Таркиш The Explosion

Transcription

ҲИКМАТУЛЛО НАСРИДДИНОВ

ТАРКИШ

ДУШАНБЕ

НАШРИЕТИ «АФСОНА»—1995
ББК—63.3
Тоҷик 2
Н—32

Муҳаррир Ш. Қосимзода.

Насриддинов, Ҳикматулло

Н — 32 Таркиш. Душанбе, нашриёти «Афсона», 1995
304 саҳ.

Яке аз ходимони барчастаи сиёсӣ ва давлатй Ҳочй Ҳик-
матуллои Насриддин (Насриддинов) китоби хотироти худро
«Таркиш» номгузорй кардааст. Китоб марҳалаҳои гуногуни
кору мушоҳидаҳои муаллифро дар сохтори ҳизбию давлатй
ва тариқи роҳбариро дар чумҳурй дарбар мегирад.

Му^длиф инчунин мушоҳидаҳою андешаҳои хешро дар
хусуси фоҷиаҳои солҳои гузашта арз карда, сабабҳои pyx
додани онҳоро таҳлил менамояд. Асноду далелҳои Ҳ. Нас-
риддино^ мӯътамад буда, ӯ асосан ба ҳуҷҷатҳои сиёсии
ҳизбию давлатй ва нашрияҳои ҷумхурӣ такя кардааст.

Китоб барон ҳуқуқшиносон, муаррихон ва оммаи хонан*
дагон иншо шудааст.

Насриддинов Хикматулло

Взрыв.

4700000000—01

н

1 -95

95

ББК—63.3

© Насриддинов Ҳ. Таркиш. 1995.
АВВАЛСУХАН

Ба номи Худованди бахшояндаи меҳрубон

Эй мардум, барои
некй кардан шитоб кунеді

Миллате, ки фозили худро маломат мезанад,

Беасо кӯрест дар чоҳи надомат мезанад.

Миллате, ки оқили худро қимоят мекунад,

У ба гӯши ҷовидон аз худ ҳикоят мекунад.

Бо чунин мисраъҳои пурэҳтироси шоир ифтитоҳ кар-
дани дебочаи китоб бесабаб нест. Зеро мебинам, ки дар
тш айёми пуртаҳлука ва парешонӣ ҳар кас аз боби
сиёсату одоби давлатдорӣ қиссаҳои ҷамъу парешон ин7
шо мекунад. Ҳоло ҳам ҳама гуна минбарҳоро истифо-
да мебаранд, то боз ақидаҳои худро миёни мардум
гузаронанд. Камина бошад, иштиёқи навиштани тазки-
рае ё китоберо надорад, вале ҳаминро дида андешидам:
дар ҳар вазифае ки будам, аз боби носозгориҳо рӯи-
рост сухан мегуфтам. Зимнан гирифтори ҳама гуна
коҳиш ва танбеҳҳои беасос низ мегардидам.

Бояд тазаккур дод, ки гаронтарин ҷароҳат ва дар-
ди миллат на бо дорую дармон, балки бо ақлу фаро-
-сат ва сухани волою оқилона табобат меёбад. Сарман-
шаи солим нигоҳ доштани он фарҳангу адабиёт ва аш-
хоси ҳунарманду кордон аст. Аз ин лиҳоз агар китобе
лншо гардад, бояд он навиштае аз боби ифшои дард-

5
ҳои миллат бошад. Иншогарон бояд сарманшаи дард-
ҳоро биёбанд ва мардуми бохираду солорро ба он тари-
қате тамоюл бидиҳанд, ки эшон на вайронгар, балки
бунёдкору дармонсоз бошанд. Агар китоб раҳнамо ва
дардошнои мардум набошад, пас он аниси ҳар фард
нахоҳад гашт. Агар дар китоб навигарие ё худ таҳлилу
таҳқиқи вазъи ҳоли ҷомеа набошад, пас он дастури
ҳамагон намегардад...

Камина ба касе дастур ва, чи тавре ки ин истилоҳ.
маъмул гардидааст, «рецепт» намедиҳад. Зимнан аз му-
толиаи навиштаҷоти як-ду соли охир эҳеое мекунам,
ки баъзе таълифоти солҳои охир комилан тамоили ду-
русте надорад ва он нусхабардории ноӯҳдабароёна ё
худ соддалавҳонаи воқеоти даврро мемонад. Ҳолон кн
чунин муносибатро ҳеҷ гоҳ қазовати дуруст ва ҳаққонии
вазъи ҳол шумурдан раво нест.

Камина баъди мутолиаи адабиёти мавҷуда_ мақсад
гузошт, ки он чи дидааму дар дил дорам, руи коғаз
биёрам ва андешаҳои худро нисбати маҳалгарошо
парешонии миллат ба андозае шарҳ диҳам.

Бале, он заҳре мо имрӯз мечашем, самари дарахти
ҷаҳли мураккабест, ки онро беш аз ҳафтод сол парва-
ридаем. Албатта мо ҳама кӯшиш дорем, ки ин дарахти
заҳрогин аз’буну бех хушк гардад. Аммо чӣ тавр? Ин
суол боиси кушоиш аст. Як зумра қаламкашоне, ки им-
рӯзҳо перомуии ин масъала муҳокимаронӣ мекунанд, ба
андешаи камина, меваи ин дарахти заҳрогинро чида
нобуд карданианд, аммо решай он ҳоло пойдор ва бар-
чост. То решай ин дарахтро хушк накунем, тухми он
ҳар сол боз паҳну парешон мегардад ва дар тӯли
даҳсолаи минбаъда ба бешазоре табдил меёбад, ки ҳа-
магон роҳгумзадаи он мегарданд. Инак, мехоҳам ақидаи
худро нисбати ин таҳаввули нобарҷо тафсил диҳам.

Пеш аз ҳама ба сарманшаи маҳалгарой дахл меку-
нам. То ин дам маҳалгарой дар Тоҷикистон ба таври

6
<фаҳш ва ошкоро қонунан ҳукмрон буд. Ҳама медиданд,
ки барвақт Тоҷикистон ба пораҳо ё худ ба фарзандони
дӯстдор ва ӯгайдошта қиемат шудааст. Касе агар аз
бобати маҳалгароии маҳалгароён даҳон мекушод, ҳамэ-
ео худи ӯро ба маҳалгароӣ гунаҳгор мекарданд ва ги-
рифтори таъқиб қарор медоданд. Дурӯғгӯён, тӯҳматга-
рон, маҳалгароёни мансабдор мардуми бечораро, ки аз
фишори фитнаю найранг, камбизоатию ҳақношиносӣ ба
танг омада эътироз карданӣ мешуданд, бераҳмона таъ-
қиб, аз сафи ҳизби коммунист меронданд, вобаста ба лаё-
қат вазифа, ҳатто кори оддӣ намедоданд. Аз сафи ҳиз-
би коммунист ронда шудан он вақтҳо маънои радди
маърака шуданро дошт.

Ҳисси нафрати мардум оҳиста-оҳиста ба тӯфоне таб-
дил меёфт, ки бояд як рӯз не як рӯз метаркид ва ин
таркиш ҳазорон нафар ҳамватанони моро ба коми оташ
фурӯ мебурд. Баъзан менишинаму бо ҳасрат ғарқи хаёл
мешавам. Пеши назар манзараи кӯҳистон меояд, ки ҳа-
нӯз ҳам дар сатҳи пешазмелодӣ қарор дорад. Садҳо
ҳазор гектар заминҳои бекорхобидаи кӯҳистони тоҷик
дасти кор мехоҳанд. Қаъри замини он интизори кушоиш
ва истифодабарианд. Дар набзи дарёҳои пурҷӯшу ху-
рӯши он миллиардҳо киловатт-соат қувваи барқ ғалаён
доранд. Аз гулу гиёҳҳояш нӯшдору тайёр кардан мум-
кин аст.

Мутаассифона имрӯзҳо дар ин гӯшаҳои Тоҷикистон
ҳазорон оилаҳо аз фурӯғи нури барқ, аз шунидани
радиою тамошои телевизор маҳруманд. Ин ҳама кат-
рае аз он носипосиҳоест, ки роҳбарони пешини ҷум-
хурӣ нисбати мардуми кӯҳистон раво дидаанд. Дар нав-
бати худ дигар ҷумҳуриҳои ҳамсоя аз қудрати Иттиҳо-
ди Шӯравӣ пурра истифода бурданд, тамоми гӯшаю
канори диёри худро ободу зебо гардониданд, ки имрӯз
комронанд.

Пурсида мешавад, то кунун дар мо роҳбаре ё пешвое

7
буд, ки ҳама гӯшаю канори ҷумҳуриро баробар ободӣ
бахшад? Марди тарифе, буд, ки мисли гулхан аҳли
чаҳор иқлими Тоҷикистонро дар атрофи худ муттаҳид
созад ва ҳарорати дил бахшад? Роҳ созад, кон кушояд,
заминҳоро обшор кунад, бунёдгари корхонаҳо бошад?

Дар ҷавоби суолҳои беохири камина шояд хонандаи
арҷманд пурсон шавад, ки худи май дар куҷо будам
ва чаро баҳри ислоҳи ин камбудиҳо кушише ба харҷ
надодам?

Дар ҳақиқат ман муддати дароз дар зинаҳои гуно-
гуни роҳбарӣ фаъолият доштам, вакили халқ дар пор-
лумони Тоҷикистон будам. Хонандаи арҷманд гу-
воҳ аст, ки ҳама вақт аз минбарҳо аз дарду ғами хал-
қи бечора ҳарф мезадам, аммо гӯши болонишинон та-
рой буд ва ҳарфи манро ба инобат намегирифтанд. Бе
иҷозати шахси аввал ҳатто хасе аз ҷое ба ҷои дигар
гузошта намешуд. Ҳама аркони давлат лухтаконеро
мемонданд, ки риштаи онҳо дар дасти котиби аввал
буд. То ӯ риштаро намекашид, касе ҳуқуқи даст бар-
доштан ё cap ҷунбондан надошт. Тоҷикистон ба театр и
лӯхтаке шабоҳат дошт, ки рассом, оҳангсоз, дромнавис
ва актёрони худро дошт. Роҳбарони ин театр ба ҳар
шакле мехостанд, лӯхтакро ороиш медоданд, режиссёри
он чи тавре мехост, намоишномаро ҳамон тариқ таҳия
мекард.

Ин ниго^иш шояд охирин имконияти ман бошад, ки
дарди дили худро гӯям, то мардум худ қазоват ку-
над, ки чи дардҳо дар сина дорам. Инак, ба сари масъ-
ала меоям. Он чи дидаам ва мушоҳида кардаам, ифшо
мекунам. Бигузор маҳалгароён, шӯрангезон, хушомад-
гӯён номҳои худро дар ин навиштаҳо дарёбанд. Ва боз
ҳадафи ман пеш аз ҳама кушодани чашми мардум аст,
ки минбаъд аз марази маҳалгароӣ ҳазар кунанд, пеш-
воёне ёбанд, ки хидматгори онҳо бошанд.

Хонандаи арҷманд, дар навиштаҷоти ман номи он-

8
ҳое зикр мешаванд, ки қариб ҳамаи онҳо ҳоло дар қай-
ди ҳаётанд, вазифаҳои хурду бузурги давлатиро адо
мекунанд. Ман агар нисбати аъмоли баъзеи онҳо му-
ҳокимаронии тезу тунд кунам, қаблан аз онҳо маъзарат
мехоҳам, зеро он чи навнштаам мушоҳидаҳои чандин-
солаи мананд. Аз ҳама муҳимаш дурӯғ нагуфтаам, тӯҳ-
мат накардаам- Он чи ки дидаам, ҳамонро ифшо на-
мудаам.

Акнун барои рӯшан шудани фикрҳои боло рӯйхат-
ҳоеро пешниҳод мекунам, ки то кунун Тоҷикистонро
ҳо роҳбарӣ кардаанд ва аз куҷо буданд.

РОҚБАРОНИ КМ ҲК ТОҶИКИСТОН (1924-1995)

1924—1927 Имомов Чинор Искандарович
1927—1928 Хӯҷаев Мӯъмин
1928—1929 Шервони Алӣ
1929 Шириншо Шотемур
1929—1933 Гусейнов Мирзо Довуд Оғлӣ
1933—1934 Бройдо Григорий Исаакович
1934—1936 Шадунц Сурен Константинович
1936—1937 Ашӯров Урунбой
1937—1946 Протопопов Дмитрий Захарович
1946—1956 Гафуров Бобоҷон
1956—1961 Улҷабоев Турсунбой
1961 — 1982 Расулов Ҷаббор
1982—1985 Набиев Раҳмон
1985—1991 Махкамов Каҳҳор
1991 — Шабдолов Шодй

РАИСОНИ РЕВКОМ (1924—1926),

ЦИК (1926—1936), ШӮРОИ ОЛЙ (1936—1995)

1924—1933 Нусратулло Махсум (Лутфуллоев)

1933—1937 Шириншо Шотемур

1937—1950 Шогадоев Мунаввар

9
1950—1956 Додхудоев Назаршо
1956—1963 Раҳматов Мипзо
1963—1984 Холов Маҳмадулло
1984—1990 Паллаев Ғоибназар
1990 Маҳкамов Қаҳҳор
1990—1991 Аслонов Қадриддин
1991 Набиев Раҳмон
1991 Искандаров Акбаршо (и. в. раис)
1992 Кенҷаев Сафаралй
1992 Искандаров Акбаршо
1992—1994 Раҳмонов Эмомалй Шарифович.
1995 Раҷабов Сафаралӣ РАИСОНИ СНК (1926—1946), ШӮРОИ ВАЗИРОН (1946—1995)
1926—1928 Муҳиддинов Абдуқодир,
1928—1933 Ҳоҷибоев Абдураҳим
1933—1937 Раҳимбоев Абдулло
1937—1946 Қурбонов Маҳмадалй
1946—1955 Расулов Ҷаббор
1955—1956 Ӯлҷабоев Турсунбой
1956—1961 Додхудоев Назаршо
1961 —1973 - Қаҳҳоров Абдулаҳад
1973—1982 Набиев Раҳмон
1982—1985 _ Маҳкамов Қаҳҳор
1986—1991 ч' Ҳаёев Изатулло
1991 — 1992 Мирзоев Акбар
1992—1993 Абдуллоҷонов Абдумалик Абдуллоевич!
1993—1994 Самадов Абдуҷалил Аҳадович
1994— Каримов Ҷамшед Ҳилолович

Албатта ин рӯйхатро хеле ва хеле идома додан мум-
кин аст. Кас сафҳаи таърихро варақгардон карда ба
андеша меравад. Наход дар тӯли ҳафтод сол аз ҳисоби
кадрҳои кӯҳистони тоҷик шахсе ёфт нашуд, ки дар шаҳ-

10


ру навоҳии шимоли Тоҷикистон роҳбарӣ он тараф ис-
тад, вазифаи хурде дошта бошад? Чаро дар ин давраҳо
тамоми роҳбарони хурду бузурги саросари Тоҷикистон
фақат аз ҳисоби кадрҳои шимолии мамлакат таъин ме-
шуданд? Чаро он вақт роҳбарони Тоҷикистон намеан-
дешиданд, ки мамлакат «шимолизация» шудааст? Чаро
онҳо ба Ватан—Модари худ чунин хиёнати сиёсиро pa-
во медиданд? Маълум мегардад, ки мақсади онҳо на
обод кар дани Тоҷикистон, балки аз дуздӣ, ришвахӯрй,
•ҷангандозй, бӯҳтонзанй иборат будаасту бас. Е ба мисли
Улҷабоевҳо, ки корашон фақат айшу ишрат, ҷӯрабозӣ,
оарватҷамъкунй ва ғайра буд.

Хуб, бармегардем ба оғози «давронсозй»-ҳои ин зум-
ра роҳбарон. Зимнан, ин маҳалгароиҳо аз солҳои сиюм
оғоз ёфтаанд. Дар натиҷа беҳтарин фарзандони миллаг-
шуаро, уламо, аҳли дин, иқтисоддонҳои сокини ҷануби
Тоҷикистон, ки каму беш вазъи ҳолро фаҳмида эътироз
мекарданд, бо ҳар баҳона аз озодӣ маҳрум, қисми зиё-
ди онҳо қатл карда мешуданд. Вале ногуфта намонад,
ки то ҳанӯз фарзандон, хешу ақрабои маҳкумшудаҳо
дар дил нисбат ба чунин сиёсат ва сиёсатмадорон наф-
рат мепарваранд. Ба ивази ин маҳалгароён бо сураът
ҳокимони вилоятҳо, роҳбарони ноҳияҳо ва ҳатто колхо-
зу совхозҳою корхонаҳои ҷануби Тоҷикистонро аз ди-
соби кадрҳои зодаи маҳалҳои дигари мамлакат таъич
мекарданд. Дар натиҷа роҳбарони омад аз маҳалҳои ба
қавли онҳо «бегона» ҳар чи меёфтанд, ба ғорат мебур-
данд. Дар ин давра ришвахӯрӣ ба арши аъло расида
буд. Роҳбарони ришвахӯр дар маҳалҳо вазифаҳоро на
ба ашхоси кордону мутахассисони таҳҷоӣ балки ба аш-
доси пулдор бе пушт-пушт «мефурӯхтанд». Мансабтало-
шон бошанд, аз ин истифода бурда, моликияти халку
давлатро ба ғорат мебурданд, кадрҳои лаёқатноки шаҳ-
ру навоҳии куҳистони тоҷик мутеъи беҳунарон гардида,
аз ин азоби руҳи мекашиданд. Зимнан сохти давлатию

11
ҷамъиятӣ аз сабаби бесалоҳиятии кадрҳои роҳбарику-
нанда ба футур мерафт. Кадрҳои беҳунари сари қудрат
омада пойбанди курсию мансаб туда, мутеъи волиёни
омади худ буданд. Волиён дар навбати худ аз бесалоҳч-
ятй ва беҳунарии чунин кадрҳо истифода бурда, тамоми
иқтидори иқтисодии Тоҷикистонро барои ободии зод-
гоҳҳои худ истифода мебурданд. Касе агар аз шаҳру
навоҳии ҷануб эътироз карданй мешуд, аз ҷониби ҳам-
шаҳриёни мансабдораш маҳв мегардид.

Албатта ман ба торҳои ифтихори мардуми шимо-
ли Тоҷикистон нохун заданй нестам. Ин ҷо ran дар
бораи ашхосе меравад, ки беандешагй мекард. Андешз
мекард, ки маҳз бояд маҳали худаш обод гардад. Онҳо
метавонистанд, ки қисмати ҷанубии Тоҷикистонро низ
аз ҳисоби корхонаҳои саноатӣ, сохтмон, алоқа, нақлиёт
пурқувват карда, иқтидори иқтисодии мамлакатро ба-
ланд бардоранд. Он вақт вилояти Ленинобод аз им-
рӯза дида боз ободтару зеботар мешуд.

Маҳалгароёни наҳангтабиат ҳатто тасаввур намекар-
данд, дар маҳалҳои ҷануби Тоҷикистон низ одамоне
умр ба cap мебаранд, ки худро бо ифтихор тоҷик ме-
гуянд. Онҳо як рӯз не, як рӯз ба чунин нобаробариҳо
сарфаҳм мераванд, эътироз мекунанд. Ҳатто яроқ ба
даст гирифТа истиқлоли сиёсӣ ва иқтисодии худро ҷӯё
мешаванд.

Оё роҳбарони дирӯзаи Тоҷикистон наметавонистанд,.
ки дар он замони фаровони тавассути дастурҳои анҷу-
мани Ҳизби Коммунисти Иттиҳоди Шӯравй аз шаҳри
Қӯрғонтеппа то Кӯлоб роҳи оҳан кашанд? Тамоми иқ-
тидори истеҳсолии вилояти Кӯлобро ба роҳ монда, ба
манфиати мардуми саросари Тоҷикистон истифода ба-
ранд, то онҳо имрӯз гадоӣ накунанд? Сад дар сад ме-
тавонистанд! Дар он давра калонтарин шоҳроҳи аср —
роҳи оҳани Байкалу Амур сохта шуд. Аммо роҳбароии
фориғболи мо ба манфиати ҷомеъа сарфахм намераф-

12
танд, ё худ дар қайди ғуломй нигоҳ доштани мардуми
чану би Тоҷикистонро авлотар медонистанд. Чунин суол-
ҳо ҳазор андар ҳазоранд.

Шояд хонандаи мӯҳтарам суол кунад, ки камина ба
ҷуз аз қазовати воқеот ва эродгирй амали дигаре на-
дорам ё худ наметавонам нуқтаи назари ҷиддии худро
дошта бошам? Бале, муаллиф дар ин бобат нуқтаи на-
зари ҷиддӣ дорад ва мақсад аз таъкид кардани фактҳои
болою иншои ин китоб низ ҳамин аст, ки то андешаҳои
худро ба таври возеҳу равшан, беибо иброз дорам. Би-
гузор, касе аз гуфтаҳои май ошуфтахотир нашавад, зе-
ро таркише, ки дар Тоҷикистон ба амал омад, ҳазорон
ҳазор одамро қурбон кард. Имрӯз ягона нӯшдору ҳа-
қиқатро гуфтан аст. Бигузор, мардуми ҳамаи манотиқи
чумҳурй донанд, ки наҳангтабиатон нисбати онҳо чи
кор карданд ва агар чунин муносибат идома ёбад, мин-
баъд ягон манотиқи Тоҷикистонро аз сӯхтору хунрезй
эмин доштан номумкин аст.

Ба ёдам мерасад қиссае аз некукориҳои шодравон
Шароф Рашидов._У дар даврае ба сари ҳокимият ома-
да буд, к и дар Узбекистон тамоюлҳои маҳалгарой ак-
нун қувват мегирифтанд. Шароф Рашидов тамоми Уз-
бекистонро зодгоҳи худ шумурд, мардуми ҳамаи мано-
тиқи диёри худро баробар дӯст дошт ва ба роҳи бунёд-
корӣ ҳидоят намуд. Мегӯянд, ки ӯ боре аз кӯчаи мар-
казии шаҳри Тошканд мошинсавор мегузарад ва ме-
бинад ,ки майпарасте дар миёни роҳ афтодааст. Дар-
ҳол супориш медиҳад, ки мастро бардоранд ва беозор
ба хонааш расонанд. Маълум мегардад, ки он майпа-
раст шоир будааст. Шароф Рашидов рӯзи дигар шоир-
ро ба назди худ мехонад ва вазъи ҳол мепурсад. Шоир
изҳор мекунад, ки беш аз даҳ дафтари шеър дорад, ам-
мо маҳалгароён имконият намедиҳанд, ки шеърҳои ӯ
чоп шаванд. Зимнан аҳволаш бад ва зиндагияш фақи-
рона аст.

13
Бо супориши Шароф Рашидов миёни се—чор моҳ
шеърҳои июир интишор мешаванд. Баъдтар маълум
гардид, ки ӯ беҳтарин шоири ӯзбек будааст ва дар оян-
да ҳам бо ашъори гаронбаҳои ӯ ифтихор хоҳад кард.
Мардуми зодгоҳи он шоир то имрӯз дар бораи арбоби
барчастаи давлатй Шарофака Рашидов қиссаҳои мин-
натдорй иншо мекунанд. Хизматҳои Шароф Рашидов
дар ҷабҳаи решакан кардани маҳалгарой дар Узбекис-
тон хеле зиёданд. У пеш аз ҳама фарҳангу ҳунарро зери
назорат қарор дод. Новобаста ба маҳал пешвоёни маъ-
навии ҳама маҳалҳои Ӯзбекистонро шинохта гирифт,
кӯмак расонду вазифа дод, иҷрои вазифа пурсид. Аш-
хосе, ки ба маҳалгароӣ роҳ медод, танбеҳ дода ба роҳи
дуруст ҳидоят кард. Бо ҳамин минвол шаҳре, ки баъ-
ди заминларзаҳои тӯлонӣ қариб ба хок яксон шуда буд,
қомат афрохт ва ба боғи ҳамешабаҳор табдил ёфт.

Чунин адолатпарварй мардуми ҳунарвари Тоҷикис-
тонро низ бетараф нагузошт. Ҳунарварони соҳибистеъ-
доди тоҷик диданд, ки дар Узбекистон аз рӯи ҳунар
баҳо медиҳанд, ба ҷумҳурии ҳамсоя кӯч бастанд. Дар ин
давра даҳҳо нафар ходимони адабиёт, фарҳанг ва ҳу-
нари Тоҷикистон, ки дар ин ҷо имконияти амалӣ гарди-
дани максадҳои волои худро надоштанд, ба Ӯзбекистон
фирор карда сазовори ҳурмату эҳтиром гардиданд. Ҳар
кадоми онҳо холо поягузори санъат, фарҳанг ва илми
Узбекистон мебошанд.

Дар Точ^кистон бошад, акси ҳол, яъне рақобаги
бемаънй дар байни олимон, шоирон, аҳли илму фар-
ҳанг ва, бешак, вакилони халқ ба миён омадааст. Зеро
ҳар гурӯҳро нотавонбинии гурӯҳи дигар маҷбур сохт,
ки худро ҳимоят кунад, агар имкон бошад, намояндаи
маҳали худро ба зинаи роҳбарии идора, иттиҳодия ва
ҳатто давлат барорад. Ин гурӯҳи эҷодкорон батадриҷ
намояндагони худро дар порлумони мамлакат низ пай-
до карданд. Зимнан порлумон дар як давраи кӯтоҳ ба

14
ГУРӮДУ маҳалҳо ҷудо шуд. Ҷанги маънавй вобаста бо
имкониятҳои айёми бозсозиҳои бемаънӣ авҷ гирифт-
Таъсири маҳалбозии махалгароён то ба ҳар кулбаи
нимторики деҳот рафта расид. Як муддат ҳисси ифти-
хори маҳал аз ифтихори Ватан — Тоҷикистон ва мил-
лати ягонаи тоҷик болотар шуд. Ҳам олим ва ҳам барз-
гар дар ҷаҳли мураккаб даромада, Аҳриман раҳнамои
мардуми сокини Тоҷикистон шуд. Ҳамсоя ҳамсояи худ-
ро, ки ким-кадом вақт муносибаташон вайрон туда
буд, «вовчик» ва «юрчик» ном бурда, ӯро кушт, хона-
ашро сӯзонд, молашро ба яғмо бурд.

Нисбат ба санъаткорон, олимон, шоиру нависанда-
гон беҳунарон маъракаи нангине ташкил намуданд, ки
метавонист бо дастони худи мардуми тоҷик нест карда
мешуданд. Беҳтарин ҳунарварон ва донишмандони то-
чик қариб, ки оппозиционер шумурда, аз маъракаҳо бе-
рун карда шуданд. Махсусаи, дар водии Кӯлоб нисбат
ба шоирону ҳунарварон маъракаи нобарҷое оғоз ёфт.
Беҳтарин шоирону устодони санъат «ваҳҳобй» ё худ
«вовчик» номгузорй шуданд. Кӯлоб бояд дар ин давра
ҳунар ва фитрати олии худро бо дасти худ нест мекард.
Ононе, ки Тоҷикистонро ба ин варта гирифтор карда
буданд, тамошогар шуданд. Ғазое бархост, ки таърихи
ҷангҳои гражданин ягон иқлими олам тимсолашро на-
дида буд. Исбот шуд, ки роҳбарони дирӯзаи мамлакат
дилсӯзи халқ набудаанд. Онҳо мақсад ҳам надошта-
анд, ки мардуми тоҷик муттаҳид бошанд.

Маҳалгароӣ, асосан, солҳои навадум миёни шоиру
нависандагон ба авҷи аъло расид. Махсусан, анҷумани
охирини нависандагони Тоҷикистон мазҳакаи фоҷиааи-
гезеро мемонд.

Баъд аз сари устод Мирзо Турсунзода ягона инсони
обруманде, ки дар миқёси мамлакати шӯроҳо шӯҳрати
баланд дошт, устод Мӯъмин Қаноат буд. Мӯъмнн Қа-
ноат, устоди шоирони солҳои шастум—ҳаштодум, дар ин

15
давра дар рушду камоли адабиёти муосири тоҷик саҳми
босазое дошт. У то ин анҷуман ба ҳайси котиби ав-
вали Иттиҳоди нависандагони Точякистон фаъолият
мекард.

Дар ин анҷуман нависандагони Тоҷикистон аллакай
ба маҳалҳо ҷудо шуданд. Гурӯҳи якум — Лоиқ, дуввум
—Гулрухсор Сафиева, саввум — Аскар Ҳаким ва ниҳоят
гурӯҳи чаҳорум аз Мӯъмин Қаноат буд. Ҳар гурӯҳ ме-
хост намояндаи худро роҳбари Иттиҳоди нависандагони
Тоҷикистон интихоб кунад. Аз ин лиҳоз муҳокимарони-
ҳо хеле шиддатнок ва мухталиф буданд. Гурӯҳе Мӯъмин
Қаноатро гунаҳкор мекард, ки маърӯзаи ҳисоботиро ху-
даш не, балки Сафар Абдулло навиштааст. Сафар Аб-
дулло бошад, аз минбар Михаил Левинро таҳқир кард.
Михаил Левин дар навбати худ бо эътироз дар баро-
мадаш изҳор дошт, ки Сафар Абдулло нодуруст ба уз-
вияти Иттиҳоди нависандагони Тоҷикистон қабул шу-
дааст ва аз рӯи талаботи оиннома ӯ бояд аз узвият ба-
роварда шавад. Ҷанҷолу хархашаро дида Лоиқ ва Гул-
рухсор номзадии худро аз рӯйхат бардоштанд. Акнун
иштирокчиёни анҷуман ба ду гурӯҳ-тарафдорони Аскар
Ҳаким ва Мӯъмин Қаноат ҷудо шуда мубориза бурданд.
Тарафкашӣ cap шуд.

Гурӯҳи Мӯъмин Қаноат мегуфтанд, ки Аскар Ҳаким
шоир нест, шеърҳояш пурнуқсон аст. ва дар соҳаитан-
қиди адабӣ^ ҳам дастоварди назаррасе надорад. У бо
чунин фаъолияти эҷодӣ ба кадом асос вазифаи раисии
Иттиҳоди нависандагони Тоҷикистонро ӯҳда карда ме-
тавонад?! Тоҷикистони шоирхез бо чунин раиси нави-
сандагон дар назди дигарон шарманда хоҳад шуд!

Гурӯҳи Аскар Ҳаким бошад, Мӯъмин Қаноатро ода-
ми дурӯғгӯ, сустирода ва корношоям ном бурданд...

Баъди интихоб, вақте ки номзадии Аскар Ҳаким
гузашт, Гулрухсор ва боз чанд тан адибон толори ан-
ҷуманро намоишкорона тарк карданд. Ҳамин тарик,

16
ба назар мерасад, ки дар байни аҳли адаби ҷумҳурй
манотиқи ноиттифоқй ба миён омадааст.

Минбаъд ин гурӯҳҳо фошофош ба муқобили ҳамди-
гар мубориза мебурдагӣ шуданд. Ин муборизаҳо онҳое-
ро, ки асли мақсадро намедонистанд ,ба доираи худ
мекашиданд. Аҳли адаби Тоҷикистон ба тадриҷ ба ду
чабҳаи ба ҳам мукобил чудо гардид. Ду бародар аз ду
тарафи як сангар ба муқобили ҳамдигар қувва ҷамъ
мекард. Ҳатто донишмандони ҷумҳурй пинҳонй гурӯҳ-
ҳои худро таъсис медоданд, то дар рӯзи мабодо ёваре
дошта бошанд. Мардуми қадре андешаманду дурбини
русзабони Тоҷикистон дӯғу пӯписаи баъзе пешвоёни мил-
.латро шунида ,оҳиста-оҳиста кӯч мебастанд- Бо худ он-
ҳо беҳтарин ганҷинаи диёри тоҷикон-ҳунарро низ мебур-
данд. Заводу корхона, муассисаҳои техникию технологй
ва истеҳсолй бе мутахассис мемонд. Дар навбати худ
еаркардаҳои мамлакат ба ин воқеот аз бесаводии ка-
зоии сиёсй баҳои арзанда дода наметавонистанд.

Хонандаи арҷманд, китобе ки дар даст доред, таф-
сири хушку урёни таҳаввули сиёсию фарҳангии Тоҷи-
кистон нест. Камина кӯшиш кардааст, ки дар он ба
к,адри ҳол барои хонандаи имрӯзу фардо дар доираи
давлатдории Тоҷикистон чи гуна таҳаввулоти сиёсшо
фарҳаигй дар кадом поя рӯй додааст, аз нияти роҳба-
рию тафаккури сиёсии онҳо ва боз бисёр дигар масъа-
лаҳо ба тариқи ошкоро маълумот диҳад. Бо ҳамин ният
қалам ба даст гирифтам ва дар мутолиаи он ба Шумо
Дили поку беолоиш, ҳисси баланди ифтихори миллй ва
ватанпарастй хоҳонам.

2-674

17
4

АЗ НЕКУШОЕВ ТО ҶАББОР РАСУЛОВ

Хатаре, ки соли 1992 ба сари мардуми тоҷик омад,
беасос набуд. Сиёсати садорати Кумитаи Марказии
Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон аз рӯзҳои аввали мав- ѵ

ҷудияташ тамоили нодуруст дошт. Мехоҳам дар зами-
най дидаю шунидаҳоям ин амали нобарҷоро тафсил
диҳам.

Ҳанӯз соли 1966 вақте ки камина Донишкадаи гид-
ромелиоративии шаҳри Маскавро хатм кардам, ба но-
ҳияи Фархор ба кор омадам. Май қаблан аз хонандаи
мӯҳтарам маъзарат мехоҳам, ки таҳаввулоти сиёсии
мамлакатр'о дар зимни фаъолияти худ бо дидаю шуни-
даҳоям дар зинаҳои гуногуни ҳизбию давлатй иброз ме-
дорам. **

Соли аввал маро ба вазифаи сардори системаи об-
ёрии ноҳияҳои Фархору Чӯбек таъин карданд. Он вақт
роҳбари ноҳияи Фархор котиби аввали кумитаи ноҳия- 4

вии ҳизби коммунисти Тоҷикистон Акбаршоҳ Некушоев
буд. Некушоев марди ҳалим, хоксор, дилсӯз ва дар ба-
робари ин, нисбат ба роҳбарони бепарво хеле ва хеле
бераҳм буд. «Вазифаро гирифтӣ, бояд меҳнати ҳалол
кунй!» — чунин буд шиори Некушоев. Барой Некушоев '

фарқ надошт, ки кй аз кадом маҳали Тоҷикистон аст.

18
Барои ӯ дар дунё ду навъи одам вуҷуд дошт: одами нек
ва бад.

Май солҳои тӯлонй аъмоли тш марди ҳалиму хоксор
ва хушкору сахтгирро мушоҳида карда, мутаҳайир ме-
шудам. Агар ҳама ба монанди Некушоев андеша ме-
кард, олам гулистон мешуд. Он вақт дунё на ба давлат
ва миллатҳо, балки ба неку бад чудо мегардид. Некой
.некй мекарданд, бадон дар зимни некукориҳои некой
тарбия меёфтанд.

Ин марди бадахшй то андозае ба Фархору фархо-
риён муҳаббат дошт, ки ба хурдтарин муваффақияти
ҳар фарди ин сарзамин ифтихор мекард. Агар як зарра
камбудиро медид, андӯҳгин мешуд. Баъзан ӯ хеле ва
хеле бераҳмона рафтор мекард. Ҳар субҳидам соати
чаҳори шаб аз хоб мехест ва озими саҳроҳои колхозц
мешуд. Мабодо дар қитъаи пахтазоре камбудиеро ме-
ёфт, ҳамоно рост ба хонаи раиси колхоз меомад, ӯро аз
хоб бедор мекард ва бо либоси хонагй ба сари китъаи
пахтазоре мебурд, ки камбудӣ роҳ ёфта буд. Маҷбур
мекард, ки раис бо дастони худ камбудиро бартараф
созад. Баъд Некушоев роҳи колхози дигарро пеш меги-
рифт. У қариб бо ҳама раисони колхозҳо чунин муно-
сибат мекард. Зимнан раисони колхоз ва дигар роҳ-
барони хурду калони ноҳия аз ӯ меҳаросиданд.

;— Раиси колхоз, — м.егуфт Некушоев, — ҳокимча
еест. Раиси колхоз пеш аз ҳама деҳқон аст ва бояд дар
паҳлӯи деҳқонон меҳнати босубот кунад. Агар раиси
колхоз ё роҳбари корхонае худро аз зердастонаш боло
мегирифт, он гоҳ кораш омад намекард...

Камина низ низоми кору ҷиддияти_Некушоевро чун
як санъати роҳбарй кабул мекардам. У низ дақиқкоро-
на беҳтарин ҷавонони соҳибмаълумоти маҳалиро ба
вазифаҳои роҳбарикунанда пешбарӣ мекард- Баъди як
соли корй ӯ дар қатори дигарон маро низ ба вазифаи
сардори Колоннаи сайёри механиконидашудаи рақами

19
17 гузаронд. Ман қариб, ки тамоми шабонарӯз кор ме-
кардам. Таҳти роҳбарии Некушоев, агар чунин гуфтан
раво бошад, ҳама роҳбарони ноҳия як артишеро ме-
монданд, ки баҳри як мақсаду маром мубориза мебур- *

данд.

Некушоев он вақтҳо эътироз мекард, ки чаро Фар-
хор барин ноҳияи калонтарини соҳаи кишоварзй ба ҷуз
як корхонаи нимшикастаи пунбатозакунй дигар кор-
хонаи саноатй надорад? Ба маврид аст бигӯем, ки та
он дам дар Фархор боз як корхонаи начандон калони
коркарди чуд низ вуҷуд дошт. Ин корхона ноҳияро ба
канаб ва қанору халта таъмин мекард. Вале бо муру-
ри замон тамоми дастгоҳҳои он фарсуда туда аз кор
баромаданд, билохир дастгоҳҳои онро чамъу гирд кар-
да ба оҳанпора супориданд. Дар саросари водии Кӯлоб
бошад, корхонаҳои саноатй ангуштшумор ва дар ҳола-
ти бади техникй буданд.

Он солҳои арзонй аз боби кушодани захираҳои та-
, і биӣ, бунёди роҳи оҳан, корхонаҳои саноатй ва қасру
'Дкохҳои фарҳангӣ дар Хатлонзамин касе рӯирост сухан
ҷгуфта ё қатъӣ талаб карда наметавонист. Рӯирост бонд
Дгуфт, ки роҳбарияти ҷумҳурй ҳар сол барон сохтмони
\манзилгоҳ, роҳ, ободии шаҳру навоҳии ин водй маб-
лағҳои истифоданашударо бозпас мегирифт.

Медонистанд, ки дар водии Кӯлоб иқтидори техникй
хеле ва хе^е заиф аст. Ягона заводи хишти Кӯлоб ба
хумдонҳои'кӯҳнаю фарсуда талаботро қонеъ гардонн-
да наметавонист. Маҳсулоти сохтмонй бо мошинҳо ка-
шонда мешуданд, ки хеле гарон меафтид. Роҳбарияти *

ҷумҳурӣ на танҳо сохтмони корхонаҳои масолеҳи сохт-
монй, балки бунёди дигар иншоотҳоро ба нақша ме-
гирифт ва пешакй медонист, ки онҳо иҷро намешаванд.

Пас он маблағҳои истифоданашударо бозпас гирифта,
дар ноҳияҳои муттарақии ҷумҳурй дар як муддати кӯ- т
тоҳ истифода мекарданд.

20
Некушоев ҳамаи инро мушоҳида намуда, эътирозиғ
барҳақ мекард. Гӯё водии Кӯлоб як пораи хоки Тоҷи-
кистон набошад, ки касе барон равнақи он диққат на-
медиҳад. Ба ёд меояд, ки ӯ боре дар яке аз баромад-
ҳояш чунин изҳори ақида карда буд:

— Оё мумкин нест, ки дар ноҳияи Фархор корхона-
ҳои бофандагӣ, коркарди шолӣ, равғанистеҳсолкунӣ,,
кӯлолгарӣ созем? Офтобаҳои мунаққаши тоҷикиро, крг
ҳатто дар Амрико ҳамчун зарф ё худ тӯҳфаи ёдгории
этнографӣ мехаранд, истеҳсол кунем? Ҳар гоҳе мо дар*
ин боб сухан мегуфтем, роҳбарони ҷумҳурӣ дархосги
моро рад менамуданд. Ноҳияҳои шимол бошанд, бо>
вуҷуди замини ками корам доштан ва ҳатто алафи хӯ-
рокии чорворо аз ноҳияҳои мо омада бурданашон, ҳар-
сол соҳиби як-ду корхонаи дорои аҳамияти умумиитти-
фоқй мешаванд. Инро ман нафаҳмида истодаам-..

Тасаввур кунед,— мегӯфт ӯ, — ҳатто дар миқёси зо~
дй як лабараторияи хурде ҳам надорем, ки сифати
пашмро муайян кунем. Ҳар сол бо дастони худ садҳо
тонна пашми маҳинро бурда ба Туркманистон медиҳем
ва фиреб ҳам мехӯрем. Ҳолон ки аз ҳисоби пашми маҳи-
ни гӯсфандон ва дигар ашёи хом Тоҷикис.тон метавонад^
кишвари бойтарини ҷаҳон бошад..

Ҳар гоҳе роҳбарияти шаҳру навоҳии водии Кӯлоб
сохтани корхонаи хурдеро хоҳиш мекард, а,з „Кужихан
Марказии Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон аз нарасидани
барқ дар ин воД'Д Оадина мскарданд. Оп\и мединисганд^.
ки дар ин'ёодй дар хлр як нохия-беш аз даҳ адад стап-
цияҳои хурд-хурди барқй сохтан мумкии аст. Аммо ка-
се ба сохтани чунин стакцияҳо кӯшише надошт. Водие,
ки саросар тиллорез буд, рӯз то рӯз касод, мардумаш
бекору қашшоқ мешуд.

Рад кардани дархости роҳбарону мутахассисони во-
дии Кӯлоб асроре буд сарбаста, ки то кунун дар шакли
муаммо нокушода мондааст. Он солҳо мудири шӯъбаи.'

21
хоҷагии қишлоқи Кумитаи Марказӣ Раҳмон Набиев
<буданд. У бо Некушоев дӯстӣ доштанд. Мо, ҷавонон, ки
дар атрофи Некушоев ҷамъ омада будем, бо Раҳ-
мон Набиев дӯстию қаробат пайдо кардем. Раҳмон *

Набиев бештар ба ман диққат дод. У пеш аз он ки маро
■ба кор даъват кунад, борҳо сифати корамро санҷид,
ҳатто аз боби сохтмон, алоқа, нақлиёт ва фарҳанг баҳ-
су мунозираҳо намуд. Билохир, вақте ки Раҳмон Набиев
вазири хоҷагии қишлоқи ҷумҳурӣ таъин гардид, маро ба
/ хайси сардори саруправленияи сохтмони асосии вазорат
'ба кор даъват кард. Минбаъд дар ҳар вазифае, ки Раҳ-
мон Набиев фаъолият мекард, ман ва боз чанд нафдр
чавонони мутахассисро, ки зодаи Хатлонзамин будем,
ба кор мегирифт. Масалан, соли 1973 Раҳмон Набиев
раиси Шӯрои Вазирони Тоҷикистон таъин шуда, маро
ба он ҷо ба вазифаи мудирии шӯъбаи хоҷагии об ва г

сохтмони қишлоқ ба кор бурд.

Дар замири Некушоев ва Раҳмон Набиев он солқо
]хислатх{ои инсоннописандй, маҳалгарой, фитнаангезӣ
набуд. Дар вазифаҳои баландтарин ҳам дар атрофи худ
бештар кадрҳои кӯҳистонро гирд меоварданд. Кӯшиш
■мекарданд, ки бештар нѵФѵзи ин кадрхо дар зоягох-
ХО~шшж~баДанд бошад. Мо дар навбати худ ин аъмолро
кори хаир мепиндоштем. Аммо баъдтар фаҳмидем, ки бо
ҳамин роҳ ҳар гоҳе, ки мардуми ин ё он маҳали ҷанубй
эътирозе мйсард, бо дастони кадрҳои роҳбари он ба те-
■ЗӢ хомӯш карда мешуд. Ҳамин тапик. ча»у^ғ ^ямпякіат
дамеша ором буд, аммо дар иқтисодиёти он пешравие
наметгясид. Чанѵо Оо дастонӣ~~^яярхои ууд
тулӯгир мешуд.

Моҳи январи соли 1974 мудири шӯъбаи КМ ҲК То-
ҷикистон Дедов Иван Фёдорович маро ба назди худ
хонд. Пеш аз он ки ба назди Дедов дароям, аз Раҳмон 1

Иабиев рухсати рафтан пурсидам.

22
— Эҳтиёт шав,— таъкид кард Раҳмон Набиев, —
эҳтимол туро ба ягон вазифа пешбарӣ кунад. Аз ин рӯ„.
телба нашуда муҳокимаронй кун, чун дигарҳо баччагию»
бодигӣ накун...

Дар ҳузури Дедов ҳамагй якчанд дақиқа будам.

— Шумо Ҷаббор Расуловро аз кай боз мешино-
сед? — пурсон шуд Дедов.

Ман гуфтам, соли 1969 вақте ки сатҳи дарёи Панҷ;
хеле паст шуд, ман бо ӯ дар сарбанди ҳамин дарё во~
хурда будам. Дедов гуфтанд, ки ана ҳамон вақт Ҷаб~-
бор Расулов шуморо таги чашм карда будааст...

Фардои ҳамон рӯз дар ҷаласаи бюрои Кумитаи Мар-
кази ман ба вазифаи мудири шӯъбаи хоҷагии об ва сох-
тмони қишлоқи КМ ҲК Тоҷикистон тасдиқ шудам.

Баъд Ҷаббор Расулов бо ман соате сӯҳбати хоса дошт..

— Ту то имрӯз якто-нимто хешу табор доштӣ,— гуфт
ҷиддан Ҷаббор Расулов, — акнун ҳазорон нафар хеши»
нав пайдо мекунӣ. Хусусияти мансаб ҳамин аст. Мар-
думи кӯҳистони шумо як феъли бад дорад. Панҷ—даҳ,
булочкаро аз мағоза харида, дар як куттии коғазй
андохта ба хонаи ҳамшаҳриёни мансабдорашон меҳмонӣ
мераванд. Атрофиён инро дида фикр мекунанд, ки дар-
он қуттй тиллою танга ё ришва аст. Дар натиҷа обрӯи
роҳбар мерезад. Ҷаббор Расулов боз таъкид кард, ки; *
аз ҳисоби ҳамшаҳриёнам касеро ба кор нагирам. Зеро*
ин амали нохуб аст...

Таъкидҳои Ҷаббор Расулов ба дили ман кора кард.
Минбаъд касе, ки аз зодгоҳам меомад, қариб ки наздик
шудан намемондам. Баъзан ба хона дер мерафтам то>
ки шумораи меҳмонони ҳарҷой кам шаванд...

Соли 1980 маро ба вазифаи вазири мелиорация ва; -s/
хоҷагии оби ҷумҳурй таъин карданд. Ман аз хати ка-
шидаи Ҷаббор Расулов берун намерафтам. Албатта?
таъкиди Ҷаббор Расулов оид ба хешутаборчигй дуруст
буд. Аммо медидам, ки худи Ҷаббор Расулов ва дигар»
гҳамшаҳриёни мансабдораш ба ин гуфтаҳо риоя наме-
карданд. Гуфторашон як буду рафторашон дигар. Х,ар
қадар, ки метавонистанд, кадрҳои зодаи шимолро дар
-саросари кѵхистон ваяифяѵпи кялпну гтяромаднок ме-
доданд.

Соли 1982 вақте ки Ҷаббор Расулов вафот карданд.
(ҷояшон ҷаннат шавад), Раҳмон Набиев котиби аввали
Кумитаи Марказии Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон ин-
тихоб шуд. Ӯ дар ҳол маро ба ҳайси котиби Кумитаи
■Марказии Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон ба кор овард,
Аз ин мавқеъ аллакай ҷумҳурй ба чашми ман тамоман
45о рангу тобнши дигар менамуд. Ҳама гуна фасодкори-
ҳо, нобаробариҳоро рӯшантар медидагй шудам ва ди-
лам хеле ва хеле хунук мешуд. Даҳшат вуҷудамро фаро
мегирифт. Тасаввур мекардам, як рӯз не як рӯз ҳама
фиску фасодҳо рӯи об мебароянду ҷумҳурй ба вар-
таи ҳалокат расида, миллатро дар арсаи байналмилла-
лй беобрӯю шармсор мегардонанд...

A3 МАВҚЕИ КОТИБИ ЯКУМ

Соле, ки Набиев Раҳмон Набиевич котиби аввали
Кумитаи Марказии Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон ин-
тихоб шуданд, Ғоибназар Паллаев котиби аввали Ку-
митаи вилойтии хДзШ! коммунисти Қӯрғонтеппа буд.
Бояд тазаккур дод, ки Ғоибназар Паллаев дар ин вилоят
>он қадар меҳнати босуботе накард. У метавонист беш-
тар аз имкониятҳои фарҳангй ва иқтисодии ин сарза-
мини ганҷхез истифода барад, дар рушду камоли иқти-
•содй, иҷтимоӣ ва равнақи муҳити маънавии мардум ҳис-
■саи сазовортаре гузорад.

Мяхсусян. ляр давраҳои роҳбарии Ғ. Палла.ев. дао-во-
дии ~Вахш аввалин падидаҳои тямпили ирҳҳпбӣ пяйпп
шуданд- ҶураОозию тарафкашиҳои ходимони ҳизбиро

24
дида, ҷонибдорони гурӯҳҳои исломй инони ташвиқу тар-
ғибро ба даст гирифтанд, мардумро ба атрофи худ к*а-
шиданд. Дар ин давра аввалин мактабҳои ғайрирасмии
динӣ пайдо шуданд. Дар ин мактабҳо ғайр аз таълимгс
Каломи тариф боз таТғиби Оадбинии ҳизйи коммунист
вй "арбобони он вѵсъат~~меёФт. Кѵдакон ханѵз аз син-
ни 0—10-солаги нисбат ба дизби коммунист няфрят-
пайдо мекарданд ва коммунистонро душмани ашаддик
мусалтшон" ним мебурданд: Ҳамчунин, омӯзгорбнПкӯ-
даконро бо аслу насаб ҷудо ва бо рохи балбинии. м.ар-
думи маҳали дигар тайёр менамуданд. Ҳомиёни ислом
медонистанд, ки оачаҳо баъди 5—10 сол калон меша*
ванд ва дар ин роҳ ба мубориза бармехезанд.

Калоншавандадо, махсусан ҳомиёни ҳизби комму-
ниста вилоят бошанд, дар хоби ғафлат ба корҳои ғайр-
овора буданд.

Хусусан, котиби аввали Кумитаи вилоятии ҳизби ком*
мунист Ғ. Паллаев, муовини раиси комиҷроияи вилояг
Сабоҳат Раҷабова ва котиби Кумитаи вилоятии дизби
коммунист Роза Раҳматуллоева дар айни долу зарби кор-
дой саҳро ба маишат дода шуда, корҳои кишоварзию
фарҳангу ҳунарро ба доли худ гузоштанд. Аз ин фаъо-
лияти онҳо Ҷаббор Расулов бохабар мегардад. Рӯзе бе*
хабар Ҷаббор Расулов ба шаҳри Қӯрғонтеппа омада, ко-
тиби аввали Кумитаи вилоятии ҳизби коммунист Ғоиб-
назар Паллаевро дар ҳама доҷагидои нодия пурсон ме-
шавад. Билохир, баъди ҷустуҷӯдои зиёд ондоро дар са-
ри айшу нӯш аз давлие меёбад.

Рӯзи дигар Ҷаббор Расулов ба F. Паллаев мегӯяд,,
ки оид ба у аризаи шикоятии беимзо дар даст дорад...
Хуллас, F. Паллаев баъди чанде ҷазои дизбй мегирад
ва. муддате ба андеша фурӯ меравад, ки ин мактубро
ки навишта бошад? Хуллас аз Сабодат Раҷабова гу-
монбар шуда, роди аз ӯ радой ёфтанро меҷӯяд. Аз ин
рӯ, бо исрор талаб мекунад, ки Сабодат датман ба мак-

25-
таби олии ҳизбӣ фиристода шавад- Ҳамин тавр ҳам шуд.
"Сабоҳат Раҷабова бо талабу дархостҳои Паллаев ба
Маскав ба хондан фиристода мешавад.

Баъди хатми мактаби олии ҳизбй Сабоҳат Раҷабо-
ва ба Душанбе бармегардад ва аз Раҳмон Набиев на
Ғоибназар Паллаев талаб мекунад, ки ӯро вазири мао-
рифи Тоҷикистон таъин кунанд. Ҷаббор Расулов, ки аз
муносибатҳои онҳо бохабар буд, ба ин розй намеша-
вад. Миёни се тан роҳбари ҳизби коммунист ҷанҷол бар-
мехезад. Кору бори тарбиявй, маънавй, раванди дав-
.латдорй як тараф монда, барои вазифадиҳии як нафар
зан хархаша боло мегирад. Билохир, Сабоҳат Раҷабова
мудири шӯъба оид ба корҳои иҷтимой, тандурустй ва
маданияти Шӯрои Вазирони Тоҷикистон таъин карда
мешавад. Ammo Ғоибназар Паллаев аз Раҳмон Набиев
сахт хафа мешавад, ки чаро ба Сабоҳат барои вазир
шуданаш кӯмак накард. Ҷанҷоли миёни Ғоибназар Пал-
лаев ва Раҳмон Набиев муддате чанд идома мееиад.
Ид чатгчол чавинони ажини 'ДГаҳри Душанберо низ ба -
тадриҷ фаро мегирад. Дастнигарони Раҳмон Набиев
ба ҷавонони кӯлобӣ, махсусан доништалабони мактаб-
ҳои миёна ва олй, ки асли ватани падару модаронашон
Хатлон буд, муроҷиат мекунанд. Ғоибназар Паллаев
бошад, гурӯҳи дигари одамонро ташвиқ намуда, миёни
давонони Йдротегину Дарвоз ва Помир шӯр меангезад.
Зимнан миёни ҷавонони кӯлобию бадахшй дар Душан-
бешаҳр бо^ҳо задухӯрд ба амал омад. Мутаассифона,

ЧавРНОНИ СОҶЛЯИ Кѵппбу Бяпяутттпн нямр^пнигтянп ffp

,дӯгсе'тан роҳбари ҷумҳурӣ алоқамандона бо хусумати
шахсй ҷони ҷавони онхоро зери хатар мегузоранд. Он-
ҳо бехабар аз он буданд, ки роҳбарон рӯзу шаб маи-
шат доранду сари дастурхон дар ҳолати мастй нақшаи
ба ҷанҷол кашидани ҷавононро мекашиданд. Ҷавонон
боз намедонистанд, ки як рӯз не, як рӯз ин ҷангандози-
ҳо ба хунрезии бузурге табдил меёбад ва фарзандони
онҳо аввалин туда қурбон мешаванд.

Сарфи назар аз ин зиддиятҳо Ғоибназар Паллаев*
раиси Президиуми Шӯрои Олии Тоҷикистон интихоб*
гардид. Интихоб ё таъин шудани Ғ. Паллаев, албатта„
аз рӯи бартарии донишу тафаккури олии инсонии ӯ на~
буд- Бояд як нафар аз сарварҳои Помир ба ин вазифа
соҳиб мешуд. Дигар фазилатҳои ӯ барои роҳбарията
ҳамонвақтаи ҷумҳурӣ аҳамият надошт. Дар ин давра
муносибатҳои Ғ. Паллаев бо Р. Набиев хеле коҳиш:
ёфтанд. Ғ. Паллаев дарҳол як катор хамшахриёни поми-
рии худро ба вазиФахои рохбаоикѵнанда пешбаой
карда талаб намуд, ки ба қаринону хешовандони ӯ дар>
пойтахт хатман хонаю чой лиханд. Ғ. Набиев аз ин хо~
лати ногувор бохабар шуда, пеши роҳи ӯро баст. Но-
созй миёни ин ду тан роҳбари мутлақи ҷумҳурй рӯз то
рӯз авҷ мегирифт. Акнун ҳокимияти Тоҷикистон ба ду
гурӯҳи мухталиф ҷудо мешуд ва мардуми бегуноҳро
низ ду қисмат мекард. Аз ин оҳиста-оҳиста муҳити маъ-
навии доништалабон вайрон мешуд. Раҳмон Набиев бо-
шад, донишҷӯёни дар Душанбе будаи зодаи Ленинобод-
ро ба ин амал ҳамроҳ накарда, асосан бо воситаи дӯсто-
ни Кӯлобии худ дар байни донишҷӯён кор мебурданд.
Бесабаб нест, ки дар давраи роҳбарии Р. Набиев ва?
Ғ. Паллаев донишҷӯёни кӯлобию бадахшй борҳо бо ҳам
занозанй карданд. Даххо нафар мачоѵх шѵданд ва аз;
донишкадахп ронпяю бя мяҳбяг .афхиданд

Зимнан дар миёни ашхоси мансабдор гурӯҳҳои мух-
талифе пайдо шуданд, ки аз паси гурӯҳи дигар далелу
фактҳои айбдоркунанда меғундоштанд. Раҳмон Набиев
ба ҳар куҷое мерафт, ҳатман аксу сабти овози ӯро ба*
унвони собиқ КМ КПСС мефиристонданд- Воқеаҳои но-
хуше, ки солҳои навадум дар ҷумҳурӣ рѵх доданд. асо-
сан аз ҷанҷол миёни Ғ. Паллаев ва Р. Набиев cap зада
буданд. ...... ' ~

2 Т
Нуфузи Тоҷикистон низ рӯз то рӯз дар арсаи роҳ-
^арияти собиқ СССР коста мешуд. Дар ҷумҳурй лк
навъ бесоҳибӣ ба чашм мерасид. Аз фурсат истифода
<бурда, як гурӯҳи кадрҳои ҷануби Тоҷикистон гурӯҳҳои
муборизи худро таъсис медодандТ Дар байни зиёиёни
ҷануои мамлакат миш-мишҳо паҳн мешуданд, ки чаро
:якумр рафиқони ленинободӣ дар ҳама звеноҳо роҳбарй
мекунанду аз ҳисоби кадрҳои Кӯлобу Бадахшон ва Қа-
ротегин касеро ба мансаби калонтаре баромаданӣ на-
мемонанд?

Гурӯҳи дигар ташкилкунандаи носозгориҳои ҷум-
курй, ки Қаҳҳор Маҳкамов буд, кӯшиш мекард Раҳмон
Набиев ва ҳаммаслакони ӯ аз сари қудрат дур шаванд.
Дамин тавр соли 1985 Раҳмон Набиев аз вазифаи коти-
би аввали Ҳизби Коммунисти ҷумҳурии сусиёлистии
Тоҷикистон сабукдӯш гардид. Чй тавр ва чаро? Дар
ин бобат дар ҳуҷҷатҳои КМ ҲК Тоҷикистон чизе сабг
наёфтааст, ба ҷуз аз қарори хурдакаке, ки дар матбуоти
даврй интишор ёфта буд:

ҚАРОРИ РАҚАМИ 157

маҷлиси бюрои КМ ПК Тоҷикистон

аз 14 декабри соли 1985

Дар бораи котиби якуми КМ ПК Тоҷикистон (Ра-
х|)иқон Разумовский, Паллаев, Бобосодиқова, Мирхоли-
қов, Насриддинов, Дедов, Додобоев, Кошлаков, Кар-
ташов, Султонов, Белов).

Ба вазифаи котиби якуми Комитети Марказии Пар-
тияи Коммунистии Тоҷикистон рафиқ Қаҳҳор Маҳкамов
тавсия дода, бо сабаби дардмандӣ Раҳмон Набиев аз
ин вазифа сабукдӯш гардонда шавад.

Котиби КМ ПК Тоҷикистон Ю. Белов.

:28
СОХТИ ДАВЛАТДОРИИ ҚАХДОР МАҲКАМОВ

Ба сари қудрат омадани Қаҳҳор Маҳкамов ба офа-
те шабоҳат дошт, ки бӯстонро ба чӯлистон табдил ме-
дод. Пеш аз ҳама ин аз муносибатҳои ӯ бо дигар роҳ-
барон вобастагй дошт. Чунончи пештар мѵносибати
Қаҳҳор Маҳкамов бо Раҳмон Набиев хеле бад буд. Х,а-
іѵГа медонистанд, ки ин ду ҳамшаҳрй ҳамдигарро чашми
дидан надоранд- Сарфи назар аз ин аз рӯи маколи «Аз
оғили холй, гови шохзан беҳ» амал карда, Раҳмон На-
биев ӯро як вақтҳо раиси Шӯрои вазирон таъин карда
буд.

Аз рӯзҳои аввали фаъолияташ Қаҳҳор Маҳкамов ry-
рӯҳи зидди Набиевро ташкил кард, ки дар ин гурӯҳ
аз ҷумла Гулҷаҳон Бобосодиқова, Абдураҳмон Додо-,
боев, ҒоибназарГПаллаев, Рифъат Лоҷиев, Иван"Фёдо-
рович'Дедов/Петр Кирилович Лѵчйнский шомил~ будандГ
Максади онҳо гузаронидани табаддулоти ҳизбй буд.
П. К. Лучинский бо ҶОНИШИНИ мудири шӯъбаи ташки-
лии Кумитаи Марказии КПСС Магилниченко ва Саенко,
ки мѵшовир оид ба Точикистон низ ~бѵд" ошноии’ хеле
лубдоштГНогуфта намонад, қаблан ин гурӯҳ восита
шуда буданд, ки Қаҳҳор Маҳкамов раиси Шӯрои вази-
рон таъин шавад. Ва ба ҷои Раҳмон Набиев будани
шахсеро лозим медонистанд, ки бозичаи дасти онҳо бо-
шад ва ҳар коре хоҳанд, кардан гиранд. Вале Раҳмон
Набиев намегузошт, ки ин гурӯҳ дар ҷумҳурй худсарй
кунад, вазифаҳоро фурӯшад, моли халқро ба яғмо ба-
рад. Аз ин лиҳоз Раҳмон Набиев барои онҳо чун реги
зери дандон зиёновар буД. Барои ҳамин ҳам бояд ӯро
аз вазифааш сабукдӯш намуда, ҳокими мутлақи Тоҷи-
.кистон шудан мехостанд.

Магилниченко ва ё Саенко вақтҳои охир қисмати
зиёди вақти худро дар Тоҷикистон мегузарондагӣ шу-
данд. Онҳо дар Душанбешаҳр, дар бӯстонсарои Шӯрои
Вазирон утоқҳои рақами 3 ва 4-ро ба таври доимй банд
карда, ба зиёфатхӯрию маишат овора буданд. Ҳамзамон
чи шикояте, ки дар бораи Раҳмон Набиев меомад, он-
ҳо дарҳол ба Кумитаи Марказии КПСС мерасониданд.

Баъзан ба аъмоли Раҳмон Набиев ва Қаҳҳор Маҳ-
камов диққат дода, ҳайрати кас меояд. Ҳарду дар як би-
но зиндагй мекарданд, онҳоро як милиционер посбонӣ
мекард. Сарфи назар аз ҳамсоягй боз онҳо ҳамдигар-
ро чашми дидан надоштанд. Ду роҳбари давлат ра-
қиби ашаддии ҳамдигар.

Касодии АГӯҳити Ілаънавии Тоҷикистон низ минбаъд
аз муносибати ин ду роҳбар сарчашма гирифт. Дар мпе-
ни саркардагони ҷумҳурй ҳисси якдигарбадбини ба ав-
ҷи аъло расид ва онҳо оҳиста-оҳиста ба гурӯҳҳои мух-
талиф чудо шуданд. Гурӯҳи саввум, ки он вяктхо Еоиб-
назар Паллаев рохбари мекард, хеле қудратманд буд.
Мѵносибати Р. Набиев ва Ғ. Паллаев бо якдигар низ
Дао ин давра бадтар мешуд...

Он солҳо Акбар Махсумов (гарчанде дар Қазоқис-
тон таваллуд шуда, худро зодаи Ғарм мепиндошт), дов-
талаби яке аз мансабҳои баланди давлатй буд. Пада-
ри ӯ Нусратулло Махсум Лутфуллоевич ҳанӯз солҳои*
аввали Инқилоби Октябр ҳамчун хоин маҳбус гардида
буд. Акбар Махсумов ва F. Паллаев аз Раҳмон Набиев
хоҳиш карданд, ки Нусратулло Махсумро сафед кунад.
Албатта барди ин асос ҳам буд. Аммо Раҳмон Набиев
ин дархострб рад кард. Зимнан миёни ин се тан ҳисси
бадбинй боз бештар авҷ гирифт. Раҳмон Набиев тараф-
кашии Акбар Махсѵмовро лапхол эхсос кярля, хогт ӯрп,
аз вазифаи раисии Госагропром сабѵкдѵш кѵнад. Раҳ-
мок Набиев аз руи формѵлаи худ боз ба кѵлобихо рѵ
бьард. Хост Иззатулло Ҳаёевро ба ин вазифа биёрад, та
ҳйсси кӯлибибадбинии~!лавлуми Ғармро оелор созад.

дамин тариқ, Акбар Махсумовро аз вазифааш ги-
рифтанд, аммо муддати ду моҳ касе ба ин мансаб таъ-

30
пн нагардид. Фақат овозаи аз вазифаи муншии аввали
ҳизби коммунисти вилояти Кӯлоб гирифтани Изза-
тулло Ҳаёев миёни мардум паҳн мешуду бас- Кашмака-
шии ин вазифа то ба ҷое расид, ки Раҳмон Набиев он
,ро худ ҳал карда натавонист. Акбар Махсумов бошад,
мудири боғи ботаникии Академияи улуми Тоҷикистон
таъин гардид. Ғайричашмдошт баъди ба сари қудрат
•омадани Қаҳҳор Маҳкамов Иззатулло Ҳаёев Раиси Шу-
рой Вазирони Тоҷикистон интихоб шуд.

Аз вазифа сабукдӯш гардидани Акбар Махсумов са-
баб дошт. Моҷарои навбатии ӯ дар таъсиси АПО-и Хо-
валинг оқибатҳои бад овард. Дар Ховалинг аз рӯи лои-
хаи мутахассисони Канада 185 ҳазор гектар замин банд
шуд. Ин заминҳо киштзор, богу ҷангалзорони колхоз-
ҳои ба номи Ленини ноҳияи Восеъ ва дигар хоҷагиҳои
гирду атрофи Ховалинг, Сарихосор, Балҷувон буданд.

Аз ҳама ҷо чорворо ҷамъ карда ба АПО-и Ховалинг су-
пор ида буданд. Гумон доштанд, ки дар баробари б_ӯр-
доқикунии чорво, маҳз дар Ховалинг консерв, чарм, гӯш-
ту шири фаровон истеҳсол карда мешавад. Аммо гай-
ричашмдошт дар як муддати кӯтоҳ ҳазорон гектар марғ-
зор ва гиёҳҳои доруворй дар ин мавзеъи биҳиштосо но-
буд шуда, чашмаҳои зиёди шифобахш хушку макрӯҳ
гардиданд. АПО-и Ховалинг бошад, маҳсулоти зарурй
надод. Директори АПО-и Ховалинг Анатолий Петров
чун дид, ки охири ин кор хатарнок аст, аз Тоҷикистон
фирор кард, директори яке аз фермаҳои паррандапарва-
рии шаҳри Бухорои Узбекистон таъин шуд. АПО-и Хо- ^
валинг бошад, оҳиста-оҳиста ба футур ва миллиардҳо
сӯми давлат ба ройгон рафт.

