси Бюрои сиёсй меравад.
Вале ҳамфикрй ба Даст намеояд. Масалан, Косыгин ба ворид
сохтани урду розигй намедиҳад. Дигарон низ дар ҳолати
дудилагй карор мегиранд. Л.И.Брежнев, ки аз Амин сахт
ранчида буд, пешниҳоди вазири дифоъро дастгирй менамояд.
Пас, амалиёти чангй бо номи «Сокол» таъйин мегардад:
«Амалиёти Сокол». Яъне амалиёти чангй 6о номи маршал
Соколов гузопгга шуд. Дар оғоз фақат як урду — Артиши чилум
дар пиёда сохтани амалиёти мазкур муваззаф мегардад. Омодагй
ба ин амалиёт таъчилан шурӯъ шуд. Ба Кобул пайи ҳам дастаҳои
махсус меомаданд. Ҳамзамон дастаҳои заминкобиву чоҳканй ба
фаъолият пардохтанд. Илова, ба Армияи чилум, дар чумҳуриҳои
мусулмонии Осиёи Миёна «аскаргирй» ба роҳ монда шуд. Ҳама
касоне, ки аз мактабҳои махсуси ҳарбй гузаигга буданд, ба рУйхат
гирифта шуданд. Касоне, ки курсҳои думоҳаву семоҳаро паси
cap карда буданд, пеш аз пеш огоҳонида мешуданд, то ки соати
зарурй онҳоро тавонанд чамъ намоянд. Худи Соколов чанд дафьа
пинҳонй вориди Кобул шуда, бо дастааш муҳитро омУхтанд.
Соколов харитаи шаҳрро бо тамоми ҳиёбону тангкУчаҳояш ба
накшаи амалиёт чогузин сохт. Дастаҳо дар шакли номаълум
мавзеъҳои асосй, вазоратхонаҳои қудратй, радио, телевизион,
почта ва дигар чойҳои муҳимеро, ки ба онҳо Амин сару кор
мегирифт, таҳти назорат ва омУзиш карор доданд. Дар ҳамин
замина «гурӯҳи сохтмончиёне», ки тоза ба Кобул ворид шуда
буданд, даҳ рӯз дар таҳхонаҳои почта - телегрофи Кобул заҳмат
кашиданд. «Легенда» чунин буд: сохтмончиҳо таҳхонаро бояд
таъмир мекарданд, Тарафи афгонй зиддияте нишон надод, зеро
он таҳхона мушхонаеро мемонд. «Сохтмончиён» ҳама нуктаҳои
телефонҳову роҳҳои алоқаи сафоратхонаҳои Амрикову Хитой,
Покистону дигар давлатҳоро ба тарзи махсус омодаи таъмир
карданд. Садҳо халта «сементу оҳак ва алибастр»-ро ба таҳхона
чо ба чо намуданд. Нуқтаи асосй зери дарахти туғи бузургҳачме
қарор дошт. Ҳамин рӯзҳо буд, ки Шӯравй ба Вазорати иттилоот
ва култури Афғонистон як поя «Спутник» тақдим намуд.
Табиист, ки бо шурУъи «Амалиёти Сокол» робитаи телефонӣ
дар Кобул ба куллй қатъ мегардид. Он вақт сафоратхонаи
шУравй бо Маскав ба воситаи «Спутник» робита барқарс^
менамуд. Ногуфта намонад, ки Бабрак Кормал одамсни

212
содиқашро бо шиносномаҳои шӯравй ба Кобул фиристонда буд.
Онҳо ба вазоратхонаҳои қудратӣ ва ғундҳо робита гирифта,
сафи тарафдорони Кормалро аз ҳисоби парчамиҳои ҳабси
хонагишуда ва касоне, ки ба хотири зинда мондан дар ҳар
кучо панаҳ бурда буданд, зиёд мекарданд. Дар ин чода
тарафдорони чаҳор вазири гуреза: Ватанчор, Гулобзӯй,
Муздурёр ва Асадуллоҳ Сарварй, ки дар чумҳуриҳои Осиёи
Миёна панаҳ мебурданду дар Маскав бо Бабрак дар тамос
туда буданд, дастаҳои зиддиаминиро меафзоёнданд. Ҳар кадом
аз ин дастаҳо баъд аз шурӯъи «Амалиёти Сокол» ба фаъолият
мепардохтанд. Гап дар ин буд, ки аз «Амалиёти Сокол» ба
гайр аз чор-панч аввалшахсҳои Кремл дигар касе аз шӯравиҳои
Кобул маълумот дар даст надоштанд. Азбаски «Амалиёт»-и
номбурда ба асоси заҳматҳои кашшофй ташкил гардида буд,
фақат ин идора медонист, ки рУзи 27-уми декабр дар Кобул
ҳодисаи таърихие ба вукуъ меояд. «Дӯстони» банда дар
«Амалиёти Сокол» мавқеи аввалдарача донгганд. Сард ори ин
идора дасти роста Сокол буд. Аз ин даста тақрибан понздаҳ
к ас, ки рубтаи пасташ капитан буд, шабу рӯз заҳматмекашиданд.
Мақсади асосй ҳама нуқтаҳои бадардхУри Аминро муайян сохтан
буд. Кадоме аз вазирҳо ва рай сон ба Амин садоқат нишон
медоданд, дар ғунду полкҳо киҳоро бояд чалб кард ва ғайра
иқдомҳо пиёда мешуданд. Омодагй ба табаддулоти низомй бояд
тарзе сурат мегирифг, ки дастгоҳи Амин ба шубҳа наафгад.
Торафт мушовирин бо Амин наздик мешуданд ва маслиҳатҳои
муфид медоданд. Илова ба ин, дар панч-шаш рУзи баъди
бистуми декабр ба тамоми вазоратхонаҳои Афғонистон барои
имзои ҳуччатҳои байнидавлатй аз шӯравй намояндаҳо омаданд.
Ворид шудани чунин ҳайатҳо маънии онро дошт, ки ШУравй бо
ҳуКумата Амин мувофиқа дорад ва фаъолиятҳои давлатиашонро
чун пештара идома.хоҳанд дод. ШУравй Аминро бояд бовар
мекунонд, ки эҳтиромашро медорад ва ба сиёсати пешгирифтаи
У розй аст. То чое Аминро зери фишори фаъолиятҳои
сотсиалистисозй карор дод. Рузе чанд соат вақта Амин бо
мушовирону меҳмонони ШУравй сарф мегардид. Ҳамзамон ба
воситаи мушовирони бахши Аксо (бехатарй) чанд ҳуччати сохта
дар мавриди ба Афғонистон даромадани Амрико таҳия гардид,
ки мазмуни онҳо таъчилан аз чониби раиси Аксо - Азиз ба Амин
расонда шуд. Амин бошад ба ин ҳуччатҳо шубҳа карда, «дурӯғ
аст»,-мегУяд ба Азиз. Албатта, Амин то чое ҳақ буд, зеро ба
воситаи Гулбиддин медонист, ки ҳоло Амрико чунин иқдомро

213
пиёда карданй нест. Дастаҳои омодагй чунин таҳдидро аз чониби
Амрико ба иттилои баъзе аз аъзои Бюрои сиёсй ва вазирони
Кудратй расонданд. Бо ин роҳ мехостанд, ки мансабдорони
наздики Амин Уро водор созанд, ки хавфи Амрико воқеият
дорад. Ба даст овардани боварй имкон мед од, ки ШУравй бо
баҳонаи таъмини амнияти шаҳрвандонаш, ки беш аз чор хазор
буданд, микдори хурде аз нерӯҳои низомии хешро ба саросари
Афғонистон ворид созад. Вакте ки Амин аз чор тараф ба фишори
аъзоёни ҳукуматаш рУ ба рУ омад, розй шуд, ки теъдоди хурде
аз низомиёни шУравй ба Афганистан инти қол гардад. РУзи бистум
ин амалиёт оғоз шуд. «Антей»-ҳо дар майдони ҳавой фуруд
меомаданд. Онҳо ба масофаи сад-дусад метр поёнтар аз майдони
марказй бо парашют маътал мешуданд ва аз дохилашон чанд
ададй бетееру тонкҳои вазнин берун меомад. Ин саҳнаро сафири
нави Амрико, ки дар чашмон айнаки сиёҳ дошт, тамошо мекард.
Дастаҳое аз асокири пиёдагард ҳам ба назар мерасид. Сафири
Амрико дигар тоқати «тамошо» надошт, балки айнакҳоро аз
чашмонаш гирифту ашкҳояшро бо дастрУймолашчааш пок кард.
Сипае бо ҳамроҳонаш зинаҳоро поён шуду рафт. Дар ботин
мегуфтам: «Ин сафираш ҳам бозиро бо ШУравй бохт». Бале,
Амрико муваққатан бой дода бошад ҳам, фаъолияташ дар
Покистон вобаста ба мусаллаҳ сохтани дастаҳои Гулбиддину
Раббонй ва Мучаддадй чидцан чараён дошт.

Мушовирини шУравй маъракаи «шахсият» сохтани Аминро
огоз намуданд. ҲамарУза Уро дар мачлисҳову вохУриҳо масруф
мекарданд. Акнун филми мустанаде ба муносибати дусолагии
Инқилоби Савр бардоштанй шуданд, ки дар марказй он Амин
қарор мегирифт. Вайро гоҳе болои тонки қаҳрамон
мебароварданду гоҳе миёни урду рУйи навор меовардандаш.
Дар барномаҳои телевизионй фақат аз шахсияти Ҳ.Амин сухан
мерафт. Чунин ба назар мерасид, ки У рУз то рУз мешукуфт.
Ягон лаҳза ханда аз чеҳрааш дур намешуд. Омодагй ба
табаддулот гУё поён меёфт. НерУе, ки дар дохили Кобул
«Амалиёти Сокол»-ро анчом медод, кифоят менамуд. Бо вучуди
ин хама умед ба дастаи синафараи махсус ва зудамали осиёй
буд, ки як моҳ боз бо гарнизони қасри Доруламон омезиш ёфга
буду онҳоро касе аз чумлаи низомиёни шУравй гуфта
наметавонист. Чунон ки пештар арз доштам, онон миёни худ
сӯҳбат намекарданд. Вазифаи ин даста, пеш аз хама омУхтани
мавзеи қаср буд. Бадбахтона, се моҳ сохтмончиёни шУраг
таҳхонаҳои каерро сангчинй карда, чойҳое аз онро то якуним

214
метр бетон бардошта буданд. Гарнизони қаср, ки ҳама панггунҳо
ва сарсупурдаҳои Амин маҳсуб мешуданд, дар истеҳкомҳои
сементИ чой мегирифтанд. Огози «Амалиёти Сокол»-ро бояд он
ей осиёй анчом медоданд, то ки хунрезй нашавад. Ин даста бояд
урдуи Аминро аз байн бурда, қасрро таҳти назорат қарор медод.
Тақдири Аминро афсари дигаре ҳал менамуд.

Бояд гуфг, ки Амин дониста қароргоҳашро аз «Хонаи Хал к»
ба Доруламон интиқол дода буд. Йн кӯчбандӣ моҳияти дурбинй
донгг. Майдончаи ҳавой ҳам сохта буданд ва ду адад вертолёта
чангй он чо навбатдорй мекарданд. Ба гумонам, Амин барои
рӯзи даҳшатеро паси cap гузоштан, тайёрй медид. Дар сурати
ҳар навъ ҳучум ба қаср ва ба чони У, метавонист ба воситаи
вертолёташ чониби Покистон фи pop намояд. Пешбиниҳои Аминро
шУравиҳо хуб дарк мекарданд. «Сокол» ҳамоно хомӯш буд.
РУзу соати амалиёт номаълум мемонд. «Дӯстон» бандаро огоҳ
сохтанд, ки 27-ум шаҳр нотанч мешав ад, худамро эҳтиёт кунам.
Бо яке хона омадем. Чонгг буд. Ҳарчанд ки меҳмонам
тачрибаи калон дошт, бо ду-се қадаҳ боло кардан, андаке сари
калобаро кушод. Бисту ҳафгум «Амалиёти Сокол» оғоз мешав ад,-
гуфт вай дар ҳолати сархушй. Қадаҳи охирро ба хотири боз
дидор дидан баланд кард. Ёде аз хонаводааш намуд, ки дар
Киев иқомат доштанд. Фикри ягона писараш - Андрейро,
мекард. Гуселаш намудам. Бисту нӯҳум бояд ба наздам ояд.

Пагоҳии 27-ум амри фаврии сафорат расид, ки ҳама
меҳмонони вазоратхонаҳоро аз Кобул бароранд. Вазората мо
низ чанд меҳмон дошт, ки соати дуй рУз онҳоро ба майдон
расондем. Меҳмонҳо норозй буданд. Баъзеаш шикоят менамуд,
ки бозорӣ накардаанд, пулҳои афғониашон дар чайбҳошон
мондааст. Аз Маскав ду ҳавопаймои ТУ-154 интазорй дошт. Дар
Кобул ба ғайр аз шаҳрвандоне, ки таври қарордодй кор
мекарданд, дигар бегонае намонд. Соат ба чор наздик мешуд.
Бахтулин бо чанд ҳамкораш бандаро диду гуфг: «Ба мушовирон
ва дигар мутахассисони микрорайон расой, ки баъд аз соати
панч аз хонаҳошон берун набароянд. Дар шаҳр кадом
табаддулоте рух доданй аст». Аз майдон рост ба микрорайон
омада, назди пул панч-шаш зану марди шУравиро дидам, ки
даст зери багали якдигар саёҳат мекарданд. Мошинро нигоҳ
дошта, аз онҳо хоҳищ намудам, ки ҳарчи зудтар ба манзилҳошон
раванд, зеро шаҳр шояд ноором шавад. Якеаш савол дод, ки
чй ran аст, чаро роҳбаронамон ба мо чизе нагуфганд? Ман оромона
гуфтам, ки банда низ шУравӣ ҳастам, на афгон, бовар кунед,

215
ки ҳамин навъ амр сурат гирифтааст. Ба хона омадам. Рӯйи
ҳавлИ чанд тан мушовирро дидам, ки бо бачаҳошон сайру гашт
доштанд. Онҳоро низ ба хонаҳошон даъват намудам. Ба
Олимчону бачаҳояш низ мавзУъро арз кардам. Дар майдон
духтури Амин полковник Кузмиченкоро дидам, ки завчаашро
пешвоз мегирифг. У хущҳол буд, ки хонумаш омадааст. Фақат
шУхиомез пурсидам, ки Амин соҳиб чй дол дорад? Хуб аст,
гуфт Кузмиченко. Иловатан аз эшон хоҳиш намудам, ки бо
хонумаш истрроҳат кунаду ба ҳеч кучо наравад. Албатта, гуфт
полковник...

Шоҳиде гуфт: «Аз рУзе ки ҳукумати Амин ба Доруламон
куч бает, онҳо дар ошхонаи барҳавои каср нони чошт
мехУрданд, аммо нони шомро, одатан дар манзилҳошон бо
хонавода медиданд». Сарошпази дастгоҳи Амин як марди озарй
буд. Ӯ танҳо ошпази «одй» набуд, балки супоришҳоеро ҳам
анчом медод. В акте ки ҳукумат дар «Хонаи Хал к» карор донгг,
гоҳ-гоҳе Муҳаммадчони точик он чо тарчумонй мекард. Уро
сарошпази «Хонаи Хал к» ном мебурданд. Баъзан асабй ҳам
мешуд. Мефаҳмид, ки шУхй буд... Мавсуф ба идомаи суханаш
изҳор кард, ки шаби 26-ум филмбардорони шУравиву
афғонй ба дастгоҳи Амин расонданд, ки Амин соҳибро мехоҳанд
дар зодгоҳаш - Лағмон миёни ҳамдеҳагону хешу акрабо ба
набор гиранд. Ин пешниҳод ба Амин хуш омад. У чанд тан аз
аъзоёни Кумитаи Марказиро бо худ гирифт. Сафари Аминро
ба зодгоҳаш барои телевизион ҳам сабт намуданд. 27-ум соатҳои
панч Амин бо ҳамсафаронаш ба кароргоҳаш баргашт. Ба ин
муносибат пеш аз пеш зиёфате ба нақша дохил гардида буд.
Соати панчи бегоҳ Амин бо аъзоёни Кумитаи Марказй ва аҳли
вузаро сари мизи гизои шом нишастанд. ХУроки аввал, хомшУрбо
пешбинй туда буд. Назди ҳамагон як косагй шУрбои сергУшту
болаззатро гузоштанд. Ошпази озарй супориш гирифга буд, ки
ба косаи Амин ду тоблети мадҳушкунанда ва ба косаи дигарон
як кулчай партояд. Зиёфат дар ҳузури баъзе мушовирони рус
сурат мегарифт. Албатта, онҳоро кулчаҳои мадҳушкунанда насиб
нагардид. Ҳар кадом ба саломатии сари Амин кадаҳ
мебардоштанд, ба таъбири афғонҳо шиор медоданд. ГУё охирин
орзуҳоро барои Амин мегуфтанд. Амин он соат худро дар арши
аъло медид. Ду-се дафъа аз меҳмононаш даъват ба чо овард, ки
барои дӯстии ҳамешагаи Афғонистону ШУравй пайк боло кунанд.
Хатто як дафъа Амин Л.И.Брежневро ёдовар шуда, ба ~
сиҳативу сарбаландй орзу кард. Амин сархуш шуд. ГУё аз шарсбп

216
русй кайфаш баланд гардид, ки якбора аз чой баланд шуда,
майли истироҳат менамояд. Дигарон ба У истироҳати хуш орзу
мекунанд. Дар дохили каср як навъ бесарусомонй эҳсос
мегардид. Дастаи синафарй омодагй мегирифт. Атрофи касрро
тонкҳои шУравй печонда буданд. Амнйятро таъмин медоштанд.
«Легенда» чунин буд. Ҳоло «Сокол» амр надодааст. Дар
сафорат ҳам аз «Амалиёти Сокол» хабаре нест. Амри амалиётро
Маскав бояд мед од. Худи Соколов дар Кобул набуд. Фақат
амалиёт номи Уро гирифта буд.

Назар ба мушоҳидаи он шоҳид Ҳ.Амин баъди ба ҳучраи
хобаш ворид шудан, дар ҳолати беҳушй карор мегирад. Писари
ҳаждаҳсолааш дар паҳлуяш менишинад. Тақрибан пас аз ним
соат Амин ба истифроғ гирифтор мешавад. Ҳарчи ки хУрда
будааст, қафо мегардонад, аммо ба ҳуш намеояд. Дастгоҳаш
бесаранчом шуда, таъчилан ба сафорати шУравй мурочиат
мекунад. Сафорат амр медиҳад, ки духтури Аминро ба наздаш
ҳозир кунанд. Кузмиченко, ки дар манзилаш буд, ба зудй назди
Амин ҳозир мешавад. Бонуе ҳам, ки бо У омода буд, ба молиши
сару гардану бадани Амиқ машғул мешаванд. Ин лаҳза аз
Чорсадбистара ҳамшираи шафқат бо тарчумоне, ки Муҳаммадчон
будааст, меоянд, то ки хуни Аминро шрифта, барои тачзия
баранд. Тарчумон нақл кард, ки дохили каср беназму низом ба
назар мерасид. Низомиён ба ин сУву он сУ медавиданд. У бо
ҳамшираи шафқат хунро мегиранду барои тезтар тачзия кардан
ба мошини таъчилии тиббиашон менишинанду роҳи
чорсадбистараро пеш мегиранд. Тонку бетеерҳо чониби каср
ҳаракат мекардаанд. Муҳаммадчоншон наздики Чорсадбистара
мерасанду «амалиёти Сокол» шурУъ мешавад. Соати 7-и бегоҳ
таркиши сахте аз зери дарахти туги назди почтаи марказй
шаҳриёнро ба даҳшат овард. Ин таркишро дар садкилометриҳо
шунидан мумкин буд. Аз ин чост, ки садои таркиш Аминро аз
хоб бедор месозад. Чй ran аст, гУён аз чой баланд шуда, бо
либоси таг ба даҳлез мебарояд. Кузмиченкову он бону и рус, ки
У низ духтур буд, паҳлуи Амин карор мегиранд. Писари Амин
низ дар паҳлуи падараш рост меистод. Бедор шудани Амин
боиси садама ба нақшаи амалиёт шуданаш мумкин буд. Аз рУйи
гуфтаи шоҳид нақшаи тарзи ба қатл расонидани Амин ҳам
кашида шуда буд. Онро афсаре, ки рутбаи лейтенантй дошт,
бояд ба анчом мерасонд. Яъне, вИ^те ки Амин дар ҳолати
мадҳушй карор дошт, бояд ба ҳучраи хоби Амин даромада, бо
тири тУфангча Уро аз байн мебурд. Лейтенант ҳеч гоҳ Аминро

* 217
надида буд. Ба ин Хотир дар чайбаш акси Аминро нигоҳ медопгг,
то ки боварй ҳосил намояд, ки Аминро куштааст ё каси дигареро.

Ҳучраи хоби Амин дар қабати дуюми каср қарор доштааст.
Завчаву дигар фарзандонаш дар ҳавлии шаҳриаш иқомат
мекарданд. Касри Доруламон то чое касри Кремлро мемонд.
Сутунҳои мармарини калонҳачме даҳлезу толорҳои онро ҳашамат
мебахшид. Лейтенант дохили бинои асосии каср мешавад ва
мехоҳад аз рУйи нақша ҳаракат намояд, вале дар ру ба рУяш се
марду як бонуро мебинад. Лейтенант рУ ба боло назар дУхта он
чорро чанд дақиқа ба мушоҳида мегирад. Мебинад, ки бону ва
марде ба русҳо шабеҳанд. Паҳлуи онҳо шахсе қарор дорад, ки
бо тагпУши сафед ба поён менигарад ва аз дасташ чавоне медорад.
Лейтенант тахмин мекунад, ки марди тагпУшдошта Амин аст,
вале барои боварӣ ҳосил кардан, аз чайби қафои шалвораш
аксро бароварда лаҳзае онро меомУзад ва баъд бо садои
«берегитесь» гранатаро сӯи Амин ҳаво медиҳад. Сипас аз
Калашников ду-се навбат тирҳои пайиҳам холй мекунад. Дар
натича Амин бо писараш ва Кузмиченко ба ҳалокат мерасанд.
Он бону ки дар паҳлуи Кузмиченко меистод, ҳини амалиёти
лейтенант худро пупгги сутуни мармарӣ панаҳ мекунад. Тири
аввал ба сутун бархӯрда, чапгалат меравад(рикошет) ва пешонии
бонуро хуншор месозад.

Воқеаҳои баъдиро ин тавр шарҳ медоданд: дар байни
дастаҳои «Алфа» ва синафарии осиёй нофаҳмӣ ба вучуд меояд.
«Алфа», ки аз берун дохили каср мешавад, гУё аз будани дастаи
осиёй чизе намедонистаанд, ки афғон гуфта, онҳоро тирборон
мекунанд. Дар дохили каср гурӯҳҳои Амин, синафарии осиёй
ва «Алфа» байни худ мезананд. Дастаҳои Амин мукобилияти
сахт нишон медоданд. Гурӯҳи синафарй, ҳарчанд ки чониби
«Алфа» «мо худй», «мо худй», (мы свои) мегУянду дод
мезананд, вале «Алфа» онҳоро нобуд месозад. Се-чор соат
Чанг дар Доруламон идома меёбад, ки дар натича ба куллй
чониби Амин мағлуб мегардад. Он шаб касе аз касриён начот
намеёбад. Баъзе аз аминиён ба истеҳкомҳои сементй панаҳ
бурданӣ мешаванд, аммо онҳоро низ пайдо карда, ба катл
мерасонанд. Қасри мармарй, такрибан хароб мегардад. Ҳамин
навъ чангҳо дар бинои вазоратҳои дохила ва дифоъ сурат
гирифтанд. Ҳам аз дастаи «Алфа» ва ҳам аз чумлаи аскароне,
ки дохили каср шуданд, хеле зиёд кушта гардиданд. То чое
Чанги дохили касри Доруламон шакли кУр-кУронаро доштааст.
Шинохтани гурӯҳҳо душвор буд. Зиндамондагони «Алфа»

218
шабона аз қаср берун туда, роҳи Ватанро пеш гирифтанд. ГУё
аз дастаи осиёй як нафар точик зинда мондааст, ки як умр
мачрӯҳ хоҳад монд. Гап дар ин буд, ки ҳама тирҳои «Алфа»
заҳролудшуда буда, баданро сӯрох намуда, сипас тамоми узвҳоро
заҳролуд мегардонданд. Шоҳидон нақл карданд, ки пагоҳии
28-ум даруни бинои қаср ва рӯи ҳавливу таги деворҳои он
даҳҳо часадҳо аз ҳарду чониб мехобидаанд. Азбаски каср дар
ихтйёри низомиёни шУравй қарор мегирад, часадҳои худиро
чудо мекунанд. МачрУҲшудагонро таъчилан ба Чорсадбистара
интиқол медиҳанд. Часадҳои тарафи афғониро чое рУи ҳам
мечинанд ва дар гУшае аз қаср онҳоро ба чоҳ андохта, болоянхро
бо хок мепУшанд. Шояд часади Амину писари ҳаждаҳсолааш
дар ҳамон чоҳ партофта шуда бошанд. Баъд аз як рУз часади
Кузмиченкоро ба воситаи завчааш ба Маскав интикол доданд,
ки дар ин ҳавопаймо даҳҳо часадҳои аскарону афсарони шУравй
ҳам қарор доштанд. Ҳамчунин дар гирифтани бинои радио ва
телевизион ва вазоратҳои дохиливу дифоъ тарафи шУравй хеле
талафот дид. Висту нӯҳум аввалин бор «Грузи 200» пуррасУйи
Тошканду Маскав парвоз намуд.

Бармегардам батасвири он лаҳзаҳое аз «Амалиёти Сокол»,
ки аз балкони бинои 46-уми микрорайон бо ҳамкорон ба
мушоҳида гирифгам. Телевизиони Кобул баъд аз ахбори расмй,
намоишеро дар бораи сафари Амин ба зодгоҳаш тақдими
тамошобинон намуд. Аминро дар даромадгоҳи зодгоҳаш бо
гулчанбарҳо ва бо нону намак пазирой карданд. Хонаи
падариашро дидем, ки авлодонаш он чо чамъ омада буданд.
Амин бо қавмаш гУё хайру хуш мекард. Ҳамин лаҳза буд, ки
таркише Кобулро ба ларза дароварду барномаҳои телевизиониву
радиой қатъ гардиданд. Саросемавор ба балкон баромадам, ки
аз чор гУшаи щаҳр тонкҳо ба ҳаракат даромаданд. Якбора
болои Кобулро чароғакҳо пахш карданд, ки шакли борони тирро
дошт. Чо-чо таркишҳое ба вучуд меомад, ки ба баландии 20-30
метр оташро боло мебаровард. Гоҳе садои тиру тУпи тонку
пулемёт ба гӯш мерасид. Шаҳри Кобул аз соати ҳафт cap карда
то соатҳои ду-сеи шаб ба шаҳри чароғакҳо табдил ёфт. Гузапгга
аз ин, чакиши сагҳо, овози даҳшатбори говону ҳайвонҳои дигар
саҳнаи фантастикиро ба хотир меовард. Бори аввал буд, ки
чангҳои Кобул ба ин шакл сурат мегирифг. Садои чархи тонкҳо
бо дуди сиёҳашон Кобулро боз ҳам даҳшатноктар месохт. Доду
фигони занону кУдакон то дер шунида мешуд. Муҳити чангии
Кобулро чунон сохтанд, ки касе аз хонааш баромада

219
наметавонист. Агар шахсоне аз наздикони Амин ва низомиҳои
содик ба У фирор карданй туда бошанд ҳам, дастгир гардиданд.
Табиист, ки чонибдорони Бабрак Кормал шаби 27-ум босамар
фаъолият нишон доданд. Маҳз онҳо буданд, ки баъд аз зиёфати
қасри Доруламон, раиси бехатарй - Асадуллоҳи Амин ва
вазирони кудратиро ба ҳабс гирифта, ҳамон шаб ба воситаи
намояндагии Аэрофлот ба Тошканд, барои «табобат»
фиристонданд. Яъне Аминро то қатлаш, аллакай, беқанот
гард он да буданд.

Дар вақташ Амин ҳам душманонашро , аз қабили Бабрак
Кормал, Анаҳито Ротибзод, Нурмуҳаммади Hyp ва даҳҳо
дигаронро дарбадар сохта буд. Акнун ин даста бо сардории
Бабрак Кормал дар бУстонсаройи Душанбе маътали он буданд,
ки Кобулро шӯравиҳо тинҷ кунанду онҳо дуюмбора ба кудрат
расанд. Ба ин чумла Ватанчору ГулобзУй, Муздурёр ва
Асадуллоҳи Сарварй илова шуданд. Ҳукумати нави Афгонистон
берун аз марзи он ташкил меёфт. Муҳимаш он буд, ки Амин ба
қатл расид. Вазоратҳои қудратй ба дасти шӯравиҳо гузашт. Хонаи
радио, телевизион ва почтаву Бонки миллй дар ихтиёри
амалиётчиёни Сокол карор гирифтанд. Мутаассифона, дар
муҳосираи бинои радио ва телевизион як точик ба ҳалокат расид.
Имшаб хоб аз чашмони мо парида буд. Соати даҳуними шаб баёнияи
Бабрак Кормал аз мавчи Душанбе шунавонда шуд. Сипае садои
мусиқии нарм садо дод. Ман дар балкон вазъияти шаҳрро тамошо
мекардам. Соатҳои даҳу ей дақиқаи Шаб буд, ки садои ҳавопаймои
ТУ-154^ болои Кобул пайдо шуд. Тахмин кардам, ки дар ин
ҳавопаймо Бабрак Кормал бо дастааш карор дорад. Соати дуву
чил дақика мусиқӣ хомУш шуду нотик эълон кард, ки ҳоло Муншии
умумии ҳизб ва Раиси ШУрои Инкилобй Бабрак Кормал баёнияи
сиёсй медиҳад. Кормал қарори ШУрои Инкилобиро аз 28-уми
декабр дар мавриди ба катл ҳукм шудани Амин кироат кард.
Ҳамзамон дар карор омада буд, ки чазо бар Амин ичро гардид.
Баъдан нотиқ чанде аз фармонҳои раиси давлатро оид ба таъини
вазирони нави Афгонистон ба иттилои мардум расойд. Чор вазири
гуреза вазифа гирифтанд. Мисоқро Абдулвакил иваз намуд.
Албатта, чунин карор сохтан расмиятро тақозо мекард. Ҳол он ки
Амин соати ҳафгу ей дакикаи шаби 27-ум дар касри Доруламон
ба дасти лейтенанта шУравй кушта шуда буд... Баёния ба поён
расиду дарвозаамро Горину Олимчон кУфганд. Горин аз ман
пурсид, ки касе бо радио ran мезанад, кист? «Бабрак Кормал
аст»,- гуфгам. У ҳайрон шуд, ки аз кучо ба ман маълум аст. Ман

220
гуфтам, ки ин садои Бабрак мебошад, садои Уро хуб мешиносам,
зеро солҳои 1971-73 дар ҳамсоягй иқомат мекардем. Олимҷон ҳам
дар аввал шӯхй фаҳмиду баъд боварй ҳосил кард. Баёнияи мазкур
дар ҳар ним соат пахш мегардид. Нотиқ ҳамоно эълонҳоро мехонд.
Мазмуни яке аз эълонҳо ба суроғаи вузарои хукумати Амин тааллук
мегирифг. Аз онҳо хоҳиш мешуд, ки 28-ум, соати даҳи пагоҳй
дар назди бинои ҳифзи муроқибати микрорайон чамъ шаванд.
Барой он мавзеи микрорайонро чойи чамъшавии ҳукуматиёни собиқ
интихоб карданд, ки онҳо асосал дар биноҳои сохти шУравии
микрорайон иқомат мекарданд. Баъзе аз вазирон ду-се кабати
биноҳоро ишгол менамуданд.

Қарибиҳои рУз хобам бурдааст. Пагоҳй ба балкон баромадам,
ки назди биноҳои мо тонкҳои шӯравй истодаанд. Болои тонкҳо
пур аз аскарбачаҳои рус буданд. Поён фаромада ба назди онҳо
рафгам. Сару рӯяшон дудхӯрда, либосҳояшон лойолуду дарида
маълум мешуд. Калашниковҳошон омодаи тир холй кардан буд.
Аз дур ба русй салом дода, гуфтам, ки нороҳат нашаванд, ман
худӣ ҳастам. Яке сигор пурсид. Афгонбачаеро, ки батарс -
батарс бо қутии соҷиқу сигорет давр мезад, садо кардам. Ба
аскарҳо сигор тақсим намудам. Ин лаҳза аз балконҳо шУравиҳо
тамошо доштанд. Онҳоро даъват намудам, то ки ба назди аскарон
биоянд. Завчаи Горину дигар занону мардон поён фаромаданд.
Аскарҳо гурусна буданд. Хона ба хона шуда, ҳар кас чизе аз
гизоворй донгг овард. Яке гУшти қуттй меовард, дигаре маскаву
нон. Онҳо намедонистанд, ки ба кучо омадаанд. Аз онҳо
пурсид ем, ки намедонед, ин чо Афгонистон аст? Сержанте гуфг:
«Аз кучо? Ба мо эълон карданд, ки душман ба ШУравй хучум
кардааст, тез омодаи сафар бошем. Моро ба ҳавопаймои низомй
шинонданд ва як ҳиссаи шаб аз парашют партофганд. Вақте ки
субх шуд, худро дар дашти бедолу дарахте дидем, ки моншнҳо
интизормон буд». Он дашт дар кадом самт қарор дошт, У
намедонист. Хулоса, тамоми Кобулро аскарону тонкҳои ШУравй
таҳти назорат карор доданд. Микрорайон ҳам пур аз тонку
аскарҳо гардид. Парчамиҳо. ҳар сари қадам моёнро табрик
мегуфганд. Халил - ходими бонкро дидам. Хушҳол буд. «Доктар
соҳиб! Дасти Маскав аст, дига», - гуфт. Ин табрик шарҳу эзоҳ
намесохт, зеро дасти Маскав набуданро инкор карда
наметавонистам. «Хо, ШУравй давлати абаркудрат аст. Амини
хоин читур нафаҳмид?»,- мегуфтанд афғонҳои шиносу ҳамкор.
Ман мегуфтам: «Оре, дасти Маскава худтон хостен, дига. Ин
хости Амин соҳиб ҳам буд, то ки миқдори каме аз низомиёни

221
Шӯравй ба кишвар ворид гардад». «Бале, бале», - гӯён тасдиқ
менамуданд.

Сию якуми декабр омад. Соли 1979 бо табаддулоти Сокол
ба поён расид. Мардуми Кобул биноҳову мавзеъҳои дар асари
«Амалиёти Сокол» вайроншударо дуруст мекунанд. Торафг
Кобул ба шаҳри низомӣ монанд мешуд. Дар кУчаву хиёбонҳои
он аз урдуи афғонй дарак набуд. Парчамиҳо ба фаъолияти
кофтукобй пардохтанд. Ҳама манзилҳои вузарову руасои
аминиро тафтиш менамуданд. Аз тарафи шаб ба «шикор»
мебаромаданд. То чое инҳо ҳам одати аминиҳоро такрор
мекарданд. Ногуфта намонад, ки ба асоси эъломияи ҳукумати
Бабрак Кормал, соати даҳи 28-ум ҳама вазирҳое, ки дар
микрорайон иқомат мекарданд, ба чойи таъиншуда ҳозир
гардиданд. Ду-се адад мошине омаду ононро бор карда чониби
зиндони Пули Чархӣ ҳаракат намуд. То як давраи муайян онҳоро
таҳти назорат қарор дода, гунаҳгорҳоро чазо таъин карда, ононе,
ки зараре ба давлату миллат наовардаанд, озод хоҳанд шуд.
Дар ин чумла Мисоқ, Панчшерй, доктар Шоҳвалй ва боз чанд
тани дигар шомил буданд. Дар тӯли беш аз як сол «рафтан»-и
Таракиро дидам, «омадан»-и Аминро ба мушоҳида гирифгам
ва ниҳоят ба сари қудрат расидани Бабрак Кормали
ҷенеролзодро шоҳид гаштам. Солҳои 1971-73 «рафтан»-и
Зоҳиршоҳу «омадан»-и Довудхонро дида будам. Дар байни
чор-панч соли охир ачаб тақдиру сарнавинггҳое сарварони
Афғонистонро насиб гардид. Оқибати омадану рафганҳо ба хайр
шавад, меандешидам дар худ. Таре аз он доштам, ки баъд аз
як ҳафта ҳузури урдуи шӯравӣ боиси норозигиву нороҳатии
бошандагони кишвар хоҳад шуд. Имрӯз, ки сию якум аст,
аллакай аз чониби мардум шиори «Афғонистон кофаристон шуд»
ба расмият даромад. Ин шиор минбаъд инкишоф хоҳад ёфт.

Бисту нӯҳум сӣ часади аскари шӯравиро интиқол доданд.
Захмиҳо хеле зиёданд. Шаҳрвандони шӯравй бист афғонигй чамъ
карданд, то ки барои захмиҳо сигарет харидорй шавад. Миёни
мардум суханҳое монанди «Аминро дар манзилаш куштаанд.
Лейтенанта шӯравй ногаҳон ба хонаи Амин даромада, Уро
мепарронад. Аз чумла духтури шӯравӣ - Кузмйченко ҳам ба
ҳалокат мерасад. Қасри Доруламонро ба хок яксон кардаанд»
ва ғайра бофтаҳову сохтаҳо паҳн мешуданд. Сию якум бо
ҳамсояҳо сари мизи солинавй нишастем. Сӯҳбат дар мавриди
«Амалиёти Сокол» сурат гирифт. Аммо ин истилоҳро на ҳар
шУравй медонист...

222
0Ғ03И СОЛИ 1980

Соли нави 1980-ро дар манзили хеш пешвоз гирифтам.
Олимчону Шералй бо завчаҳошой, Абдулмачид, шогирдонам
Оймуҳаммадову Судуров ва Файзуллоев чароги соли навии моро
равшантар карданд. То дер нишастем. Мардҳо ба хонаи
Олимчон гузаштанд, то ки соатҳои наздикиҳои субҳро
гузаронанд. Занҳо бо бачаҳо дар манзили мо монданд. Азбаски
вазъияти Кобул ҳоло ноором буду дар ҳама кор моро айбдор
медонистанд, Калашникови Шералиробазанҳододем. Базавчаи
Шералй тарзи истифода аз Калашниковро омУхтем. Хонуми
Шералй касби тиббй дошт. Зани хеле ҳушёру дунёдида буд.
Вақте ки ҳамаро хоб мебарад, У сандалиеро ба таги дарвоза
гузошта, болояш то субҳ бо тУфанг мешинад. Қарибиҳои рУз
Шералй аз хонаи Олимчон берун туда, ба завчааш чизе гуфганй
мешавад, зеро У бояд сари вазифааш ҳозир менгуд. Хонумаш
гумон мекунад, ки ягон «душман» дарвозаро мезананд, «Стой!
Кто идет?», гУён тирро ба тирдон тарақй карда, мезанад. Шералй
ин садоро шунида худро ба як гУшаи девор гирифта, «Хок бар
сарате, офитсери нохонда, шут мешаме»,- мегУяд. Завчааш қаҳ-
қаҳ хандида дарвозаро мекушояд.

Бо омадани соли нави 1980 метавон гуфг, ки дар Афғонистони
инқилобӣ марҳалаи сеюми он шурУъ гардид. Марҳалаи сеюм бо
сару садои дунёи байналмилалй огоз гирифт, ба ин маънй ки
тамоми дунё ҳодисаи 27-уми декабри 1979-ро тасарруфи
Афгонистон аз чониби ШУравй эълон мекард. Аз ин ки ШУравй
дохи л гардидани урдуи хешро ба модаи 51-уми конуни
Ташкилоти Давлатҳои Муттаҳида иртибот дода, дифои
Инқилоби Саврро баҳона нишон медод, расонаҳои хабарии
Аврупову Ғарб бисту чор соат ШУравиро маззамат менамуданд.
Афгонистонро забт кард, гУён чог мезаданд.

Якуми январ Ҳизби демократии Халқ 15-солашашро тачлил
намуд. Акнун ки Бабрак Кормал роҳбарии ҳизбро ба ӯҳда дошт,
гузориши сиёсй дода, аз чумла мавзУи вуруди Урдуи ШУравиро
қонунӣ эълон кард. У низ ҳамон гаперо гуфг, ки ШУравй барои
чаҳониён изҳор дошт. Дар поёни чаласаи бошукӯҳ ба ёдбуди
Акбари Хайбар ва Нурмуҳаммади Таракй сурае аз Куръон
қироат гардид. Ҳамзамон аксҳои калонҳачми ин ду поягузори
ҳизбро нишон доданд. Ҷенеролҳо - Ватанчор ва Кодир

223
табрикоти Ҳизби коммуниста шӯравиро ба забонҳои паштуву
дарй қироат намуданд. ИмрУз амри Кормал дар мавриди
кУчидани ҳукумат аз қасри шоҳй ба қасри «Чиҳилсугун» содир
гардид.

Нахустин иқдоме, ки Бабрак пиёда сохт он буд, ки 6-уми
январ дар мавриди озод кардани зиндониёни бегуноҳ фармон
баровард. Дар барномаҳои телевизионӣ ҳучраҳои маҳбусини
Деҳмазангу Пули Чархиро нишон медоданд. Ҳазорҳо одамон
бегуноҳ зиндонй шуда будаанд. Аминро хунхор меномиданд,
ки дуруст буд. РУзҳое, ки акнун Амин ба сари тахт нишаст,
дастае аз донишчУёну устодони Института политехникй ба
муқобили сиёсати Амин намоиш карданд. Онҳо алайҳи
беқонуниҳои Амин баромада буданд. Намояндагони Амин чанд
соате миёни намоишгарон мегарданд, аксҳо мебардоранд, ба
воситаи тамалуқхоҳон исми иддае аз раҳбаронро муайян
месозанд, сипас шабона ба «шикор» мебароянд. Такрибан, дусад-
сесад донишчУву устодро ба мошинҳои лорй (боркаш) мачбуран
савор карда, чониби шоҳроҳи Кобул - Ғазнй интақол медиҳанд.
Амри Амин он буд, ки ба дастгиршудатой тар наандозанд, тир
тарой аст, балки чоҳҳои ба дарозии панчоҳ метр ва чукурии
якуним метр канда, ҳамаи онҳоро ба он чо тела дода, аз болояшон
хок бор кунанд. Шоҳидон нақл карданд, ки даҳ-дувоздаҳ рУз
одамони зинда ба гУр бо ҳаёт мубориза бурдаанд, то ки худро
начот диҳанд. «Муқобилияти» онҳо ба он дарача будааст, ки
бисёре аз чойҳои чоҳҳо дарз пайдо намудаанд. Чонкании инсон
заминро меларзондааст, мегуфганд бошандагони деҳаҳои наздик.
Дар ин миён фарзанди Тоҳири Бадахшй, ки дар соли сеюми
Института мазкур мехонд, низ буд. Ҳол он ки Тоҳири Бадахшй
ҳам шаби аввали иди Курбони 1979 ба ҳамин шакл аз дасти
Амин ба қатл расид. Тасвири марги Тоҳири Бадахширо чойи
дигаре хоҳед хонд.

Дуюми январ сари вазифа ҳозир шудам, ки ду-се нафар аз
«дӯстон» дарвозаро кушоданд. Онҳо хеле хаста менамуданд.
Либосҳошон чиркин буд. Банда аз мушовирам чавоб гирифга,
ба истикболашон баромадам. Якдигарро ба оғӯш гирифгем. Зуд
мошин омода сохтам. Хона рафтем. Занак хУрок мепухт.
Ҳаммомро омода кардам. Онҳо ба навбат сару баданашонро
шустанд. Барояшон либосҳои тагпУш додам. Ришҳошонро
тарошиданд. Акнун ба шаҳрванди шУравй монанд шуданд.

Дастархон густурдам. Як шишаи бачой доштам, ки болои
миз гузоштам. Аз онон хоҳиш намудам, ки ҳоло сари мавзУ

224
сӯҳбат накунанд. Андак хастагиашонро бароранд, сипас сӯҳбати
асосиро идома хоҳем дод. Шитоб доштаанд. Хайр аст, гуфтам.
Гумон намекунам, ки боиси сарзаниш қарор бигиред. Онҳо
хушҳол шуданд. Ғизои табъи дилашон - манту ва ҳам гӯшти
буғшуда омада гардид. Ду-се соат сӯҳбат намудем. Бисёре аз
ҳарфҳои дар Тошканд гуфтаи каминаро дурурст донистанд.
То он вақт ки ба фаъолияти Кормал қаноатмандй ҳосил мешавад,
ин ҷо мемонам. Онҳо рафтанд.

Дар бадномсозии Шӯравй чун пештара Амрико ва Хитой
фаъолият нишон медоданд. Картер тақрибан девона шуда буд.

Ҳамарӯза зиндониёни сиёсиро озод менамоянд. Аз даҳ ҳазор
зиндонии сиёсй ду ҳазораш зинда мондааст. Ҳашт ҳазори
дигарашро Амин зинда ба гӯр андохта, аз болояшон бо тракторҳо
хок бор кардааст. Хонаводае набуд, ки аз он ду-се кас ба чазои
Амин гирифгор нашуда бошад. Як ҳафга аз табаддулоти декабри
сипарй шуд, аммо ҳеч не ки урдуи Шӯравй аз Афғонистон
бароварда шавад. Афғонҳо гумон доштанд, ки Артинш шӯравй,
ки мақсадаш Ҳукумати Аминро шикастан буд, баъд аз як ҳафга
дифои кишварро ба ихтиёри худи афғонҳо мегузорад. Аммо
онҳо шоҳид буданд, ки садҳо мошинҳои боркашу бензиндор аз
кӯчаву хиёбонҳои Кобул мегузангганду чониби Ҷалолободу Ғазнй
ва Қандаҳор ҳаракат мекарданд. Гирду атрофи Кобул
шаҳрчаҳои хаймагй пайдо мешуданд. Ҳар рӯз даҳҳо
шаҳрвандони рус ба майдони ҳавоӣ фуруд меомаданд. Ба ин
хотир рӯҳияи шӯравибадбиние, ки як сол қалб ба вучуд омада
буд, акнун бо ҳузури Армияи 40-уми шӯравй рӯ ба инкишоф
меовард, Террори зидди ҳарбиҳо оғоз мегирифг. Ин ҳафтадар
Қандаҳор се нафар русро ба катл расонданд. Боз се каси дигар
дар Бағлон ҳалок гардид, ки якеаш тарчумоне буд аз Уротеппаи
Точикистон. Овозаҳо зиёд мерасид, ки дар гУшаву канори
Афғонистон низомиҳои пиёдагарди мо талаф меёбанд.

Бабрак Кормал ҳоло ҳам аъзоёни ҳукуматашро эълон
накардааст. Баъзе аз касоне, ки ба ҳукумати нав бояд ворид
шаванд, берун аз марзи Афғонистон қарор доштаанд. Ниҳоят,
даҳуми январ дар ахбори бегоҳй ҳукумати Кормал эълон гардид.
Аз вазирҳои собиқ Исмоил Дониш нигоҳ донгга шуд. Панчшериву
Зерайро ба ҳайати Кумитаи Марказии ҳизб шомил сохтанд.
Тақдири Мисок номаълум аст. Мисле ки Уро дар ягон
нохалафии Амин шарик донистаанд. Нависандаи хубест. Ҳайф
мешавад, агар начот наёбад. Ба ин мақсад Бахтулин ва Табеевро
Диданам лозим аст. Ба мо маълум буд, ки Мисоқ фарди безараре

225
мебошад. У дар замони Таракиву Амин ҳамеша ба дифои
кормандонаш мебаромад ва намегузошт, ки раисони Вазорати
молияро коҳақ ба зиндонҳо партоянд. Рӯзи даҳум баъд аз чошт
ба сафорат рафгам. Бо Бахтулин назди Табеев даромадем. МавзУи
Мисоқро ба сафир фаҳмондам. Гуфгам, ки аз ҳукумати собиқи
Афгонистон агар як вазири содиқ ба шУравй бошад, ҳамон
Мисок маҳсуб мешавад, Табеев баъд аз андешаи чанддакиқай
розй шуд, ки Мисоқро озод намоянд.

Ёздаҳуми январ ҳама дарвозаҳои маҳбасхонаҳо кушода
шуданд. Ҳазорҳо бегуноҳон бо анчомҳошон аз ҳучраву бинои
зиндони Пули Чархй бо чеҳраҳои хандон мебаромаданд ва бо
хешу акрабо оғӯш мекаишданд. Бисёриҳо ашки шодй мерехтанд.
Рӯзи якшанберо рУзи фотеҳа эълон карданд, зеро садҳо касон
беному нишон нобуд шуданд. Дишаб завчаи Таракй ҳам, ки аз
зиндон бадар шуд, номаи ҳақоратомезе ба сурогаи Картер
фиристод. Нурбибии Таракй ҳарчи ки суханҳои кабеҳ медонист,
онро ба сару рУйи президента Амрико мезад. Чунон ки гуфта
будам, худи Амин дар як мусоҳибааш баён дошт, ки гУё хонуми
Таракй дар тирпарронии «Хонаи Хал к» ҳалок гардидааст. Ҳоло
Бабрак Кормал ба сифати раҳбари нави Афгонистон, ба
фаъолияти чиддй огоз накардааст. Табиист, ки ба
вазифатақсимкунй машгул аст. Тамоми волиёнро аз нав таъин
намуд. Парчамиҳо болои сандалиҳои мансаб баромадан доранд.

Дувоздаҳуми январ дар дафтари корам будам, ки занги
телефон шуд. Мисоқ буд. Хоҳиш кард, ки меҳмонаш шавам.
Дар чумлаи шаш вазири дигар Уро низ чавоб доданд. Бинои
истакоматии У аз мо чандон дур набуд. Аввал ба хона омада,
сипас ба манзили Мисок cap задан й шудам. Аскарҳо хостанд
силоҳамро гиранд, аммо фаҳмондамшон, ки банда шУравй
мебошам. Ичозат доданд. Ба кабати панч баромадам. Занги
дарвозаро пахш намудам. Ба рУям дарвозаро Манижабону
духтари Мисок боз кард. Мисок аз ҳучраи хурд, cap кашиду
баъд ба истикболам омад. ОгУш кашидем. «Ташаккур, ташаккур,
доктар соҳиб. Ту ҳастй ки як бечораи ҳазораро начот мебахшй.
Мефаҳмам, ин корй туст, вагарна гумон буд, ки аз он шабушхона
берун мешудам», гуфт Мисок. «На хайр, Мисок соҳиб. Банда
дар озодшавии шумо накше надорам, балки самимияти
шУравигароии шумо буд, ки боз ба назди хонавода баргаштед.
Шумо-ку гуноҳе содир накардаед. Фаъолияти шумо пеши
шУравиҳо равшан аст. Аз ин рУ, хуш омадед, ба манзилтон>;
гуфта сари мизи меҳмонй карор гирифгам. Мисок мУйи сарашро

226
кал карда буд. Андаке лоғар туда, чеҳрааш ҳам зардй дошт. У
аз мушоҳидаи банда пай бурд, ки гуфт: «Агар мУйи сарро
наметарошидам, метарсидам, ки зиёд дар маҳбас мемонаму
шабуш ҳучум меорад». Ваъдан қиссаи зиндонро нақл кард:
шароиташон бад набудааст. Вазирҳоро ба як ҳучраи шашнафара
чо карда, барояшон телевизор омода сохтаанд. Ҳамарӯза
иттилооти давриро мехондаанд. Мисок медонист, ки конякро
хуш дорам, онро бароям муҳайё кард. Хонаш пурнеъмат буд.
СУҳбат хеле лаззатбахш сурат гирифт. Аз Мисок савол кардам,
ки «Зиёфати бегоҳии 27-ум чй тур буд». У гуфт: «Зиёфат хуб
буд. ОбгУштро хУрдем. Бо Амин соҳиб худоҳофизй карда, ҳар
кадом ба мошинҳои хидматии хеш нишастем. Ёдам ҳаст, ки ба
кабати панч боло шудам, аммо бо ёрии чондорҳоям. Дарвозаро
кушоданд, дохили он шуданамро медонаму бас. Дигар чй рух
дод намедонам. Як вақт бед op гардидам, ки Бабрак Кормал
баёния медод». «Чаро ба ин ҳолат гирифтор шудед?, пурсидам
аз Мисоқ. «Хо, доктар соҳиб. Ба худтон маълум ас дига. Фикр
мекунам, ки ба ғизои ҳамагон тоблети мадҳушкунанда партофта
буданд. Вале мо аз Шӯравй розй ҳастем, ки Амини хоинро аз
байн бурд. Агар 27-ум Уро нобуд намекарданд, аъзоёни ҳукумат
тасмим гирифта будем, ки рУзи даҳи Ҷаддӣ (якуми январ)
Аминро аз тахт поин биёварем. Тир ба устухон расида буд...»
Сипае Мисок киссаашро идома дода, гуфт, ки чй навъ Амин
Таракиро фиреб дод. Амин касе буд, ки қавми ҳазораро зинда
гУрондааст, то ки тир масраф нашавад. Ба рУди Ому як ҳазору
дусад ҳазораро зинда ба оби ях андохтааст. Хулоса, иброз дошт,
Мисоқ, коре, ки Амин анчом дод, ягон ҳайвони ваҳшӣ анчом
дода наметавонист. Суханони аъзоёни Кумитаи Марказй дар
назди Амин ҳеч куввате надошт. Вақте ки Ҳизби халкй таъсис
ёфг, тамоми аъзоёни ҳизб ба Амин зид буданд ва чандин маротиба
Уро аз сафҳои ҳизб кашиданй шуданд. Аммо Таракй соҳиб вайро
дифоъ мекард. Замоне ки қудратро Таракй ба даст гирифт,
Амин ба таърифу тавсифи Таракй дода шуд ва дар натича Уро
кушт».

Мисок дар бораи Шӯравй суханҳои самими гуфт: «Ягона
дӯсти беғарази мо, Шӯравй маҳсуб мешавад», - изҳор дошт У.
Мисок маътали супоринш ҳизб буданашро таъкид намуд. Кадом
вазифаеро, ки барояш пешниҳод кунанд, ичро хоҳад кард.
Ҳамзамон У орзуи идомаи фаъолияти нависандагй дошт. «Аз
сиёсатмадорй фоидае нест», - хулоса намуд вай. Дар поёни
сӯҳбат бароям хабари хуше расонд. Дар шумораи ҳафтуми

227
«Ирфон» давоми мақолаи камина рӯйи чоп омадааст. Ду шумора
аз ин мачалла болои мизаш буд, ки якеашро тақдимам намуд.

Аз ин сӯҳбат бори дигар ошкор шуд, ки Тоҳири Бадахширо
кушта будаанд. Лаҳзае, ки Мисоқ бандаро гусел мекард, хеле
хушҳол маълум мешуд. Шояд яке аз беҳтарин соатҳои рӯзгораш
ҳамин соату рӯз буд, ки худро дар озодИ медид.

Ба ҳамин тарик, то 18-уми январ тамоми зиндониён озод
гардиданд. Дишаб дар барномаи телевизионӣ сӯҳбати чанде аз
маҳбусинро аз зиндони Пули Чархй пешкаши тамошобинон
гардонданд. Ҳар кадом аз чабру ситами Амин ҳарф мегуфт.
Марде панчаҳои дастонашро нишон медод, ки чи навъ
нохунҳояшро кашида буданд. Пиразане, ки дар даҳон як дандон
дошту се фарзанди чавонашро кунггаанд, аз Кормал тақозо
менамуд, ки Аминро ба ӯ нишон диҳад, то ки бо ҳамин як
дандони боқимондааш бадани вайро хуншор созад. Чабрдидагон
нақл мекарданд, ки зиндониёнро шабона ба сандукҳои калон
чой намуда, сипас як қатор тир мезадаанд. Баъдан бо чоҳҳои
тайёр теладода, болояшон хок мепУшондаанд. Табиист, ки бо
як қатор тир кушодан бисёре аз онон зинда мемондаанд. Аз ин
чост, ки чандин рӯзҳо замини дохили маҳбас мечунбидааст. Яъне
мачрӯҳини зинда ба гӯр чон мекандаанд. Ин шабу рӯзҳо фақат
гапи маҳбасу зиндониёнро мешунидем. Воқеан, одами бисёреро
дастгоҳи фашистии Амин нобуд сохта буд. Мардум ба ин
ақидаанд, ки ягон фашист мисли Амин одамкушй накардааст.

Пӯшида нест, ки Аминро Шӯравй маҳв сохт ва ҳоло ҳазорҳо
зиндониён бо ташаббуси маҳз Шӯравй маҳбасҳои кишварро пуигга
cap мекунанд. Дар бозору майдонҳои Кобул чеҳраҳои хандонро
зиёдтар дидан мумкин буд. Сарфи назар аз ин хубиҳо, мардуми
Афғонистон ШУравиро маломат менамуд ва алайҳи аскарони
мо муборизаро бошиддат месохт. Вазъияти имрӯзи Кобул даҳо
маротиба аз даврони Таракиву Амин бадтар шудааст. Ичозати
бозорравиву аз манзилҳо берун баромаданро надорем. Чунки аз -
ноҳияву вилоят ҳамарӯза хабарҳои нохуш мерасанд. Аскарҳо,
табиист, ки дар набард кушта мешуданд, аммо куштори
мутахассисон ҳам афзоиш мекунад. Дар Қандаҳор, Бағлон чунин
кушторҳо сурат гирифтааст. Ҳолатҳое ҳам шудааст, ки сари
шахси русро аз бадан чудо карда, пУсташро кашида, сипас ба
даште часадашро мепартофгаанд, то ки ғизои ҳайвонҳои ваҳшӣ
гардад. Гузашта аз ин дар шаҳрҳои Қандаҳору Ҳирот
коршиканй ва митингҳо ба муқобили ҳукумати нав ва ҳузур'
Шӯравӣ дар кишвар оғоз ёфтааст. Дар ин чода Амрикп

228
фаъолияти кашшофиву низомиашро дар сарҳадоти Афғонистон
инкишоф мебахшад. Амрикову Хитой то он чо, ки имкон доранд,
дастаҳои мучоҳиддини афғониро бо роҳбарии профессор Раббонй
ва Гулбиддини Ҳикматёр ривоч медиҳанд. Ба истилоҳи дигар,
дар Афғонистон чанги дуюми шаҳрвандй дар ҳолати шурӯъ
шудан аст. Дар мукобили ҳама дастаҳои ихвониву исломиву
дигару дигар Урдуи шУравй қарор мегирифг.

Чунин ба назар мерасид, ки Афғонистон таҳти тасарруфи
ШУравй қарор дошт. Маъмурини вазоратхонаҳо ба корашон
безавк маълум мешуданд. «Мулк, мулки шУравй шуд», -
мегуфтанд онҳо. «Шӯравиҳо кор кардан гиранд. Мо сад сол
бо инглис задем, то ки мулк аз худмон боша. Ҳоло ки мебинем,
ба ивази инглис рус омада...» Таҳлилҳои маъмурини афғонй
воқеият дошт. Чй хел метавон офгобро бо доман пУшонд? Акнун
ҳама корҳои вазоратхонаҳову муассисоти давлатй дар ихтиёри
шУравиҳо буд. Онҳо интизор мешуданд, ки мутахассиси шУравй
чй амреро барояшон медиҳад. ШУравй дигар илоче надошт.
Мехост намехост Афғонистонро мехУронду мепУшонд ва ҳам
ҳимояташ менамуд. Масрзфҳои ношумурдание иктисодиёти
ШУравиро пахш менамуд. Сарҳади Покистонро бастан лозим
меомад, аммо чй навъ, вақте ки ҳама кӯҳпора асту мучоҳиддин
хеле хуб чуғрофяёи кишварро медонанд?! Ҳатто дар як машвараи
низомиён чунин пешниҳод шудааст, ки ШУравй ба воситаи
неруҳои ҳавоиящ сарҳадрю назорат намояд. Бо ин роҳ мехостанд,
ки чандин вертолёту ҳавопаймоҳои МИГ-21 ва МИГ-23-и моро
зада афгонанд. Ичрои ин пешниҳод ҳеч имкон надошт ва ШУравй
ҳам розигй надод.

Дар Толуқон як дастаи неруманди мучоҳиддинро мағлуб
кардаанд. Самти шимол, ки бештар мардуми точику Узбекро
дарбар мегирад, нотинч шуда истодааст. Дар шаҳрҳои Кундузу
Баглон, Пули Ҳумрй ваТолукону Фархору Файзобод ва дигар
деҳу ноҳиёти ин минтақа гурезагони точику Узбек ва мардуми
Фаргона хеле зиёданд, ки солҳои бисту ей аз чанголи русҳо
начот ёфта, ин мулкро ватанй хеш қарор дода буданд. Акнун
медиданд, ки ба ин чоҳо низ рус cap даровардааст, табиист, ки
ҳама молу дороие, ки доштанд, ба мучоҳиддин мебахшиданд,
то ки русҳоро аз мулкашон зада берун кунанд. Дар даҳ-бист
рУзи салтанати Бабрак Кормал ҳама табақаҳои ичтимоии
Афгонистон дар мукобили ШУравй қарор гирифтанд. Шояд
андаке табақаи мансабдор, ки ба шарофати ШУравй курсинишин
шуда буданд, ба ШУравй эътиқод зоҳир менамуду бас. Урдуи

229
афғон низ асокири шУравиро чашми дидан надошт ва пУшида
намемонд, ки онҳо дар бисёре аз набардҳои муштарак аскарҳои
моро аз пунгги cap мезаданд. Хабарҳо мерасид, ки аз Точикистон
чавонони зиёдеро ба чанги Афғонистон даъват намудаанд. Дар
ин чумла шахсони соҳибмаълумоти дар хорича хизмат кардаҳо
низ буданд. ДирУз тасодуфан дотсенти Донишгоҳи давлатии
Точикистон Саид Фузайловро дидам, ки бо низомиён буд.
Тасаввур мекардам, ки бисёре аз ҳамдарсону ҳамкорони бандаро
низ ба Афғонистон сафарбар кардаанд, ки ҳоло бароям
номаълуманд.

Дар рӯзномаи «Правда» аз 15-уми январи соли 1980 дар
мавриди кушандагони Таракй мақолае рУйи чоп омадааст. Он
чо зикр мешуд, ки рӯзи ҳаиггуми октябри соли 1979 бо супориши
Амин, капитан Абдулҳудуд, лейтенанта хурд - Муҳаммад
Иқбол, ки сардори муҳофизини Амин будааст, РУзй ва сард ори
нерУи Амин Ҷондод ба ҳучрае, ки дар қасри «Хонаи Халқ»
Таракй ҳабси хонагй буд, даромада, Уро бугй карда куштаанд.
Часадашро аз шаҳр берун бароварда гУрондаанд. Аз гУри У то
ҳол касе хабар надорад. Чунон ки маълум буд, нӯҳуми октябр
дастгоҳи Амин ҳалоката Та раки ро ба расмият даровард. Умуман,
матбуоти шУравй дар бораи вокеота Афгонистон хеле муфассал
менавишту мегуфг.

Дар дохили ин ҳама задухУрдҳо қарор дошта, кӯшиш
менймудам, ки аз ихтисос фаромУш накунам. Чанд рУз кабл аз
ҳисоби дуздидани хоби шабона мақолаеро оид ба устод С. Айнй
ба поён расонда, ба Назиҳй додам, то ки дар «Ирфон» чоп
намояд. Дар шумораҳои 6, 7- и «Ирфон» мақолаи думболадорам
таҳти унвони «Нигоҳе ба насри дарй пас аз Инкилоби
занчирншкани Савр» чоп шуд, ки ҳаигг саҳифаи мачалларо банд
сохтааст. Ният дорам, ки дойр ба мавзУи «Образи бадей чист?»
навиштаеро ба поён расонам. Ин маколаро низ оқои Назиҳй
таҳрири дарии Кобулй хоҳад кард. Хуб аст, ки чунин
ҳамкориҳои фарҳангй бо донишмандони афғонй сурат мегиранд.
ДонишандУзии банда идома меёбад...

Харчи ки каминаро азоби рӯҳй медиҳад, сару садоҳои чаҳони
берун дар мавриди Афғонистон мебошад. Ин кадар
мазамматҳое, ки ҳамашаба мешунавам, чанд чилд китоб хоҳад
шуд. Бабрак Кормал дар иҳотаи мушовирини шУравй карор
дошта, ягон иқдомро бе маслиҳати онҳо анчом намедиҳад. Агар
атрофиёнаш аз роҳи шУравипарастй назанандаш ва аз худсари
шаркй кор нагирад, имкон дорад, ки се-чор сол ҳокимият куна/-,.

230
Вале психологияи коммунистафғонҳоро хуб мешиносам. Онҳо
ҳар коре анчом медиҳанд, ба хотири мансаб аст. Аз мансаб, ки
кашида шуд, алайҳи давлати вақт ба мубориза мепардозад. Боз
ҳам хавф аз он чост, ки мардум сохти пешгирифтаи Кормалро
намехоҳад. Дар ин чумла бисёре аз руасову вузаро ҳузуру
маслиҳатҳои моро намепазиранд. Мае алан, Абдулвакил, ки бачаи
холаи Кормал аст, ба мушовирин чандон робита намегирад.
Ҳини сӯҳбатҳо бо чеҳраи нимхандаву нобоваронае ба ҳарфи
мушовирон гӯш медиҳад. Мушовирони Вазорати молия хеле
кУшиш мекарданд, ки Абдулвакил қабулашон намояд, аммо У
изҳор медошт, ки «зарурат надорад». Вале бо мо - точикҳо,
лутф мекард. Ҳамеша аз ҳолу аҳволамон бохабар мешуд.

Ҳавопаймоҳои борбардори шУравй рУзе чанд маротиба ба
майдони ҳавоии Кобул фуруд меоянд. Бори онҳо аз маводи
хУрока иборатбуд: гУшт, орд, равған, ҳамчунин, собуну гУгирду
намаку сару либоси аскарй интиқол медоданд. Чунин ҳолат дар
дигар вилоятҳои Афғонистон ба мушоҳида мерасид. Баъд аз
«Амалиёти Сокол» кудрати низомй ба’ихтиёри Урдуи 40-ум
гузошта шуд, ки сарварии онро ченероли хеле чавон Громов ба
ӯҳда дошт. Маршал Соколов низ гоҳ-гоҳе бо ҳавопаймои
вобастаи хеш ба Кобулу Қандаҳор пайдо мешуд. Ногуфга
намонад, ки талаву торочи мағозаву хонаҳои бошандагони
кишвар оҳиста-оҳиста аз чониби аскарони мо оғоз мегирифг.
Ҳатто ночавонардоне дар либоси аскарй шУравй ба тачовуз ҳам
даст заданд. Албатта, ҳар Навъ чанг аз чунин ҳолатҳои нохуб
берун монда наметавонад. Аммо ШУравиро мо барои афғонҳо
ҳамчун намунаи ибрат муаррифӣ мекардем. Расонаҳои хабарии
I арб аз ин навъ ҳодисаҳо истифэда бурда, мардумро ба муқобили
ШУравй омода месохт. Бисту дуюми январ ба воситаи радио ва
телевизион дар бораи кушта шудани Таракй ҳарф заданд.
1 аракиро ҳафтум-ҳанггуми октябр се афсари афғон дар ҳузури
шахеи Амин буғй карда куштаанд. Завчаи Таракиро баъди ду
рУзи ба сари тахт омадани Амин ба зиндон андохтаанд. Қотилон,
ки ба даст афгода буданд, пушаймонй мекашиданд ва мегуфтанд,
ки онҳо амри Аминро ичро кардаанд, вагарна ба чунин куштор
дасташон пеш намерафгааст. Тавре ки мебинем, ҳоло ҳам ҳодисаи
ба катлрасии Таракй чандон равшан нест. Яъне ба тасвири ин
куштор дертар хоҳем баргашт...

Неруҳои низомии Хитой дар сарҳади Покистон чамъ
омадаанд. Чи хеле ки урдуи шУравй дар якчоягй бо урдуи
афғонй алайҳи мучоҳиддин мечангад, Хитой низ акси ин

231
набардро анҷом доданй аст. Воқеан, дастаҳои мучоҳиддин бо
асокири чиной омезиш ёфта, дар самти шимолу Қандаҳор
муваффақона зидди мо мечангиданд. Дар айни замон давлатҳои
Амрико, Хитой, Покистон, Инглистон ваШӯравй ба Афғонистон
машғуланд, ки ҳар кадом манфиатҳои худро дорад. Ба ҳисобе
ҳафтод ҳазор аскари мухолифин омодаи гузаштани сарҳад
чониби Афғонистон мебошад. Маълумотҳои кашшофй мегуфтанд,
ки Амрикову Хитой ба сарзамини Покистон аслиҳаи чангии
зиёдеро ворид сохтаанд.

Ахбори хориҷӣ телегроми табрикии шӯравиро ба Бабрак
Кормал таври худ маънидид менамуд. Аз ин ки дар телегром
танҳо имзои Л.И. Брежнев гузошта шуда буд, гУё Косыгин ба
ҳузури артиш дар Афғонистон муқобил будааст. Шояд Косыгин
зид бошад, аммо телегроми Л.И.Брежнев ба суроғаи Муншии
умумии ҳизби Халқ равона гардида буд. Яъне Л.И.Брежнев
ҳамчун Муншии умумии ҳизби Коммунист, Бабракро ба сифати
аввалшахси ҳизби Халк табрик мегуфт. Баъд аз пахши ин хабар,
«Садои Олмон» санги дигаре сӯи ШУравй андохтанй шуда, дар
мавриди академик Сахаров маълумот дод, ки аз хоки ШУравӣ
бароварда шудааст. У дар Вена иқомат мекардааст. Хонумашро
ба ҳабс гирифтаанд ва дигар ҳарфҳои зиддишУравй идомаи
барномаи имшабаи «Садои Олмон»-ро ташкил медод.

Зимистони имсолаи Кобул боз ҳам сард омад. Барф пайи
ҳам меборад. Кас сари он ба андеша меравад, ки ин қадар
аскарони мо, ки дар хаймазорҳо рӯзгор мебинанд, чй ҳоле дошта
бошанд. Дуруст аст, ки аз Фарғона зуғолу чУби сӯхт ва
соляркаву дигар маводи мавриди заруратро барои урду таъмин
мекарданд. Сармой сахт дар пеш буд. Боз ҳам вазифаи
интернатсионалистй моро водор месохт, ки ба ҳар навъ мушкилй
тобовар бошем.

ТАРАКИРО ЧӢ НАВЪ КУШТАНД?

Вазири корҳои дохилии кишвар ГулобзУй ба воситаи
телевизион гузориш дода, мавзУи хиёнаткориҳои Аминро ошкор
сохтанй мешуд. Эшон ҳуччатҳоеро ба даст овардааст, ки аз
табаддулоти низомии Амин рУзи 29-уми декабр шаҳодат
медоданд. Амин бо анчоми табаддулоташ Афғонистонро исломй
эълон медоштааст, ҳамоне ки Гулбиддину Раббонй мехостанд
Дар ҳуччати дигаре исмҳои ГулобзУй, Мисоқ, Ватанчор, Зеран

232
ва Панчшериро мехонанд, ки бо фармони махсусе ба қатл ҳукм
мешудаанд. Дар мавриди Ҳукумати исломии Амин низ маълумот
ёфтаанд. Ҳ.Амин раиси Ҷумҳур, Гулбиддин Ҳикматёр садри
аъзам муаррифй мегардидаанд. Дигар аъзоёни ҳукумати исломй
аз ҳисоби мучоҳиддин интихоб мешуданд. Дар ин ҳайат исми
профессор Раббонй зикр намешуд, зеро У точик буд. Дар
Афғонистон ҳеч точикро ба сари қудрат роҲ доданй набуданд.
Барой паштунҳо давлатҳои хоричии манфиатхоҳе монанди
Амрико, Русия ва Инглистону Покистон ҳаштмоҳа ҳукумати
Бачаи Сақо басанда буд. Минбаъд ҳам сиёсати давлатҳои
абарқудрати дар мавриди ташкили давлати Афғонистон чунин
хоҳад буд. Масалан, омадани точик ба сари қудрат ШУравиро
қаноатманд намекард, зеро метарсид, ки дар оянда Афғонистон
бо Точикистон мепайвандад ва як давлати муташаккили точикй
ба харитаи чаҳонй ворид мешавад... Ҳатто ҳуччатеро ҳам ГулобзУй
ошкор сохт, ки дар арафаи соли нави 1980, дар зиёфати
бошукӯҳе аз чониби Амин барои шУравиҳо таҳия гардида,
пешбинй шуда будааст, ки саркардаҳои шУравии муқими
Кобулро чисман нобуд месохтааст. Дар айни замон шаҳрвандони
шУравиро дар дигар манотиқи кишвар cap мезадаанд. Дар
Вазорати молия низ тагйироти кадрй сурат гирифт. Абдулвакили
парчамй раиси Бонки миллй ва раисони муассисаҳо аз
вазифаҳошон барканор сохта, ҳамфикрони хешро мукаррар
кард. Қартаи сиёсат рУйи дигар гардонда шуд. Вақти ба сари
Кудрат омадани парчамиҳо тамоми дафотири «Халқй»-ҳо тагу
рӯ мешуд. Инҳо мехостанд, ки хоинии Аминро бо дастааш ба
воситаи ҳуччатҳову шоҳидони ҳаводис ба мардум ифшо намоянд.
Парчамиҳо ҳам баъзе шоҳидонро месохтанд, чи навъе ки Амин
дар мавриди хоин баровардани Бабраку тарафдоронаш ачом
дода буд. Амин ҳам аснодеро пеш оварда буд, ки гУё Кормалу
Анаҳито, Нурмуҳаммади Hyp ва амсоли онон, ки
сафоратхонаҳои Афгонистонро дар давлатҳои хоричй ба Уҳда
доштанд, молу мулки сафоратҳои хешро дузида, фирор
кардаанд. Бо ин баҳона дар яке аз мачлисҳои раёсати ҳизб
эшонро аз сафҳои ҳизби Халқ хорич намуд. Сиёсат чизест, ки
ҳама шайтониву дурӯғбофиҳоро бардошта метавонад.

РУзномаи «Ҳақиқати Инқилоби Савр» аз дуй Далви 1358
(22.01.80) маводеро ба чоп расонд, ки дар бораи аз чониби
гумонггагони Амин чй навъ ба қатл расидани Таракй маълумот
медод. Мухаммад Иқбол, ки дар ин куштор иштирок кардааст,
ба саволҳои муфаттиш чавоб мегУяд. Аввалан икрор мешавад,

233
ки ин ҳодиса ба амри бевоситаи Амин сурат бастааст. Рӯзи
ҳаштуми октябр, қабл аз ин ки ТаракИ кушта мегардад, қабри
Уро дар паҳлуи гУри бародараш, ки як сол муқаддам фавтида
буд, мекананд. Хишту дигар лавозимоти гУрро омода месозанд.
Барояш кафан ҳам пайдо мекунанд. Сипае Вадуду Иқбол ва
РӯзИ ба ҳучраи ТаракИ дохил туда, дастҳояшро баетанй
мешаванд. ТаракИ муаддабона соати кисагй ва корти ҳизбиашро
бароварда ба онҳо медиҳад ва хоҳиш мекунад, ки ба Амин
биспоранд. Ҳамчунин аз дохили чомадонаш 45 ҳазор афғониро
гирифта, ба қотилон медиҳад, то ки ба касе аз кавмаш, агар
зинда монда бошанд, бидиҳанд. Сипае дастҳояшро ба пеш дароз
намуда, як стакон оби ях хоҳиш мекунад. Вале обро барояш
намеоранд. ГУё вақти амалиёти куштан азобаш зиёд мешудааст,-
мегУяд Иқбол. ТаракИ муқобилияте нишон намедиҳад. Во амри
Рӯзӣ «ТаракИ соҳиб, хоб кунед, истироҳат кунед», у болои кат
дароз мекашад. Баъдан РУзй лУлаболиштеро болои даҳону бинии
ТаракИ гузошта зер мекунад ва дуй дигареро мефармояд, ки
болои пойҳои ТаракИ бароянд, то ки почак назанад. Ҳамин тариқ
Таракиро бечон мегардонанд. Секаса часадро рУйи ҳавлй
бароварда, ба мошини «Ландвор» гузошта ба қабристон мебаранд.
Он чо либосҳои часадро кашида, ба кафан мегирандаш. Баъд
ба гУр гузошта, даҳони лаҳадро бо хишту сангу оҳан маҳкам
карда, хок мепУшанд. Аммо Иқбол дар кадом кабристон дафн
шудани Таракиро намегуфг. Таракиро чаноза ҳам намекунанд,
зеро шоҳидон зиёд мешуданд. Дар он сурат шоҳидонро куштан
пеш меомад. Аз ин се котил РУзй фирор кардааст ва дар кучо
будани У маълум нашудааст. Банда ба воситаи баъзе ҳолдонҳо
дар кадом қабристон дафн шудани Таракиро медонистам.
Гӯристоне ҳаст пушти сари қасри шоҳй ба самти гУшае аз Шаҳри
Нав, ки бисёре аз авлодони шоҳӣ ва ашрофзодагони Кобул он
чо мадфунанд. Чанд сол буд, ки ба он чо мурдаи тоза гУр
намекарданд. Қабристон аз чор гУшааш бо хонаҳои дуқабатаи
навъи катедж иҳота мегардид. Дуруст мегуфтанд, ки паҳлуи
гУри бародараш қабр шудааст. Ду-се рУз қабл меҳмони доктор
Човид гардидам. Човид яке аз чеҳраҳои шинохтаи Афгонистон
дар боби забону адабиёт маҳсуб мешуд. Давроне раиси
Донишгоҳи Кобул буд. Акнун дар Академияи улуми Афгонистон
ифои вазифа дошт. Эшон бандаро ба толори пазирой даъват
намуд, ки дар қабати дуюм қарор гирифгааст. Толори барҳавое
буд. Аз он чо гирду атрофи Кобулро ба хубй тамошо кардан
мумкин аст. Ин лаҳза чашмам ба гУристоне афтид, ки қабри

234
тоза надошт. Аз Човид савол намудам, ки ин чй мазорест, ки
тақрибан бо замин яке шудааст. «Оре, - гуфт, доктор Ҷовид.
Ин гӯристон дар собиқ ба авлодони шоҳону амирон хизмат
менамуд. Таракй соҳибро низ ин чо гУронда буданд, ки ба
наздикӣ парчамиҳо оташаш заданд». Гумон кардам, ки соҳибхона
шӯхй дорад. «Доктар соҳиб, чй магар Таракиро мазоҳ мекунед»
«На хайр, Худойназархон. Шабе аҳли хонаводаи мо аз ҳамин
толор шоҳиди сУхтани гУри Таракй буданд». Чй навъ боз савол
кардам аз Човид. «Такрибан соатҳои дувоздаҳ-яки шаб буд.
Мошине дуртар аз гУристон брек кард(тормоз кард). Азбаски
парчамиҳо акнун ба кудрат расида буданду шабона шикори
одамони номувофиқашонро мекарданд, садои мошин моёнро
ҳушёр месохт. Аз ин рӯ, чароғҳоро хомУш намуда, ба он мошин
мутаваччеҳ шудем. Се-чор кас дар даст як конистр
петрул(бензин) назди гУри Таракй қарор гирифтанд. Онҳо як
оҳани мехмонандро болои лаҳад гузошта бо чакуши вазнин
кУфтанд ва сипас петрулро аз он сУроҳ ба дохили кабр равон
карданд. Яке аз онҳо гУгирд заду дуй дигар ба қафо гурехтанд.
ГУр оташ гирифт. Аз он сурохй оташ боло мебаромад. Онҳо
саросемавор ба мошинашон нишаста гайб заданд... Бовар кунед,
Худойназархон. Ин афгонҳо мардуми баданд. Аз мурда ҳам
Касос меситонанд», -гуфт дар интиҳои қиссааш доктар Човид.
Бо шунидани ҳикояти сУзондани гУри Таракй лаҳзае аз сухан
мондам. Чй гуфганамро намедонистам. Таърих чунин саҳифаҳоро
ҳам мепазируфгааст, -изҳор доштам сӯйи Човид. «Бале, бале,
доктар соҳиб. Ин парчамиҳо аз халқиҳо ҳеҷ мондание надоранд.
Фақат дилам ба Шӯравй месУзад, ки ба хотири Афғонистон
шармсор мешавад», -таъкид намуд доктар. Ачаб тақдирҳое
сиёсатмадоронро насиб мегардад, - гуфтам дар дил. Ин кисса
нисбати парчамиҳо нафратамро зиёд намуд, аммо вонамуд
намекардам, то ки Човид нафаҳмад. Зиёфати оростаи доктар
Човид боиси донишандУзиам гардид. Эшон сари забони форсй
ва муштаракияти он бо дариву точикй баҳс орост. Мавсуф
китобхонаи гание дошт. Садҳо чилд китобро дар бар мегирифг.
Хонуми доктар ҳам бонуи ашрофие буд. Хеле бафарҳанг маълум
мешуд. Фарзандони Човид дар хоричи кишвар иқомат
доштаанд.