* * *

Аз азал, вақте ки сухан аз боби подшоҳон, вазирон,
мирон ва дигар саркардаҳои ин ё он мамолики маш-
риқзамин меравад, пеши назар ашхоси фазилатманд,

31
зирак ва таҳамтан ҳувайдо мегардад. Хушбахт аст он
миллате, ки сарвару раҳнамои худ инсони оқилро ин-
тихоб мекунад. Чй бадбахтист агар ба сари қудрат ра-
золатпешае барояд! Ҳанӯз аз аввалҳои барқароршавии
ҳокимияти шӯроҳо системам интихоби роҳбар нобарчо
буд. Роҳбарон на аз рӯи дониш ва заковат, балки му-
тааллиқ ба ҳизТж коммунист ва мансубиЯ? ба ШЖЯлхо
пешбарию интихо(Г мешуданд. Маълум буд, ки на ҳлр
кас ва на ҳар маҳал ин имкониятро дошт. Қаҳҳор Маҳ-
камов низ зумрае аз кадрҳои тасодуфиро мемонад, ки
дар натиҷаи гурӯҳбозй ва маҳалгарой ботадриҷ зина
ба зина ба сари кудрат баромада буд. Асосан ӯ аз со-
ли 1985 то соли 1991 дар мақомоти олии роҳбарикунан-
даи давлатй фаъолият дошт. Аз назари ман аз кадрҳои
дигар бартарие надошт. Яку якбора рохбари хизби
коммѵнигти Тпчикигтгш шудяни К. Мяхкямов

воқеае буд ғдйричашмдошт. Ба андешаи ман ӯ пеш аз
он ки котиби аввали Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон
интихоб шавад, бояд аз зинаҳои гуногуни роҳбарикунач-
даи ҳизбй мегузашт. Яъне, ӯ дар ин кор таҷрибаи кофй
надошт. Зимнан аз ин ҳолати ногѵвоо истиФопя бѵрля,
котиби луютӮГО К у МНП U— Мар УЯЧЦ,Ц. Y и э (л Г ГИ

Тоҷикистон Пётр Лѵчинский тямпми тсорѵпн YHqfiw дрқ-
латйѵ ҷобаҷогузории қадрҳоро ба ѵхдаи худ гирифтя
буд7 Агар оа коре Лѵчинский розипӣ-_нямедоп~' Қяҳҳор
Маҳкамов аз пеши худ ба кор даст намезад. Хатто баъ-
заІГ^икрѵ ақидахои-К. Махкамов тамоман ба эътибор
гирифта намешуд. Ин аллакай заволи мақомоти олии
Тоҷикистон буд. Ана ҳамон вақтҳо Қ. Маҳкамов дар
замири П. Лучинский ҳисси кӯлобибадбиниро бе-
дор карда буд. Масалан П. Лучинский дар шахри Ко-
фарниҳон чѵнин иВпоз дЪшт- “

Ҳамин кулобиҳоро саросар нобѵд кардан лозим

яст...

Хуллас, ҳокими мутлақи Тоҷикистон П. Лучинский

32
Вакили мардумӣ Ҳикматуяло Насриддинов, баромад дар яке
аз сесеияқои Шӯрои Олии Чумхурии Тоҷикиетон.
Мулло Саид Абдуллой Нурй.

Давлат -Худоназар.
буда, Қ. Маҳкамов инони роҳбариро пурра аз даст дод.
Воситаҳои ахбори умум, идораю корхонаҳо, мактабу
донишкадаҳо ба ҳоли худ вогузошта шуданд. Ин бетар-
тибй «демократия» ном шрифт. Сустию корношоямин
Қ. Маҳкамов сабаби асосии футури ҳизби коммунист
гардид.

Е худ Қ. Маҳкамов вақте ки ба сари кудрат омад,
кадрҳои Дар вақташ Рахмон Набиев ба кор оварда буд,
аз вазифа хориҷ кард. Намеандешид, ки ҳар^ як чой-
ивазкунии ин ё он кадр ба раванди иктисодиёт ва иҷ-
тимоиёти чумҳурй халал мерасонад. Аммо инро ба эъ-
тибор нагирифта Қ. Маҳкамов на як ё ду нафар, балки
теъдоди зиёди к а дрҳои лаекатмандро аз вазифа сабӯк-
ДӯнГТггщщШГ- Яъне, шРтанҳо суст гардондани пояи
давлатдории Тоҷикистон, балки вазнинтарин хиёнати
Қ. Маҳкамов буд дар ин ҷода.

Барои исботи гуфтаҳои боло рӯйхати нопурраи роҳ-
баронеро меорем, ки дар вақти роҳбарии Қ. Маҳкамов
ҳамчун тарафдорони Р. Набиев аз вазифа озод карда
шудаанд:

1. Султонов Шукур Маллабоевич — вазири маорифи
Тоҷикистон.

2. Мирзоева Манзура Аминҷоновна — котиби Пре-
зидиуми Щӯрои Олии Точикистон.

3. Қаландаров Искандар — мудири шӯъбаи идеоло-
гии КМ ҲК Тоҷикистон.

4. Қурбонов Исмоил — вазири корҳои дохилии Точи-
кистон.

5. Пӯлотова Гулнора Комиловна — вазири тандурус-
тии Тоҷикистон.

6. Табаров Ҳабибулло — раиси кумичроияи вилояти
Кулоб.

7. Поносов Юрий Филимонович — котиби дуюми ҳиз-
би коммунисти вилояти худмухтори Бадахшони Кӯқӣ-

3—674

33'
8. Лафизов Ҷанобиддин — вазири молили Тоҷи-
кистон.

9. Аҳмедов Раҳматулло — мудири корҳои Шӯрои
Вазирони Тоҷикистон.

10. Назаров Талбак — раиси госплани Ҷумҳурии То-
ҷикистон.

11. Набиев Нуриддин Мирзоевич — ҷонишини муди-
ри корҳои Щӯрои Вазирони Тоҷикистон.

12. Мирзоев Қадам — директора бӯстонсарои Шӯрои
Вазирони Ҷумҳурӣ.

13. Аблогин Владимир Дмитриевич — вазири сохт-
мони деҳоти Ҷумҳурӣ.

14. Холмуродов Тағоймурод — раиси Правленияи
матлуботи ноҳияи Ленин.

15. Ҳасанов Салоҳиддин — котиби якуми Кумитаи
ҳизби коммунисти вилояти Кӯлоб.

16. Раҷабова Сабоҳат Раҳимовна — ҷонишини вази-
ри маорифи Тоҷикистон.

17. Сатторов Абдуҷаббор — котиби якуми ҚМ ЛКСМ
Тоҷикистон.

18. Салоҳов Абдулаҳад — котиби якуми ҲК ноҳияи
Ҷиргатол.

19. Ҷумъаев Ғулом — котиби якуми ҲК ноҳияи Ком-
сомолобод.

20. Мӯсоев Камол — котиби якуми ҲК ноҳияи Қум-
сангир.

21. Тағой^азаров Бегалй — котиби якуми ҲҚ ноҳияи
Ҷилликул.

22. Тағоев Ҳабибулло — котиби якуми ҲК ноҳияи
Фархор.

23. Ҳоҷиев Рифъат — котиби ҲК вилояти Ленинобод.

24. Зоиров Муҳиддин — котиби ҲК вилояти худмух-
тори Бадахшони Кӯҳй,

25. Зунунов Чӯянбой — котиби якуми ҲҚ ноҳияи
Пролетар.

34
26. Ҳасанов Усмон — котиби якуми ҲК ноҳияи Ор-
ҷоникидзеобод ва дигарон-

Соли 1986 баъди шаш моҳи кор бо Қ. Маҳкамов ӯ
маро ба назди худ хонда чунин изҳор намуд:

— Аз Кӯлоб ба унвони Кумитаи Марказй аризаи ши-
коятӣ омадааст, ки гӯё шумо аз вазифаи котибии Ку-
митаи Марказии Ҳизби Коммунист суистеъмол карда,
дар болои қабри падаратон (дар ноҳияи Восеъ) мак-
бара сохтаед.

Ман ба андеша фурӯ рафтам. Хонандаи гиромӣ худ
қазоват кунад, ки оё то ин дараҷа паетфитратии роҳ-
бари давлат мумкин аст? Охир дар тули дахсолаҳои
охир ҳазорон фарзандон аз гиребони падар гирифта,
озори падар додаанд. Зинда бод фарзанде,- ки падарро
ҳурмат мекунад ва ба болои оромгоҳаш мақбара ме-
созад. Чунин фарзандонро дарёфта тарғиб бояд кард,
мукофот дод то ба дигарон ибрат шавад.

Аламовараш он буд, ки ман хеле барвақт аз дидори
падар бенасиб шуда то ба ҳол намедонистам, ки ором-
гоҳи ӯ куҷост. Ба худо агар қабри падари бузургворам-
ро меёфтам, тамоми дороиямро сарфи бунёди оромгоҳи
ӯ мекардам. Ин тӯҳмат дили маро бисёр озурда кард.

Падарам чӯпони оддии колхози ба номи Фрунзеи но-
ҳияи Мӯъминобод Латифов Насриддин аз ман хизмати
шоистаи писаронае надида, ҳанӯз соли 1948 аз олам гу-
зашта буд. Ин номаи* сияҳкорона ва муносибати бади
сарвари давлат таҳкири маҳзе буд нисбат ба ману па-
дари бузургвори ман.

Бо вуҷуди ин Қ. Маҳкамов бо сарварии Гулчаҳон
Бобосодиқова комиссияи бонуфузе ташкил кард ва дар
ноҳияи Восеъ хона ба хона гашта номаи беимзоро сан-
ҷиду хост маро дар назди ҳамшаҳриёнам беобрӯ ку-
над. Ман ба онҳо изҳор кардам, ки агар қабри пада-
рамро ёфта диҳед, ман ҳарчи дар бнсотам дорам, ба
шумо ҳадя мекунам. Аз замин то осмон ризо мешавам.

35
Комиссия оромгоҳи падари маро ёфта натавонист.
Сарфи назар аз ин Қ. Маҳкамов маро назди худ хонда
гуфт, ки баъди чунин мактуб май ҳуқуқи маънавии дар
вазифаи котиби Кумитаи Марказии Ҳизби Коммунист
кор карданро надорам. Ҳатто ӯ гуфт, ки оиди аз вазифа
дур кардани ман бо КМ КПСС маслиҳат ҳам шудааст.

Ҳамин тариқ, пленуми КМ ҲК Тоҷикистонро даъват
карда, маро аз вазифа сабукдуш гардонданд ва ба ҷои
ман Воҳидов Ваҳҳоб Ваҳҳобовичро (аз Конибодом) таъ-
ин намуданд. 1^-худ Қ. Маҳкамов, Г. Бобосодикова.
А. Додобоев, В. Боҳидов, Т7 Мирхолиқов котибони КМ
Ҳ1ГТ оҷикистон интихоб шуданд, ки хама кадрҳои щц-
мол бѵДандгДар Шурой вазирон низ Қ. Маҳкамов ҳай-
'ати кщущЮ^а ҷуз Иззатѵлло лаеев. хамаро_-карип. аз
уӣгТТтГкялрхои шимоли Точикистон муряттдб гпут

Бо ҳамин минвол Қ. Маҳкамов бузургтарин пояи ма-
ҳалгароиро дар Тоҷикистон мустаҳакам намуд ва ҳисси
нафрати дигар кадрҳои Тоҷикистонро бедор кард.

Бояд гуфт, ки дар давраи ҳукмронии Қ. Маҳкамов
мактубҳои беимзо хеле бисёр меомаданд. Ба андешаи
ман барон аз сари қудрат дур кардани кадрҳои Р. На-
биев худи Қ. Маҳкамов номаҳои сиёҳи беимзо ташкил
мекунонд ва боз гурӯҳҳои босалоҳият таъсис медод, то
ин мактубҳоро санҷида бароянд. Ҳамин тариқ, тамоми
фаъолияти Қ, Маҳкамов дар сари ҳокимияти Тоҷикистон
аз ташкил кардан, санҷида ва гунаҳкор кардани кадр-
ҳо иборіат буд:

Қ. Маҳка^ов инчунин шахси принципнок ва содиқ
набуд. Масалан, вақте ки дар Маскав моддаи б-уми Кон-
ституцияи СССР оид ба мавқеи роҳбарикунандаи ҳизби
коммунист аз байн бардошта шуд, дар ҳол нақшаи capo-
cap ба вазифаҳои дигар гузаронидани кадрҳои худро
кашида ба ҳизби коммунист, ки худ аъзо ва роҳбари он
буд, хиёнат намуд. Аз чумла Каримов Ҷамшед Ҳилоло-
вичро аз вазифаи котибии якуми Кумитаи ҳизби шаҳ-

36
ри Душанбе ба вазифаи чонишини сарвазир гузаронд.
Абдураҳмон Додобоев ва Гулҷаҳон Бобосодиқова ба
вазифаҳои дигари давлатӣ гузаронида шуданд. Худи
Қ. Маҳкамов ба ҳизбе, ки якумр ба он гӯё садоқат
дошт, бевафой кард ва ба вазифаи дигар гузашту ҳизб
<5есоҳиб монд.

Ҳамин ки Каримов Ҷамшед Ҳилоловичро ба вази-
фаи ҷонишинии якуми сарвазир интихоб карданд, ба
ин мансаб номзадии Талбак Назаров низ буд. Дар сес-
сияи якуми Шӯрои Олин даъвати 12-ум, ки соли 1990
еурат гирифт, тарафкашиҳои зиёде шуд. Дар сессия
тарафдорони Қ. Маҳкамов Ҷамшед Каримовро бузург-
тарин олим донишманд ва иқтисоддон ном бурданд. Ва-
ле ба тарафдории Т. Назаров касе овоз надод. Ҳол, он
ки Талбак Назаров ҳам доктори илм, иқтисодчӣ ва оли-
ми барҷаста аст. Баъди ҷанҷолҳо Қ. Маҳкамов маҷбур
шуд, ки баромад кунад ва Талбак Назаровро аз вази-
фаи вазири маорифи ҷумҳурй ба вазифаи ҷонишинии рай-
ей Шӯрои вазирон, раиси Госплани Тоҷикистон пешба-
рӣ намояд. Роҳбари боақл вазъиятро дида бояд ба ху-
лоса меомад. Агар эътидоли чумҳурй зарур мебуд, ӯ
пеш аз ҳама кадрҳои болаёқати тамоми гӯшаю канори
Тоҷикистонро дар атрофи худ ҷамъ меовард, аммо ба-
рон Қ. Маҳкамов оромии ҷумҳурй лозим набуд. Нақ-
шаҳои пешакии ҷанги бародаркуш тайёр буданду ме-
боист як рӯз не, як рӯз он амалй шуда, беҳтарин қувва-
ҳои фитрии ҷануби Тоҷикистонро маҳв месохт.

Дар ҳамин сессия Қаҳҳор Маҳкамов ҳамчунин сох-
тори давлатиро пешниҳоди парламент гардонд. Ӯ ҳис
кард, ки як қатор вазирони содиқаш аз интихобот на-
мегузаранд, пешакй онҳоро бо вазоратҳояшон ба кон-
церн табдил дод: масалан, вазорати саноати сабук ба
концерни саноати сабук (президенташ Шариф Калан-
даров), вазорати саноати маҳаллӣ ба концерни саноа-
ти маҳаллӣ (президенташ Абдуҳаким Бойматов), вазо-

37
рати нақлиёт ба концерни нақлиёт (президенташ Нари-
мон Еқубов), вазорати сохтмони қишлоқ ба концерни
сохтмони қишлок (президенташ Раҳимҷон Ғафуров),
Кумитаи ғалла ба концерни ғалла (президенташ Абду-
малик Абдуллоҷонов) ва ғайра. Ба таври дигар, ба кон-
цернҳо аз рӯи қонун ҳатто Шӯрои вазирон дахолат кар-
да наметавонист. Моликият, фондҳо ва дйгар васоити
^молию пулӣ бошад, дар ҳама концернҳо на ба манфиати
давлат ва халк, балки ба манфиати як гурӯҳи одамон
хизмат мекарду бас.

Роҳбари давлат Қаҳҳор Маҳкамов худ бо дасти худ
давлатро пора-пора кард ва ҳамчун пешвои маҳалгароӣ
дар ҷумҳурӣ асос гузошт.

* * *

Тарҷумаи ҳоли Қаҳҳор Маҳкамов саросар аз ҷаҳиш-
ҳои баланд иборат аст ва дорандаи мукофотҳои зиёди
олии СССР мебошад. Қаҳҳор Маҳкамович Маҳкамов
16 апрели соли 1932 дар шаҳри Ленинобод ба дунё
омадааст. Миллаташ тоҷик, соли 1953 донишқадаи маъ-
дани шаҳри Ленинградро хатм кардааст. Аз соли 1957
узви ҲКИШ мебошад. Фаъолияти меҳнатиашро соли
1953 ҳамчун сардори шӯъбаи кони раками 115, тресги
«Точикугол», cap кардааст. Баъд, сардори участка, сар-
дори кон, сардори раёсати кон буд. Соли 1961 раиси
кумиҷроияи диаҳри Ленинобод интихоб мешавад. Аз
соли 1963 рІІиси Кумитаи давлатии планкашии ҶШС
Тоҷикистон, ҳамзамон аз соли 1965 чонишини раиси Шу-
рой Вазирони ҶШС Тоҷикистон буд. Соли 1982 раиси
Шӯрои Вазирони Тоҷикистон таъин шуд. Аз соли 1985
котиби якуми КМ ҲК Точикистон ва дар анчумани
XXVIII ҲКИШ аъзои бюрои сиёсии КМ ҲКИШ интихоб
гардидааст. Солҳои зиёд депутати халқи ИҶШС ва
ЧШС Точикистон буд. Моҳи апрели соли 1990 дар сес-

Э8
си я и якуми Шӯрои Олии ҷумҳурй раиси Шурой Олии
ҶШС Тоҷикистон интихоб шуд. 30 ноябри соли 1990
ттяр сессиям чпруми ІТТѵрои Олй Президента ҶШС То-~
чикистон интихоб мешавадТТэо чор ордени Байраки Сѵр-
хи Меҳнат ва медалҳои ҳукуматй мукофотонида шудд-
аст. Дорандаи унвони «Инженери Хизматнишондодаи
ҶШС Тоҷикистон» мебошад.

Чунон ки хонандаи мӯҳтарам мушоҳида кард, дар
паси Қаҳҳор Маҳкамов даҳҳо мафиозҳое буданд, ки чун
хӯсаи миёни киштзор ба сараш кулоҳи давлатдорй ни-
ҳода, ба гарданаш зангӯлаҳо овезон мекарданд, то худ
аз давлати ӯ ором бошанд. Дар як муддати ку-
тоҳ ба ӯ беҳтарин вазифаҳои давлатӣ муяссар гарди-
дааст. Мехост раиси Шӯрои Олй, мехост дар як муддати
кӯтоҳ президенти мамлакат шавад. Гӯё ба чуз Қаҳ-
ҳор Маҳкамов дар Тоҷикистон дигар шахси боақлу за-
коват ва босавод набошад. Аммо ӯ хӯса буд. Ин хӯса
фақат халқро метарсонд, фишор меовард ва дилшикас-
та мекарду бас.

Қаҳҳор Маҳкамов дар сиёсати роҳбарй бештар ху-
сумати шахсиро ривоҷ медод. Қариб ҳама вақт муноси-
бати ӯ камзарифона ва беандешона мебаромад. Баъзан
нозу қаҳр мекард ва ранҷишҳои беарзиши худро ба кор-
ҳои давлатию сиёсати кадрҳо омезиш медод. Як лаҳ-
заи муносибати ӯро мисол меорам:

Боре як гурӯҳи начандон калони роҳбарияти ҷумҳурй
барои ҳаллу фасли як қатор масъалаҳои муҳими иқти-
содй ба пойтахти мамлакат шаҳри Маскав сафар кард,
ки дар он ман ҳам шомил будам. Он вақт ман котиби
Кумитаи Марказии Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон ва
Қ. Маҳкамов раиси Шӯрои вазирон буд; Мо дар меч;-
монхонаи «Маскав» ҷой гирифтем. Албатта утоқи ҳар
кадоми мо алоҳида буд. Хушбахтона раиси колхози
овозадори ба номи Ленини ноҳияи Восеъ, Қаҳрамони

39
Меҳнати Социалисты Миралӣ Маҳмадалиев низ бо мо
буд.

Бегоҳии рӯзи аввал ман ба утоқи Миралибобо раф-
там ва хостем кӯфти роҳро барорем. Бобои Миралй хӯр-
даниҳои бисёре бо худ бурда буд. Ман андешидам, ки
Қ. Маҳкамовро ҳам бо худ ба тарабхона барем, зеро ӯ
дар утоқи танҳо шояд зиқ шавад. Бобои Миралй ин так-
лифро бо хушнудй қабул кард. Мо ҳарду ба утоқи Қ.
Маҳкамов рафтем. Ман аз рӯи эҳтиёт як шиша араки
«Особое Московское»-ро бо худ гирифтам. Қ. Маҳка-
мов моро хеле хуш кабул карда бошад ҳам, чин дар
ҷабин дошт, гӯё чун гурӯҳи гуногуни хун бо мо наздик
шудан намехост.

Шишаи аракро бо дигар хӯрданиҳо болои миз мон-
дем. Сипас гуфтем, ки бегоҳитар бояд ба тарабхона ра-
вем, то як муддате осоиш ёбем. Аммо Маҳкамов ва бо-
бои Миралй ба шоҳмотбозӣ пардохтанд. Соатҳо мегу-
зашту онҳо бозиро ба охир намерасонданд. Ман рӯзона
бо як гурӯҳи калони доништалабони мактаби олии ҳиз-
бй, ки аз Тоҷикистон дар шаҳри Маскав таҳсил доштанд,
вохӯрӣ гузаронда, соати 19-и бегоҳ онҳоро ба утоқи
худ таклиф кардам. Охир ман котиби Кумитаи Мар-
казии Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон шуда, агар бо
онҳо каму беш сӯҳбат намекардам, аз ҳолу аҳволашон
бохабар намешудам, айб мебуд. Дидам, ки Маҳкамов
хоҳиши ра^тан надорад ва бобои Миралиро ҳам як
лаҳза ором намегузорад, соати қариб 19-и бегоҳй маъ-
зарат хоста, ба утоқи худ баргаштам.

Доништалабон ҳамроҳи шодравон Нуралишоҳ Наза-
ров, ки ӯ ҳам таҳсили илм дошт, ба утоқи ман омаданд
ва мо соате чанд бо ҳам нишастем, сӯҳбати ширину гу-
ворое аз боби ояндаи Тоҷикистон оростем.

Қ. Маҳкамов ва Миралибобо бе май ба тарабхона
рафтанд ва димоғашон қадре ғуборнок гардид. Баъди
он ки мо ба Душанбе баргаштем, ӯ маро дида табас-

40
суми қаҳролуде карду чизи дигаре нагуфт. Баъдан фаҳ-
мидам, Қ. Маҳкамов ба назди котиби аввали Кумитаи
Марказии Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон Раҳмон На-
биев даромада гуфтааст, ки гӯё ман онҳоро партофта
тамоми шаб бо занҳо айшу ишрат карда бошам. Ин
ғайбат дили ману рафиқони доништалабамро хеле
озурда сохт. Аммо ман ҷавобан ба ин аъмол ба Қ. Маҳ-
камов чизе нагуфтам, мисли пешин ӯро ҳурмату эҳти-
ром менамудам. Хаёл мекардам, ки ӯ ин амали начан-
дон муҳимро фаромӯш мекунад. Аммо чи мегӯед, ки
як рӯз шахсе ба хонаи ман омад, ки дар даст як кутти-
чаи рангини коғазй дошт.

ӯ изҳор кард, ки қуттичаро Қ. Маҳкамов ба шумо
фиристодааст. Ман тӯҳфаи Қ. Маҳкамовро бо мамну-
ният кабул кардам ва ба хона даромада кушода дидам,
ки дар он ба ҷуз аз як шиша арақ чизи дигаре нест. Ҳа-
моно ба ёдам расид, ки ҳамроҳи Миралибобо дар меҳ-
монхонаи «Маскав» ман як шиша арак бурда, будам
ва Маҳкамов дар ғазаб он шишаи аракро бозпас гар-
дондааст. Бадбахтона то ба ҳол ӯ дар дил қудурату ға-
заб мепарваридааст.

Ҳамин воқеа сабаб гашту Қ. Маҳкамов дигар маро
ба ҷону ҳолам намемонд, бо ҳар роҳе ки бошад, ба ман
халал расонданӣ мешуд. Корҳои давлатй як тараф ме-
монду Қ. Маҳкамов барои як шиша арак ба таъқиб
ва таҳқири ман машғул буд.

Дигяп ин ки мафияи ӯ мекӯшид, миёни мардуми

\ҷануби чѵмхѵии ихі'ШШсЬхи бешгао бошашг~Чи]т?------

чМ” Якум: Назди мақомоти олии Иттиҳоди Шӯравй, мах-
оусан КМ КПСС, исбот карданй мешуданд, ки мардуми
ин иқлим (чанубй) камзариф ва бефарҳанганд. Яъне кад-
рҳои аз ин музофотҳо бароянда маданият ва лаёқати
кофии роҳбарӣ надоранд. Барои ҳамин дар ин гӯшаи
Тоҷикистон корхонаҳои дорой таҷҳизоти дакиқ сохтан
мумкин нест. Маданияти халқаш паст аст ва ба таҷҳи-

41
зоти ҳозиразамон муносибат карда наметавонанд. Он-
ҳо бояд сирф ба деҳқонӣ ва чорводорӣ машғул шаванду
маҳсулоти хом диҳанд шуд.

Дуввум: Барой ба ҳам бархӯрдани мардуми кӯҳис-
тон ха мчу н борут маводи тарканда заминае лозим буд,
ки як руз не як рӯз таркида беҳтарин кадрҳои зиёй,
иқтисоддон, сиёсатмадору пешқадамашро маҳв созад.

Саввум: Аз сарварони органҳои маъмурию ҳизбӣ cap
карда то ба роҳбарони корхонаю муассиса ва колхозу
совхозҳо бояд одамони Маҳкамов бошанд.

Чунин тамоюлҳоро боз давом додан мумкин аст ва
кй медонист, ки дар бунёди ин шахе боз чи андешаҳои
носолим мавчуд буданд. Мо ҳама ин ҳолати ногувор-
ро эҳсос мекардем, аммо даҳон кушодан мумкин набуд.
Мафияи ӯ дарҳол он гурӯҳ ё он шахсро ба маҳалгарой
ё ба сарнагун сохтани давлатдорӣ гунаҳкор мехард Ма-
фия ,махсусан, миёни тоҷикону ӯзбекони сокини ҷану-
бичумҳурй фаъолона кор мебурд.

°^Масалан, соли 1988 дар колхози «40-солагии Точи-
Wctoh», ноҳияи Колхозобод, ки Р. Барфаков раиси он
-Суд, миёни тоҷикон ва ӯзбекон ихтилофе бархест. Са-
баби ихтилоф ин буд: Дар колхоз аз ҳисоби ӯзбе-
кон, ки аксариятро ташкил медоданд, кадрҳои роҳ-
барикунанда набуд. Тоҷикон гӯё онҳоро тамоман ҳурма-
ту эҳтиром намекарданд. Заминҳое, ки дар ихтиёри ӯз-
бекон буд, х^сили аъло медод ва точикон дар колхоз
ҳиссаи арзандае надоштанд. Аммо точикон баробари
ӯзбекон музд мегирифтанд, имтиёзҳояшон низ баробар
буданд. Ӯзбекон хоҳиш карданд, ки колхоз ду таксим
карда шавад.

Барой халлу фасли масъала КМ ҲК Тоҷикистон ёз-
даҳ маротиба комиссияи бонуфуз таъсис дод ва ҳар бор
комиссия натиҷаи тафтишро мусбй ҳал намекард. Дар
і;айати комиссияи ёздаҳум камина ва чонишини якуми
раиси Шурой вазирон Г. В. Кошлаков низ буд. Сан-
12
ҷиш нишон дод, ки тоҷикони ин маҳал дар заминҳои ко-
рез зиндагию фаъолият мекунанд ва оби заминҳои ӯз-
бекон, ки аз баландй ҷорӣ туда таровида ботлоқро таш-
кил медод, хонаҳо ва киштзорҳои тоҷиконро аз кор ме-
баровард. Тоҷикон бошанд, эътироз доштанд, ки замин-
ҳои онҳоро иваз кунанд. Ногуфта намонад, ки даҳ ҳай-
ати комиссияи гузашта бо иштироки Қ. Маҳкамов,
Ғ. Паллаев ва И. Ҳаёев гузашта бошад ҳам, вале масъ-
ала ҳал нашуда буд.

Ӯзбекон ғайричашмдошт розй^шуданд, ки аз ҳисоби
заминҳои худ барои тоҷикони (тармй^гӯшаҳои алоҳида
ҷудо ва бо ҳамдеҳагони худ созпогкунанд. Ҳамчунин,
мо'кӯмак кардем, ки якчанд нафар кадрҳои ӯзбек ба
ҳайати правленияи колхоз дохил гарданд. Мо ин масъ-
аларо хаттй ба Қ. Маҳкамов пешниҳод намудем. Боз
Қ. Маҳкамов ва котиби аввали кумитаи вилоятии ҳизби
коммунист Иззатуллоҳ Ҳалимов ба ноҳияи Колхозобод
'омаданд. Дар утоқи корни котиби якуми Кумитаи ҳиз-
би коммуниста ноҳияи Колхозобод Темур Додобоев
ин масъала хеле тӯлонй ва ҷиддй муҳокима шуд. Кош-
лаков пешниҳоди моро иброз дошт. Қ._Маҳкамов розй
нашуд. Чаро? Ба андешаи ман мақсади ӯ дар қайди зид-
дият нигоҳ доштани ин ду гурӯҳи одамон буд- Қ. Мах-
камов супориш дод, ки ӯзбеконро ҷамъ кунанд, то ӯ
худ бо онҳо гуфтугӯ кунад. Ӯзбекон гирдиҳам омаданд
ва ҳамаи мо ба назди онҳо рафтем.

Оқсақолҳои маҳалла ба Қ. Маҳкамов арзи худро
гуфтанд. Қ. Маҳкамов баромад карда гуфт, ки колхоз-
ро майда карда наметавонад ва дар ин боб касе бояд
фикр ҳам накунад.

Нафаре аз оқсақолҳо асабонй шуда иброз дошт, ки
агар талаботи онҳо қонеъ нашавад, ӯзбекон кӯчида ба
Узбекистан мераванд, зеро дигар дар чунин муҳити но-
солим зиндаги карда наметавонанд. Қ. Маҳкамов аз
деҳқонони ӯзбек илтішос кард, ки бадоц тоншюн даҳ

43!
гектар замин чудо кунанд то онҳоро ба он заминҳо
кӯчонанд.

Оқсақоле аз миёни ӯзбекон ғайричашмдошти Қ. Маҳ-
камов баромад карда гуфт, ки ту рохбари мо нестй, зеро
ҳар чи мегӯӣ ба хотири ҷангандозӣ асту бас. Мо шу-
моро ҳурмат намекунем ва ягон ваҷаб замин ҳам ча-
медиҳем.

Қ. Маҳкамов чизе нагуфт ва ба мошин нишаста ба
кумитаи ҳизбии ноҳия_ омад. Ин ҷанҷол миёни мардум
паҳн шуд. Точиконѵ ѵзбекони ин махап 6я ҳям дунь
мяни яшя лпй'шѵданд. Миёни як копхпз хад-низ «-анти”*
уят на ѵзбекон ба минтакаи тоҷикон ва
ня тпчикон ба-ммнтякян ѵзбекпн гѵзаінта наметавошПГ=~^-
танд. Баъди ин бенизомиҳо дар ин колхоз-аввалин кал-~
-тЯкҳо ва яроқҳои оташфишон пайдо шуданд, аммо ив
ҳама пинҳонй ба амал мепайваст.

Фардои ҳамон рӯз ӯзбекон гирду атрофи Кумитан
ҳизби коммуниста ноҳияи Колхозободро печонда ги-
рифтанд- Ин аввалин гирдиҳамоии сиёсиеро мемонд, ки
хун металабид. Узбекон тамоми кормандони кумитаи
ҳизби ноҳияро аз утоқҳои корй пеш карда, он чо су-
кунат ихтиёр намуданд. Бетартибихо як мох илом^_ ёфт
ия ҳукумяти мяҳаттпн-бя тямом фалач шуя. Талаботи уз-
беконро билохир қонеъ гардонда, оқибат маҳаллаи то-
ҷиконро аз маҳаллаи ӯзбекнишинҳо чудо карданд.

Мардуми'^а шӯромада фаҳмид, ки роҳбари давлати
тоҷикон Қаҳхор Маҳкамов нолоиқ ва ҳукумати ӯ фалач
аст. Зимнан аввалин тайёриҳо барои сарнагун кардани
ҳокимияти Қ. Маҳкамов миёни мардуми ғармй, қароте-
гинӣ ва помирии сокини вилояти Қӯрғонтеппа суръат
гирифтанд.

* * *

Ба курски Президента нишастани Қаҳҳор Маҳкамов
низ тасодуфи буд. Дар сессияи чаҳоруми даъвати дувоз-

14
даҳуми Шӯрои Олии Тоҷикистон оид ба ғайриконститу-
ционӣ будани ин аъмол баҳсу мунозираи хеле тезу тунд
сурат гирифт. Як даста номаҳои таъҷилй, ки ба унвони
ман ҳамчун депутат аз шаҳру навоҳии Кӯлоб расида бу-
данд, мисоли инанд. Ман онҳоро дар сессия қироат кар-
дам. Баҳсу мунозираҳоро ба тариқе, ки стенограмма шу-
даанд, айнан пешниҳод мекунам:

«Қаҳҳор Маҳкамович! Ҳамин ҳамааш мактубу теле-
граммаву шикоятҳое аст, ки мардуми ҷумҳурй талаб
кардаанд. Ин ҷо ба номи ман ва дигар депутатҳо на-
виштагй, аз сабаби он ки фамилиям ман якум аст, ҳа-
маашро ба дасти ман оварда доданд, аз ин рӯ онҳоро
хонда гузаштанам даркор.

Аз Шӯрои Олй ҳамаи ин одамон дар телеграммаго

мактубҳояшон мепурсанд, ки интихоботи президент ба
таври умумихалқй гузаронида шавад. Ин вазифаи ко-
тибот аст. Бояд онҳоро ба гурӯҳ-гурӯҳ ҷудо карда, баъд
дар ин ҷо баромад мекард. Аз кадом ноҳия чи қадар
мактубу телеграмма омадааст, ба ҷиҳати овоздиҳии хал-
қй, ана ин қадараш ба ҷиҳати референдуми даруни зал
буда. Бисёр мактубҳое ҳастанд, ки дар онҳо дар бораи
шаъну шарафи бисёр роҳбарони чумҳурӣ ran меравад.
Аз ин як нусхааш дар дасти шумо ҳаст. Дар дасти мо
дуюм нусхааш аст. Ё худатон ҳамина гирифта хулоса
бароред. Масалан, яктоашро номбар карданиям: ҳу-
қуқшинос, ҳозир нафақахӯр, «бо эҳтироми комил Абдул-
лой Азиз, шаҳри Душанбе, кӯчаи Алишер Навой, 116,
хонаи 16. Ҳамин мактуб дар 6 саҳифа. Ман онро хонда
намеистам, то ки рафиқони дахлдор худашон шинос ша-
ванд, ба фикрам нағз мешавад. Лекин телеграммаҳо
омадааст аз номи одамони дар шаҳри Кӯлоб ҳозир гу-
руснагй эълон кардагй, аз ноҳияи Восеъ, ноҳияи Совет,
ноҳияи Ғончӣ, ноҳияи Айнй ҳам. Ҳаминҳо ҳама теле-
граммаҳо, ҳамааш дар дасти ман аст. Ҳаминҳоро ё ба
шумо котибот супорам, ҳаминро як ҷиҳати эълон кар-

45
данашро ёбетон, то халқ донад, ки ҳамин телеграмма-
ҳои снҳо ба Шӯрои Олй расидааст, то ба тариқи уму-
михалқӣ президент интихоб шавад. Дар як мақоли халқи
тоҷик, Қаҳҳор Маҳкамович, бисёр нағз гуфта шудааст,
ки «абр агар аз қибла хезад, сахт борон мешавад, шоҳ
агар одил набошад, мулк вайрон мешавад». Барои ҳа-
мин коре карданамон даркор, имрӯз мо шоҳе интихоб
кунем, ки шоҳи оқиле шавад, дар оянда ин бесарусо-
монй, ин бесоҳибие, ки ҳозир дар ҷумҳурии мо вуҷуд
дорад, ҳамина мо аз байн барем. Барон ҳамин мо пре-
зидент гуфта истодаем, чунки раиси Шӯрои Олӣ аз ӯҳ-
даи кн кор набаромад. Шӯрои вазирон аз ӯҳдаи ин кор
набаромад, органҳои маъмурии дахлдор аз ӯҳдаи ин
корҳо набаромадааст. Дар ҷумҳурӣ ҳозир бисёр бесару-
сомонӣ пайдо шуда иетодааст. Ташаккур».

Депутат Ҳайдар Шарифов (аз ҳавзаи интихоботии
Ленин, раками 158, шаҳрд. Кӯлоб). «Ассалому алайкум
намояндагони халки * раёсат... Дар дасти

ман варақае ҳасу, ,Чс*^он одамон ман вохӯр-

да будам. М а нк$£азиисер наовардам, бо худам як ва-
рақ овардам...ч^а ман ҳамин чизро ба шумо кам на-
карда, зиёд накарда хонда»' медиҳам. Чунки ин амо-
нат аст, бояд амонатро ман ҳамчун намояндаи халқ,
дар мақоми худаш бирасоиам. «Аз 26 ноябри соли ҷорӣ
дар майдони назди бинои комиҷроияи вилояти Кӯлоб
як гурӯҳ зиЗиёни вилоят гуруснагй эълоы карданд. Та-
лаби асосии онҳо чунин аст: президента аввалини Ҷум-
ҳурии Шӯравии Сусиёлистии Тоҷикистон бо роҳи инти-
хоби умумихалқии мустақим ва пинҳонй гузаронда
шавад».

Инро, раиси мӯҳтарам, дар айни ҳол гуфтанд. Дуюм,
масъалаи вайҳо таъқибй демократҳо аз тарафи ташки-
лотҳои ҳизби коммунист бас карда шавад. Сеюмин дар-
хост^ вайҳо, дар гуруснанишинй 2000 шаҳрвандони шаҳ-
ри Кулоб ва атрофи он ҳамраъй изҳор намуданд. Аз де-

46
путати халқӣ Ҳ. Шарифов талаб карда шуд, ки ин дар-
хости шаҳри Кӯлобро ба Шӯрои Олии Ҷумҳурй ҳам
хаттӣ ва ҳам даҳонӣ дар баромади худ кайд кунад. Дар
акси ҳол мо депутатҳо Абдуҷаббор ва Бозор Собир, кн
дархостро дар сессияи Шӯрои Олй талаб хоҳем кард».

Баъди баромади камина баҳсу мунозира боз ҳам
тезу тунд шуд. Ба минбар котиби якуми ҳизби ком-
муниста вилояти Кӯлоб Султон Мирзошоев баромад. Аз-
баски ӯ депутата халқи Тоҷикистон набуд, сараввал ба
ӯ сухан надоданд. Баъди исроркориҳои зиёд таклифи
сухан гуфтани С. Мирзошоев ба овоз монда қабул шуд.

С. Мирзошоев: «Депутатҳои мӯҳтарам! Барои бова-
риатон сипосгузор ва изҳори ташаккур дорам... Ман
мехостам нисбати баромади рафиқи ман, шахсе ки
солҳои бисёр тӯлонӣ мешиносам, рафиқ Насриддинов
арз кунам. Ҳоло он кас баромада арз карданд, ки гу-
руснагй дар шаҳри Кӯлоб, ноҳияи Москва, Восеъ, Со-
вет ва дигар ҷойҳо идомадорад. Дар вилояти Кӯлоб
се нафар омӯзгоронгг-<’ педагогй, 26-то имрӯз

гурӯснагй эълон ка^Кй'Ндѵ^^’хсг-се даклиф карданд:
1. Узви ҳизби демократӣ дар. Кӯлоа таъқиб карда
нашаванд. 2. Интихоботи Президент, 'ки мо имрӯз мав-
риди баррасй қарор додем, ба таври референдум
интихоб карда шавад. 3. Масъалаи сеюм ин гу-
заронидани анҷумани аввалини ҳизби демократа
1—2 декабр гузаронида шавад. Тамоми талаби онҳо
се номгӯй аст, ки ба таваҷҷӯҳи шумо расонидам. Мо бо
роҳбарони гурӯҳи гуруснагон ҳамсӯҳбат шудем, гуфтанд,
ки мо ба ҳеҷ кас дахле надорем, лекин мо гуфтем, ка-
дом аз демократҳо дар вилояти мо ба таъқиб дучор
шудааст? Онҳо гуфтанд, ки ҳеҷ кас. Ба маълумоти Шӯ-
ро ҳамин се таклифи моро расонед.

Дуюмй он аст, ки маъсалаи ба таври референдум, ё
дар ин маҷлиси Олии ҷумҳурии мо интихоб кардани
Президент мавриди баррасй аст. Ҳамаи депутатҳо дар.

47
атрофи пн муҳокима карда истодаанд, боз чи лозим аст,
ки коғазу калами бисёр? Биёед, худтаърифкуниро, де-
путаткой мӯҳтарам, бас кунем, бисёртар ба манфиаги
халк кор кунем. Дирӯз ман дар Пленумы КМ ҲҚ То-
ҷикистон гуфтам, ки сессияи Шӯрои Олии Иттиҳоди
Шӯравй моҳҳо боз маҷлис мекунад, чунон қарорҳои
бисёре баровард, ки аз инаш ба инаш хонда сарфақм
нарафта истодаем. Кай кор мекунем? Ҳамаамон аз ин
минбар баромада дар ҳаққи халк гуруснаанд, нон нест,
равған нест, дигар мегӯем. Худи мо чй кор карда исто-
даем? Илтимос, депутатҳои мӯҳтарам, ҷангу ҷанҷолро
яктарафа монда, биёед ғами халқро хӯрем. Барой бед-
тар кардани аҳволи он қонунҳое, ки имрӯз баррасӣ кар-
да бароварда истодаетон, инчунин Президента, онро
биёед ба таври альтернативй имрӯз интихоб кунем, то
ин ки бештар ғами халқа хӯрему кор кунем».

Бозор Собир: Мебахшед, ман берухсат баромадам,
чунки масъала дар ҳақиқат масъалаи ҷиддй аст ва
Мирзошоев дар нисбати демократҳои Кӯлоб ғалат гуф-
танд. Ғалаташ ба ин маъно, ки дар талабномаи демо-
краткой Кӯлоб, камчунин дар талабномаи демократкой
саросари Тоҷикистон кам масъалаи мукимтарин ва асо-
сй масъалаи интихоби президент аз ҷониби умумихалқ
гуфта шудааст. Ин масъалаи мукимтарин аст ва шумо
ина дар кисоб нагирифтед. Ин масъалаи мухимтарини
талаботи ка^аи гуруснанишинон аст. Ана, масалан ме-
гӯянд, ки дар Кӯлоб се нафар гуруснанишинй карда
истодаанд.

Дар телеграммае, ки ман дорам 2841 кас аст. Дар ин
до 100 кас аст. Ана боз дорам. Ана акнун дар Душанбе
45 кас, 6 нафар зан. Дар Файзобод 57 кас гуруснаниши-
ни карда истодаанд. Ва хуб, дар нодияи Маскав 10490
имзо ҷамъ кардаанд, ки як хазору чорсаду навад имзо
ба ин хотир, ки Президентро халқ интихоб кунад. Дар
нохияи Ленин 180 имзо расидааст, ки Президентро халқ

48
интихоб кунад. Ва иттифоқи театрҳо 700 нафар имзо
карда фиристодааст, ки халқ интихоб кунад. Ина, ма-
салан ба эътибор нагирифтани фикри мардум хуб нест.
Дар ҳақиқат мардум талаб мекунад, ки ин масъала
бигузор умумихалқӣ шавад ва роҳбарашро халк инти-
хоб кунад. Чаро аз халқ метарсем? Вақте ки роҳбар
сазовор бошад, намояндаи халқ бошад, халк, метавонад,
ки дар кӯча интихоб кунад. Метавонад дар бозор ин-
тихоб кунад. Чй фарқ дорад ин? Аз халқ тарсидан ҳеҷ
ҳоҷат нест...»

Хуллас баҳсҳо сари интихоби раиси ҷумҳур ме-
рафт. Вале баръакси эродҳои баромадкунандагон дар
муддати кӯтоҳ гӯё тамоми намояндаҳои халқ сеҳру ҷоду
шуданд ва Қаҳҳор Мақкамовро бе раъйпурсии умуми-
халқӣ Президенты Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб кар-
данд. Ин аввалин шикасти сохти давлатдории Точпкис-
тон буд, ки дархостҳои зиёди аҳолй, ҳизбхои чѵмхѵрй
в а, алалхусус, фикоѵ андешахои депутатхои халк_д а
эътибор гирифта нашуда, яку якборя дар_ ин. сехсия
Президенти чѵмхурй шитобкоронТІтнтйТоб rap лид. Ва-
ле ҳанӯз ҳам касе аз окибати нангини ин интихобот
чизеро пайхас намекард.

ТОРОҶ

Баъд аз сари қудрат рафтани Раҳмон Набиев он
амалиёти нобарҷое, ки Қаҳҳор Маҳкамов нисбати кадр-
ҳои тарафдори ӯ раво дид, ба назарам ҷумҳуриро ка-
риб 30 сол ба қафо андохт, зеро кадрҳои тарафдори ӯ
қариб бесалоҳият буда, таҷрибаи кофии роҳбарй надош-
танд. Ӯ хазинаи аз ҳама гаронбаҳои давлат системаи
кадрҳоро касод гардонид. Баъд аз он, ки моддаи 6-уми
Конституцияи СССР оид ба мавқеи роҳбарикунандаи
ҳизби коммунистй аз байн бардошта шуд, Қаҳҳор Маҳ-

&

4-674
камов ва атрофиёни ӯ ба тороҷи моликияти ҳизбию
давлатӣ машғул шуданд. Дар мавзеи Харангони ноҳи-
яи Варзоб бӯстонсаройи Кумитаи Марказии Ҳизби Ком-
муниста Тоҷикистон ва Президиумы Шӯрои Вазирон
амал мекард, ки беҳтарин асбобу ускунати истеҳсоли
хориҷӣ дошт. Беҳтарин мебел, чиниворӣ, қолинҳои ар-
зиши олй, телевизорҳо, яхдонҳо ва ғайра ин ҷо гирду
ҷамъ оварда шуда буданд.

Бӯстонсаройи дигар дар мавзеи Зимчрӯд сохта шу-
да, дар боигарй аз бӯстонсаройи Харангон камӣ надшит.
Бӯстонсаройи саввум дар километри 43-юми ҳамин но-
ҳия буд. Дар ин се бӯстонсарой гӯё тамоми боигарии
ҳизбу ҳукумати Тоҷикистон гирд оварда шуда буд. Чу-
нин бӯстонсаройҳо дар саросари ҷумҳурй зиёд буданд.
Ҳар як колхозу совхоз бо назардошти қабули меҳмо-
нони олиқадр бӯстонсаройи худро дошт. Соли 1986 чун
матбуоти даврии чумҳурӣ аз боби маишатгоҳҳои сар-
кардаҳои чумҳурй мақолаҳои танқидии сахт интишор
кард, барои барҳам додани бӯстонсаройҳо ва тороҷи
онҳо як таконе гардид.

Зимнан ҳамин, ки аз Маскав супориши барҳам до-
дани чунин бӯстонсаройҳо омад, Қ. Маҳкамов ва ат-
рофиёни ӯ ,ба тороҷи пурраи моликият пардохтанд.
Бӯстонсаройҳои ноҳияи Варзоб, ки ба Кумитаи Марказй
ва ҳукумати ҷумҳурй тобеъ буданд, барҳам дода ва
молу амволй онҳо миёни карибонѵ қаринони Қ. Маҳ-
ШШТШ бахШу~кйсмат шуд.

Бӯстонсаройи беҳтарини Харангон ба дармонгоҳи
касалиҳои дил табдил дода шуд, вақте ки молу амволаш
ба яғмо рафт ва деворҳои холияш боқӣ монд... Ҳамин
тариқ, миллиардҳо сӯми ҳизби коммунисту ҳукумати
Тоҷикистонро Маҳкамов ва шербачаҳои ӯ аз худ кар-
данд.

Он вакт раиси Шӯрои Вазирони Тоҷикистон Изза-
туллоҳ Ҳаёев буд. Хама акту ҳуҷҷатҳои аз эътибор со-

50
қитшаванда, албатта аз зери назорати ӯ мегузаштанд.
Вале аз ӯ на мудохилае шуду на назорат...

Ногуфта намонад, ки баъди ин бесалоҳиятй касе
хост аз ҳисоби ин бӯстонсаройҳо хона гирифт ва аз
худ кард. Хуллас, Иззатуллоҳ Ҳаёев ҷумҳуриро ҳамчуи
сарвазир соҳибӣ карда натавонист ва ҳама амволи но-
дири онро ба яғмо дод.

Саркардаҳои мамлакат диданд, ки замона барои ғо-

рати амволи давлатӣ мусоидат мекунад, дарҳол дар
итоати КМ ҲК Тоҷикистон чунин як ташкилоти тиҷо-
ратие бо номи ЭКОМПТ ташкил намуда, аз хисоби 6у-
ҷаи хизбӣ 28 миллион сѵм чудо карданд. Бояд гѵФтГки
28 миллион сӯм он вақтхо пули хеле кялпи бугт, як гӯ-
шТшГҳазор маротиба аз пули имрѵзаи Рѵсия кѵрби ба-
іГанд дошт. 1 аражи К/ѵі оо тамоми мошинхо ва кисмхои
"эхтиетиаш оа ихтиери i=JK( )МІ ГГ погуяпп шуд. Ин тяш-
"килиіи РораТ'гаф**бІ фурӯши мошинҳои ҳизбию давлатӣ
машғул гардид. Автомашинаҳои бешумори сабукрави
«Волга» ва дигар васоити нақлиёти Кумитаи Марказии
Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон бо нархи арзонтарин
миёни хешону ақрабо,_ дилкашону наздикони Қ. Маҳ-
камов ва атрофиёни ӯ ҳаллу фасл шуданд. Маблағу
амволе> ки Кумитаи Марказй дар давоми беш аз 70 сол
ҷамъ^к^рда'буд, дар чанд руз пурра ба яғмо рафт'

Роҳбарияти ҷумҳурӣ ба ҷои он ки структураи куҳнаи
давлатдориро барҳам дода, ҳарчи зудтар шакли тозаи
давлатдориро кашф кунад, зиндагиро ранги тоза бах-
шад, қарақчивор ба тарака, дуздидан машғул гардид.
Тоҷикистон тамоман бесоҳибу бероҳбар монд.

Дар яғмогарй бештар мудири корҳои Шӯрои ва-
зирон, дӯсти наздиктарини Қ. Маҳкамов, яъне Салим
Маҳкамбоев ва ҷонишнни ӯ оид ба корҳои хоҷагӣ Бо-
хир Сангинов саҳм мегирифтанд. Агар чанде Иззатуллоҳ
Ҳаеев раиси Шӯрои вазирон бошад ҳам аз дасташ ко-
ре намеомад. У хӯсаеро мемонд дар миёни замин, кн

51
акнун зоғу заған аз ӯ наметарсиданд ва ҳатто минқо-
рашонро дар кӯлоҳи ӯ пок мекарданд.

Иззатуллоҳ Ҳаёев зодаи диёри Кӯлоб аст, вале ба-
рон мардуми худ хизмати шоистае накард. Бисёре аз
<ҳамшахриёнаш дар ғайбаш ӯро «мазори бешафоат»
ном мебурданд. Дар куҷое, дар кадом мансабе кор
кард, ҳаргиз роҳ намедод, ки ягон нафаре аз ҳамшаҳри-
ёнаш дар аппарати ӯ кор кунад. Дар вақтҳои роҳбарии
ӯ ба ҳайси котиби аввали Кумитаи ҳизби коммуниста
вилояти Кӯлоб тараққиётй ҳама соҳаҳои хоҷагии халқ
ба талаботи замон ҷавоб намедод. Ба аҳли фарқангу
адаби боистеъдоди ин сарзамин чунонки мегӯянд, аз
паси панҷа менигарист. Бо истилоҳи дигар, сарвазир
таъин шудани Иззатуллоҳ Ҳаёев ба хотири «нохунак-
галочка» лозим буд, ки нафаре аз Хатлонзамин бояд
дар чунин як вазифа фаъолият мекард. Сарвазир чи
кадаре, ки сатхӣ бошад, ба манфиати Қ. Маҳкамов
буд, зеро дар ин сурат ӯ ободонии маҳалу беҳтар гар-
донидани шароити одамон қатъиян талабе пеш гузошта
наметавонист. И. Ҳаёев аз ҳамин кабил одамон буд.

Мақсади дигари ба мақоми сарвазирй таъин гашта-
ни Иззатуллоҳ Ҳаёев дар он буд, ки мардуми Ғарму
Помир ва дигар птахру нявпхіш.-уууигт/ЯГба мукобилй"
махалгароёни тамоми вазиФахои хѵрдѵ буяурги чумху-
риро ишғодррда ба тялрнч бярмруррт^ Мафияи Мах-
камов инро ба хубӣ фаҳмида буд. Аз дигар чиҳат, И.
Хаёев мебоист чун намояндаи Хатлонзамин воситае
мегашт барон таркиши қӯрхонаи борути ҷануб.

САРМАНШАИ ТАРКИШ

Як муддат якчоя кардани вилоятҳои Қӯрғонтеппаю
Кӯлоб низ як навъ машқи сиёсие буд, ки мафия онро
аз санҷиш гузаронид. Тамоми кадрхои вилояти Кӯлобро

52
дар беҳтарин вазифаҳои масъули внлояти навбунёди*
Хатлон таъин карданд. Ҳисси нафратро нисбат ба кӯ-
лобиҳо дар бунёди мардуми Ғарму Помири сокини вах-
шонзамин бедор кунонданд. Ин масъала дар сессия»
ҳафтуми ғайринавбатии ШӯроЯ^лшПТЬчикисток-даъ-
ваги-сздахѵм. кй 'I апрели~~соли~~1988 сурэт гирифтт хал-
ду фасл гардид. Ташаббѵскори он Иззатѵллох Хаёев^
будг~Барои исОоти фикр як пораеро аз мубоҳисаи н»
сессия айнан меорам:

Ҳаёев И. Ҳ. (округи интихоботии Деҳқонобод, №>
172, ноҳияи Ҷилликӯл), «Иҷозат диҳед, дар бораи так-
лифи барҳам додани вилоятҳои Кулоб ва Қӯрғонтеппа^
ва дар территориям онҳо барпо намудани вилояти нав
бо номи шартии «Панҷ» ва ба он дохил кардани шаҳ-
ри Норак махсус истода гузарем. Чи тавре ки ба мо»
маълум аст, ин таклиф боиси норозигии баъзе одамон
гардид. Ин ҳолат аз сабаби нокифоя хабардор будан
ва тамоюлҳои бартараф намудани маҳалчигй ба амал
омадааст. Аммо тарсу бими шахсони алоҳида дар ин
хусус асос надорад. Зеро мақсад аз ташкил кардан»
вилояти нав муттаҳид намудани саъю кѵшиш ва за-
дираю имкониятҳои ду вилоят мебошад. Чѵнки иктидо-
ри мавҷудаи истеҳсолии онҳо дар ҳолати алоҳида бу~
дани ин ду вилоят тарақкиёти социалию иқтисодии он-
ҳоро пурра таъмин карда наметавонад. Ҳолон ки ви-
лоятҳои мазкур ба ин эҳтиёҷманд мебошанд. Ба фик-
ри мо, илоҷи ягона маҳз аз беҳтар истифода бурдани
иқтидори истеҳсолӣ, наклиёт, азхудкунии комплексам
ашёи хом ва захирахои об, замин, энергетики, моддй,
меҳнатй ва молиявй дар базаи тараққӣ додани мах-
сусгардонй ва кооперациям дохили вилоятй иборат ме-
бошад.

Анъана, урфу одат, тарзи зисту зиндагии мардуми
ий ду вилоят якхела суда, онҳо аз ҷиҳати ~тд,БТПтш
этникй ба хамдигар робитаҳои мустаҳкам доранд. Бе-

53L
•шубҳа, вилояти нав гуногунмиллат хоҳад шуд, ки ин
барои боз ҳам мустаҳкам шудани дӯстии байни онҳо
ва тараққиёти вилоят аҳамияти калон хоҳад дошт.».

Маҳмадалиев М. (округи интихоботии Ленин, № 128,
ноҳияи Восеъ) «Рафиқон депутатҳо! Имрӯз дар сессияи
Совета Олии республика масъалаи Схемаи генералии
идоракунии хоҷагии халқи РСС Тоҷикистон муҳокима
шуда истодааст. Такмили идоракунии хоҷагии халқ
дар маркази диққати комитета партиявӣ ва правленияи
«олхоз мебошад.

Оид ба масъалаи барҳам додани вилояти Кӯлоб ҳа-
? минро бояд гуфт, ки вилоятро барҳам дода, районҳои
' онро тобеи республика кардан лозим аст.».

Вазири мелиорация ва хоҷагии оби РСС Тоҷикис-
тон депутат Ҳ. Насриддинов (округи интихоботии Уль-
янов, № 295, ноҳияи Ашт) таъкид кард, ки «...ҳоло
вақт аз усулҳои маъмурй бештар ба усулҳои иқтисо-
дии идораи ҳамаи соҳаю зинаҳо расидааст. Схемаи
генералии ба сессия пешниҳодшуда ҳамаи соҳаҳои хо-
ҷагии халқи республикаро дарбар мегирад ва барои та-
рақкиёти минбаъдаи онҳо аҳамияти калон дорад.

Ба фикри ман, гуфт нотиқ, дар ин схема ба зару-
рати дар республика барпо кардани органи ягонаи ме-
лиорация ва хоҷагии об бештар диққат додан лозим
аст, чунон jch ин ҳолат дар тамоми мамлакат ва дар
бисер республикаҳои дигари иттифоқӣ дида мешавад.
Мн имкон медиҳад, ки ташкилотҳои якхела бардам до-
да шаванд.

Дар схемаи имрӯз муҳокимашаванда сухан аз ка-
лон кардани вилояту районҳо меравад. Аз чѵмля пеш-
бинй шуда аст, ки вилоятхои Кѵлоб ва Қӯрғонтеппа мут-
тахид карда шаванд. Ин тамоман нодѵрѵст аст, чунки
вилояти Кѵлоб ва районҳои он нисбат ба вилояту раи-

ОНХОИ дигари чѵмѵѵріт Яч ҶИҲЯТИ л/гя^алахои С.ОТГИЯЛИіО

иктисоди хеле ^аф.о і\іонд,ааст. Оё бардам додани ин

64
вилоят дар оянда боиси боз ҳам кафомонй ва сафи бе-
корон зиёд шудан намегардад? Чаро он обектҳое, ки?
дар плани тараккиёти иктисодию социалй дар вилояти
Кулоб дар панҷсолаи дувоздаҳум пешбинй туда буданд,
иҷро намешаванд? Аз сабаби набудани ҷои кор шумо-
рай шахсони кобили мехнат аз ҳисоби ҷавонон сол аз-
сол зиёд шуда истодааст. Ба фикри ман ҳамаи ин масъ-
алаҳоро ба назар гирифтан лозим аст. Мулоҳизаҳои
алоқаи мустаҳкаму наздики ин ду вилоятро ба назар1
гирифта тавсия менамоем, ки онҳо ба районҳои тобеи
республика ҳамроҳ карда, кормандони озодшудаи ап-
парата идора ва ресурсы он барои пойдор шудани зве-
ноҳои поёнӣ истифода шаванд. Е ин ки дар заминаи ду
еилояти мазкур 8 районы тобеи республика, шахрҳои
liopag’ira Рш-ун тлояти Душанбе ташкил карда шавад.

Чораҳои пешбинишуда умуман ба барпо шудани сис-
темаи томи идоракунй ёрй намерасонад.»

Маҳкамов Қ. М. (округи интихоботии Октябр, N©
229, шаҳри Ленинобод) «Нуқтаю самтҳои асосии та-
ғйир додани системаи ҳозираи идораи хоҷагии халқн
республика дар маърӯзаи Раиси Совета Вазирони РСС
Тоҷикистон депутат рафиқ И. Ҳ. Ҳаёев баён ёфтаанд, ки
дар матбуоти республикавй сари вакт чоп шуда буд.

Ба ин бояд чораҳои такмил додани таксимоти маъ-
мурию территориявии Точикистон низ мусоидат кунад.
Сухан дар бораи барҳам додани вилояти Қурғонтеппаю*
Кӯлоб ва дар территорияи онҳо ташкил кардани ви-
лояти нав ва ба он ҳамроҳ намудани шаҳри Норак ме~
равад.

Бояд қайд кард, ки дар рафти тартиб додани схема
вариантҳои гуногуни такмили системаи территорияви»
идоракунй муқаррар карда шуд. Мақсади ин барпо кар-
дани кисми территориявие буд, ки тараққиёти босуръ-
ату комплексии ин минтақаро таъмин кунад.

Мулоқотҳо бо меҳнаткашоми вилоятҳои барҳамхӯ-

5$
ранда нишон доданд, ки аксарияти халқ ин тадбирро
імаъкул мешуморад, мардум онро дуруст дарк мекунад,
манфиатҳои давлатро дар назар доранд. Чизҳои дигар
ҳам ҳастанд. Шахсони бевичдон аз мавқеи махалчигй
мардумро щур андохтанй мешаванд. Мо ба ин роҳ на-
медиҳем. Ба фикрам, депутатҳои Советы Олни респуб-
лика моро дар ин бобат комилан тарафдорй мекунанд.

Барпо намудани вилояти нав ин тадбири расмии
маъмурй нест. Як навъ комплекса калони территория-
вию иқтисодӣ ташкил ёфтан, барои муттаҳид кардаяи
имконият ва кӯшишу ғайрат, ресурсҳои моддӣ ва меҳ-
лати ин минтакаҳо, ки бисёр ҷиҳатҳои умумӣ доранд,
ниҳоят барои тезондани тараққиёти социалию иқтисо-
дии онҳо, ҳалли як қатор масъалаҳои муҳиме, ки аз ин
пеш ба онҳо диққати кифоя дода намешуд, алалхусус
ба тараққӣ додани минтақаи кӯҳсор замина барпо
карда мешавад.

Ба Совети Вазирони РСС Тоҷикистон супориш до-
дан ба мақсад мувофиқ мебуд, ки программаи тарақ-
қиёти минбаъдаи шаҳри Кӯлобро кор карда барояд. Ви-
лояти аз нав ташкилёбанда аз нѵктаи назяри омилҳои
икчисидӣ ва ДемограФи Бо вилояти Ленинобол тяуми-
шШ барбоар хоҳад буд.» “ —

Чи тавр^, ки хонандаи гиромй иттилоъ гирифт, сар-
кардаҳои ҷумҳурй барои чанги барг>дярк-ут _аА
н^вадум- зарина таиер мекарданд. Агар диққат дода
^ошед, Қаҳҳор Маҳкамов дар боло чунин чумлаи Да-
вал гуфт: «Шахсони бевиҷдон аз мавқеи маҳалчигӣ
мардумро шӯр андохтанй мешаванд...» Ва боз дурӯғи
маҳз гуфт, гуё барои барҳам додани вилоятҳо бо меҳ-
наткашон мулоқотҳо карданд, ки аксарияти халқ ин
тадбирро маъқул мешуморанд...

Бояд тазаккур дод, ки тамоми сиёсати давлатдории
Қаҳҳор Маҳкамов ва ҳаммаслакони у аз чунин дурӯғу
-бесалоҳиятҳо иборат буд. Онҳо ҳеҷ гоҳ бо мардуми ин

56
иқлим маслиҳат накарда буданд. Фақат ҳамаи ин фи»
шоровариеро мемонд ба роҳбарони ин вилоятҳо. Х,а-
мин тавр ин нобаробарию маҳалгароии маҳзи онҳоро
дида, беҳтарин фарзандони донишманду солори води-
хои Кӯлобу Вахшонзамин чун нишони эътироз маҷлис-
ҳо ва гирдиҳамоиҳои хурд-хурд ташкил медоданд. Дар-
ин гирдиҳамоиҳо беҳтарин шоирон, нависандагон, оли-
мон ва рӯшанфикрони Кӯлобу Қӯрғонтеппа ошкоро
баромад карда, фикру ақидаҳояшонро мегуфтанд, ки
дар боло Қ. Маҳкамов онҳоро «Шахсони бевиҷдон...»
номид.

Дар шаҳри Кӯлоб бошад, аввалин созмони чамъия-
титпЧ'иРч'.ни «ОшкРрШ> таъа!Г~ефтГ1«Г~президенти ав-
валини он піоир ва драманавис Сафармѵхаммад Аюби
ва баъд ромишгари мумтоз Рустами Абдурахим буд.
$ГаксаДй асосии ин ташкилоти сиёсӣ аз нав барқарор
кардани вилояти Кӯлоб ва тараққиёти минбаъдаи он
буд. Ин ташкилот дар як муддати кӯтоҳ миёни мар-
думи Хатлонзамин обрӯ ва нуфузи зиёд пайдо кард.
Вазъи сиёсии Кӯлобро эҳсос карда роҳбарияти ҷум-
ҳурӣ, алалхусус Қаҳҳор Маҳкамов зарур донист, ки ба
ин ҷо ташриф биёрад ва ба фаъолони хочагии халк аз
наздик гуфтушунид намояд.

Ҳамроҳи ӯ Раиси Президиуми Шӯрои Олии Тоҷи-
кистон Ғоибназар Паллаев ва Раиси Шӯрои Вазирон.
Иззатуллоҳ Ҳаёев низ буданд. Аз баҳсу мунозираи он-
ҳо маълум _буд, ки Ғ. Паллаев ба Қ. Маҳкамов маъ-
лумоти дуруғ додаст. Қ. Маҳкамов боз ба Ғ. Паллаев*
супориш медиҳад, ки дар ҳама шаҳру навоҳии Хатло-
ну Вахшонзамин бо мардум сӯҳбат гузаронда ба аҳо-
лӣ аҳамияти якҷоя шудани вилоятҳои Кӯлобу Қӯрғон-
теппаро фаҳмонад, вале Ғ. Паллаев боз ин корро яд-
ро намекунад. Танҳо баъди як-ду вохӯрй дар маркази^
вилоятҳо ба Қ. Маҳкамов мефаҳмонад, ки дар ин ма-
нотиқ ҳама барои якҷоя шудани ду вилоят норозиянд.

Махсусан дар маҷлисе, ки баъди эътирозҳои тӯлонй?

57!'
дар маркази вилояти Кӯлоб сурат гирифт, ҷанҷол ба
авҷи аъло расид. Нотиқон, ки асосан иқтисоддон, сиё-
-сатмадор ва эҷодкорони варзида буданд, ҳар як рукни
ян чорабиниро хеле хуб ва илман асоснок шарҳу эзоҳ
медоданд. Ҳам Қаҳҳор Маҳкамов ва ҳам Ғоибназар
Паллаевро дар сари ҳар нукта бозмедоштанду таҳлили
оқилонаро талаб мекарданд.

Ғ. Паллаев: — Мо вилоятҳоро барҳам додем. Аммо
j яеш аз барҳам додани вилоятҳо ба Кумитаи Марказии
ІСПСС маслиҳат шуд. Баъд указ баровардем, акнун
онро дар сессия тасдиқ мекунем.

С. Аюбӣ: — Чаро тақдири вилоятҳои Тоҷикистонро
Маскав ҳал мекардааст? Оё шумо худ қодир нестед,
жи аз ӯҳдаи дуруст роҳбарй кардани ҷумҳурй бароед?
Модоме ки Маскав барои якҷоя шудани вилоятҳои
Кӯлобу Қӯрғонтеппа ҳукм баровард, чи ҷои указ баро-
©ардан ва сессия ташкил кардан? Роҳбарони давлагу
ҳукумати Тоҷикистон бояд қадри худро донанд!?

Ғ. Паллаев: — (&о қираи чашм ба Қ. Маҳкамов ни-
гоҳ карда).

— Дуруст, ҷои ran нест...

Қ. Зардаков: — Шумо роҳбарони Тоҷикистон ҳас-
тед. Ягон фикру ақидаи мустақили худро доред, ё не?
Медонед, кй Кӯлоб барин сарзамини дорои маданияти
'қадима бе ин ҳам писари угай шуда мондааст. Ҷавон-
мардон ва д^хтарони он саросар бекор мондаанд. Онҳо
аз бекорӣ ба роҳи нодуруст рафта истодаанд. Оқибати
ин бемасъулиятии шумо ягон рӯз ба ҷанҷоли сахт овар-
да мерасонад.

Ғ. Паллаев: (хомӯш монд).

Қ. Зардаков: — Вилояти моро се маротиба барҳам
дода боз баркарор кардед. Миллиардҳо сӯми давлат
барбод рафт. Ку, як бор вилояти Ленинободро барҳам
диҳед?! Ҳафтод сол тамоми шаҳру навоиҳо ва вилоят-
ҳоро кадрҳои вилояти Ленинобод роҳбарӣ карданд.

58
Тамоми корхонаҳои вилояти Ленинобод аз ҳисоби бу-
ҷети мо сохта мешуданд. Наход, ки Кӯлоб лоиқи сох-
тани ягон корхонаи муқтадир набошад? Танхо як шах-
ри Исфара аз тамоми вилоятҳои чанѵби Точикистон-
корх(Шатг ЛГйсёр тар~дорад! Маҳалгароии Шумо ба чо-
ни мо зад! ^алоҳиддин ХГасановро котиби якуми Кум и-
таи ҳизбии вилояти Кӯлоб таъин кардед, ба дуздию
ғорати мардуми Кӯлоб машғул шуд. Максуд Икромов.
таги як костюм ба Кӯлоб омада, вақти аз ин ҷо рафтан
бо худ панҷ пулман мебел ва анҷоми рӯзғор бурд. Чй
Кӯлоб кадрҳои лаёкатманди роҳбарикунанда надорад?!:

Қ. Маҳкамов: — Гапро ба дигар тараф набаред!

Овоз аз зал: — Худат тоҷик ҳастӣ, Маҳкамов?!

Қ. Маҳкамов: — Май фарзанди тоҷикам!

Овоз аз зал: — Кӯлоб агар як пораи Тоҷикистон бо-
шад, агар Тоҷикистон модари ту бошад, пае чаро ба
модарат хиёнат мекунӣ?

И. Ҳаёев: — Эе, хама беадаб будаанд! Ин чӣ гуфта-
нй гап?!

Овоз аз зал: — Ҳофиз овардем... Ба чои он, ки Ҳа-
ёев мардуми бечораи худро дастгирй кунад, таҳқир ҳам;
мекунад...

Й. Ҳаёев: — Беадабон!

Ин мубоҳиса шаммае буд аз эътирози мардуми Қӯ-
лоб. Роҳбари раъиятпарвар мебоист аз ин баҳсу муно-
зира хулосаи лозимй мебаровард. Аммо афсус, ки дили^
Қ. Маҳкамов ва Ғ. Паллаев ба мардуми Кӯлоб на-
месӯхт ва И. Ҳаёев бошад, чун бозичаи дасти онҳо аз
курсии мансабаш метарсид.

Услуби корбарии Қаҳҳор Маҳкамов ҳамин тавр буд.
Ӯ якта-нимта намояндагони маҳалҳоро мансаб дода, пае
қадрҳои ҳамин маҳалҳоро бо дастони онҳо маҳв ме-
кард. Боз таъкид мекард, ки агар дар вазифаашон мон-
дан хоҳанд, бояд ҳамеша ҳаммаслаку ҳамакидаи ӯ бо*
шанд. Қ. Маҳкамов аз норизоию ошӯбҳои халқи чумҳу-

5^
|)й намеҳаросид. Медонист, ки кадрҳои ҳамроҳ кор кар-
да истодааш ба ин ё он маҳал рафта вазъиятро ором
мекунанд. Аммо бехабар аз он буд, ки мардум як рӯз
не як рӯз ҷавоби суолҳои беохири худро аз онҳо ме-
«ситонад.

Албатта, давлатдор пеш аз хама бояд сарманшаи
хама гуна ихтилофҳоро дарёбад^ Е худ шахсе, ки кис-
мату тақдири ҷомеа вогузори уст, бояд инсони анде-
шаманд бошад.

Қаҳҳор Маҳкамов роҳбари дурбину андешаманд на-
<буд. Ҳама чизро саҳл медид ва саҳл мегирифт. Чунон-
чи, як муддат муносибат миёни мардуми сарҳадниши-
ни тоҷику киргиз вайрон шуд. Роҳбари боақлу доно
дарҳол бояд пеши роҳи ин ихтилофҳоро мегирифт, зеро
муносибати миёни давлатҳо нозуктарин рукни сиёсат-
дорй аст. Сиёсатмадоре, ки сиёсатро намедонад, онро
•саҳл меҳисобад, умуман, сиёсатмадор нест. Дар аснои
надонистани сиёсат дар ҳама ҷабҳаи зиндагй худ иф-
лосй ва дағалй мекунад. Сиёсати ҳақиқӣ чеҳраи мил-
лат, хулқу атвори миллат, забони соддаю ширини мил-
лат аст.

Охири соли 1988 дар байни мярлѵми Чпркӯҳи Ro-
рухи ноҳияи Исфара, вилояти Ленинобод ва ноҳияи Бат-
кенти Қирғизистон ихтилофе бархег.т. Ин чянчшт яч

боби обӯ"яяМин буя Тпитпгптт TTTTfifOCTT мгк--Я'рпяттгт) іпт

заминанд ва агар имкон бошад. аз хисоби заминхои бе-
корхобида^сарҳадии Қирғизистоғқ акаллдіГіОО ге~ктар
ба онҳо бахшанд- 1оҷикон, асосан, дар совхози Октя-

брІГнОХИЯИ Иг.фярЯ ЗИНГТЯГӢ МРУЯрдянл

Азмиёни совхози Октябр ва совхози навбунёди қир-
ғизнишин як канали сероб мегузашт. Тоҷикон диданд,
ки қирғизони Баткент ба онҳо замин намедиҳанд, оби
каналро кам карданд, ба киштзори қирғизон зарар
оварданд. ^ *

Тақрибан охирҳои моҳи июл миёни тоҷикону қир-

>60
ғизон калтакзанӣ шуд. Роҳбарияти ҷумҳурй то ин дам
мавқеи бетарафиро ишғол мекард. Гӯё масъалаи сар-
ҳад ба касе аз болонишинон дахл надошт. Зеро ҳама
ин яккасардорӣ ба Қ. Маҳкамов тааллуқ дошт ва бе
иҷозати ӯ хасеро аз ҷояш ҷунбондан мумкин набуд. Am-
mo ӯ нисбати ин таҳаввулоти сиёсй миёни ду давлати
ҳамсоя хеле ва хеле бепарво буд.

Овозаи калтакзании тоҷикону қирғизон то мақомоти
олии КПСС расид. Ҷонишини мудири шӯъбаи корҳои
ташкилии КМ КПСС оид ба Осиёи Миёна Могилниченко
аз тариқи телефон изҳори ташвиш кард, ки ин масъала
бояд сари вақт ҳаллу фасл шавад.

Ҳамин тариқ, камина вазири хоҷагии об, ҷонишини
раиси Шӯрои вазирони ҷумҳурӣ Ваҳҳоб Воҳидов ва
боз чанд нафар шахсони масъул аз ҷониби Тоҷикистон
комиссиям аввалинро таъсис дода, ба совхози Октябри
ноҳияи Исфара рафтем. Маълум гардид, ки дар ин ҷан-
ҷол як нафар аз тоҷикони ноҳияи Исфара сахт маҷ-
рӯҳ шудааст. Мо ҳуҷҷат тайёр карда ба унвони ҳукумат-
дорони Қирғизистон фиристодем, аммо ҳуҷҷатҳо бе-
ному нишон гардиданд ва ҳукумати Тоҷикистон, мах-
сусан органҳои маъмурии он аз паи ин масъалаи сиёсй
нашуданд. Ин ба ақидаи ман, маънои онро дошт, ки
минбаъд ҳам ба чунин масъалаҳои ҷиддй касе сару кор-
дор намешавад ва касе чизе хоҳад, кардан мегирад.
Гунаҳкороне, ки аз ҷониби Қирғизистон буданд, беҷа-
зо монданд. Роҳбарияти Тоҷикистон дар арсаи байнал-
халқи бенуфузии худро нишон дод.

Аз ҳама аламовараш он буд, ки аз ҷониби Қирғи-
зистон комиссиям босалоҳияте таъсис наёфт. Мо аз
роҳбарияти ноҳияи Баткент 100 гектар замин пурсидем.
Гуфтем, аз ҳисоби заминҳои санглохи биёбон, ки дар
он алҳол чизе намерӯяд чудо кунанд то тоҷикони ҳам-
сояи онҳо, ақаллан хона созанд. Дар ҳақиқат дуруст
қайд карданд, ки онҳо ин салоҳиятро надоранд ва тан-

61
ҳо мақомоти олии Тоҷикистону Қирғизистон метаво-
нанд ин масъаларо ҳаллу фасл кунанд. Аммо роҳбарият»
Тоҷикистон ором буд ва меҳаросид, ки бо роҳбарияти
Қирғизистон аз рӯи анъанаҳои неки хамсоягй гуфту-
гузоре барпо кунад.

Мо сарфи назар аз муносибати роҳбарияти ноҳия»
Баткент оби каналро cap додем. Мардуми мавзеъҳои
Чоркӯҳи Ворух чавобан ба ин аъмол гирдиҳамоии хеле
калон ташкил карданд ва зимни он суханҳои тезу туид
гуфтанд. Аммо он чи мардуми ба шуромада аз минба-
ри гирдиҳамоӣ мегуфт, мо салоҳият надоштем, ки он-
ро ичро кунем. Ҳамин ки ба шаҳри Душанбе баргаш-
тем, дидаю шунидаҳои худро ба Қаҳҳор Маҳкамов ра-
сонидем.

К. Маҳкамов гӯё ба комиссия бовар надошта бошад»
чанд маротиба боз ба роҳбарони ноҳияи Исфара сим
зад ва ҳақиқати ҳолро пурсид. Мо қадре шарм кардем...

Охири соли 1988 бо сардории раиси Шӯрои Вази-
рони Точикистон Иззатуллоҳ Ҳаёев боз як комиссиям
дигар таъсис ёфт, ки дар ин ҳайат ман ҳам будам. Ин
дафъа моро дар Исфара котиби якуми Кумитаи вилоятии
ҳизби коммунист Рифъат Ҳоҷиев, раиси кумиҷроияи ви-
лоят Бегалй Аҳмадалиев ва дигар шахсони расмии ви-
лояти Ленинобод пешвоз гирифтанд. То ба Исфара ра-
сидани мо аллакай мардум дар клуби совхози Октябр-
ҷамъ омада буданд. Акнун бар замми 100 гектар за-
мин талабош мардум хеле зиёд буд. Ҷунбиши марду-
ми ин хоҷагй аллакай сарварҳои маънавӣ пайдо кар-
да буд. Онҳо беҳтар кардани шароити зисту зиндаго-
нй, бо кор таъмин намудани аҳолиро низ таманно дош-
танд.

Дар мавзеи Чоркӯҳ дар минтакаи 200 метр аз канал
баландтар замини санглохи то кунун касе ба он даст
назада доман паҳн карда буд. Акнун мардум талаб дошг,
ки ин заминро ба кор дароварда ба сокинони совхоз»

62
Октябр диҳанд, то онҳо дар ин баландй маскан гиранд.
Талабот доманадор буд. Бояд ҳатман ҳукумат барои
аҳолии ин мавзеъ мактаб, корхонаи бофандагию ре-
сандагӣ месохт ва шаҳраки наву кӯҳнаро бо қувваи
барқ таъмин мекард.

Иззатуллоҳ Ҳаёев бо рӯҳи баланд ва ҳисси хайрхо-
ҳй ҳалли тамоми масъалаҳоро ба ӯҳда гирифт. Ба ва-
зорату идораҳои дахлдор филфавр супориш дод, ки та-
моми талабу дархости мардум қонеъ гардонда шавад.
Корҳо таъҷилан cap шуданд ва тамоми масъалаҳо ҳал-
ли худро дарёфтанд. Дар ин мавзеъ барои беш аз 2000
кас ҷои кор пайдо шуд. Замини баланд азхуд карда
шуд. Қувваи барқ фурӯзон гардид, корхонаи хеле муҳ-
ташами дӯзандагӣ қомат афрохт.

Ин масъала дар яке аз сессияҳои Шурой Олй мав-
риди баррасй қарор гирифт. Май дар сессия баромад
карда оид ба баробар тараққй додани иқтисодиёти та-
моми ҷумҳурй ва ҳамчунин истифодаи захираҳои меҳнатӣ
ҳарф задам. Гуфтам, то мардум калтак гирифта бар-
яахест, ҳукумати Тоҷикистон масъалаҳоро ҳал накард
ва боз гуфтам, ки мардумро маҷбур накунанд ҳама
масъалаҳоро бо калтак ҳал кунад, зеро дар Тоҷикистон
гӯшаҳои сераҳолии аз оддитарин воситаҳои зиндагӣ
маҳрум зиёданд. Агар муносибати ҳукуматдорон мин-
баъд чунин бошад, рӯзе фаро мерасад, ки мардум ба
ярок, рӯ меорад. Бояд як барномаи мушаххасе бошад,
ки ҳама гӯшаҳои Тоҷикистон дар як поя тараққй ку-
нанд. Масалан гуфтам, дар вилояти Кӯлоб қисми зиё-
ди мардум, махсусан ҷавонон тамоман бекор мегар-
данд. Ин ақидаи ман ба ҳайати депутатҳои вилояги
Ленинобод нафорид.

Депутат, котиби якуми Кумитаи ҳизби коммуниста
ноҳияи Исфара Гулафзо Савриддинова баромад кар-
да маро гунаҳгор сохт, ки гӯё ман миёни аҳолии ҷум-
дурй шӯру валвала мехезонам. Аммо ман як Исфараро

63
нагуфта будам. Факат таҳлил кардам, ки дар ин дав-
ра дар кудои Точикистон чи қадар ҷои кор муҳайё гар-
дидааст.

Баъди баромади Г. Савриддинова ман боз сухан ги-
рифтам ва гуфтам, ки дигар кунчу канори Точикистон-
ро фаромӯш накунанд, зеро дар саросари як вилояти
калони Кӯлоб ҳамагӣ 5—6 корхонаи фарсуда вѵчѵд до-
раду халос. Дар як ноҳияи хурди Исфара _ бошад. беш
аз 20 корхонаи муқтадиру муҷаҳҳази техникии муосир
мавҷуд аст. Охир Кулоо, Қаротегин, Бадахшон ва"
"БаІШІШЗамин хам як гӯшаи чумҳурй мебошанд, мар-
думи он худро бо ифтихор тоҷик мегуянд. Бояд ин маз-
зеъҳо низ баробари вилояти Ленинобод тараққӣ кунанд.
Баромади ман ба касе маъқул нашуд. Ҳатто депутат-
хои он мавзеъҳое, ке ман тарафдориашон кардам, хо-
мӯш буданд. Метарсиданд, ки лаб кушода ҳаққи ҳа-
n/ доли мардуми худро талаб кунанд. Моҳи май соли 1989
калтакҷанги миёни қирғизони Баткент ва тоҷикони Ис-
фара ба яроқҷанг табдил ёфт. Ворухиҳо дигар на ба ҳу-
кумати маҳаллӣ ва на ба ҳукумати Точикистон итоат
накарданд. Онҳо меъёри оби қирғизҳоро худ муайян ме*
кардагй шуданд. Ҳалли масъалаи байналхалқй-сарҳади
ду давлат ба дасти халқ афтод. Дар ин ҷанги қабилагй
якчанд нафар ҳалок шуд.

Аз ҷониби мо прокурори ҷумҳурй Г. С. Михайлин,
раи£и Кумитаи амнияти давлатй Петкел, вазири умури
дохила М. Навҷувонов ва дигар рохбарони вазорату
идораҳои дахлдор ба комиссияи навбатй шомил гар-
диданд.

Аз ҷониби қирғизҳо комиссия бо сардории раиси
Шӯрои Вазирони Қирғизистон Ҷумъагулов ба ҷои во-
қеа омад. Мулоқот се рӯз идома ёфт. Ҳар ду ҳукумат
дар мавзеъҳои сарҳадии худ вазъияти фавқулодда
эълон карданд. Қаҳҳор Маҳкамов низ ба Исфара омад.
Мардуми ин ҷо гирдиҳамой ороста, боз масъалаи таъ-

164
мини замин ва ҷои корро мавриди баррасй қарор до-
данд. Аз афташ он чи давлат кӯмак кард, кам буд.

Қ. Маҳкамов аз раиси Шӯрои Вазирони Қирғизие-
тон хоҳиш кард, ки 100 гектар замин чудо кунанд, то
тоҷикони маскани ин ҷо ҳолу аҳволи худро беҳтар на-
моянд. Қирғизҳо ба ҷои воқеа мухбирони ТАСС ва те-
левизиони марказиро оварда буданд.

Тарафи қирғизҳо замин чудо накарданд ва Қ. Маҳ-
камовро ба совхози навбунёди худ таклиф намуданд.
Телевизиони марказй рӯзи дигар нишон дод, ки дар на-
тиҷаи бастани пеши роҳи оби канал чи тавр боғоту
киштзорҳои совхози навбунёди Қирғизистон сухта но-
буд шудааст.

Худи Қ. Маҳкамов дар мусоҳибааш аз тариқи теле-
визиони марказӣ изҳор кард, ки дар ҳақиқат исфараги-
ҳо нисбати мардуми қирғиз ноҳақӣ кардаанд ва ӯ мин-
баъд ба онҳо чораҳои дахлдор меандешад.

Баъд аз ин нисбати Қ. Маҳкамов норозигй авҷ ги- s
рифт. Сарвари давлат бояд нуктадону нуктасанҷ бо- )
щад. Ҳар як сухани худро дар мизони ақлу фаросат \
баркащида гӯяд. Аммо ин тавр нашуд...

Баъди ин қирғизҳо ба таври дигар масъалагузорй
мекардагӣ шуданд. Онҳо изҳор карданд, ки ба тоҷикон
100 гектар замин ба шарте медиҳанд, ки аз ҳисоби
заминҳои Қонибодому Хуҷанд заминҳои бобоияшонро
баргардонида диҳанд. Онҳо ҳар вачаб заминро таъри-
хан таҳлилу таҳқиқ карда буданд.

Тоҷикон низ метавонистанд ҳудуди заминҳои таъ-
рихии худро илман таҳлилу таҳқиқ кунанд, аммо касе
ёфт нашуд, ки ин аъмолро дуруст сарфаҳм равад. Сар-
фи назар аз ин дар Тоҷикистон бо сарварии Ваҳҳоб
Воҳидов боз як комиссияи босалоҳият таъсис ёфт. Кор
ба ҷое расид, ки ин масъала дар сессияи навбатии Шу-
рой Олии СССР вогузор шуд.

Соли 1990 ҳайати вакилони Тоҷикистон бо сардории

5—674

65
Сафаралӣ Кенҷаев, ки ӯ он солҳо раиси Кумитаи на-
зоратй дар бораи иҷрои санадҳои қабул кардан
Президент буд, ба сессияи Шӯрои Олии СССР рафт.
Дар сессия ҳам қирғизҳо ва ҳам тоҷикҳо баромад кар-
данд. Ҳайати мо далели кофй надошт ва бо исрор талаб
мекард, ки қирғизҳо бояд 100 гектар замин диҳанд. Am-
mo қирғизҳо талаботи худро илман ва таърихан ис-
бот карда мегуфтанд. Сессия ба роҳбарони мақомоти
ду давлат — Тоҷикистон ва Қирғизистон ҳавола кард,
ки ин масъаларо миёни худ ҳаллу фасл намоянд.

Ҳамин тариқ, масъала муғлақ монд ва Қ. Маҳкамов
дигар ба сари ин масъала барнагашт. У ҳамчун сар-
вари давлат ҳатто тасаввур намекард, ки охири ин
таҳаввулот хунрезии калон аст. Ҳоло ҳам ин масъала

чун кӯрХПНЯИ пур яч Йпрут.ц_рирдй--мурд.ак fi/ҶГӢ Мрц-

дааст ва чорае андешилан лозим то таркише бя ямал
шцшд. Ин воқеаи сиёсӣ бори дигар исбот кард, ки сари
дастгоҳи давлатдории Тоҷикистон Қ. Маҳкамов барин
одамоне истода на худ кор мекунанду на ба кадрҳои
болаёқат имкони дуруст фаъолият кардан мемонанд.
Онҳо гуё ягона шахсони оқиле буданд, ки ҳама бояд
ба суханони онҳо гӯш медоданд. Вале Тоҷикистон бо-
шад, оҳиста-оҳиста ба вартаи нокомӣ лағжида мерафт. *

* АВВАЛИН ГИРДИҲАМОЙ

Соли 1990. 9 феврал дар назди бинои Кумитаи Мар-
казии Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон як гурӯҳи одамон
аввалин гирдиҳамоӣ оростанд. Ин гирдиҳамоӣ аз аф-
таш на барои мардуми Тоҷикистон, балки барои аген-
тураи хориҷӣ зарурат дошт. Зеро онҳо ҳар як воизеро,
ки ба минбар мебаромад, ба навори видео мегирифтанд
ва ҳатто режисури мекарданд.

Камина аз тирезаи Вазорати мелиорация ва хо-

66
ҷагии оби ҷумҳурӣ, ки ба ҷониби даромадгоҳи асосии
бинои Ҳизби Коммунисты Тоҷикистон кушода мешуд, як
муддат диққат додам. Одамони ба шӯр омада ғалоғула
мекарданд. Аввал Тоҳири Абдуҷаббор, пас як марди
азимҷуссаи телпакпӯш, ки дар даст дипломати сафарӣ
дошт ва боз як зан баромада нутқ карданд.

Тоҳири Абдуҷаббор болои зинапояҳои даромадгоҳи
бинои Ҳизби Коммунисты Тоҷикистон истода изҳор на-
муд, ки ин биноҳои муҳташам моли як-ду нафар сар-
кардаи беандеша нест. Балки хишт ба хишт бо пули
марди коргар ва деҳқони хокпош сохта шудаанд. Им-
рӯз ин беадолатон на танҳо ёди мову шуморо намеку-
нанд, балки нафареро аз камбағалон ба ин даргоҳ да-
ромадан намемонанд. Баъди Тоҳири Абдуҷаббор мар-
ди азимҷуссаи телпакдор ва он зан баромада, муддате
суханони эътирозолуди худро гуфтанд. Зан дар тан
либоси аврупоӣ дошт, милаҳои мӯяш дароз ва мушкин
буданд.

Тоҳири Абдуҷаббор дар дафъаи дуввуми баромадаш
шеър хонд. Гирдиҳамомадагон шеъри алломаи Шарқ
Муҳаммад Иқбол «Аз хоби гарон хез»-ро бе оҳанги
мусиқӣ, вале мутантан хонданд. Баъдтар маълумам
гардид, ки дар пойтахти ҷумҳурй ҷунбиши мардумй бо
номи «Растохез» таъсис ёфтааст, ки Тоҳири Абдуҷаб-
бор сарвари он аст.

Кормандони Кумитаи Марказии ҳизб дар ин воқеа
тамошогар буданд. Майдон амфитеатры юнониро ме-
монд. Ҳатто кормандони милиса, ки мебоист бинои Ку-
митаи Марказиро ҳимоя кунанд, ҳамчун тамошогар завқ,
мебурданд. Тасаввур намекарданд, ки ба ин таҳаввули
сиёси баҳои арзанда додан лозим аст. Онҳо ҳатто аз
гушаи хотир намегузаронданд, ки навори дар видео
сабтшуда аз ин майдон баъди як-ду рӯз дар ким-ка- . /
дом мамлакати дури бегона аз ҷониби разведкаи хори- ^
ҷи намоищ дода мешавад.

&7
Ташкилотчиёни бенизомиҳо диданд, ки дастгоҳи
роҳбари давлат Қ. Маҳкамов ва ҳуқумат бо сардории
И. Ҳаёев тамоман фалаҷ аст, гӯё қуввату руҳ гирифт-
танд. 10-уми моҳи феврал боз дар майдони назди КМ
ҲК Тоҷикистон гирдиҳамоӣ- ташкил карданд. Сарав-
вал дар майдон 100—150 нафар одам гирд омада буд.
Мардум талаб кард, ки Қ. Маҳкамов ба назди онҳо ба-
рояд то арзи бисёрсолаи онҳоро шунавад.

Асосан разведкаи хориҷӣ ва гумоштагони Тоҷикисто-
нии онҳо сабаб наёфта, гурезаҳои арманро дастак кар-
да буданд, ки гӯё дар пойтахт аз ҳисоби навбати аҳолӣ
ба онҳо хона дода бошанд. Он вақт дар Душанбешаҳр
ҳазорон нафар одамон бехонаю ҷой буданд. Зимнан ка-
се, ки ин дардро дар сина мепарварид, дарҳол бо эъ-
тироз озими майдон гардид. Гирдиҳамомадагон баланд-
гӯяк надоштанд. Соате воизон ваъз гуфтанд, ҳуку-
матро ба сиёсати нодурусташ гунаҳкор карданд ва па-
роканда шуданд.

Фардои ҳамон рӯз, 11 фаврал дар майдон одами
бисёртаре ҷамъ омад. Хдр кяс аз сустии ҳукуматдорои
истифода карда, 10—12 наФариғГ дигаооо bo хѵп бйар-
да^буд^Излихомӣ одамон аз дируза беш аз 10 мароти-
ба аФзѵд. Хѵкѵмат ва роҳбарони давлат тачриОаи 'му-
омила бо чунин 'издихомро надоШтанд^'ОйХО дар~доГ-
раи танги миш-мишҳои кабинета андармон шуда, из-
диҳомро беййзорат монданд.

Издиҳом мавҷ мезад, анбӯҳи одамон меафзуд ва
боисрор талаб мекарданд, ки роҳбарияти ҷумҳурӣ ба
назди онҳо барояд. Органҳои маъмурии Тоҷикистон ба
ҷуз аз чанд милиса чораи дигаре наандешида буданд.
Маълум ки касе аз вазъи дирӯза хулосаи амиқе набаро-
вардааст. Тамоми роҳҳо ба дохили бинои Кумитаи Мар-
казии Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон ба ҷуз аз ворид-
гоҳи қафо маҳкам шуд. Мардум талаб мекард, ки Қ.
Маҳкамов, И. Ҳаёев ва Ғ. Паллаев ба истеъфо бароянд.

68
Гирдиҳамомадагон аз баландгӯякҳои дастӣ эътироз
мекарданд, кҷ чяро хама рохбарони чумхурӣ яз пшмоди
ҷумҳурианд! Дар миёни гирдиҳамомадагон оҳиста-оҳие-
та шоирон, нависандагон, олимони варзида пайдо ме-
шуданд ва инони гйрдиҳамоиро ба дасти худ мегириф-
танд. Мардум талаб мекард, ки ҳатман Қ. Маҳкамов ба
яазди онҳо барояд.

Баъди нисфирӯзй Қ. Маҳкамов, котиби дуюми КМ
Г. Веселков, И. Ҳаёев ва Ғ. Паллаев ба як гӯшаи май-
дон баромаданд. Қ. Маҳкамов чизе гуфтанӣ шуд, ки аз
миёни издиҳом таҳқиру ҳақорат баланд гардид. Хат-
то калӯши кӯҳнае омада ба бари рӯяш зад.

Қ. Маҳкамов ин ҳолати ногуворро дида, дарҳол ба
қафо баргашт ва вориди бинои КМ ҲК Тоҷикистон га-
дид. Бори аввал қувваҳои ҳарбӣ — БТР, танк ва дигар
техникам ҳарбӣ аз пушти бинои Кумитаи Марказй саф
кашиданд. Гирдиҳамомадагон мардумро соати 8-и бе-
гоҳи ҷавоб дода таъкид карданд, ки фардо пагоҳй боз
дар ҳамин майдон вомехӯранд ва ҳамроҳи худ хешу
ақрабоҳояшонро низ биёранд...

Вазъиятро дида, худи ҳамон рӯз раиси Кумитаи на-
зоратии ҳизби КМ КПСС Борис КарловичJTTvro ба Ду-
шанбе ом ад. Ҳамроҳи у як 'гурӯҳи калошГттнералҳо
яя~кормандони Кумитаи бехатарии давлатйИ'СССР низ
буданд.

Фардои он рӯз, вақте ки ба кор меомадам, дидам
ки майдон саросар бо техникам ҳарбй печонда шуда-
аст. Ман рухсатнома нишон дода ба ҷои корам даро-
мадам. Гирдиҳамомадагон асосан дар се Чониби як
майдон хеле ва хеле ҷамъ омада буданд. Онҳо ба танку
БТР ва сарбозон оҳиста-оҳиста фишор меоварданд.

Қ. Маҳкамов дар як мошини сабукрави автобусшакл
нишаста аз миёни издиҳом гузашта, қасам хӯрда чунин
мегуфт:

— Бародарону хоҳарони Тоҷикнстон! Ман Қ. Маҳ-
камов, котиби аввали Кумитаи Марказии Ҳизби Ком-
мунисти Тоҷшшстон. Ман ба шири іюни модарам, қа-
сам мехӯрам, ки ба ягон гурӯҳи арманиҳо дар Душанбе
хонаю ҷой надодаем...

Дар дасти К,. Маҳкамов аз афташ эътирозномаи
митингчиён оид ба пахта, тилло ва дигар маводи зис-
ту зиндагии мардум будааст, ки гуё ҷумҳури ба Русия
додааст. Қ. Махкамов баланд-баланд эълон мекард, ки
ба Рѵсия бехѵда чизеро надодаем...

Шоирон Аскар Ҳаким ва Меҳмон Бахти годе миёни
намояндагони ҳукумат ва гоҳе миёни гирдиҳамомада-
гон пайдо мешуданд. Шояд онҳо вазъиятро ба эътидол
меоварданд, ки хеле серташвиш менамуданд. Онҳо би-
лохир чанде аз сарварони гирдиҳамоиро розй кунонда
ба назди Қ. Маҳкамов бурданд. Миёни онҳо баҳси до-
манадор авҷ гирифт. Яке аз эътирозчиён изҳор намуд,
ки Қ. Маҳкамов фиреб медиҳад. Мо медонем, ки гуре-
заҳои арман дар Тоҷикистон ҳастанд ва онҳо ҳатман
хонаҳои мардуми моро мегиранд. Қ. Маҳкамов боз ча-
сам хӯрд, ки ин гапҳо ва овозаҳо бардурӯғанду асосе
надоранд. Мардум дар майдон ҳаёҳу мекард, фишор
меовард ва ба бинои Кумитаи Марказии Ҳизби Ком-
муниста Тоҷикистон ҷафстар мешуд.

Вазъиятро эҳсос карда, низомиён борҳо ба ҳаво
тир холй карданд. Мардум қадре аз тирпарониҳо ҳа-
росида паро$анда мешуданд, баъди чанде боз ба фи-
шороварӣ cap мекарданд.

Ин дафъа аз гӯшаи Бюрои рухсатномадиҳии КМ
якчанд нафар автоматчӣ пайдо туда, ба тарафи девори
Минводхоз ва намоишгоҳи рассомон тир холй кард.
Тир ба деворҳо бархӯрда, як чанд нафарро ярадор кард.
Гирдиҳамомадагон яке аз онҳоро кашида ба миёни из-
диҳом оварданд ва ин сабаби задухӯрди гирдиҳамома-
дагону милисҳо ва низомиён гардид. Ошӯбгарон ба ми-
лисаҳо дарафтиданд ва чанд тани онҳоро ярадор кар-

70
данд. Издиҳом дигар ба муқовимат итоат накарда, за-
да даромада майдонро пурра зери назорат гирифт. Ни-
зомиён диданд, ки ба ҷуз хунрезӣ дигар илоҷе нест.
қадре ором шуда дар рӯ ба руи издиҳом бо сипарҳоя-
шон саф кашиданд. Мардум талаб кард, ки Қ. Маҳка-
мов миёни издиҳом барояд. Аммо роҳбарияти ҷумҳурй
ин талаботи мардумро чун ҳарвақта қонеъ нагардонд.

Ҳамин вақт нафаре болои танк баромада изҳор дошт,
ки роҳбарони тарсончак аз ӯҳдаи идора кардани дав-
лат намебароянд ва бояд истеъфо диҳанД. Азбаски дар
ин задухӯрдҳо аз иштирокчиён захмдор ва ба шаҳодат
расида буданд, мардум чун нишони эътироз бинои Ку-
митаи Марказии Ҳизби Коммунисти Тоҷикистонро санг-
борон, вазорати мелиорация ва хоҷагии об ва чанд
троллейбусу автобусро оташ заданд.

Аз миёни издиҳом бори аввал садоҳо баланд шуданд,
хи минбаъд фақат Бӯрй Каримов сарвари давлат шу-
даметавонад. Бӯрӣ Каримов ҳамчун ҷонишини раиси
Шурои вазирон, раиси Госплани ҷумҳурӣ фаъолият ме-
хард. У хеле ҷавон ва сарфи назар аз ин хеле босаво-
ду андещаманд буд. Қ. Маҳкамов ва боз чан^ тян яз
атрофиёни у аллакай Бури Каримовро рақиби ояндаи
худ мешумориданд. Тарҷумаи ҳоли ӯ начандон тулони

a(rjr :—-

Бӯрй Каримов соли 1957 дар ноҳияи Ленин тавал-
луд шудааст, номзади илми техникй. Аз соли 1985 узви
КПСС буд. Соли 1978 Институти политехникии Тоҷи-
кистон ва соли 1984 факултаи баплангирии иқтисодиёги
Университети давлатии Тоҷикистонро хатм кардааст.
Фаъолияти меҳнатияш аз соли 1978 ҳамчун инженери
ПМК—7-и «Тоҷикдорстройтрест»-и Вазорати сохтмон ва
истифодаи роҳҳои автомобилгарди РСС Тоҷикистон оғоз
ёфт. Минбаъд усто, саркор, саркори калон, саринже-
нер шуда кор кард. Аз моҳи апрели соли 1987 вазири
сохтмон ва истифодаи роҳҳои автомобилгарди ҷумҳурй
ва ҳамчунин депутаты халқи Тоҷикистон буд. Бӯри Ка-
римов дар ҳақиқат таҷрибаи кофии роҳбарии мако-
моти олй надошт, вале дар як муддати кӯтоҳ тамоми
кору санъати роҳбариро азхуд карда буд. Ман бо Бӯ-
рй Каримов муносибат ва эҳтироми самимона доштам.
Он рӯз ӯ ба ман борҳо сим зада пурсон шуд, ки дар
майдон чи гапҳо аст.

Ман он чи медидаму мешунидам ба у бо воситаи
телефон нақл мекардам. Ба у боз гуфтам, ки митинг-
чиён борҳо номи ӯро гирифта мехоҳанд, ки роҳбар бо-
шад.

Бӯрй Каримов аз ман хоҳиш кард, ки гӯшаки теле-
фонро дар поёнчӯби равзани идора гузорам то худ биш-
навад, ки мардум чи мегӯянд. Ҳамин тавр ҳам кардам.
Баъди 5—10 дақиқа боз гӯшакро бардошта ба ӯ чунин
изҳор кардам:

— Бӯрӣ Бачабекович, шумо чаро дар утоқи корй ни-
шастаед? Охир ҳама аъзоёни Бюрои КМ ва дигар чо-
нишинони раиси Шӯрои вазиро» дар назди Қ. Маҳ-
камов нишастаанд. Шумо ҳам биёед то ягон илоҷи во-
қеаро дарёбем.

Бурй Каримов изҳор кард, ки роҳҳо ҳама баста шу-
даанд ва имконияти ба КМ омаданро надорад.

Ман таъкид кардам, ки гирдиҳамомадагон номи шу-
моро чандид маротиба вирди забои карданд ва шояд
шумо тавонёд, илоҷе кунед...

Бӯрй Каримов розй шуд ва гӯшаки телефонро гу-
зошт. Дақиқае нагузашта Кошлаков Г. В., ки ҷониши-
ни раиси Шӯрои вазирон буд ва бо Бӯрй Каримов дар
як бино фаъолият мекарданд, ба ман сим зад.

— Ҳикматулло, дар он ҷо чй ran аст? — пурсон шуд.

Ман изҳор намудам, ки чаро шумо дар назди Қ. Маҳ-

камов нестед? Кошлаков гуфт, ки моро Қ. Маҳкамов ба
назди худ даъват накардааст.

Май ба андеша рафтам, ки дар чунин ҳолати ногу-

72
вор агар Қ. Маҳкамов ҷонишинони раиси Шӯрои ва-
зиронро даъват накарда бошад, боз як бори дигар ис-
бот карданист, ки одами хеле торик, роҳгумзада аст.
Май гуфтам, ки ҳатман ба Қ. Маҳкамов занг занед ва
аз ҳолати ногувор пурсон шавед. Ҳозир маслиҳату маш-
варати ҳар як аъзои ҳукумат зарур аст. Баъди ним
соат Бӯрӣ Каримов ба утоқи кории ман омад. Аз тире-
заи утоқи кории ман тамоми манзараи гирдиҳамоиро
назорат кардан мумкин буд. Аз ин рӯ, Бӯрӣ Каримов
тахминан 10—15 дақиқа аз он ҷо майдонро мушоҳида
кард.

Ҳамин лаҳза сардори шӯъбаи корҳои дохилии ноҳияи
Марказӣ полковник Шоҳниёз Мирбозхонов вориди уто-
қи ман гардид. Ӯро дар ин занозаниҳо маъюб карда
буданд ва асобағал дар даст лангида роҳ мерафт. Ӯ
«из аз ин ҷо ба занозаниҳо назар андохта, муддате
маътал шуд.

Бӯрӣ Каримов муддате ба ғавғои мардум гӯш ан-
дохта баромада рафт. Баъдтар маълум гардид, ки Бӯ-
рй Каримовро Қ. Маҳкамов хуш қабул карда аз номи
Кумитаи Марказй хоҳиш кардааст, ки ба назди мардум
барояд ва издиҳомро ором кунад.

То ба майдон баромадани Бӯрй Каримов аз май-
дон ҳар гуна садоҳо паҳн шуданд: биёед, як кумитаи
хосае ташкил кунем, ки минбаъд роҳбарии гирдиҳамой
ва давлатро ба дасти худ бигирад. Яке аз намоишчиён
коғазу қалам гирифта ба навиштани номҳо пардохт.
Ҳар кас як номзадро ба кумита пешниҳод мекард. Лаҳ-
зае чанд пас ба таври ғайричашмдошт Бӯрй Каримов
дар болои танк пайдо шуд. Митингчиён ӯро хеле тан-
танавор истиқбол гирифтанд ва муддате кафкӯбӣ ҳам
карданд. Мардум лаҳзае хомӯш шуд.

Б. Каримов илтиҷо кард, ки тамоми масъалаҳоро на-
вишта ба дасти ӯ диҳанд ва ба хонаҳои худ раванд. Ман
он чи ки шумо мегӯед ва талаб доред, ба роҳбарияги

73
мақомоти олии Тоҷикистон мерасонам. Аминам, ки тз-
моми талабу дархости шумо қонеъ гардонда мешавад.

Мардум боз ба ғалоғула даромаданд. Ба сармой қаҳ-
ратун нигоҳ накарда, зери барфу борон истода ба хо-
наҳояшон рафтан намехостанд. Бо таклифи чанд нафар
рӯйхати кумитаро тайёр карда ба дасти Бури Кари-
мов доданд. Боз қатъиян талаб карданд, ки бигузор
Бӯрй Каримов раиси ҳамин кумита бошад. Бури Ка-
римов ин таклифро рад кард ва илова намуд, ки у
ҷонишини раиси Шӯрои вазирон аст ва бе ин ҳам та-
моми масъаларо ҳал карда _ метавонад. Вале мардум
бо исрор талаб кард, ки Бури Каримов раиси куми-
та шавад.

f Ҳамин тариқ, «Кумитаи ҳабдаҳ» таъсис ёфт ва
Бӯрй Каримов раиси он интихоб гардид. У мардумро
ҷавоб дода бо коғазҳои зарурй ба назди Қ. Маҳкамов
даромад. Издиҳоми одамон ба суханони Бӯрй Каримов
бовар карда парешон шуданд. Дар майдон тахминав
100 нафар одам монд. Онҳо боисрор талаб намуданд,
ки он ҷавонони дар воқеаҳои февралй ба маҳбас аф-
тида озод карда шаванд. Қ. Маҳкамов илоҷ наёфтз
аз тариқи баландгӯяк аз дохйЛи КМ еупориш' дод, к»
махбусинри иварда дар Миёни издиҳом озод кунанд!

Қ. Маҳкамив, "ки дар~ташкил кардани фасодкориқо-
усто буд, суйоришҳои додай худро инкор ва хама ай-
бро ба сари Бӯри Каримов бор кард. Чанде пас Пле-
нума КМ ҲҚ Тоҷикистон баргузор гардид. Пленум»
Кумитаи Марказии Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон
Бӯри Каримов ва гурӯҳи ашхоси мансабдореро, ки дар1
ин воқеаҳо саҳмгузор буданд, аз сафҳои ҳизб хорич
ва аз вазифа сабукдӯш гардонд. Дар сессияи дуввуми
Шурой Олии ҷумҳурй даъвати дувоздаҳум, ки 21—29
августа соли 1990 баргузор гардид, чунин хулосабарорй
шуд: мубоҳисаро айнан меорам. Худ мутолиа ва қазэ-
ват кунед:

74
_____ (\ІА***\ С.60 ^

«Ахборот дар бораи хулосаи Комиссиям Президиу-
ми Совета Олии РСС Тоҷикистон «Оид ба тафтишц
ҳолатҳои воқеаҳои вобаста ба 12, 13, 14 феврали соли
1990 дар шаҳри Душанбе». Сухан ба ҷонишини рай-
ей ин комиссия, депутата халқ Сафаралӣ Қенҷаев (аз
ҳавзаи интихоботии Ҷӯйбодом, рақами 63) дода ме-
шавад.

Рафиқони арҷманд!

Бояд хотиррасон кард, ки пас аз ҳодисаҳои нанго-
вару хунини февралй Президиума Шурои Олии Чум-
ҳурии Тоҷикистон кори бисёр ҳам хубе кард, ки ко-
миссиям махсус барои тафтиш намудани ҳодисаҳои
12-уму 14-уми соли равон таъсис намуд. Ин комиссия
аз олимон, ҳуқуқшиносон, мутахассисони соҳаи тиб,
хоҷагии қишлоқ, студентон, коргарон ва инчунин депу-
татҳои халқи ҷумҳурӣ ва Иттифоқ иборат мебошад,
ҷамъ 17 кас.

Аз оғози воқеа ва ҳодисаҳои мудҳиши рӯзҳои 12-
уму 14-уми феврали соли равон, инак зиёда аз 6 моҳ
сипарӣ шуд. Бо вуҷуди гузаштани рӯзҳову моҳҳо, лах-
заҳои аён дарду алам дар дили ҳар як сокини ҷумҳурй
кам нагаштааст ва манзараи даҳшатноки куштору сӯх-
тор дар пойтахти тоҷикон — шаҳри Душанбе ҳанӯз
бо оддитарин ҷузъиёташ пеши назарҳост ва аз лавҳи
хотирҳо дергоҳ сутурда намешавад. Вале ҳаминашро
ҳам хотиррасон кардан бисёр ба маврид аст, ки барои
кори мӯътадили комиссия шароити зарурй фароҳам
оварда нашуданд. Зиёда аз ин дар роҳи амалиёти фаъ-
олонаи комиссия дидаву дониста монеъаҳои сунъй гу-
зоштани баъзе идораҳо, алалхусус органҳои прокура-
тура, корҳои дохилӣ, Кумитаи бехатарии давлатии ҷум-
ҳурӣ дида мешуд. Зиёда аз ин вақтҳои охир нооқилони
хонашеру майдонғариб воқеаро чунон афзудаанд, ки
баъзан баобрӯтарин комиссия метавонист сару калобаи
худро гум кунад.

75
Баёнот, протоколҳои пурсиш чунон ба ҳам муқобил,
печдарпеч ва чигиланд, ки аз онҳо симои ҳақиқии қаҳ-
рамони драмаи гӯшношунидро аниқ кардан басо душ-
вор аст. Воқеаро акнун ҳар кас мехоҳад ба манфиатв
худ маънидод кунад ва бисёриҳо аллакай бӯй хуни ди-
рӯза, дастх^ои чаз гӯр беруншудаи қурбоншудагонро
фаромӯш кардаанд.

Ҳайати комиссияи Президиуми Шӯрои Олй сарфи
назар аз ҳамаи ин мушкилот тафтишу таҳқиқи воқеа-
ҳои февралиро объективона ҳаматарафа идома дода,
дар ин кори басе масъулиятнок ба факту далелҳои рад-
нашаванда ва санҷидаи хеш такя менамояд. Дар би-
соти комиссия садҳо баёнотҳои хаттй, ҳуҷҷатҳои лози-
мӣ, фотоалбомҳо, сабти магнитофонии овози шоҳидону
саркардагони ин драмаи гӯшношунид, номҳои сершу-
мори ҷабрдидагон, хулосаи тиббӣ ва дигар далелҳоа
раднашаванда ҷамъ оварда шудааст, ки ҳар яки онро
бояд омӯхт, муқоиса кард, андоза намуд, то ин ки мӯй
аз хамвр ҷудо шавад.

Мо бояд ба халқ ҳаққи гапро бигӯем ва дар ин роҳ,
ба қеҷ яктарафагӣ, ё худ ҳиссиёт роҳ додан мумкин
нест. Кор бояд тавре ранг гирад, ки ҳақ ба ҳакдор би-
расад.

Материалҳои мавҷуда, омӯзиши ҳуҷҷатҳои охиринн
пленумҳо ва анҷумани Кумитаи Ҳизби Коммунисты»
Тоҷикистон, инчунин, материалҳои ба комиссия пешни-
ҳодкардаи Шӯрои вазирон, Комитеты баплангирй, як
қатор ташкилоту муассисаҳои дахлдор имрӯз имконият
медиҳанд, ки ба чанд савол то андозае равшанй ан-
дозем.

Сабабҳои воқеаҳои моҳи февралро таҳлил карда,
бояд руирост гӯем, ки таъсири низомӣ, маъмурию бюро-
кратии замони карахтй дар ҳама соҳаҳои ҳаёти чум-
ҳури барҳам нахӯрдааст. Эътибор надодан ба одам, та-
лаботу дархости ӯ, сатҳи пасти иқтисодй, бад шуданв

76
вазъи экологии баъзе ноҳияҳо, хеле қафо мондани да-
раҷаи ҳаёт, мунтазам афзудани бекорию қонуншика-
нию ҷинояткории пурхавфу хатар ҳам албатта боиси
ташвиши мардум гардид ва аз ин вазъият унсурҳои
бадхоҳ хеле моҳирона истифода бурда, ҷавононро ба
шӯру ғавғо андохтанд. Аз воқеаҳо ran зада, он нуқта-
ро қайд накардан нораво мебошад, ки баъзеҳо ҳоло
ҳам зӯр зада сабаби асосиро дар гурезаҳои арманй
мебинанд, вале ин масъала танҳо як ангезиш, як ба-
ҳона ба саркардагони бетартибиҳо буд. Афсӯс ки то
имрӯз он гапҳои салоҳиятдори тафтишотӣ то нуқтаи
асосй нарасидаанд ва онҳо кай мерасанд, ба мо маъ-
лум нест. Ба фикри комиссия ҳамчунин воқеаҳои фоҷиа-
нок дар асари он рӯй додаанд, ки солҳои гузаштаю
ҳозира ба ҳалли масъалаҳои миллй, беҳтар кардани тар-
бияи интернационалӣ ва ватандӯстии аҳолй, ба масъа-
лаҳои ҳаёти студентону ҷавонон ва ғайра диққати ко-
фй дода нашуда буд. Ҳамин нуқтаро ҳам зикр кардан
зарур аст, ки Комиссияи Шӯрои Олӣ дар давоми тех-
ники воқеаҳо ба бисёр фабрикаву заводҳо, корхонаву
муассисаҳо, колхозу совхозҳо рафта, бо одамони кас-
бу кори гуногун ҳамсӯҳбат гардид. Одамонро он факт
ҳаққони ба ташвиш меорад, ки чаро бисёр ҷиноятҳо
ошкор нашуда мемонанд. Кашол ёфтани тафтишоти
бисёр ҷиноятҳо ва роҳ додан ба қонуншиканиҳо дар
ҷумҳурй баъзан боиси он мегарданд, ки бегуноҳон гу-
наҳкор мешаванду қонуншиканон — гунаҳкорони асосӣ
як тараф мемонанд. Табиист, ки ин ҳама беадолатию
қонуншиканй боиси хашму ғазаби ҳаққонии одамон
гардида, як андоза вазъияти сиёсию иҷтимоии чумҳурй
шиддатнок мегардад, эътимод ва эътиқоди халқро ба
қонуни адолати шӯравӣ суст менамояд. Силсилаи нуқ-
су иллатҳои солҳо инҷониб дар ҷумҳурй вуҷуддошта
ва ҳал нагашта ба душвориҳои ҷиддй оварда расонд.
Яъне, мардум мехоҳад, ки шикамаш сер бошад, болои

77
cap на танҳо сарпаноҳ, балки манзили ободу маъмуре
дошта бошад, ҷои кору маоши хубе дошта бошад. Оё
ин оддитарин имтиёзҳо барои одаме, ки шабу рӯз заҳ-
мат мекашад, дар ҷумҳурии мо қонеъ гардонида шу-
дааст? Албатта не.

Норозигии мардум дар Исфара, Колхозобод, Ашт,
каҷрафториву каҷфаҳмӣ дар боби Қонуни забон, баҳ-
су талоши оиди вазъи экологӣ магар ба воқеаҳои мин-
баъда такой намедод? Аввалин митинги ғайрирасмй, ки
моҳи январи соли равон дар назди бинои Кумитаи Мар-
казй баргузор шуд ва зери шиори «Аз хоби гарон хез!»
гузашт, магар такон набуд? Ва ниҳоят масъалаи ин-
тихоботи депутатҳои халқ, ки гоҳҳо дар ин ё он ноҳия
ба қонуншиканиҳо, масхарабозиҳои ҳаққонй, дурӯя-
гй, тарафгирй табдил меёфт, магар ишорат ба беадола-
тй набуд? Ин чарову чароҳои беохир оё ташкилоти
дахлдорро, ки аз ҷумла Комитета бехатарии давлатиро
ба ташвиш наовард? Дар бораи ба Тоҷикистон омада-
ни эмиссарҳои озарӣ барои бурдани ташвиқот ба му-
қобили арманҳо 25-уми январи соли 1990 корманди ма-
съули Комитета Марказии КПСС ба котиби Комитета
Марказии Ҳизби Коммунистки Тоҷикистон рафиқ До-
добоев хабар ҳам дода буд. Рафиқ Додобоев дар вақтя
суҳбат дар комиссия тасдиқ намуд, ки ин хабарро ба
'роҳбарони Комитеты бехатарии давлатӣ расондааст^
вале кормандони Комитета бехатарии давлатиро ин
ҳама ба ташвщн наовард.

Як моҳ пеш ба қайд гирифта 17-уми январи соли
равон чаро Комитета бехатарии давлатиро ба ташвиш
наовард ва вазифаи муқаддаси худро барои таъмин
кардани бехатарии республика наандешид. Илова бар
ин^ муайян гардид, ки аъзои «Ҷабҳаи халқи Озяпбой-
ҷонУмуУбири рузномаи «Молодёжь АзербяйяжяняѵГдп

Руз^отг феврали соли равон дар ҷамъОмадҳо ширкат
78

ч:и» Тиҳир Ҷаъфаров дар Душанбе буд.
варзида, мардумро ба муқобили арманҳои аз Сумгаит,
Нахичеван ва Боку омада даъват карда, худи қамон
руз дар кӯчаи Максим Горький ва майдони Ленини
пойтахти ҷумҳурӣ кариб 30 нафар ҷавононро ҷамъ кар-
да иғво андохтааст. Магар ин таконе набуд?

23-уми феврали соли равон бошад, суди халқии рай-
она Октябр сокини шаҳри Боку Низомуддиноваро, ки
дар Донишкадаи политехникии шахри Душанбе дар бай-
ни ҷавонон ташвиқоти иғвогаронаро ба муқобили халқи
арман бурданаш, ба онҳо сурату асноди дорои хусусия-
ти иғвогарона нишон доданаш ба мӯҳлати 10 шабона-
рӯз ба ҳабс маҳкум кардааст. Инчунин, баёноти Зуҳу-
ров Саид аз он хусус, ки 14-уми соли равон соати 12
гурӯҳи ҷавонони озарнажод, ки тахминан 19—20 на-
ф'ЩГ буданд' ва танядбо забонй руси сухан мегуфтанд,
ӯро ба таги купруки д'арёи Душанбе бурда, оа нушида-~
ніГшароо даъватЛШгуданд ~ва худаппягба гурухдо так-
сим шуда, ба шаҳр баромаданд, аз ҳакиқат дур нёст.

' Аз ин чунин бармеояд, ки митиНгҲо Тасодуфи набуданд^
ташкилотчиени худро доштанд. Барои гузаронидани сан-
ҷиш, муайян каодани сабабҳои ба миён омадани чу-
нин масъалаҳо ба воситаи ахбори оммавӣ, ба мардум
фаҳмондани ҳақиқати ҳол, пеши роҳи бӯҳтончиёнро ги-
рифтан органҳои дахлдор чора наандешиданд. Хусусан
кормандони Комитети бехатарии давлатӣ оиди ин масъ-
ала вазифаи муқаддаси худро иҷро накарданд. То ка-
дом дараҷа дар байни мардум реша давондани ин
масъала, аз забои ба забон гузаштани онро худашон
дарк накарданд. Барои пешгирӣ кардани ҳамаи ин
вазъиятҳои баамаломада чораҳои амалй наандешиданд
ва ба органҳои ҳизбу давлат гӯшрас накарданд. Аз ин
сабаб роҳбарони ҳизбу ҳукумати Душанбе ва чумҳурй
натавонистанд, ки ба вазъияти рӯйдода баҳои объек-
тивона дода, барои сари вақт пешгирй кардани воқеа-
хо чораҳои зарурй андешанд. Чунин ҳунукназарй нис-

79
бат ба вазифа ба он оварда расонд, ки миш-мишҳои
халқ рӯз аз рӯз дар миёни мар дум зиёд гардид. 10-ум и
феврали соли равон дар маҳаллаи Зарафшон гурӯҳи
ҷавонон нисбат ба арманҳои сокини Душанбе бо як
ҳисси бадбинй рафтор карда, хонаи як арманиро оташ
заданд. Худи ҳамон рӯз аз меҳмонхонаи Душанбе ба
вог.итаи телефон ба Вазорати корҳои дохилй хабар до-
да мешавад, ки дар меҳмонхона озариҳо шӯру ғавғо
хезондаанд, ки ба арманҳо ҷои хоб дода нашавад, ва-
гарна кор бад хоҳад гардид. Магар ҳамаи ин барои Ко-
митети бехатарии давлатӣ хабари ҷиддӣ набуд?

11-уми феврали соли равон бошад, ин овозаҳо вусь-
ат ёфт ва оқибат ба митинги калон мубаддал гардид.
Митингчиён дар бинои назди Комитета Марказии Ҳиз-
би Коммуниста Тоҷикистон ҷамъ омада, талаб наму-
данд, ки арманҳои гуреза аз Тоҷикистон дур раванд.
Мувофиқи талаботи митингчиён роҳбарони ҳизбу дав-
лат ва қозикалони ҷумҳурй ба назди онҳо баромада,
ҳақиқати ҳолро фаҳмонданд. Баъд онҳо пароканда
шуда, қавл доданд, ки пас аз 24 соат дар майдони наз-і
ди Комитета Марказй ҷамъ меоянд ва дар ин муддат
роҳбарони ҳизбу давлат бояд, ки санҷиш гузаронида,
ба онҳо дар бораи арманҳои гуреза ҳақиқати ҳолро
бигӯянд, вагарна хунрезй мешавад. Вале чи тавре ки
санҷиш муанян кард, роҳбарони ҳукумати шаҳр ба та-
лаботи митингчиён объективона баҳо надоданд, барои
ҳалли масъа^аи рӯйдода комиссияи махсус ташкил на-
карданд, ки даъвои митингчиёнро ҳаматарафа санҷи-
да, ба онҳо ҳақиқати ҳолро гӯянд. Бо бемасъулиятии
кормандони ҳизбу ҳукумати шаҳр барои санҷидани даъ-
вои митингчиён танҳо баъди 24 соат, яъне соати 15.15
дақиқаи 12-уми феврали соли равон ин комиссия дар
ҳайати кормандони комиҷроияи шаҳри Душанбе, вакя-
лону рӯҳониёни расмй ва ҷамъиятҳои ғайрирасмӣ таъ-
сис ёфт.

80
Инчунин, кормандони Комитети бехатарии давлатй,
Вазорати корҳои дохилй ва Прокуратурам ҷумҳурй дар
давоми 24 соат бо роҳи ба худ хос баром муайян кар-
дани фикру мулоҳизаи мар дум оиди рӯзи 12-ум ва му-
айян кардани шахсони гумонбар, км майли мардумро
ба митинг даъват кардан ва пеш гирифтани корҳои
ношоиста доштанд, чораҳои лозимй наандешиданд. Аз
ин сабаб баром рӯй надодан ва пешгирй кардани во-
қеаҳои рӯзи 12-ум ба комитети ҳизбу давлатй шаҳру
ҷумҳурй хабар надоданд.

Депутатҳои азиз!

Бояд қайд намоям, ки муносибати органҳои ҳуқуқ,
Комитети бехатарии давлатй» кормандони ҳизб нисбат
ба кори комиссия на ҳамеша хайрхоҳона буд. Аз ҷо~
ниби онҳо ҳисси тарафдорй нисбат ба кори комиссия
мушоҳида карда намешуд. Агар чанде мувофиқи қонун
Комитети бехатарии давлатй, Прокуратураи ҷумҳурй
вазифадор буд, ки барои аниқ кардани ҳақиқати ҳол,
аз ran ба амал гузашта ба комиссия ёрии амалй ме-
расонд, ба мактубу дархостҳои комиссия ҷавобҳои рас-
мию бомантиқ медод.

Дар бораи он ки шахсони гайрирасмй бо тариқи ғай-
ри конституционй хостанд, ки вазифаи раиси Шӯрои ва-
зиронро ба даст гиранд ва он бадбахтиро ба сари мар-
дум и Тоҷикистон оварданд, кор cap карданд ё не ва
касе то имрӯз ба ҷавобгарии ҷиноятй кашида шудааст
ё не, дар таркиби ҳаракат шахсони мансабдор, рӯҳо-
ниён, ҷамъияти «Растохез», ки гӯё хостааст ҳукуматро
ба даст гирифта бадбахтиро ба сари мардум оварданд,
хуни мардуми бегуноҳро рехтаанд, ҷиноят вуҷуд дорад
ё не, маълумот надод. Илова бар ин кормандони Про-
куратура ва Вазорати корҳои дохилй ба ҳар баҳона
ҳаракат карданд, ки ба комиссия ягон хабари иловагӣ
надиҳанд. Ба мактубу дархостҳои комиссия ҷавоби пур-
ра надоданд.

6—674

81
Дар ҷаласаи комиссия ду бор ҷонишини прокурора
республика Захаров, як маротиба Прокурори республик
ка рафик Михайлин ва прокурори шаҳри Душанбе
рафик Шаропов гӯш карда шуданд, вале онҳо ба ягон
саволи комиссия давоби лозимй надоданд. Ҳуҷҷатҳои
лозимии тиббиро аз беморхонаҳо ва бюрои экспертизам
тиббй гирифтан қатъиян манъ карданд, ки Вазорати
тандурустии республика ба мактуби расмии Комиссия
оид ба масъалаҳои рӯзҳои 12-ум дар бораи аз яроки
оташфишон захмдор шудани мардум ягон хабар ди-
ҳад. Ба фикри Комиссия кормандони Прокуратура, Ва-
зорати корҳои дохилй вазифаи муқаддаси худро бо
сабабҳои номаълум яктарафа иҷро карда истодаанд,
ки оқибат боиси ба вуҷуд омадани норозигй дар бай-
ни мардум хоҳад гардид. Аз ҷумла онҳо ҳолатҳои дуз-
дй, ғоратгарй, оташ задан, шикастан ва хоказоро пур-
ра тафтиш бурда, шахсони динояткорро ба давобга-
рии диной кашида, мубоҳисаи судиро ба воситаи теле-
визион нишон дода, дазои сазоворро насибашон гардон-?
да истодаанд. Ин бисёр ҳам дуруст аст, чунки дино-
яткор дар кадом вазъият, ки диноят содир накарда бо-
шад, бояд аз рӯи қонун дазои сазовори боадолатона
гирад. Ин талаботи конун аст, рафиқон. Вале бояд
аз хотир набарорем, ки хуни инсон, алалхусус инсони
бегуноҳ, д£р давлати шӯравӣ бебаҳо мебошад. Бинобар
ин ба фаҳмиши Комиссия вазифаи асосии органҳои
Прокуратура, Комитета бехатарии давлатй, Вазорати
корҳои дохилии думҳурӣ аз он иборат аст, ки онҳо оиди
ҳалли масъалаҳои холй кардани тир аз яроқи оташ-
фишон ба муқобили инсон қатъи назар дар кадом вазъ-
ият, аз тарафи кй содир нашуда бошад, нисбати ҳар
ҳодиса кори диноятй кушода, ҳар диноятро ба қайд
гирифта ва талаботи дар Қонуни мурофиаи диноятй
пешбинишударо тафтиши пешакӣ гузаронанд. Онҳо
бояд муайян мекарданд, ки аз 117 кяси дяр рузусш—

82
12—14-уми феврал паррондашуда, 25 нафарашон ҳалок
г^рдидаанд, бо к адом яроки оташФішюн~ва аз'тавшш
кюгарринда ШудаандГ

Ба вуҷуди ин бонд гуфт, ки 46 кас рӯзи 12-уми фе-
врал бе эълон кардани вазъияти фавқулодда ва соати
коменданта парронда шуданд, ки аз онҳо 9-тоашон
шаҳид гардиданд. Вале дар давоми зиёда аз 6 моҳ оиди
ин масъала кормандони Прокуратура, Вазорати кор-
дой дохилй ба ғайр аз суханҳои умумй ва ваъдаҳои
зиёд дигар коре накарданд ва дар оянда натиҷа ба
даст нахоҳанд даровард, чунки баъд аз 6 моҳ далел-
ҳои лозимиро ба даст даровардан аз қонуни тафтишоти
пешакй қариб ки ғайриимкон мебошад. Тафтишоти
комиссия муайян кард, ки то имрӯз як қисми тирхӯр-
дагон ҳатто ба Прокуратура даъват карда нашудааст,
либосҳои онҳо гирифта нашудааст, экспертизаҳои тиб-
бию физикотехникй гузаронида нашудааст. Пас ин чй
гуна тафтишот аст? Аз ин сабаб роҳбарони Прокура-
тур аи республика бо сад баҳона ба мактубҳои комис-
сия ҷавоб надодаанд ва дар ҷамъомадҳо бо суханҳои
пур аз дурӯғ Прокурори республика камбудии худро
пинҳон мекард. Аз чум л а Комиссия 13-уми феврали со-
ли равон таҳти рақами 9/89, 9/169 ба унвони Прокурори
республика рафиқ Михайлин мактуби расмй фиристода
хоҳиш карда буд, ки дар бораи тирхӯрдагон хабари
мушаххас диҳад, вале бо сад баҳона ба Комиссия ҷавоб
наомад.' Бинобар ин Комиссия мачбур шуд, ки бо заҳ-
мати зиёде ба беморхонаҳб, хонаҳои истиқоматй, ҷои
кор гашта шоҳидонро пайдо кунад, ин шахсонро дар-
ёфт намояд ва адади шахсони тирхӯрдаро муайян ку-
над. Баъд аз он, ки мо бо мушкилоти зиёд ин ададро
муайян кардем, боз мо мактуби расмй навишта, 23-
юми феврали соли равон ба рафиқ Михайлин фиристо-
дем ва дар бораи 117 кас ном ба ном навиштем, ки ба
мо ҷавоб гардонад, вале ин чавоб ҳам нашуд. 28-уми
фаврали соли равон Комиссия ба унвони рафиқ Ми-
хайлин мактуби дигаре фиристод ва хоҳиш кард, ки
нусхаи хулосаи прокурори республикаро дар бораи он
ки 60 нафар дастгиршудагон ва озодгардидагон оё аз
рӯи конун буданд ё не, ҷавоб диҳад. Чунон ки проку-
рори шаҳри Душанбе рафик Шаропов дар Комиссия
изҳор намуд, ки чунин хулоса дар дасти прокурори рес-
публика вучуд дорад. Ба талаби чандинкаратаи Ко-
миссия нигоҳ накарда, рафик Михайлин ҷавоб нагар-
донд ва нусхаи хулосаро ба унвони Комиссия нафирис-
тод. Илова бар ин Комиссия дар иатиҷаи санҷиш бо
заҳмати зиёде боз номи ин 60 нафарро муайян кард
ва 60 нафарро як ба як навишта бо мактуби дигар ба
унвони прокурори республика фиристод ва хоҳиш кард
дар бораи ҳар яки онҳо хулоса диҳад, ки онҳо аз рӯи
қонун дастгир шуда буданд ё не. Ба ин мактуб ҳам ча-
воб наомад, рафиқон. Илова бар ин оиди бисёр масъа-
лаҳои дар газетаи «Правда» таҳти сарлавҳаи «Коло-
кола надежды» чопшуда Комиссия ба номи Ваэири кор-
кой дохилии республика рафик Навҷувонов мактуби
расмй фиристода хоҳиш намуд, ки оиди ба қайд гириф-
тан ё нагирифтани рӯзи 12-уму 14-ум гӯё як кӯдаки
русро пора-пора карда, ба даре партофтаанд, як зани
русро аз болои пули Душанбе партофтаанд, як зани
ҳомиланокро тоҷикон тачовуз кардаанд, зиёда аз 700
ҳазор тонна пахтаро изофа навиштаанд ва ғайра маъ-
лумот диҳад. Вале ҷонишини якуми Вазири корҳои до-
хилй рафиқ Шенсов мактуби мардумфиребона фирис-
тод, ки гӯё то ҳол ба ин ҳодисаҳо баҳои ҳуқуқй надо-
даанд.^ Тасаввур кунед, мо баҳои ҳуқуқй намепурсем,
ба кайд гирифта шудааст-мй ё не. Ана муносибати ва-
зорат, ана муносибати прокуратура бо Комиссияи Шѵ-
рои Олй, рафикон.

Албатта, Комиссия ҳуҷҷатҳои зиёдеро ба даст да-
ровад. Ҳамаи он чизе, ки ҳаст дар даст аз 51 саҳифд

84
иборат аст, пурра дарҷ ёфтагй, агар ман ин 51 саҳи-
фаро қироат кунам, 4 соат мегузарад. Бинобар ин, бо
иҷозати шумо ман хулосаи асосии Комиссияро мегӯям.

Комиссия далелҳоро ҷамъ карда, ба як хулосаи му-
айян омад.

1. Воқеаҳои 12—14-и феврали соли 1990 дар шахрн
Душанбе хеч ГоХ тасодѵФи наоѵданд. Онхо дар зами-
най душвориҳои ҷиддии иқтисодиву иҷтимоӣ, бад шуданй
ваЗъи экологй, даоачаи пасти рузгори мардум, Оезами-
нию беманзилй, таоаккиёти номутаносиОи ноҳияҳо, ое-
эътинои ба талаботу эҳтиёҷоти рузафзуни халқ, тай-
ёр кардани кадрхои махаллй. афзудани шумораи беко-
рон, қонуншиканиҳои худсарона нисбат ба ҳуқуқи ин-
сон Оа амал омад. Ҳеҷ ҷои шубҳа нест, ки аз шуру ғав-
ғои баамаломада баъзе ҷоҳу мансабталабон, унсурҳон
ғайрирасмии дин, авбошону ҷинояткорон ва баъзе аъ-
зоёни ташкилотҳои ғайрирасмй хеле моҳирона истифо-
да бурданд. Далели равшани ин кӯшишоти ба таври ғай-
ри конституционй озод кардани раиси Шӯрои вазирони
республика рафиқ Ҳаёев ва ба ҷои ӯ пешниҳод кардани
Каримов мебошад.

2. Воқеа ва ҳодисаҳоро як зумра митингҳои пеш бар-
пошуда, овозаҳои мухталифи пешакй дарак менамояд.
Афсӯс ки органҳои салоҳиятдор вазифаи муқаддаси
худро ба таври кофй иҷро накарданд, хунукназарӣ зо-
ҳир намуда, ба онҳо сари вақт баҳои даркории сиёсй
надоданд, барои рух надодани ҳодиса тадбирҳои ама-
лии мушаххас наандешиданд, идораҳои дахлдори ҳизбу
давлатро аз пешомади кор огоҳ накарданд. Дар ин ху-
сус бемасъулиятии Комитети бехатарии давлатй ва Ва-
зорати корҳои дохили назаррас аст. Бенизомй дар иц
Ду ташкилот бояд‘_минбаъд '^Швриди гуфтугӯи чиддц
қарор гирад ва тарзи корбарии онҳо ба куллӣ тағйир
дода шавад.