Дар шумораи навбатии «Ҳақиқати Инқилоби Савр» мақолаи
ГулобзУй ба нашр расида буд. Вазири номбурда, ки бо ёрии
ШУравй аз чанголи Амин 14-уми сентябри соли 1979 халос хУрда,
фақат архивҳои Доруламонро варақ мезаду мардумашро бовар

235
мекунонд, ки Амин аз Гитлер ҳеч мондание надошт. ГулобзУй
ба Гулбиддини Ҳикматёр 65 миллион афғонй фиристодани
Аминро ошкор месохт. Бо сарвари ихвониҳо дар Покистон
мувофиқа шуда буд, ки 29-уми декабр табаддулот мекунанду
кудратро бо сохтораш тағйир медиҳанд.

Тақрибан рУзномаву радио ва телевизион ба ифшои
кушандагони Таракй банд ҳастанд. Яке аз қотилони Таракй —
Вадуд ба воситаи радио чй навъ Таракиро ба катл
расонданашонро нақл намуд. У низ гуфгаҳои Икболро такрор
кард. Фақат вақти pyx додани ҳодисаро ҳар хел шарҳу эзоҳ
медоданд. Ҳарфи тозаи Вадуд он буд, ки катл дар «Кутии
боғча», ки рӯйи ҳавлии қасри шоҳӣ карор дорад, сурат мегирад.
Он чо катҳои оҳании симбоф доштааст. Таракй хоҳиш мекунад,
ки барояш кати чУбй биёранд. Назар ба нақли Вадуд Таракй то
рӯзи 8-ум бо завчааш якчо буданд. Танҳо ҳамин рӯз онҳоро аз
якдигар чудо сохтаанд. Чанд рУзи аввали ҳабси хонагй шудани
Таракй муҳофизонаш - Косим ва Бабрак бо эшон будаанд. Шабе
онҳоро ба мошин савор карда, ба фирқаи чор (қароргоҳи урду)
бурда, рУйи замин шинонда, аз пушти сарашон парронданд.
Сипае андаке заминро чукур карда, ба он чо мегузоранду аз
болояшон хок меандозанд.

ИДОМАИ ВОҚЕАҲОИ ОҒОЗИ СОЛИ 1980

ИмрУз, ки 24-ум аст, аз устодам С.Табаров, ҳамкорам
Асадуллоҳ Саъдуллоев ва бародарам Ҷумъахон нома шрифтам.
Бародарам менавингг, ки дар Душанбе мардҳоро ба аскарй даъват
намуда, сУйи Афгонистон мефиристанд. С.Табаров ҳам аз ин
мавзУъ ёдовар шуда, ба Афгонистон сафарбар шудани писари
АшУров Ҳалимро, ки инженер аст, хабар медод. Албатта,
точикҳоро бо артиши рус омезиш дода, бенггар ононро ҳамчун
тарчумон истифода менамуданд. Асадуллоҳи рУзноманигор
бошад, мехост муносибати Мисокро бо Амин фаҳмад. Яъне агар
Мисок бо Амин шарик мешуд, дар борааш чизе чоп кардан
душвор буд. Мақолаи банда оид ба Мисок дар дасташ карор
донгг ва онро дар «Маориф ва маданият» бояд ба нашр мерасонд.
АфсУс ки ҳоло ҳам ба Мисоқ вазифаеро пешниҳод накардаанд,
ҳол он ки ҳамарУза дар «Хонаи Халк» пушти мизи ҳизбй карор
дорад.

236
Бистуми январ бо аҳли хонавода ба табрики хонуми Шералй
Саидов бояд мерафтем. Ба ин хотир аз бозори микрорайон
тӯҳфачае омода сохтанам зарур шуд. Назди дУконе чанд тан аз
низомиёнро дидам. Онҳр хабари нохушеро бароям гуфтанд. ГУё
дар Кундуз яке аз ҳамдарсони омУзишгоҳиву донишгоҳиям
Ҳомидов Тағай ҳалок шудааст. Марди донишманде буд. Дар
факултети шарқшиносй даре мегуфт, чанд муддат дар Ирон
ҳам ифои вазифаи тарчумонй довдг. Забони русиро аъло медонист.
Рисолаи номзадиаш'дар арафаи дифоъ буд. Ҳайф шуд.
Фарзандонаш хурд бепадар гардиданд. Тағай аз мактаби
махсуси ҳарбй гузашта буд. Вақте ки дар рухсатй будам, бо У
дидор тоза намудам. Аммо фурсати чое нишастану сУҲбат кардан
надоштем. Рӯзи аввали моҳи январи соли 1980 дастаи ҳарбиёнеро
аз Тирмиз ба хоки Афғонистон ворид сохтанд, ки дар он чумла
Ҳомид Тағай низ буд. У бо шахси олимансаби ҳарбие дар мошине
менишаст. Бояд ба Кундуз мерафтаанд. Тагай дар паҳлУи
ронанда менишаст. Дар як ҳиссаи роҳ мучоҳиде ногаҳон ба
онҳо тир холй мекунад. Лаҳзаи омодагии мучоҳидро У ба
мушоҳида шрифта, барои тир ба чонаш нахУрдан сарашро болои
зонувонаш паст мекунад. Вале тири нохалаф пешорУи мошинро
шикофта ба гардани Тағай бармехУрад ва баъд синаи афсари
русро сурох месозад.

Ин ҳодиса 13-уми январи соли 1980 ба вуқӯъ пайвастааст.
Онҳоро то шифохона мебаранд, аммо дер шуда буд, ҳардуяшон
ҳалок мешаванд. Баъд аз сездаҳ рУз часадашро ба хонаи
душанбегиаш интиқол дода, сипас барои дафн ба зодгоҳаш
Кадучии ноҳияи Восеъ мебаранд. Ёдаш ба хайр бошаду гУраш
обод. Чунин мардони начиб имрӯзҳо даҳҳо-даҳҳо ба хотири
дифоъ аз Инқилоби Савр чон ба ҳак таслим менамоянд. Баҳри
чӣ? Марги ин қабил касонро мешунаваму ба сиёсатмадорони
ношуд нафратам меояд. Чаро ба хотири мансаб чони инсонҳоро
нисор месозанд? Сад афсУс, ки як тан аз ҳамсолони банда, хеле
чавон аз дунёи равшан ноумед рафг. Серго Шарифови арабшинос
ва муаллими Донишгоҳро дар хайрхонаи Кобул дидам.
Хайруллоҳ Сирочеви дУсту ҳамдарси донишгоҳиям, ки курсҳои
низомиро паси cap карда буд, дар кадом гУшаи Афғонистон бо
русҳо будагист. Агар бандаро ба ин роҳ намефиристонданд,
ҳатман бо дастаҳои феълии ҳарбй сафарбар мегардидам.

Дар хонаи Шералй чамъ шудем. Олимчон бо завчааш ҳузур
доштанд. Ман хеле хастаю зиқ будам. Гиря гулУгирам мешуд,
аммо ба хотири маъракаро вайрон накардан тоқат мекардам.

237
Зиёфат олй буд. Абдулмачид хушгапй мекард. Аз банда низ як
қадаҳ нӯшиданро хоҳиш карданд. Ба саломатии янга бардонггем.
Таҳмина бо писарчаи Шералй бозй мекард.

Коняк андаке сархувдам карду Олимчонро,_ки ҳамдарси
донишгоҳияш буд, аз марги Тагай огоҳ сохтам. У якбора «чй,
чй, шӯҳӣ накун,. Худойназар» гуфт. Салимабону ҳам зуд
гУшҳояшро чониби мо карор дода, чй ran аст, ба акай Тагай чй
шудааст, гУён гиряро cap дод. Олимчон ҳам ба гУшае рафту
гиряи талхе кард. Хонуми банда низ, ки Тагайро хуб мешинохт,
нороҳат гардид. Фақат ду кУдак парвои чизе надоштанд ва
ҳамоно барои бозичаҳо шуда, байни худ чанчол мебардоштанд.
Олимчон ҳоло ҳам бовар намекард. Шералй тарчумони
қумондони шаҳри Кобул буду барои зодрУзи завчааш шуда, бо
шефаш сари дастархон карор дошт. Дар айни сӯҳбати гарм,
якбора занги дарвоза баланд шуду кадом афгоне хабар овард,
ки дар Кутии Парвон ронандаи кумондонро паррондаанд.
Мақсад куштани қумондони Кобул будааст, вале тир батарафи
чапи ронанда хУрда, ҳалокаш кардааст. РУзи кумондон тамом
нашуда будааст, ки ба зодрУзи завчаи тарчумонаш меояд. Бо
шунидани ин хабар Шералй ва кумондон зиёфатро тарк гуфганд.
Хулоса, зодрУзи хонуми Шералй халалдор шуд. Мо низ бо
табъи хира сУйи манзили хеш равон гардидем.

Дар атрофи чи Кобул ва чи дохили навоҳй аскарони моро
ба воситаи сочиқу сигорҳои заҳролуд нобуд месохтанд. Вакте
ки аскарон аз байни кариячот мегузаранд, ба онҳо меваи тар
пешниҳод мекунанд, ки дар натича заҳролуд шуда, баъд аз
соате курбон мегардиданд.

Тавассути радио баъзе имтиёзҳои давлатро барои мардум
эълон карданд. Як сир (8 кг) гандум - 70 афғонй. Сири чУби
сУхт - 18 афгонй мукаррар гардид. Нархи гӯшт дар
қассобхонаҳо меафзуд. Нарху наво минбаъд аз тарафи давлат
таҳти назорат карор хоҳад гирифт. Бабрак Кормал
мурочиатномаашро ба мақоми мазҳабиёни кишвар қироат намуд.

Олимчон барои дуруст будани қатли Тагай ба назди ҳарбиён
рафта, савол мекунад. Онҳо тасдик мекунанд. Баъд аз 25-уми
январ дар дӯконҳо боз гУшт фаровон шуд. Дар вазоратхонаҳо
тамоми аксҳову шиорҳои Аминиро поён карданд. Амин чанд
рӯз аксҳои Таракиро бо шиорҳояш фаровард, акнун Кормал
аксҳои Аминро бо ҳарфҳои таърихиаш чамъ менамоянду табиист,
ки чояшон таҳхонаҳо мешавад, то ки хУроки каламУшҳо гарданд.

Бисту ҳафтуми январ шуд. Ин таърихро ҳамчун огози

238
марҳалаи дуюми Инқилоби Савр эълон кардаанд, ки нодуруст
аст, балки марҳалаи сеюм бояд бошад. Ман марҳалаи дуюм ба
сари тахт нишастани Аминро меҳисобам, ҳарчанд ки он се моҳ
идома ёфт. Маҳз марҳалаи дуюм омад, ки ҳабсхонаҳои
Афғонистон аз «мариз»-ҳо пур шуд. Як чиҳати хуби марҳалаи
сеюм он шуд, ки зиндонҳо холй гардиданд. Дар ин марҳала
мардум то ҷое тарсу ҳаросро аз худ дур андохтанд. АфсУс ки
дар ин руз боз як мутахассиси моро дар Институти политехник
куштанд. Террор пайи террор қарор мегирифт. Душманони
Шӯравй ба муқобили Афғонистон cap бардоштаанд. Аз ин рӯ
наметавон гуфт, ки Бабрак Кормал Л.И.Брёжневро фиреб
надодааст. Кучо шуданд он тарафдоронаш, ки Афғонистонро
ором карданй буданд. Бабрак, ки дар ҳузури роҳбарони Кремл
хешро кафили сулҳу салоҳ дар Афғонистон муаррифӣ намуда
буд, ҳоло к адом корҳоро анчом медиҳад, норавшан аст. Аз ин
ки артиши Шӯравй тамоми кишварро таҳти назорат қарор
додааст, чунин нест, ки амнияти даҳ-понздаҳ ҳазор шаҳрвандони
шӯравиро таъмин карда метавонад. Баръакс, фиристодагони
муҷоҳиддин ба пинҳонкорй гузангга, моро аз пунгга сангу биноҳо
ва дохили мошинҳомон ҳини сари вазифа ҳозир шудан, ба қатл
мерасонанд. Акнун душманони мо пушти сарамон қарор доранд,
на дар рӯ ба рӯямон. Вақти он расидааст, ки шаҳрвандонро бо
силоҳ таъмин созанд. Банда парво надоштам, зеро силоҳ бо
ичозатномааш дар ихтиёрам буд. Танҳо кӯшиш мекардам, ки
ҳамкорон набинанд, вагарна даъво мебардоранд, ки чаро як
тарчумони бечораҳол силоҳ дораду мо мушовирони варзида аз
хукуқи бо худ гирифтани тУфангча маҳрумем. Кадом инсон
бахилй надорад? Ҷаҳони инсониро бахиливу тангназарй фаро
гирифтааст, вагарна Аминро чй зарурат буд, ки устодашро ба
чоҳ андозад? Бабрак низ аз ҳамин чумла мебошад, на беҳтар аз
гузаштагони қавмаш...

Бисту нуҳуми январ рӯзи мавлуди Муҳаммад(с) буд. Ҳама
аъзоёни Кумитаи Марказй ба масочид рафтанд. Пояи асосии
Афғонистонро Ислом ташкил медиҳад. Хуб аст, ки дар ин бахш
мушовирони мо ҳукумати Кормалро маслиҳат намедиҳанд. Дар
кишвар истироҳат эълон шуд. Фарзандгумкардагон ба хонаҳои
якдигар барои дуову фотиҳа мераванд. Онҳое, ки беному нишон
шудаанд,аз ҳукумат талаб доранд, ки дар мавриди авлоди онон
ҳуччат бидиҳад, ки воқеан дар зиндон нобуд гардидаанд. Афсӯс
ки дар бисёр мавридҳо, назди чабрдидагон идораи давлатй
дасткУтаҳй нишон медиҳад. Гап дар ин аст, ки Амин

239
каУГу1?м м Р бИДУ»И аСНОД сохтанУ ба маҳкама кашидан ба
муд- ҲамаРӮза таги дарвозаҳои вазоратҳои

MaiPrrvTHP° аШХОсе пур мекаРД. ки дар мавриди гумкардаҳошон
маълумоти расмй мехостанд. Бе чунин маълумот онҳо
наметавонистанд, ки фотиҳа ороянд. Масалан, авлодону завчаи
Тоҳири Бадахшй дар якҷоягй бо шогирдонаш ҳамин ҳолатро

ЗГТ1- СуЛТО"Г “ Вд «уовнни ^

уду акнун аз маҳбаси Пули Чархй берун шуда буд

ммгагаисгв. адарап, Чамила ери расонад. Аз ин Р7чамила

ба Штоа1я*™ Юиарп НаД0ШТ' ме,уфг' к" у Э"»Д» асг ва шояд
6а ШУравй гурезондандаш, чи хеле ки чандин касонио ба

с!^пРИҲ0И °лИеИ МиёНа Гурезонда бУДанд. Мисли Чамила

дмтшл jLaM"H У"ед умр ба сар мебУРДД«д. Гумон

д штанд, ки рУзе фарзандашон, е шавҳ-арашону ё бародарашон

аз хорич вориди манзилашон мешавад.

мпчиаЛ^0 январб° Ноили Хусейн, ки раиси тафгиши Вазорати
кяпяГ б/ДУ китобҳои мавриди заруратамро аз эшон харидорй
НпРДа уДаМ- вохӯРДам • Ноил дар бораи банда ба Лата фи
Нозимй - раиси култури Вазорати игшлоотзанг зада, каминаро
гоибона ба эшон муаррифй сохт. У дар «Ирфон» маколаи
бандаро хонда будааст. Ваъда дод, ки pL фдаати „унгсиб

Ла™Ф" Нозимв И" шоир будухш мунаккиду
^У ар?ИМ'„ Баъзе навиштаҳояшро мехондам ва мехостам, ки

иГгуулГИР° ДалР 6°Pf «асри МУ0СИРИ Дарй бифаҳмам. Дар
ин сУҳбати телефонй ба Ноили Ҳусейн гуфтааст, ки «доктар

ба НоиЛ ДОСТ??ҲОИ аФгониР° ДаР ихтиёр надоштааст». Банда
ба Ноил эроди Нозимиро дуруст шуморида, аммо таъкид донггам
ки маводи чамъовардаи камина танҳо даврони муосиппо лап

ЛаднГб™' МаН СаР" ДОСТ°"Х™ коР^намепфамР

Art.™.™ бошад’ Умумаи- Достой дар адабиёти форсии
фгонистонро дар назар дошт. Вақте ки бо эшон мулоқот дойр
мешавад, мавзУъро барояш дурусттар хоҳам фаҳмонд. Гузашта

S чи 5Г3е Донишмандони афтонй тааччуб бар он мекарданд,
ки чй тавр як шахси хоричй адабиёти онҳоро мавриди тахкик
карор медиҳад. Ба назари эшон танҳо донишмандони дохилй
метавонаил, адабиёти дарии Афгонистонро мавриди б™и
адабиетшиносй қарор диҳанд.

,^аР°РД0ДИ сардори ГУРУХамон Зотов В.В. ба поён расид Аз
сафорат ва намояндагии иктисодй Гречин Н.К., Чугунов ва

tS'Pa33°KOB °маданд- Бего*и ин Рӯз Дар ресторани «Хайбар»
зиефаташ сурат мегирифг. Пагоҳ 31-ум ба Ватан сафар мекунад.

240
Муҳаммадчон коғазпечеро ба ихтиёрам гузошт, ки он тӯҳфаи
Гулрухсори шоира буд. Маълум шуд, ки У аз Маскав барои
банда шириниҳо фиристода будааст. Мутаассифона, имкон даст
надод, ки ба номааш чавоб нависам. Серкорӣ ва ташвишҳо
имкониятам надод.

Бабрак Кормал дар гузориши телевизиониаш тамоми
мардумро ба муқобили душманони давлат даъват намуд.

Зотовро ба майдон бурдам. Майдони ҳавой серодам ба назар
хУрд. Маълум шуд, ки хешу ақрабои ҷавонони афғоние, ки
курсҳои милисаро дар Шӯравй ба поён расонда, пае омада
буданд, барои истиқбол ҳозир шудаанд. Ҷавонони таҳсилдида
дар либоси шУравй қарор доштанд. Бабрак Кормал мақсад
дошт, ки кадрҳои бадардхӯрашро дар мактабҳои Шӯравй тарбия
намояд. Чунон ки дида шуд, моҳи аввали соли 1980 дорои воқеоги
хосе буд. Тахмин меравад, ки ҳодисоти фавқ дар марҳалаи
оғозин буда, минбаъд инкишоф хоҳанд ёфт. Махсусан, садоҳои
мавчҳои «Би-би-си»-ву «Садои Олмон» ва ғайрадар моҳи баъдй
боз ҳам рушд хоҳад кард. Ҳоло ки мебинем,шаҳри Кобул баяк
шаҳри низомй табдил ёфтааст, ба ин маънй ки дар ҳар чорраҳаву
майдонҳои он тонкҳои шӯравй байрақи сурхро 6а cap доранд.
Аскарони мо Калашников дар китфҳо озодона бозору дӯконҳои
шаҳрро тамошо мекунанд. Дар мачмУъ гУё Афғонистон ҳиссае
аз Шӯравӣ бошад.

«ШУРАВИҲО, БА ХОНАҲОЯТОН РАВЕД!»

Чунон ки гуфтам, махсусан баъд аз ин ки Урдуи шУравй
сарзамини Афғонистонро қароргоҳи хеш сохт, муносибати
мардуми маҳалй ба мо бадтар шуд. Русҳоро хеле бад медиданд.
Ҳар рӯз чанд нафар аз онҳоро мекуштанд. Бабракро эътироф
намекарданд. Ҳатто изҳор медоштанд, ки Уро намешиносанд.
То ин вақт дар кучо буд, ки акнун пайдо шуду Раиси чумҳур
гардид? Пайваста ба чунин муносибат байни «халқй»-ҳо ва
«парчамй»-ҳо муборизаи шадиде оғоз гирифтааст. «Халқй»-ҳо
даъво менамуданд, ки «парчамй»-ҳо барои як Амин шуда, ҳамаи
моро таъқиб мекунанд. Аз як чиҳат «халқй»-ҳо дуруст мулоҳиза
меронданд. Воқеан, ҳизби ягонаи «Халқ» эълон карда бошанд
ҳам, дар вазифаҳои асосй ва Кумитаи Марказй ва Шӯрои
Инқилобй ба истиснои се-чор «халқй» дигар ҳама «парчамиҳо»-
ро оварданд. Зумрае аз парчамиҳо вақти бад шудани вазъияти

241
дохилй фирор карда, ҳоло бошад баргаштанду вазифа талаб
доранд. Парчамиҳое, ки вазифа нагирифтаанд, аз Бабрак
норозианд. Бинобар ин ки дар мачмУъ халқ сохти феълиро
намепазирад, барояшон ҳукумронии шоҳ беҳтар аст. Ҳатто бо
чуръат мегуфтанд, ки барояшон Зоҳиршоҳро баргардонанд. Аз
Шӯравй тақозо доштанд, ки шоҳро пас биёрад, розй мешаванд.

Сафи Урдуи шӯравй рУз то рУз афзоиш меёфт. Таври расмй
мегуфтанд, ки танҳо Армияи чилум ҳузур дораду бас. Вале,
воқеият нишон медод, ки боз як артиши дигар ҳам изофа
гардидааст. Агар дар гузашта ҳафтае як маротиба садои
ҳавопаймои шУравиро мешунида бошем, акнун дар ҳар се
дақиқа як ҳавопаймо ба замини Кобул фуруд меояд. Чунин
парвозҳоро дар майдони вилоятҳои кишвар ҳам ба мушоҳида
гирифтан мумкин буд. Масалан, майдони ҳавоии Қандаҳор, ки
сохти амрикой мебошад, беҳтарин майдон барои кабули
ҳавопаймоҳои борбару мусофиркаш маҳсуб мешуд. Назар ба
маълумоти банда сафи ченеролҳо рУ ба афзоиш овардааст.
Маршалҳо ҳам гоҳе пайдо мешаванд, аммо Соколов, мисле ки
ба шаҳри худаш сафар мекарда бошад, гоҳ дар Кобул асту
годе дар Қандадору Ҳирот ва Мазори Шариф. Ченероли точик
бо номи Ғаффоров бо ҳавопаймои хеш ҳафтае як маротиба аз
Кобул хабар мегирифт. Маршал Соколов ҳам соҳиби
ҳавопаймои шахсй буд ва фақат амвол интиқол медод, оне ки
аскарон тороч менамуданд. Ин чиҳат афғонҳоро аз доираи
меҳмоннавозй бадар сохта, мачбуршон месохт, ки дар муқобили
шаҳрвандони шУравй қарор бигиранд. Дар ҳамин замина, шиори
«Шӯравиҳо ба хонаҳоятон равед!» пайдо шуд. Моро меҳмонони
нохонда, ачнабй ва тачовузгар меномиданд. Ҳар нохушие, ки
ба сари ин ё он табааи ШУравй меомад, сарчашмаи ҳамон шиорест,
ки дар боло зикр намудам.

Дар моҳи феврал амалиёти чиддие зидди мучоҳиддин огоз
мешавад. Маслиҳату. машварат дар доираи сарнишинони низомй
сари мавзУи сарҳади Покистону Афгонистонро ба масофаи 2600
км бастан сурат мегирифт. Чумҳуриҳои шУравиро воҳимаи чанги
Афгонистон фишор меовард.

Бегоҳие чанд тан аз точикҳо сайри микрорайон мекардем,
ки аз пешорУямон хонуми афгоние бо писарчаи хурдакакаш
пайдо шуд. У ба чеҳраҳои мо бадқаҳрона назаре карду чизе
нагуфт. ОнсУтар рафта буд, ки ба як марду зани рус вохУрд
ва бо садои баланд гуфт: «Дар гӯр бубинам шумора». Ин ду<~
ба мо ҳам тааллуқ дошт. Гоҳе ҳайрон мемондам, ки охир онҳсро

242
аз зиндонҳои Амин начот додем, боз чаро ин кадар бадбиниро
нисбати русҳо раво мебинанд?! Шояд барои онҳо зиндони Амин
аз озодии додай ШУравй беҳтар менамояд. Шояд.

Сеюми феврал дар сафорат мачлиси умумии ҳизбӣ баргузор
гардид. Бандаро ба раёсати чаласа интахоб карданд. Ин ҳолатҳо
баъзе ҳизбиёни точикро нороҳат месохт. Ҳарчанд ошкор
наменамуданд, аммо худам ҳис мекардам, ки дар раёсат
нишастани камина ҳатго ба бархе мушовирони тангназар маъқул
набуд. Хайр чй илоч? Дар рӯзгор падидаҳое ҳам ҳастанд, ки
назди бештаринҳо ноаён мемонанд... Сармушовирамон Гречин
Н.К. гузориш дод. Дигарон сУҳбати эшоцро тақвият доданд.
МавзУъ ҳамон буд, ки дар фавк тазаккур додам. Чй бояд кард,
ки рӯҳияи шУравибадбинй табобат шавад? Ба ин савол касе чавоби
саҳеҳ надошт. Аз тарчумонҳо хоҳиш ба чо омад, ки сиёсати
Шӯравиро бо Афғонистон дурусттар фаҳмонанд. Ҳузури Урдуи
шУравй доимй нахоҳад буд. Бо андак хуб шудани вазъият онҳо
кишварро тарк хоҳанд гуфт. Табеев Фикрат Ахмедчонович
вазъияти дохилии Афғонистонро ноорому серташвиш эълон донгг.
Дар баъзе маврид рафтори урдуро мазаммат намуд. Таъкид
кард, ки мо ҳамагй меҳмон ҳастем. Мулк Афғонистон ном дорад.
Эҳтиромоти онро бояд ба чо оварем... Эҳсос мешуд, ки ин сафир
аз Пузанови бемасъулият фарқ мекунад. Вагарна ҳамон вақт
агар ба маълумоти кашшофон бовар менамуд, Амин то мансаби
аввалшахсй намебаромад. Чазояшро дид. Баъд аз сӯҳбати даҳ
дақиқай бо Андропов худкушй намуд, ҳарчанд ки сабаби маргро
дигар хел нишон доданд. Дцгар маслиҳатгарони Л.И.Брежнев
ҳам дар бахнш Афғонистон бечазо намонданд. Профессор
Дворянков, ки паштушинос буду худро аз беҳтарин мутахассис
дар ин соҳа медонист, бозиро бо Кремл бохт ва шабе ногаҳон
вафот ёфт. Ин тоифа фақат пуштибони паштунҳо буданд.
Адабиёту фарҳанги паштуро мепазируфтанд ва намояндагони
онро дар ШУравй ташвиқу тарғиб менамуданд. Баъд аз марги
Дворянков вазифаи ӯ ба Уҳдаи Гире Георгий Фёдорович гузонгга
шуд, ки шУъбаи босалоҳиятеро дар Института ховаршиносии
Маскав ба Уҳда дошт. Вай, ки дар бораи Бабрак ба дастгоҳи
Андропов кафолат дода буд. Баъд аз ду-се соли фаъолияти
Кормал маълум гардид, ки ҳама боваркуниҳои У воҳима
будаанду бас. Аз ин чост, ки Гире ҳам ногаҳон ба сактаи калб
гирифтор шуду дигар барнахост. Сиёсатро содда тасаввур
кардан нашояд. Шинохт аз кишваре кори осон нахоҳад буд.
Шахсеро дуруст шинохтан боз ҳам мушкилтар аст, чунон ки

243
Аминро шинохта натавонистанд ва гумон меравад, ки дар
шинохти Бабрак Кормал ҳам бетаваччУҲй зоҳир шудааст, ки
дар оянда хоҳем дид.

Амалиёти низомие аз чониби ШУравй дар Ҷалолобод шурӯъ
шуд. Тамоми мутахассисини мулкиро аз минтақа бароварданД.
Ҳоло муваққаган дар Кобул мемонанд. Овозаҳое ҳам ҳаст, ки
миёни Покистон ва Афғонистон чанг мешавад. Дар ин ҳолат
ҳама зану бачаҳоро аз-Афғонистон берун кардан зарур мегардад.
Нерӯҳои Амрикову Хитой ба Исломобод омадаанд Покистон ба
майдони чанги тарафайн табдил ёфтааст. Амрикову Хитой,
албатта бо Афғонистон чанг эълон намекунанд, аммо метавонанд
дар ин чода Покистонро ба воситаи дастаҳои мусаллаҳшудаи
Гулбиддину Бурҳониддини Раббонй ва Мучадцадй ба мукобили
Афғонистон истифода намоянд. Боз ҳам мақсад шикасти
Афгонистон нест, балки шикасти Шӯравй мебошад. Ҳоло
Афгонистонро урдуи рус нигоҳ доштааст. Шӯравй бошад ҳеч
гоҳ аз манфиатҳои хеш дар Афгонистон даст намекашад. Он
чо ки рус даст дароз кард, Амрикову Англия бояд пояшонро аз
он мавзеъ канда намоянд. Оромиву тинчиҳои чаҳон низ ба
фаъолияти ин ду давлати абарқудрат иртибот мегирад. Сад сол
қабл мавқеи инглис дар Афгонистон чашмрас буд. Русия ҳам
ҳамчунин. Акнун Амрико мехоҳад мавқеи пешинаи Англияро
ба худ интиқол диҳад. Русия низ дар шакли ШУравй
Афгонистонро моли худ гардонданӣ аст. Хеле даҳшатбор аст,
ин суханҳоро навиштан...

Халқиҳо ба хотири номуваффақ сохтани ҳукумати Кормал
ба тахрибкориҳо даст мезаданд. Аз йн чост, ки дӯконҳои зиёде
дар гирду атрофи «ФурУшгоҳи бузург» оташ зада шуданд.
Дар ин дӯконҳо косетҳо, қартаҳои овозхонҳо, сару либос,
лавозимоти қартосия ва дигар маводи мавриди зарурати омма
ба фурУш мерафт. Аз дӯконҳо ба ғайр аз хокистару чУбҳои
нимсУхта нишоне ба мушоҳида намерасид. Муздурони ҳазорай
бо аробаҳошон боқимондаи чУбҳои сУхтаро ба кучое
мекашонданд. Вазъият торафт бад мешуд. Агар сарони давлатҳои
абарқудрат сари миз нашинанд, шояд бо баҳонаи тасарруфи
Афгонистон аз чониби Шӯравй чанги чаҳонй cap занад.
Маъмурин дар ҳамон вазъияте қарор доранд, ки даврони
Таракиву Амин доштанд. Як моҳи ҳукумати Кормал собит сохт,
ки Афгонистон аз вазъияти чангҳои дохилй берун баромада
наметавонад. Ин ҳукумат барои мардумаш дилгармиеро атг
накард. Умуман садои умедбахше аз Чилсутун шунида

244
намешав ад. Ҳол он ки намояндаи махсус ва мушовири президента
Амрико ба Покистон омада, бо гурезаҳои афғонй ва Гулбиддину
Раббонй мулоқот намуд ва онҳоро бовар кунонд, ки хеле ба
зудй ватани аслиашонро хоҳанд дид. Ба ин маънй, Амрико кадом
иқдоми низомиеро дар назар дорад ва имкон аст, ки бо оғози
фасли баҳор онро пиёда созад.

Панчуми феврал Мисоқ бо телефон хоҳиш кард, ки ба
дидораш расам. У тамоми архиву дастнависҳояшро такдимам
кард. Вай гумон мекард, ки Афгонистон дар даҳсолаҳои наздик
рӯ ба ободй намеорад, чангҳои хунин дар пеш хоҳанд буд.
Азбаски банда сари насри достонй таҳқиқҳое анчом медодам,
Мисок мехост, ки дар оянда он мавод мусоидатам кунад. Мисоқ
зимнан арз дошт, ки тақдири баъдиаш чй мешавад ба ғайр аз
Худо касе намедонад. Худо накунад, ки ҳодисаи нохуше ба
сараш ояд, вагарна архи ваш соҳиби воқеияшро нахоҳад ёфг. Бо
ҳамин мулоҳизаҳо вай маводи чолиберо оид ба адабиёта достонии
Афғонистон ба ихтиёрам гузошт. Ҳатто У номаҳои шахсиашро
бо нависандазан Марями Маҳбуб бароям дод ва гуфг: «Он
духтари беноме, ки дар достонҳоям амал мекунад, ҳамин Марям
аст». Ин ҳарфҳоро гуфту хандид. Банда хушҳолии Мисоқро
эҳсос мекардам. Марям барои Мисок хеле азиз ба назар мехУрд.
Вай пушаймонй аз он дошт, ки ба сиёсат дода шуд. Дар бораи
Бабрак Кормал ва дигар аъзоёни ҳукумати нав фикру
мулоҳизаҳои чолибе арз намуд. Сари мизи чой қарор гирифтем.
Мисок арз дошт, ки фақат бо тавсияи Маскав Бабрак
шахсиятҳоро ба вазифаҳои давлатй мукаррар менамудааст.
Ҳамин буд, ки ба яке аз намояндаҳои сафората шӯравй сӯҳбат
доштааст. Вале натичааш номаълум мондааст. Ман фаҳмидам,
ки Мисоқ аз банда ёрй мехоҳад. Ҳамчунин мавсуф шикоят аз
ҳукумати Кормал кард, ки «чанд тан аз вазиронро дар маҳбас
нигоҳ медорад. Онҳо ҳеч гуноҳе надоранд. Ин хуб нест, ки
коммунистон коммунистонро зиндон мекунанд». Дар мавриди
Асадуллоҳи Сарварй низ фикрашро арз намуд. Мисоқ мегуфг,
ки «агар сафираш таъин кунанд, хеле хуб мешуд». Дар поёни
сУҳбат бовараш кунондам, ки масъалаи ба кор таъмин шуданаш
ҳал мешавад. Сари роҳ ба манзили Шералй Саид cap задам...

Шашуми феврал аз кУчаи марказй гузошта, чониби Хайрхона
рох пеш шрифтам. Ба тУли се-чор километр дар багали теппаҳо
хаймаҳои аскарони мо қарор доштанд. Бо баҳонаи гУштхарй
нонвойиро дидам. Гузанггагони вай аз Балчувони КУлоббуданд.
Бародараш дар дастаи Раббонй вазифаи махсусеро анчом медод.

245
Моҳе як бор ӯ ба Кобул меомад ва бародарашро, ки нонвойиро
6а ёрии банда соҳиб гардида буд, маълумоти тоза меовард.
Профессор Раббонй дар ихтиёри мушовирони низомии Амрико
қарор дошта, ҳамачиҳата омодагии чангй мегирад. То чое онҳо
ҳукумати мухолифинро ташкил дода буданд. Вазири дифоъ
Аҳмадшоҳ таъин гардидааст. Мушовирони амрикоӣ мактабҳои
махсуси чангй таъсис додаанд, ки он чо чавонони афғоние, ки
аслан аз Панчшер будаанд, дарси маҳорати чангй меомУхтаанд.
Дастаҳои Гулбиддин низ дар мактабҳои таъсисдодаи Амрико
таҳсил мекардаанд. То он чо ки аз нақшаҳои Аҳмадшоҳ воқиф
шудаанд, дар як соли наздик онҳо алайҳи ҳукумати Кормал ба
'ҷанги чиддй даст намезаданд, балки интизорй мекашанд, то ки
ШУравй ба хулосае биояд. Раббонй ба ин ақида будааст, ки
кушторҳое, ки асокири рус ба онҳо рУ ба рУ омадаанд,
ШУравиро мачбур месозад, ки Афгонистонро тарк кунад. Вале
нақшаҳои Раббонй бо Гулбиддин мувофиқ намеомадааст.
Гулбиддин террорро яке аз шаклҳои мубориза ба мукобили
ҳизбиён ва ҳарбиёни шУравй медонистааст.

Асадуллоҳ Ҳабиб як моҳ буд, ки аз худ дарак намедод.
Қиссаи ачибе кард. Дар хонаводаҳои афғонй аъзоёни оила ба
ду гурӯҳ тақсим шудаанд. Гурӯҳе Аминро ёдовар шуда, аз
ҳайф гардиданаш сӯҳбат мекардааст, гурӯҳи дуюм Кормалро
мепазируфтааст. Чунин ҳодиса дар хонадони У низ рух додааст.
Завчааш аминпарасту худи Асадуллоҳ кормалпараст шудаанд.
Хонуми Асадуллоҳ, ки аз ашрафзодаҳои Қандаҳор буда, ба
хонадони Аҳмадшоҳи Дурронй қаробати қавмй дошт, табиист,
ки Амини паштуннажодро мепазируфт ва Асадуллоҳ, ки аз
тарафи падарй туркман буду модараш аз паштунҳои Ҷалолобод,
Кормалро мепарастад. Муноқиша то он чо мерасад, ки онҳо аз
хонаи холаи занаш ба хонаи бочааш кУч мебанданд. Хеле ачиб,-
гуфтам дар дйл. Асадуллоҳ дар поёни қиссааш хуб ба ҳоли
худу Сурайёбону хандид. Баъдан, ба шУхй дода шуда, аз ман
савол кард, ки: «Худойназархон, ту кадоме аз инҳоро мепазирй?»
Гуфтам: «Аз рангу рУйи ҳардуяш безор ҳастам» «Валлоҳ, ту
ҳақ ҳастй»,- гуфг Асадуллоҳ.

Номаҳое аз С.Табаров, А.КУчаров ва бародарам Холназар
расиданд. Домулло менавишт, ки оё моҳи сентябр сари вазифаи
дотсентиам ҳозир шуда метавонам? Агар не, пас ба чоям каси
дигареро мегиранд. Албатта, чойи бандаро ба касе дода
наметавонист, вале ба эшон мавзУъро фаҳмондан ичозг ’
надоштам. Устод супориш додаанд, ки то 20-уми феврал чавоб

246
нависам. Холназар хобҳои ҳархела медидааст ва аз саломатии
камина огоҳ шудан мехост. Аз кор омадам, ки Таҳмина ба
ҳучраам даромада ҳама навиштаҳову рӯзномаҳоро ба ҳар тараф
пош додааст. Ман ки сари мизи кори нишастам У низ қаламеро
гирифта болои тахтае ба навиштан машғул мешуд. Султоналй
Киштманд, ки муовини садриаъзам ва вазири плон буд, ҷиҳати
таботат ба Маскав фиристода шуд. Мавсуф дар зиндони Амин
азоби зиёде каптида буд. Ҳама шаб интизорй мекашидааст, ки
ба куштан мебарандаш. Тартиб дар маҳбас чунин будааст, ки
баъд аз соати яки шаб ба воситаи радио исми касони «ба катл
маҳкумшуда»-ро мехондаанд, то ки рУйи ҳавлй бароянд. Чунин
интизориҳо аз куштан ҳам даҳшатноктар будааст. Дар муддати
беш аз як сол чашмонаш хуб намедиданд. Гузашта аз ин,
маҳбусини сиёсиро зиёдтар азобу шиканча медодаанд. Бо фишор
аз онон маълумот мегирифтаанд. Боре ба У гуфтаанд, агар
қоил нашавй хоҳаратро оварда дар наздат тачовуз мекунем.
Пас аз ин навъ таҳдид хоҳу нохоҳ дурӯғи дастгоҳи Аминро
рост мешуморидаанд. Барои боз маълумоти дигар гирифтан
таҳдид мекардаанд, ки ин дафъа завчаатро меорем ва дар
шоҳидиат ба доманаш даст дароз мекунем.

Ёздаҳуми феврал ба сафорат рафтам, то ки Азаровро
бубинам. У ба мавзУи кадр машғул буд. Хостам фаҳмам, ки то
сентябр чавобам медиҳанд ё не. Соли сеюм мондан намехостам.
Вай гуфт, ки ҳоло масъалаи қатъ кардани қарордодро ба миён
нагузорам, зеро ба гурӯҳ дигар тарчумон намедодаанд. Вақт
зиёд аст, гуфт. Баъд маслиҳат мекунем. Бо вучуди ин ба устод
С.Табаров чавоб навиштам, ки то ноябрҳо имкон дорад, ки
биоям. Ба ин маънй, ки қарордодам дусола буд. Албатта,
мефаҳмидам, ки рухсат шудани банда ба сафорату Азаров
тааллуқ намегирад. То он вақт ки «идораамон» розй намешуд,
чавобам намедоданд. Боре «шеф» ваъда дод, ки кадом вақте
«одами худамон»-ро дар қудрат чо ба чо намудем, чавобам
медиҳад. Сари роҳ назди мушовири умумй Гречин Н.К.
даромадам. Сӯҳбатамро бо Мисоқ арз кардам. Дар бораи Мисок,
киву чй буданаш, фаъолияти вазириаш ва дигар чиҳатҳои
мусбаташ ҳарф задам. Гречин изҳори хурсандӣ кард, ки Мисоқро
то ин сӯҳбат намешинохтааст. Ҳатман масъалаи ба кор таъмин
карданашро матраҳ месозам, гуфт дар интиҳои мулоқот. Раками
телефони манзили Мисокро барояш додам (2-51-61). Багумонам
аввал телефон карда, баъд ба хонааш меравад.

ИмрУз нерӯҳои мучоҳиддин ба мақсади истгоҳи барки

247
Нағлуро таҳти тасарруф қарор додан ба амалиёти чангӣ даст
заданианд. Нерӯҳои ҳавоиву қувваҳои низомии пиёдагард аз
Кобул чониби Наглу, ки сари шоҳроҳи Кобул - Ҷалолобод
қарор дорад, ҳаракат намуданд. Минтақаи Ҷалолобод ду шаб
аст, ки аз истифодаи барқ маҳрум мебошад.

Расонаҳо хабар доданд, ки аҳволи Тито - президента
Югославия, ки басинни 87 расидааст, дар натачай пойи чапашро
буридан, бад шудааст. Андрей Громыко - вазири корҳои хоричии
Шӯравй аз Тошканд сӯи Деҳлӣ парвоз кард. Бо Индира Ганди
мулоқот менамояд. Сездаҳуми феврал хабари нохушеро аз
саҳифаи рӯзномаи «Маориф ва маданият» хондам, ки бафавти
шоири халқии Точикистон Боқй Раҳимзода иртабот дошт. Дар
таъзияномаи рӯзнома гуфга мешуд, ки Боқй Раҳимзода сиюми
январи соли 1980 дар синни 70-солагй чаҳонро падруд гуфт.
Рӯзнома як саҳифаи хешро ба ин ҳодиса бахншда буд. Академик
Муҳаммад Осимӣ, адабиёташнос Соҳиб Табаров, шоирон Бозор
Собир, Ҳақназар Гоиб ва Сарвар мақолаву шеърҳои ёдбудй
навиштаанд. Лаҳзае чанд бо андеша дода шуда, Боқиро пеши
назар овардам. Оре, эшон хеле вақт ба дарди қанд гирифтор
шуда, чашмонаш ҳам заиф шуда буданд. Бо ӯ ду-се маротиба
сӯҳбат доштам. Ин вохУриҳо ба он хотир сурат гирифт, ки ба
муносибати 60-солагиаш дар ҳамқаламй бо Раҳим
Мусулмонқулов рисолачае таҳия намудам. Ёдам ҳаст, ки боре
барои мавод чамъ овардан ҳамроҳи ҳамшаҳриаш Эргаш Шоев,
ки дар Донишгоҳ ҳамкор будем, ба шифохонаи ҳукуматй
рафгам. Боқӣ он чо табобат мегирифг. Рӯйи ҳавлй, миёни боғот
соате сӯҳбат оростем. Ҳамон вақт аз Эргаш савол кард, ки
«худатаку шинохтам, лекин ин чавонмард кист?» Мақсадро
фаҳмондам. «Хай, ҳоло гӯй, ки ман қаҳрамонат мешавам»,-
шӯхй намуда буд Боқй. Мақолае ҳам дар «Ҳакиқати
Ӯзбекистон» чоп кардам. Рочеъ ба достони «Шӯриши Усмон»-
аш такризе навинггам, ки дар рӯзномаи «Комсомоли Точикистон»
нашр гардид. Худро хушбахт меҳисобидам, ки сари шахсияту
эчодиёти ин марди фарҳангй андаке бошад, ҳисса гузоштаам.
Рӯҳаш шод бошад, - гуфтаму аз чоям баланд шудам. Аз ин ки
боз як сутуни фарҳангй меншканад, кас нороҳатӣ эҳсос менамояд.
Устод Боқй то хеле аз пеши назарам дур намерафт. Оҳ, чй
қадар ин марди шоир ширинсӯҳбат буд. Соатҳо мардумро
механдонд. Рӯзи дафни дӯсти чониаш Мирзо Турсунзода гуфга
буд: «Мирзочон! Ором бихоб. Ман ҳам дер ё зуд дар паҳлуя'

248
қарор мегирам». Ин сухан чунин маънй дошт, ки ӯро баъд аз
фавт дар «Мазори Турсунзода» ба хок супоранд. АфсУс ки
шаҳрдорон, раёсати Итгифоқи нависандагон ва бахпш фарҳангии
Ҳизби коммунист васияти Боқиро ба чо наоварданд. Чй навъ
мешавад, ки ду шоир ва ду дУсте, ки дар зиндагй як пиёла
чойро бе ҳам намедиданд, вақти мурдан инҳоро чудо месозем?
Боз ҳам афсУс мехУраму бас... Албатта, кори баде ҳам нашудааст,
ки турбати Боқиро дар гУшае аз «Боғи Айнӣ» гузоштаанд. Рамзи
хуб аст. Боқй яке аз шогирдони воқеии устод Айнй буд. Шояд
ин падида калонҳоро водор сохтааст, ки оромгоҳи С.Айнӣ
манзили охирати Боқй гардидааст. Бо вучуди ин, гУри Боқй
бояд дар назди марқади устод Мирзо Турсунзода, дар теппаи
Лучоб қарор мегирифт. МегУянд, дӯстони чонй дар он дунё
ҳам ба якдигар мепайванданд. Ҳоло ки мебинам, Боқй дар
гУшаи хилвате аз «Боги Айнй» танҳои танҳост.

Дар Ҳирот обхезй шудааст. КУчаву хиёбонҳо пур аз гилу

об. Аскарони мо аз пайи обод сохтани харобиҳои обхезй мебошанд.
ИмрУз Кабир - раиси гумрукро дидам. Бай низ аз носозиҳо
миёни аъзоёни ҳизби «Халк» ҳарф зад. Парчамиҳо халқиҳоро
фишор меовардаанд. Ин ҳодиса табиӣ мебошад. Ҳар ҳизби
ҳукмрон ҳизби дигарро маҳв месозад.

Карими Назиҳй ҳам аз парчамиҳо менолид. Ҳама баҳри
вазифа чаҳду талош доранд,- мегуфт вай. Шонздаҳуми феврал
Саидов Шералй нақл кард, ки дар Карабоғ, ки дар самти
Чоряккор ва шоҳроҳи Кобул - Соланг қарор дорад як аскари
рус намакфурУшеро паррондааст. ГУё ин амал иштибоҳан рух
додааст. Бо вучуди ин мардуми минтақа бесаранчом шудаанд.
ИмрУз офтоб гирифта шуд. Тарчумонҳои точики низомй хона
омаданд. Онҳо қиссаҳои ачибу ғарибе дар мавриди ҳузури
Урдуи шУравй мекарданд. Воқеан, асокири мо худро соҳиби
кишвар дониста мардумозорй менамудаанд. Бо Калашников
таҳдид карда, моли дӯконҳоро мекашидаанд. Чунин рафтор
моро шармсор хоҳад кард. Шарки исломй ин хел амалҳои
ғайриинсониро қабул надорад. Шаби ҳабдаҳум баъди хоб
кардани Таҳминаву модараш нияти соате навиштан кардам.
Якбора аз назди бино ду-се дафъа садои тири тӯфангча хпунида
шуд. Ба зудӣ чароғи ҳучраро хомӯш карда, ба балкон баромадам.
Гумон кардам, ки мучоҳиддин сари аскарҳои пайраҳаи мо ҳучум
овардаанд, то ки ду-се шахси шУравиро қурбон намоянд.
Маълумам шуд, ки тирпарронй дуртар аз мо, назди бинои
Вазорати сохтмон, рух додааст. Он чо аскарони пайраҳа ба ин

249
сӯву он сӯ медавиданд. Мошинҳои пайраҳаи низомй низ пайдо
гардиданд. Ҳарфҳои русй шунида мешуд. Азбаски ичозати ба
берун баромаданро надоштам, пагоҳаш фаҳмидам, ки ронандаи
таксие ду резинро аз моншни дигаре дуздиданй шудааст. Ҳини
гурехтан аскарон пушти сари дузд тир холй кардаанд. Ба ҳар
ҳол ин ҳодиса боиси халалдор шудани истироҳати имшабаи
шӯравиҳо гардид.

Асадуллоҳ мақолаамро овард. Онро ба шоир Руини
Абдураззоқ медиҳам, то ки дар «Ирфон» чопаш кунад. То ин
вақт Руинро намешинохтам. Дар манзили Маҳмаддулоҳи Лутф
вохӯрдем. Ҷавони фарҳангй буд. Шеърҳои чолиб ҳам
менавиштааст. Руин бо М.Лутфдар Вазорати таълим ва тарбия
ифои вазифа дошт.

Осмони Кобулро ҳавопаймоҳои боркашу низомй пахш
намудаанд. Хиёбонҳоро асокири шӯравй серодамтар сохтаанд.
Мардуми шаҳр нигоҳҳои маънидорашонро дар мавриди мо
идома медиҳанд. Ҳаждаҳум барои духтарам Фотимабону
табрикнома фиристондам. 28-ум зодрӯз дошт. Ба корманди
Кумитаи чопи чумҳурй — Салимабону номае навишта, хоҳиш
намудам, ки дар бораи чопи рисолаи банда маълумоте фиристад.
Қаблан сари ин мавзӯъ ба номи Муншии умумии Ҳизби
коммуниста Точикистон Ҷаббор Расулов мактуби шикоятӣ
навишта будам. Рисолаи «Симои коргар» чанд сол боз дар
нашриёти «Ирфон» «чангу хок» мехӯрд.

Сарнишинони Маскав тасмим гирифтаанд, ки бист фоизи
мутахассисини бахши низомиро ихтасор кунанд. Вақте ки урду
ин чост ба фаъолияти ҳарбиҳои қарордодӣ зарурат намемонд.
Ба ҳамин монанд, қарордоди геологҳо чй лозим аст? Онҳо ду
сол аст, ки «чиланишинй» доранд. Маош мегиранду бас. Дигар
кореро ба манфиати Афғонистон анчом намедоданд. Хеле хуб
мешуд, ки муваккатан фаъолияти ин гурӯҳро қатъ намоянд.
Ҳамчунин гап-гап аст, ки синфҳои яку чорро мебастаанд. Ҳарчи
қадар ки сафи шаҳрвандони рус дар Афғонистон кам карда
шавад, ҳамон андоза Шӯравй манфиат хоҳад дид. Чашмҳои
бад ҳам сӯи мо камтар нигаронда мешаванд.

Нуздаҳуми феврал ба Найми Хусейн занг зада, телефони
дафтари Аъзам Раҳнаварди Зарёбро пурсон шудам. Зарёб тоза
аз зиндон берун гардида, вазифаи мудирии рӯзномаи «Кобул
ниюс таймс»-ро ба ӯҳда дошт. Ноил ваъда дод, ки телефонашро
ҳатман ба ихтиёрам мегузорад. Дар айни ҳол телефонаш чавоб
намедодааст. Зарёб яке аз достоннависони варзидаи Афғонистон

250
аст. Таъсир аз Содиқ Ҳидоят дорад. Завчааш Спужмай Рауф
низ нависандаи хубест. Инҳо қаҳрамони таҳқиқҳои
адабиётшиносии банда хоҳанд шуд. Бо мутолиаи достоне
соҳибашро пайдо карда, аз наздик сӯҳбат намудан баҳраи
бештаре мебахшад.

Лаҳзаи фароғат дар ҳучраи кориам сари миз менишинам,
то ки чанд сатре оид ба достоне бинависам. Таҳмина наздам
мешинад ва ҳама ҳунарҳояшро бароям нишон доданй мешавад.
Монда, ки шуд, болои колин дароз меканщд. Яъне хоб маглубаш
месохту банда ба навиштан мепардохтам, то он соат, ки хоб
фишорам наорад. Қуюди шабгардй эчодгаронро мусоидат
менамояд. Меҳмон гирифгану меҳмонй рафганҳо аз тарафи шаб
сурат намегирад. Ҳар кас кунчи хонаашро медонаду халос.
Шаби бисту якуми феврал даҳшатнок шуд. Соатҳои нӯҳ якбора
шаҳрро садо ва шиорҳои «Аллоҳу акбар» фаро гирифт. Садоҳои
марду занон чунон баланд буд, ки дар масофаи чанд километр
шунида мешуд. Саросемавор чароғҳоро хомӯш кардем. Доду
фиғони издиҳом бо садои тири Каланшикову тУпи танкҳо омезиш
меёфт. Ин лаҳза дар хонаи Олимчон филми фаронсавй тамошо
доштем. Ба балкон баромадем, ки дар масофаи 200 метр аз мо
дуртар гурӯҳе «Аллоҳу акбар» гУён чониби микрорайони нав
ҳаракат доштанд. Якбора аз чор самти шаҳрчаи истиқоматии
мо садоҳои «Аллоҳу акбар» шунида шуд. Ман ба хонаи худ
даромада ба ҳамсарам фаҳмондам, ки афғонҳо алайҳи шУравиҳо
«чиҳод» эълон кардаанд. Чароғҳо хомӯш буд. Таҳмина дар
торикй ба ҳар тараф медавид. Вай парво надошт, зеро
намефаҳмид, ки чй ҳодиса рӯй додааст. Кӯдак гУё аз вазъияти
падару модараш огоҳ шуд, ки хобаш бурд. Ин шаб то рУз садо
баланд буд. Мо ҳам дар торикии шаб садоҳои даҳшатборро
гӯш медодему хоб аз чашмон парида буд. Ба мушовирон
вазъиятро бо Олимчон фаҳмондем ва хоҳиш намудем, ки ҳама
чароғҳоро хомӯш намоянд ва ба балконҳошон набароянд. Баъзе
аз онҳоро ларза фаро гирифт. Завчаи ман бошад анчомҳояшро
чамъ мекард. Торафт тирпарронй меафзуд. Садоҳо бештар аз
самти чодаи Майванд ва Чаман ба гӯш мерасид. Ҳукумат ҳатман
сӯи издиҳом тир холй менамуд ва ҳам ба воситаи мошинҳои
сУхтор онҳоро бо.обиях «оббозй» медоронд. Қарибиҳои рУз
доду фиғон кам шуд. Шояд бори аввал маро тарсу ҳарос фаро
гирифта буд. Банда аз худ парвое надоштам, аммо ҳоли
Таҳминаву модараш чй мешуд? Албатта, мақсади издиҳом он
набуда, ки шУравиҳоро кушанд, балки онҳо фишор меоварданд,

251
то ки шиори «Шӯравиҳо ба хонаҳоятон равед!» чомаи амал
пУшад. Масалан, щоҳидон мегуфтанд, ки садҳо овоз дар якчоягй
шиори «Шӯравиҳо аз хоки Афғонистон бароетон!»-ро такрор
мекарданд. Ин ҳамон шиоре буд, ки ирониҳо дар муқобили
амрикоиҳо медоданд. Дар натичаи ин шиор панчоҳ ҳазор
америкой ва Ризошоҳ Паҳлавӣ хоки Иронро тарк гуфтанд. Гап
дар ин аст, ки издиҳоми бесилоҳро, ки аз занону бачаҳои ноболиғ
ва чавонон иборатанд, куштани давлат кори хуб нест. Одатан,
ҳукумат гузашт мекунад, то ки хуни бегуноҳон рехта нагардад.
Афғонҳо мегуфтанд, «агар щӯравиҳо баромада раванд,
Афгонистон ором меншвад». Ногуфта намонад, ки як рУз кабл
аз ин ҳодиса шабномаҳои даъватй дар чо-чоҳои шаҳри Кобул
паҳн шуд. Аз ин чост, ки 21-ум аз соатҳои даҳи рУз дУкондорон
дарвозаҳои мағозаҳояшонро ба рУи харидорон бастанд. Дар он
шабномаҳо навишта шуда буд, ки 21 -ум дар Кобул «чиҳод»
эълон мешавад. Аммо, шояд, ташкилдиҳандагони «чиҳод» рӯзона
чуръат накарданд, балки баъд аз хуфган онро амалй сохтанд.
Аллакай мавчҳои «Би-би-си» ва «Садои Амрико» ҳодисаи шаби
бисту якумро шарҳу эзоҳ дода, ба хулосае омаданд, ки бояд
шУравиҳо Афғонистонро тарк намоянд. Дар ин ҳодиса ҳам
дастгоҳҳои кашшофии Амрико ва ҳам халқиҳо даст доштанд.
Бабрак Кормал маъқулашон набуд. Вакте ки дар як шаби тор
Аминро куштанду аз ким кучо Бабракро оварда ба қудрат
расонданд, ҳама ба шубҳа афтоданд Л.И.Брежнев ва дасттоҳаш
ҳангоми ба ин қарор омадан, гумон доштанд, ки Афгонистон
ҳамон Чехословакияю Венгрия аст. Айнан аз методи дар он
чоҳо амалисохтаи хеш истифода карданд. Ҳол он ки Афгонистон
Кампучй ҳам нест, балки ин кишварест, ки дар ҳамадавраҳои
мавчудияташ бо ачнабиҳо даст бар гиребон шудааст ва дар
мисоли инглисҳо, ки се дафьа ба мағлубият рӯ ба рӯ гардиданд,
муваффақ ҳам шудааст. Дар мулкҳои исломй сиёсатро хеле
эҳтиёткорона, санчида ва бо тааммули хосса бояд чорй кард.
Шӯравӣ, аллакай, дар сиёсаташ бо Афгонистон хато содир
карданашро фаҳмида буд, вале чунин шиорҳо вайро бароварда
наметавонистанд. Тасаввур кунед, ки ҳоло урду аз хоки
Афгонистон бароварда мешавад, аммо ин ҳодиса ШУравиро, ба
сифати як давлати абарқудрат шармсор муаррифй менамуд.
Тамоми чаҳони Ғарб қарсак мезаданд. Бинобар ин ШУравиро
тоқат мебояд, ҳарчанд ки талафоти чониаш торафт меафзояд.
Афғонҳо мардуми чонсахтанд. Амин дар муддати як сол,
тақрибан, бист ҳазорашро кушт, аммо ҳоло ҳам аз муқобилият

252
даст намекашанд. Бабрак, ҳарчанд ки ҳама зиндониёнро озод
намуд, вале барояшон соҳибэҳтиром нашуд. ВатанфурУшаш
меномиданд. ГУё Афгонистонро ба хотири аз Амин касос
гирифтан бо ду дасти адаб фурУхт, мегуфтанд маъмурини
баландмақоми вазоратхонаҳо. Вале, агар ин чиҳодашон монйнди
Ирон ҳафтаҳо идома бигирад, ШУравй мачбур меш'авад, ки
анчомҳояшро чамъ намояд. Ба гумонам, ШУравй вазъиятро то
ин дарача нарасонда, балки бо дасти худи афғонҳо издиҳомро
пахш менамояд. Пагоҳии бисту дуюм то соатҳои нӯҳ гУё шаҳрро
оромӣ фаро гирифт. Дигар доду фиғон ва садои тиру тУп шунида
наменгуд. Акнун нафасамонро рост карда, хостем нонушта
бикунем, ки боз садоҳо баланд шуду тирпарронй авч гирифт.
Дар миёни чиҳодгарон донишчУёни Донишгоҳи Кобул бештар
будаанд. Бадбахтона, ҳавои Кобул сард шуд. Борони маҳин бо
барф омезиш меёфг. Модари Таҳмина анчомҳои шаб наёфгаашро
чамъу гир карда ба чомадонҳо меандохт. Гумон мебурд, ки
таъҷилан автобусҳоро меоранду борашон мекунанд ва то
помонакҳои ҳавопаймо гуселашон мекунанд. Воҳима ҳама
шУравиҳоро аз нав фишор меовард. Мушовирон бо хонумҳошон
ҳар лаҳза наздам меомаданд ва чй кор карданашонро
мепурсиданд. Шуморо намедонам, мегуфтам дар чавоб, аммо
завчаи ман болои чомадонҳояш нишастааст ва омода аст, ки
Хозир сУи Душанбе роҳ пеш гирад. Зани Горин мегуфг: «Назар,
доим шУхй мекунй, ту ҳамаро мефаҳмй, гӯй ки анчомҳоямонро
чамъ кунем, ё интизор бошем». «Интизор бошед,-гуфтам,- то
соате, ки аз консулгарй намоянда меояд. Вале онҳо аз сафорат
роҳи баромад надоранд, вагарна меомаданд ва мёгуфтанд, ки
чй кор кунем». Соатҳои нӯҳ буд, ки вертолёту ҳавопаймоҳо
хеле паст болои шаҳр пайдо шуданд. Соати дувоздаҳу ним
телевизиони марказй эъломияи Вазорати дохиларо манзури
ҳамагон гардонд. Дар эъломия омода буд, ки теъдоди зиёди
ачирони зархариди америкой, чиной ва покистонй рУзи сеюми
Ҳут (21.02) ба тачовуз даст зада, дӯкону мағозаҳои зиёдеро
талаву тороч карда, мошинҳоро оташ задаанд. Онҳо чандин
кУдакону занон ва мардони кобулиро ба қатл расондаанд.
Эъломияи хукуматй бошандагони Кобулро ба оромиву осудагй
даъват намуда, аз мардум хоҳиш мекард, ки ин душманони
зархаридро ба дасти давлат таслим диҳанд. Ҳамзамон аз ҳама
ашхосе, ки аслиҳа доранду ҳуччат не, ҳатман дар муддати 24
соат силоҳашонро ба ҳукумат супоранд. Дар кУчаву хиёбон ва
майдонҳои шаҳр аз чор нафар зиёд чамъ шудан манъ гардид.

253
Қуюди шабгардй аз соати ҳашти бегоҳ то чору сии субҳ
муқаррар шуд. Иловатан оид ба ин тазоҳурот бошандагонро
огоҳ хоҳанд сохт. Урдуи шУравй назорати шаҳр ва
микрорайонро пурра ба ихтиёри худ гирифт. Аскарҳои мо дар
болои кУпруки назди хонаҳои мо пайраҳа монда, анчомҳо ва
худи шаҳрвандонро месанчиданд. Рафту омади мошинҳоро
назорат мекарданд. Аз чониби Пули Чархӣ гурӯҳе аз занони
фаранчипУшу мардони дастордор тарафи маркази шаҳр равон
буданд. Қатораи бетееру танкҳо низ чониби қасри шоҳй ҳаракат
доштанд. Садои одамони чиҳодгар тамом шуду садои пай дар
пайи ҳавопаймоҳои МИГ-23 гУшу ҳушро нороҳат сохт. Гоҳ-гоҳе
дар минтакаи микрорайон тирпаррониҳо шунида мешуд.
ШУришгарон ҳоло ҳам пароканда нагардидаанд. Бубинем, ки
имшаб чи ҳодисае cap мезанад. Пагоҳ Рӯзи Артиши шУравй
мебошад. Шояд боз «тӯҳфаеро» дар ин рУз пешкаш мекунанд.
Дар ахбори бегоҳӣ эълон доштанд, ки ҳоло ҳам душман они
Инқилоб мукобилият нишон медиҳанд. Бинобар ин, 23-юми
февралро таътил эълон карданд. Шонздаҳ нафар покистониҳоро
асир гирифга будаанд, ки чеҳраҳои онҳоро намоиш доданд.
Маълум мешавад, ки онҳо бо шиносномаҳои афғонй ба кишвар
дохил гардида, бо пули зиёде мардумро алайҳи ҳузури шУравиҳо
хезондаанд. Ҳарчанд ки таври расмй нагуфтанд, шиорҳояшон
«Аллоҳ акбар! ШУравиҳо кишварро тарк намоед!» будааст. Як
ҳиссаи шаб аз самти Майванд боз сару садо баланд шуд. Аммо
дер давом накард. Зеро эълон буд, ки куюди шабгардй аз соати
ҳятпт огоз мешавад. Табиист, ки зиндонҳо дуюмбора пур гардид.
Бо вучуди ин шУришгарон ба музоҳира идома медоданд. 'I амоми
шаб тирпарронй дар чодаи Майванд идома ёфт. Вертолётҳо
чашмакзанон болои Кобулро муҳосира намуданд. «Садои
Олмон» ҳаводиси дирУзаи Кобулро маънидод намуда, изҳор
дошт, ки касони зиёде кушта гардидаанд. Ҳоло, ки соат
дувоздаҳи рУз аст, тирпарронй хомУш нашудааст.

Л.И.Брежнев дар назди интихобкунандагони ноҳияи
Баумани Москва гузориш дода, оид ба вазъияти дохилии
Афгонистон дахл кард. Аз чумла таъкид дошт, ки то замоне ки
Афғонистонро хатар таҳдид менамояд, Урдуи шУравй он чо
мемонад. Мо аз касе наметарсем ва ба муқобили ҳар навъ неруи
хоричй истода метавонем, хулоса кард Л.И.Брежнев. Соат панчи
бегоҳи бисту сеюм аст. Ҳаракати танку парвози ҳавопаймоҳои
низомй идома дорад. Ҳамоно садои тирро шунидан мумкин аст.
Мағозаҳои микрорайон рУзи сеюм ҳам маҳкам монданд.

254
Дӯкондорон аз варақапаҳнкунандагон сахт метарсиданд. Хавф
аз он доштанд, ки агар дӯконро кущоянд, шабона оташ мезаданд.
Аз ин рӯ, ҳама дУконҳои шаҳр баста мебошанд. Ба воситаи
радиои кишвар ҳар лаҳза аз точирону дУкондорон даъват
меоварданд, ки мағозаҳояшонро кушоянд. Вале касе чуръат
намекард. Дишаб ҳини тафтиш табааи инглисие ба аскарони мо
итоат ба чо намеорад, ки чо ба чо парронда мешавад. Дастаҳои
ошӯбгар, одатан, дар меҳмонхонаҳову ресторанҳо чойгир шуда,
он чо ба воситаи пули гарон мардуми эҳтиёчмандро алайҳи
сиёсати давлат бармехезонданд ва ба хиёнат кардан
роҳбалидиашон менамуданд. Шаби 23-юм ҳам расид. Сабтҳоеро
аз ҳодисаҳои дирӯза дар телевизион намоиш доданд. Даҳҳо
манзилу мошинҳои сУхтаро ба навор гирифтаанд.
Китобфурӯшии «Байҳакй»-ро дар Спинзар нишон доданд, ки
ба пуррагй хокистар шуда буд. Он чо асосан китобҳои русй ба
фурӯш монда мешудааст. Як чилд тафсири Қуръон ҳам сӯхтааст.
24-ум барои маъмурини вазоратҳои ди<}х)ъ, дохила, тичорат ва
баъзе муассисаҳои дигар рӯзи корй эълон шуд. Тирпарронй
ҳанУз ҳам шунида мешавад. Ҳукумат бори дигар аз дӯкондорон
хоҳиш намуд, ки ба фаъолият оғоз намоянд. Имшаб вазири
дифои Афғонистон ченерол Рафеъ Артиши Шӯравиро ба
муносибати 62-солагиаш табрик гуфт. Консерти дилчаспе ҳам
тақдимашон гардид.

Бисту чоруми феврал боз акси як даста ошУбгаронро нишон
доданд. Шаҳр каме ором гирифт. Баъзе дӯконҳо ба кор шурӯъ
намуданд. Парвози вертолётҳо кам шуд. Фақат садои гулдуроси
ҳавопаймоҳои «Антей», ки пушти ҳамдигар болои Кобул пайдо
мешуданд, боиси хавотир мегардиданд. Пайраҳаҳои назоратй
бо танкҳо аз пайи ичрои вазифаҳошон ҳастанд. Як кашшофи
амрикоиро бо номи Роберт ва ду покистонии дигарро аз ҳамин
дастгоҳ, ки чанд рӯз пеш дошта буданд дар Шӯрои Инқилобй
ба чазо хоҳанд кашид. Намояндаи Вазорати хоричаи Покистон
дар ин маврид ба эътирозномаи Афғонистон чавоби раддия дод.
Дар раддия омада буд, ки он 16 нафаре, ки бо номи шаҳрвандони
Покистон намоиш додаанд, ба кишвари У ҳеч иртиботе надоранд,
балки онҳо зархаридони худи Афғонистон мебошанд ва ба
мақсади сиёҳ намудани Покистон ташкил карда шудаанд.
Мухолифин аз тарзҳои пинҳонкорй истифода намуда, терорро
ривоч хоҳанд дод.

Бисту панчуми феврал баъди ором шудани Кобул барои ҳамаи
вазоратхонаҳо рӯзи корй эълон гардид. Ронандаи мо низ омад,

255
вале ба сабаби аз сафорат амре содир нашудан, имрУз ҳам дар
манзилҳомон карор гирифтем. Хавф воқеият дошт. ШурУъ
шудани террор аз имкон берун набуд. Чанд тан аз аскарҳоро,
ки назди биноҳои мо навбатдорй мекарданд, дар хонаҳомон
нон додем. Онҳо, ки зиёд буданд, ба хонаҳои мушовирон тақсим
шуданд. Ҳамагй аз 18-19 сол беШ надонгганд. ДирУз афгоне бо
мошин аз назди онҳо гузашта тир холй мекунад, ки дар натича
як аскар ҳалок мегардад. Дишаб, «Садои Олмон» хабар дод,
ки Султоналй Киштманд ва Маҳмуди Барёлайро рУзи панчшанбе
паррондаанд. Хабар дурУт буд. Киштманд, чунон ки гуфтам,
дар Маскав табобати меъда мекард, Барёлай бошад имрУз барои
инггирок дар конференсияе ба хорича сафар намуд. Телевизиони
Кобул дарҳол нодуруст будани хабари «Садои Олмон»-ро эълом
дошт. 26-ум ҳам сари вазифаҳомон ҳозир нашудем, зеро шабона
назди бинои мо як парчамиро, ки навбатдорй дошт, ба катл
расонданд. Пагоҳ ба кор мебароем, чунки аз сафорат расман
хабар доданд. Телевизору радио бошад, фақат ҳаводиси рӯзҳои
21-23-ро шарҳу эзоҳ медод. Бачаҳои 10-12 солае, ки бо чиҳодгарон
мусоидат кардаанд, рУйи саҳнаи телевизион карор мегирифганд.
Ҳар кадом ба гуноҳаш коил мешуд. Яке аз онон чунин икрор
кард, ки соати даҳи шаб онҳоро аз хонаҳояшон берун бароварда
ба масчиде оварда, ташвик мекардаанд, ки дар кУча пеш-пеши
калонсолон роҳ рафта, бо садои баланд «Аллоҳ акбар» гУянд.
Ҳамчунин ба онҳо ёд додаанд, ки русҳоро ҳакорат диҳанд. Ба
дасти ҳар кадомашон як ададй граната дода мефаҳмондаанд,
ки бочуръат чониби танку мошинҳои низомиён ҳаракат кунанд,
зеро онҳоро бачаҳои ноболиғ гуфта, намепарронанд. Вақте ки
ба танкҳо наздик мешаванд, гранатаро болои он ҳаво медиҳанд,
панчараҳои дУконҳоро зада мешикананд ва умуман ба харобкорй
машгул мегарданд. Яке аз ин бачаҳоро дар кУча дошта
гуфтаанд: «Шумо чУчаҳои Ленин ҳастен, кофар шуден»,
Хулоса, ҳамаи бачаҳоро тарсонда ба чиҳод кардан мачбур
сохтаанд. Бисёре аз онҳоро ба зиндонҳо андохтаанд, ки ҳеч
гуноҳе надоштанд. Аз ин рӯ, Бабрак Кормал фармон баровард.
Пагоҳ баъд аз соати ду падару модарон метавонанд фарзандҳои
гумроҳшудаи хешро аз назди дарвозаи садорат гиранд.

Конференсияи деҳқонон, ки бисту чорум бояд сурат мегирифг,
6а сабабҳои маълум имрУз баргузор гардид. Бабрак Кормал
панчоҳ дакиқа баёния дод. Бо поён ёфтани мачлис Бабрак бо
чанд тан намояндагони деҳқонон огӯш кушод. Дар ин чаласа
муллоҳо ҳам иштирок доштанд. Раиси давлат дар маърӯзааш

256
оид ба муносибати Афғонистону ШУравӣ дахл намуда, суханҳои
қобили қабул арз кард.

Аз Р.Мусулмонқулов нома шрифтам. У дар ёдбуди шодравон
Тағай Ҳомидов Шоҳҳайдари ҳамдарси донишгоҳиямро дидааст,
ки дар нашриёти «Ирфон» кор мекард. Назар ба маълумоти
доштаи эшон китоби банда на дар нақшаи чопи соли 1981 будааст
ва на дар нақшаи соли 1982. Ба фикрам, номаи шикоятиам ба
Ҷ.Расулов нарасидааст, вагарнаягон чора медиданд. Мақолае
сари насри дарии Афғонистон барои точикони Узбекистан
фиристонда будам, ки дар рУзномаи «Ҳақиқати Узбекистон»
чоп шудааст. Дар ин кори хайр, дӯсти тошкандиам Ҳамидчон
Ҳомидов, ки дар Института педагогии ба номи Навоии Тошканд
дотсент аст, мусоидат кардааст.

Бисту ҳафтум, баъд аз чанд рУзи «чилланишинй», ба корҳои
расмиамон оғоз намудем. Дар майдони Паштунистон як танки
афғонӣ пайраҳа мекард. Бетеерҳои мо бо виқор дар шаҳр давр
мезаданд. Аскарҳо бошанд болои онҳо менишастанд. Байрақи
ШУравй чилва мезад. Вақте ки ба бинои вазорат дохил шудам,
ҳис намудам, ки салому алейки афғонҳо тамоман тағйир ёфтааст.
Онҳо лутфи пештараашонро нишон намедоданд, балки дуздида-
дуздида аз таги чашмон ба мо назар меандУхтанд. Тибки
фармони Бабрак баъд аз чошт бачаҳои чиҳодгар, ки ба воситаи
тУфанг ба издиҳоми ачирон шарик гардида буданд, озод шуданд.
Онҳо аз кори кардаашон пушаймонй доштанд.

Бисту ҳапггум панчшанбе буд. Одатан ин рУзҳо дар Кобул
кадом ҳодисаи нохуше cap мезад. То соати як кор кардем.
Вертолётҳо варақа партофганд. Он чо аз ҳаводиси дирУза ёдоварй
мешӯд. Қисме аз дӯконҳо ба фаъолият пардохтанд. Мушовирон
масъалаи силоҳ доштанро ба миён гузоштанд. МавзУъро ба вазир
арз карданй буданд. ШУравй мехост, ки шаҳрвандонаш ба воситаи
вазоратхонаҳо силоҳдор шаванд. Ҳол он ки агар дар қасди
куштани мо мешуданд, тУфангча ёрй дода наметавонист. Аммо
дар манзил будани силоҳ зарар надошт. Ба хусус аз тарафи
шаб тУфангча ба дард мехУрд. Ба ногоҳ ба манзил таҳдиде
сурат мегирифт, то омадани ёрии беруна шахе метавонист, ки
бо ҳашт-шонздаҳ тир соате худ ва оиларо муҳофизат намояд.

Як ҳафга боз ҳабси хонагӣ ҳастем. Аз манзилҳо берун шудани
зану бачаҳо манъ буд. Таҳминаи бечора факат аз тареза берунро
медид ё гоҳе ба хонаи Олимчон «меҳмон» мешуд. У дигар
бозичаҳояшро азоб намедод ва сУяшон назар ҳам намекард.
Бозичаҳо гУё ба дилаш зада буданд, ки бо кафшҳо, чУб ва

257
пиёлаву чойнак бозӣ мекард. Хайрият, мақомҳои У моро ҳам
андаке осу да нигоҳ медоштанд. Намедонистам рУзҳои дар хона
будан вақтам чй хел мегузарад. РУзи таваллуди Фотима буд.
Худро дар сари хони манзили душанбегиамон тасаввур
мекардем. Бисту нӯҳуми феврал ҳам фаро расид. Дар Кобул
гУё баҳор омада буд. Аммо гоҳе барфи лак-лакй ҳам меомад.
Дар маҷмУъ ҳавои кишвар мисли вазъияти дохйлиаш пуртуғён
менамуд. Пагоҳй хонаи Ҳаким Назиҳӣ даромадам. Вале У танбалй
карда мақоларо аз таҳрир набароварда буд. Асабй шудаму онро
аз дасташ пас шрифтам. Сари роҳ дари хонаи шогирдам
Саймуддинро кУфтам. Абдулмачиду Муродалй ва ду-се
тарчумони ҳарбй низ омаданд. Палави точикй пухтанд. Тарчумоне
аз ҳарбиҳо нақл кард, ки дар Чалолобод амалиёт зидди ашрор-
мучоҳиддин шурУъ шудааст. Ҳамин чо шунидам, ки занони
бачадорро ба Ватан мефиристондаанд. Аввал се фарзанддорҳоро
равон мекардаанд. Имкони cap шудани чанг аз чониби Покистон
мавзУи муҳокимаҳои онрУза гардид. Фиристодагони
мучоҳиддинро аз кУчаву бозор ва хонаҳои хешу таборашон
дошта, зиндонй мекарданд. Яъне маҳбасхонаҳои Афғонистон ҳеч
вақт бе «муштарй» намемонд. Одамони шубҳанокро дар кУчаҳо
манъ мекарданд. РУзе яке аз тарчумонбачаҳои моро покистонй
гуфта, ду-се соат дар шУъбаи милиса маътал сохтаанд. Ба ҳамин
тариқ моҳи феврал ба сафҳаи таъриху рУзгори мо шиори
«ШУравиҳо ба хонаҳоятон равед!»-ро тавлид кард. Ин шиор
моҳҳои баъдй идома хоҳад ёфт. Ҳама ҳодисаҳои пешомад дар
заминаи ҳамин шиор cap хоҳанд зад...