3. Сабаби дигари воқеаҳо солиёни охир дар респуб-

8^
лика хеле авҷ гирифтани қонуншиканй, сует гардида-
ни назорати прокурори, афзоиши цинояткори, алал-
хуіус ҷинояткории муташаккил мебоіііад. Кор ва"му-
бо]Шзаи Прокуратураи республика дар бобдти фош кар-
дан, хушсифат тафтиш бурдан, пешгирй намудани ҷи-
нояткорй чандон назаррас нест. Зиёда аз 30 фоизи ҷи-
нояти содиршуда ошкор нагардидааст. Ҷиноятҳои изо-
фанавией, дуздии молу мулки давлатию ҷамъиятии
миқдораш махсусан калон, истеҳсоли маҳсулоти бад-
сифат, ғайристандартию ғайрикомплексй, сохтмонҳои
бадсифат ҳарчанд зиёд ҷой дошта бошанд, онҳо ошкор
нагардидаанд.

Зиёда аз ин корҳои ҷиноятии ғайри қонун ба ҳабс
гирифтан, ғайри қонун ба чавобгарии ҷиноятй каши-
дан ва сафед шудани онҳо кам нестанд. Ин иллатҳои
дар фаъолияти Вазорати корҳои дохилӣ ва Прокурату-
раи ҷумҳурӣ ҷойдошта ҳарчи зудтар бояд барҳам дода
шаванд. Ғайр аз ин Прокуратураи ҷумҳурй вазифа-
дор аст, ки назорати прокурориро пурзӯр карда, кор-
кой ҷиноятиро, ки ба воқеаҳои 12—14-уми феврали
соли равон тааллуқ доранд, зудтар тафтиш намуда,
саркардагони фоҷиа, гунаҳкорони ҳақиқй ва низо-
миёнро, ки мардумро парронданд, муайян намояд
ва ба ҷавобгарии ҷиноӣ кашад, то он ки адолати судй
дар ҳаққи онҳо барқарор гардад.

4. Чунин ранг гирифтани воқеаҳо ва вазъияти дар
пойтахти республика баамаломада далели равшани та-
моман (^ст бѵдани кори мѵассисахои идеологист. Ба
назар чунин мерасад, ки дар участкаҳои муҳими ин кор
ҳанӯз одамоне роҳбарй менамоянд, ки бо усулҳои кӯҳ-
наи забонзада кор мебаранд, аз халқ, аз дарди дили он
огоҳ нестанд ва бо нидову ишораҳои кӯҳна амал меку-
нанд.

5. Интеллигенция, зиёиёни илмию эҷодӣ дар хама
давру замон гули сари сабади халқу давлат будаанд.

86
Сухани бурро ва гӯёи оиҳо мудом ба дарди халқ ме-
ху-рд ва онро ба корҳои хуб ҳидоят менамуд. Мутаас-
сифона, солиёни охир мутасаддиёни ҳизб ин ҳикматро
қариб, ки фаромӯш карданд, худро аз зиеиен канор ка-
шиданд. Дар баини ҳизб ва Оеҳтарин фарзандони мил-
лат як дури, як ҷудой ба вуҷуд омад, ки дар рафти ҳо-
дисаҳои рухдода равшан аён гашт. Ин вазъи номатлуб-
ро ислоҳи ҷиддӣ мебояд. Дар кори тарбияи сиёсй ба
зиёиёни эҷодкор бо боварй ва эътимоди хос такя кар-
дан амри замон мебошад.

6. Талаботи митингчиён вобаста ба гурезаҳои арма-
нй ҳамин чизро собит менамояд, ки дар республика
алҳол маҳалчигй вуҷуд дорад. Қорҳои тарбияи ватан-
дӯстӣ ва интернационали ба дараҷае пастанд, ки мёта-
всЭТЩдминбаъд хавфи ҷиддй ба амал оваранд. Ин масъ-
аларо пурра дарк кардан ва тадбирҳои ҷиддии фавқу-
лодда андешидан имрӯз хеле зарур аст. Ба ин му'носи-
бат айни муддао мебуд даҳаю ҳафтаҳо ва рӯзҳои рес-
публикаҳои бародарй, вилоятҳои республика дар То-
ҷикистон гузаронида, робитаҳои деринаи бародарй бар-
қарор карда шаванд. Чунон ки маълум аст, баъди во-
қеаҳои моҳи феврал аз республикаи мо рафтани мар-
дум»ч русзабон хеле авҷ гирифт, рафтани мутахассисо-
ни кордону пуртаҷриба вазъияти як қатор корхонаҳои
муҳими иқтисодиро хеле бад карда метавонад. Пеши
роҳи ин воқеаи нохушро гирифтан ва дар баробари ин
ғамхори барои тайёр кардани кадрҳои таҳҷой масъалаи
бағоят муҳими сиёсй мебошад.

7. Укази Президиума Шӯрои Олии РСС Тоҷикистон
аз 12-уми феврали соли 1990 дар бораи эълон кардани
ҳолати фавқулодда ва соати комендантӣ аз чдҳаги
сохт, ваколат ва ҳуқуқ ғайриқонунӣ мебошад. Сардо-
рони асосии ин қонуншиканй кормандони масъули шӯь-
баи ҳуқуқи Шӯрои вазирон, Шӯрои Олӣ ва собиқ ко-
тиби ГІрезидиуми Шӯрои Олӣ мебошад. Вале бояд қайд

87
намоям, ки вазъияти ба вуҷудомада барон қабул кар-
дана чунин Указ асос буд.

8. Нисбат ба роҳбарони «Тоҷикматлубот», концерни
«Хизмат», Вазорати хоҷагии об, Комитети давлатии мат-
буот, Вазорати корҳои дохилй, Госстрой, Вазорати
саноати маҳаллӣ, Вазорати хоҷагии коммунали, Банки
амонатгузорй, Вазорати алоқа, шуъбаи Душанбегии ро-
х,и оҳани Осиёи Миёна, Вазорати маҳсулоти ғалла,
«Тоҷикэнергия», Комитети давлатии агросаноатй, Ва-
зорати нигоҳдории тандурустй, Вазорати нақлиёти ав-
томобилй, Управленияи авиадияи гражданй, ки дар хи-
собу китоби зарари дар натиҷаи сӯхтору ғорат ва ши-
кастанҳо пешомада беинсофона ба изофанависӣ роҳ
додаанд ва зиёни рӯирости моддй ворид кардаанд, чо-
раҳои зарурй андешидан лозим аст. Дар ин ҷо зарар
аз рӯи ҳуҷҷате, ки онҳо ба Шӯрои вазирон пешниҳод
карда буданд, аз 6 млн зиёд буд. Вақте ки мо тафтищ
кардем, ба 3 млн. фаромад, яъне 54 фоиз изофана-
висӣ вуҷуд дошт.

9. Бояд қайд кард, ки рӯзи 12—14-уми феврали со-
ли равон хизматчиёни ҳарбй ва дохилй дар баъзе ҳо-
латҳо аз доираи ҳуқуқи ба онҳо додашуда худсарона
баромада, яроқи оташфишонро ғайриқонунй истифода
бурдаанд. г

10. Дар рӯзҳои мудҳиши февралӣ як қатор шах-
сони мансабдори ҷумҳурӣ мақоми мухталифи му-
ҳимро боз^данд. Албатта, ба онҳо Пленуми Ҳизби Ком-
мунисти Ҷумҳурии Тоҷикистон баҳо дода буд. Лекин
Комиссия ба ин нигоҳ накарда, ин масъаларо як бори
дигар санҷида баромад.

а) Каримов ва Табаров пас аз он ки протокола ба
истеъфо рафтани се роҳбари республикаро ба даст
дароварданд, аз сабаби надонистани нозукиҳои қонун
протоколро чун ҳуҷҷати ба қувваи қонун даромада ҳи-
собида, бо маслиҳати ҳамдигар кӯшиш карданд, ки аз

88
фурсати бамиёномада истифода бурда, лоиҳаи Укази
Президиума Шӯрои Олии РСС Тоҷикистонро дар бораис
бо роҳи ғайриқонунй ба вазифаи раиси Шӯрои Вази-
рони Ҷумҳурии Тоҷикистон таъин кардани Каримов ва
аз ин вазифа озод кардани рафиқ Ҳаёевро тартиб ди-
ҳанд. Барой ҷомаи амал пӯшидани ин мақсади худ-
хоҳонаи ноҷо онҳо барои қонунй баромадани Указн
номбаршуда шахсони масъул ва мутахассисонро назди
худ даъват карданд. Илова бар ин онҳо рӯйхати бюрои
муваққатии Комитета Марказии Ҳизби Коммуниста
Тоҷикистонро тартиб доданд.

б) Муҳаббатшоев бо мақсади амалй гардидани ният-
ҳои Каримов ва Табаров мансаби хизматиашро суи-
истеъмол намуда, бар хилофи Оинномаи партия бо ам-
ри ҷонишини якуми мудири шӯъбаи ҳизби Коммунис-
та Тоҷикистон рафиқ Худоиев амал карда, дар рӯзно-
маи «Тоҷикистони совета» протокола ба истеъфо раф-
тани роҳбарони республикаро чоп кард. Маслиҳати дар
Госплан суратгирифтаро бошад, аз роҳбарони ҳизбу
давлат ва аъзоёни Комитета Марказии Ҳизби Комму-
ниста Тоҷикистон, ки дар шаҳри Душанбе ҷамъ омада
буданд, пинҳон дошт.

в) Ҳувайдуллоев ғайри тартиботи одоби партиявии
дар қонун вуҷуддошта амал намуда, бо даъвати Кари-
мов ва Табаров ба Госплан рафт, ба онҳо дар бораи
бо усули қонунӣ аз вазифа озод ва таъин кардани Раи-
си Шӯрои Вазирони республика маслиҳати ҳуқуқй дод.
ва бо мақсади дар ин бора хабар додан ба қабулгоҳк
рафик Маҳкамов ва Веселков занг зад, вале бо сабаб-
ҳои объективона бо онҳо гуфтугӯ карда натавонист.
Пас барои ба Веселков воқеаро гӯшрас кардан ба ко-
митета партиявии шаҳр рафт. Дар он ҷо бо рафик
Икромов вохӯрд ва аз ӯ фаҳмид, ки вай хабарро ба
рафик Веселков аллакай расондааст. Бинобар ин дар
амалиёти Ҳувайдуллоев унсурҳои бепринципй ва ға-

89*
разнокӣ дида намешавад. Вай бар хилофи талаботи
моддаи 32-и Қонун дар бораи статуей депутатҳои хал-
қй бе розигии Шӯрои Олӣ аз вазифа озод карда шу-
дааст.

г) Рафиқ Усмонов ғайри талаботи одоби дар қонун
пешбинишуда рафтор намуда, бо даъвати рафиқ Ка-
римов ба Госплан рафт, ба Каримов талаботи Қонун-
ро оиди тартиб додани Укази Президиуми Шӯрои Оли
фаҳмонд. Баъд бо Паллаев маслиҳат карда, дастхати
лоиҳаи Укази тартибдодаро даронда партофт. Аз ин
сабаб дар рафтори Усмонов унсурҳои суистеъмол кар-

дани мансаби хизматй вуҷуд надорад.

д) Ҳабибов мансаби хизматиашро сӯистеъмол наму-
да, бар хилофи Қонуни ҳолати фавқулодда ва соатн
коменданта амал карда, шахсияти одами ношиносро му-
айян накарда, бо хоҳиши Каримов ӯро бо ёрии хизмат-
•чиёни ҳарбӣ аз Госплан ба маҳаллаи Испечак бурд.

Ба диккатато» р?ѵл/гат —*

Савол. Фикри шумо дар бораи хабари дирӯз дар га-
зетаи «Известия» чопшуда. Дар он навишта шудааст,
ки «План погрома и разбой 12—14-го февраля обсуж-
дался 10 дней до события во время открытия мечети в
кишлаке Арбобхотун Ленинского района».

Кенҷаев”С. Депутатҳои бисёр мӯҳтарам! Ба мо Ко-
митета бехатарии давлатй оиди ин масъала чизе на-
гуфта буд. $екин вақте ки ман дар Президиуми Шӯ-
рои Олй оид ба ин масъала баромад кардам, манро ба
Комитета бехатарии давлатй даъват карда, оиди як
масъала пурсиданд. Дар ҳамон ҷо муфаттиш Шафоатов
магнитофонро монд, ки ҳамон сабт шудааст. Баъд ман
гуфтам, ки агар ҳаминро 10 рӯз пеш медонистед, чаро
ба органҳо хабар надодед? Чаро пеши роҳашро наги-
рифтед? Ҳамин ҳодиса ҳаққонй будааст, лекин боз як
бори дигар мегӯям, ки ин камбудии ҷиддии Комитета
бехатарии давлатй аст, ки 10 рӯз пешакй ҳаминро до-

90
ниста, ба ягон органҳои дахлдор хабар надодааст. Мо
ҳуҷҷати махсус аз Комитеты Марказй гирифтем, аз Со-
веты шаҳрй гирифтем, ки ягон хабари даҳонию хаттй
оиди ин масъала ба онҳо расонида нашудааст.

Раис. Саволдиҳӣ мекунем ё не?

Аз толор. Не.

Раис. ІІІинед, раҳмат. Ин хулосаи Комиссияи Пре-
зидиум буд. Ин масъаларо мо он вақт ҳаматарафа му-
ҳокима карда метавонем, ки агар Прокуратура ҳамко-
рашро тамом карда, дар ин ҷо хулосаашро ба мо гуяд.
Албатта он вақт ин масъаларо пурра ҳисобу китоб
кардан мумкин аст. Фикри шумоён чй тур?

Аз толор. Маъқул.

Ҳабибов. Сафаралй Кенҷаевич, шумо яке аз юрист-
ҳои пешбари республика ҳастед. Ман мехоҳам аз шумо
бипурсам. Ман ҳозир моддаи 183-и Кодексы ҷиноии
РСС Тоҷикистонро мехонам, ки чунин навишта шудааст:

«Суистифода аз ҳокимият ё мансаби хизматй, яъие
аз тарафи шахси масъул дидаву дониста хилофи хиз-
мат истифода бурдани мансаби хизматй, агар он аз
рӯи мақсадҳои шахсй ба амал бароварда шавад ва ба
манфиатҳои давлатию ҷамъиятӣ ё ба қонуни ҳифзи ҳу-
қуқу талаботҳои гражданинҳо зарари ҷиддй расонда
бошад».

Ман мехоҳам аз шумо бипурсам, ки шумо дар ка-
дом рафтори ман сӯистифода аз мансабщ хизматиро-
мебинед?

Кенҷаев С. Депутатҳои бисёр ҳам мӯҳтарам! Дар
хулосаи комиссия гуфта шудааст, ки рафиқҲабибов ман-
саби хизматиашро суистеъмол карда, шахси ношинос-
ро дар ҳолати фавқулоддаю соати комендантй бо фар-
мони Каримов аз Госплан ба Испечак бурд. Биёед ҳа-
мин чизро таҳлил мекунем. Яъне, Ҳабибов шахси ман-
сабдор. Аввалаш ин ки вай аз рӯи мансабаш ба ҳамин
идора рафт. Дуюмаш, шахси мансабдор бояд медонист,.
ки алалхусус коргари орган медонист, ки ин шахе кн
дет, миллаташ чй аст ва дар мошини давлатй, дар вақ-
ти коменданта гирифта бурданро мо сӯистеъмоли ман-
саб ҳисоб мекунем. Чунки дар ин до дар ҳақиқат гуф-
та шудааст: «Суистеъмоли мансаб — рафтори хилофи
талаботи хизмат дар заминая мақсадҳои ғаразнок ё
дигар манфиатҳои шахей». Дар ҳақиқат ин до суистеъ-
мол ҳаст ва идро кардани фармони Каримов ин бо ягон
мақсади ғаразнок ё манфиатҳои шахей мебошад. Би-
нобар ин дар ин маврид ин чиз ҳаст, вале дигар он
аст, ки мо рафтори ӯро бо амали суиқаст вобаста карда
натавонистем. Яъне, он ба маслиҳати Каримову Та-
баров дар бораи тартиб додани Указ шарик' нест. Ама-
ли ӯ аз вақти иҷрои фармон cap мешавад...»

Ин мубоҳисаро дар садҳо саҳифа идома додан мум-
кин аст. Аммо ба андешаи камина чандин нуқтаеро, ки
ба Шумо пешниҳод гардид, басанда аст то аз он ху-
лосаи даркорие бароред.

Хулосабарориҳои ноболиғона, муносибати сатҳӣ нис-
бат ба воқеоти хеле диддии думҳурй рӯз то рӯз мар-
думро ба майдонбозй мекашид. Дар баробари ин «де-
мократияе», ки Маскав пешниҳод карда буд, механизма
дурусте надошт. Мардум «демократия» гуфта ба фаҳш-
гуфторй, якдигарношиноей, таҳқири калоншавандаҳо,
бадбинии хешу ҳамсоя пардохта буданд. Касе аз роҳ-
барони дуяҳурй инони давлатдориро ба даст гирифта
наметавонист. Дар ин давра матбуоти даврии ҷумҳу-
рй низ мақолаҳои зиёде интишор намуд, ки дар поён
ду мақолаи онро дар ҳаҷми пуррааш меорем, то му-
носибати органҳои маъмурй ва сиёсатмадорони он вақ-
та ба хонандаи арҷманд равшантар шавад.

Акнун хонандаи гиромй ба Шумо «Воқеаҳои фев-
рал: таққиқ идома дорад»-ро аз рӯзномаи «Тоҷикистони
Шӯравӣ» (15 январи соли 1991) ҳамчун замимаи гуфта-
ҳои боло пешниҳод мекунем.

>92
«Чунонки хонандагони гиромй хабар доранд, дар сес-
сияи чоруми Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон мувофиқи
тақозои депутатҳо гузориши прокурори ҷумҳурӣ Ми-
хайлин Г. С. дар бораи рафти таҳқиқи воқеаҳои моҳн
феврали соли 1990 дар шаҳри Душанбе шунида шуд#
Баъди ин ба Президиума Шӯрои Олӣ аз ҷониби соки-
нони ҷумҳурӣ дархостҳои зиёде расиданд, ки муаллифо-
ни онҳо хоҳиши дар матбуот чоп карда шудани он
гузоришро намудаанд. Инак, матни гузориш пешкаш
мешавад.

Рафиқи мӯҳтарам Президент!

Рафик Раиси Шӯрои Оли!

Мӯҳтарам депутатҳои халқ!

Ман маҷбурам аз он оғоз намоям, ки тафтиши пе-
шакии корҳои ҷиноӣ, хабари бароятон начандон мақ-
бул, хотима наёфтааст. Мӯҳлати он аз ҷониби Проку-
ратураи Иттифоқ се моҳи дигар тамдид шудааст. Ин
масъала дар маҷлисе, ки муовини Прокурори Генера-
лии СССР доир намуда буд, ҳарҷониба баррасӣ гар-
дида ва эътироф шуд, ки умуман кори зиёде бо чашми
кордонӣ анҷом дода шудааст ва ташкили ин кору нати-
ҷаҳои он баҳои мусбат гирифт. Вале бо ин ҳама ошкор
намудани қазияҳо аз рӯи корҳои ҷиноӣ бештар аз 37
дар садро ташкил додааст. Дар рафти таҳқиқ аз тара-
фи 300 нафар содир шудани ҷиноят ошкор гардид, ки
аз ҷумлаи онҳо 105 нафарашон ба ҷазоҳои мухталиф
маҳкум шудаанд. Зимнан ҳар дувумин нафари онҳо ба-
рон созмон додану фаъолона иштирок кардан дар бе-
тартибиҳои оммавӣ ҷазо дид, ки онҳоро сафед кардан им-
кон надошт.

Бо вуҷуди ин чаро мӯҳлати таҳқиқи пешакй аз рӯи

ин кор тамдид карда шуд?

Дар таъи якуним-ду моҳи охир таҳқиқ ва чамъбас-
ти мавод сурат мегирифт ва таҳлили онҳо нишон дод, ки
дар ин марҳала қатъ намудани кор қобили қабул нест.

93
Таҳқиқ ҳанӯз имкониятҳоро барои муайян намудани
тамоми ҷонибҳо ва ашхоси бо ташкили бетартибиҳои
оммавӣ алоқаманд, ки бо кӯшиши онҳо митингҳои ғай-
риқонунй ба бетартибиҳои оммавй табдил ёфтанд, пур-
ра истифода кардааст. Дигар ин ки барои муайян на-
мудани ашхосе, ни ба лату кӯби одамон дар кӯчаҳои
шаҳр машғул буданд ва дар натиҷа бисёр касон ҷа-
роҳатҳои сахт бардошта, баъзеҳо ҳалок гардиданд, им-
кониятҳои воқей мавҷуданд.

Сеюм, он ки дар чунин марҳалаи таҳқиқ муайян кар-
дани баҳои ҳукуқии рафтори Каримов, Табаров, Меҳ-
мон Бахтӣ, Бозор Собир ва баъзе дигарон, ки бо во-
қеаҳои он рӯзҳо зич алоқаманд аст, қатъ гардида ня-
метавонад.

Ҳоло 6 нафар дар маҳкама қарор доранд ва барон
боздошти чанд нафари дигар, ки доир ба онҳо иҷозат-
номаи ҳабс мавҷуд аст, чораҳо дида мешаванд.

Чунинанд сабабҳои воқеие, ки боиси тамдиди мӯҳ-
лати таҳқиқи пешакии ин корҳо шуданд. Дар ин бобат
кор идома дорад ва он зарурати воқеӣ мебошад.

Вале ман фақат бо он чи ки изҳор доштам, тавақ-
қуф карда наметавонам. Ба фикрам, хоҳу нохоҳ он маъ-
лумоти муайянеро, ки ҳоло додани он мумкин аст уму-
мӣ ҳам бонгад, бояд пешкаш намоям.

Аз рӯи маводи таҳқиқи пешакӣ ва натиҷаҳои муро-
фиаҳои су^ баъзе хулосаҳо баровардан мумкин аст.

Душвориҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва ҷамъиятию сиё-
сии ҷумҳурӣ дар натиҷаи бад шудани вазъи иқтисо-
диёт, норасоиҳои ҷиддии соҳаҳои иҷтимоӣ, проблема-
ҳои афзоиши аҳолй, суст гардидани ҳокимияти давлатӣ,
интизоми меҳнатй, истеҳсолй ва тартиботи ҷамъиятӣ,
вусъати ҷинояткорй, густариши нигилизми ҳуқуқӣ, таъ-
сири манфии ғояҳои иртиҷоии ислом, миллатгарой ва
бӯҳрони маънавии пеш омадаро роҳбарони ташкилоти
ғайрирасмии «Растохез», қисмати иртиҷоии рӯҳониёяи

94
к.

мусулмон ва унсурҳои мансабпарасти идораи давлатй
дар мубориза барон ҳокимият истифода намуданд.

Аз ҷумла Заробеков О, Мирраҳимов М., Мастонзода
С., дигар роҳбарони «Растохез» ошкорбаёниро сӯиисти-
фода карда, дар суханрониҳои худ моҳияти амали роҳ-
барияти ҷумҳуриро дар боби мӯътадил гардонданн вазъ-
ият таҳриф карданд, мардумро муқобили он бархезон-
да, рӯҳи миллатгароиро вусъат доданд.

Дар мубориза барон ҳокимиятн сиёсй ва давлатии
ҷумҳурӣ «Растохез» ва як кисми ғайрирасмии рӯҳониёни
мусулмон шаклҳои зиддиқонунии фаъолияти сиёсиро
истифода карданд. Қонунро риоя накарда онҳо митинг-
ҳои ғайриқонунӣ гузарониданд, ки амнияти иштирок-
кунандагон ва одамони дигар дар сурати барпо шудаии
бетартибиҳо таъмин карда намешуд.

Охири моҳи январ ва моҳи феврали соли 1990 аъ-
зои «Растохез», баъзе рӯҳониёни мутаассиб аз ҷумлаи
«асилон» (фундаменталистҳо) ва дигар ифротиеы ово-
заи бардурӯғи ба шаҳри Душанбе омадани арманҳои
гуреза ва ба онҳо аз ҷониби роҳбарияти ҷумҳурй бе
навбат дода шудани манзилгоҳро шадидан паҳн ме-
карданд.

26 январи соли 1990 роҳбарони «Растохез» Т. Ҷаб-
боров, Мастонзод, Мӯсоев, X. Ҳомидов ва дигарон дар
назди бинои КМ Ҳизби Коммунистии Тоҷикистон ми-
тинги ғайриқонуниро барпо намуданд, ки дар сухая-
рониҳою шиорҳо истеъфои фаврии роҳбарияти ҷумҳу-
рият, хотима додани «ғорати дороии ҷумҳурй», пок сох-
тани ҳукумати Тоҷикистон аз «ҳуққабозон, зараррасонҳо,
хоинон ва мафиозҳо», таъҷилан корбаст намудани Ко-
ну ни забои садо дод.

Аз мурофиаҳои судии намояндагони қисмати ирти-
ҷоии рӯҳониёни мусулмон — асилон (фундаменталист-
ҳо) А. Боев, С. Бедимоғов, Т. Давлатов, А. Ҳакимов, А.
Дилоев ва дигарон натиҷа омад, ки онҳо дар бай-

95
ни одамон ва махсусан наврасон ғояҳои иртиҷоии ис-
ломи «пок»-ро дар боби бадбинии миллатҳо, мафкура
ва дини ғайр, алайҳи сохти мавҷудаи давлатию ҷамъ-
иятй ва коммунистов тарғибу ташвиқ карда, барои бар-
қарор сохтани ҷумҳурии исломй дар Тоҷикистон даъ-
ват менамуданд. Ҳангоми ифтитоҳи масҷиди деҳаи Ар-
бобхотуни ноҳияи Ленин рӯзи 2 феврали соли IУ90 ча-
мОяітдагоіііі ни гурӯҳп рӯлиниёни мусулмон чунин та-
лабри неш гузошта Ьуданд. " '

Овбзаҳои омадаНи арманиҳои гурезаро унсурҳои
ҷинояткор ба манфиати худ истифода карда, роҳбарони
он 2 феврали 1990 дар «ҷамъомади» худ аҳд намуданд.
Дар он дар бораи аз ҷумҳурӣ рондани арманиҳо, иш-
тирок дар митинги зидди арманҳо 11 фаврали соли
1990 дар назди бинои КМ Ҳизби Коммунистки Тоҷикис-
тон қарор карда шуд.

Яке аз иштирокчиёни ин ҷамъомад Ю. Расулов 10
феврали соли 1990 аз ҷавонони деҳаҳои Авул, Испе-
чак, Учқул дар ҳудуди 200 нафар гурӯҳе ташкил дод,
ки дар маҳаллаи Зарафшон шабона оташзании чанд
манзилгоҳ, лату кӯби мардуми миллати арманиро су-
рат дод. Баъди бедодиҳо Ю. Расулов ҳамаро даъват
кард, ки И феврали соли 1990 ба митинги назди КМ
Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон биёянд.

~Амалиёти зидди арманиро чинояткорон дар дигар
қисматҳои шаҳр низ суръат доданд.

і» ф^иряп пяр дур яч лрѵадгпи нпѵияи ,Yнрпр ify.g-TTm^

ғайрирасмӣ Р. Қосимов дар масҷид аз хусуси омадаии
арманиҳои гуреза эълон ва ҳамарсл^ънат каид. ки 7гар
митинги зидди арманиҳо 11 феврали соли 1990 дар наз-
ди~Ьинои КМ Хизби Қоммунисти Тоҷикистон иштирок
намоянд. -------— ------------

№пуна даъватҳои иштирок дар амалиёти зидди ар-
маниҳо дар масчидҳои дигар низ чой доштанд. Дар мак-
туби раёсати «Растохез» аз 9 феврали соли 1996 ба

96
Душанбе, феврали соли 1990.
Бо пайрахахэи чанги, Командири бригалаи таънноти махсусн
Вазорати днфон чѵмхѵрй Файзалй Саидов.
Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон ва КМ ҲК Тоҷикистон
бо имэои муовини раиси он X. Ҳомидов талаб гардид,
ки ба халқ шумораи арманҳои гуреза ва дар куҷо ҷой
додани онҳо эълон карда шавад.

Қариб дар ҳамаи мактабҳои олию техникумҳо низ аз
хусуси омадани арманиҳои гуреза ва митинги пешисто-
даи И феврали соли 1990 зидди арманиҳо дар назди
ҚМ ҲК Тоҷикистон овозаҳо паҳн карда шуданд. Дар
дари ошхонаи Донишкадаи омӯзгории Душанбе ба но-
ми Т. Г. Шевченко бошад, 8—9 феврал аз ин хусус эъ-
лоне овезон буд.

11 феврали соли 1990 дар митинги ғайриқонунӣ дар
назди бинои КМ ҲК Тоҷикистон гурӯҳҳои ҷинояткор бо
роҳбаронашон-иштирокчиёни ҷамъомади 9 феврал, ла-
тукӯбҳои манзилҳои арманиҳо 10 феврал, диндорон бо
сарварии муллоҳои ғайрирасмй Боев, Ҳакимов ва ди-
гарон, инчунин хонандагони мактабҳо, омӯзишгоҳҳои
касбию техникӣ, техникумҳо, донишҷӯён ва ҷавонони
дигар ҷамъ омаданд.

Иштирокчиёни митинг беасос ба тариқи ултиматум
аз роҳбарияти давлатию сиёсии ҷумҳурият ва пеш аз
ҳама аз котиби якуми КМ ҲК Тоҷикистон Қ. М. Мақ-
камов талаб карданд, ки арманиҳои гуреза, ки гӯё ба
онҳо роҳбарият бе навбат манзилгоҳ додааст, ронда ша-
ванд. Онҳо таҳдид намуданд, ки дар акси ҳол хунрезй
ва саркубӣ хоҳанд кард.

Азбаски ширкаткунандагони митинг ба талабҳои худ
пофишорй мекарданд, тақрибан соати 17 ҷиҳати таф-
тиши овозаҳои марбут ба гурезагон, аз ҷумлаи на-
мояндагони мақомоти давлатию ҷамъиятӣ, рӯҳониён ва
иштирокдорони митинг комиссия таъсис дода шуд. Ко-
миссия мебоист баъди 24 соат, яъне соати 17 рӯзи 12
феврали соли 1990 аз натиҷаи тафтиш хабар медод.

Баъзе моҷароҷӯёне, ки ба ин гуна ҷараёни митинг
норозй буданд, ба ҷониби рафиқ Маҳкамов Қ. М. ва

7—674

97
дигар роҳбарон санг ва чизҳои дигарро мепартофтанд,
бо алфози қабеҳ дашном медоданд.

Дар митинги зидди арманҳо муллоҳои моҷароҷӯ Боев
ва Хакимов фаъолона ширкат меварзиданд.

Худи ҳамон бегоҳй 11 феврали соли 1990 мулло
Ҳакимов ҳангоми намоз дар масҷиди Арбобхотун аҳли
динро даъват мекард, ки дар митинги гайрирасмии 12
феврал иштирок намоянд ва агар талабҳояшон иҷро
карда нашавад, даст ба зӯроварй зананд.

Субҳи 12 фврали соли 1990 Ҳакимов бо ҳамроҳии
муллоҳо Давлатов ва Дилоев сокинони деҳаҳои ноҳияи
Ленин ва шогирдони мактабҳои миёнаро ба иштироки
фаъолона дар митинги ғайрирасмӣ ташвиқ намуда, як-
чо бо онҳо ба майдони назди Комитети Марказии Ҳиз-
би Коммунисти Тоҷикистон омаданд. То соати 14 дар
он ҷо издиҳоми бисёрҳазораи одамон бо сардории рох-
барони дастаҳои ҷинояткор, инчунин донишҷӯёну хонан-
дагон, баъзе сарварону аъзои «Растохез» ва диндорони
мутаассиб ҷамъ шуданд. Ҷамъомадагон дар баробари
додани шиорҳои зиддипарламентй истеъфои фаврии ра-
фик Қ. М. Маҳкамов, хотима додани «ғорати сарватҳои
ҷумҳурӣ», «пок кардани ҳукумат аз қаллобон, зиёнко-
рон ва мафия»-ро талаб карда, издиҳомро ба бетар-
тибй таҳрик менамуданд.

Рафик К М. Маҳкамов бо нияти ором кардани иоі-
тироккунандагони митинг ва пешгирй намудани бетар-
тибиҳои имконпазир, мунтазири ахбори комиссия дар
бораи натиҷаҳои тафтиш нашуда, баъди соатҳои 14—15
ду маротиба ба назди онҳо баромад ва кӯшиш кард, ки
бо онон гуфтугӯ намояд. Вале .Ч,озирон ба гапҳои ӯ гӯш
намедоданд, намемонданд, ки сухан кунад, дашном до-
да, ба сӯяш .сангу чӯбпартоӣ карда, ҳаёт ва саломатии
ӯро ба хатар меандохтанд. Бинобар ин ӯ маҷбур шуд,
ки пас ба дохили бинои Комитети Марказӣ баргардад.

Митинги гайрирасмии 12 фаврали соли 1990 қарибпи

98
соати 15 ба бетартибиҳои оммавӣ табдил ёфта, ҳуҷум
ба бинои Комитета Марказии Ҳизби Коммуниста ьа
Вазорати хоҷагии оби ҷумҳурӣ cap шуда, харобкорию
ғоратгарй, оташ задани биноҳою нақлиёт, лату кӯби кор-
мандони милиция, ки аслиҳаи оташфишон надоштанд
ва нисбат ба ҳуҷумкунандагон хеле камшумор буданд,
авҷ гирифт.

Ғоратгарию таҳрибкориҳо ба магазинҳо, давохона,
устохонаи либосдӯзӣ ва дигар объектҳои воқеи назди
майдони Комитета Марказй ҳам гузаштанд. Таҳрибкорон
нақлиёти ҷамъиятиро боздошта, саворағони онҳоро
лату кӯб мекарданд, автобусу троллейбусҳо ва мошин-
ҳоро оташ мезаданд. Ба зиндагию саломатии шахрван-
дон ва ба амнияти ҷамъият хатари воқей таҳдид мекард.

Барои пароканда сохтани ҳуҷумкунандагон истифода
бурдани ҷӯбдастҳои резинй, воситаи махсуси «Черёму-
ха» натиҷа надоданд. Кормандони камшумори милиция
ҳам ҳеҷ чора карда натавонистанд.

Ба хотири пурзӯр намудани таъмиыи муҳофизати
тартиботи ҷамъиятӣ ба майдони назди Комитета Мар-
казй ба таври иловагй кормандони бо автомат мусалла-
ҳи милиция омаданд. Вале ҳуҷуму таҳрибкориҳо дар
майдони назди Комитета Марказй ва атрофи он бас
карда намешуданд. Ҷинояткорон бо сихҳои оҳанй,
сангу ҷӯб, шишаҳои тезобу бензиндор, аслиҳаи сард
ва оташфишон мусаллаҳ буданд ва аз онҳо ҳангоми
дарафтодан ба шаҳрвандон ва кормандони милиция
истифода мебурданд. Ба манзури рафъи ҳуҷуми мусал-
лаҳонаи ҷинояткорон ба ҳайати шахсии қувваҳои муҳо-
физати тартиботи ҷамъиятй, ҳимояи объектҳо ва ҳаё-
ту саломатии шаҳрвандон мувофиқи қонун аз аелиҳа
ба ҳаво ва дар баъзе мавридҳо ба замин тир парронда
шуд. Дар ин асно бо амри тасодуф ҳам баъзе ҳуҷумку-
нандагон, ҳам баъзе шаҳрвандони дигар аз тирҳои дай-

99
ду ва бенишон маҷруҳ туда, як қисмашон ҳалок гар-
диданд.

Аслиҳа бо мақсади зарбаи ҳадафмандона истифода
бурда нашудааст.

Қарор дар бораи истифодаи аслиҳа дар асоси қонун-
ҳои мавҷуда, дар асоси қонуни дифои машрӯъ дар баъ-
зе ҳолатҳои зарурй аз тарафи кормандони милиция ва
низомиён кабул карда мешуд. Маҳкамов Қ. М. дар
бораи истифодаи аслиҳаи оташфишон амр надодааст ва
мувофиқи қонун ӯ ба ин ҳуқуқ надорад.

Бегоҳии 12 фаврали соли 1990 бетартибиҳои омма-
вй бисёр минтақаҳо ва кӯчаҳои шаҳрро фаро гириф-
танд. Бо назардошти вазъияти ба амал омада бо фар-
мони Президиуми Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон дар
шаҳри Душанбе ҳамон рӯз аз соати 22 вазъияти фавқу-
лодда эълон ва соати коменданта ҷорӣ карда, дар ин
хусус тавассути радиою телевизион ва аз тариқи ба-
ландгӯякҳо хабар дода шуд.

13 феврали соли 1990 бетартибиҳо давом карда,
воқеан тамоми шаҳрро фаро гирифт. Ширкаткунанда-
гони фаъоли ин бетартибиҳо бо мадади аъзои раёсати
«Растохез» Қ. Ҳолиқов, Ҳ. Ҳабибуллоев ба таъсиси ба
истилоҳ «комитета муваққатӣ» иқдом намуда, мехос-
танд тавассути он талабҳои қатъию ғайриқонунии худ-
ро дар бораи озод кардани иштирокчиёни дастгиршу-
даи бетартй^иҳо ба роҳбарияти ҷумҳурӣ расонанд, ин-
чунин аз роҳи шантаж, таҳдиди ҷазои ҷисмонй ба онҳо,
таҳдиди давом додани бетартибию сӯхтор ва хунрезию
бедодгарй роҳбарони ҷумҳуриро таҳти фишори сахти
психологӣ қарор дода, онҳоро ба истеъфои фаврй маҷ-
бур созанд. >

Аз байни издиҳом дар бораи номзадҳо ба узвияти
ин комитет нидоҳо ба гӯш мерасид, хатчаҳо фиристо-
да мешуданд. Холиқов ва Ҳабибуллоев рӯйхати «комиг»
тети муваққатй»-ро тавре тартиб додаанд, ки ба он ғайр

100
аз онҳо боз 8 нафар аъзою сарварони «Растохез», аз
=чумлаи Бозор Собир, Т. Ҷабборов (ҳоло депутаты халқи
ҶШС Тоҷикистон), X. Ҳомидов (ҷонишини вазири ад-
лияи ҷумҳурй), М. Мирраҳимов, С. Мастонзод, О. Заро-
беков, X. Файзуллоев яъне аслан ҳамаи роҳбарияти
«Растохез» дохил шуданд.

Сарварони «Растохез» Холиқов, Бозор Собир, Мир-
раҳимов, Ҳабибуллоев талабҳои қатъии зикршударо ба
таври ҳуҷҷатӣ тартиб дода, онҳоро ҳангоми гуфтушунид
ба роҳбарони ҷумҳурӣ супориданд. Зимнан, дар рафти
гуфтушунид аъзои «Растохез» Бозор Собир, Мирра-
ҳимов, Мӯсоев, Заробеков ва дигар роҳбаронро таҳ-
ти таъсири психологӣ қарор дода, аз номи издиҳом. таҳ-
дид мекарданд, ки бетартибиҳои оммавй, сӯхтору таҳ-
рибкориҳо ва хунрезй идома меёбад, издиҳом роҳбарон
ва хонаводаҳои ононро ба ҷазо мерасонад. Бо ин гуна
роҳҳо онҳо роҳбариятро маҷбур мекарданд, ки фавран
ба истеъфо бароянд.

Ба хотири роҳ надодан ба хунрезӣ ва бештар шиддат
ёфтани вазъият, бо вуҷуди он ки барои таъмини беха-
тарии ҷамъият ба андозаи лозим қувваи ҳифзи тартибот
*буд, дар натиҷаи чунин фишороварӣ роҳбарият маҷбур
шуд, ки дар бораи мувофиқи тартиботи муқарраршуда,
ба истеъфо баромадан протоколро имзо намояд.

Ҳамин тавр, ин сарварони «Растохез» ба намояндз-
гони издиҳоми худсар, ки дар он унсурҳои ҷинояткор ва
юфротй буданд, аз номи тамоми халқи тоҷик талаби
ғайриқонуниро дар бораи истеъфои роҳбарони респуб-
лика ба миён мегузоштанд. Ҳеҷ кадом аз азъои «Расто-
кез», аъзои «комитеты муваққатӣ» издиҳомро ба оромй
^а пароканда шудан даъват накарданд, нагуфтанд, ки
^амаи масъалаҳо бояд бо роҳи осоишта ҳал карда ша-
ванд. То имзо шудани протоколы истеъфо онҳо барои
фурӯ нишондани бетартибию таҳрибкориҳо дигар чо-
раҳоро ҳам наандешиданд.

101
Баробари ин Мӯсоев, Заробеков ва дигарон, ки бэ
ҳайати «комитети муваққатй» дохил буда, ба ин про-
токол имзо гузоштанд, мазмуни онро қасдан таҳриф
ва издиҳоми митингкунандагону сокинони шаҳри Ду-
шанберо гумроҳ карда, эълон намуданд, ки роҳбарони-
ҷумҳурӣ аз ҳамин лаҳза ба истеъфо баромаданд ва.
ҳукумати ҷумҳурй, таҳти роҳбарии Каримов Б. Б. ба
«комитети муваққатй» интиқол ёфт. Худи ҳамон бегоҳ,
Заробеков ва Ҳаитов, аъзои «Растохез» дар студиЯ№
радиошунавонии ҷумҳурӣ бо изҳори ин ки «онҳо инқилоб
кардаанд» аз роҳбарияти он тақозо намуданд имконияг
диҳанд, ки онҳо ба воситаи радио баромад кунанд. Бо-
зор Собир бошад, худи ҳамон вақт тавассути теле-
визиони Тоҷикистон баромад карда, бардурӯғ изҳор
дошт, ки роҳбарият ба истеъфо баромад ва ҳукумат баг
дасти Б. Б. Каримов гузашт.

Сарварони «Растохез» Т. Ҷабборов, М. Мирраҳимов,,
Б. Собир, X. Ҳомидов, Н. Ҳабибуллоев ва дигарон му-
боризаро барои ҳокимият дар ҷумҳурй идома дода, І5
феврали соли 1990 дар маҷлиси «комитети муваққатӣ»
номзадҳои дилхоҳи худро аз рӯи аломатҳои ҳамшаҳ-
ричиги ва ошнобозӣ ба ҳайати бюрои ташкилии КМ
Ҳизби Ком^нисти Тоҷикистон пешниҳод карданд, то-
ки ин маъсала дар Пленуми Комитети Марказй бар-
расй гардад.^

Рӯйхатро Мирраҳимов тартиб дода буд. Ӯ бо супо-
риши «комитети муваққатӣ» дар пленум баромад кар-
да, тақозо намуд, ки Бюрои КМ ХД Тоҷикистон бо сар-
дории Қ. М. Маҳкамов ба истеъфо барояд ва ба ивази
он мувофиқи-рӯйхати эълонкардаи вай Бюрои ташки-
лй интихоб карда шавад.

Ҳамин тавр, сарварони «Растохез», имомони ғайри-
расмй ташкилотчиёни заминае гардиданд, ки он боиси^
ноустувории вазъияти ҷамъиятию сиёсӣ, шиддат гириф-
тани муносибатҳои милли шуда,_ ниҳоят якҷо бо дигар
сабабхо ба бетартибиҳои оммавӣ оварда расонид.

Маи пештар гуфтам, ки алҳол дар он марҳалае, ки
'тафтиш қарор дорад, мо онро хотима дода наметаво-
нем то аз сифати он коста нашавад.

Мо вазифадорем, ки тафтишро минбаъд ҳам идома
диҳем. Ин зарурати объективй аст. Ҳоло фақат ҳа-
■мин қадар ба Шумо гуфта метавонам.»

Бале, дар атрофи воқеаҳои февралй гузориши Про-
курори ҷумҳурй Михайлин Г. С.-ро ба таври пурра му-
толиа намудед. Акнун биёед, боз мақолаи дигари нис-
батан ба пуррагй таҳлилу тадқиқкардаи журналист
ҷавону хеле тавоно марҳум Хушбахт Ҳайдаршо (рӯҳаш
шод бод!), (рӯзномаи «Тоҷикистони Шӯравй», 23 ян-
вари соли 1991), шинос шавем, ки онро ӯ бо ҳамкории
сардори бригадаи тафтишотии Прокуратура!! ҶШС То-
дикистон А. Азимов таълиф кардааст. Ин мақола ҳам-
*чуы замима далели мӯътамаде шуда метавонад нисба-
'ти фикру ақидаҳои мо. Мақола чунин номида шудааст.

Ба хок он чи корй, ҷӯз он надравӣ...

Чанде намегузараду боз феврал меояд, моҳи охирини
зимистон. Моҳе, ки баробари ба забои оварданаш дар
зсинақо ғам меҷӯшад, дар дидаҳо ашк ҳалқа мезанад.
Арзиши феврали соли 1990 барои мардуми ҷумҳурият,
хоса барои пиру барной Душанбе маълум аст. Афту
дарафт, бетартибию бенизомиҳое, ки таи чанд рӯзи ин
моҳ дар шаҳр сурат гирифт, имрӯз хам пеши назаранд.
Аммо дар бораи ҳодисақои февралй андеша карда хоҳ
— нохоҳ саволҳои зайл пеш меоянд: чаро фоҷиа cap
зад? Қувваи ҳаракатдиҳандаи он кист? Наход танҳо
онҳое гунаҳгор бошанд, ки дар натиҷаи бетартибиҳо
аз сари дунё гузаштанд. Е ба ҳар ҳол Ҳизби Коммунисту
зіайравони он гунаҳгоранд? Ин қабил саволҳо фаро-

103
вонанд. Бале, ҳарчанд то имрӯз ба фоҷиаи феврал а$
ҷониби органҳои салоҳиятдор ба қадри ҳол рӯшанӣ ан-
дохта шудаст, ашхосе ҳастанд, ки ҳанӯз қама аз об»
лой кардаашон моҳӣ доштан мехоҳанд, дар бораи ҳа-
қиқати ҳодисаҳои феврал овозаҳои беасос паҳн мена-
моянд. Баъзан сиёҳ сафед ва сафед сиёҳ маънидод ме-
гардад. Ногуфта намонад, ки ба чунин овозаҳои бебун-
ёд онҳое манфиатдоранд, ки ҳарчанд ҷурме доранд, худ-
ро ба паси парда кашида, боз аз об хушк баромада»
мехоҳанд.

Варақаи «Растохез», моҳномаҳои «сСухан» ва «Адо-
лат» рӯз то рӯз нафрати халқро ба амал меоваранд*
Аммо дар ин зимн бубоист ёдовар шуд, ки на ҳама су-
хани ин расонаҳо ба бод рафта. Ҳастанд афроде, к»
суханпардозиҳои бебунёди онҳоро «қалқаи гӯш» кар-
да, ин «ҳалқаи зебо»-ро ба гӯши дигарон бо ҳар арзи-
ше набошад овехтанианд.

Ростӣ, мардум дар чаҳорсӯи ҳодисаҳо ҳайрон мон-
дааст. Кас имрӯз аз ҳар канор нидои дили онҳоеро ме-
шунавад, ки хоҳони сухани ҳақанд. Бале, халқ талаб
дорад то ба ҳақиқати фоҷиаи феврал баҳо дода шавад.

Матлаби мо аз ин мақола низ ҳамин аст. Ҳаргиз ка-
серо бе гуноҳ сиёҳ карданӣ ва ба номи фардо бе дадел
иснод оварданй нестем. Асоси навиштаи моро маъқазу
сарчашмаҳое ташкил хоҳанд дод, ки дар тӯли қариб як
сол аз ҷони^и бригадаи тафтишотии прокуратура» ҶШС
Тоҷикистон ҷамъ шудааст.

Пае саволе: Ҳақиқати фоҷиаи феврал то куҷо до-
ман мекашад?

Бозсозӣ ба мисол насими фараҳафзое гашт, ки ба*
гулбоғи ҷамъиятй ба чанги хазони рукуд афтода, уме-
ди нумӯъ ва хушрангй бахшид. Он ба ҳама соҳаҳов
хоҷагии халқи Ватан беш аз пеш ворид гашта, баро»
мо ҳазорон дари бастаро кушод. Зарур дониста шуд,

Л04
колабҳои кӯҳнаи корбариро дарҳам шикаста ба зинда-
гӣ бо чашми дигар бингарем.

Ҳизби Коммунист ба хатой хеш мардона иқрор кар-
да, дар яке аз рӯзҳои баҳори соли 1985 эълон дошт:
дигар ин тавр зистан мумкин нест! Баъдтар ин ҳизб
аз яккаҳокимиятй даст кашид, бисёрҳизбӣ амри воқеӣ
шуд. Паи ҳам ҳизбу созмонҳои нав арзи ҳастй карданд.
Ҷумҳурияти мо низ аз бисёрҳизбӣ дар канор намонд.

Ба мяврич аст агар иброз дорем: оё ошкорбаёниву
демократия дар ҳама ҷо ба маънои аслии худ фаҳмида
тпуд? Магар чаҳорҷӯбан-демократия вуҷуд- надпряд? Оё
демократиями ошкорбаёнй қинуни нонавиштае дбранд?

Ьеҳуда чунин саволҳоро пеш нагузоштаем. Аз оғози'
бозсозй ҳарчанд муддати мадиде нагузаштааст, шоҳиди
воқеаву ҳодисаҳое шудем, ки аз онҳо бӯи демокративу
ошкоргӯӣ намеояд. На ҳама ҳизбу созмонҳои навбунёд
демократияро ба маънии томаш дарк кардаанд. Ба ҳа-
ма маълум аст, ки чунин демократиябозиҳо ба чи оқи-
бате оварданд.

Барои баъзе ҳизбу созмонҳои навпайдои ҷумҳурии
мо низ демократия ва ошкоргӯй воситае шудааст барои
худнамоӣ. Пар ин мавоил хоҳ—нохоҳ созмони «Расто-
хез» ба ёд меояд, ки ҳанӯз сентяори соли 1ӯоӯ ба тари-
^и ғаириоасми арзи хасти кард. -----------------

Бунёдгузорон ва роҳбарони ин созмон демократия-
ро байрақи хеш карда, бо ҳар роҳ баҳри амалй гаш-
тани мақсадҳои ғаразомези худ камар бастанд. Дар
назари аввал вазъи мураккаби иқтисодй онҳоро гӯё ба
ташвиш оварда буд. Онҳо бо сӯз ҳарф мезаданд, аз
он ки Қонуни забон гӯё ба таври зарурй амалӣ наме-
шавад, ғам мехӯрданд. Мазмун, талошу ҷаҳдашон бар
он буд, ки дар пешравии вазъи мураккаби иқтисодй ва
маънавии кишвар саҳм бигиранд. Албатта, ҳамаи ин
кори хайр аст ва ҳаргиз боиси сарзаниш нест.

Вале ҳақиқат чизи дигарро нишон медод. Сарва-
рони созмони ғайркрасмии «Растохез» оини неки Зар-
душт — «Рафтори нек, гуфтори нек, пнндори нек»-рс?
ниқоби худ карда, дар асл ба кори дигар даст мезаданд..
Имрӯз маводи таҳқиқи пешакӣ ва натиҷаҳои мурофиа-
ҳои судиро пеши назар оварда, ба номутаносиб будашг
гуфтору кирдори баъзе аъзои ин созмон метавон бовар
кард. Онҳо ҳаргиз баҳри бартараф намудани душво-
риҳои иҷтимой, иқтисодӣ ва ҷамъиятиву сиёсии ҷумҳу-
рият, ки дар натиҷаи бад шудани вазъи иқтисодӣ, нора-
соиҳои ҷиддии соҳаҳои иҷтимой, мушкилоти афзоишіт
аҳолӣ, сует гаштани ҳокимияти давлатй, интизоми кор,
истеҳсолот ва тартиботи ҷамъиятй ба вуҷуд омада бу-
данд, камар намебастанд. Баръакс, заминаҳои аеліш
пайдоиши ин мушкилотро ба халқ бардурӯғ маънидод
карда, бо ҳар роҳ мекӯшиданд, ки ҳақиқатро дар чаш-
ми мардум пинҳон доранд. Фармудаи Хоҷаи Шероз ҳа-
моне, ки як умр ба сина мушт зада ӯро падари маъна-
вии худ мешуморем — «Дарахти дӯстй биншон, ки ко-
ми дил ба бор орад» аз хотир фаромӯш шуд.

Ҳар чанд миёни аъзои «Растохез» ашхосе буданд*
ки умре аз адолату ҳақиқату роста ҳарф мезаданд, ди-
гар ба ёд овардан нахостанд, ки танҳо аз паи ҳақиқат
рафта, метавон ба манзили мурод расид. Вусъати чи-
нояткорй дар ҷараёнгирии нигилизми ҳуқуқй, таъси-
ри манфии ғояҳои иртиҷоии исломй ва бӯҳрони маъна-
виёти пешомада дар мубориза барои ҳокимият истифо-
да мешуд. Зйдди қонуну қоидаҳои мавҷуда будани да-
ман ин амалҳо ҳарчанд рӯшан буд, вале аз конунши-
канй канорагирй накарданд.

Касе ба ёд овардан намехост, ки демократия ниа
қонунҳои худро дорад. Аз боби демократия ҳарф за-
да зарур мешуморем танҳо як мисоли оддиеро аз де-
мократия дар кишварҳои воқеан демократа биоварем:
дар рафти раҳпаймоию намоишу дигар тадбирҳо та-
зовуркунандагон мекӯшанд, то аз хиёбоне барги гу-

06
ле беҷо нашавад. Вале демократия дар пиндори баъзе
аъзои «Растохез» ба тариқи ғайримуқаррарӣ ҷилаа
мекард. Сабти навор имкон медиҳад иброз дорем, ки
О. Заробеков, М. Мирраҳимов, С. Мастонзод ва дигар
«арварони «Растохез» аз суханрониҳои худ моҳияти
амали роҳбарияти ҷумҳуриро дар боби мӯътадил гар-
донидани вазъияти мураккаб таҳриф мекарданд, ба ҳар
роҳ мекӯшиданд, мардумро бар зидди роҳбарият бар-
хезонанд, аз ҷониби дигар ба мубориза баҳри вусъати
руҳи миллатгарой бархостанд. Дидаву дониста дар му-
бориза баҳри ҳокимияти сиёсӣ ва давлатии ҷумҳурият
аз шаклҳои зиддиқонунии фаъолияти сиёсй истифода
мешуд.

Мардуме, ки дар гуфтор ҷонибдори амният ва не-
кӯаҳволии миллат буд, қонунро риоя накарда бо ми-
тингҳои ғайрирасмии худ хавфи cap задани бетарти-
биҳоро фузунтар мекард. Ба назар гирифта намешуд, ки
аснои рух додани бетартибиҳо амнияти иштироккунан-
дагони чунин митингҳо халалдор мешавад. Аммо барои
онҳое, ки пиндори бад доранд, ба қавли халқ гур су-
заду дег биҷӯшад. Охири моҳи январ ва феврали соли
1990 аъзои «Растохез» ва баъзе рӯҳониёни мутаассиб
аз ҷумлаи асилон (фундаменталистон ё бунёдгароён)
ва дигар ифротиён овозаи бардурӯғи ба шаҳри Душанбе
омадани арманҳои гуреза ва ба онҳо аз ҷониби роҳ-
барияти ҷумҳурӣ бе навбат дода шудани манзилгоҳро
шадидан паҳн мекарданд.

Масалан, 25 январи соли 1990 дар ҷамъомади соз-
мони «Растохез» дар экспедицияи гидрогеологиву ме-
лиоративии Вазорати хоҷагии оби ҶШС Тоҷикистон сар-
дори он, узви «Растохез» А. Абдуллоев, раиси созмон
Н. Мӯсоев аз омадани ду-се ҳазор арманҳои гуреза ва
ба онҳо дастрас гардидани манзил хабар дода, мар-
думро ба митинги эътирози зидди арманҳо даъват на-

107
муданд. Чунин ҳаё — ҳӯй дар дигар ячейкаҳои «Рас-
тохез» ҳам вусъат гирифт.

Ба сӯи давлати ҳуқуқбунёд рафтан, аллакай амри во-
қей буд ва ин раванди таърихй бо заҳмату ранҷи ҷо-
меа сурат мегирад. Ба чунин давлат расидан аз мо„
пеш аз ҳама, риояи қонунро талабгор буд, вале ҳамчу-
нон, ки тафтишот нишон медиҳад, қонун аз ҷонибй
ифротиён таҳриф мешуд. 26 январи соли 1990 роҳба-
рони «Растохез» Т. Ҷабборов, С. Мастонзод, Н. Мӯсоев^
Ҳ. Ҳомидов ва дигарон дар назди бинои КМ Ҳизби
Коммуниста Тоҷикистон митинги ғайриқонунӣ барпо*
карданд. Ба кадом мақсад барпо шудани ин митинг
акнун барои мо маълум аст. Дар суханрониву шиорҳое,
ки дар ин митинг садо дод, аслан истеъфои фаврик
роҳбарияти ҷумҳурй, хотима додан ба «ғорати дороии?
мо», «тоза кардани ҳукумати Тоҷикистон аз ҳуққабо-
зон, зараррасонҳо, хоинон, мафоизҳо» ва таъҷилан кор-
баст кардани Қонуни забои дар ҷомаи қабеҳ ифод»
меёфт.

Имрӯз ҳам сари ин митинг андеша карда, ҳаргиз;
наметавон ба он ризо шуд, ки дороии ҷумҳурият аз ҷо-
ниби касе ғорат шудаву ҳукумати Тоҷикистон масканиғ
хоинон бошад. Беш аз ҳарвақта дармеёбем, ки сарвату
боигариҳои кишвар то чй андоза дар дохили чумҳурӣ
кор карда щуда, чй андоза ва бо кадом мақсад ба хо-
риҷи кишвар бароварда мешаванд. Ин нуқта аз ҷони-
би Президенти ҷумҳурият борҳо таъкид карда туда-
аст ва тақр^зи дубораи онро зарур намедонем. Дар
боби Қонуни забони тоҷикӣ — форсй бошад, ҳамагон
медонанд, ки дар маком гирифтани ин қонун чй такошг
асосй шуд ва забои бо саъю ҳиммати киҳо ба мақомн
цавлатй расид? Ҷонибдорони «Растохез» онҳое, ки дар
<ӯчаю бозор ҷоғ мезаданд, аз мушкилоти забои фарсах-
^о дур буданд. Мастонзодҳову Заробековҳову Абдул-
тоевҳою ҳамроҳони онҳо на дар ягон комиссияи расмӣ

08
буданд ва на ягон алоқае доранд ба сарнавишти забо-
ни мо.

Душвориҳои иқтисоди, идти мои ва ҷамъиятию сиё-
сии ҷумҳуриятро баробари роҳбарони созмони ғайри-
расмии «Растохез» қисми рӯҳониёни иртиҷой низ дар
мубориза барои ҳокимият истифода карданд. Онҳо ҳар
шаклҳои зиддиқонунии фаъолияти сиёсиро ба кор бур-
данд. Ҳарчанд дар ислом барои ҳар фард риояи қо-
нуну қоидаҳои ҷомеа ва тоату ибодат ба даргоҳи ило-
ҳй фармуда шудаву ба сиёсати ҳокимият дахл накар-
дан таъкид шудааст, вале аз ҷониби як қисм ифротиё-
ни хурофотӣ, ки ба дини мубини ислом ягон робитае
надоранд, риояи ҳамаи қонуни дин фаромӯш шуд. Аз
мурофиаҳои судии намояндагони қисмати иртиҷоии
асилон (бунёдгароён) А. Боев, С. Бедимоғов, Т. Давла-
тов, А. Ҳакимов, А. Дилоев ва дигарон чунин натиҷа
пеш омад, ки онҳо миёни мардум, хоса байни ҷавонону
наврасон ғояҳои иртиҷоиро дар боби бадбинии миллат-
ҳо, мафкура ва дини ғайр, алайҳи сохти мавҷудаи дав-
лативу ҷамъиятй ва коммунистон тарғибу ташвиқ кар-
да, барои барқарор кардани ҷумҳурии исломй дар То-
ҷикистон даъват менамуданд.

2 феврали соли 1990 дар деҳаи Арбобхотуни ноҳияи
ЛенЯй "ТГасМи ифтитоҳи масҷид дойр гашт. Дар ҳамон
маҷлиси ифтитоҳ намояндагони гуруҳи рӯҳониёни му-
сулмон барои дар Тоҷикистон оарно кардаии ҷумҳурии
исломи талаб пеш гузоштанд. ----------------

Дар тезутундшавии вазъияти бе ин ҳам мураккаб
унсурҳои ҷинояткор низ дар канор набуданд. Табиист,
ки овозаи омадани арманҳои гуреза барои ин тоифа,
баҳри ба амал баровардани мақсадҳои бебунёди худ
воситаи хуб шуд. Ин унсурҳо овозаҳои бардурӯғро ба
манфиати худ истифода карданд. 9 феврали соли 1990
дар «ҷамъомад»-и худ онҳо аҳд карданд, ки дар митин-
ги зидди арманҳо 11 февраль дар назди бинои КМ Ҳиз-

109
би Коммуниста Тоҷикистон ширкат варзида, барои аз
ҷумҳурй рондани арманҳо кӯшиш мекунанд. Яке аз иш-
тирокчиёни ин «ҷамъомад» Ю. Расулов 10 феврал аз
чавонони деҳаҳои Авул, Испечак ва Учқул дар ҳудуди
200 нафар гурӯҳе ташкил дод, ки шабона дар маҳал-
лаи Зарафшони шаҳри Душанбе ба оташзании чанд
манзилгоҳ ва латукӯби мардуми миллати арман даст
заданд. Аз чунин бедодгариҳо пинаки касе вайрон на-
шуд. Ва Ю. Расулов баъди бедодгариҳо ҳамаро даъ-
ват кард, ки 11 феврали соли 1990 ба митинги назди
бинои КМ Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон биоянд.

Амалиёти зиддиарманиҳо аз ҷониби ҷинояткорон
дар дигар қисматҳои шаҳр низ сурат гирифт. 9 феврал
дар яке аз қишлоқи ноҳияи Ҳисор муллой ғайрирасмӣ
Р. Қосимов дар масҷид аз хусуси омадани арманиҳои
гуреза чор зада, ҳамаро даъват кард, ки дар митинги
зидди арманҳо ширкат варзанд.

Ба вусъати чунин қонуншиканиҳо бетарафии атро-
фиён низ сабаб шуд. Дар ягон масҷид ҳатто аз ҷониби
он муллоҳои расмӣ, ки риояи ҳама низоми дин бар дӯ-
ши онҳост, барои аз роҳи ғайриқонунӣ гардонидани чу-
нин нимчамуллоҳо ягон чорае надиданд. Ин буд, ки
даъвату ҳидояти иштирок кардан дар амалиёти зидди
арманҳо дар масҷидҳои дигар низ' паҳн шуд. Дар даҳ-
рӯзаи аввалй феврал қариб дар ҳамаи мактабҳои оливу
техникумҳо аз хусуси омадани арманҳои гуреза ва ми-
тинги дарпефистодаи 11 феврали соли 1990 овозақо
паҳн шуд. Дар ин ҳусус ҳатто 8—9 феврал дар дари
ошхонаи Донишкадаи омӯзгории ба номи Т. Г. Шев-
ченкои шаҳри Душанбе эълоне чанд муддат овезон буд.
Ва 11 феврали соли 1990 дар назди бинои КМ Ҳизби
Коммуниста Тоҷикистон митинги ғайриқонунӣ баргу-
зор шуд. Ин митинг аз тариқи ҷаҳоннамо борҳо намоиш
дода шудаву аз қонуншиканиҳои ба ном ҳомиёни мил-
лату дину диёнат шаҳодат додааст. Албатта, Саид Ҷа-
молиддини Афғон хеле мӯшикофона фармудааст:

Ислом ба зоти худ надорад айбе,

Ҳар айб, ки ҳаст дар мусулмонии мост.

Дар ин митинг диндорон бо сарварии муллоҳои ғай-
рирасмй А. Боев, А. Ҳакимов ва дигарон, гурӯҳҳои ҷи-
нояткорон бо роҳбаронашон — иштирокчиёни ҷамъома-
ди 9 феврал, ҷинояткорони латукӯбҳои манзилҳои ар-
мандо— 10 феврал, инчунин хонандагони мактабдо,
омӯзишгоҳҳои касбҳои техники, техникумҳо, донишҷӯ-
ён ва ҷавонони дигар ҷамъ омаданд. Иштирокчиёни ми-
тинг аз роҳбарияти давлатию сиёсии ҷумҳурият, пеш
аз дама аз котиби якуми КМ ҲК Тоҷикистон Қ. М. Маҳ-
камов ба тариқи ультиматум, беасос талаб карданд, ки
арманиҳои гуреза, ки гӯё ба онҳо аз ҷониби роҳбарият
бенавбат манзилгоҳ дода шудааст, ронда шаванд. Аз
навори сабти видео хуб маълум аст, ки таддиду пофи-
шории намоишгарон ба кадом андоза хатарнок аст. Ба
ҷавоби роҳбарияти ҷумҳурият, ки омадани арманҳоро
инкор мекарданд, издиҳом гӯш кардан нахост. Аз ҳамин
сабаб тақрибан соати 5-и бегоҳ ҷиҳати тафтиши овоза-
ҳои марбут ба гурезаҳои арманӣ аз ҷумлаи намоянда-
гони мақомоти давлативу ҷамъиятӣ, рӯҳониён ва иш-
тирокдорони митинг комиссияе таъсис дода шуд, ки он
мебоист баъди 24 соат, яъне соати 5-и бегоҳи рӯзй 12
феврали соли 1990 аз натичаи баррасӣ хабар медод. Аз
ҳуҷҷатҳои тафтиш метавонем қисматеро айнан биова-
рем, то ба чй кас будани баъзе афроди балвогар аз наз-
дик шинос бишавем: «Баъзе моҷароҷӯёне, ки аз ин гуна
ҷараён гирифтани митинг норозй буданд, ба ҷониби
роҳбарият санг ва чизҳои дигарро мепартофтанд, бо ал-
фози қабеҳ дашном медоданд. Дар митинги зидди ар-
мандо муллодои моҷароҷӯ Боев ва Ҳакимов фаъолона
ширкат меварзиданд. Худи ҳамон бегодии 11 февраля
соли 1990 мулло Ҳакимов ҳангоми намоз дар масҷиди
Арбобхотун аҳли динро даъват мекард, ки дар митинги
ғайрирасмии 12 феврал иштирок намоянд ва агар та-
лабҳояшон иҷро нашаванд, даст ба зӯроварӣ зананд».
Сад афсӯс, шахсе пайдо нашуд, ки садди роҳи ин мо-
ҷароҷӯён гардад.

Дар бораи он ки 12 фаврал дар назди бинои КМ
ҲҚ Тоҷикистон чй ҳодисоти мудҳише рӯх дод, имрӯз
ба ҳамагон маълум аст. Ба навори сабти видео назар
андохта, аз эҳсосу шӯр ва қаҳру ғазаби ҷамъомадаго-
ни назди бинои КМ кас ба шигифт меояд. Бале онҳое,
ки ба талабҳои қатъии хеш аз ҳукумат сақеҳии ба Ду-
шанбе омадани гӯё 2—3 ҳазор арманҳои гурезаро та-
либ мекарданд, дар сухани худ наистоданд. Мувофиқи
қарордоди тарафайн мебоист соати 17.00 рӯзи 12 фев-
рал, комиссияи 11 феврал интихобшуда ҳақиқатро рӯи
об мебаровард, вале ин тавр нашуд: то соати 14.00 дар
майдони назди бинои КМ ҲК Тоҷикистон аллакай из-
диҳоми бисёрҳазораи одамон бо сардории роҳбарони
дастаҳои ҷинояткор, инчунин донишҷӯёну хонандагон,
баъзе сарварони аъзои «Растохез» ва рӯҳониёни му-
таассиб ҷамъ омада буданд. Ба як чиз бояд таваҷҷӯҳ
кард, ки издиҳоми ҷамъомадаи ин рӯз ҳама сухану ваъ-
даи худро фаромӯш карда, аз паси ниятҳои дигар раф-
танд. Аз кирдори онҳо пайдо буд, ки омадани арманҳо
танҳо баҳона^будааст. Дар ин рӯз онҳо дигар масъалаи
арманҳоро ёд накарданд. Баръакс, шиорҳои зиддипар-
ламентй садо доданд, истеъфои фаврии рафик, Қ. М.
Маҳкамов ва баъдтар дигар роҳбарони ҷумҳурият та-
лаб карда шуд. Ҷамъомадагон ҳамчунин хотима до-
дани «ғорати сарватҳои ҷумҳурият», «пок сохтани ҳу-
кумат аз қаллобон, зиёнкорон ва мафиозқо»-ро талаб
карда, издиҳомро ба бетартибию бенизомиҳо тарғиб ме-
карданд. Порае аз гузориши прокурора ҷумҳурият Г. С.
Михайлин дар сессияи чоруми Шӯрои Олии ҶШС То-

12
ҷикистон «Рафиқ Қ. Маҳкамов бо нияти ором кардани
иштироккунандагони митинг ва пешгирӣ намудани бе-
тартибиҳои имконпазир мунтазири ахбори комиссия дар
бораи натиҷаҳои тафтиш нашуда, баъди соатҳои 14—
15 ду маротиба назди онҳо баромад ва кӯшиш кард, _ки
бо онон гуфтугӯ намояд. Вале ҳозирон ба гапҳои ӯ гуш
намедоданд, намемонданд, ки сухан кунад, дашном до-
да ба сӯяш сангу чӯб партофтанд, ҳаёт ва саломатии
ӯро зери хатар меандохтанд. Бинобар ин ӯ маҷбур шуд,
ки ба дохили бинои Комитети Марказй баргардад».