ГУСЕЛИ ЗАНОНУ ФАРЗАНДОН БА ВАТАН

Овозаҳои моҳи феврал дар мавриди ин ки занону бачаҳоро
аз Кобул мебароранд, оғози моҳи март амалй шуд. Назар ба
маълумоти кашшофон бо гарм шудани ҳаво мучоҳиддин ба
амалиётҳои шадиди чангӣ даст хоҳанд зад. Моҳҳои интизорй
барои нерӯҳои Раббониву Гулбиддин ба поён расид. Онҳо гумон
доштанд, ки Урдуи рус аз хоки Афғонистон мебарояд. Вале
чунин нашуд. Баръакс, торафт сафи неруҳои ҳарбии шУравй
меафзояд. Даштҳои самти Хайрхона, ду тарафи шоҳроҳи Кобул
- Қандаҳор, Кобул - Ҷалолобод ва майдонҳои чануби Лугар
пур аз хаймазорҳо шуд. Табиист, ки дар Покистон низ Амриков”
Хитой ҳамин навъ фаъолиятро анчом медиҳанд.

258
Дастури сафорат оид ба фиристондани занҳое, ки бачаҳои
ширмак доранд, содир шуд. Дар ин чумла, оилаи банда низ
шомил мегардид. Рӯзи парвозро ҳам маълум карДанд. Сеюми
март. Автобусҳо ҳар оиларо аз манзилаш мегирифт. Чое чамъ
намудан, ичозат набуд. Хавф дошт. Аз ин ки ду моҳ боз
бозорравй манъ асту бачаҳоро берун баровардан намемонанд,
беҳтар буд, ки ба Ватан гусел мешуданд. Асабҳои мо - мардон
ҳам ором мегардид, зеро дар чойи кор менишастему фикри
хонаро менамудем, ки ҳолашон чй шуд, боз ягон мучоҳиде оиларо
ба гаравгон нагирад. Дар чунин ҳолат кор ҳам натичаи дилхоҳ
намедод.

Барой рУзи сеюми март омодагй мегирифтем. Азбаски
бозорравй мумкин набуд, чизе ҳам харидорй карда натавонистем.
Як радио-магнитофон ки пештар гирифта будам, ҳамонро
мебурд. Анчомҳои Таҳминаву модарашяк чомадон шуд. Барой
хонавода бошад ҳадяе ҳам дарёфт карда натавонистем. Рӯзи
сеюм автобусро интизор шудем, аммо ба сабаби бад будани
боду ҳаво парвоз ба рУзи дигар моноида шуд. Мутаассифона,
ду рУзи баъдй низ борону барф омезиш ёфта, боиси он шуд, ки
ҳавопаймоҳо ба Кобул омада натавонистанд. Ниҳоят, рУзи шашум
ҳавои хубе пешвозамон гирифг. Автобусе назди бинои мо истод.
Таҳминаро аз дасташ гирифта рУйи ҳавлӣ баромадем. Ҳамсояҳо
барои гусел чамъ шуданд. Ҳол он ки дар ин се бегоҳи интизорй
ҳамашаба Горин бо завчааш, Олимчону Ҳабибу Абдулмачид ва
дигар точикҳо хона меомаданд ва то соати нӯҳу ей менишастанд.
Азбаски Мунираи Олимчон дар синфи ибтидой мехонд, завчаи
У ҳоло намерафт. Ҳабиб ҳам ҳамчунин. Абдулмачид мучарради
«ботачриба» буд. Азимчону Муҳаммадчон низ рУзгори
мучаррадй мекашиданд. Онҳо парвое надоштанд.

Шаш-ҳафг автобус аз занону бачаҳои ширмак пур шуд.
Парвоз на аз майдони ҳавоии мулкй, балки аз майдони низомиён
сурат мегирифт. Автобусҳо аз самти чапи майдон ҳаракат карда,
то назди дарвозаҳои ҳавопаймоҳои ТУ-154 «б» рафганд. Се-чор
ҳавопаймо омодаи парвоз буд. Таҳминаро бо модараш шинондам.
Мардҳо чомадонҳоро ба салон дароварданд. Пилотҳо шитоб
доштанд. Ин лаҳза чархболҳо якбора фазой Кобулро таҳти
назорат қарор доданд, то ки ҳавопаймоҳо ба ягон ҳодисаи нохуш
рУ ба рУ нашаванд. Ичозати парвоз дода шуд. Вертолётҳо ба
чандин километр қаторкӯҳҳои Кобулро назорат мекарданд.
Ҳавопаймоҳо баъд аз ҳар даҳ дақиқа боло мешуданд. Медидам,
ки афғонҳо байни худ пичир-пичир менамуданд. ГУё ба ҳоли

259
моён механдиданд. Хеле даҳшатбор аст, вақте ки кас медонад,
ки ин мулк ба ӯ тааллуқ надорад. Ин лаҳза бевосита ду мисраъ
шеъри шоир ифодагари вазъи ҳоли мо буд:

Бигзор гадо бошам, дар хоки Ватан бошам,

Дар банди чафо бошам, дар хоки Ватан бошам.

Оре, шоир дуруст гуфтааст. Ҳавопаймоҳо аввалан то
Тошканд парвоз карда, сипас шаҳрвандони дигарро сУйи Маскав
мебурданд. Баъди гусел хона омада толорро холй дидам.
Бозичаҳои Таҳмина қаторак сУйи банда менигаристанд. Чй кор
карданамро намедонистам. Чор ҳучраро давр задам, ба
ошпазхонае, ки хеле <*ёдаш» карда будам, ворид гардидам. Дегу
коса гУё мегуфтанд: «Акнун ту бо мо сару кор хоҳӣ шрифт.»
На китоберо хонда ва на варақеро сиёҳ карда метавонистам.
Ҳар чи ки мехостам анчом диҳам, дар пеши рӯям Таҳмина
пайдо мешуд. Ҳеч касро дидан намехостам. Ҳар рУз, ки чошт
барон нонхУрй меомадам, У дар тага дар бо нигоҳҳои меҳрангезу
ташнаи падар пешвозам мегирифт. Ҳамашаба чанд лаҳза
рақсҳояшро бо оҳангҳои Аҳмад Зоҳиру Зоҳир Ҳувайдо ва
Ҳангомаву Аҳмад Валид ичро мекард. Рақсҳояш маъқулаш
буданд, ки бо анчоми ҳар рақс худаш ширин механдид. Хандаи
У маро ҳам ба хандидан водор месохт. Ба ҳар ҳол аз як чиз
хушнуд будам, ки У акнун назди апаю акааш қарор мегирад,
то он вақт ки Кобул тинч шавад...

Шиори «ШУравиҳо ба хонаҳоятон равед!» барои мухолифини
давлат натичаи нахустро дод. Онҳо ин шиорро идома медиҳанд,
то он давре, ки шиори «ШУравиҳо хоки Афғонистонро тарк
намоед!» амалй нагардад Бабрак Кормал бошад, ҳама
чиҳодгаронро озод намуд. У бо ин амал мехост миёни мардумаш
чиҳатҳои инсонгароияшро намоиш диҳад, вале гумон буд, ки
обрУ пайдо мекунад. Дар йн озодшавӣ таъкиде ҳам ҳаст, ки
онҳо дигар алайҳи давлат муқобилият нишон намедиҳанд.
Дуюми март Ирон Афғонистонро ба он айбдор сохт, ки
ҳавопаймоҳои МИГ-23 -и он сарҳадоти Иронро вайрон кардаанд.
Телевизони Кобул ин айбномаро қабул накард, балки онро
тӯҳмати навбатии Ирон зиддии Афғонистон шуморид. Бабрак
Кормал ду-се маротиба ба унвони Хумайнӣ ва Банисадр номаҳо
фиристод, то ки миёнашон дӯстй оғоз гирад. Аммо онҳо ба
мактубу телегромҳои Бабрак чавоб доданй набуданд. Дар
муносибати Ирону Афганистан то ҳадде мавзУи шиаву суннӣ
таъсири манфӣ мерасонд. Бесабаб нест, ки ҳодисаи се'
Ҳутро(21-02) ба мардуми ҳазорачот нисбат медоданд. Амин ҳам

260
дар вақташ шиаҳоро хеле нобуд сохт. Чоруми март дар
Қандаҳор боронгарй баон дарача шадид буд, ки 1200 хонаводаро
бехону мои кард. ИмрУз понздаҳуми Ҳут аст. Душманон боз
варақаи ташвиқӣ паҳн намуда, таҳдид карданд, ки агар Шӯравй
урдуи хешро набарорад, ҳодисаи 22-юми февралро такрор
карда, чиҳод эълон Менамоянд. Аз ин рӯ, ҳукумат дар ҳама
вазоратҳои қудратй омодабоши дарачаи аввал эълон доштааст.
Ин рӯзҳо дар марзи Ҷалолободу Вазиристони Покистон чангҳои
шадид миёни нерӯҳои давлатй ва мучоҳиддин идома доранд.
Гӯё тарафи давлат ба пешравиҳо ноил шудааст. Панчуми март
ба дафгари корам Шаҳбоз занг зада, гУё ҳадя гирифг, ки сафи
оилааш дар Панчакент афзоиш ёфтааст. Яъне Меҳруннисои
шоира писар таваллуд кардааст. Табрикаш гуфгам. Зоҳиран
Кобул ором аст. Аммо аз бинои 14 сардори як дастаи
мучоҳиддинро бо номи Мачиди Колоконй асир гирифтаанд. То
ки Уро ба даст дароранд аз қабати се худашро рУи замин
партофта, гурехтанй шудааст. Ачиб, ки ҳеч чояш зарар
надидааст. Мачиди Колоконӣ аз қавми Бачаи Сақо будааст.
Баъд аз ин ҳодиса, мошинҳои пайраҳа дар микрорайон рафту
омадашонро зиёд карданд. Аз ҳама биноҳо шахсони шубҳанокро
ба шУъбаҳои милиса мебурданд. Вобаста ба воқеоти рӯзҳои охир
дар ҳама вазоратхонаҳо намоишҳои эътирозӣ зидди чиҳодгарон
сурат мегирифт. Ба Кобул ҳавопаймоҳои чангии ракетаандоз
ворид шуданд. ИмрУз ҳам дар шаҳр оромӣ нест. Вертолётҳо
дар фазой Кобул давр мезаданд. КУчаҳо таҳти назорати
аскарҳои афғонй ва танкҳои русй қарор доранд. Дар майдону
хиёбонҳои микрорайон силоҳдорон сайру гашт мекарданд. Ин
ҳолро медидаму дар ботин мегуфтам: «Хуб шуд, ки Таҳминаву
модараш рафтанд». Воқеан, Таҳмина чароғи хона буд. Ҳоло ки
мебинам манзилам бенур шудааст. Олимчони ҳамсоя ҳолати
бандаро эҳсос мекард, ки ҳамеша ба хонааш даъватам менамуд
ва як пиёла чояшро бе камина наменУшид. Устодам - мудири
кафедраамон С.Табаров, боз дар хаташ тақозо кардааст, ки
моҳи июн дар Душанбе шавам, то ки чойи корам аз даст наравад.
Албатта, домулло бо ин роҳ мехост, ки шогирдашро аз вазъияти
ноҳинчори Афғонистон раҳонад. Вале устод шояд намедонист,
ки ман дар ихтиёри худ нестам, балки боз роҳбарҳое ҳам дорам,
ки барои онҳо будани банда дар ҳамин навъ шароити даҳшатбор
баманфиаттар аст. Бо вучуди ин, ният доштам, ки то моҳҳои
октябр-ноябр мавзУъро ба «дӯст» фаҳмонам. Ҳанпуми март шуд.
Танҳоям. Олимҷон ба манзилаш даъват кард, то ки бо бачаҳои

261
точикистонй иди занҳоро чаши бигирем. Сӯҳбат хуб буд. Завчаи
Олимчон - Салимабонуро бо духтари ширинрӯяш - Мунира,
самимона табрик намудам. Набудани Таҳмина ононро низ
нороҳат сохта буд.

Нӯҳуми март намояндаи дӯст телефон кард. Хуб шуд, ки
омаданд, -гуфтам худ ба худ. Соати якуним омад, вале ба
дафтарам надаромад. Фақат худро нишон доду бас. Дастаи
онҳо рУзи сеюми феврал омада будааст. Мӯҳлаташон ду сол
таъин шудааст. Дар Доруламон хайма задаанд. Ба хона даъваташ
кардам. Ӯ танҳо набуд. Одатан, ин тоифа дунафарй мегангтанд.
Ӯро бароям ошно сохт, албатта бо номи дигараш на бо исми
ҳуччатиаш. «Дӯст» бо дастаи дигаре чониби Қандаҳор рафта
будааст. Намояндаро дар бораи қатъ намудани қарордод огоҳ
сохтам. Ин мавзУъро «дӯст» ҳал хоҳад кард, аммо Кормали
овардаамон моро қаноатманд накарда истодааст. Афзоиши
дастаҳои мо низ ба ҳамин хотир аст. «Груз - 200» зиёд шудан
дорад. Падару модарон норозигй зоҳир менамоянд. Як соли
дигар, тоқат бояд кард, то ки Бабракро дурусттар шинохта
бошем.

Ноили Ҳусейн китобҳои мавриди заруратамро рӯйхат карда
овард. Ба кимати ночизе онҳоро харидорй намудам. Телевизиони
Кобул ташвиқу тарғиби ҳузури Урдуи шУравиро хеле зиёд
кардааст. Мардуми Афғонистон бояд сабабҳои омадани асокири
русро донанд. Хонуми Шералӣ Саидро сари роҳ дидам. У аз
шавҳараш фаҳмидааст, ки бинобар бад шудани вазъият ҳама
зану бачаҳоро мефиристанд. Моҳҳои март - май ҳодисаи нохуше
рух медодааст. Аз хона телегром гирифгам. Таҳминаву модараш
ба хона расидаанд. Дар барномаи бегоҳирӯзии оинаи нилгун
араби чосусеро намоиш доданд, ки ҳини ичрои вазифаи кашшофй
ба даст афтодааст. У худро фиребхУрда ва гунаҳгор медонист.
Вале ба забони форсй балад набуд, ё намехост худро ифшо
созад. Вай ҳатман забони форсиро медонист. Дар ғайри ин, чй
навъ метавонист маълумоти чосусӣ ба даст орад?

Осмони Кобулро шонздаҳуми март боз вертолёту МИГ-23
пур карданд. Техникаи ҳарбй ба масофаи 100-200 метр тӯл
мехӯрд. Дина шаб, соатҳои ёздаҳ-, акнун ба истироҳат пардохтам,
ки якбора чор маротиба тири Калашников холй гардид.
Саросемавор аз зери болишт туфангчаро бароварда, омодаи
дифои хеш шудам. Вале дигар садое шунида нашуд. Бо вучуди
ин хоб гурехт. Қарибиҳои субҳ хобам бурдааст. Пагоҳй j
посдорҳо фаҳмидам, ки як мошини зиреҳпУши шУравй д?р

262
посгоҳ ба посдорҳо итоат накардааст. Дар натича ба чархҳояш
тир андохтаанд. Хайрият ки касе кушта нашудааст. Аз як чиҳат
будани посгоҳ барои таъмини амнияти моён хуб буд, аз сӯйи
дигар, боиси ташвишу нороҳатй ҳам мегардид.

Баъд аз вақти расмй бо Олимчон хонаи Саркис Бадалян, ки
сартарчумони вазорат буд, даромадем. У низ танҳо рӯзгор дошт.
Чанд рӯз шуд, ки беморй мекашид. Ҷавони хубе буд, аммо
одатҳои арманигидшро ин чо низ риоя менамуд. Яъне андаке
фиребгарӣ дошт.Ҳар сол вақти тарчумаи буча, ки шуд, худро
ба маризй меандохт. Ҳама тарчума ба сари ману Олимчон бор
мегардид. Бо Олим маслиҳат кардам, ки як бор армании
ҳилагарро хабар бигирем, шояд касалиаш воқеият дорад.
Дарвозаашро кӯфтем. Худаш пешвозамон гирифт. Хушҳол
менамуд. Ин ҳолатҳо банда ran мезадам, Олимчон бошад
ҳарфҳои бандаро мешуниду ҳаловат мебурд. Ба Саркис
фаҳмондем, ки дар ин чанд рӯз хеле пазмонаш шудаем.
Маъмурин ҳам аз мо савол мекунанд, ки оқои Саркис чй ҳол
донгга бошад. Ҳатто вазир соҳиб ҳам ду-се дафьа суроғ кардааст.
Дидам, ки чашмони Саркис ба бозй даромада, чеҳрааш зебо
гардид. Ин ҳолатро дида боз ба бофганҳо идома додам. Гуфтам:
«Саркисчон! Вазоратро бе ту тасаввур кардан душвор аст, Гумон
мекунем, ки он чо кор нест. Аз ин уток ба он утоқ тохтанҳоят ба
бинои вазорат фаъолияти корй ато менамуд. Чанд рӯз аст, ки
омаданием, аммо масруфиятҳо нагузоштанд, ки зудтар ба
дидорат бирасем». Саркис «ташаккур, ташаккур»,- мегуфг. Ҳис
намудам, ки ҳама бофгаҳоям маъқулаш шуданд, ки аз чояш
баланд шуду, як шиша коняки «Арарат»-ро болои миз гузошт
ва аскари хидматгорашро даъват намуд, то ки аз бозор ғизое
биоварад. Ман ҳам бо Саркис то даҳлез рафгам, то ки бубинам,
ки чанд афғонй медиҳад. Сад афғонй ба аскар дод ва фармуд,
ки барои чор кас хУроки сихкабоб биёрад. Банда ба зудй
Саркисро водор сохтам, ки сад афғонии дигар ҳам ба аскар
бидиҳад, зеро он сади аввала барои чор шиша кока-кола ва
помидору таркорй кифоя намекард. Ҳамчунин ба аскар
фармудам, ки барои чор кас не, балки барои шаш кас хӯрок
таҳия намояд. Саркис ноилоч боз сад афгонии дигар ба У дод...

Дастархони бонеъмате омода шуд. Қадаҳҳо пайи ҳам
бардошта мешуд. Бештар Саркису камина ҳарф мезадем_.
Сӯҳбатамон то дер давом кард. Хестан лозим мешуд. У
миннатдорй баён кард, ташаккур бачаҳо, - гуфг ҳаншми рафган.
Ману Олимчон бо як овоз мутгаҳид шуда, Уро бовар кунондем,

263
ки парво надошта бошад, бучаро мо худамон тарчума менамоем,
саломатиашро нигоҳ дорад. Ягон ҳафтаи дигар табобатро идома
диҳад. Мо бошем ҳар рУз баъди кор ба дидорбиниаш медароем,
намегузорем, ки ин бародари армании мо зиқ шавад. Вакте ки
сухани «ҳар рУз баъди кор ба дидорбиниаш медароем» гуфганам
якбора ба аъзой шунавоияш сахт зад, ки дар чавоб: «на, на,
дигар ташвиш накашед, ташаккур, худи фардо сари вазифа
ҳозир шуда, бучаро боҳам ба итмом мерасонем», - гуфт.
Мақсади мо низ ҳамин буД| ки дигар фиребгарИ накунад. Агар
ҳар бегоҳ дусад афғониаш аз чайбаш барояд, дигар мариз
нахоҳад шуд. Бо Олимчон манзили Саркисро пушти cap
гузоштему то хонаҳои хеш ба ҳоли Саркис хандидем. Ҳамин
шуд, ки рУзи дигараш аз ҳама барвақт дар чойи кориаш карор
гирифт. Саркис ҳам зираку пухта буд ва ҳам соддагиҳо дошт.
Боре дар вазорат афгонҳо кисса карданд, ки «душманони миллат
оби нУшокиро заҳролуд кардаанд.» Ба ин хотир моро огоҳ
сохтанд, то ки дар истифода аз оби хонаҳомон эҳтиёт намоем.
Ҳамон рУз Саркис барои хУроки чошт ба хонааш мераваду аз
дарвоза даромадан замон ба завчааш мегУяд: «Ира, дар вазорат
овоза ҳаст, ки обро заҳролуд кардаанд, канй рафта як санч, боз
заҳролуд нашавем». Хонумаш, ки бонуи чоқу боз ҳам пухтатаре
буд, ба Саркис чунин чавоб медиҳад: «Аҳмақ будаӣ. Мехоҳӣ,
ки аввал ман заҳролуд шавам, не, ин хел намешавад, аввал ту
худат обро санч агар намурдй баъд барои чой мондан об
мегирам». Фақат ҳамин вақт Саркис мефаҳмад, ки хато
кардааст, аз завчааш узр мепурсаду сипас хуб механдад. Баъд
аз нони зошт ҳамагй ба чойҳоямон нишаста будем, ки Саркис
сигор дар даст дохили утоқи мо шуд. Чеҳрааш механдид. «Ҳа,
Саркис чй шуд, ки ин қадар хушҳол менамой?» «Ой, бачаҳо,
коре ки имрУз ман бо занам кардам, дар ягон факой (анекдот)
мазмуни онро намеёбед». «Чӣ будааст, он факоии ноёфт?»,
пурсидам аз эшон. Саркис сигорро ба нУлаш гузошту кори
имрУзаашро нақл кард... То бегоҳ факоии Саркис ҳамаи
қарордодҳоро пахш намуд. Бо телефон ба якдигар мерасонданд.
Ҳатто аз ин ҳодиса сафир хабар ёфга, хуб хандидааст ва
гуфгааст: «Армании воқей будаастин Саркиси шумо». Ногуфта
намонад, ки ин фақат Саркисро миёни дохилиҳо ҳам шУҳратёр
сохт... Худи Саркис ифтихор дошт, ки факоии мазкур ба эчоди
У тааллуқ гирифгааст.

Ҳабдаҳуми март чавононе бо мошинҳо кУчаву маидонҳо;
Кобулро давр зада, ба воситаи садобаландкунакҳо дар бораг,

264
зарурати Урду и шӯравй ҳарф мегуфтанд. Мардумро ба оромй
даъват мекарданд. Амрикову Ирон ва Чину Покистонро дар
нохушиҳои кишвар муттаҳам месохтанд. Маъмурини афғонй
ҳамоно дар рӯҳияи бетафовутй ва дилсардй карор доранд.
Нуздаҳум бо Олимчон барои худу завҷаҳомон пӯстин фармоиш
додем. Роҳаш хеле дур буд. Дар бозгашт дӯконҳои
радиотехникаро тамошо карда як магнитофон барои Чумъахон
харидорй карданй шудам, аммо хубашро наёфтам. Ин амалро
ба вакти дигар гузоштам, то ки беҳтарашро пайдо намоям.
Бистуми март Бабрак Кормал заҳматкашони кишварашро ба
муносибати фарорасии соли нави 1359 самимона табрик гуфт.
Пагоҳ - 21-ум аввали моҳи Ҳамал хоҳад буд. Тамоми Шарқи
мусулмонй чашн дорад. Се рУз истироҳат эълон мешавад. Дар
ин рУзҳо мо бояд назди биноҳомон дарахт шинонем. Ману
Агафонов аз Вазорати зироат дарахтҳоро харидорй ҳам кардем.
Чунин икдом аз мо буд, ки дар рУзгорамон ба ҳукми анъана
даромадааст. Мутаассифона, ниҳолшинониамон амалй нашуд,
зеро борон борид. Бегоҳй дар клуби микрорайон навбатдорй
кардам. Вазифаи чанд нафар пайраҳа он буд, ки афғонҳои
силоҳдорро даромадан намонем. Ба сабаби боронгарй ҳавопаймои
Маскав омада натавонист. Як даста занони дигар бо бачаҳошон
омодаи сафари Ватан мебошанд. Магнитофоне, ки се рУз кабл
харида будам, нокора баромад. Ба дУкондор таслимаш додам,
вале 300 афгониамро надод, се рУз истифода намудед, гуфт
фурУшанда. Тартиби корбарии фурУшандаҳо ҳамин буд,
бечарима молро пас намегирифганд. ДирУз завчаи Саидов
Шералй ҳам Кобулро тарк кард. Сафи мучаррадҳо боз торафт
меафзуд. Чоруми март дар «Маориф ва маданият» мақолаамро
оид ба Мисок чоп карданд. То ҳол ба У вазифа надодаанд.
Парчамиҳо намехоҳанд. Ҳама ҳизбиҳо барои мансаб гирифтан
мубориза мебаранд. Ҳизбие, ки ҳоло сари вазифа қарор дорад,
Шӯравиро мепазирад, вақте ки аз вазифа сабукдУш гардид,
ҳақорат ба суроғаи Бабрак Кормалу мушовирини ШУравӣ шурӯъ
мешуд. Бисту шашуми март аз бозори Шаҳри Нав магнитофони
навъи «Сониё» харидам. Нархаш гарон ҳам буд - 5650 афғонй...

Рӯзи дигараш бо Олимчон чой менУшидам, ки Начмиддин
Хидиралиев аз Ватан омад. Аз эшон хоҳиш намуда будам, ки
китоби С.Табаров - «Пайрав Сулаймонӣ»-ро биёрад. Мехоҳам
Пайравро ба хонандаҳои Афгонистон ошно созам. Ҳамин бегоҳ
буд, ки аз устод С.Табаров нома шрифтам. У менавишт, ки
барои чопи маколаи «Мисок...» Асадуллоҳ Саъдуллоевро

265
кашокаш доранд. Даъво воқеият дошт ва ҳамин навъ
мутахассисон сари идораҳои болоиро дар мавриди чеҳраҳои
шинохтаи афгонй гаранг мекарданд. Ҳол он ки. ба ин савол ки
оё Мисоқ зиндонй аст ё озод шуд? банда кайҳо ба Асадуллоҳ
чавоб гуфга будам. Дар дохили Афғонистон ҳам навъи он чаноб
андак хоҳиш медоштанд, пеши роҳи зиндонй сохтани Тоҳири
Бадахшй барин шахсиятҳоро мегирифганд. Ман намехостам исми
эшонро ин чо биёрам, вале аз суханчинҳоям маълумот доштам,
ки точикони соҳибмансабу басалоҳияти Точикистон ҳафгае ду-
се бор Сулаймон Лоикро, ки паштун буд, хабар мегирифтаанд
ва барояш гӯшти қайла таҳия менамуданд, аммо аз ҳоли
ҳамшаҳру ватандори худашон, ки дар паҳлуи Сулаймон Лоиқ
қарор дошт, хабар намегирифганд ва барои озодшавиаш ҳеч
иқдомеро ба чо намеоварданд. Агар онҳо кӯшиш мекарданд,
Тоҳирро шабу рУзҳои июни соли 1978 мегурезонданд ё баъд аз
10-15 рӯзи ба маҳбас гирифгор шуданаш начот медоданд. АфсУс
ки баъзе аз мо ба аминҳо, ба онҳое, ки точикро чашми дидан
надоштанд, унс мегирифтем ва барои ба мансабҳои олимартаба
расиданашон мусоидат мекардем. Ҳоло ҳам касони
соҳибмансаберо аз чумлаи точикҳову русҳо медонам, ки
ҳизбиёнро ба воситаи Бабрак Кормал соҳиби мансаб гардонда,
дар бадалаш пули тилло чамъ меоранд. Бесабаб овоза
намекарданд, ки «ШУравй вазифаҳоро мефурУшад». Ин овоза
ҳақиқат дошт. Баъдтар фурсат ёфта, дар бораи эшон хоҳам
навишт.

Пайваста ба мақоми шУравиҳо дар Афғонистон бояд гуфг,
ки онҳо чи дар замони Таракиву Амин ва чи ҳоло, ки Бабрак
Кормал дар сари кудрат аст, ҳар иқдомеро, ки пешниҳод
менамуданд, ҳарфашон пой дар ҳаво намемонд. Масалан, агар
банда моҳҳои июн-июли соли 1978 ба Кобул меомадам, ҳатман
Тоҳири Бадахширо аз маҳбаси Пули Чархй мебаровардам. АфсУс
ки нимаи дуюми ноябри 1978, вақте ки вориди Кобул шудаму
ба фаъолият пардохтам, аллакай Т.Бадахширо Амин купгга буд.
Шаби аввали иди Қурбон Тоҳирро бо даҳ нафар шахсиятҳои
кишвар дастаи Амин «қурбонй» карда буд. Дар ҳамин замина
бояд гуфт, ки тарафи афгонй ба воситаи сафорату намояндагии
иқтисодй ва баъзе аз шахсоне, ки барои онҳо соҳибэҳтиром
буданд, корҳои зиёдеро ба манфиати хеш анчом медоданд.
ПУшида нест, ки бархе аз чеҳраҳои шинохтаи ҳизбии
Афгонистонро Амин бо тавсияи мо ба ҳабс мегирифг ё нобуд
мекард. РУзе мерасад, ки таърихнигорони афгонй сари ин масъала

266
баҳс меороянд. Боре дастгоҳи Амин ба воситаи идораи
Асадуллоҳи Амин точикеро ба хиёнате ҳамдаст карданй шуд.
Гап дар ин аст, ки Амин бо дастгоҳи кашшофии Амрико робитаи
ҳамешагй дошт ва ҳам ӯ дар мавриди ҳар точики шӯравӣ
маълумот чамъ меовард. Албатта, 'касе ки ба фаъолияти ин идора
сару кор надорад, сари мавзӯи чалби шаҳрванде аз чониби
дастаи чосусии кишвари дигаре фикр намекунад

Моҳи март, ки марҳалаи дугами мучаррадии камина шурӯъ
шуд, бо дастгириву лутфи ҳамешагии Олимчон чандон эҳсос
нагардид. Бештари вақтҳо якчоя менишастем ва ғизои щомро бо
ҳам медидем. Дар ин моҳ корҳои таҳқиқиамро идома додам.
Чанд асари тозаи адибонро мутолиа намудам. Ду мақолае ҳам
оид ба адабиёту нақди адабй навиштам. ИмрУз сию якуми март
аст. Ба мақолае сари халлоқияти эчодии Пайрав Сулаймонй
оғоз бахшидам. Вазъияти Кобул ҳамон аст, ки буд. Беҳбудй ба
мушоҳида намерасад. Занону бачаҳо бошанд, ҳар ҳафта сӯи
Батан гусел мешаванд, то ки аз даҳшатҳои пешомад халос нгуда
бошанд. МавзУи «занону бачагон ба Шӯравй мераванд», вирди
забони ҳамагон буда, сафи мардҳои мучаррад меафзояд. Ин
бегоҳй Азизи тарчумони ҳарбй аз Чалолобод омад. Соате дар
манзили Саймуддин нишастем. Азиз муҳассили соли чоруми
факултети шарқшиносии Донишгоҳ буд, ки бо ҳарбиён қарордод
дошт. Аз чангҳои Ҷалолобод қисса кард. Душманонро маҳв
сохтан душвориҳо донггааст, зеро онҳо аз қабати харсангҳо истода
ба тарафи неруҳои давлативу шУравй меҷангидаанд. Онҳо ҳар
вақт ки хоста бошанд ба нишон мерасанд, вале чониби шУравй
тирҳошонро ба харсангҳо меандохтаанду бас. Бадии кор дар
он будааст, ки рУзҳои наздик ду дастаи афғонй ба тарафи
мучоҳиддин бо силоҳ таслим гардидаанд. Хиёнаткориҳое, ки
дар марҳалаи аввалу дуюми Инкилоби Савр вучуд доштанд,
дар марҳалаи нав ҳам такрор мешуданд. Азиз накл мекарду
дар чашмонаш об ҳалқа мезад. Аз ҳамкурсонаш, аллакай, ду
нафар курбон шуда буданд. Тасаллояш додам. Ҳамааш хуб
мешавад, -гуфтам. Тақдир ҳамин будааст. Тоқат кардан лозим
мешав ад. Вазифаи интернатсионалиро бояд муваффақона анчом
дод. Азиз, оре, оре, гУён сари тасдиқ мечунбонд... Сию якуми
март рУзи деҳқон - барзгар, эълон гардид. •

267
БАБРАК «УРА» МЕГУЯД...

Дирӯз Л.И.Брежнев боз як ниШони «Ленин»-ро азони худ
кард. Моҳи апрелро моҳи Ленин ҳам меноманд. Ин шиорро
мушовирони ҳизбии мо ба Афғонистон ҳам оварданд... Вазъият
ба ғайр аз Кобул дар дигар вилоятҳои кишвар тезу тунд
мешавад. Ҳирот ба чунбиши навбатй омодагй мегирад. Шиори
«Аллоҳу акбар» мавқеашро нигоҳ медорад. Зоҳиршоҳ ба марзи
Покистон омадааст ва бо Гулбиддини Ҳикматёр вохУрдааст.
Маълум, ки Зоҳиршоҳ аз саҳнаи сиёсат рафтанй нест. У ба
хотири бародарзодааш - Довуд расман аз маснади шоҳй даст
кашида буд. Дишаб аз самти хиёбони Майванд садоҳои тир ба
гӯш мерасиданд. Ин чода макоми таърихй дорад. Дар хама
давронҳо ин чо яке аз мавзеъҳои набардҳо шинохта шудааст.
Худойназархон ном шахе маҳз дар ҳамин хиёбон унвони
қаҳрамониро соҳиб гардида будааст. Дохилиҳоро аз исми банда
хушашон меомад. «Валлоҳ, мегуфганд, ту номи Худойназархони
чодаи Майвандро дорй, дига...» Чунон ки ба мушоҳида расид,
дар ин ду соле, ки сипарй шуд, ҳама ошУбу задухӯрдҳо алайҳи
давлат дар чодаи Майванд рух медиҳанд... Албатта, бештари
садоҳои тире, ки ин шабу рӯзҳо аз ин ё он гУшаи шаҳр шунида
мешаванд, ба фаъолияти аскарҳои мо иртибот мегиранд. Баъзан
аз бекорй тир холй мекунанд. Ё ин ки шабона бо чунин амал
хешро аз тарсу ҳарос эмин нигоҳ медоранд. Вертолётҳои чангй
бошанд ҳанУз ҳам парвозҳои психологиашонро идома медиҳанд.
Баъзан ҳавои Кобул каргасборонро мемонад.

Чоруми апрел рУзи геологҳои шУравй буд. Раҳматшоҳи
сартарчумон ману Олимчон ва Муҳаммадчонро ба меҳмонй
даъват намуд. Чун ҳамеша манту хУрдем. Кам-кам шароб хам
истифода гардид. Бегоҳй барои геологҳо филми «Намояндагй
дар Кобул»-ро намоиш доданд. Дишаб хонаи Олимчон
нишастем. Ду меҳмони ҳизбй дошт, ки якеаш Сирочиддин
Насриддинов буд. Онҳо оид ба фаъолияти ҳизбиашон ва тарбияи
кадрҳои ҳизбӣ дар Афғонистон сӯҳбат карданд. Дар байни
ҷиноҳи «ХалК» ва «Парчам» нофаҳмиҳо вучуд донггааст. Маскав
бенггар ба парчамиҳо такя карданро таъкид месохтааст. Шашуми
апрел тамоми тарчумонҳоро ба сафорат даъват карданд. Моро
сардори кадри намояндагии иктисодии шУравй - Яснеев кабул
намуд. Баъзе аз тарчумонҳо ба худнамой дода шуда, суханронй
карданд, то ки ба соли сеюм тамдидшон намоянд. Ачаб
рафторҳое. Инсон бо тамаллук як чо ба дунё омадааст. Махсусан,

268
озариву арманиҳо аз падидаи тамаллук хуб истифода мебаранд.
Муҳаммадчони мо ҳам дар сухангУй ва пешниҳодҳо кардан
қавқозиҳоро «ба як нӯл мезад». Ҳафтуми апрел ҳам рУзамон ба
маҷлис гузашт. Чаласа дар толори мармарй бо иштироки ҳама
мушовирон сурат гирифт. Муовини Скачков - Кулов маъруза
кард. Сипае боз ҳамон Яснеев дойр ба мавзУи интихоби кадрҳо
бист дақиқа ҳарф зад. Гречини сармутахассис низ гузориш дод.
Чанд сармушовири дигар суханҳои болоро обутоб доданд. Ҳар
кас худашро шиносондан мехост. Султон Рачабов низ болои
минбар баромад. Марди босалобат, ки буд, ҳама гУшаш мекард.
Аммо дар ботин русҳо дӯсташ намедоштанд. Шояд қаворааш
чунин буд, ки мегуфтанд: «У ҳеч касро намешиносад, ин чо
ҳам ҳамчун вазир роҳ меравад, ҳар вақт ки хоҳад Табеев
кабулаш мекунад». Баъд аз ин ки чанд кас худро намоиш дод,
сафири нав - Табеев Ф.А. сухан гирифт. Одаташ ҳамин буд.
Маълум, ки тоза аз курсии ҳизбй халос шудаасту чанд вақт боз
чиддан сУҳбат доштан муяссараш нагардидааст. Ҳама корҳои
мушовиринро дар тУли ду сол ба дарачаи сифр арзёбй кард.
Ҳеч кореро ба манфиати Афгонистон анчом надодаед, -мегуфт.
Русҳо дар фиш-фиш заданд. Дар ботин мегуфтанд: «Боз ин
тоторро бин, ки ба мо ran ёд медиҳад». Хатоиҳои кормандони
пешинаро ифшо сохт. Ба масъалаи урфу одати исломй дахл
кард. Афғонистонро нашинохта дар бораи он фаъолияте анчом
додан нодуруст аст. Гречинро барои роҳбарй карда
натавонистанаш сахт мазаммат намуд. Суханҳояш бароям хуш
омад. Ҳоло кам гуфт. Фақат маошгириву бозоргардй ва ба ивази
як чомадон даҳ-дувоздаҳ куттиҳои картонии бист-сикилоҳаро
ҳини рухсатӣ бо худ бурдан асту бас.

Ташвиқоти зиддишУравй торафтмеафзояд. Тамоми вазирҳои
хоричии мамолики исломй дар Исломобод конференсия дойр
карданианд. Афгонистон намояндаи хешро дар шахеи вазири
хорича - Шоҳмуҳаммад Дуст мефиристад. Давлати ШУравй ба
миқдори сад миллион рубли билоиваз ба Афгонистон ёрии
иқтисодй расонд. Бо вучуди ин, афғонҳо Шӯравиро хуш надоранд
ва ояндаи кишварро дар кофаристон шудани он мебинанд. Ҳоло
ки дар Афгонистон истилоҳи коммунист дар чараён аст, мардум
онро шунидан намехоҳад. Аз ин таъбир сахт метарсанд. Дар
шаҳри Кобул посгоҳҳо бардошта шуданд. Танкҳо ба мушоҳида
намерасанд. Яъне Кобул рӯ ба оромй дорад. Дар Ҳирот бошад
як дастаи калони силоҳдор ба даст афтоданд. Расонаҳо
мегуфтанд, ки аъзоёни ин даста аз чумлаи бошандагони Ҳирот

269
ва Қуми Ирон будаанд. Онҳо силоҳи заҳрноки америкоИ
доштаанд. ДирУз вазири иттилоот ва култур - Абдулмачиди
Сарбаланл сари ин мавзУъ бо рӯзноманигорон мубоҳиса дошт.
МегУянд, ки ихвониҳо шаҳри Қундузро зери тасарруфи худ
карор додаанд. Барой шаҳрро пас гирифтан, аскарони моро
лозим мёомадааст, ки аз тиру туп кор бигиранд, аммо онҳо
изҳор доштаанд, ки барои сад-дусад ихвонй сУйи мардуми
бегуноҳ тир холй намекунанд. Дуруст рафтор кардаанд.
Офарин, мегуфтам ба аскарҳоямон. Мардуми таҳчой худ бояд
ба муборизаи зидди ихвониҳо бархезад. ПУшида нест, ки
бошандагони Қундуз ихвониҳоро бо нону намак пешвоз
гирифтаанд.

Дувоздаҳум дар сафорат мачлиси ҳизбй сурат шрифт. Якуним
соат ran заданд. Ҳама сафсата. Максад аз ин мачлисҳо чи аст,
худашон намедонанд. Мачлисбозй дар авч мебошад. Ҳама ran
якто. Афғонистонро аз даст додан мумкин нест. Мо Онро
ҳаматарафа бояд дастгирй кун ем ва аз нав созем. Ирону Амрико
ва Чину Покистонро мазаммат мекарданд. ГУё Америка барои
чанг омодагй мегирад. Ин чан г алаиҳи Щӯравӣ хоҳад б}<д.
Понздаҳум назди клуб Мисокро дидам. Асаре менавинггааст,
ки номаш «Бонди Амин» будааст. Мисок мегуфт, ки бо ин асар
мехоҳам бигУям, ки барои Амин шуда ҳама «хаЛқй»-ҳоро
маломат кардан хатост. Табиист, ки Мисок мансаб мехост.
Меарзид, албатта. У накл кард, ки аз гУшаву канори кишвар
номаҳо мерасидааст, то ки Мисокро ба узвияти Кумитаи Марказй
бипазиранд. Бабрак метарсидааст, ки чиноҳи «Халқ» қавӣ
мешудааст.

Омодагй ба чатпни дусолагии Инқилоби Савр идома дорад.
Машкҳои чашнй дар авч аст. Ба мо маълум шуд, ки аз ШУравй
меҳмонони оликадре дар шахси Зимянин, Архипов ва

Ч. Расу лови мо ташриф меовардаанд. Ҳамзамон ин рУзҳо ёдбуди
Ленин ҳам дар назар мебошад. Шонздаҳум ба Донишгоҳи
Кобул рафгам. Он чо намоишгоҳи асарҳои санъати рассомй ва
минётурй ифтитоҳ мегардид. Ин осор ҳам ба калами рассомони
ШУравй ва ҳам Афғонистон тааллук доштанд. Барномаҳои
телевизионй ҳам дар заминай воқеоти Инкилоби Савр ихтисос
ёфга буданд. Имшаб саҳнаеро дар бораи Акбари Хайбар, ки
28-уми Ҳамали соли 1357 кушта шуда, боиси оғози инкилоб
гардида буд, нишон доданд.

Ҳаждаҳум якшанбегии ленинй доштем. Назди биноҳомонро
чорӯб задем. ИмрУз меҳмононро интизор будам. М.Лутф бо

270
Руину Пӯё меомаданд. Палави кобулишон пухтам. Руин ва Пуё
аз он хушй мекарданд, ки сари насри муосири Афгонистон як
силсила мақолаҳо ба нашр расондам. Онҳо мехостанд, ки дар
бораи достонҳои кӯтоҳи Аъзам Раҳнаварди Зарёб низ таҳқиқот
барам. Аз эшон дархост намудам, ки намунаҳое аз достонҳои
Зарёбро ба ихтиёрам бигзоранд. Ҳамчунин тарчумаи ҳолашро
низ тақозо доштам. Ваъда карданд, ки ба зудй хостаҳоямро
ичро менамоянд. Сипае хонаи Рюмин С.М. рафтам. Ӯ ба
муносибати хатми карордодаш зиёфат ороста буд. Аз мушовирон
то тарчумонҳо понздаҳ нафар чамъ омаданд. Горин Ф.Н. раиси
зиёфат таъин шуда, ба эшон «таърифнома»-и гурӯҳро супорид.
Баъд Маринаи тайпист сухан гирифта, тӯҳфачае, ки омода сохта
будем, аз номи гурӯҳ таслим кард.

Ба Аъзам Раҳнаварди Зарёб нома навиштам. Чанд саволе
барояш додам, то ки ҳамчун адиб чавоб гардонад. Мактубро
Ноили Ҳусейн ба эшон мерасонд. Мисок ба воситаи Ноил аз
камина хоҳиш намудааст, ки телефонаш кунам. Ӯ дар бораи
асари Разавй, ки дар Теҳрон чоп шудааст, ran зад ва ваъда дод,
ки он мачмУаро ба ихтиёрам мегузорад. Баъд Мисоқ хоҳиш
кард, ки Уро бо Греков - сардори мушовирони гурӯҳи ҳизбй
ошно созам. ГУё телефонаш чавоб намедодааст. Ба ин хотир,
Грековро диданам лозим меояд. Ҳеч набошад ягон нафар аз
дастаи Уро бо Мисоқ ошно сохтан даркор аст.

Яксаду даҳсолагии В.И.Ленинро тачлил намудем. Гречин
маърӯза кард. Бистум ду нафар аз мушовирони ҳизбй -
Сирочиддин Насриддинов ва Хочаев хона омаданд. Онҳоро
Греков фиристода буд. Дар бораи Мисоқ маълумот дода, хоҳиш
намудам, ки Уро бо Греков мусоҳиб созанд. Греков розй шудааст,
ки Мисоқро кабул намояд. Тавре ки мебинем, бе дахолати Греков
ва мушовирони гурӯҳи У касе аз афғонҳо ба мансаб мукаррар
намегарданд.

Бисту якуми апрел рӯзи «Байрақбардорӣ» хоҳад буд.
Байраки нави Афғонистонро шӯравиҳо сохта буданд. Бабрак
Кормал дар ин рУзи ленинй байракро боло мекунад. Дар сафҳаи
таърихи Инқилоби Савр 21-уми апрел ба сифати РУзи
Байракбардорӣ сабт хоҳад шуд. Ин рУз аввали Савр мебошад.
Банда шоҳид будам, ки яку ним сол қабл Таракй байрақи сурхро,
чун рамзи инкилоб боло карда буд. Бабрак Кормал байраки
Таракиро соқит эълон карда, байраки даврони хешро омода
сохт. Байрақи миллии Кормал рангҳои сиёҳ, сурх ва сабз дошт.
Ранги сиёҳ ёде аз карни ҳашт, сурх рамзи инқилобҳои хунин

271
ва сабз баёнгари мусулмонй буданд. Пагоҳии 21-ум кУчаву
хиёбонҳо серодам буданд. Бо душворие ба бинои вазорат
расидем. Вазири молия - Абдулвакил ба раиси хазоин - окон
Наим супориш дод, ки мушовиронро то қароргоҳи ҳукуматй
роҳбаладӣ намояд. Мо дар рУ ба рУи дарвозаи арк карор
гирифтем. Ба дасти ҳама як байрақчай доданд. Аз чумла, мо
ҳам бийракчаҳо дар даст доштем. Як вақт дидам, ки
рУзноманигори шинохта А. Бовин ҳеч наметавонад ба пеш
гузарад. Издиҳом Уро фишор меовард. Аз раиси хазоин хоҳиш
кардам, ки ҳо ала ун руси либоси сафедпУшро аз издиҳом начот
дода, наздамон биёрад. А.Бовинро дар паҳлУям қарор дода,
гуфтам бовар намо, ки банда низ шУравй ҳастам. Зеро Уро
шубҳа шрифта буд, ки чаро ин афгони бурутй Уро паҳлуи хеш
нигоҳ медорад. Хушҳол шуд. Фаҳмид, ки точик ҳастам, боз
ҳам хушҳолтар гардид.

Ҳазорҳо одамон дар рУ ба рУи қасри шоҳй чамъ омаданд.
Хиёбони марказй то майдони Палпунистон, самти тонки қаҳрамон
то соҳилҳои рУди Кобул мардум рост меистоданд. Дарвозаи
дуқабатаи Аркро кушода, минбар сохта буданд. Аъзоёни
Кумитаи Марказй, сафирҳо ва вазирон болои минбар
баромаданд. Вертолётҳо аз фазо филм мебардоштанд. Соат даҳ
шуд. Бабрак Кормал дар бораи сохти байрак ва моҳияти он
ним соат гузориш дод. Сӯҳбаташ ба заболи форсй сурат шрифт.
Баъд аз маърУза Бабрак ба пояи байрак рафта, бо ёрии ду-се
мансабдори дигар ресмони онро кашида-кашида бол о кард.
Сипае Раиси давлат панчаҳои дасти ростро ба муште табдил
дода «ура» гуфт. Ҳазорҳо садоҳои «ура» баланд гардид. Аз
чор гУшаи Арк селаи кабУтарони ҳарранга фазой каерро
парзанон пахш карданд. Байраки Кормал аз байраки Таракй
зеботар ба назар мерасид. Соати яки рУз бардоштани байраки
ҳизб дар пеш буд. Мардум назди Вазорати адлия, ки Кумитаи
Марказии ҳизб он чо карор дошт, чамъ шуданд. Байраки ҳизби
«Халк» ранги сурх дошт. Қаблан Бабрак 10-15 дақиқа сухан
кард. Дар суханрониаш номҳои поягузорони ҳизб Н.Таракй ва
Акбари Хайбарро ёдовар шуда, сари таъзим фуруд овард. Дар
поёни мачлис Бабрак боз «ура» гуфт. Дигарон сари овози Уро
гирифтанд. Бабрак дасташро бо дасти Зерай, ки муншии ҳизб
буд, пайваста, аз ҳама даъват ба чо овард, ки дастаҳоро ба ҳам
бипайванданд. Пайвастани дастҳо рамзи муттаҳидии чиноҳи
«Халк» бо чиноҳи «Парчам» буд. Дар ин чамъомад сафири
шУравй -Табеев Ф.А., сардори мушовирони ҳизбй Греков ва

272
дигар намояндагони дипломатй аз кишварҳои сотсиалистй
иштирок доштанд. Рӯзи офтобй буд. Каммӯйҳо ҳоли табоҳе
доштанд. Сарҳошонро бо рӯймолчаву кафи дастонашон
муҳофизат мекарданд. Ба муносибати чашни «Байрақбардорӣ»
сари вазифаҳомон ҳозир нашудем. Барой афғонҳо низ тартиби
ҳозирй риоя нагардид. Ҳама ба майдону хиёбонҳо ҳавохӯрй
рафганд. Истироҳати оммавй сурат гирифг. Ҷавонону мактабиҳо
<<ура»-и Бабракро роҳравон идома. медоданд; ура, ура, ура...
Чунин «ура»-гУиҳо боз чанд рУзи дигар идома ёфт. Матбуоти
даврй ба(р муносибат саҳифаҳои чашнй бахшид. Радио ва
телевизион ҳам барономаҳояшонро сари мавзУи « Байрақбардорй»
тартиб доданд.

ХаР душанбеи ҳафтаи сеюми моҳ барои мо аз чониби сафорат
маска, равған, панир ва ширинй медоданд. Моҳе як шиша
«водка» ҳак доштем. Ҳар кас кӯшиш мекард, ки аз ин лутфи
мағозаи сафорат бебаҳра намонад, бинобар ин зарурат набошад
ҳам, мегирифгем. Баъзан маскаву равған ва панирҳои шӯравиро
дар дӯконҳои хӯроквории афғонҳо ба мушоҳида гирифтан
мумкин буд. Худ қазоват кунед, ки бо кадом роҳ?

Имруз аз фурсат истифода бурда, бо оқои Ноили Хусейн
хонаи Зарифи Сиддиқӣ, ки достонҳои кӯтоҳ менавишт, рафгем.
Сари адабиёту фолклор сӯҳбат намудем. Бародараш
Ҷамолуддини Сиддиқй, ки устоди фанни таърихи Донишгоҳи
Кобул буд, низ ҳузур дошт. Инҳо аз точикони Ҳирот бошанд
Хам, худро руйрост точик муаррифй накарда, балки «мо ҳиротй
ҳастем»,-мегуфганд. Точикони Кобул ҳам бо номи «форсизабон»
муаррифй мешуданд на «точик». Яъне истилоҳҳои «кобулй»,
«ҳиротӣ», «панчшерй», «балхй», «тахорй» ва гайра маънии
«точик»-ро медоданд. Зарифи Сиддиқй чанд мачмУаи
достонҳояшро ба ихтиёрам гузошт. Сермаҳсул будааст. Бисту
дуюм ба Вазорати таълим ва тарбия занг задам. РУинро пайдо
кардам. Як достони кӯтоҳи Зарёбро бароям меовардааст.

таколаи «Пайрав...»-ро бояд омода кард. «Симои хунарй»-ро
ба мачаллаи «Жвандун» таслим карданаш лозим буд. Аз тарафи
бегоҳ Абдулмачидро дидам. У 24-ум ба рухсатй мерафт.
Вумораҳои ёздаҳ вадувоздаҳи «Ирфюн»-ро барояш додам, ки
ба устод С.Табаров супорад. Аз китобфурӯшии «Байҳақӣ»
романи Мухаммад Амони Вораста - «Садои вичдон»-ро харидам
ҳамчунин асари Поизи Ҳанифй - «Фиреби духтар»-ро. Бегоҳии
бисту сеюм дар ресторани «Хайбар» зиёфати хайрбодии Рюмин
баргузор шуд. Маъракаро тарафи афгонй ташкил дода буд.

273
Муовинҳои вазири молия - Пахтиёвал ва Холиқёр барои
хайрухуш омаданд. Даҳ-дувоздаҳ каси дигар аз раисони
муассисаҳо низ ба хотири рафтани Рюмин иштирок карданд.
Зиёфат, такрибан, барои сй-чил нафар ороста шуда буд. Дар
толори пазирой оби кока-кола, бир, виски доданд. Баъд сари
мизи ғизо даъват карданд. Ғизо аз шӯрбо, мурғи бирён ва палав
иборат буд. Баъд аз ғизо чою ширинй оварданд. Сипас муовини
аввали вазир - Пакитиёвал сухан кард. Мавсуф дар бораи
Ленин ва дӯстии Афгонистону ШУравӣ ҳарфҳои самими гуфт.
Соҳибчашн дар ҷавоб ба раёсати Вазорати молия изҳори
ташаккур кард. Оғози суханаш хуб буд. Аммо якбора аз доираи
одоби дипломатй берун рафга, ба насиҳати тарафи афғонй шурӯъ
намуд. Аз Ленин иқтибосҳо овард, ин хел ва он хел бояд кард,
гуфтан гирифт. Табъи афғонҳо хира шуд. Мо низ сарҳомонро
поин гирифгем. Баъдан Рюмин ба сари синаи ду муовини вазир
ва раиси буча нишони Ленинро часпонд. Мачбуран кафзанй
кардем. Дар ин зиёфат раиси фабрикай винобарории Кобул
менишаст. Виноҳои олй ваъдадод. Аз паҳлуи ростам раиси кадри
вазорат менишаст. Вақте ки ману раиси фабрикаи вино сӯҳбат
мекардем, раиси кадр бодиққат гӯш медод. То ин замон У маро
ба кадом одамкуше шабеҳ медонистааст. Акнун фаҳмид, ки
банда шуравиам, хушҳол гардид ва узр хост, ки шубҳа кардааст.
Дар ботин мегуфтам: «Хуб шуд, ки шинохтам, вагарна ягон
рӯз мебастанду мебурданд...»

Бисту чорум Абдулмачид ҳам бо Рюмин сӮи Ватан парвоз
мекард. Ӯ бояд дар майдони Тошканд фарояд, зеро модараш
бемор будааст. Мусофирон дохили толор ба парвоз омода
шуданд. Ман барои тамошои фурудоии ҳавопаймоҳо ба
ресторани майдон даромадам. Як пиёла каҳва фармоиш додаму
ба тамошои гирду атрофи майдон машғул гардидам. Тамоми
даштҳои наздикиҳои майдон пур аз вертолёту танк ва мошину
хаймаҳо буд. Майдони ҳавоии мулкй ба низомй табдил ёфта
буд. Ҳавопаймоҳои ракетаандози шУравй хеле зиёд қатор
меистоданд. Дар фосилаи панч-даҳ дақиқа ҳавопаймоҳои МИГ-
23-и мо пайи ҳам бо ёрии парашютҳо менишастанд. Ниҳоят,
ТУ-154 поён шуд. Панчоҳ-шаст мусофирро овард, ки байнашон
занону бачаҳо ҳам буданд. Инҳо ба низомиҳо тааллук доигганд,
вагарна барои мулкиҳо ичозат содир нашудааст.

Болошавии байрақи кормалй боиси нооромиҳо миёни
халқиҳову парчамиҳо хоҳад гардид. Байрақи Таракир"
нодаркор эълон намудан, маънии онро ҳам дошт, ки парчамгҳо

274
халқиҳоро бо мурури замон маҳв сохтанианд. Чунин ба назар
мерасид, ки номи ҳизбро ҳам «Парчам» эълон хоҳанд кард.
Иттиҳод байни ду ҷиноҳ багумон аст. Шӯравиро зарур аст, ки
ин ду ҷиноҳоро оштй доронад, вагарна давлат аз дохили худ
вайрон мещавад. Ин чиҳат мучоҳиддинро имкон медиҳад, ки
ба куллй ғалаба ба даст оранд. Аз воқеияти таърихй гурехтан
лозим нест. Таърихи Инқилоби Савр гувоҳ аст, ки Бабрак ба
оғозшавии Инқилоб муқобил будааст. Аминро, ҳарчанд ки хоин
эълон карданд, маҳз У амри шурӯи 'Инқилобро додааст.
Мушовирони ҳизбии мо ин саҳифаи таърихиро бояд нодида
нагиранд. Мисок дуруст мегуяд, ки барон як Амин шуда ҳама
«халқй»-ҳоро хоин эълон кардан дуруст нест. Мутаассифона,
на Греков ва на дигар ҳамгурӯҳҳои У Шаркро намешиносанд.
Онҳо хандаҳои афғонҳоро самими меҳисобанд ва оғУшҳояшонро
бародарвор кабул мекунанд, ки галат аст.

Бисту панчуми апрел дар телевизион мусоҳибаи як чосусро
гУш кардам. Номащ Қосими Ҳазора буд. Ба шашсад нафар
ашхоси зиддидавлатй роҳнамоӣ менамудааст. Мисле ки ин
чосусро тарафи афғонй сохта буд. Ҷосуси воқей ин тавр мусоҳиба
намекунад, зеро медонад, ки оқибаташ чй мешавад. Аз кадом
кишвар будани чосусро намегуфганд. Пас У чосуси сунъй буду
бас. Чунин саҳнаҳо ба хотири ҷашни дусолагии Инқилоби Саврро
халалдор насохтан ташкил меёфтанд. Ду-се рӯзи охир ҳама
кУчаву хиёбонҳо ва биноҳои вазоратхонаҳо бо байрақҳои миллй
ва ҳизбӣ оро меёфтанд. Бисту шашуми апрел ба мо даъватномаи
чашнй доданд. Соати дуву сии рУз боди шадиде шуд, ки дар
натича бисёре аз омодагиҳои чашниро хароб сохт. Байраку
шиорҳо рУйи замин мехобиданд. Баъдан борон ба жола табдил
ёфт. Мегуфтанд, ки қаҳри «халқй»-ҳо омадааст, ки
байракашонро дур андохтанд... Ман аз Мандайй 14 ад ад корти
табрикй харидорӣ намудам. Супориши роҳбарамон буд. Кортҳоро
навиштем. Ба ин восита вазиру раисон ва мудирони шУъбаҳоро
ба дусолагии Инкилоби Савр табрик гуфтем. Дар чавоб вазир
низ моро самимона табрик кард. ИмрУз дар Кумитаи Марказии
Ҳизб ба муносибати дусолагй мачлиси ботантанае шурУъ шуд.
Садри мачлис Солеҳмуҳаммад Зерай буд. Ӯ муншии ҳизб буд,
ки раисаш Бабрак Кормал шинохта мешуд. Зерай суханро ба
раис дод. Бабрак баёнияи сиёсиро қироат намуда, ҳамзамон
тамоми меҳмонони дуру наздикро ба ин чашн табрик кард. Аз
чониби ШУравй Зимянин - яке аз муншиёни ҳизби коммунист,
Архипов - муовини Раиси ШУрои вазирон ва Ч.Расулов -

275
Мунхпии аввали Ҳизби Коммуниста Точикистон иштирок
доштанд. Зимянин табрикот ва мактуби Кумитаи Марказии
Ҳизби Коммуниста ШУравиро ба иштарокчиени мачлиси чашнй
кироат намуд. Бори нахуст буд, ки дар Кобул бо доштани
мизи раёсату минбари суханронй мачлис сурат мегириф-г Дар
даврони Таракиву Амин дар РУ ба рУи иштарокчиени чаласа
як курсии болинггдорро барон Таракй ё Амин мегузоштанду ҳама
аҳли вузарову руасо ва намояндагони кабоил дар катори аввал
менишастанд. ГУё анъанаи нешина шикаста шуду анъанаи
мачлисгузарониҳои шУравй баркарор гардид^ Бегоҳй ™ъчяшан
мактубебамакомй Ҷ.Расулов навинггам. Горин Ф.Н. аз нигоҳи
русй онро таҳрир кард. Боз тозанависаш намуда, дохили покате
андохтаму болояш суроғаи Ҷ.Расуловро сабт кардам^ Ив. нома
дар мавриди такдири китобам буд, ки чанд сол боз ба нақш
чоРн тарифа намешуд. Ба мактуб таърихи 27-уми апрели соли
1980-ро гузоштам, ки барои Афғонистон рУзи такдирсозе >^ •
Ният доштам, ки пагоҳ ҳини чараёни намоиши чашнй номаро
ба Ч.Расулов такдим намоям. Ин вазифаро Сирочидди
Насриддинов ба Уҳда гирифта буд. 27-ум серташвиш мешуд.
Субҳи содик бояд ба майдони Чаман худро мерасондем, баъдан
соати яку ей ба меҳмонии раиси гумрук _ Муҳаюид ]Кабир
мерафгем. Даъватшудагон мушовири гумрук Горин Ф.Н. Оо
завчааш ва ману Саркиси арманй будем. Бисту ҳафтуми апрел!
соли 1980 Ҷумҳурии Демократии Афгонистон дусола шуд^
Пагоҳии ин рУз офгобй буд. Мошини мо ичозатномаи расмй
дошт Бо Горину Олимчон бо завчааш роҳи Чаманро пеш
гирифтем. Соат андаке аз шаш гузашта буд, ки Дар чоиҳои
нишастамон қарор гирифтем. Расмй гузашт соати нӯҳ оғоз
гирифт Намоиш бо фаъолияти вазири дифоъ - ченерол майор
Рафеъ ифтитоҳ шуд Дар минбар Бабрак Кормал, аъзоени
Кумитаи Марказй, меҳмонон ва аз чумла Зимянину Архипов
Ч Расулов дар ной рост меистоданд. Расмй гузашти инсола низ
анъанавй ба назар мехУрд, ки борҳо арз доштаам. Банда тамоми
чараёни ин маъракаро аккоей намудам. Абри сиеҳе
Кобулро ишгол кард, ки маънии борони сахтеро дош •
ёфтани расмй гузашт ҳамагй саросемавор роҳи манзилҳомонр
пеш гирифтем. Соати яки рУз мошини хидматии доктар Кабир
омад Ба Хайата мо Кушнарёв П.С., ки тоза роҳбарии гурУҳро
баТхда гирифта буд! илова гардид. Доктар Кабир омодагии
чиддй дошт. То соати ҳафти бегоҳй истароҳат намудем. Ду со.;>
боз дар чунин шароити мусоиду дилчасп карор нагирифт-.

276
будем. Ҳамроҳонам хуб нУшиданд. Банда чун ҳарвақта шаробро
такрибан истеъмол накардам. Дар бозгашт сари роҳ Саркис ба
манзилаш даъват кард. Он чо низ як ё ду соат нишастем. Табиист,
ки факоии Саркис дар мавриди оби заҳролудшуда, дубора боиси
хандаҳои мо мегардид. Бисту ҳаштуми апрел Сирочиддин
Насриддинову Хочаев меҳмонам шуданд. Сирочиддин хоҳиши
каминаро анчом додааст. Ҷ.Расулов ба мо салом расондааст.
Мактуби бандаро ба чейбаш гузошта «дар ҳавопаймо мехонам»,
-гуфтааст ба Насриддинов. Шояд ин дафьа арзам ба нишон
бирасад. Боз худо мед он ад. Маътал бояд шуд.

Такрибан, ду моҳи охир Кобул дар рӯҳияи оромй рУзгор
дошт. Аммо бисту нуҳуми апрел якбора оромии шаҳр халалдор
гардид. ИмрУз донишҷӯёни мактабҳои олии Кобул ва
толибилмони литсейҳо ба мукобили сиёсати пешгирифгаи Бабрак
баромаданд. Шиорҳои «Мурдабод Бабрак Корм ал!», «Мурда
бод империализми Амрико!», «Шӯравиҳо Афғонистонро тарк
намоед!», «Март басиёсатмадорони Чину Покистон!» ва гайра
таҳқиру таҳдидҳои дигарро нгунидан мумкин буд. Намоиши
чавонон, тахминан, бештари маҳалҳои Кобулро фаро гирифг.
Ду нафар аз намояндагии тичоратии шУравй ин лаҳза дар
Шаҳри Нав пайдо шуда, байни издиҳом мемонанд ва мачрӯҳ
мешаванд. Ба онҳо тир мекушоянд, вале тирҳо устухонҳояшонро
чандон зарар надодаанд. Байрақро бардоштани Кормал ва
«ура»-гУиҳояш ба манфиати ҳукумати У ҳал нагардид, балки
баъзеҳоро алайҳи давлат бархезонд. Гумон меравад, ки ин дафьа
ҳам бой медиҳем. ПУншда нест, ки ин дастаҳои ҳазорнафарй
дар симои чавонон бе роҳбар намебошанд. Бешубҳа, дар ин
нооромиҳои тоза халқиҳо бевосита даст доранд. Бабрак Кормал
ба умеди мо шуда, ҳеч фаъолияте нишон намедиҳад. У дар
мавриди халқиҳоро чониби худ чалб намудан кУшише ба харч
намедиҳад. Масалан, то ҳол Мисок ба сифати намояндаи кавми
ҳазора хонанишин аст. Вай гуноҳе надорад. Дар айни замон У
бесоҳиб ҳам нест. Қавми ҳазора беш аз 500 ҳазор мебошад.
Магар, хонанишинии Мисок ба нафси кавми У намерасад?
Албатта, мерасад. Мушовирини мо бошанд, тачрубаи
давлатдории хешро пиёда сохтанианд. Амин бо номи сотсиализм
ШУравиро бадном мекард, акнун Кормал бо ташвиқи Ленину
ғояҳои У ШУравиро шарманда месозад. Ин номҳо ҳеч гоҳ
мардуми Афғонистонро хушҳол карда наметавонанд. «Ура»-
гУиро ҳам мо ба Кормаа ёд додем.

Сиюми апрел ҳам намоиши мактабиён идома ёфг. Дастае аз

277
калонсолон миёни чавонон чой гирифга, ҳини ҳаракат дар чодаҳо
бакормандони милисадарафгода, силоҳҳои ононро забт намуда,
сӯи мактабиён тир холи кардаанд, ки дар натича чанд тан аз
бачаҳову духтарони литсейҳо ба қатл расиданд. Ин ҳодисаро
гуноҳи маъмурини Вазорати дохила ҳисобида, ба ин восита
падару модаронро дар муқобили ҳукумати вақти Кобул қарор
доданй мешуданд. ИмрУз бонд ҳафтод ҳазор мактабиён ба
хиёбонҳо мебаромаданд. Шиорҳошон «Русҳо гум шавед!»,
«Урдуи шӯравй Афғонистонро тарк намоед!», «Бабрак гуломи
русҳо гардидааст!» "ва ғайра буданд. Чошти сиюм эъломияи
ҳукумати Кормал пахш гардид. Дар он аз чавонону мактабиён
хоҳиш мешуд, ки намоишро бас карда ба хонаҳошон баргарданд.
Дар ин чода нерӯҳои амниятии кишвар, то чое тавонист, ки
намоишчиёни чавонро аз ниятҳои нохубашон берун бикашанд.
То чошти имрУз сафи намоишгарон кам гардид. Вале чо-чо
дастаҳои саднафариро ба мушоҳида гирифтан мумкин буд.
Масалан, дар назди Вазорати таълим ва тарбия шиорандозиҳо
идома ёфт. Чунон ки дидем, моҳи апрел бо «ура»-гУци Кормал
оғоз ёфт ва бо намоиши зиддидавлатии мактабиён ба поён расид,
ки бар асари он чанд тан аз наврасон ба катл расиданд. Ҳайфи
умри чавонй, ки ба хотири чанд мансабхоҳ қатъ мегардад. Имкон
дорад, ки рУзҳои баъд низ мактабиён ба намоиш бароянд.

СОАТЕ БО СУЛАЙМОН ЛОИҚ

То ба рӯзи сӯҳбати Сулаймон Лоиқ расидан чанде аз рӯзҳои
майро бояд шинохта бошем, ки натичааш таҳлилҳои сиёсии шоири
мазкур хоҳад шуд. Якуми майи соли 1980 дар театри Кобул-
Нандорй маҷлиси бошукУҳе сурат гирифт. Аз чониби афғонй
Султоналй Киштманд ва Нурмуҳаммади Hyp гузориш доданд.
Онҳо тамоми заҳматкашони чаҳонро табрик гуфтанд. Вақте ки
хона меомадам, Аҳмади файласуфро вохУрдам. Оби сабзй
нУшидем. Дар чошт Олимчон интизормон буд. Якчоя омадем
ва як пиёла чойро бо ҳам дидем. Ҳарсемон ба тамошо баромадем.
Бегоҳй аз назди бинои -54 мегузаштам, ки садои Шералй Саидро
шунидам. Ӯ меҳмон дошт. Чанд нафар аз тарчумонҳои бахши
бехатарй менишастанд. Шаробро зиёд истифода карда буданд,
ки баҳсашон муташаннич ба назар мерасид. Таре аз он доштам,
ки мабодо, сари якдигар тир холй накунанд. Ба ин хотиг'
ноаён «зиёфат»-ро тарк гуфтам. Дуюми май бо ҳамроҳя

278
Саймиддину Муродуллоҳ ба дидори Шаҳбози Кабир рафтем.
Вале дар манзилаш набуд. Ба сафорат рафтааст. Дар шаҳр
овозаҳо паҳн мешуд, ки пагоҳ мактабиён боз ба намоиш
мебароянд. Сеюми май овозаҳо амалй шуданд. Толибилмони зиёде
ба хиёбонҳо баромада, ба муқобили шУравиҳо шиорҳои
дилхароше доданд. Онҳо то чошт намоишашонро идома
бахшиданд. Аз ин чост, ки роҳи марказй баста буд. Чун пеиггара
боз роҳи лаби дарё моро мусоидат намуд. Соати сеи рУз мачлиси
гурӯҳ доштем. Тавсифномаи Ҳабиб’ Пӯлодовро дар мавриди
соли сеюм мононданаш, қироат карданд. Касе мукобилият нишон
надод, зеро Ҳабиб, воқеан, тарчумони хубе буд. Русиро аъло
медонист, ҳарчанд ки форсиаш ишкастагиҳо дошт. Бачаҳои шаҳр
аз кУдакистон то мактаб рафтан, бештар тарбияи аврупой
мегирифтанд. Точикиаш ҳам лаҳчаи форсии Иронро ба хотир
меовард. Дар Ирон ҳам чанд муддат кор карда буд. Муҳиммаш
он буд, ки русиаш хуб ва худаш шахси ташкилотчй менамуд.
Русҳо дУсташ медоштанд. У ба мушовирон вақти харидории
радио-магнитофон хеле кУмак менамуд. Ин чиҳатҳои мусбат
боне шуд, ки тавсифномааш тасдиқ гардид, то ки соли сеюм
бимонад. Сипае ба тайпистамон Марина тавсифномае лозим буд,
ки Уро ба мактаби дипломатй қабул намоянд. Русҳо зид
баромаданд, ҳамчунин Ҳабиб ҳам. Ману Олим Маринаро
тарафдорӣ намудем. Фикрҳои Агафонову Герасимовро ноҳақ
шуморидем. Чаро камбудиҳояшро то ин вақт нагуфганд? -изҳор
доштем мо. Горин Ф.Н., ки раией мекард, баъд аз ҳарфҳои
банда чониби моро гирифт ва тавсифномаи Марина пазируфта
шуд.

Чоруми май, ба назар чунин мерасид, ки гУё шаҳр ором
буд. ДирУз, ки чанд тан аз мактабиён кушта шуданду онҳо
часадҳоро гирифта гурехтанд, имрУз чуръат накарданд, ки ба
кУчаҳо бароянд. Боз ҳам ҳайфи чавонони 16-17 сола, ки ба
игвои чанд мансабхоҳ курбон гардиданд. Ҳомиёни ин чавонон
садо мебардоштанд, ки гУё аскарони рус сУйи онон тир холй
кардаанд. ДурУг. Ба хотири пешгирии чунин намоишҳо ягон
аскари рус иштирок намекард... Ҳавопаймои «Бойинг»-ропешвоз
гирифгам. Абдулмачид омад. Хонавода тинч будааст. Хабари
овардаи Абдулмачид он буд, ки дотсенти донишгоҳ Мавлонови
ҳукуқшинос ногаҳон вафот кардааст. Вай роҳбари рисолаи
дипломии Чумъахон буд. МегУянд, ки ба худкушй даст задааст.
Бегоҳй палав мепухтам, ки Маҳмадуллоҳ Лутф занги дарро
зер кард. «МодарарУсат нагзат медидааст», - гуфтам ба У. Бо

279
хандаи нарме вориди хона гардид. Чанд достони кӯтоҳи Зарёбу
Спужмай ва Акрами Усмонро овард, ки РУину ПУё барояш
додаанд. Инҳо ҳарду шоирони хубе ҳастанд.

Ҳафтуми май Шаҳбоз телефон кард, ки пагоҳ меҳмононаш
бошем. Омадани зану бачаҳо огоз ёфт. ГУё дар мавриди омадани
занҳо ба Кобул амри махсус содир гардидааст. Ҳавопаймо аз
Маскав омад ва пагоҳ пас мегардад. Ба Камоли Узбек, ки сафари
Ватан донгг, нома фиристондам. Аз эшон хоҳиш намудам, ки ба
Душанбе занг бизанад. Таҳмина бо модараш меомадаанд. Ҳоло
ҳам мактабиёни Кобул ором нашудаанд. «Сар фидои ватан
мекунем!», - шиор медоданд онон. Даъватҳои зиддишУравиашон
торафт меафзояд. Тибқи ваъда ҳаштуми май ба даъвати Шаҳбоз
рафтем. Шогирдонам - Саймуддину Муродуллоҳро бо худ
ҳамроҳ гарифтам. ОмодагИ ба Рӯзи Ғалаба доштем. Рӯйи ҳавлй
кабоб пУхтем^хушгУй кардем ва ҳатто шабро дар манзили эшон
гузарондем. Ӯ низ рӯзгори мучаррадиро сипарй мекард. РУзи
нӯҳум ҳам ба зиёфати чашнй идома бахшидем. Борони шадиде
ҳавои Кобулро тозатар кард. Фақат баъд аз нони чошти нУҳум
тавассути такси ба хонаҳомон баргаштем. Шаҳбоз дар
Чангалакаш танҳо монд ва шояд чанд соатеву рУзе ба зиқй
гирифтор гардад. Ба воситаи «Бойинг» хонуми Исмоил бо
кУдаки семоҳа вориди Кобул шуд. Атрофи кишвар ноором аст.
Понздаҳуми май дар кинотеатри «Ориёно» мачлиси муштараке
сурат гирифт, ки мавзУяш дӯстии Афгонистон бо ШУравй буд.
Мо дар қатори аввали толор паҳлуи аскарони шУравй қарор
гирифтем. Ташкилдиҳандагони мачлис сухани навбатиро ба
полковники шУравй - Попов доданд. Мавсуф суханҳои бамаънй
иброз дошт. Ҳарфҳои Уро афгоне хеле хуб тарчума мекард.
Дар поёни сӯҳбаташ Попов ду мисраъ шеър аз Саъдй хонд:

Дуст он бошад, ки тирад даст дУст

Дар парешонҳоливу дармондагИ...

Ҳозирин сидқан каф мезаданд. Тасаввур мешуд, ки дар
Афғонистон шахси рус шеъри форсй қироат мекард. Ин чиҳат
боиси ифтихори мо ҳам буд. Попов бо ин ду мисраъ шеъри
бузурге гуфтанй мешуд, ки Урдуи шУравй ба нияти забту горат
наомадааст, балки барои дифоъи мардуми Афгонистон вазифаи
башардУстонаи хешро анчом медод. Баъд аз мачлис ба хонаи
Абдулмачид даромадам. Ҳачвнигори дУстдоштааш Бурҳон Ған
он чо менишаст. СУҳбати ширину хандаовари Бурҳон ҳаловатмон

280
бахшид. У нақл кард, ки рӯзе бо бонуи зебое сари мизе
менишинаду чанде аз ҳикояҲои ҳачвиашро нақл менамояд.
Бурҳон баъд аз қиссаи ҳар ҳикояташ ба чеҳраи он бону
менигаристааст, то ки аз хандааш баҳра бигирад. Вале ҳеҷ не
ки он духтар хандад. Сипае Бурҳон сУйи ман рУй оварда гуфт:
«Худойназархон, медонй чй кор кардам?» Гуфтам, ки не, канй
он бонуро чй кор кардй, ки хандид? Бурҳон гуфт: «Оҳистакак
дастамро зери миз карор дода, кафи пояшро хоридам ва У
баланд хандид». Ин лаҳза Бурҳон худ нимхандае кард, ки
моро ҳам ба хандаи дуру дароз водор намуд.

Дар ин рУзҳо ҳама точикбачаҳо ба касалии «Шарп»
гирифтор шуда буданд. «Шарп» радио-магнитофони дукасета
буд, ки онро ба воситаи намояндагии тичоратй аз кадом фирмаи
чопонй фармоиш медоданд. Шунидем, ки Темури тошкандй аз
он баҳравар гардидааст. Абдулмачид, ки ин хабарро оварда
буд, якчоя манзили Темур-ако рафтем. «Шарп» хеле зебо буд.
ГУё онро аз миси холис сохтаанд. Мо низ аз У хоҳиш намудем,
ки бароямон аз «Шарп» фармоиш бидиҳад. Баъдан ҳамакаса
хонаи камина омадем. Хостем, ки «Шарп»-и ҳоло набударо
шУем. М.Лутф ҳам омад. Абдулмачид бо дегу коса сару кор
гирифт. Темур-ако ҳам палави тошкандии чолибе омода сохт.
Габиист, ки «водка» ҳам пайдо намудем. Барой чор мучаррад
як шиша кифоя мекард. Дар ин сӯҳбат касе гуфт, ки дар
Соланг миёни шӯравиҳо ва мучоҳиддин чанги чандсоатае сурат
гирифтааст. Ягон нишасту чамъомад бе мавзУи чангҳои минтақавй
поён намеёфт. Агар сУҳбате дар ғайри ин мавзУъ чараён
мегирифт, ҳамон рУз худро «номукаммал» ҳис менамудем.
Чунин сУҳбат гУё хушк мебаромад ва боиси кайфиятамон
намегардид. Ё ин ки шабе садои тирро намешунидем, худро
нороҳат медидем... РУзномаи «Коммунист Таджикистана» ба
дастам хУрд, ки он чо аз фавти шоиру драматурги точик
Файзуллоҳ Ансорй хабар медод. Сиюми апрели 1980 вафот
карда будааст. Вақти рухсатй дар бинои кумитаи чоп соате сари
мавзУи Афғонистон сӯҳбат доштем. Охирин дидор ҳамон буд.
Ҳабдаҳум ба навиштани мақолае огоз намудам, ки Муҳаммадчон
омад. Ду соат вақтамро гирифт. Баҳсҳои ачибе мекард У. Баъзан
кариб буд, ки даст ба гиребон мешудем. Мехост, ки гУшаш
кунй ва ҳафҳояшро рад нанамой, вагарна ба балое гирифтор
меомадй. Одатан, гУшаш менамудам ва бо офарин гуфтанҳо аз
баҳсаш раҳо меёфтам. Ҳаждаҳуми май дар дафтари кории
муовини вазири молия — Холиқёрй чанд соате мачлис дойр ба

281
дастуруламали гумрукй сурат гирифт. Ҳафт-ҳашт раиси
муассисаҳо ҳузур доштанд. Мирчанд ном ранее аз Вазорати
зироат он чо менишаст. У муддати бист рУз меҳмони Душанбе
будааст. Аз мардум ва урфу одатҳои точикй қиссаҳои хотирмоне
кард. Ҳарчанд ки кам мансабдореро ёфтан мумкин мешуд, ки
шУравиҳоро нағз бинад. Ҳама хушиҳошон аз ШУравй зоҳирй
буд. Вертолётҳо боз фазой Кобулро ишгол мекарданд.
Нуздаҳуми май ба пешвози «Бойинг» рафтам. Таҳминаву
модараш омаданд. Таҳмина рУйи дастони модараш хоб буд.
Бедораш кардам. Як назар андохту гУё нашинохт, ки рУяшро
6а дигар сУ тобонд. Дар ин парвоз хонуми Анвар Сулаймонов
бо се бачааш буд. Бинобар ин, ки се рӯз қабл Анвар чарроҳй
шуда буд, банда пешвозашон шрифтам. Завчааш, вакте дид,
ки Анвар дар толори интизорй нест, парешон шуду аз ман
пурсид, ки Анвар кучост, магар ҳодисае pyx додааст, сиҳат аст
ё не ва саволҳои зиёде дод. Оромаш сохтам. Ҷарроҳй шудааст.
Апендиситашро буридаанд, гуфтам. Бачаҳояш бошанд байни
пешвозгирандагон падарашонро чустучУ мекарданд. Онҳоро низ
наздам хоста, фаҳмондам. Албатта, барои онон лаҳзаи нохуше
буд, ки падарашон ҳузур надошт. Онҳоро то манзилашон
расондам. Ба Анвар-ако низ хабар расондам. Мошинеро ташкил
додам, то ки завчаашро бо бачаҳояш ба Чорсадбистара бараду
роҳат шаванд. Омадани Таҳминаву модараш боз мучаррадҳоро
дар манзилам чамъ овард. Ду рУз корамон зиёфат оростан шуд.
Дӯстони ҳамешагии банда, дар чунин соатҳо Муҳаммадчон,
Азимчон, Абдулмачид, Олимчон, Раҳматшоҳ, М.Лутф ва дигарон
буданд. Мо ҳамагй якдигарро хуб мефаҳмидем ва ба иззати
нафеи якдигар ҳеч гоҳ намерасидем. Шӯхиҳоямон ҳам нисбати
якдигар самими буданд. ДирУз бо Олимчон ба аёдати Анвару
Исмоил рафтем. Онҳо дар Чорсадбистара табобат мегарифганд.
Исмоил ба дарди ангина гирифтор шуда буд, ки буридандаш.
Ҳардуяш дар як ҳучра мехобиданд. Анвар-ако аз банда изҳори
ташаккур кард. Бистуми май духтарони Кобулро ба мукобили
Бабрак бархезонданд. Шиорҳо ҳамонҳо буданд, ки қаблан ишора
кардам. Духтарон бо санг маъмурини СорандУй - милисаро
мезанданд, то ки ба духтарон дарафтанду боиси маломати чомеа
шаванд. Ба ин хотир, боз роҳи ҳаракати моро бастанд, зеро мо
ба ғайр аз роҳи марказй дигар роҳе надоштем. Роҳи дигар ба
воситаи Чаман ва чодаи Майванд буд, ки саргардонй пеш
меовард.

Аз минтақаи Гардез 79 часади аскарони моро ба Кобул

282
интиқол доданд. Як бачаи ҷавон аз ду чашм маҳрум гардида
буд. Панч моҳ шуд, ки ҳавопаймоҳои шӯравӣ мурда мекашанд.
Назди худ савол мегузоштам, ки ин хунҳо баҳри чй мерезанд?
Барои афғонҳо хун резиву боз ҳақорат шунавй. Обрӯи Шӯравй
чй мешавад?

Дар ҳавопаймои рӯзи 19-ум ҳунармандони тоҷик омаданд.
Роҳбари даста Назаров ном шахе аз Ху чан д буд. Элзара
Хасанова, Малика Қаландарова бо шавҳари доирадасташ,
Ҷӯрабек Набиев, Муқим Салимов ва дигаронро ба мушоҳида
шрифтам. Инҳоро раиси бахши фарҳангии сафорати Шӯравй
Сайфуллоҳ Саид пазирой намуд. Ману Абдулҳаким Шукуров
низ эшонро хуш омадед, - гуфгем. Дастаи мазкур ҳафгае барои
кобулиҳо консерт медоданд. Аслан барои табрик гуфтани
Анчумани нахустини муаллимони кишвар омада буданд, ки
рӯзҳои наздик сурат мегирифт. Бисту дуюми май ҳам намоишҳо
ба мукобили шУравй идома ёфтанд. Бадии кор дар он буд, ки
асосан чавонон алайҳи мо даст боло мекарданд. ДирУз як захираи
бензинро оташ заданд. Аслан намоишҳо бо тахрибкориҳо анчом
меёфтанд. Зарар ба кй? Ба худи афғонҳо.

Бисту сеюми май чумъа буд. Сулаймон Лоиқ меҳмони
Олимчон шуд. Чанд рӯз кабл барои сурат бастани ин меҳмонӣ
ичозати махсусро дар даст доштем. Ҳамин тавр тартибро
сафорат чорй карда буд. Шахсиятҳо ва чеҳраҳои шинохтаи
кишварро бидуни маслиҳати пешакй бо дастгоҳи Бахтулин
меҳмон гирифган мумкин набуд. Ин тартибро фақат банда риоя
намекардам, зеро болонишинон аз фаъолияти гайрирасмии
камина огоҳй доштанд. Меҳмонй ба ин хотир буд, ки Олимчону
Лоик шиноси дерин будаанд ва дар Маскав ба ҳам унс
гарифтаанд. Гузашта аз ин, Сулаймон Лоиқ Ҳар дафъае, ки
Олимчонро дар Академии улум медидааст, ишорае ба чунин
меҳмонй мекардааст. Олимчон бо банда машварат намуд ва
дукаса меҳмонии Лоиқро ба расмият даровардем.

Сулаймон Лоиқ парчамй буда, дар ҳукумати Таракй вазирии
телевизионро ба Уҳда дошт. Дар замони Амин ҳамчун «хоин»
ба зиндони Пули Чархй андохта шуд. Ёздаҳ моҳ мукими ин
маҳбас буд. 27-уми декабри 1979 аскарони шУравй озодаш
карданд. Эшон ба яке аз кабилаҳои кУчманчии пашту нисбат
дошт. Падараш муллой бафарҳанге будааст. Дар давраҳои
аввали салтанати Зоҳиршоҳ хонаводаи онҳоро аз Пактиё ба
самти шимоли Афғонистон интикол додаанд. Тифливу наврасии
У дар Пули Хумрй гузаштааст. Он чо кабилаҳои пашту зиёд

283
иқомат мекардаанд. Максад аз чунин интиколҳо он будааст, ки
қабоили пашту бошандагони Пули Хумриро, ки форсигУён
будаанд, таҳти фишори ҳамаЧонибаи хеш қарор дода бо мурури
замон онҳоро бояд паштузабон мегардонданд. Аммо баръакс
мешавад. Қабилаҳои паштуи муқими Пули Хумрй бо мурури
замон забони хешро фаромУш карда, форсизабон мегарданд.
Лоиқ мегуфт, ки вақте чашм кушодаму роҳравон шуда,
ҳарфзаниро ёд шрифтам, нахустин сухане, ки шунидам форсӣ
буд, на забони модарй.Муҳити форсй чунон қавй будааст, ки
намояндагони қабоили паиггу ба урфу одатҳои форсизабонҳо
одат мекунанд ва бо ин мардум хешу табор мешаванд. Духтар
медиҳанд ва ҳам духтар мегиранд. Аз ин чост, ки Сулаймон
Лоиқ шиори дузабона буд. Ба ақидаи худаш шеъри дариаш
хубтар баромадааст. Сулаймон Лоик Дар чомеаи Афғонистон,
пеш аз ҳама ҳамчун шоир шинохта шудааст. Вақте ки ҳизби
«Халқ» таъсис меёбад (1965), У низ монанди дигар
ҳамқаламонаш — Таракй, Панчшерӣ, Мисоқ ва даҳо дигарон
ҳизбй мешавад. Шеърашро ба мавзУъҳои сиёсиву ичтимой омезиш
медиҳад ва хулоса, сиёсатмадор мегардад. Баъд аз ҳодисаи 27-
уми декабр, ки марҳалаи сеюми Инқилоби Савр оғоз шрифт,
бо кӯшиши бевоситаи Раиси Академияи улуми Точикистон,
академик Муҳаммад Осимй Лоик ба сифати раиси Академияи
улуми Афгонистон пазируфга шуд. Вале ин муассиса чойи У
набуд. Вай ин вазифаро аз ноилочӣ қабул донггааст.

Он рӯзи чумъа дар хона менишастам, ки Олимчон даромада
гуфт, ки «Худойназархон, меҳмон омад, хоҳиш мекунам як
сари қадам дароед». Ба чашм гуфгаму ба толори пазироии ҳамсоя
даромадам. Лоиқ аз чояш баланд шуда, оғӯш кушод ва якдигарро
оғӯш гирифгем. Ӯ марди 45-50 солае ба назарам тофг. МУйҳои
сараш сафед буданд. Сари миз нишастем. Вай каминаро ғоибона
мешинохтааст. Ҳолу аҳволи якдигарро пурсон шудем. Шахси
фурӯтане ба назар хУрд. Садтагй нУшида будем, ки Лоиқ чилави
суханро пуррагй ба даст шрифт. СУҳбати ширине мекард. Ману
соҳибхона ду чашм ба У дУхта, ҳарфҳояшро гӯш медодем.
СУҳбатро аввалан аз зиндони Пули Чархй огоз кард. Азобҳои
маҳбасро бо лаҳзаҳои ҳузнангезаш қисса менамуд. Чй навъ дар
коғазҳои халтаҳои семент шеър навиштанашро ёдовар мешуд
ва чй тавр аскарҳои бадахшонй барояш қаламу когаз
меовардаанд, - нақл мекард. Мавсуф мегуфт, ки дар ҳучраҳои
ҳамсояаш ҳар шаб 100-150 нафарро бо азобу шиканча ба катл
мерасонданд. Дар ҳамин замина лаҳзаеро қисса намуд, ки чунин

284
буд: РУзе тамоми зиндониёнро ба берун бароварданд. Гуфтанд,
ки қумандон ran мезанад. Ҳама чамъ шуданд. Дар дасти
кумондон автомата Калашников буд. У Калашниковро ба ҳаво
бардошта,. изҳор медошт: дидед сагҳо! Ин туфангро бидуни
пайса ба мо Шӯравй додааст, ки шумо лаънатиҳоро бикушем.
Баъд амр дод, ки ҳамаатон гурезед, ки шумоёнро мепарронем.
Ҳама аз таре чи пиру чавон ба сӯйи камераҳои худ медавиданд
ва аз пупгг ононро мепарронданд. Одамҳо рУйи ҳам меафгиданд.
Аммо Лоиқ дар чояш карор меистад. Кумондон мефармояд,
чаро ту истод ҳастӣ? Лоик мегУяд: «Ин шарм аст, ин ваҳшатгарй
аст, ки шумо дар мукобили ин мардуми бегуноҳ қарор додаед».
Кумондон ба зудй Лоик будани Уро мешиносад ва мегУяд: «Мо
ҳамин тур мекунем...» Бахши дуюми сӯҳбати Лоиқро мавзУи
сиёсат ташкил медод. Бисёре аз мулоҳизаҳои вай дуруст буданд.
Масалан, мегуфг: «Ба сифати волиён, вазирон, раисон ва гайра
одамони бетачриба таъин гардидаанд. Корро намедонанд. Дар
атроф мардумро гирди ҳизб чамъ карда наметавонанд. Баръакс
онҳоро аз худ мегу резон анд». Дар бораи хиёнатҳои Таракй ва
Амин низ лаҳзаҳоеро ёдовар шуд. Мутаассифона, - мегуфт
Лоиқ, ҳоло ҳам баъзе аз хиёнатҳои эшон идома доранд. Масалан,
одамкУшиҳои Асадуллоҳи Сарвариро ҳама медонанд, вале У
дар паҳлУи Бабрак кор мекунад. Чанд маротаба Лоиқ иерор
доштааст, ки Уро ба вилоятҳо фиристонанд. Вай метавонад он
чойҳоро ором намояд. Вале роҳбарҳои ҳозира ба У бовар
намекунанд ва мавсуфро Президента академия таъин менамоянд.
Бо ин ҳарфҳо Лоиқ гуфтанй буд, ки ҳукумати Кормал бояд аз
одамони баобрУй истифода барад. Дар ҷараёни сӯҳбат ба ҳардуи
мо мурочиат карда гуфт, ки агар ШУравй ба хоҳишҳои камина
бетаваччУҲӣ зоҳир кунад, У ҳатман ба кӯҳҳои Сулаймон боло
мешавад ва ана мебинед, ки Лоиқи шоир ба чй навъ фаъолиятҳое
кодир аст. Таҳдиди рУйросташ ба ШУравй равона шуда буд.
Сари ин пешниҳод андешидан лозим меояд, - гуфгам дар ботин.

Лоик ба идомаи суханаш Мисокро сиёҳ кард. Бори дигар
маълумам шуд, ки парчамиҳо халқиҳоро чашми дидан надоранд.
Лоик назди мо савол гузошт. Чй бояд кард, ки дар Афгонистон
оромй баркарор гардад? Худаш чунин чавоб дод, ки то замоне,
ки дар байни ду ҳизб ваҳдат нест, оромй нахоҳад шуд. Зеро
дар бисёрии корҳое, ки ҳоло ба мукобили давлат рУй дода
истодаанд, дасти халқиҳо дида мешавад. Мурда бод Бабрак ва
Брежнев мегУянд, ё мактабиёнро алайҳи Урдуи шУравй
хезондаанд, ҳамааш аз иқдоми халқиҳо сарчашма мегирад.

285
Дирӯз чанд чо захираи бензин дар Хайрхона сӯзонда шуд.
Дяр атроф-ку ҳокимияти нав дида намешавад. Чй чора?, - хулоса
кард Лоиқ: «Тамоми ҳизбиёне, ки ба ин сохт розӣ нестанд, кунгга
гарданд вассалом ва ё ба зирдон андохта шаванд...» Агар ба
хости Лоиқ шавад, пае ҳукумати Кормал аз дастгоҳи Амин ҳеч
тафовуте нахоҳад дошт. АфсУс, ки мушовирони ҳизбии мо дар
ин маврид чорае намеандешанд. Лоиқ ҳамоно чилави суханро
дар ихтиёр донгг. Ҳодисаҳои замони Аминро ба яке аз намояндаи
барчастаи шӯравй - Пономарев, ҳини 6а Кобул ташриф
оварданаш гуфта будааст. Вале пас аз рафтани Пономарев ва
баъди чанд рУзи дигар Амин Лоикро ба зиндон мепартояд.
Дар ҳақиқат, бисёр дардҳо ҳаст, ки то онҳо даво нашаванд,
чомеаи Афгонистонро аз нав сохтая имкон надорад. Ин бадбахтй
хоҳад буд. Ҳоло то он ҳад шаҳрвандони шУравиро бад мебинанд,
ки дар ҳеч кишвари дигаре онро нахоҳед дид. Торафг обрУямон
мерезад. Махсусан, занони Афгонистон чашми диданамон
надоранд. Чунки аскарҳои мо ба баъзе амалҳои нохуше даст
мезаданд, ки ягон аблаҳу девона намекунад.

Баъд аз шунидани мулоҳизаҳои Лоиқ ба ин хулоса омадам,
ки воқеан худро шарманда сохтем. ОбрУи сотсиализм, Ленин
ва коммунистро резондем. Мушовирҳо пухтаву расида нестанд.
Маслиҳатҳои дурусту олимона дода наметавонанд. Ҳар кадом
кУншш мекунад, ки ҳисоботашро ғафстар нависад, то ки соҳиби
мукофоти давлатй гардад. Гузашта аз ин аз чумҳуриҳои
мусулмонии Осиёи Миёна, тақрибан кадрҳои хубро
намефиристанд, зеро боварй надоранд... Сари чунин андешаҳо
қарор доштам, ки Лоиқ якбора омодаи рафган шуд. То рУйи
ҳавлй гуселаш намудем. Мошини хидматиаш омада буд. Боз
рӯй ба рУй мондему бо эшон худоҳофизӣ намудем...

Тавре ишора карда будам, дар ин рУзҳо Анчумани нахустини
муаллимон кори худро шурУъ намуда, се рУз давом кард. Бабрак
рУзи аввали Анчуман гузориш дод. Сипае вазири таълим ва
тарбия Анаҳито Ротибзод маърУзаи муфассале хонд. Анчуман
23-юми май огоз шуда, 26-уми май корашро ба поён расонд. Ба
Анчуман меҳмонон аз кишварҳои дуру наздик даъват шуда
буданд. Аз ШУравӣ русҳо ва Узбекҳо иштирок доштанд.
Точикистон намояндаашро нафиристонда буд, зеро ҳузури
Маҳмадуллоҳи Лутфро кифоя шуморидаанд. Эшон мушовири
эътирофшудае дар вазорати марбутаи Афгонистон буд. Афғонҳо
хеле дӯсташ медоштанд, ҳарчанд ки ин дӯстдориҳо ба тарафи
шУравй хуш намеомад. Бахилй доштанд. Хушбахтона,

286
шптироккунандагони Анчуман аз ҳунари раққосаву овозхонҳои
точик ҳаловати маънавй бардоштанд. Рӯзи дуюми Анчуман
мактабиён ва донишчУён ба намоиш пардохтанд Литсеи Робиаи
Дурронй аввалтар аз ҳама ба намоиш баромад. Ачаб тазоде.
Муаллимон Анчуман доранду толибилмин намоиш. Мантик-
ку?! Анчумани мазкур бо ташаббуси мушовирони мо, ки дар
сари он Сиратенко карор дошт, сурат шрифта буд. Ҳар
сармушовир бонд ҳисобот нависад, ки дар тУли ду сол кадом
корҳоро анчом додааст. Акнун як чумлаи Сиратенко ин тавр
сурат мегирад. «Анчумани муаллимони кишвар баргузор гардид,
ки дар он 400 нафар намояндагон иштирок карданд».
Хандаовар аст, не!? Аз ин чост, ки рУзномаҳои «Ҳақиқати
Инқилоби Савр», «Анис» ва «Кобул ниюс тайме» аксҳои Мухин
В.И., М.Лутф, А.Сияров ва Сиратенкоро чоп карданд.

Висту ҳаштум Саркис Бадалянро ба рухсатй гусел кардам.
Дар майдон одам хеле зиёд буд. Бештар шУравиҳо ба назар
мерасиданд, ки рухсатй мерафтанд. Ҳама ба қутиҳои радио ва
магнитофон мусаллаҳ менамуданд. Аз майдон басафорат рафта,
ҳисоботи пулй додам. Сари роҳ ба матбааи сукук даромада ба
Фидомуҳаммад як шиша «водка»-и кайҳо ваъдакардаамро
пешкаш кардам. Акнун банда вазифаи сартарчумониро адо
менамудам. Бо Кушнарёв дар як уток менишастам. Якчоя ба
дафгари раиси авоид рафгем. Раис факат вазири собикаро бадгУй
мекард. Парчами халқиро сиёҳ менамуд. Сиюми май бадидори
Аъзам Раҳнаварди Зарёб расидам. Нои л ҳамсафарам буд. Ин
ҳарду аз кавми ҳазора буданд. Барой дастархони Зарёб як шиша
«коняк» бурдам. Соҳибхона як шиша шароби афгани илова
намуд. Сӯҳбат аз оғозаш дилчасп набаромад. Салому алейкамон
табий сурат нагирифт. Маълум буд, ки Зарёб чандон хуши
дидани бандаро надошт. У нишастан баробар эрод шрифт, ки
сари эчодиёти Асадуллоҳ Ҳабибу Мисок маколаҳо навиштаам.
ГУё дар навинггаҳоям ба нштобкорй роҳ мёдиҳам. Шояд У дуруст
мегуфг. Шитобкориҳо доштам, албатта. Бо каме шароб нУшидан
Зарёб адабиётро фаромУш карда, худро ба сиёсат зад. «Русҳо
мулки моро забт ва ишғол кардаанд», - мегуфг У. ГУё Бабрак
дар ободии чомеаи навини Афғонистон накше гузошта
наметавонад. Ҳама корҳои давлатдориро русҳо анчом медиҳанд.
Нафт, газ ва маъдани шимолро русҳо забт карда, ба манфиати
худ истифода менамоянд. Дар ШУравй озодии сухан вучуд
надорад. Ба тадқиқотҳои адабиётшиносони шУравй хуш надорам,
-изҳор медошт Аъзам Раҳнаварди Зарёб. Максадаш он буд, ки

287
факат дар бораи достонҳои У бояд сухан ронда шавад.
Афгонистон гУё мисли У нависандаи қавй надорад. Ба ин ақида
буд, ки русҳо дар Афғонистон ноком хоҳанд монд. То чое
таҳлилу баррасиҳояш дар заминая воқеият ва вазъияти феълии
кишвар пайдо туда буданд. Банда низ ба баъзе эродҳои вай
мувофиқат доштам. Аммо ин қадар нисбати мо чоҳилона сухан
кардани У касро нороҳат месохт. Ба ҳар ҳол ман меҳмонаш
будам. Ноили Ҳусейн, ки шахси фурУтану бафарҳанге буд,
чунин муносибати ҳамқавмашро дар муқобили камина
намепазируфт ва худро маломат мекард, ки чаро ба манзили
Зарёб ташриф овард. Роста гаи, аз ин «меҳмонӣ» пушаймон
будам, вале соате бо ин адиби навъи Содиқи Ҳидоят сУҳбат
оростан бадй надошт. Ин навъ эчодкорон ба касалии рӯҳй
гирифторанд, ки гоҳе ба худкушй даст мезананд. Чунин ба
мушоҳида расид, ки сиҳатаи Зарёб хуб набуд. Вай аз чумлаи
он равшанфикроне буд, ки Бабрак ва шУравиро
намепазируфганд.

ИмрУз чанд тан аз ҳарбиён иброз донгганд, ки дар Қандаҳор
як чавони дарвозӣ бо номи Ҷобиров Давлат сахт мачрӯҳ шудааст.
Гуфтанд, ки У бародари Азимчон Юсуфов мебошад. Ман гумон
доштам, ки Азимчон аз ин хабари нохуш огаҳй дорад. Бинобар
ин, мавзУъро бо Муҳаммадчон арз намудам. Як ҳиссаи шаб
буд, ки Азимчон, Аҳмадчон Муҳаммадхочаев ва Муҳаммадчон
дарвозаамро заданд. Азимчон бесаранчом маълум мешуд. Кариб
буд, ки гиря cap диҳад. Ман он чй шунидам, барояшон гуфтам.
Илова намудам, ки чанд нафари дигар ба ҳалокат расидаанд,
ки аллакай интиқолашон додаанд. Онҳо суроғаи ҳарбиёнро
гирифта, роҳи бинои 32-ро пеш гирифтанд. Хабари дигар он
буд, ки як мушовири низомй бо тарчумонаш хостаанд, ки аз
сарҳади Покистон гузаранд, аммо аз муқобил тарборон шудаанд.
Дар натича тарчумон ба катл мерасад ва афсари рус ба асирй
гирифгор мегардад. Инҳо аз дастаи кашшофони низомй будаанд,
ки ба хотири анчом додани супориши махфие нияти Покистон
кардаанд.

Ҳоло ки ба поёни моҳи май расидем, мукобилат байни
«Парчами-у «Халқ» рӯ ба афзоиш овардааст. Гурӯҳҳои дигари
ҳизбй худро ба халқиҳо пайвастаанд, то ки ба парчамиҳо ва
Шӯравй садама оранд. Овозаҳо пахш мешуд, ки даҳуми и юн
ҳодисаи гайричашмдоште ба вуқӯъ хоҳад омад... Ду рӯз қабл
таври таъчилй сафир - Табеевро ба Маскав даъват карданд, ки
ба зудй пас баргашт. Ба ин хотар, чанде аз роҳбарони гурӯҳҳоро

288
наздаш хондааст, то ки ононро аз амру фармоишҳои Кремл
ошно созад. Сию якуми май фазой Кобулро боз ҳавопаймоҳои
чангй фаро гирифтанд. Дар минтақаи Ғазнй нооромиҳо cap
заданд. ҲамарУза корҳои расмиам зиёд шудааст. Бо Кушнарёв
гоҳе назди вазиру гоҳе ба ҳузури муовини аввал - Пактиёвал
меравам. Вазир аз банда хоҳиш намуд, ки ду бонуи афғониро,
ки ба дарди меъда гирифтор шудаанд, ҷиҳати муоина ба
докторҳои хеш нишон бидиҳам. Аз ҳисоби хоби шаб таҳқиқи
насри муосири дариро идома медиҳам...

Якуми июн фаро расид. Асадуллоҳ Ҳабиб ба сабаби ин ки
донишҷӯёнашон зидди Кормал намоиш карда, чанд рӯз боз ба
дарсҳо ҳозир намешудаанд, наметавонист аз ҳоли банда хабар
бигирад. Имрӯз телефон кард ва аз омадани Манфред Лоренс
ба Донишгоҳ иттилоъ дод. Бале, гуфтам эшонро мешиносам. Ӯ
шогирди профессор Додочон Точиев буд. Забони точикиро дар
Точикистон омУхтааст. Соли 1970 ба факултет омада буд ва як
дона аз рисолаи «Боқй Раҳимзода»-ро барояш тақдим донггам.
Дуюми июн Ноили Ҳусейн дар бораи меҳмониамон ба манзили
Раҳнавард Зарёб ҳарф зад. У аз Зарёб шикоят ба чо овард.
«Мавсуф худро нодуруст нишон дод», -- ёдовар шуд Ноил.
МегУянд, ки мучоҳиддин дар марзҳои Кобул ба фаъолият
пардохтаанд. Ҳамчунин вазъияти Ҳиротро низ муташаннич
медонистанд.

Асадуллоҳ тибқи ваъдаи қаблй ба манзилам омад.
ВохУриамро бо Зарёб арз доштам. У эшонро мазаммат намуд ва
ҳамчун эчодкор эътирофаш намекарл. «Нависандаи мутавассит
аст»,- гуфг А.Ҳабиб. Мавсуф ба сиёсат рӯй оварда, халқиҳоро
маломат намуд. У гуфт, ки аъзои ҳизби «Кор» аст ва аз
парчамиҳо дифоъ менамоянд. Асадуллоҳ низ дар баъзе
тахрибкориҳо дасти халқиҳоро медид. Ҳизби «Кор» се ҳазор
аъзо доштааст. Аъзоҳаққиро дар ду чой ҳам ба хазинаи «Халқ»
ва ҳам ба хазинаи «Парчам» месупоридаанд. Оғози моҳи июни
Кобул идомаи ҳодисаву рухдодҳои моҳҳои пешин хоҳад буд.
Дафгари сеюмро ин чо ба поён расонда, меравем сӯи дафтари
чорум, ки рухдодҳои хотирмонеро дарбар кардааст...

289
ДАФТАРИ

ЧОРУМ

(10.06.1980-28.06.1981)

290
ПАХШИ «ШАБНОМАҲО»

Метавон гуфт, ки аз оғози моҳи июн дар Кобул террор
нисбати парчамиҳо шурӯъ гардид. Воҳима ҳама мансабдоронро
фишор меовард. Парчамиҳоро шабона дар манзилҳошон
мекущтанд. Истилоҳи «коммунист» маънии «парчамй»-ро
гирифт. Дишаб дар гУшае аз микрорайон пойи одамеро ёфтанд,
ки мард ё зан буданаш маълум нашудааст. Албатта, мард
будагист. Ҳукумати Бабрак ба чунин қарор омад, ки вазирон
ба миёни мардум рафга, ташвиқу тарғиби сиёсати давлатро пиёда
созанд. Ин методҳои шУравй буд, ки мушовирони ҳизбй
мехостанд амалй кунанд. Бо Горин Ф.Н. ба Института
политехникй рафтем. Мушовири гумрук барои мутахассисони
шУравй дар бораи қонуну коидаи гумрук гузориш дод.
Саволборонаш карданд. Аз меъёрҳои қабулшудаи борбарй пурсон
шуданд. Вазири молия фармонеро ба имзо расонд, ки дар
мавриди минбаъд кам намудани зиёфатҳову масрафҳои ночо
баҳс менамуд.

Мухолифини давлат роҳҳои дигари муборизаро кашф
мекарданд. «Шабномаҳо» дар хиёбону майдонҳои серодам паҳн
мегардид. Яке аз чунин шабномаро тайписти мо - Рафеъ дар
мошинкааш чоп карда буд, ки баъдтар огаҳӣ пайдо намудем.
Як вақт мудири маъмурин омада Рафеъро пурсон шуд. Ман
гуфгам, ки У субҳ чанд дақиқа ин чо буду рафг. Баъд варақаеро
ба банда дод, ки бихонам. Шабнома алайҳи ҳукумат равона
шуда буд. Матни он такрибан чунин садо медод: Ман фалонй
ба Макка рафга будам. Дар хобам пайгамбари охирзамонро
дидам. У ба ман амр кард, ки ба Афғонистон пас гардед ва ба
ҳама гУед, ки ба одамкушй ва ваҳшоният даст андозанд. Агар
банда ин амрро ичро накунам, пайғамбар чазоям хоҳад дод. Аз
ин рӯ, ба дасти ҳар касе, ки ин варақа мерасад, дар ҳафт
китъа (нусха) чоп карда ба дигарон таксим кунад. Агар шахсе
дар муддати се рУз ин амрро ичро нанамояд, ба хонаводааш
мусибат ванохушй хоҳад омад. Бо эҳтиром ... Мудири маъмурин
гуфт, ки ин шабномаро Рафеъ чоп кардааст. Воқеан, вақте ки
хоначаҳои мизашро тафтиш намудем, коғазҳои сиёҳи копй ба
даст хурданд, ки аз матни шабномаи мазкур шаҳодат медоданд.
Табиист, ки Рафеъро дастгир карда ба идораи ХОД (бехатарй)
бурда буданд. Чавони хубе ба назар менамуд ва ҳар фармоише,
ки барояш пешкаш мегардид, дарҳол ичро менамуд.

291
Пагоҳӣ барвақттар аз хона берун шудам, вале дидам, ки
мопшни хидматиамон маътал аст. Ману мушовири гумрук якчоя
мерафгем. Ронандаамон панчшерй буд. Горинро интизор шудан
лозим омад. Дар ин муддат Дилмуҳаммади ронанда, шӯхй карда
гуфт: «Доктар соҳиб, мо ҳардуямон мусулмон ҳастем. Сатҳи
зиндагии мо хеле паст аст. Дар Панчшер шаш чУча нон меган,
сару либос мехоҳан, чи меша ага мушовира ба мучоҳиддин таслим
бтуму барои саруш панчоҳ ҳазор афғонӣ бигирум». Ҳарфҳои
Дилмуҳаммад чунин маънй доштанд, ки ӯ ба матни шабномаи
нав ошно аст. «Магар мусулмон ба чунин кор даст мезанад?», -
пурсидам аз ӯ. Вай хандида, «чаро не? Ба пайса зарурат дорум,
дига. Ага ту ба чое арз нанамоӣ, дар набуданат ма ӯра таслим
метум ва халос. Панчоҳ ҳазор аз ма меша», - гуфт ронанда.
«Дилмуҳаммад, хо, дига шӯхӣ наку. И корут натанҳо хуб нест,
ҳатто хатари чиддй дорад барои худат ва дигарон », - гуфтам
ба ӯ. Сӯҳбат то ин чо расид, ки Горин аз манзилаш берун шуд.
Дар чараёни роҳ аз ронанда савол кардам, ки кадом корро
бароят анчом диҳам, ки ту аз ин нияти бадат баргардй.? У чавоб
дод: «Ба вазир соҳиб бген, ки аз «Волга»-и нав баром бта».
«Дуруст аст, ман ин хоҳишатро ичро мекунам, аммо ронандаи
дигар мегирем», - гуфтам. У розй шуд. МавзУъро ба
Абдулвакил арз дошта, мошини «Волга»-и сохти нав барояш
додем ва Горинро аз хавф халос намудем. Шояд ронандаи мо аз
матни шабнома истифода бурду соҳиби мошини нав шуд, вале
агар шӯхй намебуд, чй? Таслим додани мушовире барои ронанда
ҳеч мушкилие пеш намеовард...

Тавре ки мебинем, душманони давлатй роҳҳои нави
муборизаро кафш менамоянд. Ҳамин рӯз буд, ки толибилмони
ду мактаби шаҳри Кобулро заҳролуд карданд. Дар натича
духтарони литсейҳои «Чумҳурият» ва «Малолай» заҳролуд
гардиданд. Ҳатто ҳодисаҳое ҳам рух дода истодаанд, ки баъзе
падару модарон духтаронашонро худ нобуд сохта, дар ин кор
давлатро айбдор карданй мешуданд. Гӯё як роҳи озодй ҳамин
навъ иқдомҳо шинохта хоҳад шуд. Дар заминаи шабномаҳо,
ки мутаассифона, пеши роҳашонро гирифта наметавонанд,
дувоздаҳуми июн боз 350 духтари дигарро беҳуш сохтанд.
Тақрибан дар ҳамаи мактабҳои шаҳр ин падидаи номатлуб
амалй мешавад. Шифохонаҳо аз духтарон пур гардидаанд.
Табиист, ки назорати бехатарӣ суст ба роҳ монда шудааст.
Бабрак Кормал ба мачлисбозй машғул аст. Навакак дар назд
иттиҳодияҳои коргарй баёния дод. Сӯҳбаташ сари табақаи коргар

292
сурат гирифт. Ҳамзамон вазоратҳои қудратии ҳукумати нав аз
пайи дарёфт ва мутаҳам сохтани ҳамкорони Амин мебошанд.
Ду-се рУз қабл бо қарори Маҳкамаи олии Афғонистон ҳукми
қатли Абдуллоҳи Амин (бародари калони Ҳафизуллоҳи Амин),
Асадуллоҳи Амин (писари Абдуллоҳи Амин вадомоди Ҳ.Амин),
Маҷиди Калаконй, бародари Олимёр, ки раиси транспорт буд,
қотилони Н.Таракӣ ва чанд тан низомиён, ҳамагӣ ёздаҳ нафар
эълон шуд. Шаби чордаҳум қарори дигари Маҳкамаи олиро
дар мавриди вазирони даврони Амин Муздурёр Саҳроӣ,
Олимёр ва инженер Зариф ба сабаби дар одамкушиҳо даст
доштанашон эълон донгганд, ки ҳукми қатл гирифганд. Ин даста
қабл аз ба вазоратхонаҳо расидан волиёни Ҷалолободу Балх ва
Қандаҳор буданд. Ба таъбири Мисоқ инҳо «бонди Амин»-ро
ташкил медоданд. Дар айни замон вазирҳои дигари Амин,
монанди Ғурбандй, Чалилй, Сумо, Ҳошимй, Ҷузҷонй дар
маҳбаси Пули Чархй қарор доранд ва шубҳае нест, ки бисёре аз
тахрибкориҳову шабномаҳоро тарафдорону қабоили эшон амалй
месозанд. Ба ибораи дигар, тамоми хешу ақрабо ва ҳамшаҳриёни
онон дар муқобили давлат қарор хоҳанд гирифт. Бо куштани
ин даста, ки шояд гуноҳе надоранду фақат дар ҳукумати Амин
қарор доштанд, вазъияти Афғонистон рӯ ба беҳбудй намеорад,
- мегуфганд маъмурини вазоратхонаҳо ва мардуми авом. Иқдоми
феълии Бабрак чунин маънй пайдо мекунад, ки тамоми аъзоёни
Кумитаи Марказӣ ва Шӯрои вазирони даврони Амин душман
ва одамкуш будаанд. Аслан дар Афгонистон вазиркушй анъана
надорад. Дар замони шоҳ чунин ҳолатҳоро ба мушоҳида
нагирифга будам. Агар вазире аз ӯҳдаи вазифа намебаромад ё
ба Зоҳиршоҳ хуш намеомад, истеъфо медоду бас. Онҳоро ба
қатл ҳукм намекарданд. Аз ин пост, ки мардуми Афтонистон
ин чиҳатҳоро муқоиса менамуданд ва хулоса мебароварданд,
ки барои онҳо кадом сохт беҳтар буд? Даврони шоҳӣ ё даврони
демокросй? Албатта.ҷомеа сохтори шоҳиро мепазируфтанд, на
сотсиалистиро, ки беҳтарин шаҳсиятҳояшро бо баҳонае мутаҳам
карда, чисман нобуд месозад. Оре, аксари мардум воқеияти
инқилобу сотсиализмро дар одамкушиҳои ҳамешагиаш
мешинохтанд...

Ду рУз қабл Муҳаммадчон як даста тарчумонҳои точикро ба
шарофати меҳмонии муовини директори Институти
шаркшиносии Душанбе, Саидмуродов ДУстмурод ба манзилаш
даъват намуд. Вақте ки камина ба ин зиёфат рафтам, дидам,
ки сари миз Ҳабиб Пӯлодов, Усмончон Обидов, Олимчон,

293
Раҳматшоҳ ва боз як чавони бухорой менишастанд. Ҳама
мутаваччеҳи сӯҳбати меҳмон буданд. Банда Д. Саидмуродовро
мешинохтам, ҳарчанд ки ҳеч вақт бо эшон якчо нанишаста будам,
ба истиснои мачлисҳои илмй, ки дар толори.марказии Академияи
улум баргузор мешуданд. Баъд аз салому алейк меҳмон гуфт:
«Ман ҳама ин чо нишастагонро мешиносам, вале ин бародарро
бори аввал мебинам». Муҳаммадчон пешдаётй нишон дода,
бандаро муаррифй кард. Меҳмон чанд дафьа исмамро такроран
ба забон оварда, чизе изҳор накард. Яъне номи банда таваччУҳи
эшонро чониби мақолаи «Мисоқ-нависандаи реалист» равона
сохт, ки дар рӯзномаи «Маориф ва маданият» бо ташаббуси
Асадуллоҳ Саъдуллоев чоп шуда буд. Бинобар ин, меҳмон савол
дод: «Мисок дар зиндон аст?» Банда бо оромй, «на хайр», -
гуфгам. «Ӯ баъд аз як ҳафгаи зиндонй озод шуд, ҳоло хонаниншн
аст. То ҳол вазифаеро барояш пешниҳод накардаанд».
Мусоҳибам дигар саволе пеш наовард. Ба ҳар ҳол аз ошноии
нахуст чунин эҳсос намудам, ки меҳмон бандаро чандон хуш
надорад. Гузашта аз ин, У мехост, ки бо ҳамкоронаш сӯҳбати
хосса допгга бошад. Аммо аз сари мизи меҳмонй хеста рафганам
хуб намешуд ва тоқат карда чаласаи хурди Института номбурдаро
гӯш додам. Табиист, ки сӯҳбат русй чараён мегирифт, зеро бо
меҳмон боз як шахси рус ҳам буд, ки У вазифаи худро бояд
анчом медод. Ба ин хотир дигарон ҳам русӣ ҳарф мезаданд, то
ки ба нафси намояндаи миллати бузург ва бародари калон
нарасанд. Д.Саидмуродоврусиихубдонгг. Раҳматшоҳу Олимчон
ва Усмончон ҳам таклид ба талаффузи ашрофзодаҳои рус ҳарф
мезаданд. Аммо Муҳаммадчон парвое надошт. Руси и бадахшонй
мегуфг ва меҳмононро ба вазъи феълии Афғонистон ошно месохт.
Фақат банда хомӯш менишастам. Дигарон то чое аз фаъолияти
хеш роҳбари душанбегиашонро воқиф месохтанд. Он шахси рус
ҳам монанди камина мушоҳидачӣ буд. Гоҳ-гоҳе чанд калимаву
чумлаеро раво медиду бас. Меҳмонй аз нигбҳи сухан хеле бой
буд. Соатҳои нӯҳи шаб зиёфати Муҳаммадчон поён ёфт. Аз он
сУҳбат маълумам гардид, ки Д.Саидмуродов дар хобгоҳи
Института политехникӣ иқомат доштааст. Онҳо бо даъвати
Академияи илмҳои чамъиятй омада, он чо дарс мегуфгаанд. Баъд
аз гусели меҳмонон Муҳаммадчону Ҳабиб то дер сари шахсията
Султон Рачабов баҳс оростанд. Ҳардуяш, ки то чое мутей шароб
шуда буданд, баробар ran мезаданд. С.Рачабовро таъриф
менамуданду М.Лутфро маломат. Барой ин ду на дониш
одамгарй, балки мансаб муҳим буд. Вагарна, М.Лутфро чй нав'>

294
метавон ба С.Раҷабов мукоиса кард? М.Лутф донишманд ва
чеҳраи воқеии фарҳангии точик аст. Албатта, С.Рачабов ҳам
дар тахассуси ҳукуқии хеш манзалат дошт, вале Уро ба табакаи
зиёиву фарҳангӣ шомил сохтан нодуруст буд. Баҳси эшон
асабиам сохт ва гуфтам: «Точики аслй он аст, ки барон халқаш
хизмат карда бошад, на барон манфиати шахсиву молу амвол
чамъ намудан ба кишваре cap задан». Сипае, Муҳаммадчон
Ҳабибро ба як сУ гузошта ба Олимчон часпид. Адабиётдонии
Олимчонро ҳеч донист. Хулоса, мизбони имшаба ҳамагонро бо
андУхтани донишҳои тоза аз манзилаш гусел намуд. Аз ҳама
беш Олимчон нороҳатй ҳис мекард, зеро он соат суп-сурх шуда
буд. Умуман, дар баҳс Муҳаммадчонро мағлуб сохтан кори
осоне набуд...

Сарфи назар аз ин ки таҳдиди шабномаҳо идома дорад,
ҳабдаҳуми июн дар шаҳри Кобул Анчумани аввали кормандони
соҳаи тиб огоз гирифт. Барой таъмини амнияти иштирокчиён
дар фазой Кобул вертолётҳо пайдо шуда, роҳҳои асосй баста
гардиданд. Овозае ҳаст, ки дирУз овозхонеро бо номи Хони
Қарабоғй куштаанд. ГУё ҳамнишинони худаш Уро ба қатл
расондаанд. Чунин овоза дар мавриди кушта шудани раккосаи
моҳири Ҳирот Ситорабону ҳам ба гУшҳо мерасид. Шояд ин ду
куштор бофгаи душман они давлат бошад, то ки тарсу ҳаросро
миёни чомеа нигоҳ бидоранд...

Субҳи ҳаждаҳуми июн озими майдони ҳавой шудам, то ки
Раҳматшоҳу Усмончонро ба Ватан гусел намоям. Онҳо ба рухеатй
мерафтанд. Баъд сари вазифаам қарор гирифтам. Сард ори
умумиамон Гречин аз сафорат занг зад ва хоҳиш намуд, ки
вохУрии Уро бо вазир барои даҳ дақиқа таъмин кунам. Вазир
розй шуд, аммо таъкид дошт, ки аз даҳ дақиқа беш сӯҳбат
карда наметавонад, зеро ба майдон рафтанаш лозим аст. Гречин
ба зудӣ омад. Якчоя назди Абдулвакил даромадем. Сӯҳбаташон
сурат гирифт. ИмрУз ҳам заҳролуд сохтани мактабиён ба
мушоҳида расид. Бистуми июн Олимчон Саидмуродовро меҳмон
гирифтанй шуд. Бинобар ин Уро аз Института политехники
овардан лозим буд. Якчоя бо такси рафгем ва эшонро овардем.
Ҳамкори русашро низ гирифтем. Муҳаммадчону Азимчон ҳам
омаданд. Олимчон дастархони хубе омада карда буд. Нишасти
имрУза низ мувофиқи табъи ҳамагон нашуд. Муҳаммадчон бо
меҳмонон баҳсро то он ҳад бурд, ки баъд аз хУрдани ғизо ҳамагй
хестанд. Боз шабнома пахш карданд. Дар он ба точирон таҳдид
менамуданд, ки дУконҳошонро накушоянд. Аз ин чост, ки бисту

295
якуми июн тамоми мағозаву дӯконҳои Кобул аз фаъолият
монданд. Дар Кортаи Парвон се дУкондоре, ки итоат ба чо
наовардаанд, кушта шудаанд. Вилоятҳои Лугар ва Парвон ба
пуррагй ба муқобили давлат бархостаанд. Баъзе гурӯҳҳои
мушовирин имрУз сари вазифаҳошон ҳозир нагардиданд.
Ташвиқу тарғиби ҳизбиёни парчамй натичаи дилхоҳ намедод.
Дӯкондорон ба амри шабномаҳо итоат мекунанд, на ба фармони
ҳукумати Кормал. Дар шабнома мӯҳлати аз фаъолият монондани
дӯконҳо як ҳафта муайян нгуда буд. Ҳукумат назди ҳар дУкон
ду нафарй аз ҳизбиёни силоҳдорро пайраҳа монд, то ки
фурУшандаҳо натарсида, тичорат намоянд. Аммо соҳибони
дӯконҳо дур-дур байни издиҳом қарор дошта, тарафи магозаи
хеш намеомаданд. Бегоҳй Кушнарёв, Горин ва Абдулмачид
меҳмонам шуданд. Ҳамсояи ҳамешагиам Олимчон ҳам ҳузур
донгг. Нишастамон хуб гузашт. Сардори навамон Кушнарёв хеле
инсони шариф буд. Одоби чолибе донгг. Мисли Зотов калонгарй
намекард. Бисту сеюми июн низ то соатҳои дувоздаҳ дУконҳоро
накушоданд. Имшаб радиои Маскав эълон кард, ки як қисми
урдуяшро аз хоки Афғонистон мебарорад. Ин эълон фақат
сиёсатбозй буд, то ки Амрикову Чин оромтар шаванд. Ҳол он
ки агар теъдодеро ҳам мебаровард, онҳоро дар сарҳади
Тоҷикистону Ӯзбекистон нигоҳ медошт. Дар як моҳи охир ин
бегоҳ фурсат ёфга бо Таҳмина ба саёҳати микрорайон баромадам.
Ӯ чизе мегуфту пеш-пеши ман роҳ мерафт. Ба афғонҳо салом
арз мекард. Лаҳчааш дарии кобулиро мемонд. Афгонҳо ба холи
ин духтарчаи зарди форсигУ механдиданд.

Бисту чоруми июн хонуми Олимчонро ба Тошкад гусел
намудам. Акнун, ки банда Саркисро иваз менамудам,
мутахассисони рухсатираву тамоман мерафтагиро гусел
карданам зарур меомад. Барой ҳар кадоми онҳо аз хазинаи
сафорат пули нақд медоданд ва худи ҳамон рУз ҳисоботашро
талаб менамуданд. Агафонов панчоҳсола шуд. Уро бо Кушнарёв
табрик гуфта, сипас бо даъваташ манзилашро зиёрат кардем.
Зиёфатчае омода сохт, ки дар он муовини аввали вазир -
Пактиёвал ва раиси бучет - доктор Самандар инггирок намуданд.

Пактиёвал сергаптар буд. Ҳар вахт ки бекор мемонд, назди
сармушовир меомад ва бандаро низ масруф месохт. ИмрУз аз
Мӯсо нома гирифтам. Андаке аз бародаронамон гилагузорй
кардааст. Парвизу Фотима ҳам хат фиристода буданд. Бисту
шашум бо Муншии аввали ҳизбии вазорат вобаста ба мавзУ
Пленуми июнии Кумитаи Марказии Ҳизби Коммуниста ШУравЧ

296
машварат доштам. Тибқи ваъдаи пешакй дар чошт бо аҳли
хонавода роҳи Ҷангалакро пеш гирифтем. Мақсад меҳмони
Шаҳбоз шудан буд. Абдулмачид ҳам бо мо рафт. Муҳимаш он
буд, ки тути тоза хУрдем. Худамон рУйи ҳавлй кабоб пухтем.
Бегоҳй тавассути такси боз ба манзиламон расидем. Бисту ҳафтум
чанд нафар шуда хонаи Абдулҳаким Шукуров даромадем.
Падараш дар Батан бандагй карда буд. Каме тасаллояш додему
зуд хестем, нагузоштем, ки боиси ташвишаш шавем. Бисту нӯҳуми
июн дар Кобул конфронси байналмилалии Осиё ва Африқо ба
кораш огоз бахшид. Назди иштирокчиёни он Бабрак гузориши
сиёсй дод. Оид ба дӯстии Афғонистону ШУравй, тақрибан ҳамон
маъниҳоеро иброз дошт, ки борҳо Таракиву Амин мегуфганд:
«Дустии халалнопазир». Дар ин гузориш Бабрак ба даврони
Амин назар андУхта ба ҳозирин иттилоъ доданй шуд, ки Амин
Афғонистонро ба се бахш тақсим мекардааст: самти ҷанубу шарқ
ва тарб ба Покистон, самти дуввум ба як давлати дигар ва
самти шимолу Бадахшон ба Чин. Кобулро ҳамчун маркази
одамкушиҳои худ нигоҳ медоштааст. Албатта, чунин гапҳо вучуд
надошт, зеро мо худ шоҳид будем. Мақсади Кормал сиёҳ
кардани Амин буд, вале далелҳояш пойдарҳаво менамуданд.
Боз ҳам дар чунин баёнияҳои бемантиқи Кормал калами
мушовирони сиёсиаш эҳсос мегардид. Барой ин ки сарвари баъдй
манзалати сиёсй пайдо кунад, бояд сиёсати пешинаро бо
шахсиятҳояш мазаммат намуд, то ки мардум ба сохти нав боварй
ҳосил намояд. Вале ин навъ методҳо кайҳо кӯҳна шуда буданд
ва ба нишон расида ҳам наметавонистанд. Аз ин чост ки ҳар
к Уши ши Бабрак Кормал ба нафъаш тамом намешуд, балки
вазъиятро муташанничтар месохт, ҳамоне ки дар поёни моҳи
июн ба мушоҳида мерасад ва шояд моҳҳои пешомад низ чунин
шавад...

БА ИДОМАИ КОНФЕРЕНСИЯИ РУҲОНИЁН...

Бинобар ин ки террор ва тахрибкориҳо торафт авч мегирифт,
мушовирони Бабрак ба чунин хулоса омаданд, ки дар фаъолияти
давлат рӯҳониёни кишварро чалб бояд кард. Дуруст аст, ки
ҳизбиён ташвиқу таргиби сохти навро мунтазам идома медоданд,
вале натичаи мусбату чашмрас набуд. Аз ин чост, ки якуми
июли соли 1980 дар «Саломхона»-и Арк садҳо муллову молик
ва намояндагони дину мазҳабро чамъ оварданд. Албатта, аз

297
рӯҳониён гуфтан ҳам исломиҳо бо мазҳабҳошон суниву шиа ва
ҳам дигар мазҳабҳо дар назар дошта мешуд.

Чунин амал Дар даврони Таракиву Амин ҳам сурат мегирифт.
Ҳарчанд ки натичаи мусбате ба даст намермад. Дар марҳалаи
нави инқилоб хостанд, ки бори дигар бо ин табақаи ичтимоИ
машварат намоянд. Дар ҳамин замина' Бабрак Кормал баёнияи
муфассале анчом дод. Маърӯзаро мушовирони сиёсии шУравй
омода карда буданд. Дар гузориши Кормал тачрубаи корбарӣ
миёни мусулмонони Осиёи Миёна истифода мегардид. Чое
Бабрак таъкид сохт, ки дар Шӯравй чил миллион мусулмонон
рУзгор доранд. «Исломи воқей дар Шӯравй мавчуд аст», -
гуфт Кормал. Вай рӯҳониёни кишварашро бовар мекунонд, ки
баъд аз панч-шаш соли дигар хоҳед дид, ки Ислом чӣ навъ
маънии сифатй ба худ касб менамояд. Минбаъд давлат барои
инкишофи ҳамачиҳатаи Ислом мусоидати бештаре хоҳад кард.
Дар поёни вохӯрй чанд нафаре аз рӯҳониён Бабракро ба оғӯш
кашиданд ва ваъдаҳо доданд, ки кишварро ором мекунанд.
Банда хуб дарк мекардам, ки аз дасти ин муллоҳо иқдоме барои
дастгирии ҳукумати Кормал ва ҳузури ШУравй сурат нахоҳад
гирифт. Дар ин рӯзҳо аз Аноргул ва Кӯчаров нома шрифтам.
Ректори нави Института омӯзгории Кӯлоб Раҳмонов Тағай таъин
шудааст. Аз ин хабар хушнуд шудам, зеро вай шахси
донишманду инсони хубе аст. Гумон мекардам, ки У метавонад,
ба мавзУи тарбияи кадрҳои илмии Института мазкур диққати
бештар диҳад, то ки он чо низ сафи устодони унвондор афзоиш
ёбад. Шаби сеюми июл Ҳабиб Пӯлодов зиёфате ба хотири
рухсатравиаш омода сохт, ки чанд тан аз ҳамкоронаш сари мизаш
қарор гирифтанд. АфсУс ки Ҳабиб меҳмонҳояшро чудо
намекард, балки ҳамаро: чи афғон, чи рус ва чи точик даъват
менамуд ва ин чиҳат боиси он мегардид, ки нишаст ҳаловатбахш
намегузашт. Одамоне бо ақидаҳои гуногун, бо сатҳи ҳархела
менишастанд, ки касе дигареро гӯш намедод. Ду-ду ва се-се
сӯҳбат мекарданд. Дар чунин зиёфатҳо банда зиёд
наменишастам.

Тақрибан, ҳамарӯзҳо дар «Саломхона»-и Арк мачлисҳо бо
баёнияҳои Бабрак Кормал доир мегардиданд. КУчаву хиёбонҳо
баста мешуданд, гаиггу гузори шаҳрвандон садама медид ва
боиси саргардониҳои корафгодагон ба макотибу вазоратхонаҳо
мешуд. Сафи норозиёнро меафзоёнд. Чунин вазъро низ мо тавлид
мекардем. Бо ин роҳ мехостем, ки амнияти кишварро таъмин
намоем. ИмрУз аз устод С.Табаров ду нома гуфгам. У чун ҳамеша

298
аз хешу ақрабо ва шогирдонаш шикоят менамуд. Домулло
бандаро огоҳ сохта буд, ки ҳамсояаш Зариф Шариф низ ба
самти шимоли Афгонистон фиристонда шудааст. ДирУз 12-уми
июл модари Таҳмина зодрУз дошт. Чанде аз дУстону ҳамкорон
ҷамъ шуданд. Ҳамин навъ чашнҳои оилавй буданд, ки андаке
худро бароҳат медидем. Ҳамин рУз конференсияи ҳизбиву хочагй
баргузор гардид. Даъватнома доштам, аммо нарафгам, балки
ба Корҳои таҳқиқиам машғул шудам. Сенздаҳуми июл рУзи
аввали Иди Рамазон буд. Ба ин муносибат Кормал ва Киштманд
баёнияҳо доданд. Мардумро табрик гуфтанд ва ҳам аз онон
Даъват оварданд, ки ба давлат ҳамкориашонро бештар кунанд.
Аз баъзе мушовирони ҳизбй фаҳмидам, ки дар ШУрои вазирон
ва ҳам Кумитаи Марказй баъзе тағйиротҳои кадрй сурат мебандад.
Шояд ба Маскав даъват шудани Ватанчору Нурмуҳаммади Hyp
ва Зерай ба ҳамин чиҳат иртибот бигирад.

Нуздаҳуми июл Восифи Бохтарӣ, ПУёи Форёбй ва Руин
меҳмон шуданд. Ҳар се эчодкор буданд. Восифу Рӯин аз шаҳри
бостонии Балх буданд. Восифи Бохтарй дар даврони Амин
зиндонй буд. У хеле сигор дуд медод ва кунд-кунд сулфа мекард.
Маълум, ки маҳбас ба саломатиаш таъсири манфй расондааст.
Мавсуф чавони донишманде ба назар менамуд. Шеъраш олй
буд. ПУёи Форёбй, аслан, ҳамчун адабиётшинос шУҳратдошт.
Рочеъ ба насри дарй мақолаҳо менавишт. Инҳо бо мутолиаи
чанд мақолаи банда аввалан мехостаанд аз наздик ошной пайдо
кунанд ва ҳам оид ба фаҳмиши адабиёти бадей баҳсе ороянд.
Онҳо ба ин ақида буданд, ки адабиёти ҳунарй барои
рафшанфикрон эчод мегардад. Дар Афгонистон мардум
бесаводанд, онон асари бадей намехонанд ва гайра. Дар бораи
Аъзам Раҳнавард сухан огоз намуданд ва муносибаташро нисбати
камина маҳкум карданд. Восифи Бохтарй_бо исми Муҳаммад
Амони Вораста достоннависро намешинохт. У мегуфг, - Вораста
нависанда нест, балки точиресту бас. ПУёи Фарёбй дар мавриди
баҳо додан ба ин ё он адиб эҳтиёт менамуд. Вай китобҳои
Ворастаро аз рафи китобҳои ман ба даст гирифгу гуфт: «Валлоҳ
ин адибро бори аввал мебинам, аммо воқеан китобҳо доштааст.
Шубҳае нест, ки онҳоро худаш эчод кардааст». Бохтарй ҳам то
чое ба ПУё боварй ҳосил намуд. Дар интиҳо як мақолаамро, ки
дастнавис буд, бо худ бурданд, то ки фикрашонро иброз
бидоранд.

Дар Маскав «Олимпиада - 80» оғоз ёфт. Л.И.Брежнев дар
майдони варзишии ба номи Ленин онро ифтитоҳ бахшид. Ин

299
олимпиада таҳти рақами 22 расмият допгг. Ба воситаи телевизион
барномаҳои онро тамошо мекардем. Дишаб муовини вазири
таълимоти олиро куштанд. МегУянд, ки террористҳои зиёде
вориди Кобул гардидаанд. Мақсадашон ба қатл расондани
ҳизбиён будааст. Дар чанд рУзи июл 10-12 нафар ҳизбиёнро
куштанд. ҲамарУза аз соати 14.00. бозиҳои олимпиадаро
медидам. Дар баскетбол Бразилия бозиро бо ШУравӣ бохт. Темур
Ашрафови тошкандй ба Ватан сафар кард, Гуселаш намудам.
Номае ҳам барояш додам, кц ба почтаи Тошканд андозад. Бисту
пацҷуми июл ба Ҷангалак ба он чо ки Шаҳбоз иқомат мекард
рафтем. Таҳминаву модараш ҳам буданд. Рӯзи чумъа буд.
Шабро он чо гузаронидем. Мақсади ба дидори Муҳаммад
Башири Баглонй расидан доиггам. Хонадони мавсуф аз гурезагони
солҳои сиюми Афтолуқи КУлоб буд. Қиблагоҳаш раиси колхоз
будааст. Ба иллати ин ки гапаш бо намояндаи бехатарй (НКВД)
гурехтааст, охири солҳои сиюм ба чониби Афғонистон фирор
мекунад. Агар шабона минтақаро тарк намекард, ҳатман
рӯзгораш дар Сибир мегузашт. Башир зодаи шаҳри Бағлон
буд. Соли 1940 он чо зода шудааст. То Инқилоби Савр касби
адвокатй доштааст. Баъдан зиндонй мешавад. Бо душворие худро
аз маҳбас халос карда, бо ёрии шӯравиҳо кишварро тарк мегУяд.
Азбаски хешу табораш дар Душанбеву Восеъ ва Ховалинг
будаанд, ба Точикистон омада то рУзҳои наздик назди ақвом
иқомат мекард. Башир, ки яке аз чеҳраҳои сиёсй буд, дар
Душанбе аз назари идораи бехатарии давлат берун намемонад,
балки ҳамеша таҳти «меҳрубонй»-и идораи мазкур қарор
мегирад. Табиист, ки аз У дониши афғонистоншиносй
мегирифгганд. Дар бораи шахсиятҳои сиёсии кишвар маълумот
чамъ менамуданд ва ба ин восита Уро меомУхтанд, то ки рУзе ба
манфиати Шӯравӣ истифодааш баранд. Банда ҳанУз дар Душанбе
ба эшон ошно шуда будам. Дар ҳар номаам ба бародарам
Чумъахон мегуфтам, ки «фалонй фикри ватан накунад».
«Фалонй» ҳамин Муҳаммад Башир буд. Вакте ки аз омаданаш
огаҳӣ ёфгам, ба тааччуб афтодам, ки чй навъ вай ба Кобул
барганггааст. Ба ин хотир шунидан замон ба дидораш шитофгам.
Эшон дар Чангалак меҳмони Исҳоқи Кова ном марди начиби
дигаре буд. Аввалан дар хонаи Шаҳбоз нишастем ва сипас ба
меҳмонии Исҳоқ рафтем. Он чо шоири чавону хушқаворае бо
номи Зуҳурй менишаст, ки бандаро аз рУйи мақолаҳоям дар
«Ирфон» мешинохтааст. Боз як шахси дигар ҳам ҳузур дошт,
ки исмаш Маҳбуб буд. Инҳо табааи Бадахшони Афғонистон

300
буда, худро аз чумлаи шогирдони Тоҳири Бадахшй
меҳисобиданд. Мавсуф замони Амин бо устодаш якчоя ба маҳбас
гирифтор шуда буд. Хонуми Исҳоқ аз духтарони туркмани
шӯравй буд. Солҳое, ки Исҳоқ дар кишвари шӯроҳо таҳсил
мекардааст, ба ин туркмандухтар издивоч мебандад. Русиаш
ҳам хуб буд. Бори аввал моҳибирёни навъи кобулй хУрдем, ки
хеле болаззат буд. Иловатан, ҳама мардҳо рУйи ҳавлй кабоб
пухтем. СУҳбат бештар дар бораи сиёсат ва фаъолияти феълии
ҳукумати Афғонистон сурат мегирифг. Маҳбуб ҳам таҳсилкардаи
донишгоҳи Маскав буд. Марксро хуб медонист. Ӯ доир ба ҳама
мавзУъҳо ҳарф мегуфт. Мулоҳизаҳои эшонро мешунидаму
афкори Тоҳири Бадахшй дар донишам ба хотир мерасид.
Фурсат ёфта аз Башир савол кардам, ки магар ба У аз номаҳои
камина ёдовараш мешуданд? Тасдиқ кард, ки мегуфтанд. Вале
рӯзе аз дастгоҳи бехатарй таъчилан хостандаш ва ба воситаи
ҳавопаймои боркаши низомӣ равонаш кардаанд. Ҳатго боре ҳам
ба Маскав даъват шуда будааст ва гУё аз дастгоҳи Андропов бо
У сУҳбат доштаанд. Ман гуфтам, ки ҳоло барвақт аст, ки бо
ҳукумати Кормал ҳамкорй карданиед. Баъзе шахсиятҳоро барои
оянда эҳтиёт намудан лозим мешавад. Хайр, гуфгам, боз худатон
медонед. Аммо банда ба ин ақида ҳастам, ки касе ба ҳукумати
феълй ҳамкорй мекунад, хоҳу нохоҳ худро ба сиёсати нодурусти
вай омезиш медиҳад ва дар натиҷа барои сиёсатҳои баъдй
нодаркор хоҳад шуд. Шогирдони Тоҳир чунон боваринок аз
сиёсати хеш сухан мекарданд, ки гУё агар онҳо дар саҳнаи
сиёсати Афғонистон қарор бигиранд, ҳатман кишварро аз
бӯҳрони ҳамачиҳата берун мекашанд. Ногуфта намонад, ки ин
зиёфатро Муҳаммад Башир ба хотири ватандорҳои
точикистониаш, бинобар ин ки ҳоло хонаву даре надошт, дар
манзили дУсташ Исҳоқ тартиб дода буд... Бо ин сУҳбати нахуст
дар ҳалқаи шогирдони Тоҳири Бадахшй Чангалакро соатҳои
шаши бегоҳ тарк гуфтем, то ки дунболи воқеаҳои тозаи дигар
рафта бошем. Ду-се рУз пештар дар минтақаи Деҳмазанг як
духтури шӯравиро эъдом карданд. Шабномаҳо иттилоъ
медоданд, ки шаш ҳазор террорист Кобулро ба макони ичора
қарор додаанд. Ин дастал «таълимдида» ҳизбиҳо ва шУравиҳоро
дар шахси русҳо қурбон карданӣ буданд. Ихвониҳое, ки замони
Таракй ба фаъолият пардохта буданд, акнун марҳалаи дуюми
онро огоз бахшиданд. Чунон ки гуфтам, инҳо фиристодагони
Гулбиддини Ҳикматёр буданд, ки тақрибан самти шимол дар
ихтиёрашон қарор дошт. Онҳо муҳочиронеро, ки давроне ба

301
хотири зинда мондан зодгоҳҳои падариро дар Точикистон тарк
гуфтаанд, нобуд месохтанд, зеро гумон мекарданд, ки инҳо
ҳамон замон ҳамчун чосус фиристонда шудаанд ва ҳам
мегуфтанд, ки русҳоро онҳо ба Афгонистон даъват кардаанд.
Вақте ки чунин даъвой ихвониҳоро аз Башир пурсон шудам, У
низ тасдиқ намуд. Ҳоло пУшида нест, ки халқиҳоро парчамиҳо
мекУбанд. Аммо фаромУш набояд кард, ки дар кишвар боз
гурӯҳҳои сиёсии дигар ҳам ҳастанд, ки cap боло намуданашон
аз имкон берун нест. Масалан,. ҳизби «Ситами миллй» дувуним
ҳазор аъзо дорад. Шояд дар роҳбарии он Муҳаммад Башир
қарор бигирад. Мавсуф ба ин ақида аст, ки аз ҳама вазифаҳо
даст мекашад ва Инқилобро начот медиҳад. Ба андешаи банда,
вай давлатдориро сода мефаҳмад. Кй мегузорад, ки як точики
гуреза дар мулки афғон Раиси чумҳур бишавад? Ҳеч гоҳ чунин
нахоҳад шуд, агар шавад ҳам аз Бачаи Сақо беш ҳокимият
карда наметавонад. Бисту нуҳуми июл Олимчон зодрУз дошт.
Бачаҳои точик чамъ шудем. ДирУз бозиҳои Олимпиада - 80-ро
баста эълон карданд. Л.И.Брежнев иштирок надошт. Шояд
бемор аст. Ба ҳар ҳол мукофотҳои бенггар насиби ШУравй ва
Олмони сотсиалистй гардиданд. Шамил Собиров ном краснодарй
соҳиби нишони тилло шуд. Шабномаи тозаро пахш намуданд.
Менавиштанд, ки «дар таърихи бисту ҳафги Асад кудрат ба
дасти мусулмонони ҳакиқй хоҳад гузангг». Иди Рамазонро факат
барои мусулмонон медонистанд. Мардум ба куллй бар зидди
ҳукумати Кормал ва ҳузури шУравиҳо бархостааст.

КОММУНИСТОМ БА ҶАБҲА МЕРАВАНД

Дар гуфгугУи маъмурин ва халқҳои Афгонистон истилоҳи
коммунист ривоч гирифгааст. Коммунист касонеро меномиданд,
ки парчамианд, ё ба ҳукумати Бабрак Кормал ҳамкорй
менамоянд. Дар ҳама вазоратхонаҳо ташкилоти ҳизбй таъсис
доданд. Дар ин чода низ мушовирони ҳизбии мо ҳисса
мегузоштанд. Онҳо ҳама сохторҳои ҳизби коммунистро дар
Афгонистон амалй сохтанй мешуданд. Шиори наве падид омад,
ки ин тавр садо медод: «Коммунистон дар сафи пеш қарор
мегиранд!» ин шиор ҳамон шиори анъанавиест, ки дар ШУравй
сари забонҳост: «Коммунистон ба пеш!»

Мушовирони мо дар раёсати ҳизби «Халқ» мавзУъе пешниҳод

302
карда буданд, ки ба асоси он бояд коммунистон ба мукобили
дастаҳои ихвониву мучоҳиддин қарор бигиранд. Ба ибораи
дигар, онҳо дар сафи пеши размгарони афғонй алайҳи душманон
бошанд. Он вақт мардум чунин ибтикорро ба мушоҳида мегиранд
ва ба ёрии онон худро мерасонанд. Дар ҳамин замина, Сулаймон
Лоик ҳамчун коммунист ва чеҳраи шинохтаи кишвар дар
вилояти Нангарҳор ба сифати намояндаи Бабрак Кормал таъин
гардид. Чунон ки аз Сӯҳбати Сулаймон Лоик огаҳй ёфгед, эшон
таҳдид намуда буд, ки агар ШУрадй эшонро дуруст истифода
набарад, ба кӯҳҳои Сулаймон бол о мешаваД ва дар мукобили
давлати вақт қарор мегирад. Воқеан, ин таҳдид бандаро ба
андеша овард ва баъд аз чанд рӯз ба қабули Табеев рафтам ва
мавзУъро арз намудам. Хушбахтона, масъалаи Лоик мусбат ҳал
гардид ва дуруст карданд, ки Уро ба минтақаи паштунишин
фиристонданд. Лоик, дорой дониши суннатй буд ва мардумашро
хуб мешинохт. Гузашта аз ин, мавсуф котики асил буд ва
тавонист, ки қабоили Нангарҳорро то андозае ба ҳукумати конунй
дилгарм намояд. Маълум аст, ки нахустин рУзҳои ворид
гардидани Урдуи шУравй аз ҳама минтакаи дог маҳз Нангархор
маҳсуб мешуд. Лоик хеле худро фаъол муаррифй карда тавонист.
РУзе дар сафорат чамъ шудем, ки сари мавзУи вазъи дохилии
кишвар сӯҳбате дойр гардид. Табеев гузориш дод ва аз
фаъолияти Сулаймон Лоик ёдовар шуд. Фикрат Ахмедчонович
таъкид дошт, ки ҳама мушовирони ҳизбй бояд аз Лоик ибрат
гиранд. Барой ин ки сухани коммунист ба чомеа таъсир ворид
сохта бошад, монанди Лоик бояд амал кард. Лоик дар яке аз
чамъомадҳо, ки ҳазорҳо папггунҳо ҳузур донггаанд, чунин савол
медиҳад: «Ой, мардуми мусулмон, шумо магар ба гапи
инсонҳое, ки гУигги курбока истеъмол менамоянд бовар мекунеду
мукобили давлат мечангед?» Гӯшти қурбоқаро шунида издиҳом
ба чунбиш медарояд ва изҳори норозигй мекунанд, ки чаро Лоик
ба онҳо тУҳмат мезанад. Лоик Ҳис менамояд, ки суханаш ба
издиҳом таъсир оварда тавонистааст, илова менамояд: «Оре,
оре, шумоён ба қурбокахУрҳо боварй доред, вагарна таҳти
раҳнамоиҳои онҳо карор намегирифтед». Аз байни издиҳом
саволҳо пеш оварда мешавад, ки чаро намояндаи давлат ҳарфҳои
ғалат ва пойдарҳаво мегУяд. Лоик боз ҳам аз чуръатмандй кор
мегирад ва мефармояд: «Магар шумо бо фармудаҳои чиноиҳо
намечангед? Бале, он курбоқахУрҳо сари шумоёнро гаранг карда,
ба мукобили давлат даъвататон мекунанд. Ҳол он ки дар ШУравй
касе курбока намехУрад, балки аз гУшти гУсфанду гУсола гизо

303
омода месозанд». Издиҳом ба чунбиш медарояд ва чанд лаҳзае
чй гуфтанашонро намедонанд. Ниҳоят, сардори қабилае дар
паҳлуи Лоиқ қарор мегирад ва ҳарфҳои Лоикро дуруст эълон
менамояд. Ҳамин буд, ки дастаҳое аз қабоил аз чиноиҳо рУй
мегардонанд ва дигар дар мукобили ҳукумат карор намегиранд.
Аз ин чост, ки Лоик миёни коммунистҳо ҳамчун қаҳрамоне, ки
суханро ба силоҳ табдил додааст, щӯҳрат пайдо менамояд.
Бинобар ин, раёсати ҳизби «Халқ» тасмим мегирад, ки
ҳизбиёнро мусаллаҳ сохта ба сафи пеши муборизаҳо қарор
диҳад. Қарори раёсати ҳизбро аз аввали август ба расмият
дароварданд. Ҳар вазоратхона намояндагони хешро аз ҳисоби
коммунистон пешниҳод менамуданд. Ин амалро мехостанд
ихтиёрй пиёда бисозанд. Аммо чунин коммунистони сарсупурда
кариб ки пайдо наменхуд. Таври мисол дар Вазорати молия 60
нафар ҳизбиён кор мекарданд. Аз ин чумла танҳо шаш нафар
ихтиёрй силоҳ ба даст шрифта, роҳи чабҳаро ихтиёр карданду
хал ос. Дигарон рад намуданд, балки аз вазифаҳо худро барканор
гирифганд. Ин саҳна ҳамон зарбулмасали машҳури афғониро
ба хотирам овард, ки чунин аст: «Номард бошаму зинда бошам».
Яъне коммунист шудану будан ба хотири мансаберо ишгол
кардан мебошад. Дар ин чорабинӣ лоиқҳо кам пайдо шуданд,
то ки дар чабҳа карор бигиранд...

Дишаб Муҳаммад Башир ба хона меҳмон шуд. У дар бораи
таърихчаи ҳизби «Халк» қиссаҳои чолибе кард. Эшон дар
даврони шоҳ вазифаи вакилии муҳочиронро анчом медод ва
дар мавзеи Спинзар дафтари корй ҳам дошт. Ба ҳисоби Башир
дар Афгонистон яку ним миллион муҳочирон рУзгор доранд.
Аз чумла 70-80 ҳазор точик дар ҳоли ҳозир омодаанд, ки ба
зодгоҳи бобой пас гарданд. Мутаассифона, ҳалли масъалаи
мазкур хеле мураккаб аст, ба ин маънй ки на ШУравй ва на
Афгонистон пиёда шудани чунин дархостро намехоҳанд. Башир
имшабро дар манзили банда гузаронд, зеро аз террор таре дошт.
ГУё ихвониҳо исми эшонро низ ба рУйхаташон дохил кардаанд.
Воқеан, террор дар мукобили зиёиёну фарҳангиён зиёд шудааст.
ДирУз дар минтақаи Шаҳри Нав нависанда Акрами Усмонро
террор карданд. Ба назарам гуноҳаш он буд, ки як вакт дар
«Ҳақиқати Инқилоби Савр» мақолае алайҳи Амин чоп кард.
Болои матни мақола ду акси карикатурй оварда мешуд. Яке аз
аксҳо дандонҳои дарози филона дошта сУйи акси поёнй фишор
меовард. Аксҳо рамзи Амин ва Таракй буданд. Оне, ки бо
дандонҳои филона карор дошт Амин буд, ки ба сари акси дувум

304
- ТаракИ таҳдид меовард. Ҳарчанд ни ин мақола дар замони
Кормал рӯйи чоп омада буд, тарафдорони Амин маънИ
бардоштанд ва муаллифро террор намуданд. Мегуфтанд, ни
Акрами Усмон бо мошини хурдакаки фолсвагенаш аз ҳавлй
берун шуда, чониби коргоҳ ҳаракат доштааст, ни дар як ҳиссаи
роҳ ӯро беихтиёр ду-се тан аз шахсони ноошно манъ карда,
якбора даҳ-дувоздаҳ тир ба баданаш холй мекунанд. Дар натича
аз камар поёни баданро ба тамрм гарбел месозанд. Уро таъчилан
ба шифохона бурда, амалиёти чарроҳй гузаронида, начот
медиҳанд. Бо вучуди ин, Акрами Усмон муддати ҳашт моҳ
дар дохили гач қарор гирифг, зеро ҳарду пой ва зонувонро
майда карда буданд. Бо амри тавдир мавсуф зинда монд,
вагарна боз як фарҳангй аз дунёи форсизабон кам мегардид.
Асадуллоҳ Ҳабиб, ки дар гУшае аз шаҳр дар хонаи бочааш
иқомат мекард, мувақатан ба бинои 44-и микрорайон омада,
дар манзили хоҳараш рУзгор медид. Вай мегуфг, ки ҳоло ҳар
зиёие, ки ба ҳукумати вақт ҳамкорӣ менамояд аз тарафи ихвониҳо
кушта мешавад. Хайрият, ки микрорайон то андозае оромтар
ба назар мехУрд.

ДирУз - нуҳуми август дусолагии Таҳминаро бо даъвати
меҳмонон чашн гирифтем. Модараш ду рУз ба самбУсапазй
машгул гардид. Ба ин муносибат ду рони гУсфандро дар бухории
барқӣ кабоб намудем. Султон Рачабову Абдулмачид Холов,
Шералй Саид бо завчааш, Олимчону Саймиддин, Муродуллоҳ
Судуров ва Башир сари миз карор гирифганд. Садри мачлис
Султон Рачабовро интихоб намудем. Ҳарчанд ки раисамон
чандон аз Уҳдаи раисии маърака набаромад, нишастамон
хотирмон тамом шуд. Ҳамагон чизе мегуфтанду қадаҳ боло
мекарданд ва Таҳмина сӯйи онҳо бодиққат менигарист, мисле
ки дарк менамуд, ки дар бораи У ҳарф мезананд. Башир, ки
гУё миёни мо бегона буд, барои С.Рачабов ва дигарон муаррифй
шуд. Башир маълумотй ҳуқуқшиносй дошт. Ин чиҳат
С. Рачабовро ба шубҳа андохт, ки чанд саволи тахассусиро ба
миён гузошт ва чавобҳои қаноатбахш ҳам гирифг. Хурсанд
гардид, ки аз афғонҳо ҳам ҳуқуқдонҳои асил месабзидаанд.
Махсусан, тӯҳфаҳо Таҳминаро шод гардонданд. С.Рачабов
барвақтгар рухсат шуд. Чилави суханро Башир ба даст гирифг.
Боз ҳам аз таърихи ҳизб ва шахсияти Бабраку Таракй ва Амин
нақлҳо кард. Шералй Саид саволҳо медод, зеро У низ то чое
ҳуқуқдон буд. Бо ин роҳ Шералй дониши тахассусиашро қавй
мегардонд, зеро Башир дар ин соҳа хеле расидагй дошт. Назар

305
ба нақли Башир, бисёре аз муҳочирини точик аз самти шимол
ба чониби Арабистони Суудй ва кишварҳои дигари исломй
мекУчанд. Мулло Мавлавии Маланг, ки хоҳараш дар ЧилликУл
буд, аз Ватани дуввумаш ҳам фирор кардааст. Хоҳараш Лолахон
ном дорад. Инҳо замоне аз ноҳияи Сангвори Вахнёй Боло ба
Ҷилликул муҳочир шудаанд. Бо кУшиши Башир Мулло
Мавлавӣ ба дидори хоҳараш расида буд. Мегуфтанд, ки У ба
зиёрати хоҳараш бо исми дигаре ҳозир шудааст. Яъне нахостааст,
ки сари эшон кишвари Шӯроҳо шубҳа намоянд, ба сифати мулло
Мавлавии Маланг. Ба ҳамин тартиб, дар чанд рӯзи охир 10-20
хонаводаи муҳочирон Афгонистонро шояд ба таври ҳамешагй
тарк гуфтанд. Онҳо, пеш аз ҳама, ба хотири ин чо ҳам нуфуз
кардани русҳо фирори дуюмро зарур мешумориданд. Дар
даҳлези Вазорати молия чавонеро доштаанд, ки мехостааст,
шабномаи навбатиро пахш намояд. Мавсуф муқобилият нишон
дода, дар натича мачрӯҳ гардидааст. Ин шабнома зидди
байрақҳои миллй ва ҳизбй равона шуда буд. Се рӯзи Иди Фитр
бо меҳмонравиву меҳмоиқабулкунй гузашт.