Аз навор пайдост, ки соат ҳанӯз 15 нашуда митинги
ғайрирасми оа бетаитибихои оммавй табдил ёфг. ~Б~т
бинои Комитети Марказии Ҳизби Коммунист ва Вазо-
рати хоҷагии оби ҷумҳурият ҳуҷум cap шуда, хароб-
корию ғоратгарй, оташ задани биноҳою нақлиёт лату-
кӯби кормандони милиция, ки аслиҳаи оташфишон на-
доштанд ва нисбат ба намоишгарон хеле камшумор бу-
данд, авҷ гирифт.

Дар бораи он ки ҳодисаҳои 12 феврал боз чй тавр
сурат гирифтанд, таваққуф карданй нестем. Зеро дар ху-
суси рӯзи аввали cap задани ин бетартибиҳо дар маз-
ридаш баҳои ҳаққонй дода шудааст. Танҳо зарур ме-
донем, натиҷагириҳои зайли бригадаи тафтишотиро бо-
ри дигар манзури мардум гардонем: «Ба хотири пурзӯр
намудани таъмини муҳофйзати тартиботи ҷамъиятӣ ба
майдони назди Комитети Марказй ба таври иловагӣ кор-
мандони бо автомат мусаллаҳи милиция омаданд. Ва-
ле ҳуҷуму таҳрибкориҳо дар назди майдони бинои Ко-
митети Марказй ва атрофи он бас намешуд. Ҷиноятко-
рон бо сихҳои оҳанин, сангу чӯб, шишаҳои тезобу бен-
зиндор, аслиҳаи сард, оташфишон мусаллаҳ буданд за
аз онҳо ҳангоми дарафтодан ба шаҳрвандон ва корман-
дони милиция истифода мебурданд. Ба манзури рафъи
хуҷуми мусаллаҳонаи ҷинояткорон ҳимояи объектҳо ва
ҳаёту саломатии шаҳрвандон мувофиқи қонун аз ас-

8—674

113
лиха ба ҳаво ва дар баъзе мавридҳо ба замин тир пар-
ронда шуд. Дар ин асно ба амри тасодуф ҳам баъзе
ҳуҷумкунандагон ва ҳам баъзе шаҳрвандони дигар аз-
тирҳои дайду ва бенишон маҷрӯҳ шуда, аз онҳо як қис-
машон ҳалок гардиданд. Аслиҳа бо мақсади зарбаи ҳа-
дафмандона истифода нашудааст».

Вусъати бетартибиҳо 13 феврал ҳам ғамангез аст.
Ин бетартибиҳо воқеан тамоми шаҳри Душанберо фара
гирифтанд. Дар ҷараёнгирии бетартибиҳо ҳам баъзе
аъзои «Растохез», ҳам диндорони мутаассиб ва ҳам ҷи-
нояткорон фаъолона ширкат меварзиданд. Масалан,.
ширкаткунандагони фаъоли ин бенизомиҳо, ба моканди
аъзои раёсати «Растохез» Қ. Холиқов (имрӯз бо номи
Абдуқодир Холиқзода маъруф аст) ва Ҳ. Ҳабибуллоев
ба таъсиси «комитета халқӣ» иқдом намуданд. «Коми-
тети халқй»-ро бунёд гузошта онҳо чӣ мехостанд? Тав-
ре тафтиш нишон медиҳад, тарафдорони «комитета
халқӣ» мехостанд тавассути он талабҳои қатъию ғай-
риқонунии худро дар бораи озод кардани иштирокдоро-
ни дастгиршудаи бетартибиҳо ба роҳбарияти ҷумҳурӣ
расонанд, инчунин аз роҳи шантаж таҳдиди ҷазои ҷис-
монӣ ба онҳо, таҳдиди давом додани бетартибию сӯх-
тор ва хунрезиву бедодгарӣ роҳбарони ҷумҳуриро тақ-
ти фишори* психологій қарор дода, оиҳоро ба истеъфои
фаврй маҷбур созаид. Рӯйхати «комитети халқӣ» аз ч,о-
ниби Қ. Ходиков ва Ҳ. Ҳабибуллоев тартиб дода шуд.
Аз протоколи пурсиши шоҳид М. Мирраҳимов аз 6 ню-
ни соли 1990: «Ба ҳайати комитети халқӣ» аъзои «Рас-
тохез» X. Ҳомидов — муовини раис, М. Мирраҳимов —
муовини раис, Т. Абдуҷабборов (раис), Ҳ. Ҳабибуллоев„
О. Заробеков. А. Холиқов, Бозор Собир, Мастонзод ва
Ҳ. Файзуллоев шомил буданд». Аз протоколи пурсиши
шоҳид Халифабобо Ҳомидов: «Мехоҳам танҳо илова би-
кунам, ки дар рӯзҳои аввал аз издиҳоми намоишчиён
дар бораи зарурияти ташкил додани ҷумҳурияти исломіі

114
садоҳо ба гӯш расиданд. Кӣ дар ин бора садо балаид
кард, аниқ намедонам. Миёни аъзои «комитети халқй»
кисмати муайяни намояндагони созмони «Растохез»
мавҷуд буд. Ба «комитети халқӣ» Боев Азаматулло ҳам
шомил буд, ки рӯҳониёни мусулмонро намояндагй ме-
кард».

Паоон сарварони «Растохез» А. Холиқов, Бозор Со-
бир, М. Мирраҳимов, Ҳ. Ҳабибуллоев талабҳои қатъии
дар боло зикршударо ба таври ҳуҷҷатӣ тартиб дода,
онҳоро ҳангоми гуфтушунид ба роҳбарони ҷумҳури су-
пориданд. Месазад дар ин ҷо дар бораи рафтору кир-
дори иддае аз ин мардум, ки умре дар боби ахлоқу
«арзишҳои олии инсонӣ» (ибораи аввали барномаи соз-
мони ғайрирасмии «Растохез» ҳамин тавр cap мешавад)
дарф бизанем. Зеро имрӯз ҳам овозаҳо ҳаст, ки аснои
гуфтушунид бо роҳб,арияти ҷумҳурият аз ҷониби аъзои
«комитети халқй» таҳдиду фишоре оварда нашудаст.
Вале тафтиш нишон медиҳад, ки ашхос асное, ки дар
кӯча мардум ба хунрезӣ даст мезаду биноҳо хароб ме-
гардид, атрофи мизи гуфтушунид ҷамъ шуда, бо таҳ-
диду фишор истеъфои роҳбариятро талаб мекарданд.
Нафаре аз ин зумра натавонист ба назди издиҳоми ба-
шӯромада баромада, онҳоро ба оромию осоиштагй за
ба хушрафторӣ ҳидоят бикунад. Баръакс, вазъиятро ча
ҳамчунон ки ҳаст маънидод карда оташи бенизомиҳо-
ро бештар дар медоданд. Таъкидан мегӯем, ки аз ҷо-
«иби ин даста ба роҳбарияти ҷумҳурият фишор оварда
мешуд то ба протоколи истеъфо имзо гузоранд. Барои
он ки зудтар ба мақсади худ бирасанд, аъзои «коми-
тети халқӣ» ба паҳн кардани овозаҳои бардурӯғ маш-
тул шуд. Яке аз номи халқ мегуфт, ки агар ба прото-
коли истеъфо имзо нагузоранд, фалон қисмати шаҳр
оташ зада мешавад, дигарй таҳдид мекард, ки Коҳи
Борбад вайрон мешавад, саввумй мегуфт, ки пас аз
даҳзае сад нафар одамро cap мезананд, чаҳорумй ҷор

115
мезад, ки автобус бо занону кӯдакон аллакай дар дастіт
издихрм аст, агар ба протокол имзо гузошта нашавад
автобусро оташ хоҳанд зад.

Дар ин ҷо мехостем, нуқтаи зайлро ёдрас намоем:
аъзои «комитета халқй» пайваста ба он буданд, ки гӯё
ташкил додани комитети ба ном халқй барои паст кар-
дани шиддати вазъият буд, вале тафтиш чизи дигарра
нишон дод. Ва, албатта, чунин суханҳои аз ҷониби таф-
тишот радкардашудаи фаъоли «Растохез» А. Холиқзо-
да хандаоваранд: «Вазъияти гуфтушунидҳоро баҳо до-
да мехоҳам гӯям, ки аснои машварат фазо хайрхоҳона
буд. Доду фарёд тахдид ва ултиматумҳо набуд». Бале,
чй чора, ки А. Холиқзода, ки худро ҳомии миллат ме-
тарошаду гӯё ҷуз ӯ ва боз чанд тан «растохезҳо» касе
ғами халқро намехӯрад, ҳанӯз ҳам фармудаи зайли
маликушшуарои миллат, устод Рӯдакиро намедонанд:
«Роҳе, ки рост аст, бигзин, эй дӯст...»

Мехостем диққати мардумро ба як чиз ҷалб намоем,
Дар~ «комитета халқи» мардѵми лдсбу кори гуногун,
дохил оуданд. Ва тавре дидем, ҳама зидди қонун раф-
тор карда, йстеъфои рохоаршири ылаб мекардан.д.
Шояд на ҳамаи аъзои «комитети халқи» ғайриқонунй
будани рафторашонро медонистанд. Лекин бояд гуфтѵ
ки дар он байн мушовири ҳуқуқии онҳо, муовини раиси
созмони ғайрирасмии «Растохез», муовини вазири ад-
лияи ҶШС Тоҷикистон номзади илми ҳуқуқшиносй
X. Ҳомидов .ҳам буд, ки бояд сиёҳро аз сафед фарк.
карда, хаміѵЙслакони дар комитет будаашро ба риояи
қонуну тартибот тарғиб мекард. Аммо сад афсӯс, ки
худи ӯ ҳам ба гирдоби қонуншиканон афтод.

Бале, дар рафти гуфтушунид рафтору амали аъзои
«комитети халқй» ғайриоддӣ буд. Аъзои «Растохез»
Бозор Собир,’ Мирбобо Мирраҳимов, Мӯсоев, Олим За-
робеков, Абдуқодир Холиқзода ва дигарҳо роҳбаронро
таҳти таъсири психологй қарор дода, аз номи издиҳом

116
таҳдид мекарданд, ки бетартибиҳои оммавӣ, сӯхтору
тахрибкориҳо ва хунрезӣ идома меёбад, издиҳом род-
барон ва хонаводаҳои онҳоро ба сазо мерасонанд Бо»
ин гуна роҳҳо онҳо роҳбариятро маҷбур мекарданд, ки
фавран ба истеъфо барояд. Ва ба хотири роҳ надодаш
ба хунрезй ва бештар шиддат ёфтани вазъият ва дар
натиҷаи чунин фишороварӣ роҳбарият маҷбур шуд, ки
дар бораи мувофиқи тартиботи муқарраршуда ба истеъ-
фо баромадан протоколро имзо намояд.

Бо ин ҳама кор ба анҷом намерасад. Баъди он кш
протокол ба имзо расид, он аз ҷониби аъзои «коми-
тети халқӣ», ки имзо карда буданд, қасдан таҳриф ту-
да, мазмуни он ба халқ нодуруст маънидод гардид. Ба:
майнаи мардум фикрҳои ботил ҷой дода мешуданд. Ма-
салан О. Заробеков, яке аз аъзои фаъоли Растохез, аъ-
зои «комитета халқӣ» баъди имзои протокол ҳарчанд.
медонист истеъфои роҳбарият танҳо дар асоси қонун
равост, дурӯғ гуфта, дар бинои ҷумҳурият протокола
истеъфодорро ба таври дигар маънидод карда, талқин
мекард, то ба ӯ роҳ бидиҳанд, ки аз тариқи эфир су-
хан гӯяд. Ҳамчунин корманди дигари радио М. Ҳаитов
низ мазмуну мундариҷаи протоколро баъди ба имзс^
расидан дурӯғ маънидод карда, қатънян талаб мекард,.
ки он зудтар ба мардум шунавонида шавад. Биёед, боз
ба ҳуҷҷатҳои тафтишот менигарем. Нишондоди шоҳи-
дон: «Дар ин вақт ба кабинет О. Заробеков ва М. Хаи-
тов—муҳаррири сарредакцияи гуфторҳои хориҷии ра-
дио даромаданд. Чеҳраҳояшон бисёр хуш буд ва ме~
гуфтанд: «Фирӯзӣ муборак, мо ғалаба кардем, мо ре-
волюция кардем, дар комитета мо низ чистка cap ме~
шавад. Олим Заробеков, ки раис шуд, корро cap меку-
нем». Боз аз ҳуҷҷатҳои тафтишот: «Бозор Собир бо-
шад дар ин вақт тавассути телевизиони Тоҷикистоц
баромад карда, бардурӯғ изҳор дошт, ки роҳбарият ба

117Г
іистеъфо баромад ва ҳукумат ба дасти Б. Б. Каримов
тузашт».

«Сарварони «Растохез» Т. Ҷабборов, М. Мирраҳимов,
Б. Собир, X. Ҳомидов, Ҳ. Ҳабибуллоев ва дигарон му-
^боризаро барои ҳокимият дар ҷумҳурӣ идома дода, 15
^феврали соли 1990 дар маҷлиси «комитети муваққатӣ»
яюмзадҳои дилхоҳи худро аз рӯи аломатҳои ҳамдиёрй
ва ошнобозй ба ҳайати Бюрои ташкилии КМ Ҳизби
Коммуниста Тоҷикистон пешниҳод карданд, то ки ин
масъала дар пленума Комитета Марказй баррасӣ гар-
дад. Рӯйхатро Мирраҳимов тартиб дода буд».

Хонандаи азиз баъди ошной бо кирдори ин гурӯҳ,
албатта дарёфтааст, ки он ҳама талошу ҷаҳди онҳо ба-
рон ободию нумӯи зиндагии халқ танҳо бо ном будааст*

Ба вусъати сабаби фоҷиаи феврали соли 1990 хо-
лима гузоштанӣ шуда, иброз медорем: рариярони «Ряг-
тохез»-у имомони ғайрирасмй зяминае гардиданд, ки
он Ооиси ноустувории вазъияти ҷамъиятию сиёсӣ, шид-
дат гирифтани муносиоатҳои милЛӣ шуда, ниҳият як-
ҷ о я бо дигар сабабҳо ба бетартибиҳои умум оварда
ргасонд. Шаҳди ин ■ бенизомиҳо чи таъме дорад, медо-
‘нем. Дар ин бора аз тариқи расонаҳои хабарй маълу-
мот дода шудааст ва дигар ҳоҷат ба баёни онҳо нест.
Ҳамчунин дӯкону мағозаҳои сӯхтаву хиёбону гулгашти
ъайрон имрӯз ҳам пеши назар аст.

Хулоса, ин буд ҳамаи он чизе, ки бригадаи тафти-
шотии прокуратурам ҷумҳурият то ба имрӯз рӯи об
'баровардаст. Гуфтанием, ки таҳқиқ ҳанӯз идома до-
рад. Ва, албатта аз натиҷаи он ба мардум хабар дода
'мешав ад.

Беҳтараш дар бораи чизи дигар ҳарф бизанем.
Аминем мардум кӣ будани барангезандаҳои фоҷиаи
февралиро шинохт. Чераҳои онҳо ҳам дар пеши назар
’аст. Ҳаргиз бар он ақида нестем, ки ҳамаи аъзои «Рас-
тохез», ҳамаи муллоҳо, ҳамаи ҷонибдорони дин ва ди-
rap афроде, ки ба ҳодисаҳои феврал аз наздик шоҳид
буданд, мардуми бефарҳангу бедин набуданд. Баръ-
акс, дар он шабу рӯз шоирону нависандагон, равшан-
фикрон ва ходимони ҳақиқии дин буданд, ин ғами халқг
ро ғами худ шумурда кӯшиш мекарданд, бо сухани шг-
шонраси худ мардумро ба оромиву осоиштагӣ ақлу заг
коват, эҳтироми тарафайн, ба пос доштани анъанота
неки ниёгони барӯманд ҳидоят намоянд. Вале ашхосн
дар боло зикршуда ин корро накард. Масалан, Мирбо-
бо Мирраҳимов, ки умре аз ҳақиқату адолату ҳақпа-
растй мушт бар сина мезаду аз он ки гӯё миллатанг
ба ҳоли гароне афтодааст, ашки пурсӯз мерехт, шабу
рӯзи ҳодисаҳои феврал миллатро аз ёд баровард, боре
ба хотир наовард, ки ҳар қадами ноҷои иштирокчиёнш
митингу намоишҳо метавонад ба номи миллати шари-
фи мо нанг биоварад. Устоди Донишгоҳи давлатии То~
ҷикистон ба номи В. И. Ленин, доцент Абдуқодир Хо-
лиқзода ҳам, ки ба шогирдон аз боби одобу ахлоқу
таърих даре мегӯяд, дар канор нест. Бале бо он раф-
тору кирдоре, ки ӯ ва ҳаммаслаконаш дар рӯзҳои ҳо-
дисаҳои феврал аз худ зоҳир карданд, аз кадом ах~
лоқу одоб сухан гуфтан мумкин бошад? Кӣ ба дурус-
тии суханони чунин устод минбаъд гӯш хоҳад дод?^
Омӯзгорӣ касби тариф аст, вале онҳое, ки дилашо»
сиёҳ аст, оё метавонанд дилҳои ҷавони наврасонро из-
нури маърифат равшан кунанд?! Аз забони аксари он-
ҳо хоса аз забоки депутата халқи Ҷумҳурии Тоҷикис-
тон, шахсе ки дар Шӯрои Олй мардумро намояндагй
мекунад — Тоҳири Абдуҷаббор бештар он чиз садо ме-
диҳад, ки аъзои «Растохез» ҳамаи қонунҳои мавҷударо
риоя мекунанд, вале ин сухани дурӯғин аст. Дур наме-
равем. Укази Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон аз 18 фев-
рали соли 1990 «Дар бораи тадбирҳои пурзӯр кардани
масъулият барои амалиёти зидди тартиботи ҷамъия-
тй ва бехатарии шаҳрвандон» мисоли рӯшан аст. Ии

11»
'указ чӣ маъно дорад, шарҳ намедиҳем. Зеро он на тан-
до барон Т. Абдучаббор, балки барон ҳар аъзои «Рас-
тохез» фаҳмост. Вале оё нашри варақаи ғайрирасмй
■ва саропо тӯҳматангези «Растохез» хилофи ин указ нест?
Ба таъбири гӯё нафаре аз сарварони «Растохез» аз чӣ
тавр нашр шудани ин варақа дарак надоранд. Ҳай-ҳай!
Юё худшиносӣ, гуфтори нек, рафтори нек ва кирдори нек
ҳамин хел аст?

Он ашхосе, ки дар рафти ҳодисаҳои февралй ба бе-
тартибй роҳ додаву дигаронро ҳам аз роҳи каҷ ба ро-
:ҳи рост ҳидоят накарданд, имрӯз ниқоби худро дигар
дардаву моҳият ва мақсади корро ба таври дигар шарҳ
,доданӣ мешаванд. Барои ин варақаи ғайрирасмии «Рас-
тохез» фаровон истифода мешавад. Бояд гуфт, ки ин
варақа саропо аз тӯҳмату бӯҳтон ва иғво иборат бу-
да, дар он аз ақли солим заррае ҳам дарёфтан амри
маҳол аст. Зимнан бояд ёдовар шавем, ки шумораи
чаҳорум аз панҷуми ин варақа ҳам ба дасти ҳаводоро-
інаш расид, вале дар онҳо ҷуз суханҳои тӯҳматангез
чизи дигаре нест. «Адолат» ҳам дар баррасии суханҳои
тдурӯғ ҳамто надорад.

Ба маврид аст дар ин ҷо хулосаи зайли бригадаи
тафтишотро биоварем: «Сарварони «Растохез» ба на-
мояндагони'издиҳоми худсар, ки дар он унсурҳои ҷи-
Бояткор ва ифротй буданд, табдил ёфта, аз номи тамо-
'ми халқи то$ик талаби ғайриқонуниро дар бораи истеъ-
'фои роҳбарони ҷумҳурият ба миён мегузоштанд. Ҳеҷ
■кадом аз аъзои «Растохез», аъзои «комитета халқй»
Бздиҳомро ба оромӣ ва пароканда шудан даъват на-
■кард. Нагуфтанд, ки ҳамаи масъалаҳо бояд бо роҳи
осоишта ҳал,карда шаванд. То имзо шудани протоколи
истеъфо онҳо барои фурӯ нишондани бетартибиву та-
ҳрибкориҳо дигар чораҳо ҳам намеандешиданд». Ху-
.лоса, баъзе ашхосе, ки як умр аз ахлоқу дӯстиву худ-
шиносиву риояи қонуну одоби муошират ҷор мезаданд,
чунон ки маълум шуд, худ на ахлоқи ҳамида доранду”
на ба дӯстӣ бовар ва на қонунро риоя мекунанд.

Халқ довари ҳақгӯст. Кй будани ашхоси зикршуда?
имрӯз маълум шуд. Кй будани Бӯҳалу, кй будани Бу-
алй маълум аст. Ҳарчанд имрӯз растохезҳо ва ҷониб-
дорони онҳо ба чор атроф ҷор зада, аз худ пайғамбарш
давр тарошиданианд, суханашон ҷуз ҳарзае беш
нест. Ҷоиз аст аз онҳо бо каломи Ҳофиз бипурсем:
«Тавбафармоён чаро худ тавба камтар мекунанд?» Ва?
боз суханони Соҳиби бузург ба ёд меояд:

Коми худ ширин агар хоҳй, ба коми халқ б'ош,

Талх бошад ком доим мардуми нокомро...

Бале, ҳеҷ фарде бо он ки андешаҳои бебунёди худ-
ро бар сари чанд тан бор карданй мешавад, падарш
миллат ва пешвои он шуда наметавѳнад. Соҳибони ақли;
солим чунин падарону пешвоёнро ҳаргиз написандида-
анд ва аз пасашон нахоҳанд рафт.

Вусъати демократиконй ва беҳсозии ҳаёт мебоист бо-
муборизаи зидди унсурҳои ҷинояткор баробар ҷараён^
мегирифт, вале ин кор нашуд. Ҳам органҳои шӯравй,.
ҳам органҳои ҳифзи ҳуқуқ, ҳам* коллективҳои меҳнатй
бо унсурҳои ҷинояткор, бо онҳое ки тартиботро вайрон
мекарданд, муборизаро суст намуданд. Баъзе шахсон
аз ёд бароварданд, ки демократия на танҳо васеъ гар-
дондани ҳуқуқ ва озодии ҳақиқй аст, балки он пурзур-
намудани масъулият барои интизом ва ташкилотчигй
ҳам ҳаст. Ана аз ҳамин чиз ҳар гуна гурӯҳҳо — ҳам кон-
серваторҳо, ҳам гурӯҳҳои чап истифода карданд. Ман-
фиат, ғуруру ташаббуси шахсӣ ва мақсадҳои худро нн-
гоҳ доштанй шуда баъзе ашхос зери шиорҳои ба бозсозй:
алоқаманд кӯшиш менамуданд, демократияро ба худ*-
сарӣ, ошкорбаёниро ба таҳқири шаъну шарафи ода-
мон, ба таҳрифи социализм табдил дода, ҳуқуқ ва озо-
диро хилофи қонун истифода баранд. Бо> вучуди инк.

1211
*онҳо барои ҷинояткорнҳои нав, бетартибнҳои оммавй за-
минав нави идеолога муҳайё намуда, бо ёрии он пеш-
фафти бозсозиро боздоштанӣ мешаванд. Маҳз зуҳуроти
яангини миллатгароёна ва ифротӣ, ки дар мавҷи ҷун-
бишҳои халқй ба амал омадааст, беш аз пеш ҷараёни
-зиддишӯравӣ ва зиддисусиёлистӣ мегирад ва ба қонун-
шиканй мебарад.

Оё ҳамаи ин амалҳо ба бозсозиву демократия ало-
‘Қамандие доранд? Ҳаргиз не. Бозсозӣ, чун ҳама гуна
инқилоб, бояд худро ҳифз карда тавонад ва албатта,
барон ин на танҳо аз нерӯи эътиқод, балки аз қувваи қо-
нун ҳам истифода мебарад. Ҳамаи кори мо бояд дар
асоси қонун амалӣ гардад. Риояи қонун шарти асосии
давлати ҳуқуқбунёд, шамшер ва сипари он аст.

Ва чизи дигар: ҷамъият имрӯз дар гирдоби мушки-
лот қарор дорад. Ҳалли ҳама масъалаҳои ҳалталаб тан-
до бо роҳи осоишта бо назардошти имконоту шароити
мавҷуда бо ҳамдигарфаҳмию ҳамкориҳои тарафайн
имконпазир аст. Аминем, халқи тоҷик халқи дорои ме-
роси бои таърихиву маърифативу фарҳангй душвориҳои
иқтисодиву сиёсии маънавии кишвари худро дар асоси
тафоҳум, якдигарфаҳмй бо ҳама миллатҳои бародари
ҷумҳурият якҷоя бартараф менамояд.

Хуб меандешем, ки фоҷиаи феврал ба диёрамон чӣ
бадбахтие ов-ард. Ва хоҷагии халқ чи зарари зиёди мод-

дид. Чи ҷойҳои ободе вайрона шуд. Ва баъди ин ал-
5атта, марду^'дигар ба овози ошӯбгаронаи тоифаи бо
юм «пешвоён»-и миллат гӯш надода, худро гирифтори
|)Оҷиаи нав намегардонад.

Нуқта гузоштанй шуда мехостем аз як фармудаи
Аавлонои Рум ёдовар шавем, ки чандин сада қабл гуф-
■а шудаву то ба имрӯз қимати хешро гум накарда ва
■аъкидест барби ҳамаи наслҳо:

Мо барои васл кардан омадем,

На барон фасл кардан омадем...»
ХИЁНАТ БА ҲИЗБИ КОММУНИСТ

Вақте ки ҳизби коммунист аз боло беобрӯ гардид„
Қаҳҳор Маҳкамов ва ҳаммаслакони ӯ роҳи гурез чус-
танд. Дигар ба ҳизбе, ки ӯ аз минбарҳои баланд ҳам-
чун роҳбари яккасардор сифаташро мекард, эътиқодо
надошт ва чун маризи гузаранда парҳез менамуд.

Қ. Маҳкамов бояд роҳбари якуми ҷумҳурӣ мемонд,.
вале дарҳол Пленумы Кумитаи Марказии Ҳизби Ком-
мунисты Тоҷикистонро даъват карданд. Бояд гуфт, ки-
дар пленумҳои охирини ҳизб на ҳама аъзоёни пленум-
ро даъват менамуданд. Ба ақидаи камина дар ин пле-
нум ҳо, ки тақдири Қ. Маҳкамов ҳаллу фасл мегардид».
фақат одамони хоста ва тарафдорони вай даъват ме-
шуданд. Масалан, ман узви пленум бошам ҳам, дар шғ
ҷаласа даъватам накарданд. Пленумы Кумитаи Марка-
зии Ҳизби Коммунисты Тоҷикистон кайҳо ба ду гурухіг
мухолиф чудо шуда буд, ки ташаббускори ин ҷудоиан-
дозӣ худи Қ. Маҳкамов буд. Дар Пленум Ғоибназар
Паллаевро зӯран розй кунонда, аризаи ӯро барои аз
вазифаи раиси Президиумы Шӯрои Олй рафтаи гириф-
танд.

Дар сессияи якуми Шӯрои Олии Тоҷикистон даъвати
дувоздаҳум, ки моҳи апрели соли 1990 баргузор шуд„
номзадии Қ. Маҳкамов ба раисии Президиумы Шӯрои
Олии Тоҷикистон пешниҳод шуд. Қ. Маҳкамов медо-
нист, ки дар сессия аксарияти намояндагони халқ аз та-
рафдорони ӯянд, Зимнан бо дили пур ӯ номзадии худ-
ро ба ин вазифа пешниҳод кард. Ғ. Паллаев, ки аз чу-
нин муносибат норозй буд, номзадии худро низ пеш-
ниҳод намуд. Ғ. Паллаев дар ин овоздиҳй нагузашта
Қ. Маҳкамов дастболо шуд. Тарафдорони F, Паллаев*
норозигй карданд. Гурӯҳҳои мухолифин чеҳраҳои худ-
ро аён намуданд. Вале калоншавандаҳо заврақеро ме-
монданд, ки баҳри дамон онҳоро гирифта ба ким-ка-

1235
дом самти номаълум ҳаракат мекард. Бухсу кина, ба-
талию нотавонбинӣ, маҳалгароию ноодамии онҳоро рӯи
-об мебаровард.

Қ. Маҳкамов андешид, ки ин мансаб ҳам барои ӯ
кам аст ва бонд Президент ҳам шавад. Дар сессияи чо-
руми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати дѵ-
воздаҳӯм чанде аз депутатҳо таъсиси мансабй~~прези-
дентиро ба миён гузоштанд, ки ба ин вазифа аз ҷониШГ"
Дйзои Коммунист (Шӯҳрат Султонов ва Шодӣ ШаолСҒ^
лбёПюмзадии К. Маҳкамов пешбарй тпѵд.

ІНамояндагони дигар ҳизбҳо аз қабили ҳизби де-
мократ, наҳзати ислом ва дигар ҷунбишу созмонҳо ном-
задии Раҳмон Набиевро пешниҳод карданд. Бонд та-
заккур дод, ки баъди шаш соли бефаъолиятй, дурй аз
сари ҳокимият, ҳама ҳизбу созмонҳо ва васоити ахборн
умуми оппозиция Раҳмон Набиевро гӯё аз нав зинда
карда, ба тарғибу ташвиқи ӯ пардохтанд.

Дар ин давраи бисёр ҳассосу муҳимми сиёсӣ Р. На-
биев ба А. Тӯраҷонзода, Аслиддин Соҳибназаров, Са-
фаралӣ Кенҷаев, Абдулло Ҳабибов, Тоҳири Абдуҷаббор
бештар такя менамуд. Тамоми матбуоти оппозиция он
рӯзҳо сифати Раҳмон Набиевро мекард. Хулоса дар ин
сессия барои ба сари қудрат омадани Қаҳҳор Маҳка-
мов ва Раҳмон Набиев ҷанҷолу хархашаи зиёде бархест.

Қ. Маҳкамо# барномаи Президентии худро қироат кард.
Барнома ба баҳси доманадор табдил ёфт. Ҳоло якчанд
порчаеро аз он мубоҳиса айнан пешкаш мегардонем.

Қаҳҳор Маҳкамов: Рафиқон депутатҳо! Мувофиқи
Қонуне, ки ҳоло қабул кардем, президенти аввалини
РСС Тоҷикиетон дар сессияи Совети Олии республика
интихоб карда мешавад. Президиуми Совети Олии РСС
Тоҷикистон мавқуф гузоштани интихоботи президентро
зарур намедонад ва таклиф мекунад, ки интихобот ҳо-
зир гузаронида шавад. Аз рӯи ин таклиф шумо чй фикр

124
доред? Ба овоз мондан мумкин? Касе тарафдори ин
бошад, хоҳишмандам, овоз диҳед.

— Муқобил?

— Бетараф?

— Қарор қабул шуд.

Интихоботи президенти РСС Тоҷикистон дар ҳамин
•сессия гузаронида мешавад.

Рафиқон Мувофиқи Қонуни қабул кардаамон, барои
пешбарии номзадҳо ба вазифаи президентии РСС То-
ҷикистон, ки дар сессияи Совети Олии республика ин-
тихоб мешавад, депутатҳои халқи РСС Тоҷикистон ҳу-
қуқ доранд. Шумораи номзадҳо маҳдуд карда наме-
шавад. Бо иҷозати шумо ба пешбарии номзадҳо ба
президентии РСС Тоҷикистон cap мекунем. Кй сухан
дорад?

Раис: Рафиқ Назаршоев Моёншо.

Назаршоев: мӯҳтарам, депутатҳои халқ! Ман ҳа-
минро қайд карданӣ ҳастам, ки мо имрӯз масъалаи ни-
ҳоят муҳим, интихоб намудани президенти аввалини рес-
публикаамонро дида мебароем, ки аз дуруст ҳал наму-
дани ин масъала тараққиёти минбаъдаи иқтисодй, ма-
данй ва иҷтимоии республикаи мо вобастагӣ дорад. Ҳа-
минро ҳам қайд кардан даркор аст, ки вазъияти имрӯ-
за дар тамоми мамлакати мо, аз он ҷумла дар ҷумҳу-
рии мо ҳам аз ҷиҳати иқтисодй, чуноне ки депутатҳо
қайд карда гузаштанд, ҳам аз ҷиҳати иҷтимой ва ҳам.
аз ҷиҳати сиёсй хеле мураккаб буда, ҳалли кон-
кретии интихоб намудани президентро талаб ме-
кунад. Ба ҳамин тариқ, ҳаёти ҳаррӯза, ҳал намудани ҳа-
мин масъала аз ҳамаи мову шумо талаб мекунад, ки
одамеро мо интихоб карданамон даркор аст, ки вай та-
моми идоракунии органҳои давлатй ва ҳукуматӣ, дар
дасти вай муттаҳид шуда, проблемаҳои имрӯзаро ба
таври конкретй ҳал намояд. Масъалаи ҷорӣ намудани
шакли нави идоракунии президент дар Президиума Шӯ-

125
рои Олии Ҷумҳурй ба таври васеъ муҳокима карда ту-
да буд ва ҳамаи аъзоёни Президиуми Шурой Олй ва
инчунин дар худи Пленуми КМ ПК Тоҷикистон дина
ба як овоз рафиқи Маҳкамов Қаҳҳор Маҳкамовичро ба-
президентии республикаи ҷумҳурияти мо тавсия наму-
данд. Май аз номи Президиуми Шӯрои Олй ва аз номи
худам ба президентии Ҷумҳурии Советии Социалистии
Тоҷикистон рафиқи Маҳкамов Қаҳҳор Маҳкамовичр» J

пешниҳод менамоям...

Қобили қайд аст, ки дар ҳамаи ин вазифаҳо рафики
Маҳкамов Қаҳҳор Маҳкамович софдилона ва бошара-
фона кор карда истода тамоми қувва, маҳорат, тачри-
ба ва қобилияти ташкилотчигии худро барои тараққиё-
ти иқтисодӣ, илму маданият, маорифу санъат, беҳтар
намудани шароити зисту зиндагонии халқамон сафар-
бар карда истодааст. Тамоми роҳи пурбаракати чан- f

динсолаи рафики Маҳкамов шоҳиди дар амал татбиқ j

намудани принципҳои интернационалиста аст. Вай дар
хоста гирифтан ва ҷо ба ҷо гузоштан, тарбия намудани
кадрҳо ба ҳамаи миллату халқиятҳо дар асоси принци- і

пи бародарй ва баробарй, яъне якхела рафтор карда»

5а корҳои хоҷагиву давлатӣ, маъмуриву ҷамъиятӣ он-
‘С.оро тазсия менамояд. Ҳаминро ҳам хотиррасон кар-
дан зарур асТ, ки рафиқи Маҳкамов Қаҳҳор Маҳкамо-
шч дар тӯли. 25-солаи фаъолияти пурбаракати худа- \

ион дар соҳ^! хоҷагнву давлатӣ, ҳизбиву ҷамъиягй»

'аҷрибаи бой ғун карда, маҳорати калон, шаклҳо ва
оҳҳои гуногуни корро истифода бурда, масъалаҳои
іураккаб ва ҳалталабро ҳал карда истодааст. Яке аз
ислатҳои беҳтарини Қаҳҳор Маҳкамович аз он иборат
ст, ки вай тарбияи кадрҳоро, тарбияи кадрҳои ҳамаи
оҳияву вилоятҳоро бо диққати калон ба ҳисоб гириф-
а, онҳоро ба вазифаҳои гуногуни хоҷагиву совета, ма- :

аниву маориф, ҳизбиву ҷамъиятй пешбарй менамояд.

,амин чизро ҳам қайд кардан ҷолиби диққат аст, ки

6
рафиқи Маҳкамов масъалаи ривоҷ додани демократия,
-ошкорбаёнӣ ва риоя намудани қонунияти социалиста
диққати махсус медиҳанд, ки шоҳиди ин имрӯз муҳоки-
ма намудани масъалаи президента республика дар Шӯ-
рои Олии республика аст. Дар охир ҳаминро қайд кар-
данӣ ҳастам, ки президент бояд одаме бошад, ки аз
ҷиҳати назариявӣ пухта расидагӣ, таҷрибаи бои зин-
дагиву ҳаётӣ дошта бошад, барои халқ ғамхор, хок-
сор, поквиҷдон, одами тоза, интернационалист буда,
•барои гул-гулшукуфии иқтисодиёти мамлакат, миллат му-
бориза бурда, вазъияти республикаи дар ҳозира буда-
гии моро дар асоси принципи демократа мӯътадил гар-
донда тавонад. Чунин шахсеро дар симои Қаҳҳор Маҳ-
камовнч мебинам ва депутатҳои халқиро даъват ме-
тіамоям, ки ба тарафдории коммунист — Маҳкамов
Қаҳҳор Маҳкамович барои интихоб намудани президен-
та I дар ҷумҳурияти РСС Тоцикистон овози худро ди-
ханд. Раҳмат ба диққататон.

Раис: Сухан ба депутат Муродов Ҷӯрабек, ҳавзаи ин-
тихоботии Путовский, раками 7, тайёрй бинад депутат
Дустов.

Муродов Ҷ: Депутатони мӯҳтарам! Мо имрӯз ҳа-
қиқатан як кори таърихй карда истодаем, ки пас аз панд
•сол, даҳ сол, 20 сол халқ чй хел баҳо медиҳад, - ҳа-
мон рӯз маълум мешавад. Ман, масалан, то як кас ка-
ти кор накунед, урфу одату ҳислату атвори вайро наме-
донед. Ман нӯҳ моҳ боз бо рафиқ Қаҳҳор Маҳкамович
ҳамкорй дорам ва як чизро фаҳмидам, ки дар давоми
70 сол он воқеаи мудҳише, ки моҳи феврал шуд, дар
тамоми дунё, вақте ки тоҷик мегуфтанд, бо як сари ба-
ланд ва баъд аз ҳамин моҳи феврал ҳам куҷо равам
бисёр хиҷолатмандона рафтор мекунам. Барои ҳамин
дар ҳамин давр шуданаш ман аэ ҳамин вақте ки Раисн
Шӯрои Олй интихоб кардем, баъзеҳо баромад карда
мегӯянд, ки мо, дӯстони азиз, ҳамаи мо медонем, он

127
вақтҳо ҳам бисёр ваъдаҳои нағз шуда буд, ки корҳо
нағз мешавад. Ана ҳамон савдогарҳо дастгир карда ме-
шаванд. «Пекин то ҳозира фақат кор вазифатақсимку-
нию ҳамин чизҳо қатӣ овора ҳама, кор мондааст. Ҳа-
қиқатан халқ аз хотир фаромӯш шудааст, ҳама вазифа-
тақсимкунй. Хоҳиш мекардам, ки пешбарии Набиев Раҳ-
мон Набиевичро дастгирй кунед. (Чапакзанӣ).

Раис: Сухан ба депутат Дӯстов дода мешавад, тай-
ёрӣ бинад депутат Табаров, ҳавзаи интихоботии 215.

Дӯстов Н: (аз ҳавзаи интихоботии Оққӯрғон, рака-
ми 68 ноҳияи Ленин). Депутатҳои мӯҳтарам! Сад аф-
сӯс мехӯрам, ки президенты аввали мо ба тарзи алтер-
нативӣ дар ихтиёри халқ, ки халқ вайро интихоб ме-
кард, нашуд, инро боз як бор афсӯс мехӯрам. Ҳамин
президента пас аз ҳама интихоб кардани мо ҳамин са-
баби он буд, ки мо ба фикрам аз ягон чиз тарсидем.
Биёед, ҳама интихоб кунанд, баъд мо интихоб меку-
нем. Агар дар сессияи якум ё дуюм агар ҳамин интихоб
мешуд, ҷумҳурии мо имрӯз, ба фикрам, ба корҳои ху-
даш машғул буду тамом. Ҷӯрабек Муродов бисёр гап-
ҳои хуб гуфтанд. Рафиқони мӯҳтарам! Президент си-
мои миллат аст. Симои миллат. Бояд, ки миллатро мут-
таҳид кунад. Имрӯз дастро дар сина монеду гӯед, ки
магар миллати тоҷик муттаҳид аст? Мо имрӯз Узбе-
кистону Туркманистону дигар республикаҳоро мисол
ова{?да истодаем, ки вайҳо муттаҳид. Бале, вайҳо дар
вақтқ интихоби президент муттаҳид шуда тавонистанд.
Мо корро накардем. Мо муттаҳид нашудем. Бояд,
ки ҳатман муттаҳид мешудем. Ҳама, то ҳатто партия-
ҳое, ки ташкил шуда буданд, вай партияҳо дар гирди
роҳи президент ва интихоби вай мустақилона ба як та-
риф кор карданд. Рафиқон депутатҳо! Ман як таклиф
доштам. Раҳмон Набиевичро ҳамаи мо медонем. Агар
имруз Раҳмон Набиевич ба вазифаи президента инги-
хоб шавад, ба фикри ман ин кас метавонад, ки миллат-

128
ро дар гирди худаш муттаҳид кунад. Хусусияти Раҳмон
Набиевич ҳамчун коргари доно, роҳбари нотарс ба ха-
мам мо маълум аст. Ин одам як программам тараққиёти
шаҳри Душанберо, ки пеш аз ҳама 19 вазорати Итти-
фоқӣ имэо карда буду вай ҳамчун як ҳуҷҷати мур-
да дар шаҳри Душанбе монд. Май ба рафиқ Икромов
розй нестам, ки шаҳри Душанбе тараққй карда исто-
дааст. Ҷумҳурии мо умуман тараққӣ накарда истода-
аст... Обёрии районҳои Данғара ва Даҳанакиик ҳам.
Ман худам дар соҳаи хоҷагии қишлоқ кор мекунам, меҳ-
натҳои ин касро нағз медонам.

Бинобар ин аз ҳамаи шумо илтимос мекунам, ки
Раҳмон Набиевич ба рӯйхати пинҳонии овоздиҳӣ кӯш
карда шавад...

Раис: Сухан ба депутат Табаров (ҳавзаи интихобо-
тии Ховалинғ, рақами 215), тайёрй бинад депутат Со-
ҳибназаров.

Табаров: Депутатҳои мӯҳтарам! Дар ҳақиқат инти-
хоб шудани президент барои пешравии кору тараққиё-
ти республика мумкин як қадаре фонда биёрад. Лекин
ман фақат як чизро гуфтанй, ки ҳамин вазифаҳое, ки
ҳозир роҳбарҳои республика мебурданд, оё дар ҳамин
вазифаҳо истода, ҳамин хел тараққиётро, корро пеш
бурдан мумкин нестай? Ман Қаҳҳор Маҳкамовичро
бисер ҳурмат мекунам. Бисёр ҳам ботамкинай, бисёр
дӯст ҳам медорам. Лекин ман ҳисоб мекунам, ки як
одам дар чанд вазифа кор карданаш бисёр мушкилай.
Дар ду совет депутати Совета Олй, Котиби якуми КМ,
Раиси Совета Олй ҳамаи ин вазифаҳоро як одам агар-
ки чй қадаре ғайрат ҳам надошта бошад, чй қадаре қо-
билият ҳам надошта бошад, ҳамаи ҳамин вазифа-
ҳоро баробар бурда наметавонад. Барои ҳамин ман
фикр мекунам, ки дуруст аст, ки Қаҳҳор Маҳкамович
ҳамин дар вазифаи котиби якуми КМ истанд, роли ҳа-
мин партияро баланд бардоранд, агар бо имконияти ба-

9—674

129
ланд бардоштан бошад, дар байни дигар партияҳо ҳа-
мин партия як обрӯю эътиборе дошта бошад, ёрдам ку-
нанд ба Совети Олй, ба президент, ба дигар ташкилот-
ҳо, ки республика пеш биравад,ба фикри ман хеле кори
хуб мешавад...

Назаршоев як гапи хуб гуфтанд, ҳиссаи Қаҳҳор Маҳ-
камович дар тарбияи кадрҳо бисёр хуб аст. Ман инкор
намекунам, лекин якто мисол меорам. Як одами саҳ-
ван дар партия афтидагй, Саенко буд. Республика чу-
нон шуд, ки ба ҳамин таклифи Саенко қири кадри
республикаро бароварданд. Дар ҳамин вилояти Кӯ-
лоб, Ленинобод, дар Қӯрған, дар бисёр ҷойҳо ҳаё-
ти бисёр кадрҳоро бегуноҳ сӯзониданд. Агар ки ҳа-
мин Қаҳҳор Маҳкамович ҳамчун сарвари республи-
ка сахт меистоданд, гапи Саенкоро намегирифтанд, бе-
гуноҳ бисёри кадрҳо сӯхта намерафт-ку. О барои як-
то пахтай заводи райони Восеъ сардори МВД-и вилоя-
ти Кӯлоб баромада гуфт, ки як ҳазору сесад каса мо қа-
ма мекунем. Ана ягон каса қама карда натавонистанд,
ҳамаи одамоне, ки қама карда буданд, онҳоро сафед
карданд, лекин ҳамон гунаҳгорҳоро ягон кас ҷазо на-
дод-ку. Ҳамин хел таклифҳо нисбат ба Қаҳҳор Маҳка-
мович бисёр буд дар Кӯлоб, дар Қӯрғон; дар дигар
бисёр ҷойҳъ ҳамин хел таклифҳо буд. Дар як давраи
кӯтоҳ чӣ қа^ар иваз кардани котибони комитетҳои пар-
тиявй, ком^роияҳо шуд. Пеш аз ин айбдорро биков
мегуфтанд, кӣ ҳамин пешбарӣ кард, вайҳо ҷазо додан
даркор. Барои чӣ дар ин вақт дар як муддати кӯтоҳ
панҷ, се нафар, ду нафар котибҳо алиш мешаванд, ягбн
кас ҷазо намегирад. Акнун рафиқон, дигар камбудиҳо
дар ҳама ҷо, бисёрай, ба фикри ман, мо Қаҳҳор Маҳка-
мовича ҳурмат мекунем, вазифаи котиби якуми КМ
бисёр нағз аст, сарвари партия монанд, ман номзадии
Раҳмон Набиевичро тарафдорӣ мекунам.

Раис: Сухан ба депутат Соҳибназаров (ҳавзаи ин-

130
тихоботии Роҳатӣ, рақами 69), тайёрй бинанд депутат
Мирзоев (ҳавзаи № 47). Марҳамат.

Соҳибназаров А: Мегӯянд, ки подшоҳе, ки занаш
таваллуд кардаст, ситорашиносон ба ӯ ҳафт ақида гуф-
таанд ва дар ақида ҳама гуфтааст, ки ин подшоҳзода
мешавад. Ленин яке аз ҳақиқат гуфтааст, ки ин ҳеҷ чиз
намешавад. Вақте ки дар 18 расид ӯ фавт мешавад, ме-
мурад. Ҳозир ин қадар таърихи шоистаи Қаҳҳор Маҳ-
камович ба кй зарур аст, магар ба муллими мӯҳтарами
ман, ба рафик, Икромов, ба рафик Синани. Охир часо-
рати Маҳкамов, ки мисли дар телевизори тоҷик гапаш-
ро гум карда буд-ку. Ҳозир ҳам ҷасорат дошта бошад
ӯ дар кучаи Душанбе намебарояд-ку. Ҷасорат бошад
агар пеши гуруснанишинон равад, ки шаш зани тоҷик
гуруснагй эълон кардаанд, барои миллат айб нест? Пре-
зидента миллат ин бори миллатро ба худ мебарад. Ди-
гар чиз надорад ӯ. Ман боварии комил дорам, бори ди-
гар чй хеле ки дар Шӯрои аввал гуфта будам, Қаҳҳор
Маҳкамович одами хуб аст, локин баъди ҳодисаҳои фев-
ралии Душанбе ин бори гарони миллиро аз байн баро-
варда наметавонад. Бисёр-бисёр низои калон аст, ба-
родарони меҳрубон, азиз. Ман вазифаталаб нестам, ягон
чиз намехоҳам, вичдон, шири модарам қатӣ қасам, ло-
кин ҳамин одам дар ҳамин кор ӯҳда карда наметаво-
над. Миллатро тинҷ карда наметавонад. Барои ин ки
хатой ин кас шуд, хатой дигаре шуд, локин шуд, гуноҳ
гузашт, биёед ҳамин одамро азоб надиҳем. Ман тараф-
дори ин кас овоз намедиҳам, бори дигар мегӯям. Та-
шаккур. Ба акидаи рафиқ Муродов ва Дӯстов ҳам-
фикрам.

Раис: Сухан ба депутат Мирзоев.

Мирзоев А: (ҳавзаи интихоботии Хонақоҳ, раками
47). Мӯҳтарам депутатҳо! Мӯҳтарам раис! Ман чунин
гуфтанй кастам, ки ман шахсияти ягон касба ягон фик-
ру акидаи дигар надорам, шахсан худи ман шуморо

131
эҳтиром мекунам, ҳамчун роҳбари бузург ва дар симои,
шумо роҳбари бузургро мебинем ва инчунин дар си-
мои Раҳмон Набиевич ҳамчунин роҳбари бузург дида
мешавад, чӣ хеле ки шумо дина дар Пленум гуфтед,
ки тарзи альтернативй, марқамат дида бароед. Инам
ба гумони май агар бо тарзи альтернативй дида ба-
роем, боварӣ дорем, ки шумо ҳам аз ин гуна пешбари-
ҳо хурсандиҳои беохир пайдо мекунед. Ман хоҳиш ме-
кунам, аз номи баъзе интихобкунандагонам, шахсан
худи ман Раҳмон Набиевичро номзадиашро дастгирӣ
карда, барои номзадиаш пешбарӣ кардан хоҳиш меку-
нам аз шумо.

Раис: Рафиқон, акнун ба саволу ҷавоб мегузарем.
Марҳамат. Микрофони 6.

Орипов Б (аз ҳавзаи интихоботии Пулотон, рақами
102). Қаҳҳор Маҳкамович, чй хеле ки шумо медонед,
ман намояндаи колхозчиён ва меҳнаткашони деҳот мв-
бошам. Мо ҳамин Конибэдом — ба куҷоба наравем,
хоҳ дар маҷлис, хоҳ дар кӯча моба савол медиҳанд.
Барои чй участкаи назднҳавлигӣ кам тақсим шуда ис-
тодааст? Агар шумо президент шавед, участкаи нази-
ҳавлигӣ ба деҳотиён чй хел мешавад? Чӣ хел дигар-
гуниро мо мебинем?

МаҳкамОв Қ: Ҷавоб: Дар муддати даҳ соли байни
1975—1985 ^ар ҷумҳурй барои участкаи наздиҳавлигй
ва сохтани ^сонаи шахсӣ 196 га замин чудо карда шуда
буд. Дар муддати солҳои 1986—1990 барои ин масъала
наздики 9 ҳазор га чудо шуд, ки имконият дод, тахминан
100 ҳазор хонаи истиқоматй ва участкаҳои наздиҳавли-
гй дода шавад. Аммо ин бисёр кам аст. Ба ҳисоби пе-
шакии мо ин 9 ҳазор га не, дар оянда аз ин ҳам зиёдтар
бояд чудо карда шавад. Ин корро бояд давом диҳем.
Ман фикр дорам, ки то соли 1970-ум ҳар як оила дар
деҳот участкаи наздиҳавлигӣ ва хона дошта бошад. Ме-
бахшетон. то соли 2000-ум, ман 1970-ум гуфтаам.

132
Раис: Мана ҳамин хел навбат қатӣ. Мана ҳамин
хел, навбат қатй. Мана ҳамин хел. Марҳамат. Микро-
фоны 3.

Дӯстов Н. (аз ҳавзаи интихоботии Оққӯрғон, рака-
ми 68, ноҳияи Ленин), Қаҳҳор Маҳкамович! Агар шу-
мо ба вазифаи президента соҳиб шавед, аҳволи муал-
лимонро нағз медонед, нисбати баланд кардани маоши
муаллимон, озод кардан аз налог ва хонаҳои давлати-
ро бепул додан чӣ фикр доштед! Ин саволи якум ҳам
ба шум о ҳам ба Раҳмон Набиевич...

Маҳкамов Қ. Ман ҷавоб диҳам?

Дӯстов: Майлаш.

Чй тавре ки шумо медонетон аз якуми сентябри со-
ли ҷорй мо барои муаллимони синфҳои ибтидой музди
меҳнатро баланд бардоштем, аз ҳисоби кам кардани
нормаи соат. Ҳозир ва соли оянда албатта мо масъа-
ларо ҳаматарафа дида баромада, бояд имконият ёбем,
ки барои муаллимони синфи болоӣ ҳам ҳамин тавр як
имтиёз ёфта тавонем. Аммо бояд гуфт, ки дар ин ҷо мо
лоиҳаи буҷети соли ояндаро дида мебароем, ҳоло вазь-
ияти буҷет бисёр бад аст. Имрӯз аз 3 миллиарды бу-
дети давлатии республикаи мо як миллиард нарасида
истодааст...

Раис: Микрофоны 1.

Депутат Насриддинов Ҳ. (ҳавзаи интихоботии Во-
сеъ, рақами 167). Мӯҳтарам Қаҳҳор Маҳкамович, шу-
мо ҳозир дар программаи худ бисёр ваъдаҳову бисёр
масъалаҳоро гузоштед. Як қисми онҳо вобаста ба
он аст, ки шумо гуфтед, ки агар президент шавед, бо
указҳои худ мақсад он бетартибиҳову бесарусомониҳо-
ро ки дар ҷумҳурии мо вуҷуд доранд, ба онҳо шумо
хотима медиҳед ва тарафдори дар ҷумҳурй истиқлолия-
ти хуб шудан мешавед. Шумо ҳаминро бигӯед, ки шу-
мо дар давоми 27 сол роҳбари республика шуда
жор кардед. Барои чӣ дар давоми ҳамин кори худ акса-

133
рияти ин ваъдаҳое, ки ҳозир кардед, дар давоми панчу-
ним соли охир инҳоро кардан мумкин буд, чунки дар
дасти Шумо ҳам Шӯрои Олӣ, ҳам КМ ва ҳамаи вазора-
ту идораҳо дар дасти шумо буданд. «Пекин имрӯз вазъият
то ин дараҷа омада расидааст. Барои чй, кӣ халал ра-
сонд ба шумо, ки шумо ҳамин корҳоро барвақттар ме-
кардед, то ин ки имрӯз мо ба ин воқеаҳои масалан душ-
вор дучор намешудем? Ва дуюм масъала, дар бораи (ға-
лоғула дар толор), ин ҳам давоми ҳаминай, Қаҳҳор Маҳ-
камович, давомаш. Дар бораи ҷо ба ҷо кардани кувва-
ҳои истеҳсолй дар ноҳияҳои республика. Барои чй дар
давоми ҳамин солҳои кори шумо ҳамин хелӣ нобаро-
барй вуҷуд дошт ва вуҷуд дорад, ҳозир ҳам. Қувваҳои
истеҳсолӣ, яъне сохтмону заводу фабрикаҳо дар ви
лоятҳо нобаробар? (Ташаккур).

Махкамов Қ: Ба саволи шумо ҳамту ҷавоб додан
мумкин. Вазъияти вайрон кардани тартибот, вазъияти
савдои чаканафурӯшй дар он ҷое, ки масъалаи «спе-
куляция» мегӯянд. қаллобй, ин масъалаҳо дар панҷ-
шаш моҳи охирин бисёр авҷ гирифт, бисёр авҷ гирифт.
Солҳои пеш ҳам буд, лекин то ин дараҷа набуд. Мо
албатта ҳамаи қувваҳое, ки дар ҷумҳурӣ дорем барои
ҳал кардани ин масъалаҳо истифода бурда истодаем,
аммо ман фикр дорам, ки дар оянда ҳамаи қонунши-
носоне, ки дар мо ҳаст, инҳоро ҷамъ карда, бо ҳамро-
ҳии онҳо, бо ҳамроҳии корҳои бехатарй, бо ҳамроҳии
Вазорати к$рҳои дохилй як программаи муқаррарӣ
тартиб дода, онро бо указ тасдиқ карда, албатта ҳал-
ли онро ба даст оварем. Барои чй то имрӯз ин корро
накардем? Барои он ки ману шумо дар Шӯрои Олй
ин ҳуқуқро надоштем. Ҳуқуқ надоштем. Раиси Шурой
Олй ҳуқуқ надошт. Мо барои чй ҳозир масъалаи пре-
зидентамонро мондаем? Барои он ки ҳамаи ин мась-
алаҳо бояд дар як даст бошанд, дар як ҷо ҳал карда
шаванд. Мо ба ҷои ҳал кардани ин масъалаҳо байни

134
худ, байни Шӯрои Олй, байни Шӯрои Вазирон заду-
хӯрд карда истодаем. Ин нодуруст аст. Дар бораи он
«и барон чй солҳои пеш барон тайёр кардани ҷойҳои
корй ҳидмат накардед. Даҳ соли охир ҳозир ба ҳисоби
миёна иловагй аз сесад ҳазор ҷойҳои иловагй пайдо
шуд дар республика. Ин худ аз худ пайдо шуд ё не?
Албатта, аз сабаби кор кардан, аз сабаби чорабинй
кардан ин ҷойҳо пайдо шуд. Шумо ҳамчун вазир нағз
медонед, ки то соли 1982—85 аз иттифоқ барои ҷум-
ҳуриҳо сохтани корхонаҳои майда иҷозат набуд. Мо
х,ақ надоштем инҳоро сохтан. Аз соли 1982 cap карда,
мо ин масъаларо бисёр сахт монда, хусусан баъд аз
-соли 1985, ки пленуми апрелй гузашт, ба ин кор роҳ
куш ода шуд. Мо ин корро ҳозир давом дода истодаем.
Зиёда аз 87 корхонаҳо дар қишлоқҷойҳо пайдо шуд.
Дар оянда аз ин ҳам бисёр карданамон лозим аст...»

Суолу ҷавоб муддате идома ёфт. Қаҳҳор Маҳкамов
дамчун морбоз намояндагони халқро боз афсун кард
©а ба сари дастгоҳи президента Ҷумҳурии Тоҷикистон
кишаст.

НАЗАРШОЕВ ПУШАЙМОН ШУД

Дар давраи президентиаш Каҳхор Махыямпк мш-
лаігатро оа вартаи ҳалокат овард. Худ медонист, ки
«мруз ё фардо мардум уро аз сари қудрат дур мекунад.
Зимнан дар ҳама ҷ<? кадрҳои худро новобаста ба лаё-
қаташон ба вазиф<£рвд рав^анин таъин ва барои оян-
даи серу пури худ замина тайёр мекард. Ба замми
ин, дар давраи ҳукмрони мутлақ буданаш аз ононе, ки
тарафдори ӯ набуданд, бо ҳар роҳу восита қасос ги-
рифт: Дар муддати кӯтох миёни гяяҳо нафар кадрхои
бодаёқа^ги чумҳуриро шикает.

Хушбахтона, баъди муддате рӯҳан заиф будани
Маҳкамовро ҳатто ҳамшаҳриён ва ашхоси дар сессия

135
президент пешниҳод карда, эҳсос намуда аз у ру ме-
гардонидагй шуданд. Аммо барои қарори мусбй қабул
/ кардан аллакай дер туда буд: Якум. Иқтисоди То-
I ҷикистон пурра ба футур рафта буд. Дуввум. Кадр-

1ҳои роҳбарикунанда худ дар корхонаю муассисаҳо бе-
назоратиро эҳсос карда, ба талаю тороҷи молу амволи
давлат даст заданд. Саввум. Касе барои барқарор кар-
дани алоқаи иқтисодию фарҳангии Тоҷикистон бо ма-
молики муштаракулманофеъ кӯшише ба харҷ намедод.
Чаҳорум. Киса ва дастурхони мардум аз пулу маводи
рӯзғор холӣ шуда буд. Панҷум. Дуздию ғоратгарии
мансабдорони ҷумҳуриро дида, миёни мардум ҳам дуз-
дию авбошй авҷ гирифт. Тоҷикистон ба вартаи номаъ-
луми хатарноке фурӯ мерафт, ки касе аз сиёсатмадо-
рон қудрати баҳои арзанда додан ё қушиши аз ин вар-
та раҳо кардани онро надошт.

Ҳамин тариқ, касе ки дар сессияи чоруми даъвати
дувоздаҳуми Шӯрои Олии Тоҷикистон Қ. Маҳкамовро
дастгирӣ карда ба арши аъло бароварда буд, дар сес-
сияи ҳафтуми Шӯрои Олӣ даъвати дувоздаҳум тавсия-
ҳои худро бозпас гирифт. Ҳоло як пораеро аз мубоҳи-
саи ҳамин сессия пешниҳоди хонандаи гиромй мегар-
донем, то худ қазоват кунад ва хулоса барорад.

Назаршоев М. «Мӯҳтарам депутатҳои халқ, мӯҳ-
тарам президент, мӯҳтарам раиси Шӯрои Олӣ. Сесси-
яи Шӯрон* Олй имрӯз дар чунин вазъияти мураккаби
иқтисодй ва иҷтимоие гузашта истодааст, ки масъа-
лаи ниҳоят вазнин ва ниҳоят #ӯҳимтаринро-такдири
халқи Иттифоқи Советй ва ҷумҳурии моро кӣ ҳал ме-
кунад?

Ҳаминрр қайд карданй ҳастам, ки амалиёти суи-
қасдчиёне, ки табаддулоти давлатй, зиддиконституци-
ониро карда буданд, барбод рафт. Суиқасди онҳо пеш
аз ҳама барои он барбод рафт, ки қувваҳои демокрагй
ягонагии худро дар мубориза ба мукобили реакция

< 136
ва фашизм нишон доданд. Қувваҳои демократии мам-
лакат умуман, демократияи федерасияи Россия, мах-
сусан мардонагй, устуворй, далерй нишон доданд, ки
мо бори дигар ба онҳо ҳамду сано мехонем ва изҳор
мекунем, ки дар бораи пеш бурдани иқтисодиёту иҷ-
тимоиёти мамлакати мо мубориза мебарем. Ҳаминро,
мӯҳтарам депутатҳо, ман қайд карданй ҳастам, ки дар
ин ҷо то худи ба ҳамин масъала шурӯъ кардан депу-
татҳо талаб карданд, ки ба роҳбарони республика
дар ҳамин сессия аз нуқтаи назари фаъолияти онҳо
баҳо додан даркор аст. Ман барои ҳамин зарур ме-
шуморам, ки фикри худро дар ин масъала изҳор на-
моям.

Бисёрии депутатҳо дар ин ҷо медонанд, ки ман яке
аз депутатҳое будам, ки Қ. Маҳкамовичро дар ҳамин
до, аз минбар баромад карда, дар ҳамон давра, якуми
декабри соли гузашта мувофиқи он ҳиссагузории вай,
ки дар солҳои пеш буд, эҳтирому ҳурмат намуда, ман
чунон таърифу тавсиф кардам, ки агар росташа гӯем,
ба қуллаи осмони ҳафтум бардоштам. Ман чунин ме-
шуморидам, ки ин як гарави асосй барои тараққиёти
минбаъдаи республика, барои беҳтар намудани кор,
барои минбаъда кори республикаро ба дараҷаи баланд
бардоштан аст. Вале ҳаёт, зиндагонӣ, тараққиёти им-
рӯзаи ҷумҳурии мо бори дигар тасдиқ мекунад, ки
ин чизҳое, ки ман изҳор кардам, хато будааст. Барои
ҳамин аз депутатҳо илтимос мекунам, ки барои ин
хизмати хуШТа~~русқо мегуянд, ман ҳамин хизмати
хуконае, ки карда будам, аз шѵмо илтимос мекунам,
кимаро бахінянл- Охир пяп зярфи 9 мох баъл аз оне.
ки президент интихоб шуданд, дар зарфи 9 мох кор-
ҳои иқтисодй, сиёсй, мадании республикаро беҳтар
кардан мумкин буд. Ман ҳеҷ вақт дур пестам аз рес-
публика, ман медонам вазъияти республика бисёр му-
раккаб аст, бисёр қин аст, пулро аз иттифоқ барои

137
мо намедоданд, вале ба ҳамаи инҳо нигоҳ накарда„
аз худи дохили республика тамоми имкониятҳои мав-
ҷуда будагиро агар шуду дурустакак ба таври васеъ
чуқур маънидод мекардем, аз ин бӯҳрони иқтисодии
имрӯза беҳтар зиндагонй мекардем. Вале мо ин корра
карда натавонистем. Бигузор, ки худи Президент дар
ҳамин ҷо худашон гӯянд, ҳар як депутат, чунон ки аз
минбар рӯзи гузашта рафиқ Латифй баромад карда
буданду гуфта буданд, худашон хулоса бароранд, дар
бораи кори ояндаи худашон фикр кунанд. Ман инчу-
нин дигар мехостам, ки дар бораи фаъолияти девони
вазирон қайд карда гузарам.

Рафиқ Ҳаёев Иззатулло мумкин ин нас фаромӯш
карда бошанду ман дар имтиҳони давлатй аз ин кас
имтиҳон қабул кардагӣ, инҳо фаромӯш кардагй ҳас-
танд, аммо ман фаромӯш кардагй нестам. Лекин ин-
ро барои чй гуфтам, барои он гуфтам, ки он муалли-
ме, ки фахр мекунад, ки шогирди вай аз ҷиҳати ҳам
илму ҳам маданияту ҳам роҳбарият гузарад, дар масъ-
алаи вазифа аз мо гузаштанд. Бисер фахр мекунем*
вале чй хела ин вазифаро идора мекунанд, чи хелэ
кору бори Девони вазирон дар шароити имрӯза мав-
ҷуд аст, ба фикри ман шарҳе намедиҳам, ҳамаи де-
путаткой дар ҳамин ҷо менишастагй медонанд, ки аз
ӯҳдаи кор'намебарояд, охир магар ҳамин ran шуд,
ки ман текс^ро мондам, бе текст ran мезанам, ман ҳа-
минро қайд^карданӣ ҳастам, ки шумо бубинед, ки дина
аз ҳамин ҷо раиси Девони вазирон изҳор мекунанд, ки
гуё дар Масков буданду бгтигон идораи калонтаришг"
давлатӣ ба воситаи телефон муроҷиат карда намета-
вонйстанд. То ки вазъиятро фаҳманду аз он ҷо бмйда ‘
дар рестгубл^ки яшн кир кунанд. -ё ки ба-воситоп то
лёфон ба ин ҷо хабар диҳанд. Имрӯз гуфтанд, ки ра-
фик С. Насриддинов чунон хизматҳое кардааст, ки пар-
ламента Россия аз хизматҳои ин кас миннатдор ҳас-
танд, аз ин ҷо аст, ки рафиқ С. Насридиднов дар Маскав
ҳар чи набошад ҳам андак-мундак аз ҳамин ҳодисаҳо
хабардор будагй аст. Барой ҳамин ба воситаи рафиқ
Насриддинов ба воситаи дигар каналҳо ҳамин масъ-
аларо фаҳмида ба Душанбе баргашта, чорабинии кон-
кретй меандешиданд ин нағз намешуд. Ба фикрам, нағз
мешуд. Вале накарданд...».