Устод С.Табаров дар номаи навбатиашон аз саломатиашон
шикоят доштанд. Домулло аз Зариф Шариф гила дошт, ки У
вақти ба Афгонистон рафтан хайрухуш накардааст. Аммо
Кароматуллоҳ Олимов бист нафар аз дУстону ҳамкорон ва
ҳамсояҳоро ба манзилаш хоста, дуои сафар гирифтааст. Навакак
Начмиддин Хидиралиев бо фарзанди Абдусалом Деҳотй омаданд.
Онҳо ба рухсатй мерафтанд. У дар бораи нооромиҳо ҳарфҳои
тоза гуфт. Урдуи Ҳафтуми Афғонистон нияти ба муқобили
давлат баромадан кардааст. Аз рУйи шабномаҳо дар Кобул бояд
бетартибиҳои навбатй рух медоданд. Дар ҳамин замина рӯзҳои
наздик амалиётҳои низомй алайҳи ихвониҳо ва мухолифини
давлат шурӯъ мегардид. Махсусан, дар манотиқи Кунар,
Чалолобод, Асадобод ва дигар мавзеъҳои паштунишин вазъияти
баде ҳукмрон аст. Ду-се ҳафта қабл як вертолёта низомии
шУравиро дар Қандаҳор зада афтонданд. Дар дохили он ки
полковники кашшофй - Абдураҳимов ва тарчумони точик -
Раҳмонқул Облоқулов ва боз ду низомии дигар қарор доштанд,
батамом сУхтанд. Ҳамдарси донишгоҳиям, Хайруллоҳ Сирочов,
ки аз дастаи кашшофй маҳсуб мешуд, нақл кард, ки ба ҳамон
амалиёт на Раҳмонқул, балки У бояд мерафгааст, аммо чое маътал
мондаасту сари вақт ҳозир нашудааст, бинобар ин Раҳмонқулро
шинондаанд. Вақте ки вертолёта кашшофй афтонда мешавач,
он ба зудй оташ мегирад. Вертолёта дуюм кУшиш ба харч

306
медиҳад, то ки мучоҳиддин ҷасадҳоро ба даст наоранд. Яъне ин
вертолёт аз фазо бо мучоҳиддин ба ҷанг мепардозад, ки дар
натича мучоҳиддин тоб наоварда, рӯ ба фирор меоранд.
Ҷасадҳоро аз вертолёта сУхта бароварда ба қароргоҳ меоранд
ва каторак мехобонаид. Бояд часадҳои сУхтаро муайян мекарданд.
Вале часадҳо чунон сУхта буданд, ки шахсията онҳоро фаҳмидан
душвор буд. Дар ин миён шахсията Абдураҳимови Самаркандаро
дакиқ кардан чандон мушкилй пеш наовард,зеро мавсуф қомати
пасте дошт. Аммо се каси дигар ҳамқад буданд. Ҳеч гуна
нишоние аз онҳо маълум намешуд. Фақат муайян сохтани часади
Раҳмонқул душворй пеш меорад. Мехоҳанд, ки Уро аз он дуи
дигар, ки рус буданд, фарқ намоянд. Назар ба шоҳидии
Хайруллоҳ роҳи ҳалли мавзУъро пайдо карда наметавонанд,
ба ғайр аз ин ки яке аз онро часади Раҳмонқул бишморанд.
Ҳамин тавр часадҳоро ба сандуқҳои синкй чойгир намуда, ҳар
кадомро ба суроғаашон мефиристонанд. Абдураҳимовро ба
Самарканд ва Раҳмонқулро ба Душанбе интиқол медиҳанд. Дар
мавриди ин навъ часадҳо ичозати кушодани тобути синкй дода
намешуд. Завчаи Раҳмонқул доду фиғони дарднок бароварда,
ба часади шавҳараш будани он бовар намекунад. У қатъиян
мегУяд, ки ҳамсараш як моҳ қабл нома навингга, огаҳ сохта
будааст, ки ба эълони ҳалокшавии вай бовар накунад, зеро
рӯзҳои наздик чониби Пешовар пушти корҳои касбиаш хоҳад
рафг. МегУянд, ки хонуми Раҳмонқул то ҳол ба марта шавҳараш
боварй надорад. Дуруст аст, ки шояд он часади Раҳмонқул набуд,
аммо аник буд, ки аз он се часад якеаш ба шахсияти Раҳмонкул
иртибот дорад. Шоҳиди зиндаи он ҳодисаи нохуш Хайруллоҳ
буд, ки дар як даста фаъолият менамуданд. Чунин часадҳои
нашинохта ба садҳо мерасид. Онҳое, ки беном гум шудаанд,
ҳазорҳо буданд. Баъзан барои падару модаронро конеъ сохтан
тобутҳои на часаддор, балки дохили он сару либосҳои аскариро
ба хок месупориданд. Ҷое навишта будам, ки моҳҳои аввали
вуруди урду мо як даста аскарбачаҳои русу украинро дар
манзилҳомон субҳона медодем. Онҳо асосан танкчиҳо буданд,
ки баъдан ба Нангарҳо фиристода шуданд. Хабар омад, ки ин
дастаи дувоздаҳнафарй ҳини ба амалиёт оғоз бахшидан якчоя
бо танкҳошон ба ботлоқе фурУ рафтаанд, ки онҳоро дигар
кашида натавонистаанд. Тасаввур кунед, ки инҳо низ беном
маҳсуб мешуданд...

Қиссаи ҳалокати Раҳмонқул ва Абдураҳимовро банда аз
чониби Хайруллоҳ овардам. Инҳо бо урду вориди Афгонистон

307
гардиданд. Ammo фаъолияташон дар либоси мулкй сурат
мегирифт. Хайруллоҳ боре ба Кобул омад ва аз касбаш огоҳам
сохт. Хайруллоҳ чанд рухдоди дигарро ҳам аз фаъолияти хеш
иброз дошт. У бо номи «Штирлитс» маъруф буД. Вай дар бораи
рафтори ношоями баъзе аз афсарони худи шикоят намуд.
Афсарони мо чо-чо постҳо гузошта, мошинҳову мусофиронро
тафтиш намуда, молу амволи баъзеҳоро талаву тороч ҳам
мекарданд. Боре Хайруллоҳ аз ичрои вазифа бармегардад, ки
мошинашро нигоҳ медоранд. Азбаски У риши дарозу қавораи
паштуй доштааст, афғон гуфта, амр медиҳанд, ки бордони
мошинашро кушояд. Хайруллоҳ чизе намегУяд ва ҳарчи онҳо
мефармоянд ичро мекунад. Сипае якбора ба забони руей онҳоро
ҳақорат дода, чониби таги пул даъваташон мекунад. Албатта,
афсарону аскарони посдор аллакай фаҳмиданд, ки ин «риш»
кист, аммо дигар илоче надоштанд ба гайр аз ин ки анбори
молу амволашонро, ки дар зери пул чамъ оварда буданд, нишон
бидиҳанд. Хайруллоҳ мегуфт, ки он чо садҳо халтаҳои орду
шакар, конистирҳои равған, радиотехника, сару либос, матоъ
ва тайра ачнос мавчуд будааст. Барой интиқоли моли
чамъовардаи афсарони шӯравй чанд адад мошинҳои боркаш
зарурат дошт. Хулоса, Штирлитс ҳамкоронашро фош менамояд
ва табиист, ки ба чойи даркорй арз менамояд. Дар ҳамин замина,
Хайруллоҳ афсУс мехУрд, ки ҳафтае як бор маршал Соколов
бо ҳавопаймои хоси худ ба майдони ҳавоии Қандаҳор поён
мешавад, чанд соате мачлису шаробнУшй карда, сипас ба
ҳавопаймои пур аз амволи чамъшуда менишинаду роҳи
Маскавро пеш мегирад. У таъкид медошт, ки саркардагони
Урдуи шУравй аз адлу инсоф кор намегирифтанд, балки чангро
ҳамчун манбаи сарватманд шудан истифода мебурданд. Бесабаб
нест, ки мардуми авом Урдуи шУравиро ба сифати горатгарону
ғасбгарон мешинохтанд. Қиссаҳои Хайруллоҳ дар заминай
воқеоти Қандаҳор хеле чолиб буданд. Эшон боз қиссаеро нақл
кард, ки аз лаҳзаи даҳшатборе огаҳй медод. Қисса чунин аст:
Дар Қандаҳор, ки кисме аз Урдуи шУравй карор доштааст,
гоҳе аскарон беном гум мешаванд. Рӯзҳо мегузарад, аммо аз
онон дараке нест. Табиист, ки ин ҳолат шахсони кашшофи мулкй
ба фаъолият мепардозанд. Хайруллоҳ, ки барои бошандагони
Қандаҳор ҳамчун худй маълум мегардид, дар бозору тангкУчаҳо
пайи ичрои вазифаи кашшофиаш қарор мегирад. РУзе мебинад,
ки ба таҳхонае одамони номаълуме медароянду мебароянд. Да
назари кашшоф таҳхона шубҳаангез менамояд. Сипас миён^

308
одамоне, ки дар гирду атрофи он таҳхона сукунат доранд, ба
«гашту гузораш» идома медиҳад. Якбора ба гӯшаш мерасад, ки
«Он ҷо русҳо медароянду дигар намебароянд». Ин хабар кифоя
буд, ки Хайруллоҳ натичаи кашофй бардорад. Дафъатан бо
дастаи махсуси низомй таҳхонаро мӯҳосира мекунанд ва дар
дохили он даҳ-бист аскарбачаҳои русро пайдо мекунанд, ки
қалбҳошонро дар ҳолати зинда будан, берун кашидаанд.
Албатта, касони зиёде дастгир мешаванд, вале чй фонда ки
чавонон ҳайф шуда буданд. Баъдан таҳқиқ нишон медиҳад, ки
аскарони мазкурро зӯран намеовардаанд, балки онҳо бо макри
духтарони қандаҳорй дода шуда, худашон пушти сари онон то
он таҳхона меомадаанд ва он тарафаш ба қассобҳои одамй иртибот
мегирифт. Бо ин фаъолияти кашшофӣ бояд ба Хайруллоҳ
унвони қаҳрамонй медодаанд. Аммо боз ҳам нотавонбинии
миллатгароии русй боло мегираду унвони қаҳрамонӣ ба афсари
русе эҳдо мегардад. Барой Хайруллоҳи точик - мегУянд:
«нишони «Ситораи сурх» ҳам кифоят мекунад». Ба ҳамин тариқ,
«Штирлитс»-и точик бо дили сард фаъолияти баъдиашро дар
дастаи кашшофии минтақаи Қандаҳор идома медиҳад. _

Ба Маскав даъват шудани Зерай бесабаб набудааст. Ӯ аъзои
раёсати Шӯрои Инқилоби таъин гардид. Дар атрофи Кобул
ҳам амалиётҳои низомй ба роҳ монда хоҳад шуд. Башир бо
Сироччидини муҳочир омад. Аслан У мехост, ки бо Табеев
вохУриашро ташкил намоям. Башир мегуфт, ки роҳбарияти
феълиро хуш надорад, аммо У бидуни хунрезиҳо Афғонистонро
начот дода метавонистааст. Зеро дар байни муҳочирон обрУй
доштааст. Вале таври расмй намехост бо ҳукумати Кормал ҳамкорй
намояд. Намефаҳмидам, ки чй навъ дар ғайри ҳукумат будан
метавонист ба фаъолият пардозад. Хоҳиши Уро ба ёрдамчии
сафир расондам. Вай шубҳа намуд, ки шояд игво бошад, зеро
ин хел одамро мо намешиносем. Сарфи назар аз шубҳааш
ёрдамчй исмашро ёддошт кард, месанчем ва баъд телефон
мекунам, гуфт. Усмончон Обидов аз рухсатй баргашт. Барой
камина хабари хуш он буд, ки Фотима ду имтиҳони
дохилшавиашро дар факултаи иқтисодии Донишгоҳ бо баҳои
«чор» супоридааст. Имтиҳони охиринаш, ки иншо аст,
нуздаҳуми август мешудааст. Аз Раҳимчон Мусулмонқулов ҳам
нома расид. Дар имтиҳоноти кабул будааст. Духтараш - Манижа
ба шУъбаи ҳиндй дохил шудааст. Имтиҳони охири Фотимаро
«се» гуфгааст. Имтиҳоне, ки ба дасти ҳамкоронам тааллуқ донгг.
Аз иншо «се» гирифтани Фотима шубҳаангез ба назар расид,

309
чунки У дар мактаб бо баҳои «панч» навишта буд. Чанд дафъа
иннюяш гирифтам, фақат «аъло» менавишт. Саводаш аз баъзе
муаллимони иншогири факултет боло меистод. Хеле зУр задаанд,
ки баҳояшро ба «се» поён фаровардаанд. Медонам дар иншоҳо
чй корҳоро анчом медиҳанд. Якеаш вергулро лозим медонад,
дигараш нолозим мешуморад ва сеюмаш ду-се чо вергулҳои
нодаркорро мегузорад. Агар хоста бошанд, иншои ба панч
навиштаро ба ду мефароранд. Ноадолатиҳо ҳини имтиҳони иншо
зиёд ба мушоҳида мерасид. Ба ҳар навъе ки ҳаст, бояд муаллими
иншосанч манфиати дохилшавандаро ба эътибор бигирад, на
манфиати шахсиро. Раҳимчон дар бораи мудири кафедра
шуданаш иттилоъ медод.

Ду шаб қабл дар хонаи Олимчон чамъ омадем. Усмончон
Обидов, Ӯктами бухорой ва Кароматуллоҳи файласуф ҳозир
буданд. Моҳирхӯҷаи ҳамдарси донишгоҳиям дар номааш ба
воситаи Кароматуллоҳ салом фиристодааст. Банда низ саломи
С.Табаровро ба Кароматуллоҳ расондам. Ба ҳамин монанд, дишаб
базиёфати хайрбодии Горюнов Виктор Николаевич, ки мушовири
Бонки миллй буд, инггирок кардам. Даҳ-понздаҳ кас чамъ шуд.
Дохилиҳо низ буданд. Таҳмина дар гУшае бо Дима барои бозичаҳо
шудачанчол мебардошт. Нишастамон чолиббуд. 27-уми август ба
Маскав бармегашт. ДирУз дар шоҳроҳи Кобул-Қандаҳор
автобусҳои мусофиркашро нигоҳ дошта, занону духтарони
рУйлучро ба кӯҳ бурдаанд. Ин кори ихвониҳо буд. Дар радио
ҳамарУза хабар медоданд, ки даҳо ихвониҳоро дастгир кардаанд,
аммо ҳеч не, ки фаъолияти ошУбгарии онҳо ба поён бирасад. Дар
бозорҳо нархи маводҳо баланд баромадааст. Нархро ихвонҳову
анфор назорат мекунанд. Мардум бошад майли дастгирй аз
ҳукуматро надорад. Сирочиддини балчувонй меҳмонам шуд. У аз
сафараш ба Точикистон ҳикоя кард. Икрор шуд, ки ислом дар
Точикистон хубтар инкишоф ёфтааст. Мардуми шимоли
Афғонистон даъвои мухториятро донггаанд, то ки волиҳо аз худи
онҳо муқаррар шаванд. Соатҳои ду Башир ба дафгарам занг зад
ва хабар расонд, ки бародарзодаи Фозил аз Баг л он омадааст ва
агар хоста бошам, Уро дида метавонам. Баъди чанд дақиқа
Сирочиддин бо бародарзодаи Фозил ба у токи кориам омаданд.
Меҳмон ба Фозил хеле шабеҳ буд. Даҳ-понздаҳ дақика сӯҳбат
намудем. У аз ҳолу аҳволи амакбачааш ва фарзандҳояш пурсон
шуд. Фозил бародари шавҳари холаи май аст.

Аз таърих маълум аст, ки солҳои бисту ей дар Балчуво
афғонҳои точир зиёд зиндагй мекардаанд. Баъзе аз онон ба

310
мардуми таҳҷо издивоч карда, муқимӣ мешаванд. Падари Фозил
яке аз онҳо буд. Фозил солҳои наздик аз фарзандони амакаш
дар Бағлон иттилоъ пайдо мекунад. Амакбачаи Фозил нимаи
солҳои ҳафтодум бо ибтикори Муҳаммад Башири вакил ба
зиёрати кабри амаку фарзандони ӯ ба Точикистоқ меояд.
Меҳмони фарзандони амакаш - мулло Фбзилу Муҳаммадинбек,
мешавад. Ҳоло фаҳмида буд, ки банда ин чоям, ба зиёрат ҳозир
шуда буд.

Миёни Амрико ва Сурия мувофиқатнома ба имзо расид.
Анвар Сод от аслиҳаи Шӯравиро, ки дар ихтиёр дорад, акнун
бемалол ба мучоҳиддини афғонӣ медиҳад. Дар натича онҳо бо
ин аслиҳа ба Шӯравй мечанганд. Афғонистон дигар наметавонад
аз мучоҳиддин силОҳи амрикоиву чиноиро гирифта намоиш
бидиҳад, ки ана бубинед, душманонаш дар даст аслиҳаи хоричй
доранд. Ин ҳам як навъ роҳи муборизаи нав зидди Шӯравй
буд. Дирӯз Горунову Шаповаловро ба Ватан гусел намудем.
Дар ин рӯз Шаҳбоз ҳам ба рухсатй рафт. Конференсияи илмие
ба муносибати 1000-солагии АбУалӣ ибни Сино тачлил гардид.
Маҳмадуллоҳ Лутфро дидам. Рӯини Абдураззоқ, ки дар
Вазорати таълим ва тарбия кор мекард, ҳаққи қалами бандаро
барои чопи мақолаҳоям дар «Ирфон» гирифтааст.
Мутаассифона, дар ин маврид маро огаҳ насохта буд. Мудираи
«Ирфон», ки аз Рӯин хушаш намеомад, хостааст, ки ӯро ба
чазо кашад. Камина бояд хаттӣ мавзӯъро ба идораи «Ирфон»
арз медоштам. Ба ин хотир мазмуни зайлро ба расмият
даровардам: «Ба идораи мӯҳтарами мачаллаи «Ирфон»! Ин
чониб аз муддатест, ки ифгихори ҳамкорй бо мачаллаи «Ирфон»-
ро дорам. Барои ин ки ин ҳамкорй комилан бидуни шоиба ва
судманд дониста шавад, бад-ин васила хоҳиш мекунам, ки пае
аз ин таърих ҳақулзаҳмаи мазомине, ки ба номи ман нашр
мешавад, ҳавола нашавад ва ба нафъи идораи мачалла мавриди
истифода қарор гирад. Доктар Худойназар, 4.06.1359. Имзо...»
Пас аз расидани ин ҳуччат мудира боз М.Лутфро дида, гуфгааст:
«Чаро доктар дар бораи ҳақулзаҳмаи пенггарааш нагуфтааст?»
Аз ин маълумам гашт, ки РУинро чазо доданй аст. Ман ба онҳо
фаҳмондам, ки таҳрирй санаде дар даст надоранд, ки гУё Рӯин
назар ба иродаи банда ҳақулзаҳмаро гирифгга бошад. Агар ӯ
намегирифт, дигарон мегирифтанд. Фурсате ёфта
Д.Саидмуродовро меҳмон гирифтам. Даҳуми сентябр корашон
ба поён мерасид. Ман Олимчону Лутфуллоевро даъват кардаму
бас. Вай, вақте фаҳмид, ки дар бораи насри муосири дарй

311
таҳқиқ мебарам, гуфт, ки мавзУи илмиамро ба нақшаи Институт
дохил мекунанд, то ки дар оянда онро идома бидиҳам. Соати
ҳафти бегоҳи мошини хидматиам омад ва меҳмонро ба
қароргоҳаш расондам. Августа соли 1980 ҳам поён ёфт.
Коммунистон кам ҳам бошад, дар сафи пеши ҷабҳаҳо қарор
гирифтанд. Мучоҳиддину ихвониҳо атрофи кишварро таҳти
назорати хёш қарор додаанд. Урдуи шУравӣ ба ивази садҳо чон
нисоркаданҳо ба мухолифини давлат мечангад...

ЁДЕ A3 ТОҲИРИ БАДАХШӢ

Хонандаи гиромй аз китоби аввал то чое аз шахсияти Тоҳири
Бадахшй огоҳӣ дорад. Ин чо низ гоҳе аз эшон ёдовариҳо сурат
гирифт ба ин маънй, ки У кушта шудааст. Бо омадани Кормал
дарвозаҳои зиндонҳои Афғонистон боз нгуданд, аммо аз зиндаву
мурдаи Тоҳири Бадахшй маълумоти расмие дар даст нест.
Бинобар ин завчааш Ҷамилаи Киштманд ва фарзандонаш ба
марги Тоҳир боварй надоранд. Онҳо гумон мекунанд, ки вай
дар кадом кишваре зинда аст. Барои ба ин масъала равшанй
андохтан, мехоҳам бори дигар ба сарнавишти ин чеҳраи сиёсй
баргардам... Инқилоби Савр пирӯз шуд. Бисёре аз шахсиятҳои
шинохта ба мансабҳои давлатй соҳиб гардиданд. Вале чунин
шуд, ки моҳи июни соли 1978 якбора даҳҳо аз чеҳраҳои сиёсиро
ба маҳбасҳо кашиданд. Ҳизби «Халқ» таҳти раҳнамоиҳои
Ҳ.Амин «ба шикор» баромад. Кормалу дастаашро бо баҳонаи
сафир таъин кардан аз кишвар берун сохтанд. Дигаронро дар
дохил аз вилоёту ноҳияҳо ба даст шрифта зиндонӣ намуданд.
Дар ин чумла Тоҳири Бадахшӣ ҳам қарор дошт. Мавсуф, ки
дар яке аз шУъбаҳои босалоҳияти Вазорати таълим ва тарбия
ифои вазифа менамуду ҳамон шабу рУзҳои «оғози шикор» бо
мушовирони шУравй дар минтақаи Бомиён буд, мавзУи зиндонӣ
сохтанаш матраҳ шуд. Баъзе аз дӯстону шогирдон ва
ҳамкоронаш ба У маслиҳат додаанд, ки чониби ШУравй ё
кишвари дигаре фирор кунад, аммо У аз шиори «Дар банди
чазо бошаму дар хоки Ватан бошам» кор гирифга, дар манзилаш
интизории зиндонй шуданро мекашад. Оре, шаби сиёҳе меоянду
Уро мебаранд. Дар баробари У Исҳоқу Маҳбубуллоҳ,
Зуҳуруллоҳ ва чандин шогирдонашро ҳам ба «Пули Чархй»
андохтанд. Тоҳир, ки борҳо чафои зиндонҳои шоҳӣ г '
Довудхонро кашида буд, гУё парвое надошт. Уро ба тафтиш

312
меоварданду мебурданд. Фаъолияташро зидди Амин хотирнишон
месохтанд, мезандандаш, азобу шиканчааш медоданд, то ки
бигУяд: «Оре, дар муқобили давлат қарор доштам». Аммо,
Тоҳир ҳама лату кУбро паси cap менамуду «ба гуноҳаш иқрор
намешуд». Чй навъ метавон ба гуноҳи нокарда иқрор кард?
Баръакс, Тоҳир мехост, ки Инқилоб пирУзтар шаваду
Афғонистон аз бӯҳрони сиёсй берун барояд. Охир, ҳамин Тоҳир
буд, ки январи соли 1965 ҳизби «Халк»-ро ташкил дод. Магар
таҳти раёсати вай ҳизб ташкил нагардид? Боре, Тоҳир аз
таърихчаи ҳизби «Халқ» ҳарф заду ба завқ хандид. Гуфтам:
«Ҳа, Бадахшй соҳиб, чаро якбора ба ханда дода шудй?» Гуфт:
«Худойназархон, ту намедонй, ки ин Кормалу Таракй ва ин
бонуи зебо Анаҳито чӣ касонеанд». Вақте ки ин сӯҳбат сурат
гирифт, ҳоло шахсони номбурда, дар сиёсат набуданд, фақат
аз аъзоёни Кумитаи Марказии ҳизб буданду бас. Яъне ин қиссаро
июли соли 1973 Тоҳир бароям нақл карда буд. Хулоса, Анаҳито
ҳам ба узвияти Кумитаи Марказй аз чумлаи занон шомил
мешавад. Рузе Тоҳир ба дафгари Кумитаи Марказй медарояд,
ки Кормалу Таракй даст ба гиребонанд. ОнсУтар Анаҳито
тарсону ларзон менишастааст. Тоҳир, то ки онҳоро аз занозанй
халос карда бошад, «чй ran шуда», гуфга, байни онҳо медарояд
ва як силй ба рУи Таракй ва силии дигар ба рУи Кормал мезанад.
«Лаънатиҳо, -мегУяд Тоҳир, охи чй ran шуда, ки Шумо ду пояи
ҳизб баякдигар дарафтодед?!» Кормал чуръат намуда, ба Тоҳир
чавоб медиҳад: «Бадахшй соҳиб, ин хари кУчй аз ман хоҳиш
дора, ки Анаҳиторо барои як шаб ба ихтиёраш бигзорум». Тоҳир
механдад ва аз дафтари ҳизби «Халқ» берун шуда, баъдтар
ҳизби худро таъсис медиҳад, ки бо номи «Ситами миллй» маъруф
мегардад. Тоҳир мегуфт: «Вақте дидам, ки ҳарду асосгузорони
ҳизби «Халқ» ҳаромзодаанду дафтари ҳизбро ба фоҳишахона
табдил додаанд, дигар натавонистам бо онҳо бошам». Ду-се сол
сипарй шуду ҳизби «Халк» ба ду чиноҳ тақсим гардид. Кормал
чиноҳи « Парчам »-ро сарварй карду Таракй ба «Халк»-аш
вафодор монд. Тавре ки мебинем, он силиро Таракиву шогирди
бовафояш Амин фаромУш накарда будаанд, ки ба зудй
Бадахширо ба зиндон андохтанд ва Кормалу Анаҳиторо аз
Афғонистон бадар сохтанд. Ҳоло ки мебинам, Бабрак Кормал
Анаҳиторо аввал вазири таълиму тарбия таъин намуд ва
андактар дафтари корни Уро ба дафтари корни хеш паҳлуи
ҳам қарор дод. Ин ҳолатҳо қиссаи Тоҳирро ба хотир овардаму
андеша кардам: «Бале, ҳеч кас ва ҳеч чиз фаромУш нашудааст».

313
Бесабаб нест, ки ҳамагон муносибати Бабраку Анаҳиторо хуб
медонистанд. Мо ҳам ин чиҳатро эҳсос мекардем. Ҳамин буд,
ки онҳо тақрибан ба манзилҳошон ва назди хонавода
намерафтанд, балки шабу рӯз «аз пайи ичрои вазифаҳои ҳизбй
буданд». Воқеан, Анаҳито 66 исмаш мувофиқат дошт. Бонуи
хушандому зебое буд. Кормал ҳам дар хушқаворагй аз Анаҳито
монданй надошт. ГУё харду барои якдигар офарида шуда
буданд.

Чунон ки ёдовар шудам, бо пирӯзии марҳалаи сеюми
Инқилоби Савр, шогирдони номбурдаи Бадахшй, хушбахтона,
зиндаву саломат аз «Пули Чархй» озод шуданд. Дар ин миён
Башир набуд, зеро сари вақт кишварро тарк гуфг. Қиссаҳое,
ки дар мавриди Бадахшй мешунидам, бештарашон дар асоси
хотираҳои Зуҳуруллоҳи Зуҳурй буданд. Ин чавон шоири хубе
буд. Ба назарам Зуҳурӣ ба устодаш Бадахшй хеле содиқ менамуд.
Чанд моҳе, ки дар зиндон будааст, факат аз пайи Бадахшй
шудааст, то ки чй ҳол доштанашро фаҳмад. Зуҳурй бадард нақл
мекард, ки мо дар як бино қарор доштем, аммо ҳучраи Бадахшй
чудо буд. Як даста чеҳраҳои сиёсие дар зиндон қарор доштаанд,
ки онҳо бевосита таҳти назорати «бонди Амин» будаанд. Тоҳири
Бадахшй, Султоналӣ Киштманд, Сулаймон Лоиқ ва боз даҳо
дигарон ба ҳамин чумла тааллуқ доштаанд. Зуҳуриву Восифи
Бохтарй, Исҳоку Маҳбубуллоҳ барин шогирдон дар ҳучраҳои
чанднафарӣ нигоҳ дошта мешуданд. Зиндониён ба якдигар
робита надоштаанд, зеро дар байни онҳо одамҳои сохтаи Амин
ба суханчинй машгул будаанд, ки онҳоро шинохтан душворие
надоштааст. Зуҳурй борҳо устодашро ҳини ба тафгиш бурдан
медидааст, аммо ичозати сухан кардан надоштаанд, балки бо
нигоҳи чашмон ва йшораҳои номаълуме аз якдигар ҳолу аҳвол
мегирифгаанд. Зуҳурй танҳо вақти дар ташноб қарор гирифган
бо Бадахшй суҳбат мекардааст, ки ин ҳам аз чанд калимаву
чумлаҳои кӯтоҳи шитобзада иборат будааст. Утоқҳои ташноб,
ки паҳлуи ҳам қарор доштаанд, имкон медодааст, ки устоду
шогирд чанд калимае иброз бидоранд. Бадахшй ба Зуҳуруллоҳ
мегуфгааст: «Ҳине, ки шуморо батафтиш мебаранду мезананд,
доду фиғон кунед, хомӯш нашинед. Вақте ки ба ҳар зарба бо
садои оҳу нола чавоб мегардонед, дарди чонгудозро эҳсос
намекунед». Ин лаҳза Зуҳурй мепурсидааст: «Устод, чаро ба
мо ин мегУед, лекин худатонро, ки мезананд, танҳо «ҳм», «ҳм»
мекунеду садо намебароред?» Ман, -мегуфтааст Бадахшй,-
шахси тануманд ҳастам ва намехоҳам, ки душман маро нороҳат

314
бинад. Аз ин рӯ ҳама зарбаҳоро ба дарун мекашам. Шумо мисли
банда рафтор накунед, ки маъюб мешавед. Ин амри бандаро
ба Восифу Исҳоқй ва дигарон расой, то ки ҳарчи зӯр доранд,
ба зарбаҳои Амини фошист бо доду фигон чавоб гардонанд.
Зуҳуруллоҳ боре вахта Бадахншро шиканча додан ба мушоҳида
гирифггааст, ки У чй навъ одами бакувват будааст, ки худро
назди душман хурд намедид. «Бале, бале, Амин фошист аст, У
ШУравиро бадном сохта, вай чосуси Амрикост, Афгонистонро
ба Амрико таслим мета, ма ҳеч вахт назди и фашист cap хам
нахом кард», - чавоб медодааст ба пурсандаҳои Амин, Тоҳири
Бадахшй. Мушоҳидаи дигари Зуҳурй он будааст, ки Бадахншро
ҳама зиндониён хуб мешинохтаанд ва эҳтиромашро вақти завлона
дар даст доштану аз даҳлез ба тафтишу азоб бурданаш ба чо
меовардаанд. Баъзеҳо пеши пояш cap хам мекардаанд. Табиист,
ки дар зиндон деҳқону шахси бесавод карор намегирифт, балки
ҳама ба фарҳангиён, донишчУён ва аъзоёни ҳизбҳои гуногуни
кишвар маҳсуб мешуданд, ки чеҳраи Бадахшй барои онон
ҳамчун шахси сиёсй маълуму ошно буд. Шоҳидоне мегуфтанд,
ки ду-се маротиба Амин ба воситаи намояндагони расмиаш
хостааст, ки Тоҳири Бадахширо ба тарафи хеш чал б намояд,
аммо Бадахшй розй нашудааст, балки ба ҳар кадом аз
фиристодаҳои Амин Уро «ҳамчун фашист» шинохтааст. Ниҳоят
нимаи дуюми моҳи ноябри соли 1979, ки Амин ба пуррагй
давлатро дар ихтиёр дошт, Тоҳирро ба ҳузураш пазируфта,
соате мусоҳиба кардааст. Мақсад боз ҳамон. Тоҳир аз ҳама
гапҳои будаву гузашта сарфи назар намуда, ба Амин дасти
дУстй дароз бидорад. Вале Бадахшй Аминро «фашист ва хоини
миллат» меномад. Баъд аз ин сӯҳбат Амин аз Тоҳир умед
бармеканад ва бори дигар қаноат ҳосил менамояд, ки Бадахшй
душмани ашадиаш буд ва мемонад. Сипае Амин амри шифоҳй
содир мекунад, ки шаби Иди Қурбон Бадахшй эъдом гардад.
Амри Амин ба таври зайл амалй мегардад: шаби аввали Иди
Курбони соли 1979 соати яки шаб ба воситаи радиои маҳбас
эълон мекунанд, ки зиндониён Тоҳири Бадахшй ва боз даҳ
нафари дигар рУйи ҳавлӣ бароянд. Одатан, ҳама эъдомҳо
нимашаб сурат мебастаанд. Ин эълонро Зуҳуриву Бохтарй ва
дигар шогирдони Бадахшй шунидаанд ва тахмин кардаанд, ки
Уро барои куштан даъват намудаанд. Вале инҳо наметавонистанд
бубинанд, ки устодашонро чй навъ ба қатл мерасонанд. Воқеаи
даҳшатбори он шаби Иди Қурбонро, тахрибан, як ҳафта баъд
зобити афгоние барои падару модараш қисса менамояд, ки чунин

315
аст: ёздаҳ нафар аз чеҳраҳои шинохтаи кишварро, ки дар он
миён Тоҳири Бадахшй ҳам будааст, ба гУшае аз майдони «Пули
Чархӣ» мебаранд ва онҳоро монанди низомиҳо қатор мекунанд.
Кумондони зиндон бо чанд силоҳбадасте дар рӯ ба рУи онҳо
қарор мегирад. У даҳ-понздаҳ дақиқа ба онҳо аз сиёсати Амин
ҳарф мезанад ва фармони эъдомро барояшон мехонад, то ки
амр ба ичро расонда шавад. Ин лаҳза якбора Тоҳири Бадахшй
ба забои медарояд ва Аминро душмани ШУравй ва одамкуш
эълон медорад. Қумондон саросемавор амр медиҳад, ки зудтар
сари маҳкумшудагон тир холй кунанд. Садои тир бо садои
шиордиҳандаи Бадахшй омезиш ёфга, ҳама зиндониёнро ҳушёр
месозад. То муддате тирҳову садои Тоҳири Бадахшй атрофро
пахш мекунад. Даҳ нафари эъдомшуда, ба зудй болои замин
меафтанд, аммо Тоҳири Бадахшй, ки тамоми баданаш сурох
шуда буд, ҳамоно зидди сиёсати фошистии Амин шиор медиҳад.
Ниҳоят хуни гарми Тоҳир хунук шудан мегирад ва чон ҳам
барои баромадан омода мешаваду Бадахшй рУй бар замин
меафгад. Чун чуқурие барои онҳо канда шуда буд, часадҳошонро
ба он меандозанд ва аз болояшон хоки нармро мегардонанд.
Зобити номбурда хидмати оншабаро ба анчом расонда, субҳи
дигар ба манзилаш бармегардад ва ба падару модараш мегУяд:
«Ман имшаб хиёнате содир кардам, ки на худову на бандагонаш
намебахшандам». Падараш мепурсад, ки «писарам чй шуд, чй
кори баде анчом додй, ки чеҳраат бехй аз худут нест?* Зобит
дастҳо бар cap мезанад ва изҳор медорад: «Ма имшаб сари
Тоҳири Бадахшй файр кадум». Падар дарҳол ба доду фигон
медарояд ва фарзандро аз хонадонаш ҳамчун кушандаи шахсияти
бузурге меронад. Мегуфтанд, ки аз он рУз баъд дигар касе
намедонад, ки он зобит кучо рафг ва такдираш чй шуд. Дигар
сари вазифа ҳам ҳозир нагардид ва имкон дорад, ки ба чое
худкушй карда бошад. Он чй дар бол о нақл гардид, аз рУи
шунидаҳову гуфтаҳо сурат гирифт... Баъди озод шудани
маҳбусон Ҷамилаи Бадахшй ба воситаи бародараш Султоналй
Киштманд тамоми архиви зиндони «Пули Чархй» ва
«Деҳмазанг>-ро чаппаву роста карда бошад хам, сан ад и расмие
ба даст наовард. Чунин шудааст, ки исми Тоҳири Бадахширо
дар ягон китоби ҳозириву номнависй ба қайд нагирифга буданд.
Хонавода ва шогирдон мехостанд, ки фотеҳаи Тоҳирро бигиранд,
аммо ба сабаби набудани ҳуччате оид ба эъдоми У ин корро
анчом дода наметавонистанд. Гузашта аз ин, завчаи Тоҳир -
Чамилабону умед дошт, ки Бадахшй зинда аст ва рУзе мерасад,

316
ки пайдо мешавад.

Боре бо ҳамроҳии Башир ва Ҷамила ба Шаҳри Нав рафтем,
то ки пУстин фармоиш бидиҳем. Он рУз хостем, ки дар кабобие
нони чоштро бубиЯем. Вақте ки Вашир барои ичрои коре сУи
дӯкон рафт, Ҷамила ба май Чунин иброз дошт: «Доктар соҳиб!
Меган, ки Тоҳирро русҳо ба Сибирё бурдаанд. Хоҳиш мекунам,
барои пас оварданаш мусоидат намоед». Чй гуфтанамро
намедонистам, ҳарчанд ки аз эъдомаш иттилоъ доштам, - кУхпиш
мекунам, - гуфтам.

Ба ҳамин тариқ, садҳо чеҳраҳову шахсиятҳои сиёсиву
фарҳангии Афғонистон дар зиндонҳои Амин беному нишон
шудаанд. Таърих чунин саҳифаҳо бисёр дорад. Кашфи ин асрор
ҳам дар ихтиёри таърих хоҳад буд. Рӯзе мерасад, ки таърихи
садаи бисти Афғонистон аз нав навишта мешаваду бисёре аз
торикиҳо равшан мегарданд. Боз ҳам ба умеди оянда бояд рУзгор
дид. Тоҳири Бадахшй аз худ мақбараву гУр боқй нагузошт,
вале исмашу хидматҳояш солиён дар гУшаҳое аз хаёлҳои
мардуми фарҳангии Афғонистон боқй хоҳад монд. То ин чо
расида, фақат мегУям: «Рӯҳаш шод бошад. Чунин фарзандонро
миллат фаромУш намекунад».

КОРМАЛ ҲАМОНО БАЁНИЯ МЕДИҲАД

Моҳи ҳаштум аст, ки Кормал қудрати сиёсиро дар даст
дорад. ШУравй ҳам баробар бо Кормал ҳукумат мекунад.
Мушовирони шУравй ҳама тартибҳои хешро дар муассисоту
вазоратхонаҳо пиёда мекунанд. Вазоратхонаҳо бо ёрии
мушовиронаш чониби сохтори сотсиалистй ҳаракат доранд. Гап-
гап аст, ки Афғонистонро ба Ҷумҳурии шонздаҳуми шУравӣ
табдил медиҳанд. Дар ҳамин замина, мушовир - мирзоҳои мо
ҳафтае ду-се маротиба барои чаноби Кормал баёнияҳо
менависанд. Давроне Таракй ба ҳамин ҳолат гирифтор шуда
буд. Сию якуми август чашни Паштунистон тачлил гардид.
Ҳамасола онро ёдоварй мекунанд. Имсол ҳам сарфи назар
нашуд. Кормал омодагй гирифт. Паштунистонро бародарони
чонии афғонҳо эълон кард. Ба майдони Паштунистон Киштманд,
Зерай ва Нурмуҳаммади Нур омаданд. Аз чониби Паштунистон
Хушҳолхон Хатаки шоир (ҳамноми Хатаки машҳур) баёния
дод. Рақсҳои атан ичро гардиданд. Ин чашнҳо ба фоидаи мо
ҳам буд, зеро истироҳат мекардем. Сеюми сентябр шумораи

317
аввали «Ҳақиқати Инқилоби Савр» басифати нашрияи Кумитаи
Марказии ҳизби «Халк» аз чоп баромад. Офарин гуфтам ба
мушовирони сиёсиамон, ки «Правда»-и афғониро ҳам сохта
тавонистанд. Дуруст аст, ки ин рӯзнома дар собиқ ҳам чоп
мешуд, аммо фарқ дар ин буд, ки онро ҳамчун нашрияи Ҳизб
ба расмият дароварданд. Дар саҳифаи аввал баёнияи Бабрак
Кормал бо аксашу байракаш чойгир буд. Воқеан, мушовирони
ин бахш сермаҳсул кор мекарданд, вале фикри онро надоштанд,
ки ин қадар масраф баҳри чист? Масрафро-ку ШУравй мекунад!
Коғази навъи олй. АфсУс, ки ин рӯзномаро чандон намехонданд,
зеро аксари навиштаҳояш дурУҒ буданд. Танҳо зинда бод буду
бас. Аз Кобул як километр берун рафга наметавонистанду зинда
бодашон шабонарУзй радиову телевизионро пахш мекард. Бисёр
душвор аст, ки матбуоти кишварро ростин номид. Он чй ки
мебиниву аммо онро дар рӯзномаҳо дигар хел мехонй, ҳайфи
таъриху коғазҳои ҳазортонаии шУравй мегУй. Аз ин чост, ки
бисёре аз таҳқиқҳои таърихие, ки дар заминай матбуоти даврй
ба вучуд меоянд, баъдҳо бо рУйбардор кардани воқеоти таърихй
ба ҳамдигар мувофиқат наменамоянд. Шояд дар гУшае мисли
Ғуломмуҳаммади Ғубор фарҳангие қарор мегираду таърихи
воқеии Инқилоби Савр ва натичаҳои онро сабт менамояд.
РУзномаи чавонони Афғонистон ҳам таъсис ёфт. Оре, он даста
мушовирони бахши чавонон, ки омадаанд, бояд фаъолият нишон
бидиҳанд, вагарна дар ҳисоботашон чй менависанд?! Масраф,
масраф ва боз ҳам масраф, ки ба зиммаи ШУравй гузонгга хоҳад
шуд. Ачаб давлати кушодадасте дорем. Ин қадар онро ба ҳар
ҷониб мекашанд, боз дар пой истодааст.

Ҳафгуми сентябр мачлиси равшанфикрони кишвар тачлил
гардид. Бабрак Кормал баёнияи яксоата дод. Баёнияҳо чунон
зиёд шудаанд, ки баъдй аз аввала ҳеч тафовуте надорад. Мақсади
мушовирон он буд, ки мардумро бо баргузор сохтани чунин
мачлисҳо аз дӯшвориҳои зиндагй ва вазъияти бади Афғонистон
барканор нигоҳ доранд. Кормал баёния медиҳаду фазой Кобул
пур аз вертолёт аст. Пағмонро бошад бомбаборон доранд. Башир
нақл кард, ки дар чангҳои Пағмон ҳарчи ки тавонистанд
аскарҳои форсизабонро аз пунгги cap задаанд. Пағмон зодгоҳи
Амин буд. Он чо қавми Амин хеле мустаҳкам мебошад. Андак
ҳукумате, ки ҳаст, дар Кобул аст. Дар атроф ҳукумати Кормал
қодир нест, балки ихвониҳо амал мекунанд. Бегоҳии ҳаштум
як муаррихи афғониро бо номи Ҷалолуддини Сиддиқй ба
Раҳматшоҳи афғонистоншинос муаррифй намудам. Усмончон

318
Обидов ҳам ҳузур дошт. Тасмим гирифгем, ки рӯзи панчшанбеи
пешомад ба меҳмонии Сиддиқй биравем. Он ҷо Ноили Ҳусейн
ҳам мешавад. Дар нишасти манзили Раҳматшоҳ сӯҳбат бештар
сари таърихи точикони Афғонистон сурат баст. Хайрият,
Муҳаммадҷон набуд, вагарна Сиддиқиро бо таърихдониаш гаранг
месохт. Соати дувоздаҳи ин рӯз бо ҳамроҳии Баширу Ҷамилабону
ва Таҳминаву модараш ба пУстинфурӯшиҳои Шаҳри Нав
рафгем. Завчаи Бадахшй шинос дошт ва мехостанд, ки пӯстинҳои
зебое барои Тахминаву Фотима ва модарашон фармоиш бидиҳем.
Нони чоштро он чо хӯрдем. Ҷамиларо ба дафгари кораш расонда,
худ ба микрорайон омадем. Башир хушҳол буд, ки ба асоси
хоҳиши банда сафир қабулаш кардааст. Вай ҳама назароту
таҳлилҳояшро дар мавриди давлатдорй ба Табеев арз доштааст.
Гӯё сафир қаноат ҳосил кардааст. Ин бегоҳ хонуми Олимчон
аз ватан баргашт. Назди телевизор, қарор гирифта баёнияи
Кормалро гӯш дорем. Гали нави Бабрак он шуд, ки гуфт:
«Касоне, ки Ватанро тарк мекунанд, дар оянда пушаймон хоҳанд
шуд». Ҳама фирорҳо ба хотири зинда мондан сурат мегиранд.
Вақте ки давлат амнияти шаҳрвандонашро таъмин намекунад,
табиист, ки пеш аз ҳама табақаи фарҳангй кишварро тарк мегӯяд.
Сарватмандону табақаи пулдор ҳанУз қабл аз Инқилоби Савр
Афғонистонро пушти cap гузошта буданд. Мондагиаш дар ду
соли баъдй баромада рафтанд.Бархе мегуфтанд, «мо на аз
кишвар фирор намекунем, балки мо аз ҳузури Шӯравй фирор
менамоем. Ин сарзардҳо кишварро ба куллӣ дар ихтиёри худ
гирифтаанд. Онҳо дар ин чанд соли охир нахоҳанд рафт,
бинобар ин беҳтар аст, ки Афғонистонро ба мулкҳои дигаре
иваз намоем». Афғонҳо ба ин ақида буданд, ки мардуми онҳо
низ баъд аз даҳ-бист сол мисли русҳо бепарда мешаванд.
Таҳлилҳояшон воқей ҳам буданд. Масалан, менигоштанд: «То
замоне, ки ақвоми Афғонистон ба ҳамкории давлат даст дароз
накунад, урдуи садҳазориц шӯравй ҳеч кореро анчом дода
наметавонад. Барои ин чй бояд кард? Аввал. Дар тамоми вилоёт
ва ноҳияву қарияҷот волиёну улусволҳо ва арбобҳоро аз худи .
мардуми таҳчой бояд таъин кард. Як шахси волй ё улусволу
арбоб бо истифода аз қавмашу хешу ақрабояш метавонад, ки
вилояту маҳали хешро ором нигоҳ дорад. Мутаассифона, ин
корро намекунанд. Таври мисол волии Бадахшон паштузабон
асту волии Лугар даризабон...Дувум. Ба тамоми миллиятҳо
озодии комили забониву фарҳангй бояд дод. Ҳоло кӯшиши
бештар барои он аст, ки дар матбуот ба забони пашту зиёдтар

319
ҳарф зананд. Ҳол он ки дар Кобул ҳаштод дар садди
бошандагон форсизабонҳо мебошанд. Хонандагони рӯзномаву
мачаллаҳо низ дар Кобул чамъ омадаанд. Дар телевизион бошад
нотиқони пашту афзалият доранд. Вале касе, ки ба савол бояд
ҷавоб диҳад, азбаски даризабон аст, саволро ба дарй чавоб
медиҳад. Сеюм. Дар байни гурӯҳҳои сиёсӣ - «Халқ» ва
«Парчам», «Ситами миллй», «Кор», «ШУьлаи човид» ва ғайраҳо
ҳеч гоҳ муттаҳидй нахоҳад шуд. Аз ин рУ, умуман аз ҳизбҳо
даст кашида, ягон чеҳраи низомиро ба сари давлат бояд овард,
мисли Ҳабашистон ва дигар мамолике, ки инқилоб карданду
сотсиализм месозанд. Зеро мардум аз номи ин ҳизбҳо ва калимаи
коммунист хеле бад мебаранд. Мамлакатро бидуни истифода аз
ин истилоҳот озод кардан мумкин аст. Бар ин мулоҳизаҳо гӯш
медодаму андешаам сӯйи он воқеият равона мегардид, ки чй
тавр сафи мушовирону мутахассисони мо дар Афғонистон
меафзояд ва ба чй миқдор пулу дорой ва ғалладона ба ин кишвар
медиҳем, ҳазорҳо мошину тракторро маччонй баихтиёри афғонҳо
мегузорем, аммо ҳеч не, ки муваффақиятеро ба даст оварем.
Метарсам, ки мо низ мисли инглисҳо ихтиёран баромада меравем.
Ду рУз пештар дар микрорайон сайру гашт доштем, ки дар
самти Кутай Сангй ва шоҳроҳи Кобул - Ғазнӣ ҳавопаймои МИГ-
23-и мо дар шоҳидии ҳазорон шаҳрвандон баъд аз оташ гирифган
ба замин афгод. Ба назар расид, ки пилот бо парашют худро
начот доданй аст. Аммо оташи ҳавопаймо Уро чониби худ
мекашид. Шоҳидон қисса намуданд, ки ҳавопаймо дар гУшае
аз маҳалаи Кутай Сангй афгида як хона ва як зани Узбекро ба
оташаш гирифгор кардааст. Дар ахбор номи пилотро Муҳаммад
Рауф гуфганд, ки галат аст. Пилот на як кас, балки ду нафар
буданд. Дар паҳлуи афғон пилота рус ҳам қарор дошт, вале
исми Уро намегуфганд. Саволе ба миён меояд, ки чй шуд, ки
ҳавопаймо оташ гирифг? Ҳавопаймои МИГ-23 аз майдони ҳавоии
Багром ба хотири фаъолияти кашшофй чониби Ғазнй парвоз
карда, дар бозгашт аз чониби ихвониҳо зада мешавад. Пилот
кУшиш мекунад, ки ҳавопайморо дар ҳолате, ки аз як каноташ
дуд мебаровард, то Багром барад, вале оташ аланга мегирад ва
боиси марги ду пилоту як зан мегардад. Баъд аз ин ҳодиса чанд
рУз нерӯҳои давлатй минтақаи Ғазниву Майдоншаҳрро аз
ихвониҳо «тоза» карданд. Чунин «тозакуниҳо» дар атрофи
шаҳри Кобул ҳамарУза сурат мегиранд. Вале ин амалиётҳо
натачай мусбат намедоданд. Як маҳалро «тоза» мекарданд, баъд
аз як рУз боз ихвониҳо он чо пайдо мешуданд. Нерӯҳои низомии

320
давлативу шӯравӣ метавон гуфт, ки «чонсарак» мешуданд.

Бегоҳии ёздаҳуми сентябр Олимчон ба шарофати омадани
завчааш зиёфат орост. Даҳ-дувоздаҳ кас чамъ омадем. Камина
раисиро ба ӯҳда шрифтам. Бо ду шиша «водка» ҳамаро сархуш
сохтам. Бо гуфтани факоиҳО русҳоро хуб хандондам. Ғайбату
бадгУиҳо нашуд. Дар ин лаҳза дар манзили Олимчон танҳо
хандаи самими ҳокимият дошт. Суханчинҳо, ки миёни мардуми
маҳалҳо қарор доштанд, мегуфтанд, ки ихвониҳо гурӯҳҳои
хурд-хурд ташкил додаанд, то ки барои неруҳои ҳукумат
душвориҳоро пеш оварда бошанд. Аз ин чост, ки даста-даста
мошинҳои ракетаандоз вориди Кобул гардиданд ва қатораи
мошинҳои бензинкаш ба чандин километр тУл кашид. Рафгу
омади танкҳо ҳам рУ ба афзоиш дошт. Сафир таъкид кард, ки
рУз то рУз вазъият бад мешавад. Чунин маълумотҳо ҳам дар
даст буд, ки дар тамоми манотиқи кишвар чангҳои шаҳрвандй
ру ба инкишоф овардааст. Ҳама бадбахтй аз он чост, ки мардум
ин сохтро намепазиранд ва бо неруҳои давлатй ҳамкорй зоҳир
наменамоянд. Назари бад нисбат ба мо зиёд шудааст. Шояд ба
ин хотир бошад, ки мушовирон конфронси журналистонро таъсис
доданд. Кормал дар он ба баёнияи оташин ҳозир гардид. Аз
рӯзноманигорон хоҳиш ба чо овард, ки байни мардум қарор
шрифта сиёсати давлатро фаҳмонанд. АфсУс, ки ин баёнияҳо
болои когаз мемонданд. Чй навъ метавонист рУзноманигор ба
атроф равад? Кй амнияташро таъмин менамуд?

Ноили Ҳусейн хоҳиш кард, ки барои ба Точикистон рафганаш
ёрй расонам. Д.Саидмуродов ба ин мавзУъ мутаваччеҳ гардид,
зеро ба воситаи эшон бисёре аз дастхату матнҳои форсиро хондан
мумкин мешуд. Дар Института шарқшиносй дастнависҳои
мУътабаре чамъ омада буданд, ки хонданашон душвориҳо
меовард. Ба ин хотир, Ноил вазифаи раисии тафтишро ба
корманди Академияи улум табдил доданй буд. Баъд аз кор
хона омадам, ки Саодатбонуи Раҳматшоҳ бо ду писараш Азизу
Фаррух менишастанд. Худи Раҳматшбҳ назди Муҳаммадчон
рафта буд, то ки сари мавзУоти таърихй баҳсе Ороста бошанд.
Шонздаҳуми сентябрро ҳам метавон рУзи таърихй номид, зеро
дар ҳамин таърих пленуми ҳизби «Халқ» баргузор гардида,
Таракиро ба асоси аризаи худаш сабукдУш гардонд. Ҳамин рУз
буд, ки бо Олимчон чиҳати дидор тоза кардан бо Саидмуродов
ба Института политехники рафтем. Банда Ноили Ҳусейнро ба
вай муаррифй намудам. Вай низ се адад аз мачаллаи «Адаб»-ро
ба Д.Саидмуродов тақдим дошт.

321
Падидаи тоза он аст, ки бошандагони зиёде аз атрофи кишвар
ба Кобул ворид мешуданд. Ин амал ба он лиҳоз буд, ки дар
Кариячот ва ноҳияҳо ҳам аз дасти ихвониҳо ва ҳам неруҳои
давлатй ва ҳатто асокири шУравй роҳат надоштанд. Молу
мулкашон талаву тороч мегардид. Яъне ин мардум барои
амниятшонро таъмин доштан пойтахтро иқоматгоҳи хеш қарор
медоданд. Ба ҳар ҳол Кобул оромтар буд. Дар атрофи он
Урдуи шУравй қароргоҳҳо дошт, ки ин чиҳат хеле кам ба
ихвониҳо имконият медод, то ки ба шаҳр ворид гарданд. Дар
ҳар хонаи кобулй ду-се хонаводагй зиндагй мекарданд. Ҳатто
дар байни ҳавлиҳо хаймаҳо рост карда буданд. Аз ин лиҳоз
пули ичора дар Кобул торафт боло мерафт. Нархи як ҳучра
ҳазор афғонӣ муқаррар шудааст. Ба ҳамин иллат нархи бозор
низ бол о баромадааст. Гӯшти гУсфанд ба 80 афғонй, гӯшти гов
ба 60 афғонй расид. Ҳол он ки соли 1972 як кило гУшти гУсфанд
- 45 афғонй ва гов - 25 афгониро ташкил медод. Он замон шоҳ
ҳукумат мекард. Албатта мардум ин тафовутҳоро нодида
намегирифтанд. Онҳо назди худ савол мегузоранд, ки пае
Инқилоб ба мардум чй имтиёзҳоро дода тавонистааст? Ҷавобаш
он хоҳад шуд, ки ҳеч. Фақат куштор доду бас. МегУянд, ки
дар ин ду соли Инкилоб кариб як миллион одамон ба қатл
расидаанд. Аз ин чост, ки мардум Инқилобро дастгирй намекард.

* * *

Чанд нома аз Батан расид, ки ба калами устод С.Табаров,
ДУсту ҳамкорам Раҳимчон ва бародарам Мӯсо тааллук доштанд.
Фотима дохил шудааст. Дифоъи рисолаи доктории
Мусулмонкулов наздик аст ва домулло дар чаласаи кафедра
изҳор доштааст, ки «ҳамин ки Асоев, омад, дигар нагузоред,
ки ба чое равад». Раҳимчон чадвали дарсҳоямро фиристода буд,
ба ин далел ки моҳи июл нияти батамом рафтан доштам.
Ҳаждаҳуми сентябр маоши мушовиронро овардам. Тибки ваъда
Баширу Чамила бояд хона меомаданд. Ҷумъа буд. Аммо дар
соати таъиншуда ҳозир нашуданд. Соати ёздаҳ буд, ки
Сирочиддин бо писарбачае дарвозаро кӯфтанд. Онҳо парешон
буданд. Хайрият аст, пурсидам аз онҳо. На хайр, гуфт
Сирочиддин. «Вакил соҳиба аз дафтари кориаш пулиси Кобул
бурдааст». Вакил соҳиб, Баширро мегуфт. Зуҳурридин низ бо
У будааст. Табъам хира шуд. Чаро гуфтам ба худ? Охир, вайро
сафир кабул кард, кадом саволе дар рӯ ба рӯяш гузошт
нашудааст. Чорае бояд андешид, вагарна дер хоҳад шуд. Ба

322
Сирочиддин фармудам, ки ба хонаи Бадахшй рафта, ба
Чамилахон хабар диҳад, то ки У ба воситаи бародараш -
Киштманд Баширу Зуҳурриддинро халос намояд. Вале Башир
аллакай ба Ҷамила телефон карда будааст. Чамила бародарашро
пайдо карда аз мавзУъ огаҳаш сохтааст. Киштманд ва доктар
Начибуллоҳ дарҳол ба сорандуи вилояти Кобул занг зада, амр
намудаанд, ки аз он ду дастгиршуда узр хоста, чавобашон
диҳанд. Яъне аз кучое дар мавриди бурдани Башир амре содир
нашуда, балки бо гапи як ҳизбии ношуд, Уро дастгир карда
будаанд. Он шахси ҳизбй аз амри Киштманду Начибуллоҳ асабй
шуда гуфтааст: «Агар бачаи Кормал ҳам бошад минбаъд
мебарамшон». Албатта, ин амал фармудаи кадом халқиест, ки
оромй намехоҳад... М.Лутфзанги дарвозаро пахш намуд ва аз
воқеа бохабар шуд. Ҳамин вақт Сирочиддин пас омада гуфг,
ки озодшон мекунанд. Баъди чанд дақиқа Башир, Чамила бо
писараш Ҳовун омаданд ва дар хона фазой оромй ҳукумфармо
гардид. Сипае, Башир он чиро ки болотар арз намудам, кисса
кард.

Чунин нишастҳоро Таҳмина дуст медошт. Ин дафъа У бо
писари Бадахшй - Ҳовун бозй мекард ва ким-чиҳо бо ҳам
мегуфганд. Бегоҳй бо Таҳмина ба сайри шаҳрчаамон баромадам.
У хеле шУх буд. Ҳар кУдаки афгониро, ки медид, салом гУён
бо вай сӯҳбат карданй мешуд. Касе аз дохилиҳо Уро духтарчаи
шУравй намегуфт, балки гумон доштанд, ки афгондухтарест,
зеро лаҳчааш сирф дари буд. Илова ба ин, зардинамУияш ба
ҳама хуш меомад. Ин лаҳзаҳо банда хама пасту баландиҳои
рУзгор ва авзои бади кишварро фаромУш мекардам. Фақат
таваччУҳам ба роҳгардиҳои Таҳмина ва баъзе амалҳои
кУдаконааш буду бас.

Бале, Кормал ҳамоно баёния медиҳад, вале кишвар дар
ҳолати чангҳои шаҳрвандй қарор гирифгааст. Дар Урдуи
шУравй ҳам тартибу низом неет. Ҳафтае қабл як афсари рус
худро ба сафоратхонаи Амрико таслим карда паноҳгохи сиёсй
хост. Вақте ки мавзУъро таҳқиқ намудам, он афсар гуноҳи
азиме содир кардааст. Ба дуздй даст задааст, чорааш дидаанд
ва бори дуввум ҳам бенизомй намудааст ва мехостаанд, ки бори
дуюм чазояш бидиҳанд, вале аз қароргоҳ фирор кардааст. Ин
ҳодиса, албатта, барои мо хубй надошт. Бабрак дар Кобул баёния
медоду вазири сарҳадоташ - Файзмуҳаммадро дар Пактиё ба
қатл расонданд. Уро қавми худаш кушта буд. Вай аз чумлаи он
коммунистоне буд, ки мехост дар сафи пеши чабҳа қарор

323
гирифта, бо қавмаш аз наздик мулоқот намояд, то ки бо Кормал
вохӯранд. Табиист, ки Файзмуҳаммад супориши расмии
Кормалро иҷро мекард ва ба кавмаш хабар расонда буд, ки
интизораш бошанд. Воқеан, қавмаш ба майдон баромад, аммо
на барои пазирой, балки ба максади куштани У. Аз ин лиҳоз
лаҳзае, ки вазир аз дарвозаи вертолёт cap берун мекунаду аз
зинаҳо болои замин карор мегирад, Калаишиков ба кор медарояд
ва Файзмуҳаммадро чо ба чо аз байн мебарад. Часади вазирро
ба кучое мебаранд, ки дигар пайдояш намекунанд. Бо шунидани
ин ҳодиса неруҳои давлатй сари он кария ҳучум оварданй
мешаванд, аммо дар деҳа касеро пайдо накарданд. Ҳама бо
хонаводаҳошон батаъбири Сулаймон Лоик «бакӯҳҳои Сулаймон
боло шуда буданд». Баъдтар вазири фавоиди сохтмонро барои
дарёфти часад фиристонданд, вале натича надод. Вазир дасти
холй ба Кобул баргашт. Шубҳае нест, ки часади
Файзмуҳаммадро кавмаш пинҳонй ба хок супорида буд.

Дастаҳои мучоҳиддини Бурҳониддини Раббонй ва қумондони
У Аҳмадшоҳи Масъуд дар дараи Панчшер ба фаъолият
пардохтаанд. Занону наврасон ҳама силоҳ ба даст гирифта,
дар мукобили ҳукумати Кормал омодагй мегиранд. Рисолаи
профессор Раббонй таҳти унвони «Шикасти даҳшатбори
Кремлан» дар Исломобод ба нашр расидааст. Муаллиф ҳузури
Урдуи шУравиро дар хоки Афгонистон хатой маҳз шуморида,
дурнамои ҳузури ШУравиро дар ин кишвар хеле чиддиёна
таҳлил намуда, ба чунин хулоса омадааст, ки сиёсати Кремлан
дар мавриди Афгонистон ба шикасти даҳшатборе рӯ ба рӯ хоҳад
омад. Китоби мазкур дар шаҳри Кобул даст ба даст мегангг ва
тарчумаи русии онро низ барои сарнишинони Маскав омода
сохтаанд. Табиист, ки таҳлилҳои Раббонй барои ШУравй барин
як давлатй абаркудрат содда талақӣ мешуд, зеро ин давлат дар
ҳеч кучо ба шикает рУ ба рУ наомадааст. Махсусан, пирУзии
ШУравй бар Олмон онро дастнорас сохта буд. Бо вучуди ин
асари мазкур сафи тарафдорони Раббониро дар кишвар афзуд
ва боиси он ҳам шуд, ки мардуми таҳчой ба куллй чониби
мухолифини ҳукумати Кормал карор гирифтанд. Баъзе аз
гурӯҳҳои сиёсие, ки ба Кормал ҳисси бадбинӣ доштанд, бо роҳҳои
гуногуне бо фиристодагони Раббонй дар робита карор гирифтанд
ва барои иқдомоти мучоҳиддин шароитҳоеро дар дохили кишвар
пиёда месохтанд. Бадбахтй дар он буд, ки тарафдорони Кормал
ба умеди нерУи ШУравй шуда, таҳдидҳои мучоҳиддинро нодид
мегирифтанд. Ҳамзамон дастаҳои Гулбиддин бо РаббснЯ

324
муттаҳид шуда, бештар таҳти шиори ихвониҳо алайҳи давлати
вақти Афғонистон мечангиданд.

Шӯравй торафг сафи мувювирони ҳизбиву сиёсиашро зиёд
мекард. ДирУз аз Точикистон Ғиёс Қодиров, Рӯзй Аҳмад ва
Раҳматуллоеви чустй багурӯҳи ҳизбӣ илова шуданд. Ба назарам
аз Душанбе ҳама фарҳангиён донандагони хати арабиро
оварданд. Рӯзи панчшанбе Тӯраеви куйбишевиро дар сафорат
дидам. Собирҷон Ҳошимов ҳам омадааст, ки аз банда хабар
гирифт. Мавсуф дар Шибирғон ифои вазифа доштааст, он чо
ки гази табий истихроч мешавад. Омадани донишмандони точик
идома дошт. Ба чй теъдоде дар дастаҳои урду кор мекунанд,
ҳоло маълум нест. ИмрУз шахсеро бо иштироки ҳарбиҳову
намояндагони дастгоҳи ҳукуматй дафн карданд, ки шояд часади
сохтаи вазири сарҳадот бошад, чунки шоҳидон мегуфтанд, ки
часади Файзмуҳамаддро пайдо накардаанд. Чанд рӯз қабл ба
истгоҳи барқи Суробй ҳучуми ихвониҳо сурат гирифт. Ба ин
сабаб 10-15 дақиқа чароғҳои барқ хомӯш шуданд.

Бисту дуюми сентябр нони чоштро бо Башир дар лаби дарё
якчо дидем. Баширро Киштманд қабул карда будааст. Аз ҳодисаи
онрӯза мутаассир шуда, аз Башир узр хоста гуфтааст: «Ин
амали душманони Ӣнқилоб аст». Ҳамчунин консулгарии
шуравиро ҳам бохабар сохтааст. Онҳо бо асабоният вазири
дохила - ГулобзУйро, ки ба хотири зинда мондан ба Шӯравй
панаҳ бурдааст, дашном додаанд. Консулгарй кай медонист, ки
афғонҳо ҳар касеро, ки ба идораҳои расмии шӯравй дар Кобул
дарову баро мекунад, аввалтар аз ҳама бенишон месозанд. Бисту
сеюм кУчаву хиёбон ва майдонҳои шаҳрро бо байрақҳои милливу
ҳизбй ороиш доданд. Ҷашни чавонон баргузор мегардид.

1аҷлиси Шӯрои Инқилобй дар Арк доир шуд, аммо аз натичааш
чизе пахш накарданд. Боз як анчумани нахустин дар театри
Кобул - Нандорй ба кораш огоз бахшид, ки ҳунармандони
кишварро чамъ оварда буд. Ҳунармандон гумон доштанд, ки
бо Кормал вомехӯрданду аз баёнияи фарҳангиаш ҳаловати
маънавй мебардоранд. Вале Кормал наомад, балки баёнияашро
Ну рмуҳаммади Hyp қироат кард. Киштманд ва Зерай ҳам ҳузур
доштанд. Баёнияи Анчуманро вазири иттилоот ва култур
Абдулмачиди Сарбаланд хонд. Албатта, иштирок надоштани
аввалшахс мушовирони бахши ҳунарро чандон хушнуд насохт.
Ба назари онон Бабрак иштирок карданро лозим надонистааст.
Шояд ба Кормал дастаи амниятиаш ичозат надодааст, зеро
Кобул - Нандорй дар багали теппаҳои Кобул қарор дошт.

325
Дигар ин ки Кормал аз рУзи омаданаш ба Кобул, такрибан, аз
Арку «Саломхона»-и он берун набаромада буд. Мисле ки дар
қасри шоҳй «чиланишинй» дошт. ШУравй Кормалро эҳтиёт
мекард. Дар ҳар нони чодпт сад гиром «водка» барояш
медоданду бас. У таҳти назорати духтарҳои шУравй қарор дошт.
Барой моён маълум буд, ки Бабрак ба дарди саратони чигар
гирифгор аст ва истеъмоли шароб барояш қатъиян манъ мебошад.
Аммо У бе истифода аз шароб фаъол буда наметавонист.

Дар хиёбонҳои шаҳр байрақҳо ва шиорҳо ба забонҳои русиву
инглисй ва форсиву пашту пайдо шуданд. Кадом мачлиси
байналмилалие баргузор хоҳад шуд. ДирУз байни Ирон ва Ироқ
чанги воқеӣ оғоз гирифг. Ирон майдонҳои марказии Ироқро ва
Ироқ якчанд шаҳри Иронро бомбаборон карданд. Ҳама ran сари
чанд чириб замин аст, ки соли 1971 Ирон аз Ирок зУран гирифга
буд. Акнун Ирок мехоҳад, ки заминҳояшро пас гардонад. Як
шарти чангро хотима бахшидани Ироқ заминҳояшро додани Ирон
мебошад. Аз ҳарду тараф дусад сарбоз кушта шудааст. Ирон 17
ҳавопаймои ирокй ва Ироқ се ҳавопаймову чаҳор киштии
Иронро маҳв сохт. Ҳарду чониб ба якдигар гузашт кардан
намехоҳанд. Шояд ин чанг тУлонй шавад. Мусулмонкушй дар
авч аст. Ҳоло дар тамоми мамолики исломй чангу нооромиҳо
pyx медиҳанд. Бисту чорум соати дуюними шаб таркиши сахте
аз самти бозори чУб ва ё Багромй ба гӯшҳо расид. Таркиш ба он
дарача даҳшатнок садо дод, ки панчараҳои хонаҳои мо дар
қабати дуюм ба ларзиш даромаданд. Субҳ ҳама аз ин таркиш
сУҳбат мекарданд. Банда ба майдони ҳавой рафгам, то ки номаҳои
дирУз дар чойи кор навиштаамро фиристонам. Вале майдонро
баста дидам. Аз чанд касе пурсон шудам, cap мечунбонд ва
посдорҳо намегузоштанд, ки пештар ҳаракат намоям. Назди
майдон донишчУёни афғонй бо хешу акрабояшон меистоданд.
Тасодуфан Шералй Саидро вохУрдам. Вай, ки корманди
сорандУй буд, албатта бояд медонист, ки чӣ ҳодиса рУй додааст.
Ба саволам гуфт, ки дар минтакаи Багромй анборҳои силоҳро
таркондаанд. Дар амбор динамиту дигар маводи тарканда
нигоҳ допгга мешудааст. Шубҳае нест, ки кормандони амборҳо
бо мучоҳиддин забои як карда, ба ин амали гайричашмдошт
даст задаанд. Таркондани анбори силоҳ ба нақшаи чангии
мухолифин дохил шудагист, андешидам дар ботин. Ҳоло ки
майдон маҳкам буд, максад тафтиши мусофирон ва кормандони
майдони ҳавоӣ мебошад. Тахрибкоронро ин чо чустучУ кардане
шудаанд. Чй фоидае? Ҳамамардуми гайри мансаб тахрибкоранд

326
Ҳатто мансабдорон бештари вақтҳо бо тахрибкоронанд.
Мулкашон ҳаст, ҳарчи хоҳанд мекунанд. Баҳона ҳаст? Ҳузури
Урдуи шӯравй.

Байрақу шиорҳо ба ин маънй овехта шудаанд, ки имрӯз -
бисту панчуми сентябр дар шаҳри Кобул Анҷумани нахустини
чавонони Афғонистон ифтитоҳ мегардад. Хонандаи гиромй ба
калимаи «нахустин» диққат диҳед. Гӯё Афғонистон акнун
ҳамчун давлат ташкил мегардад. Ҳамин қадар мондааст, ки
мушовирони шУравй ба давлати Афғонистон калимаи нахустинро
пайванданд. Он гоҳ метавон навишт ва ё хонд: Давлати
нахустини Афғонистон. Ҳамин нахустгУиҳо мебошанд, ки торафг
шиорҳои зиддишУравй меафзоянд. Воқеан, барои мушовирони
ҳама бахшҳои давлатдорӣ дигар коре пешбинй нагардидааст, ба
ғайр аз коғазбозиву мачлисбозй. Ҳар инқилоб, албатта, дар
марҳалаи оғози хеш шиорбозиву мачлисбозиҳоро мепазирад,
вагарна шеъри машҳури В.Маяковский «Мачлисбозон» арзи
вучуд намекард. Ана ҳамон мачлисбозон фаъолияташонро аз
солҳои бисти Шӯравй ба солҳои ҳаштодуми Афғонистон интиқол
доданианд. Ҳайҳот бо мачлисбозй Афғонистонро сотсиалистй
кардан ғайри имкон аст.

Ҷавонони Афғонистон хеле чиддӣ ба конференсияи нахустини
хеш омодагй гирифтаанд. Даста-даста меҳмононро аз мамолики
сотсиалистй пазирой доранд. Аз Шӯравй аввалшахси комсомол
- Пастухов бо кайҳоннаварде ба майдони ҳавоии Кобул фуруд
омад. Ин меҳмонони олиқадрро худи Бабрак Кормал, ҳамчун
рамзи садоқат бо Л.И.Брежнев қабул кард. Аммо дар ин
анчуман ҳам Бабрак Кормал иштирок накард. Баёнияи
табрикиашро Абдулмачиди- Сарбаланд қироат намуд. Сарвари
чавонони Шӯравй - Пастухов табрикномаашро ба ҳузури
иштирокчиён хонда саломи шахсии Л.И.Брежневро ба чавонони
«Афгонистони навбунёд» тақдим донгг. Карсакзанҳоро ҳам омода
сохта буданд, ки баробари шунидани исми Л.И.Брежнев ҳама
аз чойҳо баланд шуда, «сидқан» кафзаданд. Чавонони афғон
дар ботин механдиданду чй кор карданашонро рӯйи
нақшаҳошон меоварданд. Баъдан вазири иттилоот ва култур
маърӯзаашро хонд. Маърӯза ба сатҳи баланд навишта шуда,
дорои мазмуни олй буд. Баёнияҳо пайиҳам идома мегиранд.
Чунон ки шоҳид шудем, дар ин моҳ анчуманҳои
рӯзноманигорон, ҳунармандон, чавонон суратгирифг. Агар ин
баёнияҳоро якчо чамъ оварем, китоби калонҳачме хоҳад шуд.
Ҳоло медонам, ки рӯзи якуми октябр Анчумани нависандагон

327
баргузор мегардад. Асадулоҳ Ҳабиб ба ин муносибат маъракае
омода сохта истодааст. Сад афсУс ки, фармудаҳои анчуманҳои
номбурда амалй намешаванд, зеро дар атроф чангҳои шаҳрвандӣ
имконият намедиҳанд, ки ба нафьи миллату давлат иқдоме пиёда
гардад.

Байни Ироку Ирон ҳанУз ҳам чанг идома дорад. Ироқиҳо
дар Ободон захираи нафтро оташ заданд ва чандин киштиҳои
ирониро ғарк кунонданд. Ирониҳо ҳам чанд адад аз
ҳавопаймоҳои ирокиро зада афтонданд. Ташкилоти Миллали
Муттаҳид ба харду чониб мурочиат кардааст, то ки сари мизи
музокира нишинанд. Натичаи чангро ҳарду тараф ба таври худ
арзёбй мекунад. Яъне ҳарду давлат гӮё ғолиб омадаанд. Ба
гумонам, дар айни замон, Ирок бештар пирУзиҳо ба даст
овардааст. Неруҳои ҳавоии Ироқро - МИГ-23-и шУравй ва
Иронро - Фантоми америкой ташкил медиҳанд. Хеле ачиб. Ин
чову он чо силоҳи ду давлати абарқудрати чаҳон мечангад.
Агар ин чангҳоро ташкил надиҳанд, чӣ навъ силоҳошонро ба
фурӯш мерасонанд? Бозори силоҳфурУшии ин давлатҳо хеле
гарм мебошад.

Бисту ҳафтуми сентябр дар меҳмонии Мухаммад Башири
Баглонй будем. Башир дар рУ ба рУи хонаи Бадахшй манзилеро
ичора шрифта, модарашро аз Баглон оварда буд. Дар ин зиёфат
банда бо аҳли байтам, Маҳмадуллоҳ Лутф, Раҳматшоҳи
Маҳмадшоҳ бо завчаву бачаҳояш, Маҳбубуллоҳи Кушкакй ва
Чамилабонуи Бадахшй иштирок доштем. Ҳамагй аз он мутаассир
будем, ки сари дастархони Башир дӯсти ҳамақидааш Тоҳири
Бадахшй хузур надошт, балки рӯҳаш он чо буд, зеро зану
бачаҳояш ҳам менишастанд. Вакте ки дар бораи Бадахшй ёдоварй
мешуд, Ҷамилабону ашк мерехт. Мо чанд нафар ба утоки корни
Тоҳир ворид гардидем. Дафгари кориаш бо китобҳои қиматбаҳо
чиҳозонида шуда буД- Каламу коғаз ва китоби ёддоштҳояш бо
охирин намунаи дастхаташ рУйи мизи кориаш карор доштанд.
Дар рУ ба рУйи мо акси бузурги Тоҳири ришдор меистод.
Чамилабону гуфт, ки ин акси бо риши калонро Тоҳир вақти
дар зиндони Довуд буданаш бардоштааст. Ҳамин навъ аксро
Башир ҳам дорад, чунки У низ дар катори Бадахшй зиндонй
буд. Утоки корй бУйи фарҳангй донггу аз соҳибаш башорат медод.

Бонувон ба хучраи дигар гузаштанд, то ки қиссаҳои чолиби
модари Баширро, ки тоза аз Баглон омада буд, гУш кунанд.
Сари мизи меҳмонии Башир мо мардҳо мондем. СУҳбатт ■>
Баширу Маҳбубуллоҳи Кушкакй гарм мекарданд. Онҳо барсг

328
мо дарси афғонистоншиносӣ мегуфтанд. Ин даре барои
Раҳматшоҳ, ки ба точикони Афғонистон «дастбагиребон» аст,
хеле муфид ба назар мехУрд. Дар ҳақиқат, маҳфили илмие
сурат гирифт. Маҳбуб ва Башир ба се точики шУравй
фаҳмонданй мешуданд, ки шимоли Афғонистон ба ин мамлакат
ҳеч иртиботе надорад. Онро афғонҳо тасарруф кардаанд. Самти
шимол ба Хуросонзамин тааллуқ мегирад. Албатта, таҳлилҳои
онҳо ба чо буданд. Вале ҳалли ин масъала мушкил аст. Таърих
гувоҳ аст, ки дар замони салтанати аввали амир
Абдураҳмонхон, солҳои 1884-1885, Русияву Ингл истон дарёи
Омуро ҳамчун марзи сиёсй барои амирсолории Бухорову
Афтонистон ба расмият дароварданд, то ки миёни ин ду давлати
манфиатпеша чанг cap назанд. Ба ибораи дигар, Русияву
Инглистон дар ҳалли ин мавзӯъ саҳми таърихй гузангганй шуда,
чор вилояти марбути аморати Бухороро ба тобеияти Афғонистон
гузоштанду он сУи дарёи Амуро марбути амирсолории Бухоро
донистанд. Марзи сиёсй рУди Ому карор гирифт. Дар ин саҳви
таърихй саркадагони афғониву шимоли Афғонистон ҳам даст
доштанд. Таъкиби мавзУъро ба ихтиёри муаррихин вогузор
намуда, гуфтаниам, ки шогирдони Тоҳири Бадахшй ҳамон навъ
киссаро оғоз бахшиданд, ки солҳои 1971-1973 Бадахшй дар
ҳучрае, ки навакак қарор доштем, борҳо онро барои камина
накл карда буд. Аз ин рӯ, дониши афгонистоншиносии Баширу
Маҳбуб барои банда дониши тоза илова намекарданд, зеро чунон
ки гуфтам сарчашмаи ин донишро ба ман поягузори ақидаи
иртибот надоштани самти шимол ба мулки афғон - Тоҳири
Бадахшй дода буд. Вале барои М.Лутфу Раҳматшоҳ шунидани
мавзУъи мазкур чолиб буд, ки худашон шояд рУзе ба он икрор
шаванд. Ногуфта намонад, ки дар ин мавзУъ аз банда дида
бештар муҳаккиқи таърихи Афғонистон - Ҳақназар Назаров
аз Тоҳири Бадахшй баҳра гирифгааст. Гумон мекунам, маводи
чолиберо ҳам Бадахшй ба ихтиёри эшон гузонгга буд. Ин сӯҳбатҳо
низ оғози солҳои ҳафтодум сурат гирифта буданд, он айёме, ки
Ҳ. Назаров дар қарордоди геологҳои шУравй ифои вазифа
менамуд.Дар айни ҳол чудо сохтани самти шимол аз
Афғонистони инкилобй маънии онро дошг, ки ин давлат бе қаноти
иктисодй мемонд. Минтақаи шимол мавзее мебошад, ки ҳама
офаридаҳои худовандро дар табиату замини худ дорад: газ,
зуғол, об, лочвард, тилло, нукра, каракул, колин, мевачоту
сабзавот, ғалладона ва ғайраву ғайраҳо. Худи афғонҳо иқроранд,
ки ба онҳо мардуми шимол истеъмоли картошкаву пиёз ва дигар

329
навъҳои сабзавот - таркориро ёд додаанд.

Бахши дигари сӯҳбати Баширу Маҳбуб сиёсати феълии
Афғонистон буд. Онҳо ҳукумати Кормалро эътирофнамекарданд.
Ба ин ақидаанд, ки Бабрак Кормал бо дастааш дар байни
мардум ва атроф нуфузу обрӯй надорад. Аммо гурӯҳи онҳо бо
амри Бадахшй ҳамеша ба атроф мерафтаанд ва мардумро омода
месохтаанд. Мақсад аз изҳор доштани чунин ҳарфҳои сиёсй он
буд, ки шимолро аз Афғонистон чудо намоянд. Шодравон Тоҳири
Бадахшй ин ақидаро баён сохта, аз чумла нигошта буд: «Мо
мехоҳем, ки мухторияти шимолро эълон допгга, баъдан бо
гузоштани чанд соле онро бо Точикистон муттаҳид намоем. Он
вақт давлати комили точикй ба миён меояд, ки ҷаҳони хоричй
хоҳу нохоҳ эътироф накарда наметавонист». Чунон ки пенггар
арз доштам, ШУравӣ ҳеч гоҳ ба чунин мутгаҳидй роҳ намедиҳад
ва Афғонистон ҳам кӯшиш мекунад, ки ин навъ мухторхоҳонро
саркУб намояд. Шояд давроне бирасад, ки чор вилояти анъанавӣ
боз ба мулки бобой баргарданд, вале то он вақт, ки сохтори
шУравй барқарор аст, амалй шуданй худмухтории самти пшмоли
Афғонистон ғайри имкон хоҳад буд...

Анчумани нахустини чавонон рӯзи дуюм ҳам давом кард.
Баёнияи Бабрак Кормалро ба воситаи телевизион пурра
шунавонданд. Матни баёния оҳанги таҳдидй доигг. Ин мекунем,
он мекунем. Дӯғу пУписааш зиёдтар шуда буд. Хазинаи давлат
холӣ аст. Металбанду мехУранд. Аммо масрафҳошон ба он дарача
мебошад, ки аз масрафи солонаи чумҳуриҳои шУравй бештар
ба мушоҳида мерасад. Матни маърУза такрори ҳарфҳои пешини
Кормал мебошад. Гап фаровон, вале амал ҳеҷ. ПУшида нест, ки
чавонони кишвар баръакси фармудаҳои ҳизб фаъолият
менамоянд. Магар ҳамин кадар музоираву ошубҳое, ки дар
шаҳри Кобул ҳар ҳафта баргузор мешаванд, иштирокчиёнашон
чавонон нестанд? Онҳо бо доду фиғон шиор медиҳанд:
«Парчамиҳо Афғонистонро ба русҳо фурУхтанд!». Дуруст аст,
ки халқиҳо ҳам аз ҳамин шиор кор мегиранд, ҳол он ки номи
ҳизби муттаҳидаашон «Халқ* аст. Вокеятй дигар дар масъалаи
давлатдории шарқи мусулмонй он аст, ки то шахси аввали давлат
аз чониби табақаҳои чомеа эътироф нагардад, У роҳбарй карда
наметавонад. Ба ин вокеият Бабрак Кормалро нисбат додан хато
нахоҳад шуд. Расонаҳои хабарй мегУянд, ки Ирок Аҳвозу
Исфаҳонро бомбаборон кардааст ва афзалият дар дасти ироқиҳо
будааст. Шояд ШУравй мутахассисонашро аз хоки Ирон
мебарорад. Дар ин чанг шУравй Амрикоро айбдор эълон

330
кардааст. Бисту ҳафгуми сентябр дар қасри сафорат мачлиси
ҳизбии гурӯҳи мушовирон сурат гирифт. Сафир Табеев як соат
сари мавзУи авзои Афғонистон маърӯза хонд. Хулосааш чунин
шуд, ки то соли нав вазъи кишварро хуб карда наметавонем,
вале аз огози соли нав пешниҳодҳои воқеиеро пиёда хоҳем сохт.
Тахмини сафир ғалат мебарояд. Мучоҳиддин ҳам ният доранд,
ки дар баҳори соли 1981 қисмати зиёди кишварро таҳти назорати
хеш қарор бидиҳанд. Мазмуни китоби профессор Раббонй
таъсири худро гузошта истодааст. ДирУз дУсте аз Панчшер гуфг,
ки одамони Раббониву Аҳмадшоҳ ба воситаи роҳҳои кӯҳй як
халта пули афгонй овардаанд, ки дохили он фармӯдаи хаттии
профессор Раббонй карор доштааст. Дар он тахминан ин маънй
сабт ёфтааст: «Бо ин пул силоҳ бихаред ва ҳоло дар мукобили
давлат қарор нагиред, вале худро аз неруҳои давлатй дифоъ
намоед». Чунин халтаҳои пул ба Кобулу дигар манотики кишвар
ҳам мерасанд. Агар Афғонистонро фақат Шӯравй ёрӣ диҳад,
мучоҳиддинро Амрико, Инглистон, Чин, Арабистони Саудй,
Туркия ва даҳҳо мамлакатҳои исломй ҳаматарафа дастгирй
менамоянд, то ки шиори болои китоби Раббонй зикршуда:
«Шикасти даҳшатбори Кремлан» чомаи амал пУшад.

Сафир дойр ба масъалаи муносибати ҳизбҳои «Халқ» ва
«Парчам» тазаккур дода, ин тавр гуфт: «Ҳамин ки чашми
моро дуздиданд, ба бинии якдигар мезананд, вале мо кУшиш
дорем, ки ваҳдатро миёни онҳо таъмин намоем...» Парчамиҳо
мехостаанд, ки халқиҳоро тамоман аз саҳнаи сиёсат дур
андозанд. Табеев илова кард, ки рУзҳои наздик бояд сию як
нафар мансабдорони халқиро аз вазифаҳошон дур кунанд,
лекин сари вақт хабар ёфга, пеши роҳи онро мегиранд. МавзУи
дигаре, ки Табеев мавриди баҳс қарор дод, ба кадрҳо тааллук
дошт. Пайваста ба ин Гречин изҳор дошт, ки ягон тарчумону
мушовирро бидуни иваз чавоб намедиҳад. Ин таъкид бевосита
ба банда тааллуқ мегирифт. Бадии кор дар он буд, ки барои
гурӯҳи мо дигар тарчумон равон намекарданд. Гурӯҳ бо мурури
замон баста хоҳад шуд. Мехостам, ки дуюм-панчумҳои ноябр
тамоман ба Батан баргардам. Кормал торафг дар фаъолияти
роҳбарӣ бетафовутй зоҳир менамояд. Ҳар дафьа, ки зинаҳои
қасрро боло мешаваду иззи хунро мебинад, дар дил мегУяд,
ки оре, тақдири банда низ чунин хоҳад шуд.

Чое навиштабудам, ки С.Рачабов бо Амин нони чопгг хУрда,
баъд акси хотиравй бардоштаанд. Акнун С.Рачабов гоҳе бо
Кормал ғизои чоштро якчо мебинанд. Ачибаш он аст, ки боз ҳам

331
акси хотиравй мегиранду дасти Кормал бар гардани С.Рачабов
овезон аст. Рамзи воқеие. Акнун болои мизи корни С.Рачабов
дар манзилаш чойи акси хотиравии Аминро, акси тозаи Кормалу
С.Рачабов ишгол менамояд. Дар зиёфате ки Кормал ба
муносибати дусолагии Инқилоби Савр бо иштироки Зимянину
Ҷ.Расулов ороста буд, баъд аз чанд қадаҳро бардопгган, Бабрак
менигарад: «Рафик Зимнянин агар ШУравӣ барои Афгонистон
монанди С.Рачабов даҳ мушовири дигар диҳад, Афғонистонро
тамоман аз нав хоҳем сохт...» '

Он рӯз худи С.Рачабов шоҳиди ин таъриф буд. Баъд аз ин
ҳодиса Табеев барои С.Рачабов рухсатномаи доимй ато кард.
Дар яке аз мачлисҳои қасри сафорат, ки даҳо мушовирон
менишастанд, Табеев гуфт: «Аз сармушовирон фақат С.Рачабов
метавонад, ки ба дафтари май бидуни кӯфтани дар ворид
гардад». Ин ду эътироф миёни мушовирон сару садо хезонд.
Ҳасад ҳамагонро фишор меовард. Аз он баъд С.Рачабов ҳам
роҳгардиашро тағйир дод. Акнун на ҳамаи бачаҳои точикро
мешйнохт. Саломаш ба зУрй мебаромад. Хулоса, С.Рачабов
қаҳрамони эътирофшудаи давлату сафорат гардид. Албатта,
чунин эътироф боиси ифтихори мо ҳам буд. Аммо... баъдтар
хоҳед дид... Бисту ҳанггуми сентябр дар стадиони марказии
Кобул чашни ҳамбастагии чавонони чаҳон бо чавонони
Афгонистон ташкил гардид. Маъракаи номбурда дар заминай
қарорҳои Анчумани нахустини чавонон, ки дирУз поён ёфт,
сурат мегирифг. Аз сУйи дигар, меҳмонон, ки аз мамолики хорич
омада буданд, якбора дар ин чашн ҳисса гузаштанд. Намояндаи
чавонони шУравй ва ҳам раисашон Пастухов гузориш доданд.
Банда даъватномаи махсус донггам, вале нарафгам. Одатам буд,
ки дар чунин маъракаҳои серодам иштирок накунам, зеро дар
ин навь чорабиниҳо қасдҳои террористй амалй гардонда мешаванд
ва боиси ба ҳалокат расидани ҳазорҳо бегуноҳон мегардад.
Бинобар ин, ба дафтари вазир даромада, аз телевизори чопонии
эшон ҳама барномаҳои чашнро тамошо кардам. Ҳунарнамоии
варзишгарон ва аз вертолёт ҳаво додани паранпотчиҳо хеле чолиб
ба назар расид. Дар чумлаи парашютчиҳо ду нафар аз чинси
латиф, ки хоҳарон будаанд, иштирок доштанд. Исми якеаш
дар хотирам монд, ки Шакиба муаррифй гардид. Бошандагони
Кобул хушбахт буданд, ки аз чунин чорабиниҳои фарҳангиву
варзишй ҳаловати маънавй мебаранд. Атрофиён аз ин навъ
ҳаловатҳо бебаҳра мебошанд.

Сиюми сентябр ба Донишгоҳи Кобул рафтам, то ки

332
Асадуллоҳ Ҳабибро бубинам. У дар бораи драматургия маърӯза
менавишт. Вай дар мавриди Зарёб ran зада, аз камина хоҳиш
намуд, ки Уро ба раёсати анчуман нанависанд. Ба ин хотир
бояд Сапожниковро дид ва мавзУи Зарёбро ба миён гузошт.
Воқеан, У афкори зиддишУравй дошт, вале нависандаи хубе
буд. Ҳамчунин ба сифати раиси иттиҳодия Асадуллоҳи Ҳабиб
бояд тасдиқ мегардид. Муҳим он аст, ки ба хотири Анчумани
нахустини нависандагони Афгонистон боз як баёнияи Бабрак
Кормалро хоҳем шунид...

МИРОНЕНКО ЧИ НАВЪ ҚАҲРАМОН ШУД?

Баъд аз як моҳи ворид шудани Урдуи шУравй, авзои
Афгонистон рУз то рУз рУ ба харобй овард. Нахустин
муқобилиятҳо алайҳи давлати Кормал аз чониби мардуми
минтакаҳои палпузабон, монанди вилоятҳои Нангарҳор, Пактиё,
Қандаҳор ва дигар навоҳй сурат гирифтанд. Чунон ки маълум
аст, урдуи шУравй якбора ба тамоми кишвар дохил гардид. Ба
пойтахт, асосан, тавассути ҳавопаймо асокир фуруд омаданд.
Самти шимол аз тариқи Панчи Поён ва Тирмиз ба Урдуи шУравй
рӯ ба рУ омаданд. Ба минтақаи Ҳирот ба воситаи Кушкаи
Туркманистон аскару техникаи ҳарбй ворид гардид. Дар ду-се
ҳафгаи январи соли 1980 метавон гуфг, ки нерУи низомии шУравй
ба пуррагӣ Афғонистонро таҳти тасарруф қарор дод.
Мучоҳиддини афғон, ки ҳанУз аз оғози Инқилоби Савр дар
сарҳадоти Покистон ҳазорҳо тан омодагии чангӣ мегирифтанд,
дастаҳои 50-100 нафарии хешро, ки аксарашон дар мактабҳои
низомии ташкилдодаи Амрикову Чин таҳсили касбй гирифта
буданд, ба минтақаҳои Нангарҳору Пактиё ва Қандаҳор ворид
намуданд. Ҳамин навъ дастаҳои мусаллаҳ бо номи ихвониҳо
самти шимолро нуқтаи чангии хеш қарор доданд. Ҳамаи ин
гурӯҳҳо на аз роҳҳои асосӣ, балки ба воситаи роҳҳои бузрави
кӯҳй дар сангарҳо қарор мегирифтанд. Ин дастаҳо дар дохили
ҳукумати расмии Кобул ва вазоратхонаҳои қудратй одамони
худро доштанд, ки бо роҳҳои пинҳонй ба ворид шудани неруҳои
мучоҳиддин мусоидат мекарданд. Аввалин задухУрдҳои шадиди
мухолифин бо Урдуи афғониву шУравй дар чангалзорҳои
Нангарҳор ба вуқӯъ пайвастанд. Он чи банда менависам дар
заминаи нақли низомиёни мулкии шУравй падид омадаанд.

333
Пӯшида нест, ки бисёр кам шудааст, ки амалиёти чангиеро бо
тамоми воқеияташ касе ба мушоҳида гирифта бошад, зеро
чараёни амалиёт, ки пуршиддат аст, имкон намедиҳад, ки
воқеанигоре онро бо ҳама пасту баланДиҳояш ба налам бидиҳад.
Одатан, аз забони касеву мушоҳидаи афсареву аскаре ё роҳгузаре
воқеаҳои чангй ба расмият медароянд. Воқеияти лаҳзаҳой чангие,
ки дар филмҳо мебинем, он нест, ки дар ҳақиқат рух додааст.
Филмномаҳои чангиро низ аз рӯйи маълумбтҳои шоҳидон ва
тахминҳо меофаранд. Аз ин рУ, банда бисёре аз рухдодҳои
чабҳаро ба асоси гуфтаҳои шоҳидон ва истиқоматкунандагони
мавзее, ки чанг он чо амалй шудааст, ба дафтари хотираҳо сабт
намудам. Дар ҳар чанг куштори одамон хотирмон мебошад,
ҳарчанд ки тасвираш даҳшатбор аст. Ҳикояти ин боб, ки ба
қаҳрамонии Александр Мироненкои точикистонӣ бахшиданиям,
ба асоси нақли ду тан аз афсарони бахнш кашшофии Шӯравй,
ки дар чойи номаълуме, миёни бошандагони деҳае дар
Нангарҳор қарор доштанд, сурат гирифтааст. Минтақаи
Нангарҳор сарсабзу сердарахту серкӯҳу санг мебошад.
Мардумаш аз қадимулайём бо туфангу шикор сару кор доранд.
Дар он чойҳо деҳоте аст, ки ҳеч гоҳ роҳбарии марказро эътироф
накардаанд ва мисли одамони давраи ибтидой рУзгор мебинанд.
Ин мардум аз мард то занону духтароншон ҳамагӣ аз
панчтираҳои инглисӣ, ки то масофаи панч километр тираш
хаташро тағйир намедиҳаду ба нишон мерасад, ба хубй истифода
карда метавонанд. Гулбиддини Ҳикматёр, ки худ ба қавм пашту
буд, аз чумлаи бошандагони ин минтақа дастаҳои чангӣ ташкил
дода, ки онҳо ба асоси фармудаи мушовирони низомии
фиристодаи Гулбиддин ба мукобили шУравиҳо мечангиданд.
Оре, бо Урдуи шӯравй мечангиданд. Дастаҳои чангии расмии
давлат, тақрибан, намечангиданд ва ҳатто бештари вақтҳо бо
мучоҳиддин ҳамдастй мекарданд. Лаҳзаҳое ҳам шуда буд, ки
афсарону аскарҳои пиёданизоми Шӯравй дар сафи пеши чабҳа
асокири афғониро гузоштанд, то ки онҳо бичанганд. Аммо аз
ин тарзи пешбинишуда дастаҳои мучоҳидДин огаҳй донгганд ва
бо урдуи давлатӣ фаҳмонда буданд, ки 6о оғози амалиёт, онҳо
ҳамагӣ рӯи замин бихобанд, он вақт асокири шУравй мавриди
нишони мучоҳиддин қарор мегирифтанд. Дар чабҳаҳои
Нангарҳор бисёре аз амалиётҳои ба нақша гирифгаи ченералҳои
рус ба ҳамин навъ муқобилият гирифтор шуда, садҳо аскарони
мо кушта шуданд ва ҳатто часади онҳоро ҳам давлат ба даст
оварда наметавонист. Кашшофони ҳарбй иттилоъ доданд, ки

334
дар мавзеи кӯҳй дастаи мучоҳиддин, иборат аз 30-40 кас, чамъ
омадаанд. Қароргоҳи ҳарбии Шӯравй ба чунин хул оса меояд,
ки ба он минтақа кувваҳои десантиро ногаҳон партояд, то ки
дастаи силоҳбадастро нобуд бисозанд. Бо ин роҳ мехостанд, ки
десантчиҳои мо ҳини бо парашют поён шудан сари нерӯҳои
мучоҳиддин тир холй кунанд. Чунин амалиётҳои ҳавой ба он
мақсад сурат мебанданд, ки ба мавзеъи марбута гурӯҳҳои
пиёданизом наметавонанд бираванд. Албатга, ин тарзи амалиёт
агар дар биёбон ё данггҳои бедолу дарахт сурат бигирад, натичаи
дилхоҳ доданаш аз имкон берун нест. Аммо ба кӯҳсору
чангалзор партофтани десант ба нафъи амалиёт нест, зеро
мучоҳидцин сурат бастани амалиёти ҳавоиро ба воситаи десант
дар назар дорад ва ҳамеша фазоро дидбонҳои онон таҳти
назорат карор медиҳанд. Дастаеро, ки кашшофони ҳарбй ба
мушоҳида гирифта буданд, дар шароити кӯҳу чангал чо ба чо
шуда буданд ва онҳоро фақат ба воситаи шабона дар масофаи
на кам аз даҳ километр дуртар аз нуқтаи муайяншуда
партофтани десант мумкин мешуд ба чанг кашид. Мутаассифона,
роҳбарони ҳарбии мо чунин накарда, балки дар рӯзи равшан
ба мавзеи мучоҳиддин десанта синафарй партофтанд, ки дар
он миён Александр ҳам карор дошт. Онҳо бо Калашникову
корд ва гранатаҳо мусаллаҳонида шуда буданд. Вақте ки
вертолёта чангии ШУравй дар фазо пайдо мешавад, ал л акай
мучоҳиддин дар поён онро таҳти назорат қарор медиҳанд ва
фаҳмидан мехоҳанд, ки ин вертолёт барои кашшофй аст, ё ба
максади десант партофтан. Вертолёт ду маротиба дар минтақаи
марбута давр зада, чойи нисбатан ҳамвореро пайдо карда
десантро мепартояд. То ки он ей нафарро партояд, вертолётро
зарур буд, ки чанд маротиба давр занаду панч каей cap диҳад.
Баландии парвоз аз як километр беш набудааст. Агар
мучоҳиддин мехостанд дар ин масофа метавонистанд вертолётро
бизананд. Аммо хуб маълумот донгганд, ки вертолёт ба максади
партофтани десант чарх мезанад. Мучоҳиддин то ин ки десант
поён мешавад, омодагй мегиранд ва ҳар кадом аз десантро дар
баландии 100-200 метр аз поён мезананд. Тирҳо ё ба даст, ё ба
пой мехУрданд. Парашют чунин коида дорад, ки шахеи вазнаш
зиёдро тезтар ба замин мефарорад. Онҳо ба парашютҳои чангй
поён мешуданд, на бо парашютҳои варзишй, ки тартиби
кушодани он ба ихтиёри варзишгар мебошад. Парашюта чангй
баъди сй-чил сония худаш кушода мешавад ва вобаста ба вазни
десантчй поён мефарояд. Акнун ҳоло мебинем, ки гурӯҳи

335
синафарӣ ба чй ҳодисае рӯ ба рӯ омад. Десантчиҳо ҳам аз рӯи
вазнашон поён мешуданд. Яке тезтар ва дигаре оромтар. Аммо
ҳарчанд ба замин наздик меомаданд, онҳоро снайперҳо
мерганҳо мезаданд. Дар байни панч-даҳ дақиқа, тақрибан,
ҳамаи десантчиёне, ки бояд ба замин чангкунон мефаромаданд,
мачрӯҳ мешуданд ва ҳар кадоми фаромадаро мучоҳиддин ба
шакли ваҳшангез ба қатл мерасонданд. Вале десантчие ҳоло
ҳам дар фазо қарор донгг ва аз боло ҳамаи даҳшатҳои ба сари
ҳамсилоҳонаш омодаро ба мушоҳида мегирифт ва эҳсос мекард,
ки Уро низ ҳамин навъ ба қатл хоҳанд расонд. Дар ҳамин
андеша буд, ки тире ба пояш хӯрд ва андактар тири дигаре
дасташро мачрУҲ гардонд. Мироненко дар фикр зад. Чй кунад,
ки бенишон намонад. Вай ба хулосае омад, ки бо худаш дастаи
мучоҳиддинро битарконад. Бо ҳамин андеша болои замин cap
ба поён афгода, сими гранатаро зери дандон дошта, интизор
шуд, то ки дастаи мучоҳиддин барои гУшу бинй ва чашмонашро
кофтан ҳатман атрофаш чамъ меоянд, он вақт сими гранатаро
мекашад ва худу онон пора-пора мешаванд. Ҳамин тавр, тахмини
Мироненко дуруст мебарояд. Кумондон бо бист-биступанч нафар
мучоҳидинаш хандакунон атрофи десанти мачрӯҳшударо
мепечонанд ва баъд кордҳо аз багал мебароранд, то ки аскари
русро кассобй кунанд. Акнун болояш хам мешаванд, ки граната
метаркад. Дар натича Мироненко худаш ва сию ҳашт нафар
мучоҳидро ба қатл мерасонад. Чунон ки мебинем, то фаромадани
Мироненко мучоҳиддин 29 нафар десантчии русро аз дами
корди кассобй гузаронданд. Тахмин меравад, ки вазни
Мироненко 40-45 кило беш набудааст. Баъд аз ин ҳодиса
верголётҳои чангии рус ба фазой чойи қатли десантчиён мерасанд
ва мебинанд, ки Мироненко бо мучоҳиддин пора-пора шудааст.
Табиист, ки бадани майдашудаи Мироненкоро чамъ карда
тавонистанд, зеро худро аз парашют хал ос накарда буд ва ҳам
дар б ад апаш борхалтаву сари китфаш Калашников карор дошт.
Шоҳидон нақл намуданд, ки он бисту. нӯҳ аскари дигарро
бетартибона куштааид. ГУшу биниҳоро бурида ва ҳам баъзе
узвҳои баданро бурида ба даҳонашон зада шикамҳоро чоку дасту
пойҳоро катъ карда буданд. Тавре ки мебинем, Мироненко аз
рафгори қаҳрамонй кор гирифта буд. У бидуни шубҳа дониста
амал кардааст. Яъне мефаҳмид, ки чунин иқдомаш боиси
қаҳрамониаш хоҳад гардид.

Дуруст карданд, ки Уро баъд аз ҳалок шудан, Кахрамони
Шӯравӣ эълон намуданд. Шояд фаъолияти чангии Мироненко

336
на дар он шакле, ки воқеият дошт, ба мушоҳида гирифта
шудааст, аммо бо худ сию ҳашт муҷоҳидро таркондан амали
қаҳрамонист. Аз ин чост, ки дар қасри сафорат ҳамагонро чамъ
оварданд ва Табеев фармони Давлати ШУравиро дар бораи ба
унвони Қаҳрамонй пазируфга шудани Мироненкои точикистонй
баъд аз марг қироат намуд. Монанди Мироненко садҳои дигар
амали каҳрамонй нишон додаанд, аммо шароити ҷуғрофиёи
Афғонистон имконият намедод, ки чунин қаҳрамониҳо санчида
шаванд, балки бисере аз онон беному нишон, бегУру кафан
нопайдо мемонданд. Фаҳмидам, ки часади МироненкорО ба
Душанбе инти кол додаанд. Дар назди мактаби хондааш митинги
мотам баргузор шудааст. Ба зудй номашро зиндаю човид
гардондаанд. Волидайни Мироненко бояд хушй кунанд, ки тани
бечони фарзанди каҳрамонашонро диданду ба хок супориданд.
Вале аз он аскари бухороие, ки дар яке аз мавзеъҳои шимоли
кишвар барои намозро адо накарданаш ба дарахте баста шуду
ду бУлакаш карданд, чй метавон гуфг? Қиссаи ин чавонмард
ҳам хеле бадард аст. Дар яке аз набардҳо чанд тан аз аскарону
афсарони шУравй асир мегарданд, ки миёнашон як аскари
мусулмони бухорой низ будааст. Кумондони ихвониҳо асиронро
ба назди деҳае чамъ оварда, муҳокима менамояд. Аввалин амали
ваҳшиёнае, ки анчом медиҳанд, полковники русро дар назди
садҳо шоҳидон зинда пуст мекананд ва ба бошандагони деҳ
мегУянд, ки ҳар афсари аҷнабие, ки алайҳи дини мубини ислом
мечангад, ҳолаш ҳамин хоҳад шуд ва агар аз миёни
истиқоматкунандашни қария касоне, ки бо неруҳои давлатй ва
ШУравй ҳамкорй мекунанд, мисли ин полковники рус пУстканда
хоҳад шуд. Сипае аз чавони бухорой, ки албатта вазифаи
тарчумониро адо мекардааст, савол мекунанд, ки мусулмон
ҳастй? У тарсону ларзон чавоб медиҳад, ки бале, мусулмон
ҳастам. Кумондон наздики аскари асир омада, мегУяд: «Агар
ту мусулмон бошй бигУ, ки намозро чи навъ анчом медиҳанд ?»
Чавони бухорой гиря cap медиҳаду гуфтаи кумондонро ичро
намекунад. Табиист, ки У намозро намедонистааст. Аз ин рУ,
кумондон амр медиҳад, ки ҳарду пойи Уро ба ду дарахт
банданду дарахтҳоро cap диҳанд. Доду фиғони аскар начоташ
намедиҳад ва ба дарахт баста шуда, зинда ду бУлак мешавад.
Асирони дигарро ҳам бетартибона ба катл мерасонанд.

Ҷасадҳоро ба дашти сербарфе мепартоянд, то ки хУроки
гургону сагони гурусна ва шаголон шаванд. Ба падару модар
ва авлодони ин асирони курбоншуда чй навъ чавоб гуфган мумкин

337
мешавад? Беном гум шуданд, вассалом. Дуруст аст, ки ҳар
ҷанг қурбонй меорад. Ammo чанги Афғонистон баҳри чй буд? Бо
ҳамин ду-се мисол ин бобро хотима медиҳам ва ба сиёсатмадорони
ҷангхоҳ лаънатҳо мефиристам...

КОРМАЛРО МАСКАВ ХОСТА...

Октябри 1980 оғоз ёфг. Авзоъ хуб нест. Кормал бовариамонро
барбод медод. Урду талафоти калон медиҳад. Гулбиддину
Раббонй кишварро таҳти назорат қарор додаанд. Шахси расмие
гуфт, ки Кормалро ба Маскав даъват мекунанд.

Шаби якуми октябр бо ҳамроҳии Фахриддину Раҳматшоҳ
меҳмони як маъмури низомии афғон шудем. Исмаш Раззоқ буд.
Вай дар ШУъбаи сиёсии кувваҳои муссалаҳ ифои вазифа
менамуд. Чор фарзанд дошт. Рӯзгораш хуб буд. Бо хотари
дӯстони шӯравиаш дастархон густурд. Сари мизи нон баҳси
сиёсиро оғоз бахшид. Ба Инқилоби Савр эътиқод зоҳир намуд.
Ҳамчун шахси низомй баъзе ҳарфҳои мамнУъро низ иброз дошт.
Тақрибан ҳама маъмурони афғоние, ки аз мактаб .баҳра
гирифтаанд, сари сиёсат сухан карданро хуш доранд. Баъзан,
ки аз ҳудуди сиёсат берун мебаромаданд, кас худро хаста эҳсос
мекард. Ҳамин буд, ки ишораи рухсат шудан намудам ва
хайрият, ки ҳамроҳонам ҳам дигар идомаи сУҳбати мизбонро
маътал нашуданд. Боз бо мошини хидматии «Волга»-и
Фахриддин 6а манзилҳомон расидем. Фахриддин Неъматовдар
1урӯҳи ҳизбиён ба сифати тарчумон кор мекард. Вай хатмкардаи
факултети филологияи Донишгоҳи давлатӣ буда, дар ноҳияи
Қубодиён истиқомат менамуд. Бачаҳои точик агар чое
менишастему исми Фахриддинро ба забон меовардем, баъзе савол
мекард, ки кадом Фахриддин? Ҷавоб мешунид, ки «домоди
Холов». Бале, Фахриддин домоди собиқ раиси Совета Олии
Точикистон Маҳмадуллоҳ Холов буд. «Домоди Холов» гуфтан,
ифгахоре хоҳад буд барои дӯста чавони банда - Фахриддини
қубодиёнии ба асл раштӣ.

Баъди меҳмонии Раззок ба мутолиа дода шудам, ки Олимчон
дарвозаро кУфт ва ду-се адад номаро ба дастам часпонд, ки
якеаш аз Гулрухсор буд. Шоира менавишт, ки дар чумҳурй
омодагиҳо ба чашни 1000-солагии Сино дар авч аст. Ба ин
муносибат достони «Гаҳвораи Сино»-и Мӯъмин Қаноат

338
расмулхати арабй чоп шудааст. Боз илова кардааст, ки шеъри
муосири тоник мунаққиди худро надорад. Ҳама мунаққидон ба
наср машғуланд. Дар бораи шеър касоне менависанд, ки
воқеоти шеърро дарк намекунанд ва ғайра Асадуллоҳ Ҳабиб бо
хоҳиши банда дар баёнияе, ки ба Анчумани нахустини
нависандагон бахшида мешуд, номҳои Оламшоҳй, Ансорй,
Фатҳӣ, Мисок, Шафеъ Раҳгузар, Акрами Усмон ва дигаронро,
ки то алҳол чое исми эшон ҳамчун эЧодкор ёдоварй намегардид,
дохил намуд. Мутаассифона, чи дар шаркшиносии точик вачи
рус аз адибони даризабони Афғонистон хеле кам сӯҳбат мешавад.
Бештар адибони панпузабонро муаррифй мекарданд. Ба яндртгтяи
банда, таҳқиқи ададбиёти муосири Афғонистон номукаммал сурат
мегирад. Аз ин ки банда ба соҳаи насри дарй даст дароз намудаам,
максад ҳамон холигии адабиётшиносиро пурра сохтан хоҳад
буд.

Шукри худо, ки бо ҳамкории баъзе фарҳангиёни Афғонистон
як силсила мақолаҳоямро дар мачаллаҳои «Ирфон», «Ҳунар»
ва «Жвандун» рӯйи чоп овардам ва ният дорам, ки минбаъд
таҳқиқи ин адабиётро чиддитар идома бахшам.

Бинобар ин ки пештар ба дафтари Гречин аризаи тамоман
ба Батан баргаштанамро таслим дода будам, телефонй
фаҳмонданд, ки барои соли сеюм мононданам ба макоми Кумитаи
Марказии ҳизби Коммунистии Точикистон дархост равон
кардаанд, то ки соли сеюм ҳам бандаро маътал созанд. Албатта,
ин ибтикор бо хоҳинш боло сурат гирифга буд ва даъво карданро
раво надида, балки аризаи нав нависондам, ки нуздаҳуми октябр
ба рухсатии навбатй чавобам диҳанд.

Ҳаштуми октябр таври расмй эълон шуд, ки Бабрак Кормал
ба Шӯравй сафари расмй анчом хоҳад дод. Ин эълонро дар
доираҳои фарҳангиву сиёсй ҳар хел шарҳ медоданд: «Хо, дига.
Кормала ба Маскав хостан. Иншооллоҳ, дига пас намиёя.
Натонист дига. Миёни «Халқу» «Парчам» ваҳдатнашуд, не»...
ва дигар ҳарфҳо.

Чоруми октябр, мутобиқ ба дувоздаҳи Мизон, дар Кобул
Анчумани аввалини Итгиҳодияи нависандагон баргузор гардид.
Дар раёсат намояндагони адибони шУравй дар шахси Верченко,
Шавкат Ниёзй ва дигарон карор гирифтанд. Анчуманро
нависанда Асадуллоҳ Ҳабиб ифтитоҳ бахшид. Баёнияро ба
мачлис Ҳабиб Мангал қироат намуд. Қатъномаи Анчуманро
достоннавис Аъзам Раҳнаварди Зарёб ба самъи иштирокчиён
расонд. Дар анчуман А.Ҳабиб ба ҳайси раиси Иттиҳодияи

339
адибони Афғонистон пазируфта шуд. Дар маърУзае, ки ба
Анчуман пешниҳод гардид, номи адибони ҳизби «Халк» -
Нурмуҳаммад Таракй ва Абдулкарими Мисок зикр нагардида
буд. Тавре ки мебинем, парчамиҳо дар ин чо низ таъсири
роҳбарикунандаи хешро гузонггаанд. Сапожников, ки Анчумани
мазкурро омода месохт, ваъдаашро ичро намуд. Вокеан, аз
А.Ҳабиб номзади беҳтар ва барои мо мувофиқтараш набуд.

Рӯзи дйгар А.Ҳабиб бо бародараш ба хона омада, изҳори
ташаккур кард. Хеле хурсанд буд. Хабар расид, ки Баширро
боз кормандони бехатарй барои тафтиш бурдаанд. Қаблан ба
вай фаҳмонда будам, ки бо рух додани чунин ҳодиса ба ягон
кас чунин гУяд: «Ба доктар хабар битен». Дигар сухане илова
накарда ба барандагон итоат намояд. Ин дафъа, ки барои
бурданаш омадаанд, ба Сирочиддин он ҳарфи бандаро арз
доштааст. Барои озод карданаш аз дУстам, ки яке аз муовинҳои
Начибуллоҳ буд, телефон намуда, мавзУъро фаҳмондам.
Ҳамчунин Ҷамила ба Киштманд занг зад. Бо вучуди ин, Башир
як шабро дар идораи бехатарй гузаронд. Субҳ узр хоста, чавобаш
доданд. Баширро барои муносибаташ бо дастгоҳҳои шУравй
мебурданд. Агар ин масъаларо чиддитар ҳал намекардам,
оқибат Уро халкиҳо эъдом мекарданд. Табеевро дидан лозим
буд. Рафтам, зеро У худаш ичозат дода буд, ки вакти зарурат
ба қабулаш ҳозир шавам.

Фикрат Ахмедчонович аз дидорам хушй карда, таъчилан
Бахтулинро даъват намуда, супориш дод, то ки бо Начибуллоҳ
аз наздик мавзУи Баширро ҳал намояд. Ба идораи бехатарй
факат гуфган лозим мешуд, ки У одами мо аст. Ин таъкид кофй
буд, ки дигар Баширро заҳмат надиҳанд. ШУравй дар назар
дошт, ки Уро ба вазорате таъин намояд. Каме сабр карданаш
лозим мешуд. Сафари Кормал ҳам ба Маскав барои ҳалли баъзе
масъалаҳои кадрй сурат мегирифг. Дар ин ҳаигг моҳи ҳукмронӣ
аз он чи ваъдаҳо ба Л.И.Брежнев дода буд, ҳеч кадомашро
ичро карда натавонист. Ваҳдатро таъмин накард. Тамоми
кишварро чангҳои шаҳрвандӣ фаро гирифт. Ин ҳама саволҳое
хоҳанд буд, ки Кормал ба садрнишинони Кремл бояд чавоб
медод.

Дар ҳоли ҳозир, назар ба гуфгаи баъзеҳо, шаст ҳазор ихвонй
дар шаҳри Кобу л чо ба чо шудаанд. Таҳдид доран д, ки дар
рӯзҳои Иди Курбон (17-21 октябр = 25-28 Мизон) ошУб хезонанд.
Урдуи давлат дар вазъияти баде қарор дорад. Аскарон а^
сафҳои урду гурехта бо неруҳои ихвонй худро мепайванданд,

340
зеро ба онҳо пули калон медиҳанд. Ба сафҳои урду чавононро
даъват кардан муяссар намешавад. Ҳеч кас фарзандашро барои
хидмат дар урду намедиҳад. Мансабдорону ашрофзодаҳо
писаронашонро ба хоричи кишвар мефиристанд. Факат
фарзандони табақаи поёнй таври зУрй ба урду шрифта мешаванду
халос. Аммо, вақте ки ин дастаро ба чабҳа равон мекунанд,
онон шабона бо силоҳҳошон қароргоҳҳои мучоҳиддинро интихоб
мекунанд. Азин лиҳоз, ҳамадушвориҳои чабҳабазиммаи Урдуи
шӯравй гузошта шудааст. Барф кӯҳдоманҳоро фаро мегирад.
Сардй боис мешавад, ки ашрору ихвон рӯ ба нхаҳр оранд. Бесабаб
нест, ки дишаб дар як минтақаи шаҳри Кобул шаст нафар
кушта гардид. Банда ҳоло барои рухсатй рафтан омодагй
мегирам. Дар ҳамин замина, хонаи Шаҳбоз рафтам. У тоза аз
Душанбе баргашта буд. Баъзе навигариҳоро дар бораи факултет
қисса намуд. М.Норматов боз раёсати ҳизби факултаро ишгол
кардааст. Ардашер Каримов раиси иттифоқи касабаи факулта
шудааст. Омадани каминаро аъзоёни кафедра интизорй
доштаанд. ДирУз аттестатамро аз сафорат шрифта ба Бобров
додам, то ки ба Маскав барад. Аттестата навро ба дасти Маринич
бояд таслим медоданд. Агар номаи расмии сафорат ба мақоми
ҳизби коммунист ва раиси Донишгоҳ расида бошад, ноилоч пас
мегардам. Ин ҳуччат ҳатман содир мешавад, зеро мавзУъро бо
роҳҳои дигар ҳал намуда буданд. Албатта, ба Шаҳбоз дар ин
маврид чизе нагуфгам. Танҳо фаҳмондам, ки чавобам надоданд,
соли сеюм ҳам мемонам. Шаҳбоз хушҳол шуд, ки боз як соли
дигар боҳам мемонем.

Понздаҳуми октябр маъмурини вазоратхонаҳо ва бошандагони
Кобул Бабрак Кормалро ба сафари нахустини расмиаш ба
ШУравй гусел карданд. Ба ҳайъат Зерай, Кипггманд, Рафеъ,
Дуст, Барёлай, Ҳайдарӣ ва дигарон шомил шуданд. Кормал бо
дастааш шаб дар меҳмонии Шароф Рашидов монданд. Шонздаҳум
ба Маскав расиданд. Л. И. Брежнев, Н. Тихонов ва дигар аъзоёни
Кумитаи Марказй аввалшахсҳои Афғонистонро пешвоз гарифганд.
Н.И.Косьптш барои пазирой ҳозир нашуд. Шояд бемор аст.
Гузашта аз ин, У аз оғози маъракаи Афғонистон мувофиқа
надоштааст. Дар Афгонистон то бисту якуми октябр истароҳат
эълон шудааст. Тачлили Иди Курбон мебошад. Банда нуздаҳуми
октябр сУйи Тошканд парвоз дорам. Ба ин хотир Раҳматшоҳро
дидам, то ки ҳарфе барои Душанбе дошта бошад, арз кунад.
Бегоҳии ҳаждаҳум чун пештара дУстону ҳамкорон барои хайрухуш
омаданд. Баширу Зуҳурй ҳам ташриф доштанд. Ҳикояти «Кормалро

341
Маскав хоста»-ро бо сафари рухсатиам ба поён расонда, баъди
бозгапгг, рӯҳдодҳои Афғонистонро идома хоҳам дод.

ТУЙИ АРӮСӢ...

Нуздаҳуми октябри соли 1980 ба воситаи «Бойинг» сУйи
Тошканд парвоз кардем. Мушкилоти гумрукй пеш наомад, зеро
бандаро хуб меишнохтанд. Чиптаҳоро аз «Интурист» гирифгем.
То соати шаши бегоҳ дар майдони ҳавой маътал мондем. Бо
Таҳмина ҳама чойҳои дидании майдонро тамошо кардем. Ҳеч
қарор намеистод. Аз дастам мегирифту сУйе кашола менамуд.
Хайрият, Таҳмина буд, ки гузаштани вақтро нафаҳмида мондам.
Соати шаш парвоз ба сУи Душанбе эълон шуд. Ҳавопаймои
ТУ-154 ба фазо баромад ва баъди 45 дақиқа ба майдони ҳавоии
Душанбе поён омад. Аз панчараи ҳавопаймо дидам, ки чанде аз
наздикон барои пешвоз ҳозир гардиданд. То овардани зина,
Таҳмина бетоқат шуда, бо дастонаш шишаи ҳавопайморо мезад
ва «апа, апа...» гУён дод мегуфт. ДодгУияш аз хурсандй буд.
Фотима, Парвиз, Холназар, Чумъахон, Соҳибназар, Мӯсо боз
ду-се кас аз авлодони занак қаторак аз дарвозаи ҳавопаймо cap
берун кардани моро интизорӣ мекашиданд. ОғУшгириҳо поён
ёфту дарк намудам, ки Аноргул нест. Саволе ба миён
нагузоштам, ки чаро...? Хайр, шавҳараш нахостагист, гуфтам
дар ботин. Медидам, ки Таҳмина рУйи дасти хешовандон чарх
мезад. Баланд хандаҳо cap медод ва шодиаш ҳаду канор
надошт. Максад аз рухсатии имсола тУйи арУсии бародарам
Мӯсо ва духтари бочаам Гулчеҳраро баргузор кардан буд.
Табиист, ки аввалан басаломи устод С.Табаров расидам. ДУстону
ҳамкорон ва устод они дигарамро, аз қабили профессоров
Д.Точиев, В.Асрорй зиёрат намудам. Бо Раҳим Мусулмонқулов
чанд соате сӯҳбат оростам. МавзУъро дар бораи боз як соли
дигар дар Афгонистон монданам кисса кардам. Маълум шуд,
ки аллакай аз Маскав ҳуччати расмӣ ба Донишшҳ ворид гардида
будааст. Р.Мусулмонқулов тозавазифаи мудириро ба Уҳда донгг.
Хулоса, ду рУзи аввали рухсатй аз боду ҳавои Душанбе ҳаловат
бурда, сипас ба омодагии тУйи арУсй шурУъ кардем. Бо
Чумъахону Мӯсо маслиҳат намуда, роҳи КУлобро пеш гирифгем.
Маслиҳати тУйро кардан лозим буд. Аз КУлоб тағоии Ҷӯрахонро
гирифта бо бародарон ба Қурбоншаҳид омада, дар манзили
писари холаамон - эшони Абдулқодир чамъ омадем. Ба v
муносибат гУсфандеро cap заданд. Баъдан мачлисн тУйро огоз

342
кардем. Сардори маҷлис ҳарду +ағоҳоям интихоб шуданд. Дар
чунин омодагиҳо эшони Абдулқодир бадасттар буд, ки суханро
cap кард. МавзУъ маълум буд. Мӯсо бо Гулчеҳра як сол боз
дар фотеҳа қарор доштанд. Маънии фотеҳа он аст, ки духтар
банд мешавад. Вақте ки ба мавзУъ наздик шудан гирифтем, аз
тарзи гапзаниҳои Соҳибназару Аноргул чунин маънй бардопггам,
ки зидданд. Маҳз барон он ки арУс духтари бочаи ман аст.
Ҳатто ин ду изҳор доштанд, ки чизе додан лозим нест, зеро
духтар худаш хоҳу нохоҳ ба хона меояд. Ҳамин навъ гапҳо
шуд, ки асаби шудаму сарфи назар аз ин ки як сол боз
фарзандони падарро надида будам, Аноргулу Соҳибназарро сахт
ранчондам. Муноқиша то дер давом кард. Холназару Ч

умъахон хомУш менишастанд. Шояд инҳо ҳам розй набуданд,
аммо акидаашонро иброз намедоштанд. Ба андеша фурУ рафтам
ва баъзе гапҳоеро, ки Шаҳбозу Абдулмачид ва дигарон аз чониби
МУсо ба Кобул оварда буданд, як-як аз пеши назар гузарондам
ва якбора ба МУсо савол додам: «МУсо, ту фикри маро накун,
балки росташро гУй, ки ҳамон духтар маъқулат ҳаст ё не?» У
дарҳол чавоб дод, ки оре, маъқул аст ва илова кард: ҳарчи ки
шумо мегУед, ҳамон мешавад. Дидам, ки Мӯсо ҳамешаяк ҳарфро
такрор мекунад: «Гап-гапи шумо, ҳарчи шумо мехоҳед ҳамон
мешавад». Аз нигоҳи мантиқ У ба хоҳиши ман не гуфта
наметавонист. Ҳақиқат он буд, ки ин духтарро ман интихоб
карда будам. Духтар хонагй бошад, зебо бошад, боадаб бошад
боз чй лозим аст барои чавоне, ки зан мегирад? Ба назари банда
ҳеҷ! Бо чунин мулоҳизаҳо духтарро барои Мӯсо пешниҳод
кардам ва У ҳам қабул кард. Аммо фарзандони падар ба ин
ақида буданд, ки дар ин кор янгаашон даст ниҳодааст. Маълум
аст, ки кам шудааст, ки янгаро бародарону хоҳарон хуш дошта
бошанд. Янга, янга аст ва бас. Мутаассифона, янгаҳо ҳам хешу
табори шавҳарро чандон намепазиранд. Ин чиҳат воқеият дорад
ва аз ҳақиқат гурехтан нашояд. Албатга, ман ҳам икрор мекунам,
ки баъд аз тӯйи фотеҳа ва пайдо шудани баъзе гапҳое монанди
ҳарфҳои Соҳибназару Аноргул, рУзе модари Таҳмина таҳдидомез
гуфг: «Агар бародарат духтари апаамро нагирад, мебинем, чи
балоро ба сарат меорам». Албатга, он рУзу соат чойи баҳс набуд
ва банда то чое худро нигоҳ доштам. Акнун, ки дар хонаи
эшони Абдулкодир менишастему МУсо пофишорй мекард, ки
«гап-гапи акам мешавад», тахмин кардам, ки МУсо аз он таҳдид
бохабар аст. Яъне ба назари У агар вай ба гапи апаву бародараш
Соҳибназар кор кунад, зиндагии акай Худойназараш вайрон

343
мешавад. Бо вучуди ин, ман такрор ба такрор мегуфтам: «Мӯсо,
ҳоло ҳеч ran нест, фақат фотеҳа шудаед, ту дасти он духтарро
надоштай, духтар дар хонаи падараш аст, биё не гӯй, ҳеч чиз
бой намедиҳй. Боз нашавад, ки рУзе ба рӯям давию гУй, ки ҳа,
шумо бо занатон духтари бочаатонро зУран борам кардед?» Эшони
Абдулқодир ва тағоиям - Ҷӯрахон ҳам фикри маро тасдиқ
доштанд. Ҳамоно Чумъахону Холназар хомУш менишастанд.
Ба назарам Холназар ҳам бо Аноргулу Соҳибназар ҳамақида
буд, вале бо кадом мулоҳизае зиддияти бнҳоро тақвият намедод,
балки байни ангуштони пойҳояшро ншрин мехориду гУш мёдод.
Аноргул хеле бадқаҳрона ran мезад, гУё бародарашро мо ба
маҳбас мекашидем. Мӯсо боз такрор кард, ки «биёед чанчоли
зиёд накунем, чй хеле ки акам мехоҳад ҳамон хел мешавад».
Роста ran, ман аз ақидаам пас гаштам ва гуфтам, ки биёед,
вақте ки на ҳамаи фарзандони падар розианд, маъракаи тУйро
баргузор намекунем, балки аз Мирмуҳаммад узр мехоҳем, то
ки дастони бастаи духтараш барои хостгорони дигар кушода
гардад. Аммо тағоҳову Холназар не, не, ин кори хуб намешавад.
Худи МУсо розй аст, бас. Аз ин ки Аноргулу Соҳибназар розй
нестанд, Мӯсо бо онҳо зиндагй намекунад-ку. Ҳар кас зиндагии
худро донад ва ба ҳамин монанд насиҳатҳо аз чониби
калонтарҳомон сурат гирифг. МУсо аз чояш хест ва гуфт: «Агар
ин кор нашавад, ман дигар зан намегирам. Гап-гапи акам,
тамом». Ба ҳамин тариқ, маслиҳат шуд, ки аз пагоҳ ба тУй
тайёрй бинем. Аноргулу Соҳибназар дар ҳолати норизой ба
мошиншон нишастанду роҳи КУлобро пеш гирифганд. Яъне онҳо
дар тУй иштирок кардан нахостанд. Ба ин мақсад баъзе
наздикону хешу акраборо дар ин тУй даъват намудем. Сарогоз
ба Дегтури Балчувон рафтем. Он чо яке аз барордархондҳои
қиблагоҳам, ки солҳо дар як мактаб муаллимй мекарданд -
Муҳаммадалй Нуруллоев истақомат менамуд. Вай ҳамчун
тУйхабар як гУсфанд пешкаш намуд. Аз Дегтур ба роҳи марказй
баромада, сипас чониби Момайй - зодгоҳи падар, азм кардем.
Амакбачаи қиблагоҳ - Абдулҳамид аз тУй хурсанд шуду як
гУсола шодбошӣ дод. Ҳамин тавр, эшони Абдулкодир - 100 сӯм
ва ду се порча матоъ, Холназар - 800 сУм, Чумъахон - 600 сУм,
Бердиеву Точмони чилликУлй - сад-дусад сУмй, Абдулгаффори
писари аммаи Гулчеҳра - 100 сУм, модарандарам - 200 сУму се
порча матоъ ва гайра тУйбошй доданд. Албатта, ин чунин маънй
надошт, ки мо ёрдампулй чамъ оварда бошем. Не, албатта. С
чй дар боло овардам, кимата тУйбошй буду бас. Одати мардуми

344
мо ҳамин аст. Гуфтан хуб набошад ҳам, Аноргулу Соҳибназар
на ба тУйи бародари хурдиашон нштирок намуданд ва на як
қирон масраф карданд. Баръакс, гУсолаи амакбачаамон, ки дар
хонаи Соҳибназар нигоҳ дошта мешуд, ба «ягмо» рафт. Бори
дигар такрор менамоям, ки назари боло на барои он аст, ки
ман баъзеҳоро таъриф намояму бархеро маломат, балки барои
дониш андУхтани фарзандону наберагон ва аберагони хонадони
Асозодаҳо мебошад, то ки тавонанд дарси ибрат бардоранд ва
ҳам аз одаму одамгарй баҳравар шаванду ҳамеша ба ёду хотири
решапайвандони худ рУзгор баранд ва дар зиндагй кУшиш
намоянд, ки ҳамеша некй офаранд ва ба тангдастон дасти меҳру
шафқат дароз кунанд. Банда аз хоҳару бародарам - Аноргулу
Соҳибназар узр мехоҳам, аммо воқеиятро гуфгану шунидан
дарсест, ки аз қиблагоҳам - Асои Содиқ омУхтаам ва дар ин
маврид тасаввур намекунам, ки нерУе пайдо шаваду забону
қаламамро бишканад. Оре, чунин нерӯ Ҳақ аст, Худо аст, ки
метавонанд забони бандаро ба таври ҳамеш бубанданд. Он вақт
ноилоч мемонам ва худро ба хотираҳои авлодону дУстон таслим
медиҳам, то ки гоҳе хати каламамро бишносанд...

Баъд аз сафари чандрУзаи зодгоҳ боз ба Душанбе баргаштам
ва бо маслиҳати Ҷумъахону дигарон рУзи тУйро чордаҳуми
ноябри 1980 муайян кард ем. Даҳ-дувоздаҳ рУзи боқимондаро
ба омодагии тӯй сарф намудем. Бо ёрии дУстону шиносҳо ҳама
амволи мавриди заруратро пайдо намудем. Максад гузоштем,
ки тУйро дар клуби хочагии «Телман»-и Кофарниҳон, ки хонаи
арУс он чо буд, ташкил намоем. Қаблан бо ҳофизи шинохта
Чамшед Исмоилов мувофика намудем. Садри тУй устод
С.Табаровро дар назар гирифтем. Шоира Гулрухсор, дУстонам
- Р.Мусулмонқулов, Темур Муҳиддинов, Қурбон Бобоев ва
дигарон ҳозир шуданд. ДонишчУён, ҳамдарсони МУсо ва дигару
дигар чаъман 100-150 нафар сари мизҳо нишастанд. Туй бояд
огоз мегирифт, аммо аз Ҷамшед дарак набуд. Мачбур шудем,
ки магнитофонро истифода барем, то ки меҳмонон зиқ нашаванд.

Домулло Табаров ба маърака бғоз бахпшд. Мусиқй шурУъ
шуд. Ман аз Ҷумъахон хоҳиш кардам, ки ба Душанбе равад ва
фаҳмад, ки Чамшед чй шуд. Агар Уро пайдо накунад ягон
ҳофизи дигарро таъчилан биёрад. Чумъахон зуд ба мошини
«Москвичаш» савор шуду рафт. Ним соат гузашта буд, ки як
ҳамсояи Чумъахон омаду гуфг, ки У дар минтақаи Нефтяник
мошинро ба дарахте задааст ва ман бояд таъчилӣ ба чойи ҳодиса
ҳозир шавам. Ҳамин лаҳза буд, ки Ҳасан Ватанови ҳамдарси

345
омӯзишгоҳиям барон иштирок дар тӯй омад. Мал аз вай хоҳиш
кардам, ки бо мошинаш ба Нефтяник барад. Ҳаво торик буд.
Соат чониби нӯҳ ҳаракат дошт. Ба чойи ҳодиса рафтем, ки
кормандони ГАИ ҳастанду Ҷумъахон нест, Пурсидем, ки чй
шуд? Ҷавоб доданд, ки мошин зани солхӯрдаеро задаасту Уро
шифохона бурданд. Ҷумъахонро бошад ба экспертиза равон
кардаанд. Қоида чунин аст, ки баъд аз ҳодисаҳои нохуш хоҳу
нохоҳ ҳуччати экспертизаро доштан лозим мешавад. Маълумам
гардид, ки зани 78-солае аз тарафи чапи роҳ медавад ва
Чумъахон ҳарчанд ки тарафи рост бераҳа мекунад, он зани
вақтсаркарда ба каноти чапи мошин худро мезанад. Зан, ки
такрибан сад кило вазн доштааст, баъд аз бархУрдан ба вазнаш
болои замин меафгад. Ба шифохона интиқолаш медиҳанд, аммо
баъд аз се соат вафот мекунад. Нефгянник, ки ба мавзеи ноҳияи
Ленин тааллуқ дошт, Чумъахонро ба милисахонаи он чо бурда
буданд. Тасаввур кунед, ки шахсеро ба милисахона мебаранд,
ки худ корманди бехатарии роҳҳо буда, ҳамарУза чунин
ҳодисаҳоро таҳқик менамояд. Хеле даҳшатбор аст, барои
мутахассиси воқей...

Ба хотири ин ки маърака вайрон нашавад ба ноҳия нарафга,
балки ба тУйхона омадем. То ин вақт Мӯсо аз саҳна фаромада
чанд маротиба пурсидааст, ки «акаҳом кучоянд, чаро онҳоро
намебинам?» Ҳамагон бесаранчом мешаванд ваэҳсос мекунанд,
ки кадом ҳодисаи нохуше рУх додааст. Вақте ки ман ба тУйхона
расидаму худро хостам хушҳол нишон диҳам, вале бисёриҳо аз
чеҳраам маънӣ гирифтанд, ки воқеае cap задааст. Боз
Чумъахонро, ки надиданд, дигар чй чойи савол мемонд? Оре,
Ҷамшед дер карда бошад ҳам тУйро гарм карда буд. Бо вучуди
ин соати 11-и шаб тУйро хотима додем. АфсУс, ки ин ҳодисаи
нохуш нагузонгг, ки тУй идома ёбад. Меҳмононро рухсат кардем.
Ба Душанбе омадем. Кӯдакҳоро ба хона гузошта бо Холназару
Мӯсо чониби ноҳияи Ленин ҳаракат намудем. Навис-нависи
ҳодиса то соати чори шаб идома ёфг. Таҳқиқ нишон медод, ки
Чумъахон ҳеч гуноҳе содир накардааст, вале одам мурд-ку
мегуфтанд. То хона расидем, ки рӯз шуд. АрУсро аз Телман
овардан лозим буд, то ки ба хонаи ақди никоҳ раванд. Аммо
боз Чамшед, ки дар ҳамсоягй истиқомат мекард, наомад...
Соатҳои сеи рУз арӯсро ба хона овардем. Тӯй дар микрорайони
46-ум идома гирифт. Хешу табор ва ҳамсояҳо чамъ шуданд.
Дар ин рУз Аброри Вайсиддин бо завчааш ва Салимабону хеле
заҳмат кашиданд. Абдучаббор Абдураҳимов ва Каримхон

346
Раҳимов бо мошинҳошон содиқона хизмат нишон доданд...
Маърака давом мекарду мо аз пайи ором сохтани ҳодисаи
Чумъахон будем. Абдучаббор муовини прокурори ноҳияи
Ленинро мешинохт, ки ёрдам мекунам гуфтааст... Ду-се рӯз
хонаҳо пур аз меҳмонон буд. Ба хусус занҳо бо бачаҳои
хурдсолшон сардардам месохтанд. Чумъахон дар ин ду-се рУз
чойи нишаст намеёфг. Дар андеша буд, ки роҳбаронаш фаҳманд,
чй мегуфга бошанд. Ба ин сУву он сӯ қадам мезад, фикр мекард,
ки шояд чазояш медиҳанд, ҳол он ки ӯ ҳамчун ронанда ҳамаи
имкониятҳояшро барои осеб нарасондан ба пиёдагард анчом дода
буд, аммо чй илоч, ки рӯзи пиразан ба поён расидаву марг
зӯран ӯро ба қаноти чапи мошин задааст. Мошин чанд метр аз
роҳи асосй ба самти чапи шоҳроҳ баромада буд, ки инро
нақшаҳову корҳои кормандони бехатарии роҳ исбот мекарданд.
Вале, охир Чумъахон капитани системаи ГАИ буд, на ронандаи
одй. Ин чиҳатҳо ӯро азоб медоданд, ки ба худ намеомад. Ба
ҳар ҳол шахсони муттасадие, ки парвандаи Чумъахон дар
дасташон буд, бандаро тасалло медоданд, ки ташвиш нашавам,
ҳамааш хуб хоҳад шуд... Рӯзи ҳаждаҳуми ноябр устодони
МУсоро аз факултети таърих ва аъзоёни кафедраамонро ба
манзилам даъват намудам. Мехостам, ки ба онҳо зиёфате ороям,
зеро ба Телман рафта натавонистанд ва ҳам якбора хайрухуш
намоям. Чунки барои рУзи бисту сеюм чиптаи парвоз донггам.
Ҳамин тариқ, тӯйи арӯсии бародари хурдиам амалй шуд. Аммо
он ҳодисаи нохуш, ки маҳз дар ҳамин шаби тӯй рух дод, то
дер гУшае аз қалбамро метарошид. Пеши худ саволҳо
мегузоштам, ки чаро ин тавр шуд? Чй касе чашми бадашро ба
Мӯсо равона сохт? Дар дил мегуфтам, бечораи Мӯсо, агар
рӯзй медошт дар сесолагиаш аз навозишҳои модару дар
ёздаҳсолагиаш аз чеҳраи одамшиноси падар маҳрум намемонду
ба тарбияи модарандару янгаву бародарҳо мӯҳточ намегардид.
Наход худой мутаол ба ин сагера раҳм накард, ки дар рУзу
соати ҷуфтшавиаш воқеаи ғайричашмдоштеро насибаш гардонд?
Оре, аз тақдир гурехта намешавад. Чанд рУзу моҳ дар андешаи
он будам, ки рӯзгори оилавиаш ба кадом сӯ чараён хоҳад гирифг?
Аз худо талаб мекардам, ки ақаллан рӯзгори баъдиашро бахайр
нигоҳ дорад, то ки боиси маломату хандаи наздиконаш нагардад.
Иншооллоҳ, рУзгораш хуб мешавад, гуфтаму дубора роҳи
Афғонистонро пеш гирифтам. Таре аз он доштам, ки сияҳии он
шаб дерҳо дар қалби Чумъахон боқй хоҳад монд. Он сияҳиро
фақат рУзгори хубу баъдии Мӯсохон хоҳад тарошид. Дар

347
майдони ҳавоии Тошканд Темур Ашрафов пешвозам гирифт.
Шаби бисту чоруми ноябр меҳмони вай щудам. Ҳавлии хубе
дошт. Рӯзгораш олй ба назар хУрд. Пагоҳии рУзи парвоз
«дӯстон» ҳозир шуданд. Вазъияти Афгонистонро нохуб гуфганд.
«Ду рУз баъд,- гуфт яке,- ба Кобул шахси наздики Л.И.Брежнев,
ки дар дастгоҳи чоруми Кремл ифои вазифа дорад, меояд. Уро
ту ба назди Кормал роҳнамой мекунй». «Чаро маҳз ман?»,-
гуфтам ба эшон. «Мо чунин пешниҳод кардаем. Он одам пирсол
аст, эҳтиёт шуданат шарт мебошад. Ихтисосаш равоншиносист,
соате бояд бо Кормал сУҳбат намояд ва муайян кунад, ки У
метавонад давлатро ба даст тирад ё не». Он кас савол доданамро
фаҳмид, ки илова намуд: «Шахсони масъул ба шумо мегУянд,
кай ва ба кучо бурданат лозим...» Таъкиди дигараш мавзУи
Гулбиддин Ҳикматёр буд. «Албатта, - гуфтам. Тақрибан он
одамро пайдо кардаам, факат чузъиёти фармоишро бояд омУхт,
ки чй навъ сурат мегирад...» Хуб аст, гуфт мавсуф ва раиси
гумрукро наздаш хоста, чизе ба вай туфту рафг. Мо ба «Бойинг»
нишастем. Таҳмина хушй мекард, ки дугонаҳои кобулиашро
мебинад, ки ҳамаашон аз У чанд солй калон буданд. Камбудии
ин парвоз он шуд, ки борҳомонро баъд аз се ҳафта ба Кобул
оварданд. Ҳама савғоҳои хУрокаамоН хароб шуда буданд.
Ҳамсояву дУстонро бо ғизои Кобулӣ меҳмондорй намудем...
Рухсатиам бисту чорум ба поён расид...

ДАР ҲУЗУРИ КОРМАЛ

Бисту панчуми ноябр фаъолиятам дар Кобул огоз гардид.
Дар ин чил рУзи набуданам авзои Афгонистон рУ ба оромй
наовард. Террор ва мачлисбозиҳо идома меёфтанд. Сафи
қурбониёни чангҳои дохилй аз ҳарду чониб торафт меафзуд.
Олимчону дигарон нақлҳои чолиб карданд. Азбаски худам
шоҳиди рухдодҳои як моҳи пешин набудам, сабти онҳоро раво
надидам. РУзи сеюми кориам бандаро аз дафгари сафир хостанд.
Тахмин мекардам, ки мавзУъчист. Кушнарёви раҳбарам хоҳиш
намуд, ки таъчилан роҳи сафоратро пеш тирам. Рафгам. Ба
дафгари Табеев даъватам карданд. Бахтулин ҳам буд. Дар утоки
кории сафир марди солхУрдаи айнакдоре менишаст, ки
даромадан замон cap то поямро ба мушоҳида гирифт ва гуфт:
«Ин чавонмарди афғончеҳра ҳамонест, ки роҳбаладии бандаро
дар ихтиёр дорад?» Табеев бо хандаи кунде, «оре,- гуфт.

348
Исми ин чавонмард, Худойназар аст. Яъне назаркардаи Худо.
Яке аз онҳоест, ки тачрибаи чандинсолаи афғонистоншиносй
дорад, Ксбулро хуб медонад. Мо мехостем, ки Шуморо ҳамин
кас роҳбаладй кунад. Мощинеро дар ихтиёратон мегузорем,
Владимир Михайлович»,- хулоса намуд, сафири шУравй,
Баъдан Табеев рӯ ба камина оварда, гуфг: «Назар! Исми
меҳмон Сиротенко Владимир Михайлович буда, дар дастгоҳи
чоруми Кремл ифои вазифа дорад. Барномаи дидор аз Кобулро
худашон ба Шумо мегӯянд. Чанд рУзе, ки лозим меояд, бо ин
кас мемонед». Баъдан фаҳмидам, ки исми меҳмон сохта будааст,
намедонам чаро? Бо сафир хайрухуш намуда, берун баромадем.
Меҳмон хоҳиш кард, ки аввалан шаҳри Кобулро тамонхо намояд.
Мошини «Волга» интизор буд. Он кас пушти cap нишастанду
банда дар паҳлуи ронанда. Хиёбону майдонҳои Кобулро чарх
зад ем. То он чо ки дониши кобулшиносй доштам барои эшон
ошкор сохтам. Баъдан ба сафорат пас омадем. Якчоя дар
ошхона нони чошт хУрдем. Барномаи имрУзааш ба поён расид.
Пагоҳ соати даҳ бояд ба аёдаташ ҳозир мешудам. Омадам, ки
У интизор аст. «Ба қаср меравем»,- гуфт вай. Ҳайрон мондам,
ки бидуни маслиҳати пешакй чй навъ ба қасри шоҳй меравад.
Дигар ин ки барои аз дарвоза даромадан нишонии махсус лозим
буд. Маълум шуд, ки чунин маслиҳат сурат гирифтааст. Аз
меҳмон савол кардам, ки мақсад аз қаср тамошои он аст, ё
мулоқот бо Кормал? Меҳмон хандиду гуфт: «Ҳардуяш. Ҳам
қасрро тамошо мекунем ва ҳам бо Кормал мулоқот анчом
медиҳем». Боз пурсидам, ки нишонии ворид шуданро медонанд,
ё не? Оре, - гуфт, - «Маскав». Ба дарвозаи марказии каср
расидем, ки посдори афгонй даст боло кард, ки мумкин нест.
Он сУтар чанд нафар аз аскарони мо бо ду-се мардони мулкй
сӯҳбат менамуданд. Якеаш Давида омада нишониро пурсид.
Гуфтам: «Маскав». Ишора кард, ки дарвозаро кушояд.
Мошинро рУйи ҳавлй мондем. Пиёда шудем. Хидмату назорати
дохили Арк ба Уҳдаи маъмурони бехатарии ШУравй будааст.
Марди бурутзарде омаду аз дастам гирифта ба масофаи 10-15
метр дуртар аз меҳмон бурда, чунин гуфт: «Мо медонем, ки
ин одам кист. Аммо мебинам, ки пирсол аст ва ин чо эҳтиёт
шуда роҳ рафтан лозим мешавад». Савол додам, ки чаро? Гуфт:
«Фақат аз рУйи нақша бояд харакат намоед. Масалан, ба ин
сУву он сУ назар андохтан манъ аст. Ба мУйсафед фаҳмонед,
ки ҳеч гуна савол аз дохили аркбудагон накунад, онҳо ҳамагй
гурӯҳи махсуси низомианд, ки гапро дУст намедоранд».

349
Қумондони Арк наздамон ҳозир шуду ба ман гуфт, ки
Владимир Михайлович мехостаанд, ки чойи қатли Таракиро
бубинад ва баъд ним соат дар мулоқоти Кормал бошад. Сипас,
ба гумонам яке аз кормандони бехатарии Наҷибуллоҳро бо мо
ҳамроҳ намуд. То ки ба Арк дохил шавем, боз як дарвозаи
дигарро гузаштан лозим мешуд. Дар чор гУшаи дарвоза
ҷавонони бардами шӯравй, ки cap то пошон силоҳ буд, қарор
буданд. Онҳо рост истода, ба ягон чониб нигоҳ намекарданд.
Фақат ба таги чашм моро медиданд ва қаноат ҳосил намуда
буданд, ки мо шУравй ҳастем ва ҳеч хатареро пеш намеорем. Бо
роҳбаладии он афғон ба Қутаи Боғча рафгем. Он хонаеро мемонд
айвонмонанд. Ба ҳучрае, ки Таракиро буғй карда буданд
даромадем. Ҳамон кати симин ва лУлаболиште, ки болои даҳонаш
гузошта, дудаста зер карда буданд, он чо нигоҳ дошта мешуд.
Ҳарчанд ки ман тафсири ҳодисаро медонистам, ҳарфҳои
роҳбалади афғониро ба меҳмон тарчума менамудам. МУйсафед
аз дидани воситаи қатли Таракй ва шунидани қиссаи роҳбалад
мутаассир шуд. Сар мечунбонду бас. АфсУс, афсУс,- мегуфг
сайёҳи мо. Соат ёздаҳ шуд. Кормал меҳмонро интизор буд.
Роҳбалад моро то таги даромадгоҳ бурду худаш қафо гашт.
Дар даромадгоҳ низ аскарҳои мо меистоданд. Ба дилам
мегуфгам, ин калончуссаҳоро аз кучо кофта ёфта бошанд? Тавре
ки мегУянд, гарданҳо юг барин. Сирати девро доштанд. Аз зинаҳо
ба қабати ду боло шудем. Воқеан, деворҳо хунолуд менамуданд.
МУйсафед аз ман савол кард, ки чаро дар деворҳо иззи хун
маълум мешавад? Гуфгам, ки рУзи аввали Инқилоби Савр дар
ин бино бо дастаи Довуд чанги хунин сурат гирифта буд. Аз
лиҳози ин, ки биноро мехостанд ба музей табдил диҳанд, онро
таъмир накарданд. Дар қабати ду дафтари кории Кормал қарор
доигг. Пушти дарвозааш боз аз ҳамон мардони азимчуссаи шУравй
меистоданд. Каси дигаре дарвозаро ба рӯйи мо кушод. То
дафгари Кормал боз як дарвозаи дигарро гузоштан лозим омад.
Вақте ки бо меҳмон ба утоқи кории У ворид гардидем, вай
омодагй дошт, ки ба русй «Здравствуй» гуфгу якбора чашмаш
ба ман афгид. Сарогоз бо Владимир Михайлович даст дод ва
мисле ки дастҳои якдигарро сахт фишурданд. Сипас, рУй ба
ман оварду изҳори хурсандй кард: «Хо, Худойназархон ту ҳам
ин чо ҳастй? Ёдут ҳаст он бозиҳои волейболат, ки дар майдончаи
варзиши микрорайон анчом медодй?» Оре,- гуфгам,- Кормал
соҳиб. Чаро дар ёдам набошад. Баъдан сари мизи мачлис моро
шинонд ва дар рӯ ба рУямон қарор гирифт. Бабрак хеле хушҳол

350
маълумам шуд. Албатта, Кормал солҳои 1971-73-ро ба хотир
овард, ки байни биноҳои истиқоматиамон 50-100 метр беш набуд.
Чунон ки дар китоби аввал изҳор доштам, бегоҳиҳо Кормал
сари китфон халати қатағанй партофта ба тамошо мебаромад.
Бозии камина маъқулаш гардида буд. Ба ҳамин восита ошной
пайдо кардему гоҳе аз якдигар аҳволпурсй менамудем. Аммо
он айём, ки Тоҳири Бадахшй тақрибан бо ман зиёд алоқа
мегирифт, фурсат наёфтем, ки бо ҳам бинишинем. Тавре ки
акнун мебинам, Кормал он соатҳоро хуб дар ёд доштааст, ки
исми бандаро бо эҳтиром назди ин меҳмони олимақоми шӯравй
ба забои шрифт... Сӯҳбат оғоз шуд. Меҳмон савол медоду Кормал
чавоб мегуфг. Саволҳо, одатан, сари авзои феълии Афғонистон
сурат мегирифтанд. Ҷавобҳо қаноатбахш буданд, вале ҳине ки
Кормал ба чавоб мепардохт Сиротенко бо диққати хосае ба чеҳраи
Кормал ва дастонаш назар меандУхт. Чунин маънй бардоштам,
ки барои меҳмон фаҳмидани авзои Афғонистон чандон муҳим
набуд, балки вазъи саломатии Бабракро аз нигоҳи равоншиносй
муоина мекард. Саволе ҳам дода шуд, ки кадом навъи гизоро
хуш дорад, шароб менУшад ё не, агар нУшад рУзе чанд гиром
истифода менамояд. Кормал чавоб дод, ки се вақт ғизо хУрдани
У таҳти назорати доктари шУравй мебошад. Фақат дар чошт
барояш сад гиром «водка» ичозат медодаанд. Бештар ғизоҳои
дар буг пухташударо истеъмол мекардааст. Ҳатто саволе ҳам
пеш овард, ки инггаҳояш нисбати чинси латифчй навь аст? Кормал
хандаи баланде cap дод ва такрор ба такрор гуфт,- чаноби
Сиротенко,- дар ин мавзУъ таклифе (мушкиле) эҳсос намекунам.
Баъди суханони Кормалро тарчума намудан ҳар сеямон ба завк
хандидем. Бабрак фаҳмид, ки сӯҳбати расмй ба поён мерасад,
бо камина хост чанд ҳарферо раво бубинад. Дар оғоз меҳмонро
огоҳ сохт, ки У тарчумонашро барвакт мешиносад. Банда ба
таври шУхй иброз доштам, ки Кормал соҳиб, чй ҳол дорен, мисле
ки ба орзуҳои деринтон расиден, пас ҳокимият намудан кайфияте
дорад? Кормал каме ба андеша рафт ва гуфт: «Худойназархон!
Бовар мекунй, ё на. Корд зери гул У гузонгга шуд а ва агар
андак сарамро рУ ба поён хам кунам, корд ба гулУ хоҳад
даромад.» Меҳмон гоҳ ба даҳони Кормал менигаристу гоҳ ба
даҳони банда. Албатта, эътирози Кормалро дар мавриди
худмухториаш барои меҳмон тарчума накардам, зеро медонистам,
ки У ба форсй бал ад нест. Ба тарчума оҳанга шУхй дода, мазмунро
ба ёдовариҳои Кормал аз солҳои пешин иртибот додам. Аммо
меҳмон ба гулУ ангушт гузоштани Кормалро ба мушоҳида

351
гирифта буд ва дарк намуд, ки вай гапи муҳимеро гуфгааст.
Як қаҳвай нУшидему аз дафтари Кормал рухсат шудем. То таги
дарвоза моро гусел кард ва ҳине ки аз дафтар берун мешудем,
«Худо ҳофиз Худойназархон», - гуфт. Банда даст боло доиггам.
Рӯйи ҳавлй баромадем. Соат дувоздаҳ шуда буд.

Нони чошт дар сафорат интизорамон буд. Вақти нони чошт,
Сиротенко боз ба лаҳзаи мулоқот бо Кормал баргашт ва пурсид,
ки чаро У ангушташро ба гулУяш гузошт? Ноилоч мақсади
Кормалро барояш тарчума намудам. Яъне Кормал гуфганй
мешуд, ки У дар Давлатдориаш мустақилият надорад. Ҳама
корҳоро шУравиҳо ба чойи У анҷом медиҳанд. Меҳмон аз ин
сӯҳбат ба чунин хулоса омада буд, ки ҳолати рӯҳии Кормал
хуб нест. Панчаҳои дастонаш вақти сухан кардан меларзанд.
Гумон меравад,- гуфт У,- Кормал бадарди майзадагӣ гирифгор
аст. Шояд ин маълумотро ба воситаи духтури шахсии Бабрак
ба даст оварда буд. Меҳмон хулоса кард, ки Бабрак зиёди зиёд
ду соли дигар вобаста ба саломатиаш метавонад ҳукуматро
роҳбарй намояд. Ин суханонро мешунидаму Л.И.Брежнев ба
хотирам мерасид, ки базӯр ҳарф мезаду роҳ мегашт. Кормал
бошад акнун панчоҳ сол дорад. Нотиқи хубу серҳаракате ҳам
аст. Чунин чиҳатҳоро роҳбари аввали Шӯравй надорад-ку, -
мегуфгам дар ботин. Хулоса ду рӯзам бо меҳмони маскавй гузашт.
Дар ин бора ба сафир ҳисоботи шифоҳй додам. У ташаккур
эълон кард. Дигар ҳоли меҳмон чй шуд, маълумам нагардид.