Назаршоев М. «Мана ҳаминро ба ҳисоб гиред, рафи-
қон, вазъияти хоҷагиро дар худи сессияи гузашта де-
путатҳо талаб карданд, ки дар рузҳои наздиктарин
муҳокима карда шавад. Ин масъала муҳокима нашуд.
Бо гуноҳи кй ин масъала муҳокима нашуд? Аз афти кор,
бо гуноҳи худи Девони вазирон. Вазъиятро бинед, ду-се
факту рақам. То худи якуми июл дар республикаи мо
саршумори ҳайвони шохдори калон 19,4 ҳазор, хук
67 ҳазор, бузу гӯсфанд 121 ҳазор, парранда 1 млн. 85
ҳазор кам шудагй аст. Ман боварй дорам, ки ин на
бо гуноҳи ин кас ҳамааш, лекин бо гуноҳи ин кас ба-
рон он, ки дар маҳалҳо ташкилотҳои даркорӣ, ки дар
зери роҳбарии инҳо кор мекунанд, онҳо ягон корро
пеш набурда истодаанд. Барои ҳамин ин камбудиҳоро
зиёдтар намегӯям. Аз ин ҷо хулоса мебарорам, ки
дар соҳаи хоҷагй, дар соҳаи саноат бошад 117 млч.
сӯм пул камтар истеҳсол карда шудагй аст. Фарз кар-
дем, ки 10 млн., 30 млн., 50 млн. камтар мешуд, лекин са-
бабаш дар чист, сабабҳо бисёр ҳастанд. Лекин сабабро
накофта ба ҳамин ҷавоб додан даркор. Хулоса ҳамин,
ки рафиқ Ҳаёев, агар мард бошад, мард барин дар ка-
мин ҷо баромад карда, фикру мулоҳизаҳои худро гӯяд.
Масъалаи дигар ин масъалаи муносибат ба партияҳои
гуногун. Ман дар бораи партияҳои гуногун як-ду су-
хан мегӯям. Якум, ин ки ман худам коммунист 38 сол
боздар дохили ҳамин партия, мурдаи ман ин партия
катӣ меравад. Лекин он маъно надорад, ки бояд кӯр-
кӯрона, на ба таври эҷодй, ба рафти тараққиёти ҷамъ-

139
ият нигоҳ кардан даркор аст. Мо ҳозир ҳар рӯз ние-
бат ба партиям демократѣ нисбат ба хдракати созмониг
«Уастохез», чунин гапхое мезанем. ки гуе ки инхо ягон
ЧЙЗ нестанд> аз ласти инхо ягон чмшімёВиёяд;' ba ин-
ҳог-нигоҳ кардан даркор нест. инхопо Ітастгипй кяпяяи
даркор нест. Ман чунин мегѵям. чѵноне~кй кйтптя-кт-
дар таваллѴя мешавяд. яз гяхітряяііі ядпяп тл ѵуп'й
сииин 7 солагй, "баъд оа мактаб меоавад.' дар~'с~интг
ІЬ солагй паспорт мегираду гражданинѣ сосиалйстй"
давлат мешаваД, инчунйіГ ин партияхо, ин харакатхо.
инҳо ҳозир гражданини махсус іыудагй астанд. ДизОи
коммуниста, ки ҳозир мегуянд нест мешавад,"ин нест
намешавад, лекин вайро дигар кардан даркор ва да-
мин партияҳои гуногуне, ки вуҷудият доранд, бо як-
дигар алоқаи зич банданд. Як программаи мӯътадилро
созанд ва аз бӯдрони сиёсй мамлакати моро умуман ва
ҷумҳурияти моро мадсусан кашида бароранд. Ғайр-
аз ин, даминро қайд кардан даркор аст, муносибатро
нисбат ба дину диндорон дигар кардан даркор аст.
Мо то вақтдои охир, то ба дамин дараҷа расидем, ки
ба Қуръони тариф иҷозат намедодем, ки ба забони то-
ҷйкию форси чоп карда шавад. О ин чй бадбахтй, дин
як қисми таркибии маданияти халқ аст. Барой чи ма-
данияти худро, тараққиёти маданияти худро, ба раф-
тори маданияти худ, ба ояндаи маданияти худ халал
мерасонем? ^Дар ин масъала оё дар хотир надораяд.
Дар ин ҷо коммунистон, дар солҳои 30 на ин ки Куръ-
они тариф, балки асарҳои классикони адабиёти то-
ҷик, монанди худи Мавлоно Румй, Н. Хисрав ва ди-
гарҳоро сӯзонданд. Ва мо гӯё, ки революцияи мада-
ниро гузаровидем. Барой ҳамин ба ин масъалаҳо диқ-
қати махсус додан даркор, барои минбаъда ба ҳамаи
кувваҳои сиёсй, динй, ба он нигоҳ накардан кадом дине„
ки бошад қувваро якчоя карда, республикаро аз бӯх-

140
рони ҳаминрӯзаи иқтисодиву сиёсй барорем. Раҳмат
ба диққататон...»

Раис: Сухан ба депутат. Соҳибназаров.

Соҳибназаров А: «Оқилони олам гуфтаанд: маҳкум
кардани таърих бехирадист. Аммо донистани гузашта,
дидани имрӯза ва пешгӯии ҳаводиси оянда маърифатест,
ки ба ҳар яки мо муяссар нашуда истодааст. Биёед ба
таърихи пас аз Инқилоби Октябри ҷумҳуриамон назар
андозем.

Шиори Инқилоби Октябри соли 1917 пеш аз ҳама
ин буд: замин ба деҳқон, завод ба коргар, озодию ба-
робарию бародарй. Аммо ин шиор амалй шуд? не!

Сабаб чист? Сабаб дар он аст, ки инқилобчиён таъ-
рихи тамаддуни миллатҳоро, ки ҳазорсолаҳо умр дошт,
ба инобат нагирифтанд. Гузашта аз ин, фикру мулоҳи-
заҳои фидоиёни ҳақиқии инқилоб, касоне ки мехостанд
ба ғайр аэ ақидаи болшевикон боз ақидаи сосиал-
демократҳо, сосиал-христианҳо, кадетҳо, исломиён ва
ғайра бо ҳам зӯр зада, як давлати воқеан демократа
ба вуҷуд оранд, ки .озодию бародарию баробарии ҳа-
қиқӣ таҷассуми он бошад, амалй нашуд. Ғалабаи ш-
ҳизбӣ ба ҳамаи дастовардҳои Октябр теша зад ва гу-
рӯҳҳои хурди коммунистон соҳибмансаб шуданд.

Суханони пайғамбаронаи анархист Бакунин, ки со-
сиализмро инкор намекард ва 50 сол пеш аз Инқило-
би Октябр гуфта буд, ҳақ баромаданд. У таъкид кар-
да буд, ки «Диктатурам пролетариат ҷамъияти комму-
нистонро ба ҷамъияти аблаҳон ва гурӯҳи мансабдорон
оварда мерасонад...».

Ба ҳамин минвол, дар ин сессиям ҳақиқатан таъ-
риҳй мубоҳиса миёни тарафдорон ва муқобилони Қаҳ-
ҳор Маҳкамов авҷ гирифт. Як муддат ҳам тарафдо-
рон ва ҳам муқобилони вай ҳамфикрй зоҳир карданд.
Ман дар гӯшае нишаста ба андеша фурӯ рафтам.
Пештар фикр мекардам, ки бисёре аз депутатҳои халқ

141'
бо сабаби нарасидани донишҳои сиёсй ба хатогиҳо ва
ҷудоиҳо роҳ медиҳанд. Акнун фаҳмидам, ки ҳар як
депутата халқ ба дараҷаи кофй манфиати худро сар-
фаҳм меравад, агар лозим шавад, қарори оқилона ба-
роварда метавонад.

Ин ҷо ман боз аз як чиз ҳазар кардам. Чаро ҳама
тарафдорони Қ. Маҳкамов, ки лаганбардорони ӯ бу-
данд, бо шарофати ӯ соҳиби пулу молу мансаб шу-
данд, яку якбора 360 дараҷа аз ӯ рӯ гардониданд? Боз
кадомин қувва миёни онҳо кор бурд, боз чй моҷарои
сиёсиро бархезонданианд, ки мо онро намедонем? Боз
чй бозии маҳалгароие моро дар пеш аст, ки то кунун
сарфаҳми он намеравем? Боз кадомин филро ба сари
ҳокимияти Тоҷикистон бароварданианду моро фиреб
медиҳанд?...».

ОҒОЗИ МАРҲИЛАИ ХУНИН

Дар сессиям 7-уми Шӯрои Олии Тоҷикистон даъ-
вати 12-ум Қаҳҳор Маҳкамов аз- вазифаи Президента
сабукдӯш гардид. Намояндагони халқ, ҳатто аз вилоя-
ти Ленинобод муқобили ӯ баромадҳои тезутунд кар-
данд.

Сессия сабабҳои ҳатман ба истеъфо рафтани Қ.
Маҳкамовро йн тавр шарҳ дод:

— Нодуруст ҷо ба ҷо кардани қувваҳои истеҳсол-
кунандаи мащіакат. Яъне, сохтмони бештари корхона-
ҳои истеҳсолкунанда дар шимоли ҷумҳурӣ в а афзоиши
шумораи бекорон дар қисмати ҷануби кӯҳистон;

— Дар саросари шаҳру навоҳии Тоҷикистон беш-
тар таъин гардидани кадрҳои роҳбарикунанда аз ҳи-
соби кадрҳои аодаи шимоли ҷумҳурй;

— Ба вуҷуд омадани дилсардй миёни деҳқонон
нисбат ба меҳнат ва амсоли инҳо...

Баъд аз сари қудрат рафтани Қаҳҳор Маҳкамов

142
Қадриддин Аслонов хӯҷаини мутлақи Тоҷикистон шуд.
Яъне, ҳам раиси Шӯрои Олӣ ва ҳам иҷрокунандаи ва-
зифаи Президенты ҷумҳурӣ. Ҷои зикр аст, ки намоян-
дагони халқ бояд ба чунин хатогии дағали сиёсй роҳ
намедоданд. Зеро паси дастгоҳи пуриқтидори давлатй
мебоист шахси хеле босаводу хирадманд ва сиёсатма-
дори пухта менишаст. Аммо ин дафъа ҳам тақдири оян-
даи мамлакатро овоздиҳии депутатҳо ҳал кард. Яъне,>
кадом гурухи мяхалгаоое. ки шѵмораи бештар лошт.
ғалаба кард.

ічасе ғамӣ якпорчагии Точикистонро намехӯрл, бя.п-
ки ҳама {ин барҳақ дуруст аст!) андеша мекярл. ки
бтг чи cypa'i—пдхтШндаи худро сари тахт шинонап ва
халТігуду'ҳам хешу ақраоои хѵдро соҳи^ГУязифя ку
над. даромади шахсии ҳар як шахс^зманфиати чо-
мёаи барҷомонда болотар меистод.

Ҳамин тариқ, шахси аз сиёсат дур ва дар кори дав-
латдорй ноболиғ — Қадриддин Аслонов ба сари ҳо-
кимият омад. Зимнан тамоми риштаҳои давлатдорӣ
ба ихтиёри ӯ рафтанд. Чи тавре ки дар халқ мегӯянд
«Ҳар кас медонисту дави аспаш». Пеш аз ҳама чунин
парешонӣ ба манфиати балвогароне буд, ки худ ме-
хостанд минбаъд ҳокимиятро ба даст гиранд.

Дар ин давра ҳайкали Ленинро бешарафона чаппа
карда ба воситаи телевизиони Тоҷикистон нишон до-
данд. Бо ин бори дигар чаҳолатпешагии гурӯхи бо
ном демократа Тоҷикистонро нишон дод, ки кисми
зиёди онҳо чанде пеш узви ҳизби коммунист ва тавас-
сути билета ҳизбй соҳиби обрӯ, мансабу пулу мол ту-
да буданд.

Рӯзи 23 сентябри соли 1992 тарафдорони Раҳмон
Набиев дар ҷои ҳайкали сарнагуншудаи В. И. Ленин
митинги серодам оростанд, ки минбаъд онро «Митинги
коммунистов» номиданд. Бояд тазаккур дод, ки на ҳа-
маи иштирокчиёни ин митинг коммунистон буданд.

1

на
Мардум, ки беш аз ҳафтод сол аз ҳокимияти Шӯравй,
аз Ленин некиҳои зиёд дида буданд, дар ин ҷамъомад
ҳамчун нишони эътироз гирд омада, ақидаҳои худро
иброз доштанд. Дар митинг сухани бисёре аз боби бео-
добӣ, бераҳмй ва бешафқатии і ононе, ки нисбати ҳай-
кали Ленин раво дида буданд, гуфта шуд.

Тарафдорони демократҳо аз ин муҳокимарониҳо
хеле ба ғазаб омаданд. Митингҳои хурд-хурди ҷавобӣ
сурат гирифтанд, ки шиори онҳо чунин буд: «Раҳмон
Набиев бояд раиси Шӯрои Олӣ шавад!» Ҳамин тавр
ҳам шуд. Дар як муддати кӯтоҳ сессияи ғайринавба-
тии Шӯрои Олии Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум бар-
гузор шуд. Сессия Қадриддин Аслоновро бекор ва
Раҳмон Набиевро раиси Шӯрои Олӣ, иҷрокунандаи
вазифаи Президенти Тоҷикистон интихоб кард. Гирди-
ҳамоӣ ва гуруснанишиниҳои эътирозй аз ҷониби му-
холифин низ дар ин давра авҷ гирифт.

Талаботи гуруснанишинон ва митингчиён хеле чид-
дй буд;

— Ба қайд гирифтани ҳизби наҳзати ислом.

— Муваққатан боздоштани фаъолияти ҳизби ком-
муниста Тоҷикистон.

— То анҷоми маъракаи интихобот катъ кардани
ваколати раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон Р. Набиев.

— Ҷазо іГагирифтани ягон нафар аз иштирокчиёни

митинг.

Баъзан да$ назди комиҷроияи шаҳри Душанбе гу-
рӯҳи начандон калони одамон митинг барпо мекар-
данд, ки ба муқобили митинги коммунистон буд. Дар
ин гирдиҳамой раиси Комиҷроияи ГПӯрои намоянда-
гони халқи шаҳри Душанбе Максуд Йкромов, раиси
ҷунбиши мардумии «Растохез» Тоҳири Абдуҷаббор,
роҳбари ҳизби демократи Тоҷикистон Шодмон Юсуф,
ҳизби ғайрирасмии наҳзати ислом М. Ҳимматзода ва
боз дигар ҷумбишҳои мардумӣ иштирок менамуданд.

1144
Мақсуд Икромов Раҳмон Набиевро нағз намедид.
Чуноне ки маълум аст, ҳанӯз дар яке аз сессияҳои нав-
батии Шӯрои Олӣ нисбати программам инкишофи шаҳ-
ри Душанбе Мақсуд Икромов баромади хеле сахт кар-
да буд. Ӯ ин барномаро «авантюриста» ва «иҷронашл-
ванда» номида буд.

Раҳмон Набиев ҳамчун намояндаи халқ дар баро-
мадаш гуфтаҳои Мақсуд Икромовро инкор намуд ва
гуфт, ки агар ин барнома «авантюриста» бошад, пае
президента мӯҳтарами мо — Қаҳҳор Маҳкамов ва ха-
ма ҷонибдорони ин барнома авантюристанд. Баъди му-
ноқишаҳои зиёд мѵносибати Рахмон Нябиев.—ки он
|*вақтҳо раиси Чамъияти хифяи тябиати—Тснщкцстон
будГ^гМаксуд ИкромоІГхеле бад шѵд.

Рузи дигар митинги назди Кумиҷроия ба назди
Шӯрои Олӣ гузаронида шуд, ки хеле ҳам серодам буд.
Ҳама роҳҳо,. гулгашту хиёбонҳо, пайроҳаҳо баста ту-
да, ягон воситаи нақлиёт аз кӯчаи марказӣ ҳаракат
карда наметавонист. Ин митинг то 7 октябри соли 1992
идома ёфт.

Раҳмон Набиевро, ки асосан қувваҳои демократй ва
ҷумбишҳои мардумй ба зинаи олии давлатдорй баро-
варда буданд, баъди раиси Шӯрои Олй интихоб шу-
данаш, яку якбора муқобил баромаданд. Нисбати ӯ
|калимаҳои «бадмаст», «бемасъулият», «маҳалчӣ» ва
амсоли инҳоро кор мефармуданд. Шояд ин боз як му-
аммои навбатии ҷумбишҳои мардумй буд, ки дигарон
сарфаҳми кушодани он намерафтанд? Шояд як қатор
пешвоҳои демократ ва ҷумбишҳои мардумии ҷумҳурй
худ қаваси президент шуданро доштанд?

Дар хамин митинг чанде аз занон бо сарварии Гул-
рухсор Сафиева муддате гуруснанишинй карданд. Чу-
нин гуруснанишиниҳо дар як қатор шаҳру навоҳии
мамлакат муддате чанд идома ёфтанд. Сарфи назар
аз довталабон ҳар кй мехост номзадии худро ба ҳайси

10-674

145
президента Точикистон пешниҳод мекард. Ҷумҳурй дар
давраи маъракаи пешазинтихоботй тамоман бесоҳиб
монда буд гӯем ҳам, хато намекунем.

Раҳмон Набиев, ки раиси Щӯрои Олй интихоб ту-
да буд, ба ин қаноат накарда, Президента мамлакат
шудан хост Ҳадалимкон дар шаҳри Душанбе штаби
марказии тарғиби Президенти ояндаи мамлакати со-
ҳибистиқлоли тоҷикон — Раҳмон Набиев таъсис ёфт,
ки роҳбарии онро Сафаралй Кенҷаев ба ӯҳда дошт.
Сабқати сиёсй миёни демократҳо, ҷумбишҳои марду-
мии «Растохез», «Рӯ ба рӯ», «Лаъли Бадахшон» ва
ҷонибдорони Раҳмон Набиев хеле авҷ гирифт.

Раҳмон Набиев дарҳол дар шаҳри Кӯлоб штаби
1тарғиботии худро таъсис дод, ки дар ҳайати он кор-
манди шоистаи фарҳанги ҷумҳури Қурбон Зардаков,
Сангак Сафаров, Рустами Абдураҳим, намояндаи халқ

Ідар парлумон хоҷй Ҳайдар Шарифзода ва боз чанде
дигарон шомил буданд. Гурӯҳи мазкур хеле ва хеле
тарғиботи сахт мебурд.

Ҷонибдорони Раҳмон Набиев ва Давлат Худоназа-
ров ҳатто тӯю тамошо, маъракаҳои худой ва ҷаноза-
ҳоро истифода бурда, номзадҳои худро тарғиб мекар-
данд. Ҳатто дар баъзе тӯю тамошоҳо миёни тарғибот-
чиёни мухталиф ҷангу ҷанҷолҳои зиёде pyx медод.

Масалан-' хунарманди мардумй Давлатманд Холов
вақте ки ітасарашонро тӯй карданд, дар он маърака
Артиста Шоистаи Точикистон Убайдуллоҳи Раҷаб ба-
ромад карда аз ҳозирин бо исроркорй хоҳиш кард, ки
агар касе ӯро эҳтиром кунад, пас бояд барои Давлат
Худоназаров овоз диҳад. Зеро ояндаи Точикистон бе
роҳбарии Давлат Худоназаров маъние надорад

Ин ташвик ба лонаи замбӯр чӯб халонданро ме-
монд. Гурӯҳи бо сарварии Қурбон Зардаков бошад, ка-
риб буд Ӯбайдуллоҳи Раҷабро лату кӯб кунад. Чунин

146
тарафкашиҳо қариб дар хама мянотики чѵмѵурй ry-
рат гирифта Оуданд.

Асосан муносиОат дар ҷумҳурй аз кашмакашиҳои
қозии ҷумҳурй Акбар Тӯраҷонзода ва қозии мусулмо-
нони Қӯлоб хоҷӣ Ҳайдар Шарифзода вайрон шуда буд.
А. Тӯраҷонзода ҳар қадар хост хоҷй Ҳайдар Шариф-
зодаро аз вазифа дур кунад, натавонист. Зимнан мак-
сад гузошт, ки дар шаҳри Кӯлоб боз як масҷиде бар-
ію созад ва ҳатман дар он намояндаи худро қозй таъ-
ин кунад ва агар лозим шавад бо дасти як нафар кӯ-
лобй кӯлобии дигарро фишор оварад. Чунин кӯлобӣ
ёфт шуд — Мулло Абдурахим. Мѵлло Абдураҳиме, ки
пеш дар Иттиҳодияи пунбатозакунии шаҳри Кӯлоб
фаъолият мекард, эмомхатнби масҷиди нави ҷомеъ ва,
баъдан бо фармони Акбар Тӯраҷонзода, қозии мусул-
монони вилояти Қӯлоб таъин шуд.

1'уруҳи ҳоҷи Ҳайдар Шарифзода гурӯҳи мулло А6-
дураҳимро «ваҳҳобӣ» ном ниҳод ва ин ном дарҳол дар
саросари вилояту ҷумҳурй паҳн шуд. Сохтмони масҷи-
ди навро барон тарафдорони Мулло Абдураҳим шай-
хи Камол ба ӯҳда мегирифт. Шайхи Камол одами даст-
печ ва корозмуда бошад ҳам, саводи казоии илми ис-
лом надошт. Баръакси ин ӯ хеле зирак, тафриқаандоз
буд, қариб дар ҳама вазъиятҳои ногувор аз об хушк
мебаромад. Акнун ин ду гурӯҳ миёни ҳам ба рақобати
сахт пардохтанд. Ҳатто баъзан дар ҷанозаҳо корду
таёқкашӣ сурат мегирифт, ки он аз омад-омади ҷанги
фардо дарак медод. Аз ҷанҷолу хархашаҳо, бӯю тафи
хун ва борут ба машом мезад.

Ҳамин тавр, вақте ки маъракаи пеш аз интихоботии
Р. Набиев, Д. Худоназаров ва дигар номзадҳо cap
шуд, хоҷй Ҳайдар Шарифзода тарафдори Раҳмон На-
биев гардид. У дигар роҳи пас гаштан надошт. Зеро
агар Давлат Худоназаров ба сари кудрат меомад,
ҳатман Акбар Тӯраҷонзода аз хоҷй Ҳайдар Шариф-

147
зода касоси худро мегирифт. Ягона роҳ Раҳмон На-
биевро ба сари ҳокимият баровардан ва аз фишору
беобрӯй эмин будан буд.

Зимнан, ҳоҷӣ Ҳайдар Шарифзода тамоми марду-
ми Кӯлобро ба тарафдории Рйҳмон Набиев ҳидоят на-
муд. Хатто як гурӯҳи калони тарғиботчиёни кӯлобй ба
вилояти Ленинобод рафта, мардумро ба тарафдории
Раҳмон Набиев даъват намуданд. Дар ин давра шахр-
ҳои Хӯҷанду Кӯлоб бародаршаҳр эълон карда шуданд.

Дар давраи кашмакашиҳои сиёсй ба унвони Прези-
денти СССР М. С. Горбачев телеграммаҳои зиёде раф-
та расиданд. Дар онҳо гуфта мешуд, ки дар Тоҷикис-
тон демократия помол ва ҳуқуқҳои инсон риоя наме-
шаванд. Ҳатто якчанд нафар аз тарики телевизиони
маркази низ баромад ҳам карданд.

М. С. Горбачев зимни талаботи муаллифони нома-
ҳои таъҷилй ба Тоҷикистон Анатолий Собчак ва ака-
демик Велиховро фиристод, то ки минбаъд пеши рохи
низоъҳоро бигиранд ва миёни гурӯҳҳои мухталиф як
навъ созишномае ба амал биёранд. Ед дорам, ки Ана-
толий Собчак аз Раҳмон Набиев пурсида буд;

А. Собчак: Бигӯед, ки кадом талаботи митингчиён
ноҳақ аст?

Р. Набиев; — Ҳама чизе, ки мегӯянд қобили қабул
аст ва мо мукобил нестем.

А. Собчак: — Агар мукобил набошед, пас чаро ин
ҳизбу ҳара&атҳоро ба қайд намегиред? ё худ ҳукумат
вобаста ба ин ҳизбу ҳаракатҳо ягон барномаи мушах-
хас дорад?

Р. Набиев: — Мо чунин барнома надорем ва му-
кобил ҳам нестем.

А. Собчак — Пас онҳоро дастгирй кунед!

Академик Велихов низ гуфтаҳои Собчакро дастги-
рй кард.

Азбаски сессияи Шӯрои Олӣ муваққатан мавкуф

148
гузошта туда буд, рӯзи дигар корашро идома дод в а
хама талабу дархости намоишгаронро кабул ва конеъ
гардонд. Яъне, фаъолияти ҳизби коммунисти Тоҷикис-
тонро то анчоми тафтишотй Прокѵратѵраи СССРЧиантГ
карда, ҳизби наҳзати исло^Гбарои фаъолияти озодо^

н~а~ дар каламрави Іочикистон ҳуқук пайдо намуд.
Давлат Усмон ва М. Ҳимматзодачар сессия чун на-
мояндаҳои ҳизби наҳзати ислом иштирок карданд.

Дар ин чо ҳам муколамаи тезу тунд ва ҳатто му-
ноқишаи ошкоро миёни тарафдорони А. Тӯраҷонзодаю
Ҳайдар Шарифзода авҷ гирифт.

Ҳайдар Шарифзода дар баромадаш чанд нуқоте
аз Қуръони маҷид тиловат карда таъкид намуд, ки:
парвардигор ба ягон ҳизбу ҳаракатҳо мӯҳтоҷ нест.

То анҷоми маъракаи интихоботи Президент райею
Шурой Олй Раҳмон Набиев ваколати вазифаи худро
катъ кард, Ҳокимият муваққатан ба дасти ҷонишини
раиси Шӯрои Олй Виктор Иванович Приписнов гу-
зашт. Таърихи Тоҷикистон чунин парешониро ҳаргиз
надида буд. Дар ҳамин сессия миёни митингчиён в а
Шӯрои Олй созишнома қабул шуд, ки вобаста ба он
то анҷоми маъракаи интихоби раиси чумҳур, дар ка-
ламрави мамлакат ягон митингу намоишҳои эътирозй
нахоҳад шуд.

Номзадхо ба вазиФаи раиси чѵмхѵо Раҳмон Наби-
ев (Хучанд), Давлат Худоназаров Шомир'). А. Н.
МахсумоТГ (Ғарм), Бӯрихон Салимов (Кӯлоб), Ҳик-
матулло Насриддинов (КулобУ ва боз чанде дйгарон
баТ^

Чи тавре, ки хонандаи гиромй медонад, ҳар маха-
ли Точи ки стон президентшавандаи худро пешниҳод кар-
да буд. Ин ҳолати ногувор аллакай шаҳодат медод^
ки Точикистон як порча нест ва ба кабилаҳои гуно-
гун бахшу қисмат шудааст. Дар ин маъракаи сиёсй

149
чун дар оина маълум буд, ки даҳшати бо ҳам бар-
хӯрдани қабилаҳои мухталиф наздик аст.

Инро Давлат Худоназаров ва ҳаммаслакони ӯ хеле
хуб дарк карда буданд. Аз ин рӯ, вақте ки Раҳмон f

Набиев дар интихобот ғалаба кард, Давлат Худона-
заров ба суоли мухбирони хориҷӣ ҷавоб дода гуфт,
ки минбаъд ҳам ӯ мубориза мебарад.

Раҳмон Набиев, чунон ки медонем, дар барномаи
пешазинтихоботии худ ваъда дода буд, ки агар халқ
ӯро раиси ҷумҳур интихоб кунад, бо ҳама ҳизбу ҳара- *
катҳои мардумӣ ҳамкории содиқона мекунад. Дар як-
ҷоягй барои гул-гулшукуфии Тоҷикистон кӯшишу ғай-
рат ба харҷ медиҳад. Мутаассифона, вақте ки Раҳмон
Набиев ба сари кудрат омад, на танҳо бо роҳбарони
ҳтгзбу ҳаратсатҳои мардуміі ҳшсштрӣ накард, балки бар-
нимаҳои онҳоро Ьа эътиОор хам нагирифт.

Раҳмон Набиев мебоист пеш аз ҳама сохтори ор-
ганҳои маъмурии худро мустаҳкам мекард, то ки дав-
лат сипари тозабунёд медошт. Мутаассифона ӯ гумош-
таи фишори атрофиёнаш шуд ва ба мансабтақсимкунй
пардохт. Давлату ҳукумат ва, ҳусусан, дастгоҳи Пре-
зидентй бе посбонони содиқ монд.

Баъди раиси ҷумҳур интихоб шуданаш Раҳмон На-
биев аз вазифаи раисии Шӯрои Олии Тоҷикистон даст
кашид. Ба ин вазифа Сафаралй Кенҷаев интихоб гар-
дид. Он ваюг низ раиси девони вазирон Иззатуллоҳ
Ҳаёев буд. 1й. Ҳаёев хислатҳои Раҳмон Набиевро ба
хубӣ омӯхта буд. Медонист, ки дар лаҳзаҳои душвор
Р. Набиев метавонад ҳар як касро ҳамчун сипари *

боэътимод истифода барад ва ҳар гурӯҳи бетарафро
ба гирдоби ҷангу ҷидол кашад. Барҳақ, дар ҳама дав-
®ахо чунин буд. Хама вакт муаммохое анпешида ме-

VU оо гунпут-т гп пируяр ПЯ И V ПИГЭрОН Чавоб-

гар мешѵданл. Хаминро дониста истода Иззатуллоҳ '

Ҳаёев дарҳол ба истеъфо баромад.

150
Аа рѵи анъана мебоист ҳатман дар ин мансаб ягон
нафар кӯлобӣ кор мекард. Зимнан гѵоѵххо чамъѵ гири
ом ада дуру дароз маслиҳату машварат карданд ва ба
хулосае омаданд7~ки раиси кѵмичроияи ТТТӯрпи нямпг
яндагони халқи вилояти Қӯлоб Акбар Мирзоевро ба
хзиси райей “ХГевшіи вазиронТ чумхѵрди Точикистон
интихоб кунанд.

Акбар Мирзоев начандон одами иқтисоддон ва сиё-
сатмадор буд. Барой роҳбарии ҳукумат пеш аз ҳама
ихтисоси давлатдорй доштан зарур аст. Мутаассифона,.
ин сифати олй дар ҳама роҳбарони мо набуд ва нест.

Муддате нагузашта миёни Раҳмон Набиев ва Ак-
бар Мирзоев низ ихтилоф бархост. Раиси Девони ва-
зирон Акбар Мирзоев таклифу дархост ва қарорҳои
қабулкардаи Раҳмон Набиевро қобили қабул наме-
шуморид ва ҳатто рад карда бенатиҷа мемононд. Раф-
та-рафта ин якдигарнофаҳмиҳо қариб, ки ба душма-
нии маҳз табдил ёфтанд. Миёни дастгоҳи раиси ҷум-
ҲУРУ ҳукумат таркиши хеле калоне пайдо мешуд, ки
гӯё тагу бар надошт ва бисёриҳоро ба коми худ фу-
РӮ мебурд.

Оппозиция аз ин парешонй ва саргаронии ду роҳ-
бари бевоситаи ҷумҳурй рӯҳ гирифта, ба муборизаи
беамон оғоз кард. Мутаассифона Сафаралй Қенҷаев^
ки солҳои дароз дар вазифаҳои гуногуни прокурату-
ра, нақлиёт фаъолият дошт, дар ин даври парешонӣ
ва муборизаҳои сиёсй дар атрофи Вазири корҳои до-
хилии Тоҷикистон Мамадаёз Навҷувонов проблема
сохт...

ХАТОИИ САФАРАЛЙ КЕНҶАЕВ

Сафаралй Қенҷаев медонист, ки мардуми Бадах-
шон, Ғарму Кавотегин бе ин хам хао сари чанд вакт
хурӯҷ мекунанд. Боз медонист. ки бапои барафрѵхта-

151
' ни ин гулхан фақат сабаб намерасад. Дар вазъияте,
ки даҳҳо насрар кадрҳои 'бблаёқата ин маҳалҳо бо ин,
ё он баҳона аз сафҳои ҳизби коммунист ронда ва аз
вазифаҳои гуногун сабукдӯш гардида буданд, мебоист
Іба нозукии сиёсат нохун намезад. Балки мебоист роҳ-
\ҳои хеле одилонаи ба эътидол овардани вазъи ҳолро
дустуҷӯ мекард.

Афсус ки ин тавр нашуд ва маҷлиси раёсати Шу-
рой Олй масъалаи фаъолияти генерал Навҷувоновро
дида баромад. Аз ҳама таассуфовараш он буд, ки ин
муҳокимаи хеле ҳузнангез ва нафратовар аз тариқи
телевизиони ҷумҳурӣ намоиш дода шуд.

Баъди пахши ин намоиш ман ба андеша рафтам.
"Ин амали носолимро ё шахсе мекунад, ки иғво ан-
дохтанист ё худ ӯ ягон нияти бадхоҳона дошта бошад.

Дар рафти муҳокимаҳо дар ин ҷаласа масъалаҳои
ҷобаҷогузории нодурусти кадрҳо, тақсимот ва азхуд-
кунии нақлиёти хизматй, аз вазифа суистеъмол карда,
гирифтани манзилгоҳ ва амсоли инҳо баррасй шуданд.
Ба андешаи ман агар рамзй карда гӯем, ин масъала-
ҳоро дар даҳлези Шӯрои вазирон якка ба якка ҳал
кардан мумкин буд. Ин буд аввалин хатоии раиси Шӯ-
рои Олии Тоҷикистон, ки дар оянда беш аз сад ҳазор
нафар одамони бегуноҳ курбон шуданд.

Бигузор, Сафаралӣ Қенҷаев маро маъзур доранд,
аммо ҳамин^авр аст, ки ҳамин тавр аст. Шоир мегӯяд:

Машав ғофил, ки дар боло худо ҳаст,

Ки фардо дӯзаху рӯзи ҷазо ҳаст...

Агар ба мо дурӯғ бошад, пеши худованд гуноҳею
хатое пӯшида намемонад. Бори дигар такрор мекунам,
агар ҳамон ҷаласаи ҳузнангез намебуд, шояд мардум
ба ғазаб намеомад ва вазъият то ба ин дараҷа наме-
расид. Агар хонандаи мӯҳтарам он рӯзҳои пуртаҳлу-
каро ёд дошта бошад, Навҷувонов низ аз телевизион

'152
оид ба маъшуқабозии «баъзеҳо» ибрози ақида карда /
буд. _ _ I

Миёни саркардаҳои қабилаҳо айбҷуи cap шуд. Аз
он рӯз гӯё, ки вазорати умури дохила аз тасарруфи
давлат ва ҳукумати Тоҷикистон баромад. Сафаралӣ
Кенҷаев дар ин таҳаввули нангин саҳми босазо гу~
зошт ва ба Президенты худ хизмати хирсона кард.

Пагоҳии ҳамон рӯз дар назди бинои Шӯрои Олй як-
чанд гурӯҳ тарафдорони Навҷувонов ҷамъ омаданд.
Рӯзи дигар шумораи эътирозчиён даҳчанд афзуд, онҳо
пеш аз ҳама пурра барҳам додани парлумон ва истеъ-
фои С. Кенҷаевро талаб карданд.

Президент Раҳмон Набиев ва Раиси Шӯрои Олии
чумҳурӣ Сафаралӣ Кенҷаев ба ин масъала баҳои ар-
занда дода натавонистанд. Онҳо ба ҷои он, ки мар-
думро қабул кунанд, арзи онҳоро ба эътибор гиранд,
аз аспи ҷаҳл нафаромаданд. Фаромӯш карда буданд, V/
ки ҳар кадомашон йеш '33 ҳайа интихобкардаи халқанд
ва аз халқ дур будан хуб нест. Дар ин сурат мебоист
аз миёни намоишгарон шахсони окилу одилро инти-
хоб карда, онҳоро ба ҳамкорию ҳамдилй ҳидоят ме-
намуданд.

Президент барои ҳимояти органи қонунгузори худ
чорае надид. Албатта, ҳимоя кардан на ҳама вакт
маънии теғу камон кашиданро дорад. Ҳимоят кардан
аз рӯи ақлу фаросат ва адлу инсоф рафтор кардан
аст. Президент баъди хатоии авфнопазир ва камзари-
фонаи Сафаралй Кенҷаев мувозинати роқбариро пур-
ра гум кард.

Рӯирост бояд гуфт. Худи Рахмон Набиев барои сар-
варии чумхурии мустакил тайёр набуд. Акнун замона
дигар гашта буд. Дигар бародари калонй — Русия
орду канду чой намефиристод, моро сарзаниш "намё-
кард. Мардӯм безор туда дигар ба ононе, ки Туну
мағзи халку диёрро мемакиданд, итоат кардан наме-

153
хост. Носозию носозгорй миёни арбобони давлат
— Президент, раиси Шӯрои Олй ва раиси Девони ва-
зирон рӯз то рӯз авҷ мегирифт. Ин дар сиёсати дав-
латдорй масхарабозии маҳзро мемонд. Се роҳбари
бесалоҳият вазифаҳои олиро ишғолу аз халқ фаро-
мӯш карда, ба хусумати шахсй машғул буданд. Аз ин
магар хиёнати гаронтаре буд?

Ҳоло мо дигаронро гунаҳкор мекунем, ки хуруч
бардошта, давлатро пора-пора ва халқро нобуд кар-
даанд. Гӯнаҳгорони асосии ҳама бадбахтиҳое, ки дар
ҷумҳурй pyx доданд, ман пеш аз ҳама роҳбарияти
ҳамонвақтаро медонам.

Дар сессияи сенздаҳуми Шӯрои Олии Тоҷикистон
даъвати 12-ум, ки 21 апрели соли 1992 барпо гардид,
намояндаи халқ Султонов Шӯҳрат Музаффарович ин
аъмоли нобарҷои Сафаралй Кенҷаевро хатой сиёсй
шумурд. У таъкид кард, ки Сафаралй Кенҷаев услуб-
ҳои прокурориро дар кори давлатдорй истифода бурда,
сиёсати ноболиғро пеша кардааст. Ҳамчунин, Шӯҳрат
Султонов қайд намуд, ки Сафаралй Кенҷаев хатой
сиёсии худро фаҳмидааст ва пушаймонй мекунад.

Дар ин сессия раиси Ҳизби Демократа Тоҷикистон
Шодмон Юсуф низ ақидаҳои худро иброз дошт. Айнан
меорам:

«—Ассалому алайкум, мӯҳтарам намояндагони
ха лк! $

Масъалае, ки ҳозир гузошта шудааст, масъалаи ни-
ҳоят ҳассос ва мумкин ояндаи чумҳурии моро ҳал ме-
кардагй бошад. Аз ин рӯ, ман хоҳиш мекунам, он чизе
ки аз ин чо ман мегӯям, ин мавкеи шахсии ман нест,
мавқеи ҳизби,демократ ва шахсонест, ки дар майдон
дамъ шудаанд.

Мӯҳтарам С. Кенчаев, вақте ки гирдиҳамоиҳо ме-
гузарондем, он кас аз байни халқ баромаданд. Доим
бо халқ буданд ва ҳар доим ба минбар мебаромаданд

й54
ва мегуфтанд, ки баландтар ҷуғ занед, ки дар зал
шуморо намешунаванд-калимаи «истеъфо»-ро

Барой ҳамин агар ҳамту эволюцияи тараққиёти он-
ро таҳлил бикунем, пас ҷумҳурии мо бо тафаккуре рӯ
ба рӯ шуд, ки барои ҷумҳурии мо ягон арзише, ё қим-
мат надорад, ки агар барои мансаб аст. Ва хавфнок-
тарин тафаккур рӯ ба рӯи мо истодааст. Ин хел дод-
ситон, ин хел шахсоне, ки ба сиёсатмадорй машгул
ҳастанд, набояд кудрати Шӯрои Олй ва ё давлатдорй
дошта бошанд. Ин сабақи ҷиддии таърихӣ бояд ша-
вад. Аз ин рӯ, С. Кенчаев қодир ҳастанд, ки бешафқа-
тиҳои зиёде зоҳир кунанд барои зинаҳои баланди дав-
латдорй.

Барои ҳамин, депутатҳои мӯҳтарам, агар ба як чй
аҳамият диҳед, ки сарчашмаи ҳамаи бадбахтиҳое, ки
дар ин майдон омад, фаъолияти Президиуми Шӯрои
Олй ва фаъолияти мӯҳтарам Кенҷаев халқро ба ии
майдон овард. Вакте ки илтимос карданд, ки шумо
рафта барои он шумо бадахшӣ-мӣ, кӯлобӣ-мй гуфта
узр пурсед, ин кас гуфтанд, бо як кибру гурур, ки
«калаамро гиред» ман намегӯям. Ин сиёсат аст, вай
бояд назди мардум баромада, бояд бо онҳо маслиҳат
мекард. Лекин дар натиҷаи гуфтушунидҳои дуру да-
роз бо раиси ҷумҳур Р. Набиев мо ба хулосае омадем,
ки аз гирдиҳамомадагон илтимос бикунем, ки то онҳо
аз даъвои пароканда шудани парлумон даст бикашанд.
Ва дигар пешниҳодҳое, ки оид ба тагйирот даровардан
ба раёсати Шӯрои Олй ва истеъфои раиси Шӯрои Олй
буд, аз ин шурӯъ бикунем. Барои он, ки Шӯрои Олй
бо механизми аз байн рафтанашро, ки дар конститу-
ция муайян хоҳад шуд, ба таври қонунӣ аз байн ра-
ванд ва дар асоси бисёрҳизбй оянда интихоби нав бар-
по бишавад.

Даъвое шуда буд, ки имрӯз мардуми дар майдон
будагй даъвои С. Кенҷаев мекунанду пагоҳ ҳатман

155
даъвои раиси навро даст мезананд, Ман бо тамоми
масъулият мегӯям, ки касеро интихоб кунед, ки бо
мардум якдилу яктан бошад ва, агар тавонанд қув-
ваҳои сиёсии гуногунро дар атрофи худашон ҷамъ
кунанд, мо тайёрем бо он кас якҷоя бошем..

Дигар, машварате, ки мардумро ба майдон овард,
ran дар сари Навҷувонов намеравад. Гад дар сари он.
ки Президиуми Шурой Олй ва раиси он ба Суди Олй
табдил ёфтааст. Ин хатар аст. Чунки он кас метавонДд
ба ҳар ЯК депутате, ки дар ин ҷо нишастааст, факт
ҷамъ кунад ва ҳар яки онро шантаж бикунад. Ин кас
метавонанд он фикру ақидае, ки ба худашон ва атро-
фиёнаш маъқуланд, ба гардани раиси ҷумҳур бор ку-
нанд.

Бародарони мӯҳтарам! Агар бихоҳем, ки раиси ҷум-
хур Р. Набиев ҳамаро муттаҳид кунад, кафолати онро
дошта бошад, ки вазъи сиёсии ҷумҳурй то 23 сентябр
баргардад, тамоми ноҳияҳои ҷумҳурй дар назди Р.
Набиев муттаҳид шавад, он масъалае ки дар пеши шу-
мо истодааст, бояд онро дуруст дарк бикунед, бояд
ҳаллу фасл бикунед.

Агар ин масъала ҳаллу фасл нашавад, мардум ди-
гар ба мо бовар намекунад. 26 рӯз мардум «истеъфо!»
талаб карда истодааст. ё С. Кенҷаев меравад, ё ҷум-
дуриро ҳаракати шадиде фаро мегирад, ин таҳдид нест,
ё ин ки худатон ба худатон ба як хулосаи аниқ меоед.
Ва касеро, ^и интихоб накунед ба раёсати Президиум
тайёрем қавл бидиҳем, ки тайёрем, ки то давраи ин-
тихоби раиси Шӯрои нав ҳамаҷониба дастгирй бику-
нем. Барой он ки нагӯед, ки фиреб, ман тайёрам ҳо-
зир бо раиси ҷумҳур протоколи созишномаро имзо ку-
нам.

Барой ҳамин, бародарони азиз, аз интихоби имрӯ-
заи шумо худи Тоҷикистон вобастагй дорад. Мардум
к;асам хӯрдаанд, ки то масъалаи онҳо ҳал нашавад,

іі56
аз майдон намераванд. Худо нишон надиҳад, ки агар
ягон калтаке бардошта шавад, дар он сурат вазъи
■ҷумҳурй ба як вартаи пурдаҳшат меравад...»

Намояндаи халқ Эмомалӣ Раҳмонов оид ба таҳав-
вули иқтисодй муҳокимаронӣ карда аз ҷумла гуфт:

«Ақидаи шахсии ман дар он аст, ки мӯҳтарам Раҳ-
мон Набиев, Акбар Мирзоев, Сафаралӣ Кенҷаев, Нар-
зулло Дӯстов, мебахшед, мебоист шумо чаҳор кас
роҳбарони республика ба назди халқ мебаромадед.
Чунки аксарияти депутатҳо ва халқ бо Шумо ҳаст.
Вале шумо хато кар дед..»,

Қенҷаев С. «Муҳтарам депутатҳо! Чор моҳ пеш бо
ризогии худо, бо дастгирии шумо насиби ман будааст,
ки манро ба ин вазифа интихоб кардед. Ман ягон вакт
ният ҳам надоштам, ки ба ин даргоҳ қадам мегузо-
рам ва сазовори ин вазифаи олй мешавам. Имрӯз агар
боз худо ризо шавад ва шумо дастгирй кунед, ё не
масъала боз ҳамин хел ҳам мешавад. Ин вазифа аз
сари ҳама мондааст ва аз сари ман ҳам мемонад ва
аз сари баъзе рафиқоне, ки даъво доранд, мемонад.

Албатта, дӯстони азиз, чанд рӯз аст, ки гирдиҳамой
дар шаҳри Душанбе идома дорад ва' дар бораи он,
роҳбарони вай гирдиҳамой ҳеҷ чиз намегӯям ва ба ху-
до месупорам онҳоро. Он мардуме, ки дар он ҷо ҷамъ
шудааст, онҳо ягон гуноҳе надоранд, онҳо аз ҳақиқа-
ти ҳол бехабаранд. Аксарияти онҳоро пурсед, ки Кен-
ҷаевро мешиносед, онҳо «не» мегӯянд.

Ман танҳо дар бораи раёсати Шӯрои Олй мегӯям,
ки мо ҳамагй 4 моҳ кор мекунему 1 моҳаш фақат ми-
тинг буду халос.

Депутатҳои мӯҳтарамро, ки зиёда аз 10 ҳазор одам-
ҳо интихоб кардаанд, бисёр гапҳои зиёде дар атрофи
онҳо ба вучуд меоянд. Вазифаи асосии депутатҳо ин
Кабул кардани қарору қонунҳо асту халос. Мо дар
муддати як чанд вакти депутат шуданамон зиёда аз

157
600 қонуну қарорҳо кабул кардем. Аз Хельсинки ома-
да экспертҳо бо қонунҳои мо шинос шуданд ва ба
Хельсинки рафта дар маҷлис нагуфтанд, ки ягон қа-
рору қонунҳои мо бар хилофи демократия мебошад.

Мо медонем, ки оппозиция ҳар хел фикру ақида
доранд, ин хеле хуб аст, ки онҳо ҳастанд. Ин пешравии
ҷомеаи моро нишон медиҳад. Мувофиқи моддаи 104
Конституция онҳо ҳуқуқи қонунгузорй доранд. Оё ба
ягон қонун онҳо альтернатива пешниҳод карданд, оё
ягон илова пешниҳод карданд, ки кумитаҳои Шӯрои
Олй онро надида бошанд. Нест охир. Агар онҳо пеш-
ниҳод мекарданд, мо дида мебаромадем ва қонунҳои
солим мебаровардем ва пешравии ҷомеаро медидем.
Ман намегӯям, ки камбудӣ дар Шӯрои Олй нест, ҳаст
бародарҳо. Одам ки кор кунад, камбудй ҳам меша-
вад, бе ин не.

Ман пеш аз ҳама куҷое, ки кор намекардам, фақат
як принцип қатӣ кор мекардам, ки мубориза барои
ҳақиқат ва имрӯз Шӯрои Олй, ки якчанд қарор қабул
кард, ҳамаи онҳоро комитет тайёр кард ва дида ме-
бароянд. Комитетҳо, Шӯрои Олӣ ба ғайр аз баровар-
дани қарорҳо боз ҳуқуқи назорат бурдан аз рӯи қо-
нуну қарорҳо доранд, ки ин пеш набуд дар комитет-
ҳо. Мумкин.аст, ки ин гуноҳ бошад, ки мо онро иҷро
кардем. Масалан, кооперативҳоя дидем ва зиёда аз
100 млн. сӯм-даромад шуд дар чумҳурй. Инчунин хоб-
гоҳҳои студёйтҳоро дида баромада чо ба ҷо гузоштем
ҳамаи норасиҳои онҳоро. Мумкин кори бад кардем,
мумкин кори хуб кардем. Инро барои миллат кардем.

Он масъалаҳое, ки мо ба воситаи оинаи нилгун ни-
шон додем, мо пеш аз ин бо рафиқ Навҷувонов мас-
лиҳат карда ’будем, ки агар шумо бо қарори Шӯрои
Олй ва фактҳое, ки прокуратура дида санҷида бошанд,
норозй бошед, биёед аз сари нав дида бароем. Мо ба
як мақсад баромадем, мо ба телевизион рафтем, ба-

.58
ромад кардем, аз ҳамдигар узр пурсидем, яъне масъа-
ла ҳал шуд. Акнун ақидаро худатон баҳо диҳед.

Ман ҳамин қадара гуфтанӣ ҳастам, ки куҷо набу-
дам, мубориза бар зидди қонуншиканӣ ва ҷорӣ наму-
дани адолат бурда будам ва дар куҷое набошам, меба-
рам онро. Дар ин солҳои охир қонуният ба эинаҳои
паст расидааст, дар ҷамъият бенизомй ҳукмфармо шу-
дааст, дуздию ғоратгарй бисёр шудааст. Ҳамаи ин
€оиси пастравии иқтисодиёти мо шудааст. Агар ин ре-
шаҳоя касе набошад наканад, аҳволи мардум беҳ на-
мешавад. Ман умед доштам, ки ин ақидаҳои манро
халқ дуруст мефаҳмад...»

Чуноне ки аз муҳокимарониҳою муносибати баро-
мадкунандагон бармеояд, сохти давлатдорй касод ва
органи қонунгузори он сари калобаашро тамоман гум
карда буд. Алалхусус, аз муҳокимарониҳои роҳбарони
давлат ва як қатор намояндагони халқ кас сарфаҳм
меравад, ки дар баромадҳои онҳо оддитарин қоидаи
забои риоя карда намешавад. Ҷумлаҳояшон на хабар
дораду на мубтадо. Шахсе ки чи гуфтан ва чи тавр
гуфтанро намедонад, оё шахси босавод аст? Наҳод
мардуми Тоҷикистон тақдири худро, қисмати ҷумҳу-
риро вогузори чунин одамони камсавод ва бесалоҳият
кунад? Маҳз камсаводӣ, бесалоҳиятӣ, камзарифй, то-
рикназарии ҳамин кабил одамон буд, ки ҷумҳурии
ободу шукуфон ба харобазор табдил ёфт. Наход мар-
думи мо аз ин вазъият ҳам хулосаи даркорй набаро-
рад?!

ИХТИЛОФИ РОҲБАРОН

Агар саводи давлатдорй надорй чаро тоҷро бар
cap мениҳӣ ва бар тахт менишинй? Президент инти-
хоб шудани Раҳмон Набиев, раиси Шӯрои Олй интн-

159
хоб гардидани Сафаралй Кенҷаев, раиси Девони ва-
зирон интихоб шудани Акбар Мирзоев на аз бартарии
ақлу фаросат, балки аз рӯи усулҳои беадолатонаи ма-
ҳалгарой буду бас. Ин усул дар халқ чунин таҳтул-
лафз дорад: «Як рӯз бошу хурӯс бош».

Бяъзян Президент максадѵ машши хѵ-аро ба рох>-
барони дигари давлату ҳукумат намегуфт, ва яку _ана-
бора чун тарошаи аз бомафтида қарореқабул мекард,
ки хама дархаираТ Мёминд.--------------------- “

Масалан, Президент хост кумитаи алоқаҳои беру-
нй, ки барои молу маводи Тоҷикистон иҷозатнома до-
да метавонист, ташкил кунад ва ҳатман раиси он Ёқуб-
ҷон Бобоҷонов бошад.

Раиси Девони вазирон Акбар Мирзоев муқобили
раъйи Президент баромад. Президент бошад, маҷбу-
ран Ё. Бобоҷоновро бо укази худ ба ин вазифа таъин

(кард. Дере нагузашта мардум, ки ба тиҷорат машғул
буд, аз ришвахӯриҳои ӯ ба дод омад, дар атрофи Бо-
боҷонов гапу калочаҳои бисёре паҳн карданд. Ришва-
хурии Е. Бобоҷонов ҳатто дар маҷлиси Шӯрои Олии
Тоҷикистон мавриди муҳокимаи ҷиддӣ қарор гирифт.
Маълум шуд, ки ё. Бобоҷонов ба ҳар моле, ки аз чум-
ҳурӣ бароварда мешавад, боҷу хироҷи иловагй гу-
зошча, он маблағро бо пули нақд мегирад ва аз худ
мекунад.

Ғ^зҳмон Набиев оқибати ин ҳолати ногуворро эҳ-
сос карда дарҳол розй шуд, ки ё. Бобоҷонов аз ин ва-
зифа сабукдӯш гардонда шавад. Ман намедонам миё-
ни ин ду тан чи муносибате, чи додугирифте буд, ки
Президент ҳеҷ намехост ин шахси ришвахӯрро аз ба-
ри худ дур созад. Зимнан Рахмон Набиев то аз вази-
фа сабукдӯш гардидани ё. Бобоҷонов шарте ба миён
гузошт, ки ҳатман ин одам бояд 7а вазифаи ҷонишини
вазнри' корхой“хорйЧЙ ТйѣЖТардадГ '

~~~ Ачабпт^пағдғша.метгардахг~мшт,- чаро Президент ин

160


Дар чашнгирии иди Октябр Р. Набиев, генерал М. Тошму-
хаммадов, М. Бобоченов, X. Нэсрисдинов.


нисі

)<LBX

X Насриддинов ва муовини муднри шӯъбаи Хочагии кишлокн
собик КМ КПСС Руденко Н. И. ханхоми вохӯрӣ бо чорводоронн
собик. вилояти Қӯрғонтеппа. ___

СП
к о

а» s

со m С п

Д ^ “О Я О
одами бесалоҳият ва бадномшударо ба ҳар як сӯрохе,
ки холӣ аст тиққонданӣ мешавад? Ҳатто сиёсати бе-
рунии мамлакатро ба ӯ бовар карданист. Халки бечо-
раи Тоҷикистон намедонад, ки дар паси тирезаҳои ҷи-
лодори қасри Президент ва ҳукумат чи корҳои ношо-
истае сурат мегиранд. Халқро напурсида аз вазифадо-
яшон суистеъмол карда, қаринон ва лаганбардорони
бераҳми худро, ки на саводу на салоҳияти кор кар-
дан доранд, ба курсиҳои роҳбарӣ мешинонанд ва ме-
гӯянд:

— Шин, ба ҳалқ сарварй кун, аз ҳисоби мардуми
бечора комронй намо!...

Раиси Девони вазирон Акбар Мирзоев Ёқубҷон
Бобоҷоновро ба вазифаи ҷонишини Вазири корҳои хо-
риҷии Тоҷикистон таъин накард.

Раҳмон Набиев дид, ки сарвазираш саркашй меку-
над, ба фаъолони Кӯлоб рӯ овард. Ба ҳар як роҳбари
вилоят ва шаҳру навоҳии Қӯлоб вохӯрд, ҳар кадар
тавонист Акбар Мирзоевро сиёҳ кард. Кори давлатӣ,
проблемаҳои Тоҷикистон як тараф монданду ду род-
бари калони мамлакат ба ҳаллу фасли муносибатҳои
шахсии худ пардохтанд. Вазъияти ҷумҳурй ноустувор
шуд. Оппозиция ҳам Раҳмон Набиев ва ҳам Акбар
Мирзоевро ба таври худ истифода мебурдагй шуд. Хар-
ду дар дасти гурӯҳи оппозициун ба олоти корй таб-
дил ёфтанд. Агар образнок карда гӯем, ҳарду гили
кулолиеро мемонданд, ки миёни панҷаҳои мухолифин
годе ба кӯза ва годе ба табақ табдил меёфтанд. Та-
васгати уиямятхои хирсонаи Радмон Набиев дар ~як
муддати кӯтод номи Акбар Мирзоев дар саросари ви-
лояти Кулоб сиёд ШУД. Мардум' НИСбаТи у, датто тад-
қиру дақоратдо мекарданд. Гурӯде, ки Радмон Наби-
ев дар шадри Кӯлоб бо сарварии Қурбон Зардаков
гаъсис дода буд, аз ҷидати нуфуз ва тарғибот бедта-
рин буд ва метавонист дар як соат бедтарин родбари
ҷумҳуриро сиёҳ ва бадтарин одамро сафед карда, ҳат-
то соҳиби мансаби баланд гардонад.

Баъди он ки Раҳмон Набиев Президент интихоб
гардид, проблемае баромад, ки худи ӯ чашмдошт на-
буд. Ҳамон гурӯҳҳое, ки дар Кӯлобу Ленинобод дар
маъракаи пешазинтихоботӣ иштирок карда буданд, ак-
нун ҳаққи хизмат талаб мекарданд. Бонд Президент
ба ҳамаи онҳо вазифаҳои даромаднок медод. Барои
кушодани ин гиреҳ Р. Набиев ҳавсала надошт. Ӯ муд-
дате чанд парешонхотир шуд. Бар замми ин боз ба
носозгории миёни ҳукумат ва дастгоҳи Президент ҳал-
ли бисёр масъалаҳои корсозии пешакӣ халал мерасонд.
Як мѵддат Рахмон Набиев аз тарғиботчиёни мансаб-
хохихуд хатто мегурехтаги шуд. Сарфи назар аЗ ин,
гурӯҳқо подоши хизмат мехостанд ва зӯран вазифа
"мегирифтанд. Аллакай дар шаҳру навоҳии Тоҷикистон
оид ба асрори чи тавр Президент интихоб шудани Раҳ-
мон Набиев миш-мишу овозаҳои росту дурӯғ паҳн
гардиданд. Оппозиция бо сарварии Давлат Худоназа-
ров, Акбар Тӯраҷонзода, Давлати Усмон, М. Ҳиммат-
зода, Сайид Абдуллоҳи Нурй, Тоҳири Абдуҷаббор,
ІМуло Абдуғаффор, Аслиддин Соҳибназаров ва дига-
1рон гурӯҳҳое ташкил доданд, ки ба ин масъала маш-
ғул буданд"

Дар сессияи навбати Сафарали Кенҷаев аз вази-
фаи раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон сабукдӯш гардид.
Президент ӯро бо фармони худ рутбаи генералӣ дода,
раиси кумитаи амнияти миллй таъин кард.

Ҳамин тариқ, Акбаршоҳ Искандаров, ки ҷонишини
раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон буд, бо пешниҳодоти
Президенти думҳурй Раҳмон Набиев соҳиби вазифаи
раиси Шӯрои Олй гардид.

Акбаршоҳ Искандаров шахси донишманд, сиёсатма-
дори пурқудрат набуд. Аммо доимо кӯшиш мекард,
ки чанҷолҳо хотима ёбанду Тоҷикистон ба эътидол

162
биёяд. Бадбахтона Президент бо Шурой Олй тамоман
ҳамкорй надошт ва ҳатто азму талоши Акбаршоҳ Ис-
кандаровро дастгирй намекард. Акбаршох Искандаров
хамон вақтҳо хоксорона баъзан ба гапи дигарон ме^
рафт, умуман салоҳияте надошт.

Роҳбарй давлат мебоист' 'ҳуқуқу вазифаҳои поён-
нишинонро баландтар мебардошт, то пойдевори сал-
танати ӯ мустаҳкам шавад. Бо ҳамин минвол худи
Президент давлати худро рӯз то рӯз коста ва хароб
мегардонд. Органи қонунгузори давлат фалаҷшуда
буд. Ҳар як ҷанҷоле ки бармехост, аз Шӯрои Олй за-
мина мегирифт. Оппозиция, ки манфиатдори табадду-
лоти давлатй буд, бо дасту дандон Акбаршоҳ Искан-
даровро дар ин вазифа дошта истода, ҳар тамоюле,
ки медод, ба мақсад мерасид.

Минбаъд воқеаҳои сиёсй хеле ва хеле босуръат
идома меёфтанд. Дар чумҳурӣ қуввае набуд, ки мам-
лакатро идора кунад.

16-уми апрели соли 1992 мардум бинои Президент-
ро печонда гирифтанд. Акнун гирдиҳамой хеле мута-
шаккил буд ва роҳбарони сиёсию сарпарастони иқти-
содй пайдо карда буд.

Зимнан пешвоёни нави халқ кӯшиш ба харч ме-
доданд, ки сараввал ҳайати кории дастгоҳи президент-
ро гаравгон гиранд. Мақсади гаравгонгирй пеш аз да-
ма огоҳии он буд, ки оппозиция хеле пурқудрат аст
ва метавонад минбаъд ҷилави ҳукумату давлатро ба
даст дарорад. Ҳамин хел ҳам карданд. Дар муддати
кӯтоҳ тамоми дастгоҳи Президент ва Девони вазирон
баъди кор гаравгон гирифта шуд. Қариб якуним соат
бадастафтодагон таҳқиру таҳдид диданд ва билоҳир
ҷавоб дода шуданд.

Охири охирон миёни митингчиён ва роҳбарияти дав-
лат созишнома кабул шуд, ки мақсади он таъсиси ҳу-
кумати муросои миллй буд. Президент ин талаботро

163
кабул кард. Гирдиҳамомадагон якрӯза пароканда шу-
данд. Аммо чун диданд, ки аз ҷониби Президент Раҳ-
мон Набиев ягон чораи дахлдор андешида намешавад,
рӯзи дигар боз назди қасри Президент ҷамъ омаданд.

24-уми апрели соли 1992 дар назди бинои Шӯрои
Олй митинги тарафдорони Раҳмон Набиев барпо гар-
дид. Максади ин митинг ба эътидол овардани Тоҷикис-
тон буд ва мардум мехост, ки ба Президент имкония-
ти пурраи фаъолият фароҳам оварад.

1 25-уми апрели соли 1992 дар дасти митингчиёни
майдони «Шаҳидон» шиорҳое пайдо шуданд, ки маз-
муни онҳо чунин буд: «Нест бод Амрико!», «Нест бод
Русия!», «Нест бод Сафаралӣ Кенҷаев!», «Нест бод
парлумони иблисй!», «Фузайл-Махсум босмачй нест,
балки муҷоҳиддин аст ӯ!» ва амсоли инҳо.

/ Баъди як-ду рӯз шиору даъватҳои зидди Русия ва
Амрико аз байн рафтанд. Оҳиста-оҳиста дар кӯчаҳои
Душанбе аз ҷониби оппозиция машқҳои ҳарбй cap
шуданд.

ЯК ХАЛҚУ ДУ МАЙДОН

Президент Раҳмон Набиев бештар аз cap задани
цанг ҳарос дошт. Аз ин рӯ, ӯ машқҳои ҳарбии оппо-
зицияро дидй, илоҷи воқеаро меҷуст. Чи тавре ки зикр
гардид, Раҳмон Набиев дар ҷустуҷӯи илоҷи воқеаҳо
хеле усто буд. Аз ин рӯ, ӯ сараввал бо роҳбарони ви-
лояти Ленинобод маслиҳати чуқур кард. Ба ин мак-
сад омаданд, ки мардуми Кӯлобро ҳатман бояд аз ми-
тингчиёни майдони «Шаҳидон» ҷудо кунанд ва имко-
ният надиҳанд, ки муттаҳид шаванд. Паи ҳам мусли-
ҳони зиёде аз Душанбе ба Кӯлоб рафта, бо роҳбария-
ти вилоят маслиҳат намуданд. Раҳмон Набиев гурӯҳи
тарғиботии пешазинтихоботии худро бо сарварии Кур-

164
бон Зардаков аз нав ба мубориза ҳидоят намуд. Дар
атрофи ин гурӯҳ боз даҳҳо гурӯҳу гурӯҳчаҳои дигар
таъсис ёфтанд. Онҳо пеш аз ҳама на бо одамони ка-
лонсол, балки миёнй чавононѵ наврасони Хатлонза-
мин тарғиботу ташвиқот мебурданд.

*2с5-юми апрели соли І9^ дар магідони ба номи Ле-
■нини шаҳри Кӯлоб митинги эътирозӣ барпо шуд. Халқ
роҳбарияти вилоятро ба минбар даъват менамуд ва
талаб мекард, ки барои онҳо нақлиёту хӯрока ва ди-
тар воситаҳои сафарй барои ба пойтахт шаҳри Душан-
бе рафтан омада созанд.

Пешвоёни митинги Кӯлоб хрҷй Ҳайдар Шарифзода,
раиси созмони ҷамъиятию сиёсии «Ошкоро» Рустами
Абдураҳим, Сангак Сафаров, доценти Донишкадаи пе-
дагогии Кӯлоб Саидхӯҷа Азизов ва боз чанде дигарон
мардумро ба ҳимояти ҳукумати қонунӣ даъват мена-
муданд.

Дар як муддати кӯтоҳ тамоми роҳбарияти вилояти
:Кӯлоб бо сарварии Қурбоналй Мирзоалиев ба паси
минбар ҳозир шуданд. Бояд тазаккур дод, ки ҳама
роҳбарони вилояти Кӯлоб дар митинг мавқеи дуюмда-
раҷаро ишғол карданд. Хоҳиш карданд, ки мардум
•ба Душанбе нараванд ва дар ин ҷо ҳама масъалаҳо-
>ро ба таври хушй ба хушӣ ҳал кунанд.

Қурбон Зардаков ва хоҷӣ Хдйдар Шарифзода ис-
роркорона изҳори ақида намуданд, ки мардум ҳатман
бояд ба Душанбе раванд, зеро на танҳо шаҳри Кӯлоб,
балки тамоми мардуми шаҳру навоҳии вилоят аз бе-
додгарии Акбар Тӯраҷонзода ва тарафдорони ӯ ба дод
омадаанд.

— Мо, — мегуфтанд митингчиён, — минбаъд ба
фармони касе итоат намекунем ва ҳатман ба пойтахт
барои ором гардонидани вазъият меравем.

Ҳамин тариқ, Қурбоналӣ Мирзоалиев пеши роҳи
;хуруҷро гирифта натавонист ва автобусҳои серодам

169
ба ҷоннби Душанбешаҳр равона гаштанд. Маъмурия-
ти вилоят низ гурӯҳи кории худро ба' Душанбе фирис-
тод, то ки ба гирдиҳамоӣ роҳбарй кунад. Ҷавонони кӯ-
лобй ва навоҳии он бошанд, ором наменишастанд. Со-
ат ба соат қатори мошинҳои боркаш ва самосвал мо-
ломоли одамон ба ҷониби Душанбе ба роҳ медарома-
данд.

Қурбон Зардаков ақибгоҳро ба ӯҳда гирифта буд
ва бо гурӯҳи худ ба ташкили маводи хӯрокаю пӯшока^
пулу гӯшт, ҳамчунин, ба тарғибу ташвиқот машғуд
буд. Дар муддати начандон зиёд радиои маҳаллй ба*
ҳар як хонадони^Дгеҳкададгцихинли "ва шалр" пайваит
ка"рда шуд. Акнун ба "Таври' доими ҳар як гуфтугузортғ
&Гитингчиени~майдони «Озодй»-ро дар саросари вило-
ят мешунавониданд. Радиои дар майдони «Озодй» пай-
васта ҷавонону наврасон, пирону занонро ба Душанбе
мехонд то ки ҳукумати қонуниро дастгирӣ кунанд.

Раҳмон Набиев ва Сафаралй Кенҷаев ба мақсадш
худ расида буданд. Кӯшиш мекарданд, ки аз тариқи-
минбари майдони «Озодй» бештар суханони кинаафзо
садо диҳанд, то ки миёни ду майдон ба тадриҷ зидди-
ят боло гирад.

Ман ҳам£ он чизе, ки дар майдони «Озодй» ва «Ша-
ҳидон» pyx доданд, ба тафсил наменависам, зеро аз;
ҳама беш тамоюлҳои сиёсии ин майдонбозиҳо аҳамия-
ти тасвир до^анд.

Роҳбарияти ҷумҳурй кӯшиш мекард, ки ҳар чи
зудтар одамони майдони «Озодй» ба даст силоҳ ги-
ранд. Ин албатта кори осон набуд.

Сараввал дар ду майдон гаравгонгирй cap шуд..
Дар ду майдон касеро, ки гаравгон мегирифтанд, лату-
кӯб ва истинтоқ мекарданд. Гирдиҳамомадагони май-
дони «Озодй» вазъиятро дида, сараввал қариб ки ха-
ма ба даст калтак гирифтанд.

Дар майдони «Озодй» рӯз то рӯз сафи одамоне,,

166
ши хайр карданй мешуданд, меафзуд. Хар руз мил-
■лиокхо сѵм чамъ мешѵд ва ин пули бехисоб ба дасти
:Қурбон Зардаков мерасид. Қурбон Зардаков пулҳоро
копча-копча Оа Кӯлоб мебурд ва ин маблағҳо бедарак
мешуданд. Баъдтар барои чунин қарақчикорй миёни
шардори фронти халқӣ Сангак Сафаров ва Қурбон
Зардаков носозгорй пайдо шуд. Сангак Сафаров ҳат-
то аз тариқи телевизиони маҳалии Кӯлоб баромад кар-
да, ҳукми қатли ӯро хонд. «Қурбон Зардаков, хоҷӣ
Х,айдар Шарифзода, Абдулло Ҳабибов, Мирзоватан Ҳа-
саналиев дигар дар ин дунё ҳуқуқи зиндагй кардан
иадоранд», — гуфт Сангак Сафаров.

Ҳамин тариқ, маблағҳое ки ба майдони «Озодй»
меомаданд, рӯирост ба яғмо мерафтанд.

Вақте ки фишороварй аз майдони «Шаҳидон» нис-
бати гирдиҳамомадагони «Озодй» ба авҷи аълояш ра-
сид, роҳбарияти ҷумҳурӣ, махсусан Раҳмон Набиев
максад гузошт, ки ҳатман горди милли ташкил кунад
ва беҳтаринҳоро яроқнок гардонад. Барои Раҳмон На-
гиев шахси содиқе зарур буд, ки ба горди миллй сар-
варй кунад. Чунин шахе ёфт шуд. Паҳлавони номй
Бӯрихон Ҷобиров соҳиби унвони баланди афсарй шуд
ва бори аввал дар майдони «Озодй» паради ҳарбӣ ту-
да гузашт.

Гирдиҳамомадагони майдони «Шаҳидон» вазъият-
ро дида, дарҳол ба мусаллаҳшавии бошитоб пардох-
танд. Ҳамин тариқ, ду майдон душмани ашаддии ҳам-
дигар гардида, ду бародар аз пушти як сангар ба му-
қобили ҳамдигар дандон тез мекарданд. Акнун як имо-
ву ишора бас буд, ки ин ду майдон бо ҳам бархӯранд
ва газои ом cap шавад.

Президент Раҳмон Набиев ба майдони «Озодй» ба-
оомада, дастонашро кадре алвонҷ доду боз ба бинои
Шӯрои Олӣ даромада рафт, ӯ мебоист дар ду майдон
:баромад мекард, сарварони намоишҳоро ба ҳам мео^


вард то миёни ду туда оштй шавад. Аммо мақсади у
танбеҳ додани митингчиёни майдони «Шаҳидон» буд
ва мехост ҳарчи зудтар бо дасти кӯлобиҳо ин майдон-
ро тоза кунад.

Дар майдони «Озодй» чанд маротиба собиқ ҷони-
шини раиси Ҳизби Демократы Тоҷикистон Абдулло Очи-
лов баромад карда, ҳизби демократро ба иғвогарй,.
дурӯғғӯй ва бенизомй айбдор кард. Абдулло Очилов-
пештар аъзои ҳизби коммунист буд ва ҳизби демократ-
ро тарк гуфта, акнун ба майдони «Озодй» пайвастаг
буд. Оҳиста-оҳиста чунин одамони ноустувор дар май-
дони «Озодй» пайдо мешуданд ва оташи кинаю адо-
ватро нисбати ҳарифони майдони «Шаҳидон» бештар-
менамуданд.

5-уми май соли 1992 бегоҳй тарафдорони майдони
«Шаҳидон» студияи телевизиони Тоҷикистонро ба даст
гирифтанд ва майдони «Озодй» парешон шуд. Ҳамикғ
рӯз сарварони майдони «Озодй» Сангак Сафарои ва
Рустами Аодураҳим аз ҷониби гурӯҳҳои козй А. Тӯ-
раҷонзода дастгир ва ҳабс карда шѵданд.

Генерал Раҳмонов, ки ӯ муҳофизи касри Президент
буд, ба тарафдорони майдони «Шаҳидон» таслим шуд:
ва ҳама силоҳу салоҳияти худро супурд. Президент
ва дастгоҳи ӯ тамоман бесипар монд. Дар бадали ин
гирдиҳамомадагони майдони «Шаҳидон» ба ӯ унвони
«Генерали М§рдумй»-ро доданд.

Ҳамин рӯз як даста одамони мусаллаҳ ба бинои
радиои Тоҷикистон ҳамла оварданд. Аммо биноро ғасб
карда натавонистанд. Нуқтахои асосии пойтахт, аэро-
порт, вокзали роҳи оҳан ва умуман ҳама нуқтаҳои му-
ҳим дар дасти гурӯхҳои оппозиция оуданд.

Ь-уми май аз тарафи телевизиони мардумй чунин
эълон пахш шуд: «Дар Тоҷикистон Шӯрои инкилоби*
таъсис ёфтааст». Аммо баъди як рӯз боз эълон кар-
данд, ки алҳол ин Шӯро таъсис наёфта, бо Президент

а 68
-гуфтушунид рафта истодааст. Ҳамин тариқ, бесаран-
■ҷомӣ дар миёни халқу бесалоҳиятӣ дар миёни корман-
дони дастгоҳи Президент ва ҳукумат авҷ гирифт. Чѵм-
уурй соҳиб ва ҳимоятгар надошт. Қасе чи коре ки ме-
■Хост, мекард. ДузМ/шдІі£аіш1.ва ав.бошӣ аар мамла^
жат хеле ва хеле бисёр шу/т. Дамоми нѵктахои икти-
содии Тоҷикистон аз кор бозмонда фалаҷ шуданд.

ИСТЕЪФОИ ЗӮРАКЙ

10-уми май соли 1992 як гурӯҳи мусаллаҳи оппози-
ция ба бинои Кумитаи бехатарии давлатй ҳамла овард.
Азбаски кумита раъйи исёнгаронро медонист, пешакй
-ба ҳимояи худ ва кормандонаш тайёрй медид. Ҳам-
чунин, ҳифзи ин идора ба дӯши дивизияи 201-уми Ру-
сия буд. Аз ин лиҳоз хурӯҷгарон ба мақсад "нараси-
данд ва чанде бо талафот қафонишинй намуданд.

Худи ҳамон рӯз дар телевизиони мардумӣ бо иш-
тироки Давлат Усмон, Шодмон Юсуф ва боз чанде
из сарварони оппозиция конфронси матбуот доир гар-
дид. Раиси Ҳизби Демократи Тоҷикистон изҳорот дод,
жи бо сабаби ба корҳои дохилии Тоҷикистон дахл кар-
дани дивизияи 201-уми Русия мо минбаъд русзабонҳои
сокини Точикистонро гараигон мегйрем.-^гар дар оян-
д*а воқеа ҳамин тавр сурат тирад, пае мо аз Ирону
АфғсшистОН ва дигар' Тбчикони' СОКШГй давлатҳОИ шяр-
ци“ҳ7гаеил мадад мепурсем, &е£ю онҳо бо Ш~ҳамхуну
ҳамтиазҳаб ва ламіаиикаі хаианд. Хав каношгдшх-и ~
дар давраҳои гуногун аз Русия ҷабру ситам дидаанд
■ва имрӯз тайёранд ба мо мадад кунанд. Зимнан миё-
ни мардуми русзабони сокини ҷумҳурй парешонй, тар-
су ҳарос пайдо шуд ва минбаъд ин изҳорот сабабгори
фирори беҳтарин мутахассисони русзабон гардид. Да-
стгоҳҳои нодир, идораҳо, саноати вазнин, полиграфия,

>69
васоити алока ва ғайра дар як муддати кӯтоҳ бе дас-
ти кор монданд. Илова бар ин қариб аксар дастгоҳҳоиг
нодири техникии радиошунавонию банаворгирии ку-
митаи радио ва телевизионро ба яғмо бурданд.

ІЛ Дар ин давра, ки хѵкумати муросои милли таъсис-
ёфта буд, мебоист аъзоёни онро Президент Раҳмон
Набиев пешбарй мекард. Аммо кор ба ҷое расида буд*.
ки саркардагони оппозиция ҳар чи мегуфтанд, Пре-
зидент онро кабул мекард. Раҳмон Набиев комилан
дастгохи роҳбариро аз даст дода ба лухтаке монанд,
туда буд, кИ'”ЧШіави бн"""дар даСти"Акбар Тӯраҷбнзо-
да оуд. Ин театри лухтак ҳар руз як намоишномаш
навро ба тамошобинон пешбарй менамуд, ки он хеле
даҳшатовар буд. Дигар, дар аппарати давлату хуку-
мат оппозиция вазифаҳои масъулиятнокро гирифта, бо-
хоҳиши худ бахшу кисмат мекард.

Вазифаҳои асосй ин тавр бахшу қисмат шуда бу-
данд: вазири корҳои хориҷӣ X. Холикназаров, вазиріт
корҳои дохилӣ М. Навҷувонов, амнияти миллй А. Со-
леҳбоев (ҷонишинаш Ҷ. Аминов), ҷонишини сарвазир-
Давлат Усмон, вазорати кишоварзй Ҳ. Акбаров, ма-
орифи халк 3. Вазиров, нақлиёт Б. Сафаров, ҷониши-
ни сарвазир А. Соҳибназаров ва амсоли инҳо, ки ман-
сабҳои асосли ҳокимият дониста шуда, дар дасти ҳиз-
бу ҷумбишҳои мардумии ҷонибдори оппозиция буданд..
Ба замми ий", онҳо якчанд нафар намояндаҳои худро1
дар ҳайати раёсати Шӯрои Олй низ нишонданд. Ор-
гани қонунгузории давлат бе маслиҳату машвапати
онҳо коре карда наметавонист.

Органҳои маъмурии Тоҷикистон аз рӯи тақсимоти
вазифа аз дасти Президент ба итоати Давлат Усмон
гузаштанд. На милиция, на кумитаи бехатарии дав-
латй, суд, прокуратура ва адлия дигар ба Раҳмон На-
биев итоат намекарданд.

Рӯирост бояд гуфт, ки мардум аз ин тақсимотп

170
мансаб хеле ва хеле асабонй шуда ба по бархоста
буд. Органҳои маъмурй ба ҷуз аз ҷонибдории халқ
кори дигаре карда наметавонистанд. Чунин вазъияте
ба амал омад, ки гӯё Президент аз миллионҳо нафар
халқ дар танҳой монд. Як қатор органҳои ҳифзи ҳу-
кук бошанд, мавқеи бетарафиро ишғол карданд.

Артиши миллии ҷумҳурй ҳанӯз набуд. Ҳукумат мур-
ғи беболу пареро мемонд, ки на мубориза бурда ме-
давонисту на худангро ҳифз карда. Телевизион, ки дар
дасти оппозиция буд, ба тамом ба таҳқиру таҳдид гу-
зашта буд. Зимнан яку якбора Хатлонзамин, водии
Вахш ва тамошГ ииЛОЯТи ленинооод намоишҳои теле-
визиини Тицикистонро дар қаламрави худ қатъ гар-~
донданҲ Be ин ҳдм тамими Кӯҳистони Ьадахшон, Қа-
puiei ин'"~ба қариб си фоизи деҳкадаҳои шимолу ҷану-
би ҷумҳурй намоишҳои телёвизиоиро гирйфтя ниітн
дод^'-Б'ам'5Тавонистанд, имкониятҳои техникй надоштанд.

' ”Дар Вахшонзамин станцияи калбнҒарини телевизио-
ни Тошработ аз кор моноида шуд ва он фақат барои
пахши барномаҳои телевизиони маҳаллии Кӯлоб фаъ-
олият мекард. Дар телевизиони Кӯлоб журналистон
Давлаталй Раҳмоналиев, Сафаралй Эргашев, Абдура-
ҳим Исмоилоз ва боз чанде дигарон ҳар рӯз дар 8 со-
ат намоишҳои хеле ҷиддӣ, таҳаввулоти сиёсии Тоҷикис-
тонро пешкаши тамошобинон мегардонданд.

Ҳамин тариқ, телевизиони Тоҷикистон танҳо ба те-
левизиони водии Ҳисор табдил ёфт, зеро ҷуз Душан-
бею Ҳисор дигар манотиқи ҷумҳурй онро қабул на-
мекард.

Ҳам оппозиция ва ҳам оппозиционерҳо ба Прези-
дент Раҳмон Набиев талқин мекарданд, ки ҳатман ба
дар роҳе ки набошад, давлати ҳуқуқбунёди дунявй
сохта шавад. Аз ин лиҳоз фикри ҳарду ҷониб як буд,
дммо ҷабҳаҳо гуногун.

171
Дар ин миён дуздону ғоратгарон ва авбошон, ки
якумр ба тирагй руз ба cap мебурданд, соҳиби пулу
мол, мошин ва яроқ гардиданд. Онҳо дигар парвож
давлати ҳуқуқбунёди дунявй надоштанд. Бесарусомо-
нй дар ҳукумат ба онҳо имконият дод, ки дар ин дав-
ра аз душманону рақибони худ бемонеа қасос биси-
тонанд, хонаҳои мансабдоронро оташ занакд, молу
амволи онҳоро аз худ кунанд. Ҳар рӯз дар манотикиг
вахшонзамину Душанбе ва Хатлон садҳо нафар ода-
мони бегуноҳ кушта мешуд. Ҳатто воқеаҳои таҷовузи
кӯдакону ҳомиладорон ба чашм мерасид. Аз ин рӯ„
саркардаҳои оппозиция ба мақсади худ сохтмони дав-
лату ҳукумати ҳуқукбунёд расида наметавонистанд.

Дар ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна рӯҳияе ба миён омадг
ҳар як Президент баъди футур рафтани СССР қарор
бароварда буд, ки тамоми боигарӣ ва артиши собиқ.
Иттиҳоди Шӯравиро дар қаламрави ҷумҳурӣ ба ито-
ати худ гирад. Ба ин мақсад Узбекистон, Қазоқистон,,
Туркманистон ноил гардиданд. Онҳо пеш аз ҳама ди-
визияҳои Русияро, ки дар ҷумҳурии онҳо амал мекард?
миллӣ кунонданд. Вале дар Тоҷикистон онро Раҳмок
Набиев накард. Ин яке аз хатоиҳои хеле ҷиддии ӯ
дар сиёсати давлатдорӣ буд.

Агар Президент Набиев сари вақт дивизияи 201-
ум р о

оіПТНС'дар муддатіГ кутоҳ пеши роҳи оалвогарону'
дуздонро гирифта, мамлакатро батадриҷ 6а эътидол '
оварда 'мвіавинист. Вале афсӯс, ки гирдиҳамоиҳо идб-
ма дошт ва касе садди роҳи онҳо шуда наметавонист.
Ба таври дигар, маслиҳат шуда буд, ки гирдиҳамома-
дагони майдоци «Шаҳидон» ва «Озодй» баробар май-
донҳои Душанбешаҳрро тарк мекунанд. Аммо баъдц
пароканда шудани гирдиҳамомадагони майдони «Озо-
дй», намоишчиёни майдони «Шаҳидон» ба ваъда ва-
фо накарда, то 14-уми май истодагарй намуданд. Хат-

172
то онҳо чорвои бисёреро курбонй карда, гӯё ғалабаи
худро қайд намуданд. Ин амал мардуми майдони
«Озодй»-ро ки аллакай ба шаҳру деҳаҳои худ бар-
гашта буданд, хеле ба ғазаб овард.

Ҳатто аз 7-ум то 14-уми май дар миёни гирдиҳамо-
мадагони майдони «Шаҳидон» шиору талабномаҳои нав
ба маънои ҳатман таъсис додани давлати исломии
Тоҷикистон пайдо шуданд.

Дар ин давра дар Хатлонзамин, водии Вахт, ви-
лояти Ленинобод ва Ҳисор, махсусан, хуруҷи заной
боло гирифт. Занон талаб мекарданд, ки давлати ис-
ломй таъсис наёбад, зеро бисёр ҳуқуқҳои умумибаша-
рй поймол мешавад. «Бе ин ҳам мо мусулмонем», —
мегуфтанд онҳо дар митингу ҷамъомадҳояшон. Алал-
хусус, модарон садди роҳи фарзандонашон намешуданд,
ки ба сафҳои ҷабҳаи миллии Тоҷикистон ҳамроҳ гар-
данд. Чунин хатоиҳо садҳо ҳазор ҷавонону ҷавондух-
таронро ба по хезонд. Ғазои ом ба маънои аслияш
оғоз ёфт. То ин давра як қатор мамолики ҷаҳон аз қа-
били Иёлоти Муттаҳидаи Амрико, Ирон, Афғонистон
ва ғайра, ки давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистонро ба
расмият шинохта, намояндаҳояшон дар шакли сафорат-
хона, маскуни шаҳри Душанбе буданд, маҷбур гарди-
данд, дипломатҳояшонро муваққатан ба шаҳри Тош-
канд кӯчонанд ва робитаҳои худро идома диҳанд.

Тазаккур бояд дод, ки бо фармони собиқ Прези-и
дент Қаҳҳор Маҳкамов камина паиси гѵпѵхи назоратга
ва тақсимоти кӯмакхои башардӯстонаи чониби Точи- \
кистон таъин шуда будам. Дар ин гурӯҳ, ҳамчунин, на-
мояндагони тамоми идораю вазоратҳо, аз ҷумла, рай-
ей ҷамъияти Ҳилоли Аҳмар Зиёда Давлатбекова, ҷо-
нишини Вазири тандурустии Тоҷикистон Аъламхон Ах-
мадов, корманди масъули ВКД полковник Шоҳниёз
Мирбозхонов ва дигарон шомил буданд. Онҳо ҳангоми
хдбул ва тақсимоти кӯмакҳои башардӯстона бевосита

173
иштирок мекарданд. Тақсимот аз аввал то анҷом аз
тарафи намояндагони ҳамон давлат назорат карда ме-
шуд.

Зимнан дар ин давра камина аз руи вазифа бо са-
фирони давлатҳои ҳамравобит аз наздик шинос гар-
дидам. Хусусан, бо сафири Амрико дар Тоҷикистон ҷа-
ноби Стенли Эскудейро ва сафири Ирон оғои Шабис-
тарӣ борҳо вохӯрда мусоҳибаҳои самими гузаронидам.

Стенли Эскудейро шахси хеле донишманд, зирак
ва кордону пуртаҷриба аст. Ӯ солҳои зиёд дар Ирон
фаъолият карда, забони форсиро ба хубй медонад
ва бо анъаноту расму оинҳои мо шинос аст. У нис-
бати давлати ҷавони Тоҷикистон бо самимият ва як
меҳрубонии ба худ хос муносибат мекунад. Мехоҳад
нуфузи Амрикоро дар Тоҷикистон зиёд кунад ва дар
заминай таҷрибаи Иёлоти Муттаҳидаи Амрико Тоҷи-
кистонро рӯ ба тараққӣ ниҳад.

Камина чанд маротиба дар маҷлисгоҳи раёсати
Шӯрои Олй бо ҷаноби Стенли Эскудейро сӯҳбатҳои
самими доштам. Зимни сӯҳбату машваратҳо оид ба
рахши кӯмакҳои одилонаи башардӯстона маслиҳат-
ҳои судбахш кардам. Дар яке аз сӯҳбатҳо ба ҷаноби
Стенли Эскудейро гуфтам, ки мо якумр бо кӯмак-
^фи башардӯстона зиндагй карда наметавонем. Ин
маънии онро дорад, ки мо ҳар субҳидам аз хоб ме-
хезем ва щущ) барои мо моҳибирёни лазиз меоред.
Аммо намегӯем, ки ин моҳй аз куҷою чи тавр дошта
ва бо кадом усул бирён мешавад. Хуб мебуд, ки агар
шумо тарзи моҳидорй ва баъзан тайёр кардану пеш-
ниҳод намудани онро ба мардуми мо бифаҳмонед. Ба
мо ёд диҳед, на моҳии бирёни тайёрро.

Албатта ий гуфтаҳои ман рамзӣ буданд. Стенли
Эскудейро маро дуруст фаҳмида, хеле ва хеле хан-
дид. Сипас изҳор намуд, ки минбаъд кӯшиш мекунад
то равобити иқтисодии Тоҷикистону Амрико ривод

174
ёбад ва шумораи корхонахои муштарак зиёд шаванд.
Барой сарватмандони Амрико пеш аз ҳама осоишта-
гии Тоҷикистон хеле зарур аст, то дар қаламрави
ҷумҳурӣ маблағгузорӣ кунанд ва иқтисодиётамонро
ба по хезонанд.

Бо сабаби нооромй ва носозгорй бо аппараты Пре-
зидент августы соли 1992 сарвазир Акбар Мирзоев а’з
вазифа сабукдуш гардид ва у сафири Гоҷикистон дар
Олмон таъин шуд. дар ин давра худи Президент Рад-
иол Набиев ҷоӣ муқимии иқомат надошт. Як рӯз дар
дохили БТР хоб мерафт, рӯзи дигар дар бинои Ку-
митаи бехатарии давлатӣ, рӯзи саввум дар ҳавлии ди-
визияи 201-уми Русин. Кору давлатдорй тамоман ба
доли худ гузошта шѵда бѵд. ТГрезидентро ~кясе ёфтя
наметавонистД

Вақте кичанде аз вазиронро оппозиция дар бинои
Шӯрои вазирон гаравгон гирифт, раиси Кумитаи Шу-
рой Олй оид ба сиёсати байни ҷавонон Рашид Оли-
мов ва ҷонишини якуми сарвазир Ҷамшед Хділолович
Каримов дар мусоҳиба бо мухбири телевизиони то-
ҷик Раҳмон Набиевичро сахт танқид карданд. Танҳо
ҳамон вақт мо, гаравгонҳо ба ёдашоп расидем, ки
истеъфои Девони вазирон зарур шуда монд ва бо иҷо-
зати А. Тӯраҷонзода моро раҳо карданд.

7-ум сентябри соли 1992 маҷлиси раёсати Шӯрои
Олй барпо гардид, ки дар он масъалаи маслихати
Хуҷанд сухан мерафт. Президент изҳори ақида намуд,
ки дар Хуҷанд бо иштироки вазирон, раёсати Шӯрои
Олй ва дастгоҳи Президент вазъияти ба амаломадаи
сиёсию шқтисодиро ҳаллу фасл кунанд. Ба ҷаласа
қозй Акбар Тӯраҷонзода, Аслиддин Соҳибназаров, Аб-
дулло Ҳабибов, Моёншоҳ Назаршоев ва дигарон низ
таклиф шуда буданд. Маслиҳат доданд, ки соати чор-
даҳ бояд ҳама дар хонаи депутатҳои майдони ҳавой
ҷамъ оянд. Акбар Тӯраҷонзода изҳор кард, ки ба ҳеҷ

175
куҷо намеравад, зеро тамоми масъалаҳо дар пойтахт
ҳал карда мешаванд.

Акбар Тӯраҷонзода медонист, ки аллакай чаҳор
атрофи майдони ҳавой аз ҷониби сарбозони оппози-
ция печонда гирифта шудааст. Ва боз оқибати ин бо-
зиҳои сиёсй ба чи анҷом меёбад, медонист.

Ҳамин тариқ, қозии ҷумҳурй ба майдони ҳавой
ҳозир нашуд. Ман бошам, ҳамчун раиси Кумитаи Шу-
рой Олй оид ба масъалаҳои аграрй, озуқа ва шуғли
аҳолӣ бояд ҳатман ба шаҳри Хуҷанд мерафтам.

Тахминан соатҳои 14-30 дақиқа ба майдони ҳавоӣ
омадам. Манзараи даҳшатоваре ҳувайдо буд. Атро-
фи Хонаи депутатҳои майдони ҳавоиро чандин саф
силоҳбадастон печонда гирифта буданд. Техникаи хе-
ле зиёди ҳарбӣ омода буд. Касе, ки аз роҳбарони
давлату ҳукумат ба ин до меомад, дастгир мешуд
ва роҳи пае гаштан надошт. Ба ростй ман хеле ба
даҳшат афтодам, аммо дигар илоҷи ба қафо баргаш-
тан надоштам, зеро ҳамоно маро ҳам дастгир карда
ба «Хонаи депутатҳо» бурданд. Дар «Хонаи депутат-
ҳо» қариб тамоми аъзоёни раёсати Девони вазирон ва
Шӯрои Олӣ буданд. Аз раёсати Шӯрои Олӣ Акбар-
шоҳ Искандеров, Моёншоҳ Назаршоев, Даврон Ашӯ-
ров, Абдуллд Ҳабибов, Азиза Анварова, Усмон Ға-
ниевич Усмонов, Аслиддин Соҳибназаров ва дигарон,
аз Шӯрои вазирон Файзулло Абдуллоев, Тӯхтабой
Ғаффоров, Ҳ#бибулло Саидмуродов, Шаҳоб Набиевич
Шарифов, Рамазон Мирзоев, Саъдулло Хайруллоев
ва боз чанде дигар дар ҳар кунҷ парешонхотир равуо
доштанд.

Ба «Хонаи депутатҳо» ворид шудан баробар ман
дар рӯи фарш шахсеро, ки пои тирхӯрдаашро дока-
банд мекарданд, дидам. Р. Набиевро ҳангоми
ба тарафи тайёра раҳсипор гардиданаш дастгир
карда будаанд. Ҳамроҳони ӯро батамом беяроқ ку-

176
яонда, дар як кунҷак зери фишор нигоҳ медоштанд.
Ман бо Раҳмон Набиев вохӯрй намуда ҳолу аҳвол
пурсидам. Вазъиятро дида дилбардорй кардам ва ба
ӯ аз рӯи ақлу фаросат амал карданро маслиҳат до-
дам. Аҳволи рӯҳии Раҳмон Набиев хеле бад буд.

Раиси 'Кумитаи бехатарии давлатй Шаҳоб тари-
фов вазъиятро дида, ду маротиба ба вазири корҳои до-
хшій М. Навҷувонов сим зад, ки ёрӣ диҳад то ба
Президент осебе нарасад. М. Навҷувонов ҳар гоҳе ки
милиционерҳоро мефиристод, онҳо бо одамони оппо-
зиция ҳамроҳ шуда ба Президент мададе намерасон-
данд.

Билохир, Шаҳоб Шарифов ба дивизияи 201-ум сим
зада ёрӣ пурсид. Баъди чанде техникаи ҳарбй ва ёрии
мусаллаҳона омад, вале коре хам карда натавонист.
Зеро сипоҳии бисёр ва гранатомётҳо ба ҷониби танку
БТР-ҳои онҳо нишон гирифта меистоданд.

Афсарони дивизияи 201-ум гӯё аз асли мақсад бо-
хабар бошанд, изҳор карданд, ки онҳо дар чунин вазъ-
ият ба ҷанҷоли миёни президент ва шӯришгарон ҳам-
роҳ намешаванд. Ҳамин тариқ, Раҳмон Набиев тамо-
ман бе ҳимоя монд. Муддате нагузашта ба толор эмом-
хатиби масҷиди ҷанубй мулло Абдуғаффор ва Исмат
ворид гардиданд. Мулло Абдуғаффор дар рӯ ба рӯ
бо Набиев нишаста изҳор кард:

— Ин қадар одаме, ки дар Вахшонзамин фирорй
шуда, сару пои луч ба ҷониби Душанбе меояд, чй
кор кунанд? Барои чй нақлиёт ташкил намекунед, ки
мардуми гуреза беосеб ба пойтахт расад? Онҳо нони
хӯрдан надоранд. Ҳоло аз роҳи Шӯртуғай ба ин ҷо
меоянд. Чаро шумо ба муқобили дастаҳои роҳзани
Сангак, Рустами Абдураҳим ва Лангарй ягон ама-
лиёте намекунед?! Шумо баъди чунин бетартибиҳо оё
-раиси ҷумҳуред?!

Пас аз чунин муҳокимарониҳои тезу тунд Исмат

177"

12—674
бархоста омада, рӯ ба рӯи Раҳмон Набиев ҷой ги-
рифт. Ӯ Раҳмон Набиевро хеле таҳқиру ҳақоратҳо
карда, ним соат вақт дод то ки оиди даст кашидан
аз вазифаи Президентй ба хулосае биёяд. — Агар ба
истеъфо набароед. тамоми аъзоёни хѵкѵмат парронда
меіііаванд. Он гоҳ онро табаддулоти давлатӣ меҳисо-
бём ва мегӯем, ки хама дар табаддулот~мурдаанд, —
таъкид кард Исмат.

Вазъият хеле мураккаб шуд. Баъди чунин ситеза-
кориҳо Мулло Абдуғаффор ва Исмат ба берун баро-
маданд. Раҳмон Набиев дарҳол ҳозиронро ба назди
худ хонд ва машварат карда илоҷи воқеа пурсид.

Ҷонишини якуми ранен Шӯрои вазирон Тӯхтабой
Ғаффоров ва боз чанд танн дигар ба ӯ наздик шуда
маслиҳат доданд, ки дигао роҳи илоҷи халосӣ нест.
Давлатро аз даст додем. Ягона роҳи эътидол истеъ-
фо аст.

Раҳмон Набиев баъди кадре андеша гуфт:

— Майлаш, ман розн. Биёед, ба бӯстонсарои Шӯ-
рои вазирон меравем. Дар ҳамон ҷо истеъфо меди-
кам.

Мулло Абдуғаффор ва Исмат аз ким-куҷое суха-
нони Набиевро шуниданд, ки боз пайдо гардиданд,
бо исрор истеъфои ӯро талаб намуданд. Ва боз таъ-
кид карданду ки дар сурати ба истеъфо набаромада-
ни Р. Набиів ягон нафар аз ин ҷо зинда намебарояд.

Раҳмон Набиев боз афзуд, ки ин ҷо қоғазу қалам
ва шароити мувофиқ нест...

Дар як дақиқа коғаз, қалам ва ҳатто камераҳои
телевизион омода гаштанд. Вазири адлия Файзулло
Абдуллоев, йи барои парвоз кардан ба Хуҷанд так-
лиф шуда буд, маҷбур карда шуд, ки матни аризаи-
истеъфоро конунан дуруст гӯяд. Бояд тазаккур дод„
ки Файзулло Абдуллоев беҳтарин ҳуқуқшиноси Тоҷи-

178
кистон, шахси босавод, поквиҷдон ва оқил аст. Дар
чунин вазъият чи кор карданашро намедонист. Раҳ-
мон Набиев чунин ҳолати ногуворро дида, худ ӯро
илтимос кард, ки дар тайёр намудани матни қонунии
.аризаи истеъфо кӯмак расонад.

Файзулло Абдуллоев дар ҳолати ногувор монда,
роҳҳои қонунӣ ба истеъфо баромадани раиси ҷумҳур-
ро фаҳмонд. Аризаи истеъфо тайёр ва имзо шуд. Раҳ-
мон Набиев ба воситаи телевизион низ ба мардум
муроҷиат кард. Ҳамон лаҳза аризаи истеъфои Раҳмон
Набиев дар миёни силоҳбадастон хонда шуд ва онҳо
дар як лаҳза пароканда гардиданд.

Баъди пароканда шудани мардум Раҳмон Набиев
ва дигарон озодона ба /бӯстонсарои Шӯрои вазирон
баргаштанд. Дар утоқе, ки то ин дам ҳама вақт дам
мегирифт, барои ӯ ҳама хӯрданию нӯшиданиро омода
сохтанд ва ӯ то соатҳои 2-и шаб истироҳати бофаро-
ғат кард...

Баъди истеъфои Раҳмон Набиев ҳокимият пурра
ба дасти раиси Шӯрои Олӣ Акбаршоҳ Искандаров
гузашт. Акнун ӯ илова ба вазифаи аслии худ боз иҷ-
рокунандаи вазифаи раиси чумҳур низ шуд. Тамоми
роҳбарияти ҷумҳурӣ дар атрофи ӯ гирду ҷамъ ома-
данд. Ӯ супориш дод, ки ҳаддалимкон тамоми узвия-
ти раёсати Шӯрои Олӣ ва вазирон дар бӯстонсаро
цамъ биёянд. Хабар расид, ки қисме аз вазирон дар
ҷамъомад иштирок карда наметавонанд, зеро оппози-
ция онҳоро дар толори Шӯрои вазирон гаравгон ги-
рифтааст.

Акбаршоҳ Искандаров ба Акбар Тӯраҷонзода ва
Мулло Абдуғаффор, ки дар ин ҷамъомад ҳозир бу-
данд, ба Аслиддин Соҳибназаров ва Давлат Усмон
супориш дод, ки рафта аз он ҷо вазирону депутатҳо-
ро озод кунанд.

Қарибиҳои бегоҳии ҳамон рӯз дар бӯстонсаро маҷ-

179
лис дойр гардид, ки Акбаршоҳ Искандаров тарик»
минбаъдаи давлатдорй ва фаъолияти ҳукумати муро-
сои миллиро мавқеи баррасй карор дод. Дар ин ҷа-
ласа баҳсу мунозираи доманадор шуд.

Май изҳор доштам, ки ҳукумати муросои миллй
ва раёсати Шӯрои Олй дигар кудрати идора кардани
давлатро надорад. Пойтахт ба дасти дѵздону ғорат-
гарон ва рекетҳо афтодааст. Ҳатто рекетҳо шаҳрро
мйени худ бахшу кйсмат кардаанд ва аз паи "чдмъу
гири молу амвоХ"ва нмҳия!—кушторанд. Ҳукумат ди-
гар дар миёни халқ ва авбошҳо эътиооре надорад.
Аз йн рӯ, бонд я гон "чораи дигар андешид. Ҳатмак
сессияи ғайринавбатии Шӯроп Олиро даъват намуд,
то ки он истеъфои раиси ҷумҳурро кабул ва ҳукума-
ти навро таъсис кунад.

Раиси Кумитаи Шӯрои Олй оид ба фарҳанг, му-
носибатҳои байналхалқй ва муносибати байни мил-»
латҳо Даврон Ашӯров, раиси Кумитаи Шӯрои Олй
оид ба илм, маориф ва сиёсати байни ҷавонон Мо-
ёншоҳ Назаршоев, ҳамчунин аксарияти вазирон ба-
ромади маро дастгирй карда изҳор намуданд, ки дар
чунин шароит онҳо фаъолият карда наметавонанд„
Мо ҳама истеъфо медиҳем, мегуфтанд.

Акбаршоҳ Искандаров гарчанде худ тарафдори ин
ақида буд, ба зери муроҷиатнома имзо нагузошт. Гуфт^
ки ӯ ҳамчун раиси Шӯрои Олй ва ичрокунандаи ва-
зифаи раиёй ҷумҳур фикрҳои худро дар сессия ме-
гӯяд.

Сарфи назар аз ин, мақсад гузошта шуд, ки е
дар пойтахти ягон давлати ҳамсоя, ё дар шаҳрҳои
Норак, Ҳисор, Хуҷанд бояд раёсати Шӯрои Олй ҷамъ-
омада, макой ва вақти гузаронидани сессияро муайян
кунад.

Чи тавре ки хонандаи гиромй иттилоъ гирифт, ҷо-
нибдорони М. Навҷувонов зафар карданд ва вазифаи ӯ

180
гӯё адо шуд. М. Навҷувонов муддате бемор буд ва ва~
зифаи ӯро ҷонишинаш полковник Зоиров адо мекард.
Ӯ чун дид, ки дар бесаранҷомиҳо саҳми хеле калонг
гузошт в а ба қавли хѵдаш вазифаи таърихияшро адск
кард, аризаГ навишт, ки ба истеъфо меравад. Ба ин
муносибат маҷлиси президиуми Шурои Олӣ барпо&
гардид ва истеъфои М. Навҷувоновро қабул кард.

Абдумалик Абдуллоҷонов, ки он вақт Президента
концерни ғалла буд, бо сабаби бе сарвазир мондани^
мамлакат ва бе роҳбар будани ҳукумати муросок
миллй иҷрокунандаи вазифаи сарвазир пешниҳод шуд„.

Козй Тӯраҷонзода ӯро ҳамчун намояндаи вилоятш
Ленинобод ба ин вазифа пешоари кард. Бояд тазак-
йӯр“ дод, ки то сари қудрат оаромадани--Абдумалик:
Абдуллоҷонов нисбати сустпаймонӣ, нобарҳақй ва фи-
ребкориҳои ӯ дар матбуоти даврй ва миёни мардум*
ҳазору як далелу санаду миш-мишҳо буд. Алҳол яке-
аз ин «тавсифномаҳоро» чун замима пурра ба хонан-
дай гиромӣ пешкаш мекунам, ки он ба калами жур-
налист Бахтиёр Муртазоев тааллуқ дошта, дар шу-
мораи № 20 (31) аз 26 июли соли 1991 дар рӯзномат
«Сухан» интишор шуда буд.

«НАҲАНГИ ҶУМҚУРЙ»

Ин аст лақаби ифтихории вазир

А. Абдуллоҷонов. Чаро?

Ба вазири маҳсулоти ғаллагии ҷумҳурй Абдумалик;
Абдуллочонов одамони худй дар мадди аввал меис-
танд, албатта, он одамони худй, ки аз онҳо ақаллан*
як пайса фонда бошад, аз ҷониби ин тоифа ба тара-
фи Абдуллоҷонов параха паридан гирад, парахаи ман-
фиатбахш.

Мисоли оҳарии ин даъвои мо Раҳмиддин Давла-

18 а
тов ном шахсест, ки вай дар сояи давлати Абдулло-
*ҷонов муддате мудири анбори ғаллаи шаҳри Турсун-
:зода буд. Ҳамин ки он ҷо кораш омад накард, вазир
-ба ӯ комбинати орди Орҷоникидзеободро пешкаш на-
муд. Гумоштаи вазоратпаноҳй дар ин корхона низ
дурустакак реша надавонд, пас бо маншури хоса ба.
иттиҳодияи истеҳсолии «Ғалла»-и Душанбе дар умури
•сардори осиёи аввал маъмур гардид ва бо ҳавосу
лвом манзур...

Делели дигар он аст, ки одамони худии вазир Аса-
дулло Қурбонов ва Очилов дар иттиҳодияи «Ғалла»-и
Душанбе, Мирзо Маҳмадёров ва Тоҷиддин Маҳмадов
дар комбинати орди Орҷоникидзеобод мудирони анбор
мебошанд. Аммо директори генералии иттиҳодияи ис-
теҳсолии «Ғалла» Аҳрор Умаров дар бадали шаш со-
ли фаъолияташ дар ин муассиса ба пирӯзиҳои хеле
-баланди кор муваффақ шуд, ба ин гурӯҳ, дохил нест.
Гувоҳе возеҳи ин гуфтаҳо онанд, ки иттиходия панд
соли охир пайдарҳам ба парчамҳои нусрати кор ноил
гардида, коргарон аз ҳавасмандии моддию маънавй
бархӯрдор шуданд. Роҳбари муассиса маҳз дар ҳамин
давра ба унвони иқтисоддони Шоистаи ҷумҳурй ша-
"рафёб гашт. Ба аксари ин пешниҳодот худи вазири
мӯҳтарам лутфан имзои муборак гузошта, натиҷаҳои
дълою хуби кору талошҳои Умаровро тасдиқ наму-
дааст. Инти^обкунандагон аз ҷумлаи теъдоди зиёди
довталабон маҳз Аҳрор Умаровро вакили халқ дар
111ӯрои Олй интихоб карданд.

Вале чаро вазир аз ин пирӯзиҳо конеъ нест ва ха-
ма ибтикори А. Умаровро нодида мегирад?

Гап ин црт, ки иттиҳодияи «Ғалла» ҳама бурду
<бохт, шикасту рехти корхонаро муҳосиба карда, ба
хулосае омад, ки як воҳиди мустақили идорй бошад.
ТЛи ба табъи вазир нафорид. Биноан, А. Абдуллоҷонов
ба тӯли чанд моҳи охир бо тамоми аркони пуриқти-

Ш
дори вазорати худ бар зидди А. Умаров ҷанги ошти-
нопазир эълон намуда, дар ин амали нопоки хеш як:
теъдод кормандони рӯзномаҳои «Вечерний Душанбе»
ва ахиран ходимони «Коммунист Таджикистана»-ро низ^
бо роҳи фиребу дағосозӣ ва найрангу гӯлбозй ба та-
рафи худ ҷалб намудааст. Дар оқибати ин каллобии
у рузномаи «Вечерний Душанбе» якчанд мақолаи бӯҳ-
тономез чоп намуд.

А. Умаров рӯзномаи «Вечерний Душанбе»-ро ба?
маҳкама кашид ва мухбири рӯзномаи «Вечерний Ду-
шанбе» Е. Севернаяро барои иғвогариҳо ба маблағи
2500 сӯм ҷурмона андохт. Муҳаррики пасипардагии ин
ҳама дасисабозиҳо А. Абдуллоҷонов аз ҳукми суд са~
бақе наёмӯхта, баръакс, оташи хусуматаш нисбати А..
Умаров рӯз аз рӯз афрӯхтан гирифт. Ва чанде пеиг
дар коллегияи сайёри вазорат, ки дар маҷлисгоҳи ит-
тиҳодия барпо шуд (дар он аз коргарони иттиҳодия-
дида, шарикони вазир бештар буданд), А. Умаровро-
аз иҷрои вазифа маъзул кард. Ва мувофиқи ваъдаю-
савганд «фурсати мувофиқ» фаро расиду ҷалолатма-
об вазир дастёру ҳозирбоши худ Давлатовро дар ва-
зифаи директори генералй муваққатан мунассаб на-
муд.

Чун се сол муқаддам дар назди вазорат коопера-*
тиви «Меҳнат» тавоно гардид, ки Абдуллоҷонов дар-
дол шарики найрангбозиҳои худ-ҳанноти гузаро
Кулангиевро раиси он таъин намуд.

26 майи соли 1989 идораи нотариалии шаҳри Моск-
ва Шартномаи ташкили Муассисаи якҷояи «Суғди-
ён»-ро (бо ҳамкории корчалонҳои кишвари Швейцария)
ба қайд мегирад, ки таъсисгари он кооперативи «Меҳ-
нат» аст. Вазир ба вазифаи директори генералии «Суғ-
диён» холабачааш Ф. Мирпочоевро пешбарй намуда„
мансаби президентии онро хоксорона худаш ишғол
мекунад. Қаблан ҳаминро бояд зикр намоем, ки ба-
іробари як идда ташкилот ҳамчунин иттиҳодияи «ном-
,дор»-и_ ҷумҳурӣ «Тоҷиквнешторг» ба «Суғдиён» ҳаққи
^саҳомӣ доштааст. Яъне вазири мо бо ҷаноби Гайц-
.гории ҳаққимардумхӯр, ки ҳоло дар мулки Исроил
кайфу сафо дорад, ҳамтабақ ва эҳтимол дар шайтонй
дамсабақ ҳам будааст.

Ҳамин ки вазир дар давраҳо нишинад, аз хусуси
•усули нави пунбакорй (ин усули исроилй будааст)
.тизофгӯй мекунад, ки инро вазорат дар сарзамини
Ашт бар дӯш гирифтааст.

Зимнан, А. Абдуллоҷонов танҳо дар кишоварзӣ не
^балки дар дигар бобат низ ихтироъҳои аҷибе дорад,
ки тавассути ҳамкосаҳои хеш анҷом додааст. Маса-
лан, мувофиқи ҳидояти корманди масъули «Суғдиён»
М. Кулангиев ва бо ҳуҷҷати пулсупории рақами 56
дз таърихи 27 апрели соли 1990 ба заводи пахтатоза-
•жунии Октябри вилояти Қӯрғонтеппа маблағи сад ҳа-
;зор сӯм фиристода, бар ивази он мошини наппа-нави
'«ГАЗ-31-02» харида шудааст. Ин мошин аз тарафи
муассисаи «Суғдиён» ба президент Абдуллоҷонов тӯҳ-
4>а гардидааст. Онро як наҳанги музофотӣ ба даст
юварда, аммо аз истифодааш кебидааст. Ҳеҷ боке не,
наҳанги ҷумҳурй кайф карда, савор мешавад. Мегӯ-
^нд, ки «ГДЗ-31»-ро вазир рӯзҳои ҷашну сур истифо-
,да мекунад. (Дар рӯзҳои муқаррарй бошад, «ГАЗ-24»-и
^сафедак дорад). Воқеан, пуштибони вазир кй бошад,
ки дар чунғЙ даврае, ки деҳқонони тоҷик ба зӯр бур-
даи ноне меёбанду вазираш давр меронад?

Аммо ба мошини «ГАЗ-31»-и президент А. Абдул-
лоҷонов якбора ду нафар ронанда — О. Ҷумъаев ва
•Ж,. Баҳронов хизмат мерасонанд, ки аз муассисаи
«Суғдиён» маош мегиранд. Ин рӯзғори шоҳаншаҳӣ ҳа-
ма аз ҳисоби ҷамъият аст. Вале ин ҷо ҳар кӣ ангушти
ҳайрат мегазад, ки чунин шахсони масъул ба ин қа-
дар разилӣ ва пастию фурӯмоягй ҳам роҳ додаанд.
Омӯзиши дақиқи асноди муҳосиба возеҳ месозанд, кда
вазир А. Абдуллоҷонов ва надимони ӯ — В. М. Ти-
щенко, М. Кулангиев, У. Рӯзиев, И. Иброҳимов, ҷо-
нишини сардори раёсати авиацияи гражданин ҷумҳу-
рӣ Ю. И. Герасимов ба сафарҳои хидматй рафта, ба«
шӯъбаи муҳосибаи муассисаи «Суғдиён» ксеронусхаи
хуҷҷатҳои сафарро супурдаанд ва аз як сафари хид-
матй аз ду идора харҷи роҳ гирифтаанд. Ба виҷдо-
ни шахси соҳибмансаб, коммунист ва масъуле нига-
ред, ки худро фарзанди халқ ҳисоб мекунад ва фардда
аз ин найрангҳо бехабар бовар ҳам карданаш мум-
кин аст.

Дар рӯзҳои 7, 8 ва 9 сентябри соли гузашта як.
(т^’дод меҳмонон бо даъвати муассисаи «Суғдиён»
ба Душанбе омаданд, ки дар ҳамон рӯзҳо тӯи арӯсищ
духтари афифаи А. Абдуллоҷонов баргузор шудааст.
Маълум мешавад, ки ӯ ба ин тӯй ҳам харҷи роҳи меҳ-
монони олиқадрро «саховатмандона» ба гардани «Суғ-
диён» бор кардааст.

Тавре ки маълум аст, «Суғдиён» ташкилоти сер-
соҳа буда, барои идора намудани фаъолияти пурқи-
маташ масъулини он чор адад компьютерҳои навъи
СВМ овардаанд. Шӯъбаи таъминоти молию техникии*
вазорат барои ин сомони гаронбаҳо 320 ҳазор сӯми
нақдинаро дода, 2 дона компьютерро ба М. Куланги-
ев ва якдонагӣ ба А. Абдуллоҷонову Ф, Мирпочоев
тӯҳфа кардаанд. Яъне, худашон қарор бароварда, аз
моли ҷомеа худашонро сарфароз намудаанд. Фаро-
мӯш накунед, ки нархи давлатии ҳар як донаи он
ҳаштод ҳазор сӯмакак аст...

Боре А. Абдуллоҷонов аз як. нафдр тахвилдорш
комбинҒти орди Орҷоникидзеобод барои иҷрои вази-
фаи муҳиме 100 ҳазор сӯм талаб менамояд. 1'авре ки-
тахвилдор иқрор аст, баъди анҷоми кири“муҳи,маш ба
А. Абдуллоҷонов шаст ҳазор сум пӯШГ нақд -

- шг*
-;лағи бисту шаш ҳазор сӯм магнитофону радиохои
лпонй пешкаш Кйцдаасі. Холи—ни- ■■таувиядор—млҳбус
лет ва таҳти таҳқиқ қарор дорад. Бо амри прокурор
ин сомони хориҷӣ аз даргоҳи вазир забт гардида, ба
шӯъбаи марбутаи маъмурӣ интиқол ва маҳфуз шу-
дааст. Вале он боиси таҳайюр бошад, ки А. Абдулло-
ҷонов бо ин ҳама табаҳкориҳо мансаби вазоратро ба
кадом рӯю виҷдон «хирадмандона» назорат мекарда
бошад?

Миш-миш ҳаст, ки вазири валинеъмат ҳар сол 15-
20 адад мошинҳои сабукравро бо фармонҳои қотеъи
худ ба афроди нолоиқ, вале танхо ба худи вазир му-
вофиқ тақсим менамояд. Масалан, баъзе барменҳои
муассисоти «Суғдиён», агар теъдоди фурӯши бӯзаа-
шон ба якчанд ҳазор кӯза расад, ки он ҳеҷ мушкилие
надорад, ба калиди «Жигули»-ҳои ялаққосй дастёб
мешаванд. Вале коргарони муассисоти вазорат даҳ
сол заҳмат кашанд ҳам, соҳиби чорчарха шуданашон
.амри муҳол аст. Дар тақсимоти хонаҳо низ ин ҷо чу-
днин беадолатиҳо бисёранд. Аммо вязир бя лухтяри
^дирӯзакак тӯйшуда ва домоДТурааш (писари липек-
1 -ТОРИ йттчГҳодияи ғаллаи Кайроккѵм Абпучялил Хоми-
доғ) квартираи яксаду чанд метри мураббаи ҳукума-
тирб" бо «Жигули»-и ҷадид бахшоиш карда, худ ба
ҳавлии дакаданг (дар ҳамсоягии собиқ раиси коопе-
ративи «Пип^вик» Р. Юлдошев) кӯч бает. А. Абдул-
дюҷонов ба муқаррабони худ ҳамин навъ муҳаббат ва
лутфу марҳамат мекунад.

Ба ҳамин васила ҳуҷҷатҳои кооперативи «Меҳнат»
«ва «Суғдиён» он чунон печидааст, ки касе сарфаҳм
намеравад. Шояд бо мақсади махсуси чигилбофй дар
’вазифаҳои сармуҳосибу хазинадори ин ду муассиса,
яъне кори чор нафарро хилофи қонун танҳо ба як
худи А. К. Николаев супурда бошанд.

Эҳтимол ин печидагиҳо ба сиҳатии А. К. Никола-
ев таъсири зишт расонида бошад, ки ӯ дар роҳи раз-
вои якбора афтодаасту ҷон ба ҷонофарин додаастѵ
Аҷаб марги шубҳаноке...

Ҳамин ранг марги нобаҳангом насиби раиси коо-
перативы «Пищевик» (марбути вазорати маҳсулот
галла) Рустам Юлдошев шудааст. Рустами раҳматй
дар кадом як тарабхона шаробфурӯш будаааст. Сонйь
якбора раиси кооперативы калонтарин таъйин гарди-
да мехоҳад, ки дар шаҳри азим ному нишоне доштаі
бошад.

Боре ба ӯ ишора кардаанд, ки «магар шаробфурӯ-
шиат» беташвиш набуд? Дар ҳамин вақт Рустами бе-
чора гуфтааст, ки барои ин вазифа ба вазир ҳадяи;
хеле калон кардааст. Ин воқеа бори дигар исбот ме-
намояд, ки алҳақ забони сурх сари сабз медиҳад бар-
бод.

Ба ҳамин қарибӣ ронандаи комбинаты булкаю кон-
дитерӣ-ББҚ (ин муассиса ҳам марбути вазорати маҳ-
сулоти галлагист) Раҳматулло Раҳматов мошини худ-
ро аз сақич (бо арзиши даҳҳо ҳазор сӯм) пур карда,,
роҳи Ӯзбекистонро пеш мегирад. Сақич маҳсулоти ин
комбинат буда, дар ҷумҳурии бародар харидори зиёд
доштааст. Аммо дар роҳ мошинро тасодуфан корман-
дони милиса медоранд. Азбаски ҳуҷҷатҳои бор сохта
будаанд, ронанда маҳсулоти дуздй ва мошинро ба
ҳоли худ вомегузораду фирор мекунад. «Пекин ҳамон
шаб пайки аҷал мерасад ва ронанда хам вафот ме-
кунад. Бо ҳамин асрори ин борро бо худ ба гур ме-
барад. Оё барои як вазорат гарон намеафтад, ки кор-
мандони сиҳату саломаташ пайдарҳам тап-тап афти-
да мемиранд?

Мо таксимоти вайрони хонаҳо, мошинфурӯшиҳо ва--
хусусан марги шубҳаноки ин се нафарро ба дӯши идо-
раҳои маъмурй ҳавола менамоем, то зудтар ин ма-
соилро возеҳ бисозанд.

187’
...Чанд рӯз муқаддам вазорати маҳсулоти ғалла
лақли макон карда, дар бинои собиқи Шӯрои вазирон
ч;ойгузин шуд. Ривоят доранд, ки А. Абдуллоҷонов ка-
бинета сарвазирро барои худ ғасб намуда, дар курсии
нарми баланду боҳашамати вай нишастааст. Яъне
х,оло вазир дафтари кори сарвазирро фатҳ карда, қасд
дорад вазифаашро ҳам бигирад. Худо накунад, ки ин
амалӣ гардад. Аузу биллоҳи мин-аш-шайтони раҷим...

«ДУЗДИ КАЛОН» — САРВАЗИРИ МАМЛАКАТ

Сарфи назар аз мақолаи боло ва миш-мишҳои мар-
дум Тӯраҷонзода бо эҳсосоти баланд Абдумалик Аб-
дуллоҷоновро ба ҳайси сарвазир пешниҳод кард. Дар
таърихи башар ҳеҷ гоҳ ва ҳеҷ вақт ягон одами ноус-
тувор ва фиребкорро ба вазифаи вазирӣ ё сарвазирӣ
пешниҳод, ё таъин накардаанд. Вазири мамлакат бо-
яд инсони комил, донишманд, ростқавлу поквиҷдон,
зираку заковатманд бошад. Яку якбора сарвазир пеш-
лиҳод шудани чунин шахе амале буд, ки аз он бӯи хуну
маккорӣ меомад.

Ман нисбати чунин саросемакорй дар ҷаласа ақи-
даи худро баён кардам:

— Мӯҳтарам Тӯраҷонзода, охир матбуоти даврӣ
дар бораи Абдумалик Абдуллоҷонов мақолаи танқи-
•дй интишор карда буд. Ба замми ин мардум ӯро ҳам-
чун шахси бовиҷдон намедонанд. Оё мумкин аст, ки
чунин одамро сарвазир таъин кунем? — эътироз кар-
дам ман.

Тӯраҷонзода иброз дошт, ки мо бо роҳбарияти ҳиз-
’би наҳзати иблом, демократ ва дигар ҷумбишҳои мар-
думй маслиҳат кардем. Алҳол аз Абдуллоҷонов дида,
номзади арзандатаре нест. У дар Ленинобод нѵФѵзи
жалон дорад. Додараш Абдуғанӣ Абдуллоҷонов раиси

7188
&\шичрй.иші.-№ахри'. Хучавл. аст.jq/пояттт Аблѵчалил

^Қомидов раиси кумиҷроияи вилояти Ленинобод. Д1.
Тӯраҷонзода бо истеҳзо боз чунин илова карді

— У хеле дѵзди калон аст. Дар ѵмраш бисёр дуз-
дидааст. Ҳама чилликҳояш пур аст. Ба андешаимдн
дигар дуздй намекунад. Ба дуздй эҳтиёҷ ҳам надорад.
Миниаъд барии ТбҶикисТбн ~ва~~мардуми бн~~бояд~~хиз--
мат кунад.

Ана як рафиқамона оварда то ин дам сарвазир
кардем. У аллакай хона гирифт, чизу чораи зиёде
дӯздида акнун ақибнишинй кард...

Медонистам, ки ӯ Акбар Мирзоевро дар назар до-
рад. Ва боз таассуф мехӯрам, чаро ҳама аъзоёни раё-
сати Шӯрои Олӣ медонанд, ки Абдумалик Абдулло-
ҷонов «дузди калон» аст ва ӯро боз болои хазина пос-
бон таъин мекарданд. Чӣ лаҳзаҳои нангину даҳшато-
варе буданд он рӯзҳо. Дуздро сарвазир таъин кардан,
ин маънои шикасти бемайлони сохти давлатдории То-
дикистонро дошт.

Баъди баром а ди банда қозй гуфт:

— Рӯзномаи «Чароғи рӯз» дар дасти худамон. Ме-
фармоем аз нав Абдуллоҷоновро сафед мекунем.

Дигар ҳоҷати ran набуд. Гап мезадй — мезаданд.
Ҳамин тариқ, А. Абдуллоҷонов иҷрокунандаи вазифаи
сарвазир шуд.

Баъди он ки Абдуллоҷонов ба курсии роҳбарии ҳу-
кумат нишаст, тавсия дод, ки Гулдаст Иброншоев
вазифаи вазири корҳои дохилиро ишғол кунад.

Дар маҷлиси Шӯрои Олй, вақте ки Г. Иброншоев
ба вазирй пешбарй гардид, ман чунин суол кардам:

— Мӯҳтарам Иброншоев, вазъи сиёсию иқтисодии
мамлакат хеле вазнин аст. Дар чунин вазъият шумо
метавонед, ки ҳукумати мусолиҳаи миллиро ҳи,моя ва
гвазъи Душанбешаҳрро ором гардонед?

189
жистон дар мамолики он вақт ба мо равобитдошта
таъин карда буданд.

Аз ҷумла ман дар мамлакати Чин сафир таъин ту-
да будам.

Баъдтар (аниқаш, дар сессияи 16-уми Шӯрои Олй
дар шаҳри Хуҷанд) ғайриконституционӣ будани ин
•фармонҳо аз эътибор соқит карда шуданд. Зеро ҳанӯз
Президент Раҳмон Набиев дар қайди ҳаёт буд ва
•фақат ӯ метавонист, аз рӯи қонун чунин фармон ба-
рорад. _

Ҳанӯз лаҳзаҳое, ки дар майдонҳои «Шаҳидон» ва
«Озодӣ» гирдиҳамоиҳо идома дошт, дар миёни ду май-
дон чанд хаймае пайдо шуд, ки сокинони онҳо тараф-
дори сулҳу осоиш ва муқобили майдонбозиҳо буданд.
Дар ин хаймаҳо Ғаффор Мирзоев (Ғаффор-седой),
Ёқуб Салимов ва боз чанде дигарон гуруснанишинй
мекарданд. Баъди пароканда шудани майдонҳо, моҳи
июн Еқуб Салимов ва Faффор-седой маро бо худ ги-
рифта ба шаҳри Калининобод бурданд. Дар ин ҷо ман
бори аввал бо Сӯҳроб Қосимов, Исматча ва Ҷомй во-
хӯрдам.

Онҳо изҳор доштанд, ки ҷанги бародаркуш ногу-
зир аст ва вазифаи мо аз он иборат аст, ки пеши ро-
ҳи хунрезиро гирем. Мо бояд як гурӯҳи тарғиботчи-
ёнеро ташкил кунем, ки миёни халқ ба ҳама бифаҳ-
монанд, то ғазои ом рӯй надиҳад. Ин штаб бояд аз
болои дигар дастаҳои мусаллаҳ назорат мебурд. Баъ-
ди маслиҳат намояндаҳои штаб ҳар кӣ ба маҳали ху-
даш рафт. Аммо дере нагузашта ҷанг cap шуд ва ин
штаб дигар амал накард. Дар Душанбе ва як қатор
шахру навоҳии Хатлонзамин, махсусан, рӯҳониён бо
авбошону ғоратгарон муттаҳид шуда, имконият на-
медоданд, ки ба мусолиҳаи миллӣ ноил гардем.

Баъди муддате аз тариқи расонаҳои иттилоотии
Тоҷикистон хабаре паҳн шуд, ки дигар вилояти Кӯ-

191
кистон дар мамолики он вақт ба мо равобитдошта
таъин карда буданд.

Аз ҷумла ман дар мамлакати Чин сафир таъин ту-
да будам.

Баъдтар (аниқаш, дар сессияи 16-уми Шӯрои Олй
дар шаҳри Хуҷанд) ғайриконституционӣ будани ин
•фармонқо аз эътибор соқит карда шуданд. Зеро ҳанӯз
Президент Радмон Набиев дар қайди ҳаёт буд ва
<фақат ӯ метавонист, аз рӯи қонун чунин фармон ба-
рорад. _

Ҳанӯз лаҳзаҳое, ки дар майдондои «Шаҳидон» ва
«Озодй» гирдиҳамоиҳо идома дошт, дар миёни ду май-
дон чанд хаймае пайдо шуд, ки сокинони онҳо тараф-
дори сулҳу осоиш ва муқобили майдонбозидо буданд.
Дар ин хаймаҳо Ғаффор Мирзоев (Ғаффор-седой),
Ёқуб Салимов ва боз чанде дигарон гуруснанишинй