Аз пазироии ин меҳмон халос шудам, ки даҳуми декбр
шахсиятҳои олирутбаи гумруки шУравй бо сардорий раиси он
Чмел Генрих Николаевич ба Кобул сафари расмӣ анчом доданд.
Дар ҳайат раиси гумруки шаҳри Маскав - Староха Анатолий
Михайлович ва раиси гумруки Тошканд - Загребной Анатолий
Тихонович шомил буданд. Онҳоро дар майдони ҳавоии Кобул
муовини аввали вазири молия — Пактиёвал, раиси гумруки
вазорат - доктор Кабир, мушовири бахши гумруки шУравй -
Горин Фёдор Николаевич ва банда пешвоз гирифтем. Инҳо
меҳмонони бевоситаи Горину банда буданд, ҳарчанд ки аз нигоҳи
расмиёт меҳмони Вазорати молия ва гумруки Кобул ҳам маҳсуб
мешуданд. Меҳмонон то ҳабдаҳуми декабр дар Кобул монданд.
ҲамарУза аз соати ҳафги пагоҳӣ то нуҳуними шаб бо онҳо
саргардон будам. Дар рӯзномаҳо низ аксҳои мулоқотро чоп
карданд. Чанд ҳуччат мавриди робитаи фаъолияти гумрукии
ШУравиву Афғонистон ба имзо расид. Бо ҳамин баҳона баъзе
чойҳои дидании Кобулро меҳмонон тамошо карданд. Ба барномаи

352
истироҳатии ҳайъат двдани Музейи марказй, Боғй вуҳуш, архива
миллй, Арки шоҳй, Қасри дилкушо ва Кутии Боғча дохил
гардида буданд. Қутии Боғча, акнун ҳамчун маҳали қатли
Таракӣ қимати таърихӣ пайдо менамуд. Тамошои чойҳои диданй
на дар як рӯз, балки дар се рУз сурат гирифг: - рУзи дуюм
тамошои музей, рУзи сеюм дидани Боғи вуҳуш, рУзи чорум
Архиви миллй ва рУзи панчум дохили қасри шоҳй. Банда аз
тамошои музею Архиви миллй хёле дониш бардоштам. Боги
вуҳуш ҳам ҷолиб намуд. Ин чо баъзе ҳ ай вону хазандаҳоро дидам,
ки дар Боги ҳайвоноти Душанбе ба мушоҳида нагирифга будам.
Барой меҳмонҳо аз ҳама беш дохили қасри шоҳӣ маъқул шуд.
Табиист, ки онҳо аз тамошои Кутии Богча, ки Таракиро он чо
куштанд, худро нороҳат эҳсос мекарданд. Яке аз меҳмонон
лУлаболиштро бо дасташ зер кард ва хост фаҳмад, ки чй
болиштест. Соат ва корти ҳизбиаш бо як стакони пуроб он чо
қарор доштанд. Стакон ҳамоне аст, ки Таракй об мехоҳад, аммо
барояш намедиҳанд. Ҷойи дидании дигар Қасри дилкушо буд.
Ин каср маводи зиёди таърихй донгг. Толори пазироии он гирдо
ба гард бо шохи оҳувон оро дода шудааст. Қандилҳои оби
тиллодор хеле чолиб менамуд. Ҳабдаҳуми декабр ҳайъатро сУи
Маскав гусел намудем. Раиси гумруки шУравй Чмел инсони
ачибе буд. Кас гумон намекард, ки У раиси як кумитаи
басалоҳияти Давлати ШУравй аст. Хеле фурУтан маълум мешуд.
Горин онҳоро дар манзилаш меҳмон кард, ба ҳар кадомаш
тУҳфачаҳое ҳам омода сохт. Меҳмонпазирй хуб буд, аммо
сУҳбатҳои тУлониву ба даҳони ҳар кадоми онҳо назар андУхта
тарчума кардан барои банда мушкилиҳо пеш меовард. Даҳ рУзи
декабр хастакунанда гузашт. Ба шарофати меҳмонҳо тарафи
афгонй, рУзи даҳуми декабр дар ресторани «Интерконтинентал»
зиёфати бошукӯҳе дод. Даъвати дуюмро намояндагии тичорати
ШУравй баргузор намуд. Меҳмонии сеюм дар ресторани
меҳмонхонаи «Кобул» сурат шрифт. Дар ин даъватҳо Чмел,
Румянтсев ва муовини вазири молия - Холиқёр гузоришҳои
пазирой доданд. Даъватҳошон аз панч-шаш навъ гизо иборат
буд. Нишастҳои дигар гайрирасмй сурат гарифганд.

Сарфи назар аз ин, меҳмонҳо ҳам корҳои расмиашонро анчом
доданд ва ҳам истироҳат намуданд. Махсусан, соате дар ҳузури
Кормал бо меҳмон буданам, бароям муҳим буд. Ба ҳар ҳол
Кормал аз даврони шоҳ cap карда яке аз чеҳраҳои шинохтаи
сиёсй маъруфият дошт. Модараш, ки аз точикдухтарони
Панчшер буд, точикҳоро бисёр дӯст медошт ва эҳтиромшонро

353
6а ҷо меовард... АфсУс, ки Кормал дар давроне кудратро ба
даст гирифт, ки муҳити иҷтимоиву фарҳангй ва сиёсии кишвар
ба беназмиҳо рӯ ба рӯ омада буд ва барои онҳоро чо ба чо
сохтан даҳсолаҳо лозим мешуд. Гузашта аз ин, Урдуи шӯравиро
ба хоки Афғонистон оварданаш Уро дар саҳифаи таърих сиёҳ
мегардонд. Чй илоч? У ба воситаи ШУравй хост, ки аз ҳарифони
сиёсиаш қасос бигарад.

ТЕРЕШКОВА БА КОБУЛ ОМАД...

Тавре ки гуфгем, такрибан ҳама соҳаҳои чомеаи Афғонистон
анчуманҳои нахустини худро гузаронданд. Дар ҳамин замина
занони кишвар низ омодагй гирифтанд ва чанд рУз кабл
Анчумани нахустини хешро баргузор сохтанд. Ба ин муносибат
аввалин зани кайҳоннаварди чаҳон - Терешкова дар Анчумани
номбурда ширкат варзид. Воқеан, Терешкова ҳамчун меҳмони
баландмақом дар Кобул пазируфта шуд. Аз майдони ҳавой cap
карда, то маркази шаҳр Уро бо гулдастаҳо пешвоз гирифтанд.
Мавсуф ду рУз дар Кобул монд. Барои Терешкова қаҳвахонаи
«Гагарин», ки дар минтақаи Шаҳри Нав карор дошт, хеле
азиз буд. Ҳарчанд ки он кафе мақоми рамзй дошта, чандон
ободу дилчасп маълум намегардид, Терешкова ба хотири
шахсияти Гагарин аз он кафе дидан кард. Бошандагони Кобул
ба Терешкова эҳтироми баланде зоҳир намуданд. Бабрак Кормал
Уро ба ҳузур пазируфта, маҳз барои эҳтироми кайҳоннаварди
нахуст аз миёни бонувон ба анчуман иштирок намуда, баёнияи
муфассале дод. Ба ҳамин муносибат Кормал бузкашҳои моҳирро
аз самти шимол кабул кард. Намояндагони бузкашҳо, ки бо
номи бузкашҳои Катаған машҳур буданд, барои Бабрак се аспи
бузй, кулоҳ ва чакмани қатағанй тақдим доштанд. Терешкова
ҳам бетӯҳфа намонд, албатта. Бонувони кишвар ба У ҳадяҳои
хуберо пешкаш карданд.

МегУянд, ки ба гайр аз Кобул дар тамоми манотиқи
Афғонистон нооромиҳобамушоҳидамерасанд. Шоҳроҳи Кобул
- Соланг таҳти назорати чиддии Урдуи шУравй қарор
гирифтааст. Ин ягона шоҳроҳест, ки марказро ба шимол
мепайвандад. Мутаассифона, ин назоратчиён баъзан ба амалҳои
нанговаре даст мезананд. Баъзе мошинҳои борбарро тороч
мекарданд. Шоҳидон кисса менамоянд, ки агар дар сандуқг з
ба русй навишта нашуда бошад, онҳо мошинро нигоҳ доштз,

354
пули тоҷирону ронандаҳоро зУран кашида мегиранд. Дар яке
аз чунин амалиётҳо офитсери рус ба катл мерасад, ки аз чайбаш
85 ҳазор афғонӣ пайдо мешавад. Ҳамин ҳолатҳо боиси он
мегардад, ки аскарони моро бад мебинанд ва баъзан ба ҳалокат
мерасонанд; Рӯзи шонздаҳуми декабр ду ронандаи обкашро
дар роҳи самти сафорати шӯравй куштанд. Гӯё онҳо мошинро
дар назди дӯконе нигоҳ дошта, вориди он шудаанд ва бо
таҳдиди Калашников хостаанд, ки аз фурӯшанда пул биситонанд.
Дукондорон бо ҳилаву найранге онҳоро масруф сохта, якбора
ба сарашон бо табар мезананд ва онҳо ба ҳалокат мерасанд.

Дирӯз бо Раҳматшоҳ ба саломи Башир рафтем. Зуҳурӣ ҳам
он чо буд. Фасли аввали рисоларо оид ба «Насри дарй...» ба ӯ
додам, то ки таҳрир намояд. Шаб Наримон Абдуллоев хона
омад. РУзгори муҷаррадй допгг. Ачаб инсоне буд. Худаш хамири
мантуву кулчаро омода месохт ва ҳам мепечонд. Мардҳо одатан,
палав пухтанро хуш доранд, аммо мантупазӣ, ба назарам, кори
мардон нест. Табиист, ки занҳо бо ин навъ мардони баҳунар
ҳасад мебурданд ва орзу мекарданд, ки чунин ҳамсар дошта
бошанд.

Бисту ҳафгуми декабр ба марҳалаи сеюми Инқилоби Савр
як сол пурра шуд. Ин муддат парчамиҳо ҳукумат карданд. Аз
ин лиҳоз дар Арк мачлиси тантанавӣ баргузор гардид. Бабрак
Кормал гУё ҳисоботи яксола дод. Дар баёнияаш аз баланд шудани
маоши коргарон ҳарф зад. ДирУз чумъа буд. Чанде аз
фарҳангиёни афғониву точик дар шахси Восифи Бохтарй, Рӯин
Абдураззоқ, ПУё Форёбй, Маҳмадуллоҳ Лутфуллоев,
Зуҳуриддин, Асадуллоҳ Ҳабиб, Ҳалимшоҳ Салимшоҳ ва
Башири ҳукуқшинос меҳмонам шуданд. Ин чамъомад мачлиси
адибонро ба хотир меовард. Ҳама сӯҳбат сари шеъри имрӯзи
форсии Афғонистону Точикистон сурат гирифг. Мачлисамон аз
соати ёздаҳ то панчи бегоҳй идома ёфт.Чанд намуна шеъри
Бохтариро Рӯин қироат кард. Восифи Бохтарй, воқеан, шоири
тавоно аст. Мавсуф хеле камгап мебошад. Аммо чанд сухане
гуфта бошад, он чанбаи адабиву илмӣ доштанд. Мутолиаи
ҳаматарафа дорад. Мавлавиро мепазирад. Ҳалимшоҳи точик
низ чанд шеърашро манзури ҳозирин гардонд. Соати даҳи ҳамин
шаб буд, ки дар шаҳр паррон-паррон оғоз ёфг. Гурӯҳҳое албатта
хостаанд, ки ба зиёфати яксолагии марҳалаи чадид халал
расонанд. Филми ҳуччатии «Инқилоб идома дорад»-ро намоиш
доданд. Ин филм ба фаъолияти Бабрак Кормал бахшида шуда
буд. Шояд як иқдоми тахрибкорон он шуд, ки барқро дар

355
Кобул ХОМӮШ карданд. Аз ин лиҳоз, давоми филмро дида
натавонистем. Баъди ним соат барқ омад, ки аллакай консерти
Сароҳанг рӯйи саҳна мерафт.

Моҳи декабр ҳам моҳи мачлисҳо шуд. Намояндагони
қабоилро, ки Таракиву Амин ба Кобул даъват мекарданду соатҳо
баёнияҳо медоданд, дубора ба Кобул оварданд, то ки парчамиҳо
ҳам битавонанд онҳоро аз сиёсати давлатдории хеш огоҳ созанд.
Тафовутдар ин буд, ки Кормал ба ҳар иштирокчй 20-30 ҳазор
афғонй ҳадя намуд. Бисту нУҳуми декабр фаҳмидем, ки
тйрпаррониҳои шаби бисту ҳафт нӯҳ нафар аз ҳизбйёнро ба
ҳалокат расондааст. Дар ин амалиёти чангй раиси занони кишвар,
ки тоза интихоб шуда буд, мачрУҲ гардидааст. У аз зиёфате
пас мегаштааст, ки болояш тир холй кардаанд. ДирУз сафорати
шУравиро дар Теҳрон тақрибан сад ҳазор нафар чавонон
муҳосира карда, шиорҳои «Марг ба ШУравй!», «Русҳо Иронро
тарк намоед!»-ро амалӣ сохтаанд. Расонаҳо мегуфтанд, ки
намоишчиён бо сангу чУбу корд мусаллаҳ будаанд. Ба
кишварҳои исломй чй бало задааст, ки ин қадар зидди ШУравй
шиор медиҳанд? Такрибан аз ҳама чо пешамон мекунанд. Ба
умеди манфиат шуда, обрУямонро мерезонем. То кай? Аз ин
чост, ки дар микрорайон ҳамашаба баркро хомУш мекунанд,
зеро ин чо асосан шУравиҳо иқомат доранд.Мачбур шудем, ки
шамъ харидорй намоем. Ҳоло банда бо шамъ рисолаи «Насри
дарй»-ро идома медиҳам. Барномаҳои телевизиониро ҳам дуруст
дида наметавонем. Сиюми декабр як даста одамони либоси
пулисидошта даст ба тазоҳурот заданд. Онҳо мавзеи серодами
шаҳр - порки Зарнигорро интихоб карданд. Дафъатан танку
аскари зиёде ба чойи ҳодиса ҳозир шуда, ононро шикает доданд.
Вазорати мо, ки дар маркази ҳодиса қарор дошт, ҳамеша таги
тиру тУп мемондем. Аз сафорат ташвиш шуда телефонй хабар
доданд, ки ба зудй хонаҳомон равем. Аммо баромадан аз бинои
вазорат ва ба чонибе роҳ пеш гирифган хатар дошт. Вазири
молия ду-се силоҳдорро бо мо ҳамроҳ намуд, то ки бо ҳимояи
Калашников ба микрорайон бирасем. Дар чунин рУзҳо дафъатан
вертолётҳои чангй фазой Кобулро ишғол менамуданду аскарҳо
кУчаву хиёбонҳоро таҳти назорат қарор медоданд. РУзона
асокиру қувваҳои техникии шУравй ба хиёбонҳо намебаромаданд,
балки урдуи афгонй ба фаъолият мепардохт. Аз тарафи шаб
бошад, пурра шаҳрро урдуи мо ба назорат мегирифт.

Сию якуми декабри соли 1980 фаро мерасид. Абдулвакил
вазир ба ҳама ҳамкорони шУравиам як шишай «виски» тӯҳфа

356
намуд. Назар ба телефони Зарифи Сиддиқй бахши дуюми
маколаам дар «Ирфон» чоп шудааст. Аз ин ки он чо оид ба вай
низ ишораҳо рафгааст, изҳори ташаккур кард. Ба Асадуллоҳ
Ҳабиб ҳам аз кучо занг зада гуфтаанд, ки мақолаи доктар
Худойназархонро ба аъзоёни Иттиҳодия ошно созад. Соли нави
1981 -ро чун пештара пешвоз гирифтем. Ду-се рУзи чашн ба
навиштани рисола машғул гардидам. Шаби соли нав афсарону
аскарони шУравй ба он дарача мастй карданд, ки то субҳ гУё
дар шаҳр марҳалаи тозаи инқилоб оғоз мегирифт. Воқеан, дар
урдуи мо назму низом нест. Дар атроф Соли навро мисли Кобул
пешвоз шрифта, аз вазифаи ҳаррУзаашон фаромУш карда
будаанд, ки даҳо аскарони моро дар ҳолати мастй ба қатл
расонидаанд. Тарафи ҳукумат бошад дар гузоришҳои хеш лоф
мезанад, ки тақрибан бондҳои террористй аз байн бурда шудаанд.
Ҳисоботи дурУғ аз атроф то Кобул меояд ва баъд ба Маскав ҳам
мерасид. Хеле тааччубовар аст, ки кишвар дар ҳалқаи
мучоҳиддин қарор дораду касеро аз мансабдорон парвое нест.
Дар атроф кариб ки давлати расмии Кобул амал намекард.

ОҒОЗИ СОЛИ 1981

Дар рӯзи аввали ин сол Ҳизби демократии халқии
Афғонистон шонздаҳсолагаашро тачлил намуд. Кормал ин дафъа
ҳам баёнияи муфассале дода, аммо исми поягузори он - Таракиро
ёдовар нагардид. Суханаш ба амалаш мувофиқат намекард.
Дар ин рУзи таърихй ба як даста афсарону ченеролҳо нишонҳои
ҳукуматӣ супориданд. Нишони аввал ба Абдулқодир дода шуд.
Баъд Гулото, Ватанчор, Рафеъ, ГулобзУй ва дигарон низ ба
чунин нишони сарисинагй сарфароз гардиданд. Ҳар кадом пас
аз гирифтани нишон рост истода мегуфт: «Рафик Кормал! Ба
Ватан ва мардуми худ хизмат мекунем». Сипае, назди байраки
миллй сари таъзим фуруд меовард. Дар чумлаи ченеролҳо як
аскари қаторй ҳам буд, ки каворааш ба ҳазора ё ба қавми Узбек
шабоҳат дошт. Кормал ин аскарро ба огУш кашид. У аз гунд -
полки 14-ум будааст.

Шаби якуми январ аз мавчи радиое шунидам, ки касе март
ба Кормал ва Анаҳито гУён, тамоми занони кишварро барои
мубориза бурдан зидди халқиҳову парчамиҳо даъват менамуд.
Хоҳарони азиз, - мегуфт, нотиқ, - аз туфангча кор бигиред.

357
Шояд ин суханрон аз табааи Афғонистон буд, ки ба қаҳру ғазаб
ҳарф мезад. Дар ботин гуфтам: «Гургро дур дидаасту бешаро
холй». Тамоми шаб Таҳмина ноором хоб рафт. Мисле ки гУшаш
дард мекарД. Бо вучуди ин субҳ аз чой хесту ба мо салом дод.
Дар хонаводаҳои кобулй раем шуда буд, ки фарзандон пагоҳй
аз хоб ки баланд шуданд, ба падару модар салом медиҳанд.
Ин одатро ба гумонам ба У кУдакҳои Ҷамилабону ёд дода
буданд. Баъд аз салом додан савол дод, ки «ман шаб гиря
кардам?» Ҳеч ба руей сухан гуфтанро одат надошт. Салимабону
ба У мефаҳмонд, ки гоҳе руей ҳам ҳарф занад, У чавоб медод:
«Ман точик ҳастам». Шашуми январ ҳавои Кобул ҳаждаҳ
дарача сард шуд. Ҳамин рУз Олимчон бояд аз рухсатй бармегашт.
Бегоҳй ба пазироияш рафгам, вале миёни мусофирон набуд.
Аммо завчаи Маҳмадуллоҳ Лутф ва Шералй Саид омаданд.
Маълум мешавад, ки ба сабаби бад будани ҳаво ду-се рУз дар
Тошканд банд шудаанд. Барой Олимчон маводи палавро омода
карда будем. АфсУс ки наомад. Аз ин лиҳоз, палавро бо ҳамсояҳо
якчо дидем. Шояд Олимчон ба воситаи Аэрофлот меояд. Бегоҳии
ҳаштуми январ дар манзили Раҳматшоҳ чамъ омадем.
Бародарон Сиддиқиҳо сари адабиёту таърих баҳс оростанд.
Нависанда - Зарифй аз адабиёт сУҳбат менамуд, таърихнигор-
- Чамолуддин саҳифаҳои таърихи асри бисти Афгонистонро
варак мезад. Аз адабиёташ банда баҳра мебурдаму аз таърихаш
Раҳматшоҳ. Раҳматшоҳ, ки вақтҳои холигй дар Архиви миллй
нишаста барои рисолаи номзадиаш мавод чамъ мекард,
Чамолуддинро бо саволҳои когазпечаш гаранг месохт. Зарифй
бошад сари маколаи банда дар «Ирфон» баҳс ороста, назари
баъзе фарҳангиёни афғониро ёдовар мешуд. Ба хусус афғонҳо
ба падид омадани чунин мақола дар бораи адабиёти дарй розй
набудаанд, балки чавоб доданй шудаанд. Ба Зарифй фаҳмондам,
ки дар ин масъала мушкилие нест, марҳамат ҳар кас ки мехоҳад
назарашро иброз дорад, ба манфиати кор хоҳад шуд. Дар ин
нишаст мавзУи баҳснок номи Афғонистон карор гирифт.
Чалолиддин ба ин ақида буд, ки ин ном маънй надорад. Зеро
ба ном Афганистан аст, аммо ҳаштод дар сади аҳолиаш
даризабонҳо мебошанд. Ба назари Асадуллоҳ Ҳабиб фикри
адабиётшиносони Афғонистон мусбат аст. Албатта, хурдагирҳо
ҳам ҳастанд. Асадуллоҳ ба наздикй аз сафари чумҳуриҳои Назди
Балтика баргашт. Ёздаҳум моро ба зиёфате даъват намуд, ки
дар манзили хоҳараш, сурат гирифт. Рӯзи чумъа Шаҳбо?”
Раҳматшоҳ бо бачаҳошон меҳмонам шуданд. Баъдтар Башир

358
ҳам омад.

Ҳайати парламента Инглистон ба Кобул ташриф оварданд.
Онҳо мехоҳанд, ки аз наздик авзои Афғонистонро бисанҷанд.
Албатта, онҳоро ба мавзеъҳое мебаранд, ки нисбатан ором
мебошанд. Шояд ба шарофати ҳамин ҳайата байналмилалӣ буд,
ки дар байни Ҷобул Сироҷ ва Панчшер сездаҳ нафар
довталабони давлатиро куштанд. Ҳамааш аз пушти сарҳошон
тир хӯрдаанд. Ҷасадҳон ононро бо тантана ба хок супориданд.
Ҳамин рӯзҳо ей нафари дигарро дар мавзеи Вардак cap заданд.

М.Лутф қисса намуд, ки мақолаи камина дар Вазорати
таълим ва тарбия боиси гуфтугӯ гардидааст. Аксар ба ин ақида
будаанд, ки ман дар бораи достонҳои Акрами Усмон ва Аъзам
Раҳнаварди Зарёб эроди бисёр гирифтаам. Баъзеҳо ба корҳои
достонхниносии банда рашк мебурданд, ба ин маънй, ки як шахси
хоричй адабиёти онҳоро таҳқиқ менамояд. Хурдагириҳо ҳам аз
ҳамин лиҳоз сурат мегирифтанд. Шаби панчшанбе марказгармии
микрорайонро бо рокет заданд. Дар натича як кас ба ҳалокат
расид ва мо як щабонарУз бе оби гарм мондем. Башир итталоъ
дод, ки дар Қундуз шашсад нафар зиндониёнро, ки Таҳзиб
шинонда буд, озод кардаанд ва ҳамаашон бо дастаҳои ашрор -
мучоҳиддин муттаҳид гардидаанд. Ин шабу рӯзҳо калимаи
«ашрор», ки аз «шар(р)» аст, вирди забонҳост. Шар(р)-ашрор
одамони бадкирдорро меноманд. Ин номро ба ин тоифа мардум
дода буд. Аммо агар дар ҳузури онҳо ашрор гуфта мешуд,
онон дар ғазаб мещуданд ва мефаҳмонданд: «ашрор соҳиб не,
балки мучоҳид соҳиб гУй»,“мегуфганд. Боре автобуси Ҷалолобод
- Кобулро дар нимароҳ дастае аз мучоҳиддин нигоҳ медоранд.
Нафаре аз он дастаи бадкирдор дохили автобус шуда, шиноснома
талаб менамояд. Яке аз мусофирон шиносномаашро бо ду дасти
адаб «ашрор соҳиб» гУён сӯйи ӯ дароз мекунад, ки ба рӯйи
мусофир як силй зада мегУяд: «Падарсаг, ма ашрор нестум, ма
мучоҳид астум, ки шумо номусулмонҳоро аз чанголи кофарон
наҷот метум».

Хабари хуши ин ҳафга он буд, ки Раҳим Мусулмонқулов,
18-уми декабри соли 1980, рисолаи докториашро бомуваффақият
дифоъ кардааст. Хеле шод шудам ва дар дил гуфтам, ки рУзе
мешуда бошад, ки банда низ ба чунин муваффақияти илмй
сарфароз гардам. Ope, ин ҳоло орзу буду бас. Ба ҳар ҳол
шодмонии Раҳимчон аз камина ҳам буд. Офарин гуфтам дар
ботин, ки дар як моҳ кам 43-солагй доктори илми филология
шудаанд.

359
Бисту ҳафтуми январ дар сафорат мачлиси якчояи
иттифоқҳои касаба доштем. Гречин маърУзаашро як соат,
сулфазанон, қироат намуд. Болои пирӣ, боз бемор ҳам шудааст.
Аз чониби гурӯҳи тарЧумонҳо Азимчон Юсуфов сухан кард.
Ҳарфҳои хубу бамаънй иброз дошт. Нафаҳмидам, чи хел шуд,
ки Муҳаммадчон навбат нагирифт. Ба гумонам таъкид шудааст,
ки маҳз Азимчон бояд гузориш диҳад вагарна дар чунин мачлисҳо
сухан рои дан насиби Муҳаммадчон мешуд.

Маҳмаддуллоҳи Лутф ба муддати даҳ рУз сафари Маскав
анчом дод. Баъд аз Султон Рачабов ин кас дуюмин точике буд,
ки ҳамчун мушовири бахши маориф пазируфга игу да буд. Дар
рӯзномаи «Ҳақиқати Инқилоби Савр>> касе аз фарҳангиёни
афғонӣ сари мақолаҳои банда изҳори ақида кардааст, аммо худам
бехабар мондаам. Дар шУъбаи Кумитаи Марказии ҳизбй низ
Абдуллоҳ Ноиб оид ба навииггаҳои ман изҳори хушй кардааст.
Бисту ҳанпуми январ Президента Академияи илмҳои Точикистон
М.С.Осимй ба Кобул омад. Корманди калони илмии Института
шаркншносии Маскав - Герасимова Алевтина Сергеевна бо эшон
якчо буд. Меҳмонхонаи «Кобул» рафтам, то ки М.Осимиро аз
наздик бубинам. Мақолаҳоямро барояш додам. Хурсанд шуд.
Ҳамчунин бо хонум Герасимова ҳам сУҳбат намудам. Чанде аз -
навиштаҳоямро бо худ гирифг. У рӯзи панчуми феврал ба
Маскав парвоз кард. Гуселаш намудам. Ваъда додам, ки тобистон
дар Института шарқшиносии Маскав хоҳем дид. Ёздаҳуми
феврал М.Осимй низ сУйи Ватан парвоз намуд. Вайро чанд тан
аз точикҳо гусел кардем. Паррон-парон дар шаҳри Кобул идома
дорад. Чавононро дар кУчаҳо нигоҳ дошта, ҳуччат талаб
мекарданд. Агар он чавон хизмата аскариро анчом надодабошад,
ба шУъбаҳои махсус мебурданд, то ки барои давлат хизмат
намоянд. ДирУз дар манзили Башир бо ду-се балчувониҳои
Бағлон шинос гардидам. Онҳо аз авлодони Сафар Амиршоеви
қаҳрамон буданд аз Сӯдараи Балчувон. Якеаш ҳашт-нӯҳ сол
доштааст, ки хонаводаашон ба Бағлон омадааст. Пагоҳии дигар
хонаи Шералй Саид даромадем. Модараш фавтида буд.
Тасаллояш додем. Бандагй ҳамин аст, - гуфтем. Дар ин рУзҳо
маколаеро дар бораи шахсият ва осори М.Турсунзода анчом
додам. Исми устод С.Табаровро низ зикр намудам. Бисту якуми
феврал ҳодисаи нохуши соли 1980, ки бо шиори «Аллоҳу акбар»
огоз ёфга буд, яксола мешуд. Боз шабнома пахш гардид. Таҳдид
мекарданд, ки имсол ҳам он шиорро такрор хоҳанд намуд, тс
ки русҳо баромада раванд. Тарафи давлат омодагиго

360
гирифтааст. Ҷо-ҷо танкҳоро гузоштанд ва постҳо ташкил додаанд.
Дастуре расида, ки то сеюми март аз хонаҳомон берун набароем.
Гирду атрофи сафоратро хаймаҳову танкҳо ишғол кардаанд.
Як даста устодони Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон бо сардории
дотсенти ҳуқуқшинос Солеҳбой Ҳасанов вориди Кобул
гардиданд. Дар ин чумла Абдусалом Қодирови биолог, Уктам
Бобоеви бостоншинос ва Кӯчибой Шукурови иқтисоддон шомил
буданд. Аз ин лиҳоз, ба меҳмонхонаи «Кобул» рафгам. Дар
ҳучраи рақами 3 чамъ омаданд. Дидорбинй кардем. Аз
навигариҳб дарак ёфтам. Корашон душвор хоҳад шуд. Дар
Донишгоҳи Кобул лексия хондан мушкилиҳо дошт. Мавзӯи
забондонй хеле муҳим буд. Лаҳчаи точикй ин чо таҳрир мехост.
Зарёб дар мусоҳибаи радиоияш оид ба танқиди адабй баҳс
оростааст. Бисёре аз эродҳояш, ҳарчанд ки мушаххас изҳор
накардааст, ба мақолаҳои камина иртибот дощтаанд. У адабиёти
имрӯзро эътироф намекард. Кормал боз ба Маскав рафт. Ӯ ба
Анчумани бистушашуми Ҳизби Коммунист даъват шуда буд.
Ба хотири амниятро таъмин доштан урдуи афғонй шаҳрро боз
таҳти назорат карор дод. Ҳамзамон дар рӯзҳои набудани
Кормал мехостанд, ки шаҳри Кобулро аз дастаҳои ашрор тоза
намоянд. Дар натичаи ин чорабинй 1200 нафарро доштаанд, ки
аз аъзоёни ҳарду чинохи ҳизб иборат мебопганд. Вақти тафтиши
пулисй гуфтаанд, ки русҳо баромада раванд, мо мулкамонро
худамон ҳимоя менамоем. То замоне, ки русҳо ин чо ҳастанд,
бо давлат ҳамкорӣ нахоҳем кард. Вақте ки бо Муҳаммад Башир
дар ин масъала сӯҳбат намудам, У низ ҳамин тавр мегуфт зеро
гурӯҳи У, ки аз ҳисоби шогирдони Тоҳири Бадахшй ташкил
ёфтааст, дар айни ҳол ба ҳукумати Кормал ҳамдастй зоҳир
наменамояд. Инҳо ба ин ақидаанд, ки дар сурати давлатро
пазируфтан, мардум аз онон рУй метобанд. Шояд Башир ва
аъзоёнаш ҳак буданд. Усмончон Обидов аз Душанбе баргашт.
Аз Фотима нома овард. Хати Парвиз ҳам расид. Раҳимчон
Мусулмонқулов менавишт, ки панч мақолаи бандаро ба китоби
«Илми Донишгоҳ - 80» дохил намудааст. Вай хоҳиш кардааст,
ки зудтар баргардаму сари вазифаи устодиам қарор бигирам.
Анчумани 2б-уми Ҳизби Коммунист корашро ба поён расонд.
Дар роҳбарият тагйирот нест. Боз ҳама наели Л.И.Брежнев, ки
синнашон аз 60 болост чо ба чо шуданд. Л.Брежнев ба дарачае
фартут шудааст, ки дигар даҳонаш гапаша намегирад.
Охирсуханашро ба душворие хонд. Ҳини маърУзаро ба Анчуман
қироат кардан, чанд дафъа пушти парда рафта, боз дар минбар

361
қарор гирифт. МавзУи Афғонистон эшонро пиртар сохт. Дар
Кобул латифа-факоӣ бофта буданд. Яке аз онро Асадуллоҳ
Ҳабиб ин тавр кисса кард: Л.И. Брежнев ҳар пагоҳй, қабл аз
ба дафтари кориаш рафтан, ришу мӯйи сарашро ислоҳ
менамудааст. Сартарош, пеш аз он ки ба кораш оғоз кунад аз ӯ
мепурсидааст: Леонид Илич! Дар Афғонистон чӣ ran аст? Брежнев
бо ифгихор дар бораи Урдуи шУравй ва фаъолияти пурфайзи
мутахассисони худ ҳарф мезанад.

Рӯзи дигар сартарош боз ҳамон саволро такрор мекунад.
Брежнев муфассал вазъи Афгонистонро ба сартарошаш
мефаҳмонад. Хулоса, саволи якхелаи сартарош чанд пагоҳии
дигар такрор мешавад. Брежнев пагоҳие асабй мешаваду
сартарошро дашноми қабеҳе дода мегӯяд: Чаро ту беақл ҳар
пагоҳӣ дар масъалаи Афғонистон саволҳои бемаънй медиҳй? Корат
чй, ки он чо чи ran аст?. Кори худата кунӣ намешавад? Сартарош,
оромона чавоб медиҳад: Леонид Иличи азиз! Ман ба Афгонистон
коре надорам ва ҳатто намедонам, ки он номи шахс аст ё деҳае.
Ман ба ин савол доданҳоям корамро осон мекунам. Чӣ навъ, -
мегӯяд Брежнев бо асабоният. Ин тавр, ки вақте Шумо номи
Афгонистонро мешунавед, мӯйҳои саратон сих-сих шуда рост
мешаванд, ин ҳолат қайчии ман онҳоро шарт-шарт мегирад.
Баъд Брежнев мегУяд: Ҳамин хел гӯй!? Сипас, баъд аз ин ки
хуб хандидем, Асадуллоҳ гуфт: чолиб аст, не?

Сеюми март ҳавопаймои мусофирбари «Бойинг - 720»-и
Покистонро террористҳо дар майдони ҳавоии Кобул
фароварданд. Сардори террористҳо Оламгир ном дошт. У аъзои
ҳизби Бохуто буд, ки аз чониби Зулфиқор кушта шуда будааст.
Дар ҳавопаймо 145 нафар мусофир, аз чумла занону тифлон
менишастанд. Оламгир аз Афгонистон талаб менамуд, ки ичозат
гирад, то ки ҳавопаймо аз фазой хоки Ирон парвозро анчом
диҳад. Дар ин маврид ҳоло аз сафорати Ирон чавоб нарасида
буд. Аз Покистон як ҳайати босалоҳият бидуни доштани ичозати
Афгонистон ба Кобул омад. Бо вучуди ин, Афгонистон ичозат
додааст, ки ҳавопаймои а>зоёни ҳайат ба майдони Кобул пойин
шавад. Ҳайат аз лутфи ҳукумати Афғонистон изҳори ташаккур
кард. Талабҳои Оламгирро бояд ҳал намоянд. Дар майдони
ҳавой тамошобинони зиёде чамъ омадаанд. Тарафи афғонй ба
мусофирони покистон й кампал ва ғизо доданд.

Рӯзи сеюм аст, ки ҳавопаймои мазкур дар Кобул маътал
мебошад. Дар ин се рӯз касе аз солун берун нашудааст. Шашуми
март Кормал аз Маскав баргашт. Бо ин ҳавопаймо аз Шӯравй

362
ҳайъати калоне барон иштирок дар Анҷумани иттиҳодияҳои
синфй ба Кобул ворид шуданд. Ҳавопаймои гаравгоншуда ҳоло
ҳам дар майдони Кобул қарор дорад. ДирУз писари котиби
сафорати Покистон дар Иронро террористҳо мачрӯҳ сохтанд.
Баъд аз чанд соате ҳалок гардид. Бабрак Кормал ба Оламгир
нома фиристода, хоҳиш кард, ки то соати сеи рӯзи ҳафгум
мУҳлатро дароз намояд. Яъне 21 соати дигар дархост мешуд.
Оламгир розй гардид. Дар солун шаш нафар табааи хоричй
ҳам будааст, ки се касашон ба Амрико тааллуқ доштанд. Як
нафараш аз Норвегия будааст. Онҳо баТашкилота Давлатҳои
Муттаҳида мурочиат намуданд, то ки начоташон диҳанд.
Америкоие бевосита ба ҳукумати Афғонистон дар мавриди начот
ёфган хатча фиристонд. Талаби дигари Оламгир бо озод кардани
навад зиндонии сиёсие, ки дар Покистон мебошанд, иртибот
дошт. Панч рУз сипарй шуд, вале Зулфиқор ҳеч иқдомеро рӯйи
кор наовардааст. Террористҳо чор адад граната ва силоҳҳои
дигар ҳам доштаанд. Агар ба вақти гуфтаашон талабҳошон
амалй нашавад, имкон дорад, ки ҳавопайморо тарконанд.
Ниҳоят, ичозат шуд, ки ҳавопаймо аз фазой Ирон парвоз кунад.
Баъд аз чанд соат маълум гардид, ки ҳавопайморо дар Димишқи
Сурия поён карданд. Аз Димишқ Оламгир талаб намуд, ки 54
нафар аз зиндониёнро озод карда, ба Димишқ интиқол диҳанд.
Покистон ин талабро ба чо овард. Яксаду ду нафар мусофирон
озод гардиданд. Се нафар террористе, ки бо роҳбарии Оламгир
ҳавопайморо гаравгон гирифга буданд, ба ҳукумати Сурия худро
таслим доданд... Оламгир ҳам худро таслим сохт... Хабари
нохуше аз чабҳаи Чалолобод расид. Як точики дигарро бо номи
Зуҳуров Мухаммад, ки аз ноҳияи Исфарабуд, кунгганд. Тавре
ки мебинем, ором шудани Афғонистон амри муҳол аст. Афғонҳо
нахоҳанд гузошт, ки ШУравй дар ин кишвар пирУзй ба даст
орад. Шонздаҳуми март гурӯҳи дигаре аз чумлаи устодони
мактабҳои олии Душанбе барои дар Донишгоҳи Кобул даре
гуфган омаданд. Дар ин миён дУсти банда Курбон Бобоев,
ҳамкорам Иброҳим Усмонов, Зуҳуриддин Юсуфов, устоди
Института педагогии ба номи Шевченко Собир Мирзоев ва
дигарон буданд. Бо шунидани Ин хабар роҳи микрорайони навро
пеш шрифтам, ки аз мо чандон дурй надошт. Онҳо хонаҳошонро
ба низом медароварданд. Шароиташон чандон хуб набуд. Ба як
ҳучра ду нафарро чой карда буданд. Курбон аз Мӯсо хат овард,
аммо гали тоза надошт. Ҳабдаҳуми март Курбон Бобоев бо дигар
устодон меҳмон шуданд. Ба инҳо дар Маскав гуфтаанд, ки ба

363
забони дарй даре мегУянд, аммо ин чо фармудаанд, ки мазмуни
лексияҳошонро аввалан ба забони руей менависанд ва баъд ба
форей хонда мешаванд. Фармудаи бахши мактабҳои олии
сафорат ба он маънй аст, ки лексияҳошонро месанчанд. Агар
сараввал ба дарй таҳрир ёбанд, бародарҳои рус намефаҳманд,
ки устодони унвондори точик ЧИҲО мегУянд. Аз ин лиҳоз, матни
руей санчида шуда, баъд ичбзати ба дарй хонданро медиҳанд.
Ин талабот як навь нобоварй ба устодони точикистонй буду бас.
Афғонҳо ин чиҳатро хеле хуб дарк мекарданд. Метарсиданд,
ки бо мурури замон.ШУравй Афғонистонро монанди чумҳуриҳои
Осиёи Миёна таҳти назорати миллатгароёнаи хеш карор хоҳад
дод. Ҳузури ШУравй дар ҳоли ҳозир озодиҳои мардуми
Афғонистонро коста мекарданд. Тақсими вазифаҳо ба
вазоратхонаҳо ва дигар бахшҳои чомеа бе ичозати ШУравй амалй
шуда наметавонист. Хулоса, намехостанд, ки таҳти тасарруфй
ШУравй карор бигиранд...

БА ТАЪҚИБИ ГУЛБИДДИН...

Таърих гувоҳ аст, ки аз нахустин рУзҳои пирӯзии Инқилоби
Савр, дар сарзамини Покистон дастаҳои мухолифин бо номҳои
Гулбиддини Ҳикматёр ва профессор Бурҳониддини Раббонй
таъсис ёфганд ва дар мукобили ҳукуматҳои Таракй, Амин ва
Бабрак Кормал қарор гирифтанд. Ҳарду даста аз чониби
Амрико, Чин, Арабистони Саудй, Инглистон ва Покистон
ҳаматарафа дастгирй меёфтанд. Махсусан, баъд аз марҳалаи
сеюми Инқилоб, ки бо ибтикори Давлати ШУравй рУйи кор
омад, фаъолияти дастаҳои номбурда рУ ба инкишоф овард.
Акнун ин ду гурӯҳи мусаллаҳ тасмим гирифга буданд, ки Урдуи
чандсадҳазораи шУравиро рУ ба шикает биёранд. Онҳо дар
тамоми вазорату муассисаҳои давлатӣ ва ба хусус вазоратҳои
қудратй одамони худро доштанд ва ҳар икдоме, ки Урдуи
афғонӣ, ё ШУравй пеш гирифганй мешуданд, Гулбиддину Раббонй
аз он иттилоъ пайдо мекарданд ва омодагии чиддй мегирифганд.
Бинобар ин ки Урдуи ШУравй тачрибаи кофии чангй дар
кӯҳпораҳоро надорад, нерӯҳои мучоҳиддин бештар муваффак
мешаванд ва ба талафоти бештари асокири шУравй даст
мегузоранд.

Бадбахтии ҳукумати расмии Кобул дар он буд, ки аз чониби
қавму қабоили кишвар ҳамдастй намедид. Ҳол он ки мучоҳиддин
дар атрофи Афғонистон ва ҳатто дохили Кобул ҳамкории

364
мардумро 6а хубӣ эҳсос менамуд. Дар ин чода, минтақаи
паштуниишн бештар ба Гулбиддин эътиқод дошт ва фармудаҳои
вайро ҳамеша ичро мекарданд. Ба дастгоҳҳои чосусии шУравй
амре расида буд, ки Гулбиддини Ҳикматёр ва қумондони
сарсупурдаи Раббонӣ - Аҳмадшоҳи Масъуд чисман аз байн бурда
шаванд. Омодагиҳои чиддие ҳам пешбинй мегардиданд. Вале
онҳоро нобуд сохтан кори осон набуд, зеро эшон ҳамеша берун
аз. Афғонистон қарор доштанд ва то ин дам на Гулбиддин ва на
Аҳмадшоҳи Масъуду профессор Раббонӣ ба хоки Афғонистон
нагузашта буданд. Дар дохи ли Афғонистон қумондонҳои онон
раҳнамой менамуданд. Аз ин лиҳоз, Шӯравӣ мақсад гузошт, ки
онҳоро дар хоки Покистон ба ҳалокат расонад. Дар мавриди
Аҳмадшоҳ ва Раббонй вобаста ба иқдоми номбурдаи ШУравй
банда маълумоте дар даст надорам, аммо дар бораи Гулбиддин
гурӯҳе чунин амрро дар ихтиёр дошт. Ба асоси суханчинони
дохилй, ки байни Чалолободу Пешовар рафту омад мекарданд,
саркардаҳои мучоҳиддин аз ин навъ ибтикороти ШУравй воқиф
будаанд. Ба ҳар ҳол, чунон ки гуфтам, бародаре аз идораи
марбута дар ин маврид супориш гирифта буд, вале на бо он
ҳадде, ки Гулбиддинро маҳз дастаи У аз байн бубарад. Албатта,
чунин супориш содир нашуда, балки эшон макони зист, хати
ҳаракат, бУстонсаройи Гулбиддин, шахсони наздикашрокашф-
менамуд. Ба ин хотир, мавсуф ба воситаи мансабдоре шахсеро
аз самти шимол пайдо менамояд, ки бародараш духтури шахсии
Гулбиддин буд. Он бародар вайро аз наздик бояд медид. Аммо
то ин ки онҳо якдигарро медиданд, чеҳраашро мешинохт, Уро
чанд рУзе месанчид, дарачаи фаҳмишу масъулиятмандиашро
таҳти назорат қарор медод. Он шахе бояд намедонист, ки
мусоҳибаш дар кучо кор мекунад. Дар асл онҳо якдигарро гУё
намешинохтанд. Чунин ҳам мешавад. Мансабдори афгон дар
ин масъала хеле пухта будааст ва медонистааст, ки оқибати
чунин ибтикор чй хоҳад шуд. Назар ба хоҳиши он бародар
мансабдори миёнарав бародари духтури Гулбиддинро ба порки
Зарнигор даъват мекунад. Ба ин хотир корманди дастгоҳи
чосусии шУравй ба дафтари мансабдори афгон меравад, то ки
бо он чавон аз наздик ошно гардад. Ба назари корманд, он
чавон қавораи паштуй доштааст, ки хеле муҳим будааст. Вале
либосҳояш дУхти шимолро мемонданд ва ба зудй ифшо
гардиданаш аз имкон дур набудааст. Баъд аз ин имтиҳон аз
миёнарав хоҳиш мекунад, ки Уро вақти чошт ба ресторани
«Хайбар» даъват намояд. Барояш бояд мегуфгааст, ки ба шахсе

365
вомехӯрад, ки дар дасти чап рӯзномаи «Ҳақиқати Инқилоби
Савр» дорад. Соати муайян вақте ки ба ресторан ворид мешавад,
он ҷавонмард сари мизе қарор донггааст. Гӯё ки ӯро намешиносад
толорро аз Назар мегузаронад, ки чавон аз чояш баланд мегардад,
зеро рӯзномаро мебинад. Онҳо дар рӯ ба рӯи ҳам қарор
мегиранд. Ҳолу аҳволи деҳқонсиратро пурсон мешавад. У ҳоло
баҳри чй вохУрданашро намедонистааст. Саволи нахустё, ки
барояш медиҳад дойр ба авзои шимол буд, он чоҳое, ки вай
иқомат мекард. Аз мақоми дастаҳои ихвонй пурсон мешавад,
ки дар шимол хеле фаъол буданд. Ҳамзамон пурсидааст, ки аз
Покистон чй касе ба ихвониҳо роҳбарй менамояд? У чавоб
медиҳад, ки Гулбиддини Ҳикматёр. Мавсуф илова менамояд,
ки Гулбиддин зодаи Имом Соҳиб аст ва табиист, ки дастаҳояш
барон дифои минтақа аз шӯравиҳо, амалиёт мегузаронанд.
Мехостааст фаҳмад, ки чавон Гулбиддинро аз наздик мешиносад
ва ягон иртиботе бо У дорад ё не. Эшон чавоб додааст, ки
Гулбиддинро ду-се бор дидааст ва дар айни ҳол бародараш
духтури вай аст. Аз чавобҳои чавонмард маъние мебардорад, ки
миёнрав Уро ба мавзУъ ошно сохтааст. Сипае, пурсидааст, ки У
метавонад барои дидорбинии бародараш озими Пешовар шавад?
Мавсуф, бале агар «миёнрав»’ амр фармояд. Ҳеч мушкилие
надорад, ҳатман меравам. Баъдан аз У пурсидааст, ки ба хотири
он кас метавонад бо дасти бародари доктораш Гулбиддинро аз
байн бубарад. Албатта, ин кор душвор хоҳад буд, аммо бояд
аз наздик бародарамро бубинам ва он гоҳ мавзУъ маълум хоҳад
шуд,- мегУяд чавонмард. Ба икрори он бародари чосус аз миён
бардоштани Гулбиддин ба ӯҳдаи дастаи У гузоигга нашуда
будааст. Аммо муайян кардани чою соатҳои ҳаракату
вохУриҳояш бо қумондонҳои саҳроияш вазифаи У будааст.
Ногуфга намонад, ки барои амалй сохтани ин фармоиш чандин
гурӯҳҳои чосусй саргардон будаанд. Баъд аз чамъоварии
маълумотҳо ва таҳлили воқеии онҳо кори асосиро шояд идораи
дигаре анчом медод, ки барои эшон маълум набуд. Бо вучуди
ин агар ин супоришро духтури Гулбиддин анчом дода
метавонист, ҳеч бадие надошт, баръакс боиси обрУи дастаашон
мегардид. Аз ин лиҳоз, вазифаи дуюмро ҳам назди чавонмард
мегузорад. Ӯ бояд муддати як ҳафга ҳама рафгу омадҳои
Гулбиддинро то чойи рахти хобашу шахсони хидматгораш
меомУхт. Сипае, саволаш додааст, ки рафгуомадаш чанд афғонй
тамом мешавад? Панчоҳ ҳазор афғонӣ мегУяд. Ҳаво рӯ ба гармӣ
меовард. Дар ин рӯзҳо Гулбиддин аз бУстонсаро ва қароргоҳои

366
дар ҷангалзор будааш истифода менамуд. Ба ин хотир, мавзУи
рафтани чавони шимолиро тезондан лозим мешуд. Аз миёнрав
хоҳиш кардааст, ки ба воситаи хаётиҳояш (дузандаҳояш), ки
аз чумлаи муҳочирин дар Кобул зиёд буданд, барон мусофири
вай сару либоси пешоварй омода кунад. Он кас «ба чашм»,
мегуяд. Дар байни се-чор рУз либос омода мешавад. Ниҳоят,
чавонмардро ба сафари Пешоварй Покистон омода месозад. Бори
дигар вазифаҳояшро мефаҳмонад. Мӯҳлати рафту омадро се
ҳафта муайян мекунад. Дар бозгаигг ба воситаи миёнарав маро
пайдо карда метавонй, - мегУяд ба эшон вақти хайру хуш. Се
ҳафгаи интизорй ҳам мегузарад. Пагоҳие миёнарав зангаш мезанад
ва дар бораи омадани мусофир иттилоъ медиҳад. Боз дар ҳамон
чойи пештараашон вомехӯранд. «Шерй ё рӯбоҳ»,- пурсидааст
аз чавон. Ҳам шеру ҳам рӯбоҳ, гуфтааст У хандида. Шер
буданаш он будааст, ки макону замони ҳаракатҳои Гулбиддинро
муайян кардааст, рУбоҳаш он, ки Гулбиддин дастнорас аст.
Қиссаи мусофирро гУш медиҳад: У ба воситаи Чалолобод ба
хоки Покистон ворид мешавад. Суроғаеро, ки бародараш барояш
дода буд, таъкиб мекунад. Вале Уро дар он сурога намеёбад.
МегУянд, ки доктар дар Карочй аст. Роҳи Карочиро пеш
мегирад. Бародарашро мебинад ва сабаби омаданашро арз
мекунад. Доктар чанде ба андеша дода шуда, сипас мегУяд, ки
чунин амалро У анчом дода наметавонад, зеро Гулбиддин
тақрибан ба ҳеч кас боварй надорад. Гурӯҳҳои амниятиашро
даҳчанд кардааст. Дар айни ҳол, Гулбиддин ба хидмати доктар
зарурат надорад. Тоза арУси инглисй гирифтааст, ки хеле чавон
аст. Доктар ба чунин хулоса меояд, ки Гулбиддинро дар ин
чоҳо нобуд сохтан ғайри имкон аст. Ҷойи хобашро ҳам тағйир
мекунад. Баъзан дар Пешовар аст, баъзан дар Карочй,
мавридҳои дигар бо мушовирони низомии Амрико сару кор
дорад, то ки дар мактабҳои махсуси таъсисдодаи онҳо чавонони
паштуро тарбия намоянд. Бародараш илова менамояд, ки агар
чунин шавад, ки Гулбиддин ба чабҳаи Чалолободу Хуст сафар
кунад, он гоҳ имкон дорад, ки аз байн бурданаш осон гардад.
Ин корро фақат ба воситаи дастаи амниятиаш анчом додан
мумкин аст, аммо дар дастааш зархаридони хоричй ҳам дорад,
ки онҳо дар баробари пули калон хеле сарсупурдаанд. Сипас,
доктару бародараш ба Пешовар меоянд ва чанд рУзе фаъолияти
Гулбиддинро аз дур ва ба воситаи баъзе хадматгоронаш ба
мушоҳида мегиранд. Маълум мекунанд, ки Гулбиддин ҳар
пагоҳй на дертар аз соати ҳашт аз Пешовар берун шуда, сӯйи

367
чангалзоре, ки он чо бештар масруфиятҳои низомиашро бо
гурӯҲҲОи махсус анчом медодааст, раҳсипар мешудааст. Мошини
хоричии сиёҳшиша дар хидматаш буда, аз чор гУша дастаи
мотосиклистҳо гуселаш мекардаанд. Дар минтақаи чангалзор,
ки чанд километре ба дохил рафтанаш лозим меомадааст, дар
сари ҳар дарахти арча снайпере карор мегирифгааст. Ьо ин
роҳ 6а гайр аз Гулбиддин каси дигаре истифода
намекардааст.Гузашта аз ин, даромадгоҳи чангалро посбонҳои
паштунажод дар назорат доштаанд. Баъд аз тамошову
мушоҳидаҳои чандрУза, доктар ба бародараш мегУяд, ки дар
ин вазъият тавре ки мебинй, хостаи ту ичро нахоҳад шуд. а
ҳар ҳол макони баҳориву тобистониаш якчоя бо сафарҳояш
маълум гардиданд, ки барои корманд муҳим будааст. Дар ҳамин
замина ба чойи даркорӣ ҳисобот мефиристад. Баъдан чанд
кӯншшҳои чиддитаре ҳам дар мавриди мавзУи Гулбиддин сурат
гирифта бошад ҳам, натичаи дилхоҳ намедиҳад. Назар оа
гуфгаи он чавонмард бо ёрии мушовирони низомии Амрико чанд
адад мактабҳои террористй фаъолият мекардаанд, ки
шунавандагонашон асосан наврасону чавононе аз Паштунистон
будаанд. Омодагии чиддие барои аз хоки Афғонистон
баровардани Урдуи шУравй сурат мегирифгааст. Тобистони соли
1981-ро ба тобистони сУзоне табдил доданй будаанд.

ДАР МЕҲМОНИИ ТОЛУҚОНӢ

Ба ҳисобе дар Афғонистон панчсад ҳазор Узбекҳо зиндагй
мекунанд. Ин кабила асосан дар самти шимол рУзгор доранд.
Муҳити чугрофиёи ин самт чунин аст, ки точикону Узбекон
такрибан омезиш ёфгаанд ва бо ҳам хеле итгифок мебошанд.
Махсусан, дар истифодаи забони форсй Узбекон аз точикон кам
тафовут мекунанд. Чунин ба назар мерасад, ки онҳо ба муҳити
точикй худро пайвастаанд. Вақте ки ба як шахси узбекзабон
сУҳбат мекунй, агар худаш нагУяд, ки ба қавм Узбек аст, аз
гуфгор ва лаҳчаи форсиаш Уро форсизабон медонй. Нуруллоҳи
Толуконй аз ҳамин навъ Узбекони Афгонистон буд. Эшон дар
Толуқон таваллуд ёфга, ба сабаби ин ки шахси фарҳангй буда,
шеър эчод менамуд, «Толуконӣ»-ро ҳамчун тахаллус интихоб
кардааст. Ҳол он ки тахассуси касбиаш низомй буд. Рутбаи
полковники допгг. Дар пирУзии Инқилоби Савр фаъолият нишон
дод, аммо дар баробари дигар қавмҳои гайри паштун бо дасти

368
Амин зиндонй гардид. Бисту ҳафтуми декабри 1979 мисли садҳо
фарҳангиёни кишвар аз маҳбаси Пули Чархй озод шуд. Дар
айни замой раиси матбааи ҳарбй мебошад. Толуқонӣ ҳанӯз қабл
аз Инқилоби Савр бо дрнишманде аз чумҳурии Ӯзбекистон бо
номи Ориф Усмонов ошной пайдо карда, дар боби чамъоварии
адабиёти шифоҳии Узбек ба О.Усмонов мусоидат кардааст. Тавре
ки ишора шуд, як даста унвондорҳои точику Узбекро ба воситаи
вазорати мактабҳои олии шУравй ба Кобул даъват намуданд, то
ки дар Донишгоҳи Кобул ҳамчун устод дар бахшҳои мухталиф
ба фаъолият пардозанд. Дар ин миён аз Узбекистан Ориф
Усмонов ва каси дигаре бо номи Абдулазизов, ки бароям ноошно
буд, ҳузур доштанд. Чун Нуруллоҳи Толуқонй ба табақаи
фарҳангй алоқаи бештар мегирифт, Орифи ҳамқавму
ҳамзабонашро ба меҳмонӣ даъват карданӣ шуда, ҳамзамон
хостааст, ки як маҳфили илмиеро дар манзилаш ба чараён
дарорад. Ба ин хотир бо дУсташ Асадуллоҳ Ҳабиб машварат
намуда интихоби меҳмонони дигарро ба ихтиёри эшон мегузарад.
Асадуллоҳ Ҳабиб аз устодоне, ки тоза ба Донишгоҳ муаррифй
шуда буданд, Қурбон Бобоевро хеле хуб мешинохт. Онҳо оғози
солҳои ҳафтодум дар аспиратнтураи назди Донишгоҳи
Ломоносови Маскав таҳсил карда буданд. Борҳо Асадуллоҳ аз
Қурбону дониши У, аз одамияташ қиссаҳо менамуд. Акнун ҳамин
Курбони дӯсти деринаш дар Кобул карор дошт ва бо У дар як
донишгоҳ ифои вазифа мекард. Табиист, ки Асадуллоҳ дар
мавриди киҳоро ба меҳмонии Толуқонй даъват донгган аз Курбон
машварат мегирад. Аз ин чост, ки ба рУйхати меҳмонон
Зуҳуриддин Юсуфови кимёдон ва Собир Мирзоев шомил
мешаванд. Азбаски дар рӯйхати худи Асадуллоҳ ҳамчун шахси
собиқаи зиндагидоштаи Кобул банда ҳам будам, У ба манзилам
меояд, вале пайдоям намекунад ва хатчае мегузораду меравад.
Ман хатчаро гирифтам, аммо дар он мавзУи меҳмонй зикр
наёфга, балки суроғаи мизбон омадабуду бас. Имзоро шинохтам,
ки аз Асадуллоҳ буд. Вале ба хатча чандон диққат надодаму
бо мутолиа дода шудам. Ин шабу рӯзҳо танҳо будам, зеро
Таҳмина бо модараш ба асоси телегроме дар Ватан қарор
доштанд. Соате баъд дарвоза кУфга шуд ва донишчУе салом
дод ва гуфт: «Доктар соҳиб! Шумо меҳмони Толуқонй ҳастед».
Пурсидам, ки он чо боз киҳо чамъ омадаанд. ДонишчУ чавоб
ДОД, ки танҳо Асадуллоҳи Ҳабибро мешиносаду бас.

Бинои истиқоматии Толуқонй аз бинои мо чандон дурй
надонгг. Либосҳоямро пУншда аз пунгги донишчӯ равон шудам.

369
Толори пазироӣ пур аз меҳмонҳо буд. Асадуллоҳ аз чо баланд
шуда, аввалан баТолуқонй муаррифиам кард. Сипае меҳмонони
дигарро низ ошно сохт. Сари мизи меҳмонии Нуруллоҳ
Асадуллоҳи Ҳабиб, Қурбон Бобоев, Зуҳуриддин Юсуфов, Собир
Мирзоев, Ориф Усмонов, Абдулазизов менишастанд. Асадуллоҳ,
ки раиси нишаст буд, бандаро ба паҳлуяш шинонд. Маълум
шуд, ки ҳоло ба нон даст дароз накардаанд, балки маро маътал
шудаанд. Маҷлисро Асадуллоҳ ифтитоҳ бахшид, ҳозиронро
ба якдигар шиносонд. Беиггари таърифҳояшро дар васфи камина
қарор дод. Қариб буд, ки гӯяд: «Доктар Худойназархон
бошандаи вокеии Кобул аст». Сари мақолаҳоям сӯҳбат карда,
и к pop шуд, ки бисёре аз фарҳангиёни Кобул доктар
Худойназархонро аз худ медоданд. 1умон доштаанд, ки банда
табааи Афғонистон мебошам. Ҳамзамон дар шахсияти Курбон
Бобоев ҳам сифатҳои хуберо нисбат дод. Солҳои таҳсили
аспирантураро ёдоварй кард. Азбаски дар миёни ҳозирин аз
ҳама шахеи ба синну сол калонтар Ориф Усмонов буд, сухани
аввалро ба ихтиёри эшон вогузошт. Асадуллоҳ дипломата расида
ҳам буд. Охир, мо ҳамагй дар меҳмонии шахеи Узбек карор
допггем ва ба эҳтароми Нуруллоҳ дуруст кард, ки ба намояндаи
Узбек навбати аввалро дод. Ориф Усмонов аз фаъолияти
тоинкилобиаш дар самта шимол ва чараёни ошноияш бо мизбон
сӯҳбат намуд. Тақрибан ҳама бо навбат сухане гуфтанд. Банда
низ аз мизбон изҳори ташаккур намуда бештар оид ба мақоми
қавми Узбек дар чомеаи Афғонистон, дӯстии он бо кавми точик
ҳарфҳое гуфтам. Баъдан андаке ба сиёсат дода Шуда, сифате аз
Шароф Рашидов кардам, ки то чй андоза дар ободонии
кишвараш саҳми арзандаеро дорад. Бо шунидани исми Шароф
Рашид Узбекҳо дар шахеи О.Усмонов, Абдулазизов ва Талуқони
аз чойҳо баланд шуда, каф заданд. Ин боис гардид, ки точикҳо
ҳам бо онҳо ҳамроҳӣ карданд. Хайрият, худамро ба даст
гирифтаму нагуфтам, ки бо чараён гирифгани марҳалаи сеюми
Инқилоби Савр чаноби Шароф Рашидов ҳамчун дӯсти қарини
Л. И. Брежнев масъалаи Турки стон сохтанро дар заминай самти
шимол ба миён гузошта буд. Ин назария воқеият дошт. Ҳатто
Балхи бостониро маркази Туркистон қарор доданӣ буданд.
Пайваста ба ин масъала чанд маротиба ба мушовирони гурӯҳи
ҳизбй арз доштам. Вақте ки академик М.С.Осимй ба Кобул
омад, дар танҳой аз ин накшаи пинҳонй огоҳаш сохтам. М.Осимй
бо шунидани ин хабар чанд дакиқа ором монд. Хеле ба андеш
рафт ва гуфт: «Хуб шуд, ки ин масъаларо гуфтед. Дар Маскам

370
ҳатман бо шахсони дахлдор мерасонам, ки чунин иқдом агар
сурат бигирад, саҳви дигаре дар сиёсати ШУравй нисбати
Афғонистон рух хоҳад дод».

Нишасти манзили Толуқонй то соатҳои нӯҳи шаб идомаёфт.
Сӯҳбати бомаъние шуд, зеро ҳама фарҳангиён буданд. Толуқонй
аз шодравон Тоҳири Бадахшӣ ёдовар шуд. Таъйид намуд, ки
ӯро Амин кушт. Нуруллоҳ ҳам худро аз шогирдони мактаби
сиёсии Бадахшй меҳисобид. Болои мизи меҳмонии Толуқонй ҳама
навъҳои ғизоҳои кобулй мавчуд буд. Ҳатго дар чанд лаълй кабоби
гӯшти калпура ҳам оварданд. Аксари меҳмонон намедонистанд,
ки он чй гӯштест. Асадуллоҳ ва банда, ки ба ин ғизо кайҳо
алоқа доштем, ба меҳмонон фаҳмондем. Қурбону Собирако чанд
бурдае ба даҳон андохта буданд, ки мазашон доду лаълиҳоро
тарафи худ кашиданд. Намедонам Зуҳуриддин ҳам ба ин гӯшт
тавачҷӯҳ зоҳир кард ё не. Медидам, ки О.Усмонов бо завқ
мехӯрд. Ин ғизо хеле боиси баҳси ҳозирин гардид. Охир, гӯшти
беҳтарин будааст-ку, мегуфганд, кашне, ки акнун аз он истифода
менамуданд. Қурбон лаззат бурду гуфт: «Мо хуб мардуми
беақлем, ҳамин навъ гӯнгги деликатесро назди сагон мепартоем.
Ҳамагон «рост, рост», - гУён Қурбонро дастгирй мекарданд.
Ниҳоят, баҳси калпура ба поён расиду рухсат шудем. Боз чанд
рУзи дигар меҳмонии Толуқониро пеши назар меовардем, ки
чиҳатҳои хотирмони бисёре донгг.

ШАРАФИДДИН ПУШАЙМОНИ МЕКАШИД...

Ба ақидаи Башири Бағлонӣ дар Афғонистон якуним миллион
муҳочирон аз гУшаву канори дунё умр ба cap мебаранд. Дар
ин чумла чанд сад ҳазор муҳочироне ҳам ҳастанд, ки аз КУлобу
Ховалинг, МУъминободу Балчувон, Дашти Чуму Шӯробод,
Сарчашма ва мавзеъҳои дигар солҳои cap даровардани русҳо
ба минтақа Ватани бобоиро чониби самти шимоли Афғонистон
табдил додаанд. Ин мардум бештар дар навоҳии Толуқон, Имом
Соҳиб, Хонобод, Бағлон иқомат доранд. Шарафиддин аз
мардуми Балчувон буд, ки акнун зодгоҳаш Бағлон шинохта
мешуд. Вай деҳқонзода аст. Баъд аз Инқилоби Савр минтақаро
нооромиҳо фаро гирифт ва бисёре аз бошандагони Бағлон ҳам
чониби пойтахт сафар карданд, ки дар ин чумла Шарафиддин
ва Сирочиддин ҳам қарор доштанд. Инҳо бародарон буданд ва
ба Башири Бағлонй эҳтиром мегузоштанд. Баъд аз ин ки Башир

371
аз фирори ичборй дубора ба Кобул ворид гардид, чанде аз
ватандорҳояш ба аёдаташ омаданд, зеро У чониби Баг л он рафга
наметавонист. Башир ҳамчуноне ки собиқадор буд, вазифаи
вакилиашро анчом медод ва барои муҳочироне, ки мехостанд ба
кишварҳои дигаре рӯ биёранд, ҳуччат месохт ва дар бадали ин
заҳмат рӯзгорашро мегузаронд. Аксари бағлониҳои дар Кобул
муқимишуда ҳамеша аз Башир маслиҳатҳо мегирифганд. Башир
бошад ба ҳар кадом кореву шугле пайдо мекард, то ки онҳо ба
Дастаҳои ашрор худро напайванданд. Ин шабу рУзҳо
фиристодаҳои мучоҳиддин даҳҳо чавонони бекорро аз бозору
майдонҳо чамъ карда, ба ивази маоши калоне бо нерӯҳои ихвонй
мепайвастанд. Тарафи ШУравй ҳам дар якчоягй бо маъмурони
вазоратҳои қудратй баъзан касонеро аз маҳалҳо, навоҳиву
вилоятҳо чалб намуда, дар кучоҳо мавчуд будани мухолифонро
пайдо карданӣ мешуданд. Дар чунини ҳолатҳо баъзеҳо
хусуматҳои хонаводагӣ ва ҳамсоягиро ёдовар шуда ба хотири
қасос ситондан аз чанд ҳамсояаш ё шахсони алоҳида иттилоъ
медод, ки дар фалон қария дастаи мучоҳиддин қарор дорад.
Он гоҳ тарафи давлат он шахси хабаровардаро бо худ шрифта
мебурд, то ки деҳа ё чойи қарордоштаи ихвониҳоро нишон диҳад.
Албатта, онҳо розй мешуданд, то ки ҳамон қарияе, ки замоне
авлодони Уро ранчондаанд, бомбаборон шавад. Ё ин ки
мегуфтанд, ки фалонй дар мавриди ҳукумати Кормал бадгУй
кард. Ҳамин кофй буд, ки он шахс зиндонй гардад.
Мутаассифона, Шарафиддин ҳам бо кадом роҳе ба
вертолётчиҳои чангй алоқа шрифта, чанд деҳоти самти шимолро
бомбаборон мекунанд. Ин хабарро Башир ба ман расонд, то ки
бо У сУҳбат намоям ва пеши роҳашро бигирам. Назар ба
маълумоти Башир дар рУзҳои Инқилоб чанд нафар аз деҳаҳои
ҳамсоя Шарафиддинро ранчонда будаанд. У дар бадали бисту
панч ҳазор афғонӣ роҳбалади вертолётҳои чангй шуда, аз фазо
ҳамон қарияҳоеро, ки он чо шахсони номақбулаш рӯзгор
доштанд, нишон медиҳад ва русҳо бомба мепартофганд. Мардуми
он маҳалаҳо фаҳмидаанд, ки дар ин кор Шарафиддин даст
дорад, ба Башир шикоят мекунанд. То ки бо Шарафиддин
сУҳбат намоям, бояд медонистам, ки кадом рУз чунин амалиётро
анчом додааст. Вакил рУзу соаташро гуфт. РУзи дигар ба воситаи
Сирочиддин Уро пайдо кардам. Сари пиёлаи чой нишастему
ҳолу аҳвол пу рейд ем. Вай ҳоло пай намебурд, ки чаро «доктар»
даъваташ кардааст. Баъдан аз У пурсидам, ки оё рост аст, к -
дар бадали пул ҳамдеҳаҳои худро нобуд месозад? На, - гуфт,

372
- ин ran ба куллӣ ғалат аст. Пас гуфтам: «ДирУз соати ҳафти
пагоҳй бо вертолёт ба самти тимол рафта фалон карияро бо
роҳбаладии кй бомбаборон карданд?» Шарафиддин инрошуниду
парешонҳол гардид. Ранги чеҳрааш тағйир кард. Сипае пурсид:
«Доктар соҳиб! Ин маълумота ба шумо кй дод?» Гуфтам муҳим
нест, ки кй дод, балки бо Қуръон қасам бихУр, ки ҳамон роҳбалад
ту набудй, боварат мекунаму мавзУъро аз байн мебардорам.
Хеле ба андеша рафт ва изҳор дошт, ки «Оре, ман будам.
Аммо и кора ма на барои хусумат бо ҳамсоягон, балки аз рУйи
бекорй анчом додам. Дар як рУз кй бисту панч ҳазор мета?
Мисли ма бисёр аст, ки ба воситаи шУравиҳо пул кор мекунало-
гу фт Шарафиддин. Ман ба У гуфтам: «Агар ту ба кор зарурат
дорй, ман бароят коре пайдо хоҳам кард, вале дигар ба чунин
иқдомҳои нохуб даст назан». Дуруст аст, - гуфг У. Баъд
пурсидам, ки мехоҳад дар нонвой кор кунад. «Бале,- гуфт,-
кошкй ин тур шаваду ма аз маломати ҳамсояҳо халос главам».
Зимнан, савол гузопггам, ки чаро бо вакил соҳиб, қаҳрй шудааст?
«Барои амй корҳо»,- гуфг Шарафиддин. Дар поёни сӯҳбат, аз
кори кардааш пушаймонй кашид ва чашмонаш ба ҳалқаи об
шабоҳат пайдо карданд. Боз дилам ба ҳолаш сУхт. Дар дил
мегуфгам: «Ачаб касеам, охир, кори ман чй аст, ки ин чо кй ба
чй кор машгул аст?» Аммо вичдон намебардошт, ки одамони
бегуноҳ кушта мегарданд.

Воқеан, қасосгирй, хусуматчУй дар кишвар чой дошт.
Гузапгга аз ин, бештари вакт Урдуи шУравй бидуни фаъолиятҳои
кашшофй амал мекард. Бепггар ба ran и ҳамин навъ ранчидагиҳо
аз якдигар, ё бо дурӯғе, ки дар фалон қария чанд тан ихвонй
хонаҳои авлодҳошон рафгуо дорад, деҳаро хароб месохтанд.
Ин лаҳзаҳо ба дониши захиракардаам рУй меовардаму савол
медодам, ки охир, чунин ҳодисаҳои нохуш, ки ҳоло мебинам
дар Точикистони солҳои бисту сии мо низ вучуд дошт-ку.

Дар ҳамин замина, рУзе дар Маскав профессор Комиссаров
Даниил Семёнович қиссаи ачибе кард. Солҳои ей Уро аз соли
сеюми факултети шаркшиносии Донишгоҳи Ленинград, ҳамчун
тарчумон ба шУъбаҳои сиёсии аскарони сурх ба Точикистон
мефиристанд. Аз Душанбе Уро ба гарнизони минтақаи КУлоб
равон мекунанд. Даниил Семёнович нақл карданд, ки чанд
рУз дар ноҳияи Фархор корҳояшро ба поён расонда, сипас ба
қароргоҳи дар КУлоб будааш меравад ва мебинад, ки дар
теппаҳои самти қарияи Тебалай пушкаҳоро гузошта мехоҳанд,
ки ин деҳаро зери тиру тӯп қарор бидиҳанд. У аз қумондон

373
мепурсад, ки чаро Тебалайро заданй ҳаст? Қумондон мегУяд, ки
ба ин деҳа ду-се босмачй ворид шудааст. Намедонем, ки дар
кадом хона пинҳон бурдаанд. Комиссаров изҳор медорад, ки
ин иқдомашон дуруст нест. Барой ду нафар босмачй туда чаро
як деҳаи бузургро аз байн бурданӣ мешавед? Деҳаро хароб сохтан
ҳеч зарурате надорад, балки як ҳафга онро муҳосира кунед, он
ду нафар худашон таслим хоҳанд шуд. Қумондон маслиҳати
тарчумонро писандида, атрофи Тебалайро иҳота менамоянд.
Ниҳоят, рӯзи чоруми муҳосира ҳарду босмачй тӯфангҳошонро
боло гирифта, ба аскарони сурх таслим мешаванд. Қиссаи
устодро ба хотир овардаму вазъияти феълии Афгонистонро ба
мушоҳида гирифтам.

Ҳодисаи нохуши дигар он аст, ки вақте вертолётҳои чангй
болои қариячот пайдо мешаванд, бошандагони он кУдакҳошонро
гирифта, барои худро начот додан ба теппаҳо боло мешаванд.
Ин ҳолати гурезогурезро аз фазо дида, гумон мекунанд, ки
мардуми ба теппаҳо боломешуда ҳатман ашроранд, аз болои
сари онҳо тир холй мекунанд. Баъд аз як соат теппа пур аз
мурдаи одамони бегуноҳ мешавад. Чунин амалиётҳои нодурусти
Урдуи шУравй боиси он мегардид, ки мардум дар симои онҳо
начотдиҳандагони хешро не, балки қотилону тачовузкоронро
медиданд. Бинобар ин ҳар марде, ки ба даст Калашниковро
дошта метавонист, ба кӯҳпораҳо боло шуда бо нерУи ихвонй
худро мепайваст...

Баъд аз ин ки пеши роҳи Шарафиддин гирифта шуд, мебоист
Уро бо Башир оштй медорондам. Тибки ваъда Сирочиддин ва
Шарафиддин ба хона омаданд. Таҳмина бо модараш дар манзили
Раҳматшоҳ буданд. Аз Сирочиддин хоҳиш намудам, ки
Баширро ба ин чо даъват намояд. Баъд аз ним соат Башир
омад. Онҳо ба ин дарача қаҳрӣ буданд, ки ба якдигар даст
надоданд. Ман мақоми доварро байни онҳо ичро мекардам.
Ҳарду чониб якдигарро сиёҳ мекарданд. Ҳама гапҳои дар дил
доштаро гуфганд. Сипае, оштй шуданд. Башир бо қатъият
мегуфт, ки минбаъд Шарафиддин бидуни ичозати вакил бояд
ба коре даст назанад. Гап дар ин буд, ки бояд Шарафиддин бо
давлат ҳамкорй намекард. Банда мавзУи ба кор таъмин намудани
Шарафиддинро ба миён гузоштам. Вакил ваъда дод, ки дар
Хайрхона як нонвойиро барояш медиҳад. Шарафиддин ба
пешниҳоди вакил розй шуд. Башир намехост, ки ватандорҳои
точикаш бо ҳукумати феълӣ ҳамкорй намоянд. Зеро ин дав л г "
оянда надошт ва агар бо он ҳамдастй сурат мегирифт, кас

374
обрӯяшро аз даст мед од. Вакил мардумашро барон ҳукумати
дигархелтар нигоҳ доштанй буд. Агар дар ҳамин ҳукумат
соҳибмансаб мегардид, имкон дошт, ки тарафдоронашро чалб
намояд. У ташнаи вазифа буд. Бисер мехост, ки Вазорати
адлияро ба ихтиёраш гузоранд. Аммо тарафи шУравй ӯро ҳамоно
меомУхт. Маҳз барои он ки вай аз дастаи Бадахшй буд, мавзУи
ба вазифае пазируфта щуданаш мавқуф мемонд. Дар вақташ
Шӯравй чиноҳи «Ситами миллй»-ро бад медид. Бадахшй рУйрост
мегуфт, ки дар ШУравй ситами миллй дар чараён аст. Ҳол он
ки мо даъво менамудем, ки дар ШУравй истисмори инсонҳо
вучуд надорад, балки ҳама кавму миллиятҳо баробарҳуқуканд.
Ба ибораи дигар, Щӯравй Тоҳири Бадахширо намепазируфт.
Аз ин лиҳоз, вакте ки Уро ба зиндон андохтанд сафорати шУравй
исми вайро ба чумлаи зиндониёни сиёсие, ки бояд эҳтиёт
мегардиданд, дохил накарда буд. Агар боре тарафи шУравй ба
Амин ишора менамуд, ки ба Тоҳир ғараз нагирад, У ҳатман
итоат ба чо меовард. Масалан, дар рУйхати номбурда исмҳои
Сулаймон Лоиқ, Ғуломдастагири Панчшерй, Абдулқодир, Рафеъ
ва даҳҳо дигарон зикр ёфта буд, ки бо оғози марҳилаи нави
Инқилоби Савр онҳо озод шуданд. Ба ин маънй, тарафи шУравй
ба бадахшиҳо эҳтиёч зоҳир накард ва боне шуд, ки Тоҳири
Бадахширо ба қатл расонанд. Солҳои шоҳигарй дар шоҳидии
банда борҳо кормандони консулгарии шУравиро мазоҳу масхара
намуда буд. Бинобар ин, ШУравй он рафторҳои ночои
Бадахширо нисбати хеш фаромУш карда наметавонист. Дар
айни ҳол, барои ШУравй мисли Тоҳири Бадахшй шахсияти
эътирофшуда лозим буд, касе, ки акаллан самти шимол аз
итоаташ намебаромад...

БА СУЛТОН РАҶАБОВ ҲАСАД МЕБУРДАНД...

С.Рачабов, ки борҳо исмашро ёдовар шудам, яке аз
ҳуқуқдонҳои варзидаи Точикистон буд. Кабл аз сафари
хидматиаш ба Афғонистон вазифаи вазири адлияи Ҷумҳуриро
ба Уҳда дошт. Бо пирУзии Инқилоби Савр роҳбарони Точикистон
С.Рачабовро ба рУйхати Маскав шомил сохтанд, ки аз рУйи
ҳақиқат ҳам буд. Вай аз мушовирони дигари ШУравй фарк
мекард. У точик буд, забонро медонист. Ҳама корро худаш
бевосита метавонист дар вазоратхонаҳо ҳаллу фасл намояд.
Ягона сармушовири точик мавсуф буд. Дар гурӯҳаш чанд тан

375
номзад, доктори илми ҳуқуқ кор мекарданд. Таҷрибаи роҳбарй
ба ӯ имконият медод, ки зердастонашро ба итоаташ дарорад.
Гузашта аз ин, С.Раҷабов қавораи чиддй дошт. Дуст намедошт,
ки чонибе суханашро нодида бигирад ва гУяд, ки шумо нодуруст
менигоред. Ба назари худаш ҳеч гоҳ гапи нодуруст надошт.
Роҳбари масъулиятманде буд. Аз ин ки унвони илмй дошт,
мушовирони зердасти русиаш ба У эроде гирифта
наметавонистанд. Хислати дигари мавсуфон буд, ки баТаракиву
Амин ва баъдтар бо Кормал унс гирифт ва онҳоро ба худ чалб
намуд. Вай нахустин сармушовири гурӯҳе буд, ки ба Маскав
хостандаш ва нишони «ДУстии Халқҳо»-ро барояш тақдим
карданд. Сафири шУравй фақатбаэшон «роҳи сабз»-ро ичозат
дода буд.

Баҳои додай Кормал дар зиёфати олимакоми Арк, ки
Зимянину Ҷ.Расулов иштирок донгганд, манзалати Уро хеле боло
бурд. Ин чиҳатҳо боиси он шуданд, ки ба сифати сармушовири
бахнш ҳукук аз ҳама мушовирони рус баландтар қарор гирифг.
Фаъолияти эшон мисле, ки сабаби ба нафси дигарон расидан
гардид. Ҳатто мошини хидматиаш на «ГАЗ-24», балки
«Шевроле» буд. Ҳар пагоҳ, ки аз байни микрорайон ба воситаи
хиёбони марказй сари вазифа ҳозир мешуд, ҳамагй ба вай ҳасад
мебурданд ва назди худ савол медоданд: «С.Рачабов чй афзалияте
дорад, ки аз дигарон болояш мегузоранд? Дар ҳар мачлиси
сафорат номаш дар қатори беҳтаринҳо хонда мешавад»,-
мегуфтанд худ ба худ баъзе ходимони шУравй. Аксари вақтҳо
медидем, ки дар садорати мачлис паҳлуи Табееву Гречин чо
мегирифт. Аз рУи тахассусаш унвони дарачаи аввали
ҳуқуқшиносй дошт, ки маошаш аз дигар ҳамкоронаш фарқ
мекард. Масалан, агар маоши сармушовири гурӯҳе 25 ҳазор
афгонй бошад, аз У 34 ҳазор буд. Ба ҳама зиёфатҳои расмй -
давлатй даъват мешуд. Бо ин ҳама мақому мартаба дар борааш
овозаҳои хусусияти манфй дошта пайдо шудан гирифт. Ҳар
рӯзи чумъа ҳавопаймои ченероли точик Ғаффоров ба Кобул
барои инти кол додани часадҳои аскарони точик мефаромад ва
гУё эшон кутиҳои магнитофону дигар тачҳизоти дар Точикистон
камёфтро бо ин ҳавопаймо мефиристод. С. Рачабов то чое ду
нафар коркунони масъули дигарро, ки яке ходими бахнш
бехатарй ва дигаре сардори бахши фарҳангй буд ба худ чалб
месозад.Овозаҳое ҳам паҳн шуданд, ки баъзе ҳизбиён ба воситаи
мавсуф вазифа мегирифганд. Азбаски генерал Иванов дар бахш
махсуси кашшофй ифои вазифа менамуд ва ба масъагаи

376
фиристодани «сандуқҳои синкӣ» муттасадй буд, боре гуфт:
«Исми ҳамшаҳрат ба рУйхаТи сиёҳ дохил шудааст, гУед эҳтиёт
шавад». Дар ҳамин замина, ба Ҳабиб Пӯлодов кадоме аз
мушовирони русй ин тавр гуфтааст: «Чй магар Султон Рачабови
шумо ин чо низ вазир аст?» Ин навъ гапҳои нохуб дар мавриди
вай торафт меафзуд. Ба ибораи дигар, баландравиву
баландгириҳои мавсуф боиси дар борааш пайдо шудани «афкори
умум» гардиданд. Акнун У рафтуомадашро бо бачаҳои точик
камтар кард. Муносибаташ ҳам тағйир ёфт. Агар сухане ба мо
мегуфт, кинояомез сурат мегирифт. Ба хотири ин ки шахси
калонсолтар буд, банда эҳтиромашро ба чо меовардам, дар
ҳама нишастҳои хонаводагй даъваташ мекардам. Хулоса, Султон
Рачабов ба мушовирони рус маъқул набуд. Аз ин лиҳоз, «афкори
умум»-ро дар атрофаш инкишоф медоданд. Соли чорум ҳам
монданй шуд. Ҳар вақт ки мехост кореро баҳона карда, Маскав
мерафг. Тақрибан соҳаашро аз ихтиёри сафоратберун бароварда,
худмухторй ба даст оварда буд. Баъзе проблемаҳояшро танҳо
ба воситаи Маскав ҳал менамуд. Ба гУшам расид, ки дар Кобул
қарор дошта, ба воситаи дӯстони маскавиаш барои дар оянда
ба вазифаи баланде сазовор шудан замина омода месохт. Ин
овоза ба шахсҳои аввали чумҳурй низ расида буд. Вай, ки ба
худ боварии қатъӣ дошт, аз чунин овозаҳо парвое намекард.
«Онҳо киянд»,- мегуфг. Ман дар сатҳи Табееву Кормал сӯҳбат
мекунам. Касоне, ки чунин овозаҳоро паҳн менамоянд,
лаққиянд», - изҳор медошт У. Аз ин рӯ худро «дастнорас»
эҳсос мекард. Ман, ки аз ҳама амалиёти гумрукии Кобул
бохабар будам, баъзе боргириҳояшро бидуни пардохти гумрукй
медонистам. Ӯ роҳашро ёфта, моли аз хорич ворид мекардаашро
аз пардохти гумрукй озод менамуд, ки ин ҳеч мумкин набуд.
Касе, ки чунин ичозатро медод, хиёнат мекард. Борҳо мушовири
бахши гумрукй, ки каси обрУманде барои Маскав шинохта
мешуд, ба ман мегуфт: «Назар, ба ватандорат бори дигар
фаҳмон, ки эҳтиёт шавад, зеро идораҳои махсус дар паяш
афтодаанд». Гуфтам, аммо У соли сеюми фаъолияташ аллакай
ҳеч гуна эродро нисбати хеш қабул надошт, балки бароям чунин
таҳқирро раво дид: «Сагера кори худатро бидон». Ба ҳар ҳол,
чуръат намуда, мавсуфро огоҳ сохтам. «Афкори умум» дар
мавридаш доираҳои афгониро низ фаро мегирифт. Баъзе
ҳамкоронашро барои соли сеюм тамдид накард, ки ҳар кадоми
онҳо дар идораҳои болоии Маскав такягоҳ доштанд.

Такдир С.Рачабовро ба он сУ кашид, ки чи дар Кобулу

377
Душанбе ва чи дар Маскав барояш «балое»-ро месохтанд. Аз
дастаҳои кашшофй низ дар сохтани «бало» ҳисса мегирифганд.
Яке аз мушовирони рус, қабл аз парвозаш ба камина гуфт: «Мо
ҳоло нишонаш медиҳем. У аз худ рафтааст. Коре мекунем, ки
дастонашро баста мебаранд».

Ҳамин тавр ҳам шуд, аммо баъд аз он, ки банда аз Кобул
баромада будам. То ки ба ин мавзӯъ бори дигар барнагардам,
мехоҳам, ки дар ҳамин ҳикоят, тақдири баъдии Султон
Рачабовро андаке ошкор созам... Охири июни соли 1981 дар
манзилам нисбати 5сатм ёфгани қарордодам як пиёла чой омода
намудам. Даҳ-бист кас аз ҳамкорону ватандорон чамъ омаданд.
С.Рачабов ҳам иштирок кард ва ҳатто сарварии мачлисро ба
ӯҳда гирифг. Вақти чошт буд. Ҳине ки ҳама саргарм шуданд,
бо С.Рачабов ба балкон баромадем. Азбаски фишори сахтеро
барояш омода месохтанд, охирин маротиба гуфтам: «Султон
Раҷабовичи мӯҳтарам, май шуморо ба сифати як чеҳраи шинохта
мепазирам. Аз ин лиҳоз, агар малол наояд, шумо баъзе овозаҳоро
нодида нагиред, балки эҳтиёт шавед. Агар тавонед, чунин гапҳои
нохубро, ки ба нишонии шумо нисбат медиҳанд, ба воситаи
шиносҳотон рафь намоед». Дар поёни сӯҳбати чанддакиқай боз
чуръат карда, чунин изҳор доштам: «Ман меравам, аммо шуморо
рӯзе беобрӯй мекунанд». Эшон ин дафьа, воқеан бодиқкат гУшам
дод ва сипас гуфт: «Наход, ки ҳамин тавр кунанд. Ташаккур
Худойназар, ки огоҳам сохтед». Охирин нишасту вопасин дидор
аз Султон Рачабов ҳамон рУзи хайрбоди камина бо Афгонистон
буд.

Вақте ки тобути ҳамсарашро ба Душанбе ҳамроҳй карда,
Уро бо шукӯҳу шаҳомат ба хок супорид, дубора, роҳи Кобулро
пеш мегирад. Шоҳидон нақл карданд, ки баъзе аз наздикони
болонишинаш аз У хоҳиш кардаанд, ки «акнун бас аст, ҳамсарат
гузашт, дигар ба Афгонистон нарав». Аммо вай ба гапи онҳо
гУш намедиҳад, балки карордодашро барои соли панчум дароз
мекунад. Ниҳоят, пагоҳие атрофи бинои истиқоматиашро чанд
нафар аз идораи бехатарй иҳота мекунаяд. Мошини хидматиаш
дар назди бино қарор доштааст, то ки С.Рачабовро ба чойи
кораш расонад. Ду нафар аз дастаи номбурда дохили манзили
эшон шуда, мавзУьро барояш мефаҳмонанд, ки бидуни кадом
муқобилияте аз хона баромада, ба зинаҳо поин шуда, ба мошини
хидматиаш менишинад ва сипас чониби майдони ҳавой ҳаракат
мекунад. Вале, С.Рачабов, ки ҳуқуқдони ботачрибае буд,
намояндаи халқ буданашро пешкаш карда, мегУяд: «Шумо

378
қонунан ҳақ надоред, ки маро чинояткор эълон намоед, барон
ин ҳуччат даркор».Боз чанд далелҳои хукуқӣ оварда, бо он ду
муқобилият нишон доданй мёшавад. Онҳо бори дигар ба вай
мефаҳмонанд, ки Султон Рачабович! Мо амри болоро ичро
менамоем, биёед мухолифат нишон надиҳед, ин чо мулки бегона
аст, балки мегУем, ки шуморо Маскав барои муайян сохтани
кадом масъалае даъват намудаанд, вагарна дастонатонро баста
поин мефарорем. Мавсуф мефаҳмад, ки кор аз jcop гузаштааст
ва муқобилият нишон додан фонда надорад. Уро ба мошини
хидматиаш шиНонда то назди зинапояҳои ҳавопаймо мебаранд.
Зоҳиран чунин менамуд, ки сармушовири гурӯҳи ҳуқуқ барои
анчоми проблемае чониби Маскав парвоз мекунад. Зинапояҳоро
оромона боло шуда барои ба солун дохил гардидан пой мениҳад,
ки ба дастонаш дастбанд меандозанд... Тирамоҳи соли 1983 барои
коромУзй дар Маскав будам. РУзе ба Горин Ф.Н. занг задам.
У хушҳол шуду савол кард, ки аз кучо ба вай телефон дорам.
Аз Маскав гуфтам. Ин хел бошад, бегоҳй интизорат мешавам,
баъзе навигариҳо аз Кобул ҳаст, ки бароят чолибанд, - гуфт
Фёдор Николаевич, ки дар кумитаи гумруки шУравй мансаби
баландро ишгол менамуд. Бегоҳӣ ба қароргоҳи «шеф»-и кобулиам
cap задам. Аз ҳама беш завчааш хушҳолй изҳор мекард. Онҳо
медонистанд, ки банда шУрбои хочиро дӯст медорам, ҳамин
навъ гизо омода сохта буданд. То густурда шудани дастархон,
Горин аз дастам гирифту хоҳиш кард, ки ба диван нишинам ва
қиссаи тозаеро бищнавам. Қиссаи талхеро, ки шунидам, воқеан
ба маҳбас кашида шудани С.Рачабов будааст. Қисса ин тавр
огоз мешуд: рУзе чанд қуттй боре аз Кувайт ба майдони ҳавоии
Шереметево ворид мегардад. Барои он ки вазни кутгиҳои картонй
санчида шаванд, ҳар куттиро дар алоҳидагй болои тарозу
мегузоранд. Қутгиҳо бояд вазни стандартй - маъмулй медонггаанд.
Аммо маъмурини гумрукй ба мушоҳида мегиранд, ки вазни чанд
адад қуттй аз меъёр бенггар аст. Ин ҳолат сардоронашонро
даъват мекунанд, то ки амре дар ин бора содир намоянд. Ба
ин хулоса меоянд, ки қутгиҳои шубҳанок бо иштироки ҳайъате
кушода шаванд. Сари қуттиҳо навишта шуда буд: «Афгонистон,
гирандаи мол сафорати шУравй». Вақте ки қуттиҳоро
мекушоянд, дар дохилашон магнитофонҳои сохти Чопон. Кутгаи
мукаррариро кушода аз он ҳамин навъ магнитофонро бароварда,
болои тарозу мегузоранд, ки вазнаш аз вазни магнитофони
шубҳаангез кам аст. Сипае амр мешавад, ки пушти магнитофонро
кушоянд, он чо ки батарейкаҳо карор доранд. Маълум мешавад,

379
ки ба андозаи батарейкаҳои магнитофон, ки чор ададанд, аз
тилло «батарейка» сохтаанд ва ба чойи онҳо гузоштаанд. Ҷамъан
ҳашт кило тиллои холис дар дохили чанд магнитофон пинҳон
шуда буд. Дойр ба ин ҳодиса ҳуччати расмии гумрукиро омода
сохта, идораҳои дахлдорро огоҳ менамоянд. Аз дафтари собиқи
Андропов чанд корманде бо ҳамкории маъмурини гумрукй роҳи
Кобулро пеш мегиранд. Мақсад он будааст, ки исми
фармоишдиҳандаро муайян намоянд. Онҳо мавзӯъро ба сафир
арз мекунанд ва як ҳафга дар гумрукй Кобул маътал мемонанд.
Дар тӯли ҳафта ба мушоҳида мегиранд, ки ҳамеша як кас аз
табааи шУравй, ба анбори гумрукй Кобул ҳозир шуда, ҳамон
рақамеро мепурсад, ки ба рақами борҳои дар Маскав
маҳкамшуда мувофиқат дорад. Ҳеч бовариам намеомад. Ҳайф
гуфтаму ба давоми кисса гУш додам. Хулосаи боло чунин
мешавад, ки мавсуфро таъчилан ба хотири анчоми кори расмие
ба Маскав даъват менамоянд. Тафтиш нишон медиҳад, ки
гирандаи мол намояндагии фарҳангии шУравй дар Кобул, аммо
соҳиби куттиҳои картонй Султон Рачабов. С.Рачабовро, чунон
ки дар огози ҳикоя гуфтам, бо дастони баста ба Маскав меоранд.
Шоҳиде аз Кобул нақл кард, ки манзили истиқоматии
С.Рачабовро то болишту таҳхонаҳояш тагу рУ кардаанд. Чандин
рӯзҳо болинггҳои хонаи У дар толори пазироиву рахти хобашон
дар ҳолати парешхУрда қарор доштаанд. Ҳамчунин манзилҳои
душанбегиаш низ тагу рӯ шуданд. Ҳама моли тозаро чое чамъ
оварда «ҳабс» карданд, то он рУз, ки мурофиаи судй чй амре
дар ин маврид раво бинад. Баъд аз шунидани қисса аз Горин
пурсидам, ки ба У ба ғайр аз ин ҳангг кило тилло боз чй айбҳоро
тааллуқ донистаанд? Эшон чавоб дод, ки гуноҳи С. Рачабов хеле
сахт аст. Уро бо моддаи «Хиёнат ба Ватан» айбдор кардаанд.
Яъне чй, -гуфтам ман? Гап дар ин аст, ки идома дод суханашро
Фёдор Николаевич, - бо миёнравии Султон Рачабов чанд нафар
аз ҳизбиёни афғонй вазифаҳои баланд гирифгаанд, ки исмҳошон
дар парвандаи чиноятии эшон оварда мешаванд. Дар боробари
пули тилло У ба онон вазифа гирифта медодааст. Мутаассифона,
онҳо расман ба ҳукумати Кормал хабар додаанд, ки чй навъ
ШУравй вазифаҳоро ба афгонҳо мефурӯшад. Масалан, якеаш
гУё ба С.Рачабов ручкае ҳадя намудааст, ки кимати гароне
доштааст. Дар ин чанд сол С. Рачабов тиллои зиёде ба даст
оварда, онҳоро бо тобути завчааш як чо аз марзи Афгонистон
берун кардааст. Гузангга аз ин, эшон ки шиносномаи дипломатй
доштааст, бидуни назорати гумрукй борҳо тилловориҳоро ба

380
Маскаву Душанбе интиқол медодааст. Ҳатто ба киҳо аз
сарнишинони Душанбе радиомагнитофон ва дигар чизҳои
қиматбаҳо ҳадя намудааст, дар парванда ҳаст, - мегуфт Горин.
Воситаи нақлиётиаш ҳавопаймои ИЛ-18-и генерали тоник
Ғаффоров будааст. Муфаттише, ки парвандаи С.Рачабовро пеш
мебурд, шахси наздики хонадони Фёдор Николаевич буд. Аз
ин ноет, ки У ин қадар равшан аз гуноҳҳои С.Рачабов иттилоъ
дошт. Мавриди шахси дуюм пурсон шудам, ки У дарчй вазъе
Карор дорад, чавоб дод, ки ин кас фирефтаи С.Рачабов шудааст
ва ҳама гапро гуфтааст. Ба ин хотир, гуноҳй вай сабуктар
хоҳад буд. Бо шунидани ин кисса мутаассир шудам, ҳайфи
инсонй гуфтам дар ботин, ки годе худ худро нобуд месозад.
Чанд рУзе бо ин андеШаҳо рӯзгор дидам ва ҳар душанбегиеро,
ки медидам, ин қазияро тасдиқ менамуд ва аз ин ҳодиса таассуф
мехУрд. Баъд аз чанд рӯз боз меҳмони Горин шудам. МавзУи
сУҳбатамон сари тақдири С.Рачабов буд. Азбаски муфаттиш
шахси шиноси У буд, хоҳиш намудам, ки ба эшон ёрй расонад.
Горин иброз дошт, ки на камтар аз банда гами вайро мехУрад,
вале ran дар ин аст, ки парвандаи С.Рачабов таҳти назорати
Ю.А.Андропов қарор доштааст. Ҳама шаб соати даҳ
муфаттишонро даъват карда мепурсидааст, ки парвандаи
С.Рачабовро то кучо расонданд. Боре дар омади ran гУё Андропов
гуфга бошад: «Ман ба миллати тоник ба хотири Бобочон Ғафуров
ва Мирзо Турсунзода эҳтироми зиёде доштам. Ин ду ҳар дафьа,
ки ба хорич мерафтанду бармегаштанд, бо банда дар тамос
мешуданд. Аммо баъд аз ҳодисаи С.Рачабов эътикодам ба ин
мардум кам шуд». Намедонам ин сухан то чй андоза воқеият
дорад, аммо дуруст аст, ки миллатро аз рӯи шахсиятҳояш,
чеҳраҳояш мешиносанд. Фаҳмидам, ки С.Рачабовро ба ҳукми
паррон сазовор медонанд. Аз ин лиҳоз, боз аз Горин пурсидам,
ки имконе нест, ки ин ҳукмро ба даҳ-понздаҳ сол иваз намоянд?
Горин гуфт, ки имкон ҳаст. Дар мурофиаи судй вакти сухани
охирин агар чунин хоҳишро ба миён гузорад, шояд судя понздаҳ-
бист солаш медиҳаду бас. Боз аз эшон савол кардам, ки охир,
С.Рачабов бо Табеев, бо Кормал дУстони қарин буданд, чй магар
онҳо ҳеч мусоидате накардаанд? Чунин чавоб шунидам: «Кормал
бевосита ба Андропов мурочиат намуда, хоҳивд намудааст, ки
чазояшро сабуктар кунанд». Вобаста ба ёрии Табеев, Горин
гуфт: «С.Рачабов аз муфаттиш хоҳиш кардааст, то ки сӯҳбати
телефонии Уро бо Табеев ташкил даҳанд. Хоҳишашро амалй
сохтаанд, аммо медонед, сафир дар телефон чй гуфтааст?»

381
Гуфтааст, ки: «Султон Рачабович! Он шавлае, ки пухтй худат
хУрдан гир» ва телефонро ба чояш гузоштааст. Баъд боз
пурсидам, ки сухани С.Рачабов чй будааст, ки Табеев ба ин
шакл посух додааст? Горин илова кард: С.Рачабов гуфтааст:
«Мӯҳтарам Фикрат Ахмедчонович! Охир, масъала ин тавр
набуд-ку!» Вале он масъала чи хел будааст, онро Табеев
медонисту С.Рачабов, - хулоса намуд, Фёдор Николаевич. Ба
гумонам, соли 1985 мурофиаи судии ин ду точики баландмакому
аммо содда сурат гирифг. Ба Султон Рачабов понздаҳ сол ва ба
шахси дуюм ҳашт сол дода шуд, бо давлатй гардондани амволи
шахсии эшон. Дар даҳлези Кумитаи бехатарй чанд моҳ амволи
мусодирашударо ба намоиш гузошта, бо мурури вақт ба фурӯш
расонданд. С.Рачабовро ба маҳбаси Алма-Ато фиристоданд, ки
баъд аз шаш моҳ ба беморие гирифгор гардид, ки табобат надошт.
С.Рачабов дар поёни моҳи шашум хеле логар шуд ва боз ҳам
бо ёрии баъзеҳо Уро дар зиндагиаш ба ҳисоби мурда аз маҳбас
озод намуда, ба ихтиёри бародараш, ки дар яке аз вазоратхонаҳо
муовин буд, супориданд. Бо гузаштани чанд рУзе дар ҳалқаи
наздиконаш дар деҳаи Ҳазрати Мавлоно вафот кард. Назар ба
нақли шоҳиде, ки дУстони дерин буданд, ҳамагй ба ҳафг кас аз
ҳамкорони собикаш ичозат доданд, ки дар рУзи дафнаш ииггирок
намоянд. Хеле ғамангез аст ин тақдир. Дорой чй шуд? Шоҳиди
дигаре мегуфт: «Охирин рУзҳои ҳаёташ С.Рачабов аз духтараш
хоҳиш намудааст, ки ба Маскав равад ва аз дасти бибикалонаш
(модари завчааш) ҳаждаҳ ҳазор сУме, ки дорад биёрад, то ки
дар маъракаҳояш сарф кунанд». Ҳайҳот! Он духтар рафту
дигар барнагашт. Аз ин тақдири талхтаре ҳаст? Худоё ба касе
аз бандагонаш чунин тақдирро раво набин, ки хеле даҳшатбор
аст. Дуруст мегУянд, ки аз тақдир гурехта намешавад. Оре,
акнун бо фарорасии истиқлолияти Чумҳурй касоне Уро сафед
карданд, Аммо чй суд? Банда аз хонандагони гиромиам садҳо
бор ӯзр мехоҳам, ки аз тақдири талхи шахсе қисса намудам,
ки дар Чумҳурй шинохта буд, бо заҳматҳо ба чунин мансабҳо
расида буд, шояд бо ҳукми тасодуфе, бо гуфгаҳои дурӯғине ба
чунин сарнавишти нанговар гирифгор омад. Гумон мекунам,
ки ҳамон касоне, ки дар Кобул ғоибона таҳдидаш мекарданд,
ин қазияро барои вай сохтанд. Ҷойи шодмонист, ки дУсти дигар,
ки афғонистоншиноси варзида ва каси боэҳтироми ҳамагон,
инсони тариф ва фарҳангй буд, имрУзҳо миёни мардумаш қарор
дораду барои миллаташ хизмат менамояд. Ба гузашта салавот
гуфга, умри бокимондаро баҳри инкишофи фарҳангии чомеа

382
бояд сарф намуд. Ҳоло ки мебинам, ин бародар дар ҳамин
чода карор гирифтааст. Хеле рафтори олй. Офарин. Мардони
асил рӯҳафтода намешаванд.

ОМОДАГИ

БА ЧОПИ НАХУСТРИСОЛА

Дар заминай силсилаи мақолаҳоям дар матбуоти даврй
тасмим гирифтам, ки рисолае бо номи «Нигарише ба насри
муосири дарии Афғонистон» рӯйи чоп биёварам. Аз ҳисоби
истироҳати шабона, рисола омода шуд. Онро А.Ҳабиб таҳрир
намуда, пешгуфторе ҳам омода сохт. Аз чумла муаллифи
пешгуфтор менигошт: «Бо ситоиши бузург аз кӯшиши муаллифи
гиромии рисола интизор дорем, ки зудтар нусхаи чопии он
дастраси хонандагон қарор гирад...» Ба ин хотир мавзУи чопи
он пеш омад. Чй тавр ва дар кадом нашрия бояд чоп шавад.
Чуръат намуда аз мушовири Вазорати таълим ва тарбия
Маҳмадуллоҳ Лутф хоҳиш кардам, то ки дар табъи ин китоб
ҳамкорӣ зоҳир намояд. Эшон бо хушнудй омода шудани чунин
рисоларо пазируфт ва гуфт: «Бисер хуб мешавад, ки онро
вазорати мо ба чоп расой ад». Дастнависро ба мавсуф додам. Он
кас ба муовини вазир пешниҳод намуда, хоҳиш кард, ки чун
дастури таълимй амри нашрашро ба раиси матбааи Вазорати
таълим ва тарбия содир намояд. Бинобар ин ки муовин худ
паштунзабон буду рисола ба дари, чизе нагуфта онро ба як
гУшаи дафгараш чанд моҳе чанг занонд. Ман аз рафтори муовин
бохабар шуда, бори дигар устод М.Лутфро заҳмат додам, то
ки ба ин мавзӯъ чиддитар машгул гардад. Ин дафъа М.Лутф
хандаи нозуку бамаъние карду гуфт: «Сабо боз як бори дигар
КӮЦШШ мекунам, шояд амри чопашро гирифгатавонам». Воқеан,
мӯҳтарам М.Лутф ба ваъдааш вафо кард. Дастнависро ба матбааи
Вазорати таълим ва тарбия фиристонданд. Дар матбаа қаблан
дӯсти хубе пайдо карда будам, ки Факир Аҳмад ном дошта,
худ ба авлоди самарқандиён маҳсуб мегардид. Мавсуф вазифаи
саринженериро адо мекард. Маҳз бо кӯшиши У чопи китобҳои
дигарро ба як сУ гузошта, ба ҳуруфчинии рисолаи банда шурУъ
намуданд. Ман шитоб аз он доштам, ки то моҳи июн ба табъ
бирасад. Сеюми май нусхаи аввали ҳуруфчиниашро оварданд.
Шакли китоб аллакай маълум буд. Бо саҳифаҳои «алиф», «бе»

383
оғоз шуда, 123 саҳифаро ташкил медод. Нусхаи
ҳуруфчшшшударо ба Асадуллоҳ Ҳабиб додам. Худам ҳам як
бор аз назар гузарондам. Ба фикрам чиддй хонда шуд. Боз ба
матбаа супоридам, то ки ислоҳ ёбад. Ба ҳар ҳол заҳмати
дусолаам ҳисоб меёфт. Бинобар ин ки Фақир Аҳмад дар чопи
рисола мусоидат менамуд, хостам, ки барояш зиёфатчае омода
созам. Мутаассифона, барк нашуд ва меҳмонро бо гӯшти консерва
гусел кардам. Дафъаи охир рисоларо дар матбаа аз назар
гузаронда, сипас ба чопи интиҳоияш ичозат додам.

Пагоҳие Факир Аҳмад ба дафгари кориам занг зад ва хоҳиш
намуд, ки ба назди раиси матбаа Ҳайдарй ҳозир шавам. Таъбам
хуш шуд. Рафтам. Назди дарвозаи матбаа Фақир Аҳмад бо
Ҳайдарӣ пешвозам гирифганд. Раис дар утоқи кориаш чою
ширинӣ омода карда буд. Ним соат бо раис аз ин сУву он сӯ
сӯҳбат намудам. Сипас Ҳайдарӣ ду чилд аз рисоларо бароям
тақдим кард. Метавон гуфт, ки «нахустфарзанд»-ро рУйи
дастонам мегузошт. Албатта, то ин рисола китобчае бо
ҳамкаламии Раҳим Мусулмонкулов дар бораи Боқй Раҳимзода
навишта будам, аммо ин рисола кайфияти дигаре донгг, ки
тобистони соли 1981 «таваллуд» ёфт. Ба раис ташаккур изҳор
намуда рУямро ба рУяш се дафьа гузонггаму худоҳофизй кардам.
Фақиру Ҳайдарӣ то назди мошини хидматй гуселам намуданд.
Хурсандиам ҳаду канор надошт. Баъд аз чанд рУз бо ҳамдастии
Фақир Аҳмад панчоҳ чилд аз рисолаамро бароям доданд. Рисола
ба миқдори ду ҳазор нусха рУйи чоп омад. Онро ба таҳвилхона
- анбори вазорати марбута таслим доданд. Банда як нусхай ба
Асадуллоҳ Ҳабиб, Аъзам Раҳнаварди Зарёб, Абдулкарими
Мисоқ, Ҳусайн Ноил барин чеҳраҳои фарҳангии Афғонистон
соядаст кардам. Ҳамчунин ба олимони хоричй - Манфред Лоренс
ва Иржи Бечка низ як чилдӣ фиристодам. АфсУс, ки баъд аз
баргаштани камина ба Ватан ҳама нусхаҳои рисолаи мазкур
нобуд шуд. Иллаташ ҳамон буд, ки китоб ба забони дарй ва
дар бораи эчодиёти адибони форсизабон баҳс менамуд. Умед ба
он донггам, ки чанд чилди дигаре Маҳмадуллоҳи Лутф ба даст
меорад, вале чунон ки гуфгам, шояд бо ибтикори ҳамон муовини
паштузабон таксими рисола ба мактабҳои ҳамагониву олй сурат
нагирифг, балки беному нишон гардонда шуд. Азбаски болои
китоб исми муаллиф, ҳамчун «доктар Худойназар» омода буд,
касе аз дохилиён хоричй будани бандаро кашф намекард. Ҳатто
раиси матбаа аз ин сир бехабар монда буд, зеро аз Фақир
Аҳмад хоҳиш намудам, ки соҳиби рисоларо ба сифати шаҳрванди

384
Акси муаллиф.

Рӯзҳои таҳсил дар мактаби «Н»
з чап ба рост: Умриқул Ҳақбердиев, Абдулмаҷид Холов,
Асозода, Анвар Сулаймонов, Исматулло Ҳидоятов дар
Майдони сурхи Маскав
Аз чап ба рост: X. Асоэода, А.Холов, Ҳабиб Пӯлодов,
Олимҷон Хӯҷамуродов, Раҳматшо Маҳмадшоев
ва Агафонов Н.Н. Кобул, 1979

А. Сулаймонов, Фарҳод Ниёзхоҷаев , X. Асозода

ва Султон Раҷабов. Кобул, 1979
Асозода бо ронандаи панҷшери - Дилмуҳаммад, 1979

Кобул, 1979

Горин Ф.Н., Дилмуҳаммад ва X. Асозода. Кобул, 1979
Аз чап ба рост: Дилафруз Раҳимзода, Асозода, Гулрухсор,
Ҳабиб Сафаров, Файзалй Наҷмонов. Кобул. 5.01.1979

Асозода бо ронанда дар ҳолати андеша. Кобул. 1978
Ҷарроҳ Аъзамҷон Азизов
миёни кормандони Чорсадбистара.

Асозода бо Таҳмина ҳангоми фароғат. Кобул, 1979
Таҳминаи дусола...
Кобул, 1980
Низомиён дар майдони Чаман. 1979

Абдулкарими Мисок,

вазири молияи Афғонистони инқилобӣ. 1978
Техникам ҳарби дар майдони Чаман. 1979

Расми гузашт дар майдони Чаман. 1979
Низомиёни Афғонистон. 1979

Суҳбати ҷарроҳ А. Азизов бо мудири шуъбаи урология.
Академияи илмҳои тиббии аскарони Афғонистон
Горин Ф.Н.-мушовири гумрук ва Асозода,
Кобул, 1981
Асозода, 1981.
шӯравӣ муаррифй накунад. Гузаигга аз ин, бисёр душвор буд,
тахмин кардан, ки хориҷие дар Афғонистон китобашро ба таври
расмӣ батабъ мерасонад. Бесабаб нест, ки номи рисолаи худамро
ба рӯйхати рӯзномаву маҷалла ва китобҳое, ки ба хати арабй
буданду бояд аз Кобул берун мебаровардам, дохил намудам.
Ба ин маънй, аз чопи китоби номбурда на консулгарй ва на
намояндагии фарҳангии шӯравй иттилоъ надоштанд, вагарна
нашри он сурат намегирифт.

Нимаҳои моҳи июни соли 1981, вақте ки дар тӯйи арӯсии
Муҳаммад Башири Бағлонй менишастам, сирри хоричй
буданамро Раҳнаварди Зарёб ифшо сохт. Он шаб Зарёб бо банда
рӯй оварда чунин гуфт: «Доктар соҳиб, иттилоъ ёфгем, ки ба
хайр озими Ватан мешавед». Бале, гуфтам Раҳнавард соҳиб.
Ҳамин лаҳза буд, ки Ҳайдарй ҳушёр шуду гуфт: «Раҳнавард
соҳиб, шумо чй меген, доктар афғонистонй аст, ма китобша чоп
кадум, медонум, ки ӯ кучоист». Он чо, ки фарҳангиёни зиёде
ҲУ3УР доштанд ҳамагӣ сӯйи камина нигаристанду ба Зарёб эрод
гирифтанд: «Раҳнавард соҳиб, чаро мазоқ мекунй. Доктар-ку
бехи аз худмон аст. Чаро ӯро шӯравй мегй. Таҳқир наку
касера... » Ин ҳолат, шаҳ-Башири Бағлонй, акнун ба ҳучраи
меҳмонон ворид шуда буд, гуфг: «Бародаро, Зарёба маломат
накунен, ӯ дуруст мега. Ина ма баротон мегум, ки воқеан доктар
точикистонй аст». Ҳамагй хо,хо гуфтанду хандиданд. Ҳоло ки
аз тӯйи арӯсии Муҳаммад Башир ёдовар шудам, воқеан он
шаб як маҳфили фарҳангие тартиб гардида буд. Бо ташаббуси
М.Лутф ва банда ҳама устодони точикистонй, ки тоза ба Кобул
омада буданд, мисли Қурбон Бобоев, Зуҳуриддин Юсуфов ва
дигарон ба он мачлиси тӯй даъват шуданд. Точикони ба ном
тарчумон ҳам, монанди Раҳматшоҳ, Муҳаммадчон, Азимчон,
дулмачид, Олимчон ва дигару дигарон бо аҳли хонаводаҳои
хеш иштирок намудем. Ҳамон шаб Сайфуллоҳи Саид аз банда
ки Худойназархон Башираш кист? Ба ман аз сафорат
гуфтанд, ки аз шогирдони Тоҳир аст ва ҳатман ҳозир шавам.
Ьаширро, ки дар чашмон айнаки сиёҳ пушти гулдарахте дастҳо
пеши бар қарор дошт, ба Сайфуллоҳ Саид нишон додам. Аз
консулгарй ва намояндагии иқтисодии шӯравй низ намояндагон
омада буданд. Башир моҳҳои санчишро мегузашт. Шӯравй ният
дошт, ки ӯро ба сифати вазири адлия бипазирад. Ба ин хотир,
аз банда низ чанд саволе карданд, ки чавобҳои мусбат додам.
Дар ин шаби хурсандй, Таҳминаи шӯхи мо бисёр маҳмадонай
кард. Ба назди овозхони машҳури Афғонистон Сорбон рафг ва

385
бо ангуштонаш лабони Уро даст кард ва гуфт: «Огои Сорбон
шумо ҳастен, ки вақти хондан ангушт ба лаб мегузоред?» Сорбон,
бале, бале ширинрУяк гуфту сарашро сила кард. Баъд аз чанд
дақиқа буд, ки дасташро бо оби чӯш сУзонд ва хандаҳояш ба
гиря табдил ёфтанд. Башир, в акте ки издивоч кард, чиҳил сол
доигг. Ҳар вақт аз эшон мепурсидам, ки чаро ҳамсар намегирад,
У чавоб медод, ки дар шароити шоҳу Довуд имкон надоиггам,
зеро метарсидам, ки боз зиндониам мекунанд. Хайр, боз
мебаромадй-ку, - мегуфтам. Башир каворааш чиддй шуду
изҳор дошт: «Доктар, шумо намедонен. И падарсагҳои шоҳиву
довудй барои аз зиндоние ба саволҳошон чавобҳои ба худшон
лозимро гирифтан, аввалан азобу шиканча медоданд, баъд ба
чавкии барқй мешинонданд ва ҳеч ки чавоб намегирифганд,
хоҳару зани касро бурда дар наздшон тачовуз мекарданд. Ма
аз амй чиҳаташ метарсидам ва барои издивоч кардан чуръат
наменамудам. Чандин касора дидам, ки ба хотири ин, ки хоҳару
занашонро ба ин ҳолат гирифтон накунан, ба гуноҳи
накардаашон икрор мешуданд». Аз ин чост, ки Башир акнун
барои издивоч кардан чуръат пайдо намуда буд, дигар ин ки
медонист, дар ҳукумати Кормал вазифа мегирад. АрУси
интихобкардааш хоҳари Маҳбубуллоҳи Кушкакй буд, Касби
муаллимй доигг. Авлоди Кушкакй дар Бадахшон хелеобрУманд
будаанд ва қиблагоҳи Маҳбуб дар замони шоҳ вазифаҳои расмии
давлатиро ба Уҳда доштааст. Хонаводаи Кушкакиҳо батамом
фарҳангӣ маҳсуб мешуданд. Бо ибтикори сафорати шУравй барои
Башир дар микрорайони нав чаҳорхонагиеро ҳам тақдим
намуданд. Модару бародараш - Ҳасанро аз Баглон оварда буд,
акнун бағлониҳо кобулй мешуданд. Модари Башир баъд аз
панчоҳ-шаст сол ҳам пиразанҳои кУлобиро ба хотир меовард.
Тарзи сУҳбаташ ҳам ба гуфтори кУлобй монанд буд. Мо
точикмеҳмонҳо то поёни тУй мондем. Сипае бо сару садоҳои
хосае шаҳу арУсро ба манзилашон гусел намудем. Ин туй барои
мо хеле хотирмон тамом шуд, зеро ҳеч гоҳ дар чунин маъракае
ҳузур надоштем...

ОХИРИН МОҲҲОИ ХИДМАТ

Бо поён ёфгани Анчумани 26-уми Ҳизби Коммунист дар
Афғонистон ҳам карорҳои он мавриди баҳсу ташвиқу тарғиб"
шаҳрвандони шУравй ва ҳам ташкилотҳои ҳизбии кишвар қарор

386
гирифт. Сездаҳуми апрел сафир дар клуби микрорайон ҳама
маРДУ занҳоро чамъ карда, як соат оид ба Анчумани мазкур
сӯҳбат намуд. Табеев ба мавзӯи Афғонистон дахл карда,
мардумро бовар медошт, ки дар се-чор соли охир кишвар
ором мешавад. Ду-се рӯз пештар ба мошини бехатарӣ ҳамла
оварда, се касро ба катл расонданд. Яке аз инҳо ҳамон Сахидод
буд, ки соли гузашта Мучададдии Колокониро аз бинои 14 ба
маҳбас шрифта буд.. Сахидод, ки бо бародараш дар он мошин
қарор доштанд, ба ҳалокат расиданд. Панчоҳ мармй (тир) ба
баданшон холй кардаанд. Дар наздикиҳои Чоряккор як
вертолёта ҳарбии шУравиро зада афгонданд. Авзоъ дар Ғазнй
ва Қандаҳор ҳам хеле бад аст. Форёбро мучоҳиддини аспсавор
муҳосира кардаанд. Қатли ҳизбиён ва ашхосе, ки ба давлат
ҳамкорй доранд ҳамарӯза сурат мегарад. Кафедраи забони русии
Донишгоҳи Кобулро тарконданд, вале касе он чо набудааст.
Бадбинй нисбати шаҳрвандони шУравй торафт меафзояду
дипломата аввали шУравй дар шахси Табеев ҳарфҳои ҳавоӣ
мегУяд. Ҳар ҳафта, ки дар қасри «Гулхона» мачлисҳои
бошукӯҳ ифгатоҳ мешаванд, зӯракианд. Маликҳоро аз атроф
ба душворй чониби Кобул сафарбар менамоянд, то ки соате
Кормалро гӯш кунанд. Ҳама суханҳои У аз сафсата беш нестанд.
ДирУз сари қадам барои Қурбонро дидан ба микрорабони нав
рафтам. Зуҳуриддину Қурбон ҳоло дар як хона иқомат донгганд.
Собир Мирзоев маро дида ба манэилаш даъват намуд. Он чо
чаяд соате сари мавзУи Афғонистон ва фаъолията устодони
шУравй дар Донишгоҳи Кобул сӯҳбатнамудем. Нуздаҳуми апрел
се нафар чавонони покистонй ҳавопаймои мусофирбари Кобул
— Қандаҳорро ба самти Кввета бурданй шуданд. Ба ин муносибат
эъломияи давлати Афғонистон пахш гардид. Ҳодиса чунин
шудааст: ҳине, ки мусофирон ба ҳавопаймо нишастанй мешаванд,
борхалтаву анчомҳои онҳоро тафтиш мекунанд. Ин лаҳза зане
аз халтааш хостааст, ки чиэеро бароварда ба зери пироҳанаш
пинҳон намояд. Вале ин амал ба чашми нозире мехӯрад ва ӯро
дастгир мекунанд. Маълум мешавад, ки дар халтааш граната
ва симҳои маводи таркандаро нигоҳ медоштааст. Вақте ки
чиддитар мусофиронро тафгиш менамоянд, боз ду марди дигарро
медоранд, ки ҳар кадомаш чор туфангча доштааст. Аз рӯйи
накли ин се дастгаршудагон муайян мешавад, ки нақшаи ба
гарав гарифгани ҳавопаймои мазкур дар Пешовар аз чониби
Бурҳониддин Раббонй мураттаб гардндааст. Раббонй ба онҳо
ваъдаҳои бисёре дода, чунин амалашонро қаҳрамонй эълон

387
карданй шудааст. У ба эшон гуфтааст, ки вақте ҳавопайморо ба
Кввета - маркази Паштунистон меоред, шуморо мухбирону
камераҳои телевизионӣ пешвоз хоҳанд гирифт. Иловатан эълон
шуд, ки дар бораи ҳодисаи номбурда рӯзҳои дигар иттилоъ
хоҳанд дод. Бисту чоруми апрел мусоҳибаи он се нафар бо
рӯзноманигорони дохиливу хоричй сурат шрифт. Дар накша
ба гарав бурдани ҳавопаймои «Бойинг - 727» будааст, ки ба
хатти Кобул - Қандаҳор парвоз доштааст. Духтар - Солеҳа
ном дошт дуй дигар — Ҳабиб ва Саттор. Ҳабиб ва Солеҳа дар
синфи 12 таҳсил мекарданд. Саттор бошад, донишчУи соли
дуюми факултети инглисии Донишгоҳи Кобул буд. Аз ин ки ба
ҳама саволҳо Ҳабиб чавоб медод, У шояд дастаро роҳбарӣ мекард.
Онҳо туфангчаву гранатаҳоро дар чаплиҳо - кафшҳошон
чойгир намудаанд. КафщдУзе ҳам бо онҳо буд, ки гУё аз таре
чунин амалро ичро кардааст. Онҳо нақл доштанд, ки дар
Покистон ба воситаи намоянда бо Бурҳониддин Раббонй -
роҳбари «Ҷамъияти номниҳоди ислом» вохУрдаанд. У ба онон
тарзи ба гарав гирифтани ҳавопайморо ёд додааст. Ҳабиб бояд
ба кабинаи пилотҳо дохил мешудаасту Саттор дар пушти сари
мусофирон карор мегирифтааст. Дар сурате, ки пилотҳо итоат
намекардаанд, як гранатаро ба кабинаи пилотҳо партофга,
гранатаи дуюмро дар қафои солун метаркондаанд. Дар
ҳавопаймо 128 мусофир қарор мегирифт. Чунон ки гуфтем, он
се то дохили ҳавопаймо намерасанд, балки дошта мешаванд.

Бо амри Маскав вақти он расида буд, ки Кормалро аз каср
берун бароварда, миёни мардуми атроф қарор медоданд. Дар
ҳамин замина Бабрак Кормалро ба вилояти Нангарҳор, ки
марказаш Чалолобод мебошад, бурданд. У бо урду ва
мУйсафедони минтака бояд мулоқот меорост. Ба Бабрак Кормал
либоси десантй пУшонданд. Бори аввал аст, ки вай аз Кобул
берун мебаромад. Табеев ҳам ба наздикй аз чунин иқдом моро
огоҳ карда буд: «Кормалро минбаъд ба вилоятҳо кашола хоҳем
кард». Аз ин сафар мухбирони мучоҳиддин очилан ба
Гулбиддину Раббонй хабар мерасонанд. Онҳо Уро бояд ба
воситаи амалиёти се террорист пешвоз мегирифтанд, вале онон
ба зудй дастгир шуданд. Ин лаҳзаро дар телевизион намоиш
доданд. Яке аз он занҳоро чунон азобу шиканча карда буданд,
ки каворааш намоён намешуд. Мисле ки биниашро шикаста
буданд. Тавре ишора кардам, вазъи Кундуз боз хам бадтар
шудааст. Чор танкро сУзондаанд ва сездаҳ аскари русро (
қатл расондаанд. Амр расид, ки то дувоздаҳуми май аз

388
манзилҳомон берун набароем. Албатта, мушовирон сари
вазифаҳошон ҳозир мешуданд, аммо зану бачаҳо бояд
кУчагардиву бозорравй намекарданд. Мучоҳиддин шабнома пахш
карда, таҳдид менамуданд, ки рӯзи ҳафти Савр - 27-уми
апрелро барҳам мезананд. Пӯцщда набуд, ки ихвониҳо шаҳрро
пахш карда, омодагй мегирифганд. ДирУз аз минтақаи Чилсутуни
Кобул як анбори пур аз аслиҳаро кашф намуданд. Он силоҳро
ду ронандаи мошинҳои самосвал аз Покистон ба Кобул интиқол
дода будаанд. Дар шаҳр чунин анборҳо хеле зиёданд.

Бисту шашуми апрел завҷаи М.Лутф чониби Ватан парвоз
кард. Як дона аз рУзномаи «Ҳақиқати Инқилоби Савр»-ро ба
эшон додам. Дар ин парвоз Аҳмадчон Сияров ҳам озими сафар
буд. Мусофиронро хеле бодиққат месанчиданд. Ба хусус баъди
нияти рабурдани «Бойинг-727»-рокашфнамудан, тафгишсахт
шудааст. Дар кУчаҳо таксиҳоро нигоҳ дошта тафтиш мекарданд.
Дар ду-се моҳи охир қимати маводи ғизой боло рафгааст. Гӯшти
гов 70 афғонй ва гӯсфанд 100 афғонй шудааст. Бисту ҳафтуми
апрел ҳамчун ду соли қаблй чашни сесолагии Инқилоби Саврро
тачлил намуданд. Ҳарчанд ки корти даъватӣ доштам, нарафгам,
зеро дар ин расми гузаштҳо тозагиҳо ба назар намерасанд.
Дар ин рӯз устодони Донишгоҳи Кобул - дУстонам Қурбон,
Зуҳуриддин ва Солеҳбой Ҳасановро ба хона даъват намудам.
Ҷараёни чашнро ба воситаи телевизор тамошо кардем. Бабрак
Кормал аз ҳама баъд ба майдони Чаман ворид гардид. Пунгги
сараш се мушовири рус қарор доштанд. ОнсУтар як афсари
рус дар либоси афгонй меистод. Тасаввур кунед, ки дар чунин
рУз ду-се дафьа барқ хомӯш шуд. Меҳмонон бе чой менишастанд.
Ба душворӣ хомшУрбо пухта гардид. Ба меҳмонони банда
М.Лутф ҳамроҳ шуд. Соати дувоздаҳ барқ омад. Тамошои
барномаи расми гузаштро идома додем. Ҳама қисматҳои нишасти
майдони Чаманро мушовирон ва мутахассисони шУравй ишғол
мекарданд. Чунин ба назар мерасид, ки ин чашн дар Кобул
не, балки дар Маскав мегузашт. Кормал, Киштманд ва дигар
аъзоёни ҳукумат чеҳраҳои гамгин доштанд. Аз ин даста танҳо
Зерай хурсанд ба назар менамуд. Ба муносибати чашни сесолагй
Кормал 700 зиндониро озод кард. Молияи заминро ҳам
бахшиданд. Дуюми май дар факултети инженерии Донишгоҳи
Кобул бомбае таркид. Як донишчу ва як устод ба ҳалокат
расиданд. Даҳ-дувоздаҳ нафари дигар чароҳат бардоштанд.
Митингҳо сурат гирифтанд. Ҳама шиорҳои зидди тахрибкорй
медоданд. Ҳамин шаб буд, ки ашрор то Хайрхона ва Кутии

389
Парвон расиданд ва дар натича бо асокири рус даст ба гиребон
шуданд. Хайрият, шикает хУрданд. Шабҳои дуюму сеюми май
дар маҳалаҳои Пули Чархй, майдони ҳавоӣ, Хайрхона
тирпаррониҳо то субҳ идома ёфтанд. Танкҳо бошанд дар атрофи
микрорайон чарх мезаданд. Тарақ-туруқи чархҳои танкҳо хоби
ҳама бошандагони микрорайонро нороҳат сохт. Мегуфганд, ки
шаҳри Қандаҳор батамом ба итоати ашрор даромадааст. Ҷангҳои
кУчагй ба он дарача щиддат ёфтаанд, ки часадҳоро аз хиёбонҳо
бардошта наметавонистанд. Шаҳр бУй гирифгааст. Дар Покистон
як даста муҷоҳиддинро дарси ҳарбй омУхта ҳамчун ронандаи
такей ба Кобул ва дигар шаҳрҳои калонтарини кишвар
фиристоданд. Ин даста ба террор ва катли шахсони алоҳида
даст мезаданд. ҲанУз ҳам миёни «Халк»-у «Парчам» ваҳдат
барқарор нашудааст. ДирУз ду нафар аз дастаи Мачиди
Колокониро эъдом намуданд. Болои ин ҳама дирУз зилзилаи
сахте шУравиҳоро ба воҳима андохт. Чоруми май гурУҳеро аз
ҳизбиёни Вазорати молия ба чабҳа гусел карданд. Ин маротиба
низ ба чабҳаи Вардак рафганд. Ин бори чорум ё панчум аст, ки
Вардакро аз ашрор пок менамоянд. Табиист, ки халк бо урдуи
давлатӣ ҳамкорй намекарданд, балки онҳо бештар ашрорро
мепазиранд. Панчуми май боз як гурӯҳ устодони точикистонй
барои дарсгУй омаданд. Ба назарам дар Душанбе дигар устод
намонд, беҳтаринҳоро ба Кобул сафарбар карданд. Кормал аз
ҳама ҳизбиён тақозо намуд, то ки ба миёни мардум раванд ва
онҳоро бо максадҳои ҳукумати феълй ошно созанд. АфсУс, ки
дар шароити феълии Афғонистон сухани шахеи ҳизбӣ ба дардхУр
нест. Аммо агар сардори қабилае ё муллое ҳарф занад, он
таъсирбахштар мебарояд. Баршаке баъд аз ҳар ташвиқу тарғиби
ҳизбиён сафи ба кӯҳ боло мешудагон меафзояд. Аз ин чост, ки
навакак дар шоҳроҳи Кобул - Чоряккор дувоздаҳ мошини
калонҳачми «Афсотор»-ро оташ заданд. Баъд аз як щабонарӯз
ҳоло ҳам оташу дуд омехта минтақаро «абролуд» сохтаанд.
Ашрор рУз то рУз ба Кобул наздик мешаванд. Америка ҳармоҳа
ёрии пулиро ба мучоҳиддин афзоиш медиҳад. Дар самти шимол
қумондоне ба фаъолият пардохтааст, ки исмаш Башир мебошад.
Баъзеҳо гумон доштаанд, ки ин Башири мост, ҳамоне ки вакили
муҳочирон аст. Ин овоза сафоратро ба шубҳа андохт. Банда
таъчилан ба онон фаҳмондам, ки он Башир ҳам аз ҳамон чост,
ки Башири Бағлонии мост, вале он кумондони мучоҳид тамоман
каси дигарест. Башири мо аз Кобул ба ҳеч чой нарафгаас
балки аз пайи зиндагии худ аст. Башир - қумондон гУё

390
дастаи Урдуй шУравй як аскари точикро ба асирй гирифта, сипас
Уро озод намудааст, то ки ба Ватанаш Точикистон пас гардад ва
зидди ислом начангад. Вале ба У номаеро додааст, то ки ба
мардуми точик онро бихонад. Дар мактуб вай халқи точикро
ба муборизаи зидди кофар даъват мекардааст. Точикон бояд
барои озодии хеш бичанганд. Башири мо бояд ба ҳамон одаме,
ки ин хабарро овардааст, мулоқот менамуд. Ёздаҳуми май ҳама
кУчаҳоро бастанд. Бабрак Кормал ба Хоча Равош мерафт. Он
чо бо пилотҳо вомехУрд. Шаб дар хабарҳо ин сафарро намоиш
доданд. Кормал сароғоз навъҳои силоҳи чадидро, ки аз ШУравй
оварда буданд, тамошо намуд, сипас баёнияи муфассале дод.
Вай чун ҳарвақта аз некиҳои ШУравй ёдовар туда, зимнан
таъкид сохт, ки Урдуи шУравй дар аз байн бурдани Амин ҳисса
надошт. Ҳол он ки ворид шудани Урдуи шУравй ба хоки кишвар
дар як моҳи охири салтанати Амин амалй шуда буд. Агар ҳамин
акидаи Кормал ба ягон саҳифаи таърихи нави Афғонистон дохил
гардад, бидонед, ки таърих не, балки дурӯғи маҳзи Бабрак
Кормал асту бас. Банда, ки ба ин амалиёт шоҳид будам, ҳеч
боварам намеомад, ки ин дурӯғҳо ба Кормал тааллуқ мегиранд.
Гузапгга аз ин ба ҳар фарди Афгонистон равшан аст, ки то
имрУз сари роҳи набардҳои ихвониву мучоҳиддинро маҳз Урдуи
шУравй мегирад, вагарна дар як ҳафтаи аввали ба сари кудрат
омадани Бабрак Кормал ҳукумати эшон суқут мекард. Ҳамоно
Чанги шаҳрвандй идома дорад. Ҳизбиён бошанд ба асоси даъвати
сарварашон довталабона ба чабҳаҳо мераванд. Ҳоло ки дар
ҳаждаҳуми май карор дорем, аз шаҳри Кобул як километр
берун рафган хавфи чонй допгг. Дар шаҳри Кобул ба шаҳр
баромадани шӯравиҳо аз руйи чадвали махсус сурат мегирад.
Яке аз рӯзҳои ҳафтаро шаҳрравй эълон карданд. МавзУи
Афгонистон сарбаста мешуд ва дар ин солҳои наздик ором
шуданаш амри маҳол буд. Бинобар ин, сафорат розй шуд, ки
28-уми июн карордодамро ба поён бирасонам. Хабари
баргаштанамро Мисоқ фаҳмид ва дар хонаи хоҳарзодааш -
Курбон, ки дар Шаҳри Нав иқомат мекард, зиёфати хайрбодй
омода сохт. Мо се кас будем Мисоқ, Ноили Хусейн ва банда.
Дастархон аз гизо хеле бой буд, мисли дастархони вазире.
Сӯҳбатамон фарҳангӣ буд. У аз рисолаи камина хушй мекард.
Вазъи сиёсии Афгонистонро нохуб арзёбй менамуд. Дар ҳамин
замина гуфт: «Доктар соҳиб, ту хеле каси хушбахт ҳастй, ки
ба Ватанат сиҳату саломат бармегардй. Ҷангҳои Афгонистон
дар пеш хоҳад буд. Кормал дуру дароз намепояд...» Мисоқ

391
дуруст таҳлил менамуд.

Бисту сеюми июн бо супориши вазири молил - Абдулвакил
нисбати хатми карордоди банда дар ресторани «Боги боло»
зиёфат оростанд. Ресторан дар яке аз чойҳои хушманзараи
шаҳри Кобул чойгир буд. Сй-чил нафар аз чумлаи мушовирони
Вазорати молил, сафорат, консулгарй дар солуни ресторани
номбурда карор гирифтем. Ҳис мекардам, ки баъзе мушовирон
бахилй доштанд. Чаро як тарчумонро дар чунин ресторан зиёфат
медиҳанд? Соддалавҳо зиёд буданд. Муовини вазири молил -
Холиқёр ва тамоми раисони раёсатҳо иштирок карданд. Муовин
мачлисро отоз бахншда, дар ҳаққи банда суханҳои дилхоҳ баён
донгг. Фаъолияти се моҳ кам сесолаамро таҳлил кард. Афсӯс
хУрд, ки меравам. Сармушовирамон ҳам баҳои мусбат дод. Ҳар
кадом аз раисон ҳарфе иброз доштанд. Фақат си фат карданд.
Зиёфат акнун гарм мешуд, ки дар атрофи ресторан, ки
ҷангалзоре буд, тирпарронй оғоз шуд. Ашрор аз ин зиёфат огоҳ
буд ва мехост чанд касеро ба гарав бубарад. Шояд онҳо пай
набурдаанд, ки тарафи мо ин нақшаро пешбинй карда буд.
Тирпарронй даҳ-понздаҳ дақиқа идома ёфта, табъи ҳамагонро
хира сохт. Мушовирони рус сахт тарсиданд. Баъзеашон зуд
анчомҳошонро чамъ карданй шуданд. Холиқёр пурсид, ки
«Доктар хайру хайрият аст?» Гуфтам, - оре, муовин соҳиб.
Хайрият, дастае аз Урдуи шУравй аз пайи амнияти мо шудааст.
Горини мушовирам чунон тарсида буд, ки дастонаш меларзиданд.
Холиқёр ҳам парешон менамуд. Дар поёни зиёфат ба банда
сухан доданд. Чанд ҳарфе гуфтаму шеъри овозадори
« Модарам »-и Мирзо Турсунзодаро қироат намудем:

Тифл мондам аз ту, модар, рУи ту дар ёд нест,

Комати ту, чашми ту, абрУи ту дар ёд нест.

Дар суроғат мезанам худро ба ҳар як кУю дар,

Чункй то имрУз, модар, кУи ту дар ёд нест...

Дуст дорам, модарам, бо ёди ту қишлоқро,

Рӯдҳои нуқрагину нилгун офоқро...

Шеър гУям, ояд аз шеърам садои модарам,

Деҳа гУям, бар сарам ояд ҳавои модарам.

СолхУрда тар занё рУзе дучор ояд ба ман,

ГУямаш, ки бош, то ҳастам, ба чои модарам!

Бо поён ёфтани шеър ҳама тарафи афғонй каф заданд. Ҳа^
кадом хоҳиш карданд, ки нусхае аз ин шеърро барояшон тақдмк

392
намоям. Хайрият, даҳ-дувоздаҳ нусха аз ин шеърро пештар ба
хати арабй чоп карда бо худ шрифта будам/ Нусхаи аввалро ба
Холиқёр ва баъд ба дигарон тақсим намудам. Аз ин шеър хеле
хушашон омада буд. Онҳо мегуфганд, ки афсУс чунин шеъри
зеборо бори аввал мешунаванд. Баъдан аз чониби вазорат
тУҳфачае ҳам барои банда тақдим доштанд. Ин но зиёфатро ба
поён расондем. Маълумам шуд, ки ҳимоягарони мо десантчиёни
бахши кашшофй буданд. Бисту чоруми июн дар манзилам барои
ҳамкоронам зиёфат о ростам. Аз сафорат ва намояндагаи иқтисодӣ
ду нафар иштирок доштанд. Онҳо бо «Грамотаи фахрй»
тақдирам карданд. Ҳамкорон термосеро чиҳати хотира тӯҳфа
намуданд. Бисту ҳаштуми июн ба воситаи ҳавопаймои «Бойинг-
727» сӯйи Тошканд парвоз кардем. Олимчону завчааш ва дигар
дӯстону ҳамкорон гуселам карданд. Дар ин парвоз Асадуллоҳ
Ҳабиб бо завчааш Сурайё ва писарчааш Баҳром ҳамроҳӣ доштанд.
А.Ҳабибро дар Тошканд шахсони расмй пешвоз гирифтанд. У
дар Анчумани адибони Узбекистон иштирок менамуд. Баъдан
дар Сочи истироҳат мекард. Соати тпатпи вақти Тошканд чониби
Душанбе парвоз кардем. Дар майдони ҳавоӣ ба гайр аз
фарзандону хешу ақрабо устод С.Табаров, Р.Мусулмонкулов
ва А.Саъдуллоев низ интизорй мекашиданд. Баъд аз салому
алейк ва дидор тоза кардан ба ҳарсе ҳамкорам якчилдй аз
китобам тақдим намудам. Ба ҳамин тариқ, ин дафъа ҳам сафари
Афғонистон ба хубй анчом шрифт. Дар ҳалқаи наздикон будан
ҳаловати хосае дошт. Баъд аз ду-се рУз ба Маскав бояд сафар
кунам. Он чо ҳисобот медодам. Ҳамчунин ба Института
шарқшиносй рафта, масъалаи минбаъд идома додани таҳқиқи
насри даризабони Афғонистонро ҳал кардан лозим меомад.

393
ОХИ РСУХАН

Давлати Шур&вй баъд аз талафоти чонии беш аз
понздаҳҳазора лозим донист, ки Урдуашро аз хоки Афгонистон
берун бикашад. Барой амалӣ сохтани чунин иқдом аввалан
Бабракро аз қудрат бар канор сохта, ба чояш Начибуллоҳро
гузопгг, ки бахши бехатарии кишварро ба ӯҳда дошт. Ин даврон
ба пади дай бозсозй мувофиқ омад, ки ШУравй ба сифати давлати
абаркудрате дар арафаи пошхУрй қарор мегирифт. Начибуллоҳ
ҳам умри дароз надид. Нерӯҳои мучоҳиддин бо сардории
профессор Раббонй кудратро ба ихтиёри худ гирифганд. Амрико
гУё ба мақсадаш расида буд. Аммо ба гузашти на вакти зиёде,
профессор Раббонй бо кумондонаш Аҳмадшоҳ ба зери таъсири
Россия даромаданд. Чунин рафтор боне гардид, ки Амрико
нерУи мусаллаҳи ба ном «Толибон»-ро ташкил дод ва алайҳи
ҳукумати Раббониву Гулбиддин чангро оғоз кард. Толибон баъд
аз ба даст даровардани минтақаҳои паштунишин то Кобул
расиданд ва Раббониро бо дастааш аз пойтахти Афгонистон
ронданд. Начибуллоҳ, ки дар даврони ҳукумати Раббонй дар
идораи Ташкилоти Давлатҳои Муттаҳидапанаҳ мебурд, бо даста
Толибон якчоя бо бародараш ба дор овехта шуд. Аҳмадшоҳ ба
дараи Панчшер омад ва муддата даҳ сол бо Толибон чанг кард.
Номи нерУашро «Ҷабҳаи муттаҳидаи шимол» гузопгг. Россия ба
воситаи Точикистон Аҳмадшоҳро мусаллаҳ месохт, аммо натачай
мусбат намедод. Толибон ба ғайр аз зодгоҳи Аҳмадшоҳ -
Панчшер дигар наваду панч дар сади минтақаро ба ихтиёри
хеш қарор доданд. То чое Файзобод ҳам дар итоати Раббонй
монда буд. Сабаби дараи Панчшерро гирифга натавонистани
Толибон он буд, ки ҳарчи қадар силоҳе, ки Россия ба «Ҷабҳаи
муттаҳидаи шимол» медод, барои дифои зодгоҳи Аҳмадшоҳ
истифода мегардид. Ниҳоят, Толибон Аҳмадшоҳро ҳини
мусоҳибааш бо рӯзноманигорони хоричй тарконда ба ҳалокат
расонданд. Дар ин миён террористҳои афғонй, ки дар
раҳбариашон террориста раками яки чаҳонй Усома ибни Лодан
қарор дошт, ёздаҳуми сентябр ба воситаи комикадзеҳои хеш ду
бинои маркази савдои чаҳонро дар Амрико ба хок яксон сохт.
Амрико мақсад гузошт, ки аз Толибҳои сохтааш даст бикашад.
Бинобар ин, тамоми сарзамини Афгонистонро таҳта бомбаборон
карор дод.

394
Россия ва Тоҷикистон ҳам, ки дар минтақа манфиати хешро
доштанд, Раббониро бо ду-се вазираш даъват намуданд ва
раҳнамой карданд, то ки бо ёрии ин ду давлат минтақаи шимолро
аз Толибон озод намуда, сипас пойтахти давлатро ба итоати худ
қарор диҳад. Ҷабҳаи муттаҳидаи шимол бо дастгирии
ҳаматарафаи Россия ворцди Кобул гардид ва баъд аз ду-се рӯз
раиси чумҳур - Раббониро ба Кобул бурданд. Ҳол он ки Амрико
ва Покистон намехостанд, ки чабҳаи муттаҳидаи шимол вориди
пойтахт гардад, балки дар минтақаи Чобулсирочу Чоряккор
маътал бошанд. Вале, чунон ки гуфтам, Россия Раббониро водор
сохт, ки ҳарчи зудтар пойтахтро соҳиб шавад. Гумон меравад,
ки дар пирУзии Ҷабҳаи муттаҳидаи шимол бомбаандозиҳои
Амрико бештар мусоидат намуданд. Ҳатго нерӯҳои пиёданизомии
Амрико дар озод кардани Мазори Шариф, Қундуз ва дигар
маҳалоти самти шимол саҳми аввалдарача гузоштанд. Ногуфга
намонад, ки Толибон асосан бидуни муқобилат Афғонистонро
пушти cap карор доданд. Табиист, ки барои муборизаҳои баъдй
бо Амрико қувваҳошонро эҳтиёт мекарданд. Професссор Раббонй
бо атрофиёнаш дар Кобул карор гирифганду дар шаҳри Бонни
Олмон намояндагони қавму қабоили Афғонистон сари мизи
муддавар нишастанд. Нуҳ рУз сӯҳбат карданд ва дар натича
Ҳамиди Карзайро ба сифати сарвари нави муваккатии
Афгонистон пазируфганд. Ҳама ҳайати вузаро тақрибан аз
чумлаи қумондонони афгонӣ ташкил гардид. Аз Чабҳаи
муттаҳида низ се касро ҳамчун вазирони қудратй қабул
намуданд. Баъд аз шаш моҳ ҳайати номбурда Луи Чирга бо
ҳамдастии шоҳи собик Зоҳиршоҳ, ки Уро ба Афгонистон худи
Карзай овард, доир гардида, раҳбари воқеии кишвар - Ҳамид
Карзайро интихоб намуд. Чунон ки гуфта шуд, дуруст аст, ки
Россия бо номи нерӯҳои начотдиҳандаи хеш Кобулро ба итоати
худ даровард ва нахустин шуда сафоратхонаашро дар шаҳри
Кобул ба фаъолият андохт. Аммо фаромУш набояд кард, ки
Толибон бо дасти Амрико аз байн бурда шуд. Дар айни замон
кишвар ба пуррагй дар ихтиёри Амрико қарор дорад. Гузашта
аз ин, Амрико бо ин баҳона минтақаи Осиёи Марказиро низ ба
чойгоҳҳои ҳарбии худ табдил дод. Орзуи деринаи Инглистону
Амрико ҳузур доштан дар Осиёи Миёна буд. Аз ин нуқтаи
назар, ҳоло то чое дар мавзУи Афгонистон дипломатияи Россия
бой дод. Ҳарчанд ки Президента Россия мегУяд, ки ба чойгоҳҳои
низомй табдил додани чумҳуриҳои Осиёи Миёна ба хоҳиши
худи чумҳуриҳои марбута сурат гирифгааст, вале боз такроран

395
таъкид менамоям, ки бе розигии Россия - ягон ҳавопаймои
Амрико аз болои сарҳади собиқ ШУравй парвоз анчом дода
наметавонист. Аслан ҳар навъ сиёсат шайтониву дурУягиро
мепазирад, вагарна сиёсат буда наметавонад. Акнун Амрико аз
минтақа дар ин солҳои наздик нахоҳад баромад. Афгонистон
бошад метавон гуфг, ки аз худаш шуд. Амрико, ки дар амалиёти
зиддитеррористии Афғонистон миллионҳо доллар сарф кардааст,
мешавад, ки онро ба зудӣ фаромУш кунад? Ба ақидаи банда,
ҳаргиз. Пайваста ба масоили феълии Афгонистон саволе ба миён
меояд, ки ба нош хУрдани Толибон ва ба даст афтондани
террориста дарачаи аввал - У сома ибни Лодан, дар кишвар
сулҳ пиёда мешавад, ё не? Камина мегУям, ки не. Чаро? Мардуми
Афгонистон ҳузури ягон неруҳои хоричиро дар мулки хеш кабул
надорад. Бо ташкил ёфгани давлати нави Афгонистони навъи
амрикоӣ, марҳалаи тозаи муқобилият алайҳи Амрико сурат хоҳад
гирифт. Чунин хоҳад шуд, ки дар оянда Толибон бо Дигар
қавму кабоили панггу ва ҳатто точику Узбеку ҳазора муттаҳид
шуда ба муборизаи дастачамъии зидди Амрико даст ба силоҳ
мезананд. Фарз кардем, Амрико монанди собиқ давлати ШУравй
даҳ-понздаҳ сол зӯран кудратеро нигоҳ дошт. Хайр, чй? Ҳеч.
Талафоти чониву масрафҳои иқтисодй онро мачбур месозад, ки
монанди оне, ки аз Виетнам шармандавор баромада рафг, ҳамон
тарз Афгонистонро ба ҳолаш гузорад. Дар ҳамин шабу рУзҳо
(соли 2003) Афгонистон дар ҳамон вазъияте қарор дорад, ки
поёни соли 1979 дошт. Ба ибораи дигар баъд аз бисту се соли
чангҳои шаҳрвандй Афгонистон дубора ба 27-уми декабри соли
1979 ақиб баргашт. Сарфи назар аз ин, Амрико тавонист, ки
сохтори Толибонро аз байн барад. Муваффақията чашмраси
муборизаи зиддитеррористии Амрико ҳамин падида аст. Минбаъд
чй мешавад, ҳоло ақидаи ниҳоие иброз доштан, мушкил аст.
Албатта, қалб мехоҳад, ки Афгонистон ором шаваду мардуми
чангзадааш нафаси тоза гирад.

Ба ҳамин тариқ, китоби дуюми хотараҳо ҳам баъд аз бист
соли суратбандиашон поён ёфг. Умедворам, ки он ба хонандашни
гиромиқадр дониши зиндагишиносиву афгонистоншиносй ато
менамояд. Бо ҳамин орзуҳо китоби «Афгонистони инкилобй»-
ро ба ихтиёратон мегузорам. Агар ҳар чое ки аз он бароятон
хуш наояд, маломат нанамоед.

Огоз: 10.07.2001 - шаҳри Душанбе, кӯчаи Турдиев, 47.

Хат: 10.12.2001 - шаҳри Душанбе, кУчаи Турдиев, 47.

396
МУНДАРИҶА

1. Сарсухани нигоранда...............................3

Дафтари авваЛ

2. Кобули инкилобй............................. 10

3. Гурӯҳи мушовирон............................... 14

4. РУзгори мучаррадй............................... 19

5. Шинохте аз Таракй ва Амин........................27

6. Охирин дастаҳои сайёҳони Шӯравӣ................ 31

7. ЗодрУз дар танҳой ва таҷлили Соли нави 1979 .....39

8. Феврали 1979 ва ба қатл расидани сафири Амрико...48

9. Лаҳзаҳои хотирмони моҳи март.....................57

10. Рухдодҳои чанд рУзи апрел......................86

Дафтари дуюм

1. Идомаи рУйдодҳои апрели соли 1979...............101

2. Моҳи охири баҳор.............................. 113

3. Тобистони Кобул ................................135

4. Раис «мариз» шуда ..............................157

5. Нооромиҳои моҳи август..........................166

6. Назаре ба сентябри Кобул........................179

Дафтари сеюм

1. Қатли Таракй ба октябр рост омад................197

2. ДарсУҳбати «дУсте»..............................203

3. Амалиёти «Сокол».............................. 207

4. Оғози соли 1980.................................223

5. Таракйро чй тавр кунгганд?......................232

6. Идомаи воқеаҳои огози соли 1980.................236

7. «ШУравиҳобахонаҳоятон равед!»...................241

8. Гусели занону фарзандон.........................258

9. Бабрак «ура» мегУяд........................... 268

10. Соате бо Сулаймон Лоик.........................278

Дафтари чорум

1. Пахши «Шабномаҳо»...............................291

2. Ба идомаи конференсияи рӯҳониён.................297
3. Коммунистов ба ҷабҳа мераванд..................302

4. Ёде азТоҳири Бадахшй...........................312

5. Кормал ҳамоно баёния медиҳад...................317

6. Мироненко чй навъ қаҳрамон шуд?................333

7. Кормалро Маскав хоста......................... 338

8. Туйи арУсй.....................................342

9. Дар ҳузури Кормал .............................348

10. Терешкова ба Кобу л омад......................354

11. Огози соли 1981 ..............................357

12. Ба таъқиби Гулбиддин .........................364

13. Дар меҳмонии Толуқонй.........................368

14. Шарафиддин пушаймонй мекашид..................371

15. Ба Султон Рачабов ҳасад мебурданд.............375

16. Омодагй ба чопи нахустрисола..................383

17. Охирин моҳҳои хидмат........................ 386

18. Охирсухан.....................................394

3

Худоӣназар АСОЗОДА *

АФҒОНИСТОНИ ИНҚИЛОБӢ
(аз дафтари хотнрақо)

Мухаррнр Му аз зам и Диловар

I

Ба чоп 15.08.2003 таҳвил шуд. Когаз ва чопи офсет.

Андозаи 60x84 / . Ҷузьичопй 26.1. Адади нашр 500 нусха.
м Супориши № 59.

^ * .

«Анҷумани Шуҷоъ» Нашриёти «Деваштич»
ш. Душанбе, хиёбони «Дустии халҳҳо», 47
Тел: 23-56-66,27-61-47
E-mail: devasfaticb@tojikistoa.com
Уважаемый читатель!

Настоящая книга - «Афганистан в период Революции»
является продолжением предыдущей книги, вышедшей под
названием «Афганистан в период королевства» (Д.:
Деваштич, 2002).

Здесь речь идет о событиях произошедших в течении
1978-1981 гг. Все о чем рассказывает автор не являются
вымыслом, или основанными на услышанное, а также
статьей периодики. Все, описываемые события, автор
увидел собственными глазами, а в некоторых из них он
сам является непосредственным участником. Эта книга
даёт представление о социально-политической обстановке
Афганистана во времена Сауровской Революции и после
неё, деятельности некоторых афганских госчиновников,
советских специалистов, переводчиков и др.

Книга «Афганистан в период Революции» несомненно
вызовет интерес ученых историков, студентов, а также
всех, кто интересуется судьбой Афганистана и афганского
народа в период 1978-1981 гг. Эту книгу необходимо читать
последовательно. Под каждым заглавием, основанном на
каком-нибудь ключевом событии, приводятся другие,
неменее важные рассказы, что сближает стиль изложения
автора к классическому «рассказ в рассказе».

399
<Ju jl j 1 ** ■ - -s j Imuj Iaj I)) i—[\z£ !^»ab^

a ((^AbJti l) Ьь»%«о 1лЗ I)) ^li b u-flj^-4 4 I I M**> 4~+*ijj 4aI.}I
JJ-k'jS aJUjl& 4S ^Uilj J OilJ9- jl Q?*~* l>- ^1

4-5” tS'xr>: (jl i-eJb .C—<lei у bgjl JULi И A \ _ \ \ VA ^Ь^ЗЬ-

j Lae JLj.-«i jl 4_) iQ.AolaijJI ■X&LS" (SjJ l^l~ ^ e«XLwu^j

oL> (^LftilJbJj л£Ь iJUjIpjJa-« <_5lA4iil& jl lj J U*jljl
jl j 0~>laJ_ji ij-9- ^-.>.„>• <L_> a 4__$" J—Jl^A—ilj

j Cfff-Ui_>'l £—OJ jl olS-Г aJLJl_^->- .C-v-l*JJlj ji'
^ j« ■ cJlo-i t<l)T jl JLa—J J jl (^l—Ajjj ji jbLwul*—j!

aJ L^jbaJ^у jb J ‘L$Jjy*1 UljjL^-e (jy5*£ (jli^aC-Jji

j tjlibol („$1^ ((^j^bfljl UbwuLkil)) Ь^ . »Xj^I *X—j Ijy&>

yJiSj jl JUaIy>“^ ,_^Ь1 ^-o-A ‘^bo^jb jb

4jJ,b ^yP^Ual ^ ЯЛ \ _ ^ 4VA i^LjJL» ji jUil ^Oj-« ^ jboJUil

.JLib^ twJb»' j jjljlja j^Jib
jl .O—l#JLi 4iil^J 4^23 jJbl 4-vai JSLi 4j <5" 0—-jIiS" ^1

.Jjl l^Jl I? I Oil jl Jbb jj ^1


сгак^Г*спгг^С^Г

^^°^)'С^?^'((Г^'Г^))Лв0Х‘°°? e?*T*CV‘

)Tf r-fC^f) ref ^f|C0-|^r^0|JF^*(|fc?^
eiljUap

jL^UsI

(Ue Jb\£-

oL^Jj

Г«.Г VLiji

























AiljUaP

l