мекарданд. Баъди пароканда шудани майдонҳо, моҳи
июн Ёқуб Салимов ва Ғаффор-седой маро бо худ ги-
рифта ба шаҳри Калининобод бурданд. Дар ин ҷо ман
бори аввал бо Сӯҳроб Қосимов, Исматча ва Ҷомй во-
хӯрдам.

Онҳо изҳор доштанд, ки ҷанги бародаркуш ногу-
зир аст ва вазифаи мо аз он иборат аст, ки пеши ро-
ди хунрезиро гирем. Мо бояд як гурӯҳи тарғиботчи-
ёнеро ташкил кунем, ки миёни халқ ба дама бифад-
монанд, то ғазои ом рӯй надиҳад. Ин штаб бояд аз
болои дигар дастадои мусаллад назорат мебурд. Баъ-
ди маслидат намояндадои штаб дар кй ба мадали ху-
даш рафт. Аммо дере нагузашта ҷанг cap шуд ва ин
штаб дигар амал накард. Дар Душанбе ва як қатор
шахру наводии Хатлонзамин, махсусан, рӯдониён бо
авбошону ғоратгарон муттадид шуда, имконият на-
медоданд, ки ба мусолидаи милли ноил гардем.

Баъди муддате аз тариқи расонадои иттилоотии
Тоҷикистон хабаре пади шуд, ки дигар вилояти Кӯ-

191
лоб ба қарору нишондодҳои ҷумҳурй итоат намеку-
над ва ба буҷа маблағ намегузаронад. Баъди чанде
вилояти Ленинобод низ ба ин амал пайравӣ кард.
Ҷумҳурй бе ду вилояти калонтарин монд. Аммо роҳ-
барияти вилояти Ленинобод дар аксар холатхо мав-
қеи Ъетарафиро ишғол мекард. Меооист намояндаҳои
ин виЛоят" ба ИиЛОНТХОи 1\уло6у Қӯрғонтеппа меома-
данд ва миёни сангарҳо мешуданд, то ҷанг нашавад
ва бародарон оштй кунанд. Аммо ин тавр набуд. Хат-
то ёрии иқтисодиеро, ки ба вилояти Кӯлоб мерасон-
данд, д<ф бадалаш 1.ӯШт7-рянған,-'мева, ііатіа мебур-
данд. Ҳгшӯс!—в акте—Ш Сайгак Сафаров ва Рустами
Афдураҳим ба дасти оппозиция афтиданд, онҳо дар баро-
мади худ бо тепевизиони Душанбешаҳр иброз дош-
танд, ки Раҳмон Набиев ва дигар ҳамшаҳриёни ӯ мо-
ро ҷанг андохта, акнун бетарафиро ихтиёр кардаанд.
Умуман, Раҳмон Набиев лаёқати Президентй надош-
тааст, — мегуфтанд онҳо.

Чунин фикрҳо нисбати иғво андохтан ва худро ка-
нор гирифтани баъзе роҳбарони вилояти Ленинобод
дар рафти ҷанги бародаркуш борҳо садо дода буданд.

Моҳи май, вақте ки муҳосираи иқтисодии вилояти
Кӯлоб сурат мегирифт ва роҳҳои Кӯлобу Душанбе
дар'Кофарниҳон аз ҷониби оппозиция баста шуд, фи-
ристодани маводи хӯрока хеле душвор гардид. Ин
муҳдеира тамоми зиёиёни зодаи Хатлонзамини шаҳри
Душанберо ба изтироб оварда буд. Онҳо гурӯҳ-гурӯҳ
шуда баъзе ба Девони вазирон ва гоҳе ба назди ко-
зй А. Тӯраҷонзода рафта, шикоят мекарданд, ки бэ
ин амали ғайриинсонӣ хотима диҳад.

Бцлохир, гурӯҳҳо ҳамдигарро дарёфта, ташкилоти
мусолиҳакори «Меҳри Хатлон»-ро ба вуҷуд оварданд.
Раиси он вазири матбуот ва ахбори ҷумҳурӣ Бобо-
хон Маҳмадов интихоб шуд.

Мақсади таъсиси «Меҳри Хатлон» оштй додан
буд. Камина низ аъзои раёсати ин созмон будам. Мо
пеш аз ҳама мекӯшидем, ки Кӯлоб бо орд таъмин бо-
шад. Аз ин рӯ, мо ба назди сарвазири ҳамонвақта Ак-
бар Мирзоев рафта масъала гузоштем, ки ҳатман бо-
нд Кӯлобро аз гуруснагй раҳой бахшем.

Акбар Мирзоев ба ман, Абдулло Ҳабибов ва Тӯх-
табой Ғаффоров гуфтанд, ки ба назди А. Тӯраҷонзо-
да рафта роҳҳои кӯмакро дарёбед. У ҳаддалимкон
ба Кӯлоб сим зада иброз дошт, ки Ҳикматуллоҳ Нас-
риддинов, Тӯхтабой Ғаффоров ва Абдулло Ҳабибов ба
ин кор машғуланд ва метавонед намояндаҳои худро
ба Душанбе фиристонед. Мо се тан ба назди А. Тӯ-
раҷонзода рафтем, изҳор кардем, ки шумо қозии уму-
миҷумҳурӣ ҳастед ва нашояд, ки халқи бегуноҳро дар
Хатлонзамин ба гуруснагй гирифтор кунед. Таърих,
оянда ин амалро намебахшад.

А. Тӯраҷонзода муддате истиҳола карда баъди ис-
тодагариҳои тӯлонии мо розй шуд, ки муваққатан ро-
ҳи ноҳияи Кофарниҳонро кушояд, то корвони автома-
шинаҳои гандумбор ба Кӯлоб равад. Фардои ҳамон
рӯз аз Кӯлоб чонишини раиси кумичроияи вилоят Мѵ-
ҳаммадсаид Убайдуллоев ва оаиси кумичроияи шахр
ІТшімаТ Назиьбй ba Дѵшаное омаданд.

Маслиҳат шуд, ки рӯзи дигар соати 8-и пагоҳ дар
корхонаи орди шаҳри Кофарниҳон вомехӯрем. Он суб-
ҳидам мо бо сардории чонишини раиси Девони вазирон
Тӯхтабой Ғаффоров, камина, Абдулло Ҳабибов, Ас-
лиддин Соҳибназаров, А. Тӯраҷонзода, раиси кумич-
роияи шаҳри Кофарниҳон Мирзоалй Болтаев, раиси
кумичроияи ноҳияи Кофарниҳон Исмат Ҳафизов, чо-
нишини вазири корҳои дохилй Абдусаттор Рачабов
дар шаҳри Кофарниҳон вохӯрдем, ки дар он ҷо намо-
яндагони вилояти Кӯлоб Муҳаммадсаид Убайдуллоев
ва Тошмат Назиров низ буданд.

Маслиҳат дар идораи дцректори корхонаи орди

13—674 193,
шаҳри Кофарниҳон сурат гирифт, ки мақсад аз он
муваққатан кушодани роҳ ва сад мошини гандумбор-
ро ба ҷониби Кӯлоб фиристодан буд.

Дар миёни ронандагон овозаҳои бардурӯғ паҳн
карда буданд, ки гӯё агар ба Кӯлоб раванд, онҳоро
дастгир намуда мекушанд. Ҳатто ду-се рӯз пеш як-
чанд нафар ронанда аз тариқи телевизиони мардумй
баромад карда гуфтанд, ки баъди ба шаҳри Қӯлоб
бор бурдан онҳоро дошта латукӯб намуданд, ҳатто
асир гирифтанд. Ин ронандаҳо гӯё бо ким-кадом роҳҳо
аз чанголи силоҳбадастони кӯлобй раҳой ёфта, пиёда
аз кӯҳу пушта гузашта ба Душанбе омадаанд.

Ин масъалаҳо дар кабинета директори корхонаи
орд мавқеи баррасӣ қарор гирифтанд. Ғайричашмдошт
қозй изҳор намуд, ки майлаш мо роҳро мекушоем, ба
шарте постгоҳи дар баландии Шар-Шар будаи кӯло-
биҳо ба Себистон кӯчонда шавад. Дар ҷавоби ин так-
лиф мо чунин изҳор намудем:

— Қозидомулло, ҳоло мо дар ин ҷо барои кадом
постгоҳро ба куҷо кӯчондан ҷамъ наомадаем. Масъ-
алаи асосй пеш аз ҳама як муддат роҳро кушодан
ва ба мардуми Кӯлоб расондани гандум аст.

Дар ҷааоби масъалагузории мо дигар касе чизе
нагуфт ва раиси комиҷроияи шаҳри Кофарниҳон М.
Болтаев таклифи аҷиб кард: ӯ изҳор дошт, ки биёед
миёни шаҳри Кофарниҳон ва Кӯлоб шартномаи дӯстӣ
бандем, ҳамаи постгоҳҳоро аз миён бардорем ва ра-
вуо бе ҷанҷол оғоз ёбад.

Ин таклиф ба ҳама писанд омад. Мо изҳори ақи-
да кардем, ки то мошинаҳоро омода сохтан ягон на-
фаре аз миёни мо матни ин созишномаро тайёр ку-
над.

Қозӣ изҳор намуд, ки имрӯз дар ин ҷо ба хотири
одамони мӯътабари аз «Меҳри Хатлон» ҳузурдошта»

194
майлаш, ман тамоми постгоҳҳоро мебардорам. Бигу-
зор роҳи Қӯлобу Душанбе кушода шавад.

Ба ногоҳ М. Убайдуллоев ғайричашмдошт гуфт:

— Мебахшед, мо пеши ҳукумат омадем, пеши ко-
зй не!

Ҳамин вақт қозӣ ҷелакашро таконда аз ҷой бар-
хест ва бо ғазаб ба берун баромад. Вазъият ташвишо-
вар шуд. Мо ҳаросидем, ки мабодо силоҳдорони
қозй ҳамаи моро дар ҳамин ҷо асир нагиранд. Аз
ин рӯ, ману Т. Ғаффоров аз пушти қозй ба берун ба-
ромадем ва қариб монда буд ба зону зада илтиҷо
кунем* ки ба ин ran аҳамият надиҳад, кори хайре ку-
над.

Мо бо илтиҷою илтимос қозиро баргардонда аз но-
ми ҳозирин узр пурсидем ва хохиш намудем, ки мас-
лиҳатро идома диҳанд.

М. Убайдуллоев низ бахшиш пурсида изҳор дошт,
ки ӯ қозиро ранҷонданӣ набуд.

Ҳамин тариқ, қозй супориш дод, ки мошинҳои пур-
бор ба ҷониби Кӯлоб раҳсипор шаванд. Соате дар
майдони назди корхона бо ронандагон, ки аксария-
ташон мардуми Қаротегин буданд, мусоҳиб шуда он-
ҳоро гусел кардем. Баъди то шақри Норак гусел кар-
дани мошинҳои пурбор ба ҷониби Кӯлоб, мо баъд ба
Душанбе баргаштем.

БОЗ ЯК ХИЁНАТ

Дар Тоҷикистон рӯз то рӯз вазъияти иқтисодию
сиёсй муташанниҷ мегардид. Оппозиция зери фишори
кѵішахоа-—мусаллахи чабхаи мйллй аз~~уҳдаи идтцтци
мамлакат баромада натавонист ва мавқеи худро аз
пяет1-поп- Вилоятхои Кѵлоё. Кӯрғонтеппа ва Ленино-
бод ва водии Ҳисор аз тасарруфи роҳбарияти онрӯ-

195
заи Тоҷикистон баромада буданд. Ягон қарору ни-
шондоди ҳукумат дар ин минтақаҳо иҷро намешуд.
Рӯз то рӯз қувваҳои мусаллаҳи ҷабҳаи миллй бо сар-
варии Сайгак Сафаров аз се ҷониб пойтахтро ба му-
хосира мегирифтанд. Махсусан, дар Ҳисор қувваҳои
хеле зиёди мусаллаҳ гирд омада буданд, ки сарварии
онҳоро Ҷамолиддин Мансуров, Ҳабибулло Насрулло-
ев ва Файзулло Абдуллоев ба ӯҳда доштанд.

24-уми октябри соли 1992 як гурӯҳи мусаллаҳ ибо-
рат аз 500 нафар бо сарварии Сафаралй Кенҷаев во-
риди Душанбешаҳр гардид. Дар хайати рохбарияти
ин гурӯх яке аз сарваоони ЧяКхяй' милли Тпҷныи^гпн
бомишгари мумтоз Рустами Абдурахим низ буд. Рӯи-
рост бояд гуфт, аз омадани Рустами Абдураҳим ба
Душанбешаҳр сарвари Ҷабҳаи миллии Тоҷикистон
Сангак Сафаров огаҳӣ надошт. Шояд Сафаралй Кен-
ҷаев бо ким-қадом роҳбари вилояти Кӯлоб дар ин
бобат сӯҳбат карда маслиҳатро пазонда буд.

Аз рӯи маслиҳатҳои пешакӣ бояд ҳамон рӯз Лан-
гарй ва Ҷомй аз ҷониби Норак, Файзалй аз ҷониби
Вахшонзамин ба пойтахт хуҷум карда, ба ёрии Са-
фаралй Кенҷаев меомаданд. Азбаски чунин маслиҳат
нашуда бу^, Сафаралй Кенҷаев ва Рустами Абдура-
хим баъди"ду рӯз шикает хӯрданд. Ҳамон рӯз Руста-
ми Абдураҳ-им дар Душанбе қатл шуд. Лангарӣ дар
Норак сах# ярадор гашта дар ҳолати бехудӣ ба бе-
морхона афтид ва баъди чанде дар шаҳри Хӯҷанд ба
шаходат расид.

Худи ҳамон рӯз телевизиони маҳаллии Кӯлоб та-
моман баста шуда, тамоми 12 нафар журналистони
онро бо вертолёт савор карда ба шаҳри Қӯрғонтеппа
фиристоданд, то минбаъд ба Душанбе барои гириф-
тани телевизиони тоҷик омодагй бигиранд.

Баъдтар маълум гардид, ки ин ҳама амалиёт сох-
та буда, мақсади он тамоман нест кардани 12 нафар

196
журналиста телевизиони маҳаллӣ дар ағбаи Фахробод
будааст.

Ин амалиётро пинҳонӣ аз Сангак Сафаров узви
штаб и ҷабҳаи миллй Қурбон Зардаков ва тарафдо-
рони ӯ ташкил карда буданд. Минбаъд бапои хиёнати
Кѵобон Зарлаков_кяги бегунох райей Кумитаи иҷро-
ияи Шурой намояндагони халки вилояти Қӯлбб~~Дӣ-
хонхон ғизоев ҷазои сахт гирифт. Сангак Сафаров
ӯро парронд. Бо мурури замон Қурбон Зардаков низ
дар Кӯлоб ба қатл расонда шуд.

Асрори ба даст афтидани Рустами Абдураҳим ва
қатл гардидани ӯ то кунун норавшан аст. Чунин қатли
ваҳшиёна бе хиёнати хиёнаткорон намешавад. Ҳоло
хам дар миёни халқ ин куштор ҳар хел тафсил дода
мешавад. Оппозиция қариб якуним рӯз ба дастаи му-
саллаҳи Сафаралй Кендаев, ки бинои Шурой Олй ва
Девони вазиронро ишғол карда буданд, муқобилат на-
кард. Рӯзи 26-ум и октябри соли 1992 оппозиция ба
дастаи Сафаралй Кенҷаев хуҷум овард.

Бояд гуфт, ки дар ҳайати дастаи С. Кенҷаев деҳ-
^чонону чорводорони оддй, камбағалон буданд. Дар
муддати як шабонарӯз дар кӯчаҳои шаҳри Душанбе
чӯи хун ҷорй шуд. Садҳо нафар одамони бегуноҳ кур-
бон шуда, ҷасадҳо қариб як ҳафта дар роҳу пайроҳа-
ҳо бӯй гирифта хобиданд.

Худи С. Кенҷаев бошад, маслиҳат кардагй барин
бо як миқдор ҳамроҳони беяроқ гардондааш сиҳату
саломат аз Душанбе берун гардид. Хуллас тамоми
фаъолияти сиёсии С. Қенҷаев аз саросемакориҳо и бо-
рат буд ва бо ҳамин рафтораш дар сари қудрат
ӯ ба давлат фалокатҳои гароне овард. Кулли/
таҳяввулохи—ноблрааи—сиёсӣ. ки ггяр он давра дар
ҷумҳурй рух доданд, ба қадамхои беандешонтГ^СГ
Кенҷаев алоқамандй доранд.

Бақте ки дар минтақаи Вахшонзамин ҷанг шид-

197
дат ёфт А. Тӯраҷонзода ва ҳаммаслакони ӯ кӯшиш кар-
данд, ки тамоми роҳу пайроҳаҳои ҷониби Кӯлобу
Вахшонзамин баста шаванд. Оппозиция бештар аз он
хатар дошт, ки ҷабҳаи миллй бо сарварии Сангак
Сафаров, Рустами Абдураҳим, Лангарӣ Лангариев,
Файзалй Саидов мабодо ба пойтахт хучум кунад.

Хар боре ки мо ба назди қозии ҷумҳурӣ Акбар
Тӯраҷонзода рафта хоҳиш мекардем, ки ба мардуми
бечораи ин ду водй ҷабр накунад, эшон мегуфт:

— Ба сарварони ҷабҳаи миллй гӯед, ки аз Вах-
шонзамин қувваҳои мусаллаҳи худро бароранд, мо та-
моми роҳҳоро мекушоем ва мардумро бо молу мавод
пурра таъмин мекунем.

Сарварони ҷабҳаи миллй бошанд, аҳволи бади
мардумро дида, ба ғазаб меомаданд ва рӯз то рӯз
муборизаҳо шиддат меёфтанд. Раиси ҷабҳаи миллй
Сангак Сафаров борҳо аз тариқи телевизиони маҳал-
лии Кӯлоб баромад намуда изҳор карда буд, ки мо
роҳи наҷотро худамон мекушоем. Самти асосии мубо-
ризаи ҷабҳаи миллй аз қувваҳои оппозиционӣ тоза
кардани Вахшонзамин ва кушодани роҳи оҳани Тир-
миз — Қӯрғонтеппа иборат буд. Зимнан дар Вахшон-
замин баҳри амалӣ гардидани ин мақсад задухӯрдҳои
шадид cypaf мегирифтанд.

Тобутҳои .зиёде, ки аз майдони ҷанг ба Кӯлобу
Душанбе ва^ диёри Қаротегину Бадахшон бурда ме-
шуданд, боиси ғазаби зидди гурӯҳи авбошону ғорат-
гарон мегардид. Чунки ғоратгарон манфиатдори оро-
мй набуданд. Барои онҳо пеш аз хама бехокимиятй
ба қонуншикани афзалтар буд. На ҳукумат, на А.
гураҷонзода >ва нй сарварот чабҳаи милли^муьобӣ^
ли онхо коое карда наметавонистандТ

Зимнан онҳо дар пойтахт ба қасосгирй оғоз на-
муданд. Гурӯҳҳои зиёди ғоратгарон мардуми Кӯлоб-
ро, ки сокини пойтахт буданд, азобу шиканҷа медо-

198
данд, молу ҳоли онҳоро мусодира ва қисми зиёди он-
доро қатл мекарданд. Аз ин рӯ, касе ки кӯлобй буд,
ба Тпаҳрҳои Хуҷанд, Самарканд, Бухоро, Тошканд, Ал-
маато ва шаҳрҳои Русин фирорй мешуданд.

Дар шаҳру навоҳии водии Кӯлоб мардум гурусна-
тй кашида, ҳатто тухми ҷоруб ва дигар гиёҳҳо мехӯр-
данд. Дар ин давра беш аз 30 хазор нафар опамони
бегуноҳгирифтори касалии реши чигар шѵданд. —

Аҳли тараққихоҳи ҷаҳон новобаста ба мухолиф а -
ти қабилаҳои тоҷик, аз ҳар гӯшаю канори олам ёрии
башардӯстона мефиристоданд. Камина, чи тавре ки
дар боло қайд шуд, ҳамон вақт раиси комиссиям бах-
шу қисмати ёрии башардӯстона будам, ҳар он
чи меомад, бо иштироки намояндаҳои ҳамон мамлакат
миёни шаҳру деҳот тақсим мекардем, аммо чизе, ки ме-
фиристодем на ба ҳама мерасид. Дар роҳ қисми зиё-
ди маводи қиматбаҳоро ғорат карда, ё дар ноҳияҳо
миёни чанд тан тақсим шуда, ба мағозаҳои тиҷоратй
мебаромаданд.

Ҳамон давра ёрии мамлакати бо мо ҳамзабону
ҳаммазҳаб эронро қайд кардан қобили қабул аст.
Махсусан, сафири давлати исломии Эрон Алиакбар
Шабистарй хеле кӯшиш мекард, ки ба мардуми ҷа-
фокашидаи тоҷик бештар ёрӣ расонад. Ба хотирам
мерасад лаҳзае, ки тайёраи азимҷуссае аз Теҳрон ба
Душанбе унвонии «Ҳилоли Аҳмар»-и Тоҷикистон ёрии
башардӯстона оварда буд. Дар ин тайёра мебоист

гурӯҳ роҳбарону зиёиён ва рӯҳониёни тоҷик ба таҷ-
лили сеюмин солгарди фавти Эмом Ҳумайнй мераф-
танд. Намояндаи «Ҳилоли Аҳмар»-и Эрон дар қатори
дигарон маро ҳам ба ин чорабинӣ даъват кард. Ман
ҳамчун узви раёсати Шӯрои Олй бо як қатор вазиро-
ну роҳбарони ҷумҳурӣ, адибон, олимон бо карори Шу-
рой Олӣ ба ин мамлакат сафар кардем. Раиси ҷамъ-
«яти «Ҳилоли Аҳмар>-и Тоҷикистон Зиёда Давлатбе-

199
нова низ дар ин сафар буд. Аз ҳама муҳимаш, Теҳров
тамоми харҷи роҳ ва сафарро ба ӯҳдаи худ гирифта
буд. Ҳадаф аз ин сафар рушди ҷомеаи рӯҳонӣ не, аз
ҳама асосияш, дӯстии миёни мардуми Эрону Тоҷикис-
тон буд. Дар Теҳрон дӯстони гиромии мо ҳар яки мо-
ро тасаллӣ медоданд, ки чунин вазъияти мушкил аз
сари эрониҳо низ тузаштааст. Минбаъд Тоҷикистон
аз ин вартаи мушкил гузашта, соҳиби иктисоди та-
воно ва дастурхони пурнозу неъмат хоҳад шуд.

Дар Эрон қариб, ки намояндагони тамоми вазо-
ратҳои Тоҷикистон шартномаҳои ҳамкорй имзо кар-
данд. Маслиҳат шуд, ки дар чаҳор иқлими Тоҷикис-
тон бояд корхонаҳои муштараки ду мамлакат сохта
шаванд. Касе, ки дар ин давра ба Эронзамин рафт,
хуш қабул шуд ва дӯстони зиёде пайдо кард.

Дар ин сафар миёни ҷамъиятҳои «Ҳилоли Аҳмар»-и
Тоҷикистону Эрой шартномаи хеле азими ҳамкорй ба
имзо расид, ки мақсади он минбаъд ҳарчи бештар
таълим додани кадрҳои марбути «Ҳилоли Аҳмар»-и
ҷумҳурй ва боз ҳам зиёдтар расондани кӯмаки башар-
дӯстона буд.

Баъди ин сафар ман андешидам. Эрониён миёни
худ ёздаҳ-сол ҷангиданд. Билохир фаршданд, ки ҷанг
кори Аҳриман аст ва охири кор завол аст. Зимнан
мардум ба$оштй омад ва ҳама баҳри осоиши худ му-
бориза бурд. Дар як муддати кӯтоҳ Эрон ба яке аз
давлатҳои мутараққии ҷаҳон табдил ёфт. Агар дар
Тоҷикистон ҷанги бемаънй тӯл намекашид, дар даво-
ми як панҷсола диёри мо беш аз панҷоҳ сол пеш ме-
рафт.

* * *

Рӯзҳои 28-29 октябри соли 1992 дар пойтахт ба ҷамъу
гири ҷасадҳо машғул шуданд. Роҳбарони онвақта кӯши-
данд, ки ягон ҷасад беному нишон намонад, зеро ,бо

200
мурдаҳо ҷанг кардан нашояд. Тамоми ҷасадҳо ба са-
ғона (морг) супурда шуданд, то хешу ақрабояшон
шинохта гиранд.

Баъди шикает хурдани қувваҳои С. Қенҷаев ва аз
шаҳри Душанбе баромада рафтанаш қувваҳои А Тӯра-
■чешода яч ҳигпбм ҷавонони шаҳри Душанбе, қофар-'
«иҳон, ноҳияи Ленин пурқувват карда шуданд: Асо-

-К-вфа^шҳон Позиму-
Рйзипи яч ипттби гурухи Шохмансур" автооазаи ра-
ками Я Куйттпкпв Руслан ва дигаШГ’бѵдандГ"

' Ҷануби шаҳри Душанбе ба мулло Абдуғаффор ва
Исмат Ҳабибуллоев итоат мекард. Чи тавре ки меби-
нем, Душанбешаҳр ба ҳокимҳо тақсим гардида буд.
Дар миёни онҳо як навъ рақобату ҳирси яккасардорӣ
пайдо шуда буд. Ҳарчанд онҳо байни якдигар пай-
вастагии мубориза доштанд-, лекин ҳамбастагии

фитрй надоштанд. Аллакай ҳар кадоми сарварон ние-
бати мардуми маҳаллаҳои худ ҳукм мебаровард. Дар
даҳхонаҳои бешумори маҳаллаҳо, ки ба зиндой таб-
дил ёфта буданд, мардум истинтоқ карда мешуданд.

Шаҳри Душанбе, ки мардуми тоҷик ҳамчун пой-
тахти давлати тозабунёди Точикистонаш ме-

пиндошт, акнун мурдахонаи азимеро мемонд, ки касе
тимсолашро надида буд. Ба андешаи ман дар ин ҷан-
ги бемаънй ғолиб ба чуз аз Аҳриман каси дигаре
набуд. Аз ҳарду тараф тоҷик бо тоҷик мубориза ме-
бурд. Ҳар соату ҳар рӯз даҳҳо нафар ҷавонмардони
таҳамтани тоҷик қурбони дасисаҳои аҳриманй мешу-
данд.

Офаридгор барои инсон қувваю кудрати зиёде бах-
шидааст. Ақл, заковат, андешаи нек, меҳр, муҳаббат,
раҳму шафқат ки инҳо нируҳои бузурганд, инсон ме-
тавонад аз онҳо дар лаҳзаҳои зарурй ҳамчун силоқи
ҳақ истифода барад. Ва ҳамон вақт бояд даст ба ҷанг,
дидол, дағалй, беномусй занад, ки ӯ аз унсурҳои не-

201
кӣ орӣ бошад. Ба ҳамин лиҳоз ҷанг дар Тоҷикисток
ҷанги оддй не, балки ҷанги ібародар бо бародар
буд. Бародарони қотил ҳатто ба кӯдакони гаҳвора
ва занони ҳомила раҳму шафқат намекарданд. Ҳатта
лаҳзаҳое рух дод, ки шиками модарро дарида, кӯдак-
ро аз батн бароварда, сари найза (арматура) каши-
да буданд.

Кй Тоҷикистонро ба чунин варта1 овард? Кй, ка-
домин гурӯҳи иғвоангез бародарони як сарзамини кӯ-
ҳистонро миёни ҳам ҷанг андохт? Албатта ононе, ю*
сари ҳокимият буданд, барои аз даст нарафтани тахтв
фарсуда ва тоҷи зангорбаста. Онҳо аз ҳама қабоҳату
разолат, иғвою дасисакорй рӯ нагардонданд...

Алъон, ҳар кадоме аз он иғвогарон тариқати мубо-
ризаи худро ҳақ шумурда, хешро нигаҳбон ва ҳоми»
халқ эълон мекард. Аммо ин тавр нест. Таърих фар до-
ба ҳар шахси дар ин куштори бемаънӣ иштирок кар-
да, баҳои ҳаққонӣ медиҳад.

Офаридгор худ шоҳид аст, ки агар шахсе дар дил
нияти нопоке дошта бошад, ҳатман як рӯз не як рӯз.
подоши онро мегирад, ҷазои сазовор мебинад:

Қамчини худо садо надорад,

Захми паи он даво надорад.

Ope, дар ин давра касе бо касе хусумат дошт, ҳат-
ман қасос г#рифт. Якеро «юрчик» ва дигареро «вов-
чик» тамға гузошта, гирифтори таъқиб ва куштор ка-
рор дод. Мардуми шарифи тоҷик бояд асрҳои аср а»
ин куштор, хонасӯзӣ ва ҷаҳли мураккаб хулоса баро-
рад. Фаромӯщ накѵняп, ки хязорон няфар ятимакони
Хатлонзамин. ^Помир ва Каротегин фардо ба воя ме-
расанд, Оузург мешаванд ва қотилони волидайни худ-
ро ~~ТИткобанд. Аммо қотилон, яриқбидтстон, хешу ҳам-
отмҳии инҳи""нестанд. Онҳо саркардаҳои ҳамонвақта!*

202
'ҷумҳуриянд, ки парвои мардуми камбизоати Кӯлобу
водии Вахш, Помиру Қаротегин надоштанд...

Ҳоло ин саркардаҳо худро ба канор гирифта, бо
сарватҳои ғункардаашон бофароғат зиндагӣ доранд.
Ҳанӯз ҳам онҳо дар маишату кайфу сафоянд. Аммо
сарбози бечорае, ки азоби тамоми ҷанги бародаркуш
бар дӯшаш буд, имрӯз як линча орд намеёбад то
опіи худоии бародар, модар, падар, ё рафиқи ҳамяро-
қашро диҳад.

Чунин аст сари сарои ҳақир,

Халоиқ бимирад зи ҷаҳли амир.

Як қатор ашхоси беандешае, ки сабабгори асосии
қатли ом буд, имрӯзҳо дар ҷумҳурй ва дар хориҷ боз
аз номи мардуми бенавою азияткашидаи тоҷик сухан
адегӯяд, ҳатто бо таълифоташ худро ҳақ
мебарорад. Нашармида хатоҳои сиёсии худро ҳақ ба-
роварданй шуда, ба қалам медиҳад. Ин қотилон чу-
нон ки мегӯянд, пеш аз ба дӯзах афтидан бояд дар
рӯи замин ҷазои худро бубинанд. Бояд мардум худ
онҳоро саришта кунад!

Қариб тамоми биноҳои мактаб, донишкада, меҳ-
монхона, бӯстонсаройҳои Варзоб, лагерҳои пионерй
ва ғайра аз гурезаҳо пур шуд. Аксари онҳо ба май-
дони «Шаҳидон» ва майдони «Озодӣ» баромада им-
дод мехостанд. Раиси Шӯрои Олй, иҷрокунандаи ва-
зифаи раиси ҷумҳур Акбаршоҳ Искандаров қарор ка-
бул карда буд, ки ҳатман ба гурезаҳо ёрии молй ме-
расонад. Ҳукумат дар навбати худ бештар ба вазо-
рати кишоварзй, ки қисмати зиёди гурезаҳо деҳқонон
буданд, пул чудо мекард. Онҳо чи миқдор техникае,
ки доштанд, бо худ ба пойтахт оварда буданд. Сар
то сари Душанбешаҳр ба корвонсарой табдил ёфт, ха-
ма утоқҳои меҳмонхонаҳоро ифлос карда, маводи рӯз-
гори онро шикаста ва ба яғмо бурданд. Ҳолати гигие-

203
нию санитарии шаҳр хеле фалокатовар гардид. Чиг
тавре ни ишора рафт, он вақт дар баробари раиси?
кумитаи Шӯрои Олй оид ба сиёсати аграрй, озуқа ва*
шуғли аҳолй буданам, ҳамчунин қисмати кӯмаки ба-
шардӯстонаро ба ӯҳда доштам.

Он вақт ягон нафар аз раисони кумитаи Шӯрок
Олӣ ҳуқуқи эътироз кардан надошт. Роҳбарони си-
лоҳбадасти Мулло Абдуғаффор, Исмат Ҳабибуллоев,
Руслан, Ҷумъа Буйдоқов ва дигар сарварони гурӯҳҳо
худ ҳукм мебароварданд. Масалан, онҳо дар банк бо
суратҳисоби ҳар як кумита ва вазорату корхонаҳо
шинос мешуданд. Қорхонае. муассисае. ё вазорате
агар дар суратхисобаш маблағе медошт. хатман онво
гйрифта бй ғурезаҳо медоданд.

“Мохн октибр Муллъ Абдуғаффор, Исмат Ҳабибул-
лоев, Руслан, Ҷумъа Буйдоқов ва боз чанд тан дига-
ри яроқбадаст вориди утоқи кории ман шуданд. Онҳо
талаб кардан, ки чи маблағе дар суратҳисоб ҳаст ва
чи миқдор маводи хӯрокаю пӯшока дар анборҳои кӯ-
маки башардӯстона ҳаст, бонд бурда ба гурезаҳо так-
сим карда диҳем. Боз таъкид намуданд, ки минбаъд
чи миқдор кӯмаке ба Душанбе мерасад, бояд бе иҷо-
зати онҳо мо қабул ва бахшу қисмат накунем. — Мо=
худамон ба 'тақсими молу мавод машғул мешавем,
— гуфтанд онҳо.

Баъди якҷ^нд рӯз аз номи Президента Ҷумҳурии'
Узбекистан Ислом Каримов ба Душанбе тайёраи пур-
бор фуруд омад, ки орд, равған, қанд, биринҷ ва ди-
гар маводи хӯрокаю пӯшока дошт. Камина бо ҷониши-
ни раиси Шӯрои Олӣ Аҳмадҷон Саидов ба майдони
ҳавой рафтем„то ёрии башардӯстонаи бародарони ӯз-
бекро қабул кунем. Намояндаи Президента Узбекис-
тан мушовири шахсии Ислом Каримов ҳамроҳи худ
як даста кормандони радио ва телевизион, матбуоте<
давриро низ оварда буданд.

204
Ӯзбекҳо моро ба навор гирифтанд. Аҳмадҷон Саи-
дов бо забони ӯзбекӣ ва ман бо забони тоҷикӣ ба-
ромад карда ба халқи ӯзбек, махсусан, ба Прези-
дента он Ислом Каримов изҳори миннатдории самими
кардем. Сипас, мо меҳмононро ба «Хонаи депутатҳо»-и
майдони ҳавоӣ овардем.

Мо дар «Хонаи депутатҳо» лаҳзае бо дӯстони ӯз-
бек вазъи ҳоли чумҳурй ва ҳолу аҳволи мардуми пой-
тахтро фаҳмондем. Баногоҳ аз дохили тайёраи баро-
дарони узбек хабар расид, ки кувваҳои номаълуми
мусаллаҳе атрофи тайёраро печонда гирифтанд ва бо
таҳдид молу маводи онро гирифта бурданианд.

Ман фавран ба иҷрокунандаи вазифаи Президент
Акбаршоҳ Искандаров сим задам ва хоҳиш кардам,
ки ё аз кумитаи амнияти миллй, ё аз корҳои дохила
қувва фиристонад.

А. Искандаров ба ман супориш доданд, ки он чо
бошам то қувваҳо омада тайёраро раҳо созем. А. Ис-
кандаров ба вазири корҳои дохилй М. Навҷувонов
таъҷилан супориш доданд. Баъди чанде А. Саидов
як чанд меҳмони ӯзбекро бо худ гирифта ба бӯстон-
сарои Шӯрои вазирон бурд.

Ман дар навбати худ ба вазорати корҳои дохила
ба сардори БХСС полковник Шоҳниёз Мирбозхонов,
ки бо фармони Президент узви ҳайати комиссияи кӯ-
маки башардӯстона буд ва амнияти кӯмакҳои башар-
дӯстонаро ҳифз мекард, сим задам. Аз ӯ хоҳиш кар-
дам, ки фавран ба майдони ҳавой биёяд то ин кӯмак
ба яғмо наравад. Ш. Мирбозхонов гуфт, ки худ омада
натавонад ҳам яке аз кормандонашро мефиристад.

Баъди чанде Донаев ном афсари милиса бо чанд
тан силоҳдоронаш ба майдони хавой омаданд. Ба наз-
ди тайёра рафтанд ва дере нагузашта баргашта ома-
да гуфтанд, ки зӯри онҳо ба силоҳбадастон намера-
сад.

205
Ман дар ҳолати ногувор мондам. Боз ба Акбар-
шоҳ Искандаров сим .зада гуфтам, ки тайёраи Прези-
денты Ӯзбекистонро гаравгон гирифтан шармандагист.
Чорае бонд андешид, ки фикру ақидаи дӯстони мо
дигар нашавад. А. Искандаров гуфт, ки ӯ супориш до-
дааст ва ин масъала ҳалли худро меёбад.

Тифоқо дар ҳамин лаҳза дар майдони ҳавоӣ як
гурӯҳ афсарону аскарони дивизияи 201-уми Русия пай-
до шуданд. Онҳо савори БТР ва БМП ба ҷониби тай-
ёра ҳаракат карданд. Маълум гардид, ки онҳо Ива-
нов ном генералро гусел мекардаанд.

Он рӯзҳо оппозиция масъала гузошта буд, ки ди-
визияи 201-уми Русия бояд аз Тоҷикистон бароварда
шавад. Гаравгонгирй низ аз ҳисоби мардуми русза-
бон хеле авҷ гирифта буд.

Шояд генерал Иванов аз Маскав барои гуфтушу-
нид ва ба эътидол овардани вазъият омада буд, ки
дар дохили БТР, дар паҳлӯи ӯ Мулло Абдуғаффор ме-
нишаст. БТР ва БМП-ҳо назди тайёраи ҳарбӣ омада
истоданд. Дар катори дигарон аз БТР бо афсарон
Мулло Абдуғаффор низ фаромад.

Чанд рӯз пеш ӯ ва ҳамроҳонаш ба мо супориш до-
да буданд, ки бе иҷозати онҳо ёрии башардӯстонаро
таксим накунем, ман дарҳол ба назди ӯ рафтам. Аз-
баски аз кумитаи амнияти милли ва корҳои дохила
ёрие нарасидг ягона роҳ бо Мулло Абдуғаффор гуф-
тугӯ кардан# вазъи ҳол буд. Ҳамчунин гумон кардам,
ки шояд силоҳбадастон одамони Мулло Абдуғаффор
бошанд.

Аз ин ру, ман ба Мулло Абдуғаффор гуфтам:

— Домулло, тайёраи Президенты Ӯзбекистонро си-
лоҳбадастон йҳота карда гирифтанд. Ин айб аст. Мо
бояд бори тайёраро фароварда, тайёра ва ҳайати ва-
килони Узбекистонро бо хушнудй ҷавоб диҳем, то ҷан-
ҷоли сиёсие барнахезад.

206
Мулло Абдуғаффор зери лаб ким-чи ҳақорате кар-
ду изҳор намуд, ки худаш назди онҳо рафта ба кй
тааллуқ доштани борро фаҳмида мегирад. Ва ӯ ба
БТР нишаста ҷониби тайёраи Ӯзбекистон рафт ва
баъди чанде баргашта омада гуфт:

— Тайера озод, метавонед, борҳоро фароред. Ха-
ма молу маводро дар яхдонҳои № 2-и Иттиҳодияи «Мя-
сомолторг»-и вазорати савдои ҷумҳурй, ки наздикии
майдони ҳавой воқеъ аст, монед. Дар кулфҳои дарҳо
имзои ман (Мулло Абдуғаффор), намояндаи БХСС-и
ҷумҳурй бояд бошад. Бе иҷозати мо ягон сари сӯзан
набояд таксим шавад.

Мулло Абдуғаффор то фаровардану кашондан ва
ҷобаҷокунии ёрии башардӯстона дар майдони ҳавой бо
мо монд. Мо тамоми борро дарҳол дар майдон фаро-
вардем, бори дигар миннатдорй Саён кардем ва аз ин
вокеа кадре шармида узр хам пурсидем. Тайёра дар-
ҳол ба чониби Ӯзбекистон парвоз кард.

Мо молу маводро дар мошинҳо бор карда чониби
макони муайяншуда раҳсипор гардидем. Дар баромад-
гоҳи майдони ҳавоӣ моро боз як гурӯҳи дигари си-
лоҳбадастон печонда гирифтанд. Мо аз мошинхо фу-
руд омада бо онҳо гуфтушунид кардем. Онҳо изҳор
доштанд, ки гурӯҳи ҳимоятгари майдони ҳавоиянд ва
намегузоранд, боре аз ҳудуди майдони ҳавоӣ берун
бурда шавад. Мувофиқи супориши онҳо мо бояд ин
молу маводро дар анборҳои майдони ҳавой мефаро-
вардем.

Ман эътироз кардам, ки ин молу мавод аз халқ
аст ва он бояд ба мардуми камбизоату гуреза ва гу-
русна таксим карда шавад. Силоҳбадастон исрорко-
рона бо зӯрии ярок комиссияи худро оид ба такси-
моти кӯмаки башардӯстона таъсис доданд, ки раиси
он Хикмат Давлатов ном дошт.

Ман ҳуҷҷат нишон дода раиси комиссияи Шӯрои

207
Олӣ оид ба кабул ва таксимоти кӯмакҳои башардӯс-
тонаам гуфтам ва дигар комиссияро қабул намекунам.
Ҳамчунин талаб намудам, ки қарори ҳукуматро оид
ба таъсиси комиссияи нав биёранд. Ҳайати нави ко-
миссия низ ҳозир шаванд. Дар як муддати кӯтоҳ ҳам
қарори калбакй ва ҳам аъзоёни комиссия бо сарва-
рии Ҳикмат Давлатов дар ҷои воқеа ҳозир шуданд.
Мулло Абдуғаффор, ки дар охири корвони пурбор
буд, аз ин бохабар шуда дарҳол ҳозир гардид.

Миёни ду гурӯҳ ҷанҷолу хархаша бархест. Мулло
Абдуғаффор ба сари сардори гурӯҳи нав ғавғо бар-
дошт.

— Ту муттаҳам агар ватандӯст боііій, чаро дар
Қӯрғонтеппа дар хатти ҷанг ба муқобили кӯлобиҳо
намеҷангй, — бо ғазаб гуфт мулло Абдуғаффор.

Ман аз Ҳикмат Давлатов пурсидам, ки ӯро кӣ ва
дар куҷо раиси комиссия таъин кардаанд? Охир ӯ ягон
ҳуҷчати расмй надорад?

Миёни Мулло Абдуғаффор ва сардори дастаи си-
лоҳдорон ҷанҷол шиддат гирифт. Он ҷавонмард гуфт:

— Аз дасти Шумо барин муллоҳои аҳмақ ҷумҳурй
вайоону валангор шуд.

Ӯ боз чанд ҳақорати дигар нисбати Мулло Абду-
ғаффор раво" дид. Мулло Абдуғаффор таҳдид кард, ки
ором шавад, набошад одобашро нишон медиҳад. Ҳа-
моно мили ^втоматҳо ба сӯи мо гардонда шуданд.
То паррон-паррон як лаҳза монда буд.

Мулло Абдуғаффор ба назди марди тануманде,
ки дар ҳайати силоҳбадастон буд, омада ким-чи пи-
чир-пичир кард.

Марди тануманд бошад, ба назди сарвари силоҳ-
бадастон омада ким-чи гуфт.

Дарҳол ба мошинҳои пурбор иҷозати рафтан шуд.
Боз Мулло Абдуғаффор ба назди сарвари силоҳбадас-
тон рафта муддате гуфтугӯ карданд. Аз афташ онхо

208
бо ҳам оштӣ намуданд, ки мулло Абдуғаффор бо та-
басеум аз паси корвони пурбор ба роҳ даромад.

Ман дигар ба амбор рафта натавонистам. Тамоми
кӯмаки башардӯстонаи бародарони ӯзбекро ба мулло
Абдуғаффор ва он милиса ҳавола карда, рост назди
иҷрокунандаи вазифаи Президент Акбаршоҳ Исканда-
ров омадам, Омадам, ки аз фаъолият кардан дар ҳай-
ати комиссияи кӯмакҳои башардӯстона даст кашам...

Минбаъд кӯмакҳои башардӯстона ба дасти одамо-
ни оппозиция меафтоданд ва касе намедонист, ки бо
кадом мақсад истифода мешуданд.

ҶАЛАСА ДАР ХУҶАНД

Ҳамин тариқ, ҳар рӯзи Тоҷикистон пур аз воқеа-
ҳои шадиди сиёсӣ буд. Қуввае набуд, ки мардуми бе-
чораро ҳимоя кунад. Ҳокимият пурра ба дасти силоҳ-
бадастон гузашта буд. Раиси ҷумҳур Раҳмон Набиев,
ки алҳол қонунан аз вазифа сабукдӯш нашуда буд,
кӯшиш мекард ақаллан дар сессияи навбатй масъа-
лаҳои нооромии ҷомеа ва таҳаввулоти сиёсии онро
дида барояд.

Дяр ин ,іявпз_„біші яч 1 Я миллипн._нафар-Дпшіісони.
тахчші, ӯзбекон ва русзабонҳо фирорй шуда дар ма-
молики ҳамсоя бо хорию зори руГПб1~~сатг~жебтстэт:
Баъди гуфтушунидҳои бардавом, кушишҳоӣ зиёдй"на-
мояндагони халқ, роҳбарони музофоту вилоятҳо ҳама
ба қароре омаданд, ки маҷлиси навбатии сессияро
дар маҳали нисбатан оромтар гузаронанд.

Он вақт чунин маҳал шаҳри Хуҷанд буд. Зимнан,
16 ноябри соли 1992 дар колхози ба номи Ӯрунхоҷаев,
ноҳияи Хуҷанд ҷаласаи таърихии 16-уми Шӯрои Олии
Точикистон барпо гардид. Дар ҷаласа қариб ҳама де-
лутатҳои халқи Тоҷикистон ишти|рок карданд. Бар

14—674

209
яамми ин роҳбарони як катор гурӯҳҳои силоҳбадасти
мухолифин, ҳамчунин, намояндагони ҷабҳаи миллии.
Тоҷикистон Сайгак Сафаров, Ёқуб Салимов ва боз
чанде дигарон иштирок доштанд. Мақсади ҳама гӯё
як буд. Онҳо мехостанд, вазъи Тоҷикистон ҳарчи тез-
тар ба эътидол ояд.

Аз бисёр масъалаҳое, ки дар ин ҷаласа мавриди
баррасй қарор ёфтанд, асосиаш истеъфои Шӯрои Олй
ва ҳукумати ҷумҳурӣ, ҳамчунин, интихоби ҳайати на-
ви дастгоҳҳои давлатию ҳукуматй буд.

Намояндагони халқ ба вазифаи раиси Шӯрои Олй-
раиси Кумитаи иҷроияи Шӯрои намояндагони халқи
вилояти Кӯлоб Эмомалӣ Шарифович Раҳмоновро пеш-
ниҳод карданд ва номзадии ӯ гузашт. Дар сессия ҳа-
мин тариқ, Эмомалй Шарифович Раҳмонов раиси Шу-
рой Олй ва Абдумалик Абдуллоҷонов раиси Шӯрои
вазирон интихоб шуда, аркони дастгоҳҳои худро низ
интихоб карданд.

ХАЯАТИ

ШӮРОИ ОЛИ И ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

Раҳмонов Э. Ш.
Достиев А. С.
Хидиралиев 5.
Қоимдодов Қ.
Сафаров С. Г.

Раҷабов С.
г\ о

— Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии
Тоҷикистон

— Муовини аввали Раиси Шурой
Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Муовини Раиси Шӯрои Олии
Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Муовини Раиси Шӯрои Олии
Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Раиси Кумитаи иқтисодӣ ва
буҷаи Шӯрои Олии Ҷумҳурии То-
ҷикистон

— Раиси Кумитаи (конунбарорй,
тартиботи ҳукуқй ва ҳуқуқи иксо-
Мусоева Р. ни Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷи- кистон — Раиси Кумитаи сохтори дав- латии Ҷумҳурии Тоҷикистон
Атоев Р. С. — Раиси Кумитаи фарҳанг, кор- ҳои байналхалқй ва муносибати байни миллатҳои Шӯрои Олии
Ғиёсов Қ. 3. Ҷумҳурии Тоҷикистон — Раиси Кумитаи сиёсати аграрӣ, озуқа ва шуғли аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон
Қодиров Р. — Раиси Кумитаи ҳифзи сиҳати мардум, хизмати иҷтимой, эколо-
Назаршоев М. гия, масъалаҳои оила ва занони Ҷумҳурии Тоҷикистон — Раиси Кумитаи илм, маориф ва сиёсати байни ҷавонони Ҷумҳурии Тоҷикистон

ҲАЙЛТИ

ШӮРОИ ВАЗИРОНИ ҶУМҲУРИИ тоҷикистон

Абдуллоҷонов А. А. — Раиси Шӯрои Вазирони
Ҷумҳурии Тоҷикистон

Муовинони Раиси Шӯрои Вазирони
Ҷумҳурии Тоҷикистон

Самадов А. А. Аминзода 3. М. Елисеев А. И. Маҳкамов Р. М. Мӯҳтошов А. М.

Назриев М. Н.

Убайдуллоев М. У.

Мирзоев Р. 3. — Мудири Корҳои Шӯрои Вази-

рони Ҷумҳувии Тоҷикистон
Дӯстов Н. Д.
Салимов Ё.

Аҳмедов А. А.
Олимов Р. К.
Хоҷаев А. X.
Шафоев В. Ш.
Шишлянников А. В.
Додхудоева Б. Д.
Хайруллоев С. X.
Маҳмадов Б.

Умаров Ш. X.
Усмонов И. У.

Табаров Ҳ. X.

£

Ҷабборов А.

Солиев Ҳ. Ҳ.

Зуҳуров Ш. Зі
Юнусов Н. Ю.

— Вазири нақлиёти автомобилии
Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Вазири корҳои дохилии Ҷумҳу-
рии Тоҷикистон

— Вазири тандурустии Ҷумҳурии
Тоҷикистон

— Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳу-
рии Тоҷикистон

— Вазири фарҳанги Ҷумҳурии То-
ҷикистон

— Вазири обу ободонии Ҷумҳурии
Тоҷикистон

— Вазири мудофиаи Ҷумҳурии
Тоҷикистон

— Вазири маорифи Ҷумҳурии То-
ҷикистон

— Вазири ҳифзи муҳити зисти
Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Вазири матбуот ва ахбори Ҷум-
ҳурии Тоҷикистон

— Вазири саноати Ҷумҳурии То-
чикистон

— Вазири алоқаи Ҷумҳурии То-

ҷикистон

— Вазири кишоварзӣ ва ислоҳоти
замини Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Вазири таъминоти и^ҷтимоии
Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Вазири савдою захираҳои мод-
дии Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Вазири меҳнат ва шуғли ахо-
лии Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Вазири молияи Ҷумҳурии То-
ҷикистон

212
Собиров М. Н.
Давлатов И. Д.
Ҳаёев И. Ҳ.

Рустамова 3. С.

Зуҳуров С. 3.
Азимов X.
Зуҳурдинов Б. А.
Ҳамроқулов X.
Икромов Б. И.
Каримов И.

— Вазири маҳсулоти ғаллагии*
Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Вазири иқтисоди Ҷумҳурии То-
ҷикистон

— Раиси Кумитаи давлатии роби-
таҳои иқтисодии хориҷии Ҷумҳу-
рии Тоҷикистон

— Раиси Кумитаи давлатии кор-
дой байни ҷавонон, варзиш ва ту-
ризми Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Раиси Кумитаи давлатии амни-
яти миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Раиси Кумитаи давлатии оморіг
Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Раиси Кумитаи сохтмон ва
меъмории Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Раиси Кумитаи давлатии гум-
руки Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Раиси Кумитаи давлатии симо
ва садои Ҷумҳурии Тоҷикистон

— Раиси Кумитаи давлатии идо-
рай амволи давлатии Ҷумҳурии
Тоҷикистон

• * *

Солиҳов М. С. — Додситони кулли Ҷумҳурии То-

ҶИКИСТОН

Махмудов Ш. Ҷ. — Раиси Суди Олии Ҷумҳурии
Тоҷикистон

Ҳамчунин, сессия боз як қатор масъалаҳои сиёсй,
иқтисодй ва иҷтимоии мамлакатро мавриди муҳокима
қарор дод. Аз ҳама муҳимаш он буд, ки ҳар ду та-
раф ҳам мухолифин, ҳам саркардаҳои ҷабҳаи миллӣ

213;
дар атрофи як парчам ва нишони давлатии Тоҷикио
тон, ки сессия онҳоро қабул ва тасдиқ кард, ҷамъ
омаданд. Ҳама гурӯҳҳо бо чашмони пуроб парчами
«ави Тоҷикистонро бӯсида қасам ёд карданд, ки мин-
баъд баҳри эътидоли вазъи сиёсии он мубориза ме-
баранд.

Ҳамин рӯзҳо вохӯрии қумондонҳои саҳроӣ баргу-
зор гардида оши оштӣ ҳам дода шуд. Аммо роҳба-
рияти вилояти Ленинобод медонистанд, ки иштироки
намояндагони силоҳбадастон оқибатҳои чашмнодид
меорад. Як муддат хостанд. ки депутат СаФаоалӣ
Кенҷаевро аз сессия ба канор баранд. Ин ҳолатро ху-
ди Сафаралй Кенҷаев Ьаъди озод шудан аз ҳабси му-
ваққатй дар сессия чунин шарҳ дод:

Қенҷаев С. Дирӯз ман ваъда карда будам, ки
агар Раиси Шӯрои Олй биёяд, изҳороти сиёсӣ хохам
кард. Даъват шудани сессияи XVI ва қабули аризаи
истеъфои аъзои Раёсати Шӯрои Олӣ ва ҳукумат дар
асоси талаби Ҷабҳаи мардумии Тоҷикистон буд. Мар-
дум ба ақлу заковати депутатҳо бовар доштанд, ки
пеши ҷанги бародаркушӣ гирифта мешавад. Вале то
дол ба хулосае наомадаем. Ҳама дасти худро аз ги-
ребони мансаб накандаем. Барой мансабе, ки ба ху-
ни ҳазорон'нафар олуда шудааст, зидди ҳамдигар аз
ягон роҳу восита рӯи намегардонем.

Шумо ш^қиди он ҳастед, ки оппозиция барои сиёҳ
кардани ман ва Нарзулло Дӯстов тавассути восита-
ҳои ахбори ҷумҳурӣ корҳои зиёде кард. Ба ин кор
дукумат ва Раёсати Шӯрои Олй ҳам мадад кард. Он-
ҳо моро дар Хуҷанд ҳам осуда намегузоранд. Ин таҳ-
қирҳо то баюкай? Гуноҳи мо чй буд? Моро рав гуф-
танд, рафтем. Онҳо хуни мардуми зиёдеро рехтанд.
Чаро инро касе намепурсад?

Садою симои ҷумҳурй аз 16-уми ноябр инҷониб
маро «хунхор, сияҳкор, бадкор» гуён сиёҳ карда, тӯд-

214
матҳои гуногунро раво мебинад ва бо ин ба чанги ба-
родаркушӣ рӯғани тоза мерезад. Ин кор, албатта ба
касе манфиат намедиҳад. Зиёда аз ин маро муттаҳам
карда истодаанд, ки гӯё мансаби калоне талаб карда
будааму рад карда бошанд ва ман қаҳр карда, мар-
думи Ҳисору Турсунзода ва Шаҳринавро бархезонда
хонаҳоро оташ зада, мардумро қатл карда истода бу-
даам. Шумо Раиси Шӯрои Олӣ, Шумо Раиси Шӯроа
Вазирон ҳастед, бигӯед, ки аз ягонтои Шумо ман ман-
саб талаб карда будам?! Бигӯед, то мардум ҳақиқа-
ти ҳолро бифаҳманд. Ноҷавонмардй то ба кай давом
мекунад? Гӯё ман мардумони деҳаҳои Чоряккорон,
Учқул ва Гиждалободро қатл кардаам. Ман зода»
ҳамин деҳаҳоям ва чи тавр метавонам, ки зидди хешу
пайвандони худам силоҳ равона кунам?

Бинобар ин аз шумо котеъона талаб карда будам*
ки садою симоро банданд. Аз депутатҳо хоҳиш меку-
нам, ки ба тарафдории ҳатто як рӯз бастани садою
симо овоз диҳанд.

Масъалаи дигар. Талаб мекунам, ки комиссия»
махсус ташкил карда, тамоми овозаҳои дар ҳақки ман
паҳншударо чи ба воситаи садою симо ва чи нашрияҳО'
дақиқона омӯзанд. Агар ягоне аз онҳо рост барояд,.
ман тайёр ҳастам, ки назди суди олитарин ҷавобгар'
бошам.

Акнун дар бораи он, ки чаро ианҷ рӯз дар иҷлосия
набудам. Маълум гардид, ки душманонам дар ҳамин
ҷо ҳам аз таъқиби ман даст накашида будаанд. Ба
Хуҷанд Давлат Усмонро аз Маскав ёфта омада, ҷома
пӯшонида тавонистанд, вале ҷустучӯ ва кофтукови
ман ба ёди касе нарасид. 24 ноябр дар ҳамин толор
нишаста будам, хатчае доданд, ки дар он чунин на-
виштаҷот буд: «Рафик Кенҷаев, хоҳиш мекунем ба
пешайвон бароед, шуморо интизоранд.» Баромадам,
ки ду нафар аз гурӯҳи таъиноти махсус маро нигарон

215
'будаанд, ки якеашонро хуб мешиносам. Маро баровар-
да ба мошин шинонданд ва ба кумиҷроияи вилоят
бурданд. Дар он ҷо ду нафари дигар, ки якеаш ши-
нос буд, боз маро ба мошин шинонида, ҷонибе бур-
данд ва гуфтанд, ки ман бояд ба баъзе кумондонҳо
телефон карда, ба мулоқот даъваташон бикунам. Ро-
зи шудам. Вале маро ба хонае бурда ба баромадану
телефон кардан имкон надоданд ва, ҳамин тариқ, ма-
ро панҷ рӯз нигоҳ доштанд. Гуфтам, ки депутат ҳас-
там, ҳуқуқ дорам, ки дар иҷлосия иштирок намоям,
вале касе ба гапам гӯш надод. Ман медонам, ки таш-
килкунандаи ин корҳо кист ва чи мақсадҳо дорад.
Номҳои онҳоро фақат ба раис хоҳам гуфт. Шумо шо-
ҳид ҳастед, ки дар иҷлосия Ҷумъа ном шахсе маро
таҳқир карда, лаънатй гуфтааст. Дар толор касе пай-
до нашудааст, ки вайро манъ кунад. Ҳол он, ки Ҷумъа
ва дӯстони ӯ, аз ҷумла Раҳим — қотилони Ҳувайдул-
лоев мебошанд. Ба ман имконият надоданд, ки дар
иҷлосия иштирок карда ба таҳқири ӯ ҷавоб гуям.

, Ман котеъона талаб мекунам. ки нисбати ҷиноят-
корони асосии ҳунрезиҳой Ҷумҳурӣ Ҳиаби наҳзати- ис-
лом, ҳизои демократ, созмонҳои «Растохез» ва «Лаъ-
лй~ Бадахшон» тадбирхо андешида шаванд. Дар^вақ-
татп мо фа^олияти ҳизби коммунистро боздошта бу-
де“м, чаро имрӯз 'фаъолияти ҳибзҳо ва созмонҳОИ хун-
хдрро Ьоз ^амедоремР Ьигузор, фаъолияти онҳоро
ҷиддӣ биомӯзанд: агар гуноҳ дошта бошанд, парокан-
да карда шаванд, гуноҳ надошта бошанд ба идомаи
фаъолияташон иҷозат шавад. Аз телевизион шунидам,
ки артиши халқй-демократии Тоҷикистонро ҳукумат
таъсис карда будааст. Хоҳиш мекунам, ки шарҳ ди-
ҳанд, армияй мазкурро кадом ҳукумат таъсис дода-
аст. Дар хотима гуфтаниам, ки то он даме, ки масъ-
алаи ВУД ва Кумитаи амнияти миллиро ҳал накунем,
ҷанги бародаркушй тамом намешавад.

216
« Раис: Мо аз рӯзи нахустини иҷлосия қарор дода
будем, ки агар мақсадамон сулҳу салоҳ бошад, ба
гузашта салавот мегӯем. Агар имрӯз ҳанӯз ҳукумати
нав ба кор шурӯъ накарда, ба ҷустуҷӯи гуноҳи ҳамди-
гар даст занем, ба беҳбудй ноил намешавем. Дар ҳа-
қиқат нисбати депутат Қенҷаев тавассути садою симо
овозаҳои беасос паҳн шуда истодаанд. Худи мардум
нағз медонад, ки сабабгори асосии бародаркушиҳо ки-
ҳо буданд ва имрӯз киҳо хуни бегуноҳон мерезанду
чи мақсадҳо доранд. Ман беҳуда ба шумо таъкид на-
кардам, ки гунаҳкорони асосй мову шумо-депутатҳо
ҳастем.

Дар ин сессия ҳамчунин раиси ҷумҳур Р. Набиев
изҳорот дод;

Набиев Р. Ман аввалан Э. Раҳмоновро ба муноси-
бати ба вазифаи олй интихоб шуданаш муборакбод
ва дар иҷрои корҳои душвору масъулиятнок муваффа-
қият орзу мекунам.

Аз вақти иЯтихобот дуним сол гузашта бошад, раи-
си шашумро интихоб кардем. Дина ман аз телевизи-
он баромади бисёриҳоро шунидам, ки ба ваҳдат даъ-
ват мекарданд. Ман ҳам кӯшиш мекунам, ки дар ин
кор ба Э. Раҳмонов ҳар қадаре тавонем мадад ра-
сонам. Ба ӯ имконият диҳем, ки ҷумҳуриро аз бӯҳро-
ни сахти сиёсй, иҷтимоӣ, маънавй ва иқтисодй раҳой
бахшида тавонад.

Вақте маро Раиси ШО интихоб карданд, ҳамагӣ ду
нафар зид овоз дода буд. Вале чун аз толор берун
шуданду ба митинг пайвастанд, ду не чанд карат беш-
тар депутатҳо истеъфои маро талаб карданд. Яъне, дар
толор дурӯяҳо кам набудаанд.

Ман зодаи ноҳияи Хӯҷанд ва сию ду сол муқаддам
аз ин ҷо ба Душанбе баромада рафта будам. Дар тӯ-
ли кориам дар ташкилотҳои гуногун, ҳеҷ гоҳ фикр на-
мекардам, ки кас дар шаҳри худаш мусофир меша-

21Г
вад. Касе зарур надонист, ки маро ба сессия таклиф
кунад, ҳатто ба маҷлиси машваратй низ лоиқи даъват
надонистанд. Ман тамоми ин рӯзҳо интизор будам, ки
даъват хоҳанд кард.

Май то ҳол намефаҳмам, ки барои чи дар.
х,амон рузҳо мо Соочак ва БелӣхОйро даЪват""карда
будем, bo онҳо чанд рӯз гуфтугӯ доштем. Ва чун му-
вофиқа ҳосил шуд, яке аз таклифҳои онҳо муваққа-
тан аз вазифа даст кашидани ман буд. Ба ин таклиф
ба хотири он розӣ шудам, ки ҳамаи номзадҳо ба пре-
зидентй дар шароити баробар қарор гиранд. Дар яке
аз мулоқотҳо Соҳибназаров иброз дошта буд, ки агар
Набиев президент шавад, дар Тоҷикистон ҷанги граж-
данй оғоз мегирад.

Дар ҷумҳурии кӯчаки мо барои прёзидентй даҳ
номзад будем. Ҳарчанд дар мамлакатҳои аз диёри мо
жалонтар як-ду номзад пешбарӣ туда буданд. Ҳамин
тавр бошад ҳам, халқ маро интихоб кард. Ҳарчанд ман
пеш аз он муддати панҷ сол аз сиёсат дур будам. Эҳ-
тимол мардум хизматҳои пеш иҷро кардаамро ба на-
зар гирифт.

Акнун пешгӯиҳои Соҳибназаров А. андеша карда
мегӯям, ки нақшаи ҷанги бародаркуширо хеле бар-
маҳал кашида будаанд. Лозим аст, ки ба он баҳои
лозимй дода, .дунаҳкорони асосии ин фоҷиаро мисли
хас рӯи об барорем.

12 январ ба ноҳияи Ленин рафтем. Вакте баргаш-
тем, дар майдони назди театри ба номи С. Айнӣ ми-
тинги серодаме барпо гашта буд бо ташаббуси ҳизби
демократ. Иштирокчиёни он талаб мекарданд, ки ба
интихоби президент як моҳ шуду ӯ ҳанӯз ҳам ч;умҳу-
риро аз бӯҳрони иқтисодй набаровардааст. Дар як моҳ
чи кор карда метавонад кас?

Митинги майдони «Шаҳидон», ки ду моҳ давом кард,
баъди мавриди муҳокима қарор гирифтани фаъолияти

‘218
ВУД ва тавассути телевизион намоиш додани он оғоз
гирифт. Чунон ки дар ШО ба ман гуфта буданд, аз
номи як афсари ВУД аризаи шикоятй дохил гардида-
асту баъди тафтиши он дар вазорат норасоиҳои зиё-
деро ошкор карданд. Сафаралй Кенҷаев ин ҷо ҳу-
зур дорад, шояд тасдиқ кунад, назди ӯ чандин рафи-
қон даромада талаб кардаанд гӯяд, ки муҳокима ва
ба воситаи телевизион намоиш додани он супориши
Набиев буд, агар ҳаминро гӯй ҳамроҳи мой.

Бо роҳбарони митинги «Шаҳидон», чандин маротиба
мулоқот кардем. Шодмон Юсуф ба ман иброз дошт,
ки дар майдони «Шаҳидон» аз ҷумлаи ҳамшаҳриёни ту
378 нафар ҳаст. Дар ҳақиқат он чо хаймае буд, ки
ноҳияи Хуҷанд навишта буданд. Рафик,пн мукярряр \/
нямупян/т ки дяр хяймя, хятто ее нафар хам хѵчан-
диён набуданд. Шодмон Юсуф маро гунаҳкор кард,
ки ҳамон митингро ман ташкил карда будаам. Охир
ман ин вазифаи баландтаринро бо роҳи қонунӣ соҳиб
шуда будам, боз ба кадом мансаб талош доштам, ки
чунин митингро ташкил намоям. Ин хел корҳо ба кӣ
лозим буд?

Талаботи асосии митинг истеъфои Кенчаев ва па-
роканда намудани парлумон буд. Ман дар ҳамаи ба-
ромадҳоям гуфта будам, ки ҳуқуқи пароканда карда-
ни парлумонро надорам. Масъалаи Кенҷаевро бошад,
парлумон ҳал бояд кунад. Сипае, дар гирдиҳамой та-
лабҳои дигар низ пайдо шудан гирифтанд. Бо Акбар
Мирзоев, ки ин ҷо ҳузур дорад, раиси ҳизби наҳзати ис-
лом Ҳимматзода, сарвари «Растохез» Тоҳири Абдуҷаббор,
раиси «Лаъли Бадахшон», раиси ҳизби демократ Шод-
мон Юсуф, раиси иттифоқи кинематографистон Дав-
лат Худоназаров бо иштироки миёнаравон Латифй,
Лоиқ Шералй, Акбар Турсун ва Рашид Раҳимов со-
зишномае таҳия гардид. Мақсад аз он пешгирй кар-
дани хунрезй буд. Аввал оппозиция аз мо хоҳиш кард,.

21»
jkh 14 вазифа диҳем. JA? бя розӣ няитупем. Лигяр
чор рӯзи вактамонрсг'гум кардем, барои он ки Давла-
ти Усмон ноиби президент нашавад. иқиОат таклйф
намудандртпі—Давлати Усмонро ақаллан ҷонишини
аввали сарвазир таъин-кунём. Бо мақсади ХОТИма До-
дан ба хунрезиҳо ва оа хо^ири сиҳату саломат ба
хонаҳояшон гусел кардани митингчиён ночор розӣ ту-
да, ба созишнома имзо кардем. Намояндагони оппо-
зиция қавл доданд,... вале 7 май ҳангоми бозгашт дар
майдони «Озодӣ» якчанд рафиқони кӯлобиро куштанд.
Биноҳои ишғолшуда холй нагаштанд, силоҳҳо баргар-
донида нашуданд. Зиёда аз ин бинои ШО ба муҳо-
сира гирифта шуд. Рӯзи охирин мо ҳамроҳи Мирзоа-
лиев, Сайгак Сафарову Ҳайдар Шарифзода аз ҳуҷраи
кории ҷонишини Раиси ШО Приписное ба майдони
«Озодӣ» баромадем.

Маро бисёриҳо гунаҳкор карданд, ки аз муросоко-
риам ба чунин рӯзҳо гирифтор шудем. Иқрор меку-
нам, ки ҳамеша роҳи муросоро мекофтам. Ва ин танҳо
ба як ният буд: роҳ надодан ба қурбоншавии марду-
ми бегуноҳ. Афсус ки ба мақсад нарасидем.

Мухолифин имконият надоданд, ки бисёр корҳоро
ба анҷом расонем. Масалан, мебоист бо президента
Эрон Рафсапҷонй мулоқот мекардем, ки як қатор масъ-
алаҳои муносибатҳои иқтисодй, тиҷоратй ва фарҳан-
тиро барра^і менамудем. Бо ташаббуси президента
Туркманистон ин мулоқот дойр шуданй буд. Мебоист
дар Тошканд 15 май ҳамаи президентҳо ҷамъ туда,
масъалаи муносибатамонро бо неруҳои мусаллаҳе, ки
дар ҷумҳуриҳоямон мавҷуд буданд, муқаррар менаму-
дем. Мутаассифона, ба ҳамаи ин корҳои хайру муҳим
имконият надоданд. Азбаски дар сарҳад вазъ хеле
мураккаб буд, ман дар ҷамъомади президентҳо дар
Маскав масъала мондам, ки ба сабаби сарҳади уму-
мии давлатҳои Иттиҳод буданаш ба мустаҳкам наму-

220
дани он ҳамагон кӯмак бикунанд. Қабул сохта комис-
сия ташкил карданд. Он вақт қувваҳои сарҳадии ҷум-
ҳурй 30-32 фисадӣ сарбоз доштанду бас. Ба сабаби
он, ки ҷавонони худамон дар қисмҳои сарҳадӣ ҳиз-
мат кардан намехостанд, танҳо давлатҳои ҳамсоя ме-
тавонистанд, ки ба мо мадад бикунанд. Баъди ташкил
-ёфтани комиссия аз Ӯзбекистон ва Русия теъдоди му-
айяне барои ҳифзи сарҳадамон роҳй карда шуданд.

Бо хоҳиши ман 27 август комиссия бо сарварии
Шапошников ба Тоҷикистон омад. Вале он вақт баъ-
зе рафиқон зидди иқдоми ман баромаданд. Имрӯз бо-
шад, барои ба Тоҷикистон дохил намудани неруҳои
мусаллаҳи ИДМ муроҷиатнома қабул кард шуд. Агар
ин корро ҳамон вақт дастгирй мекарданд, масъала
ранги дигар мегирифт.

2 ррнтябп бп Ғ.лттин Б. Н. якчанд маротиба бо те-
лефон гуфтугӯ кардем. Вай ният дошт, ки 6а 1оҷикис-
тон" ояд. Максади мо имзо кардани сизишнома -езди
мѵносибатхои д^стию ҳамкори оуд. Оқибат каоор до-
лей. ки ман ба МаСкав оиравам. Он ҷо нисбати тақ-
дири минбаъдаи дивизияи 201 ҳам масъала муҳокима
карданй будем. Вале 31 август ба ном ҷавонони ду-
шанбегй кормандони Девони вазирон ва дастгоҳи пре-
зидентиро гаравгон гирифтанд. Он вақт ҷонишини рай-
ей Қомиҷроияи вилояти Кӯлоб Сангов барои галла
омада буд, ӯро дар хӯҷраи кории Ҷамшед Каримов
дастгир карданд ва ваҳшиёна кушта шуд. Ҷн ѵямя
корхо фякат бярои он буд, ки ман бя Мяскяв рафтя
натавонаму масъалаи дивизияи 201 ҳал нагардад, бо
Русия шартнома баста нашавад. Ман он вақт улти-
матум кардам, ки агар гаравгононро барнагардонанд,
қувваи дивизия истифода карда мешавад. Ашӯров ма-
ро дастгирй карданд. Соати 4-и саҳар Каримовро, дер-
тар Т. Ғаффоров ва пас аз се рӯз гаравгонони дигар-
іро озод намуданд. Оё дар чунин шароит давлатро

221
идора кардан мумкин аст? Охир дар кадом давлати
демократы ин гуна муносибат ҷой дорад?!

. Рӯзи 1 сентябр азбаски 33 нафарро гаравгон ги-
рифтанд бо иштироки Искандаров А, Ашӯров, Почому-
ллоев, генерал Мартовитский, Саидов, Каримов мо бо
Навҷувонов сӯҳбат кардем. Ман ба вай гуфтам, ки то
кай ин бетартибӣ давом мекунад? Вай маҷбур шуда
иқрор шуд, ки дигар корро идора карда наметавонад.
Мо лоиҳаи карорро оиди аз вазифа озод намудани ӯ
тайёр намудем. Инро Искандаров дастгирй кард. Вале
бегоҳ Искандаров телефон намуда хоҳиш кард, ки
Навҷувоновро бори дигар кабул намоям. Гуфт, ки ва-
зир чанд таклиф дорад. Навҷувоновро то соати 11-
шаб ҷуста наёфтем ва чун пагоҳй вохӯрдем, изҳор
кард, ки чор нафар ба хонааш омада таҳдид карда-
анд, ки агар истеъфоро кабул кунад, мекушанд. Гуф-
там, ки чй бояд кард? Навҷувонов илтимос кард: се
рӯз ба ман мӯҳлат диҳед, баъди он ҳатман ба истеъ-
фо меравам. Мо розй шудем. Вале бинед, ки ин се
рӯзро сарфи кадом корҳо карданд.

Раёсати ШО ҳукумате, ки президент таъин карда-
аст, нисбат ба президент нобоварй эълон кард. Ҳар
яки онҳоро ба бӯстонсарои ҳукуматй ҷеғ зада дар
зери фишоря автомат имзои ҳар як кадомашро меги-
ранд ва таъкид мекунанд, ки ба президент нобоварй
изҳор кунанд, ба истеъфо рафтани ӯро талаб намо-
янд. Ба ин ^уҷҷат 40-42 нафар аъзои Раёсати Шӯрои
Олй ва Девони вазирон имзо ва дар рӯзномаҳо эълон
мекунанд. Ман ба Искандаров гуфтам: ҷумҳуриро
дар ин вазъият мондан мумкин нест. Агар ran дар бо-
раи Набиев бошад ман ба истеъфо меравам. Инро
рафиқон тасдик мекунанд. Маслиҳат кардем, ки рӯзи
4 ё 5 сентябр сессия даъват кунему бори дигар мав
ба шумо муроҷиат намуда гӯям, ки рафтани ман ло-
зим бошад, омодаам ба истеъфо рафтанамро изҳор

222
кунам. «Пекин аксари депутатҳо инро ғайриқонунй ҳи-
соб карданд. Таклиф кардам, ки сессияро рӯзи чорум
дар Панҷакент, ё Чкалов, ё Норак, ё Турсунзода гу-
заронем. Ин фикрро рафиқ Искандаров тасдик ме-
намояд. Қарор қабул карданд, ки рӯзи чорум дар Ду-
шанбе сессия гузаронда мешавад. Ман розй шудам.
Вале чорум, панҷум ва ҳатто шашум иштироки депу-
татҳо таъмин карда нашуд.

Роҳбарони вилоятҳои Кӯлобу Ленинобод илтимос
карданд, ки мо бояд ҳатман дар ягон ҷой вохӯрй гу-
заронем, аз ин рӯ маслиҳат карда шуд, ки мулоқот
дар Хуҷанд барпо гардад.

Рӯзи ҳафтум рафтанамонро муайян кардем. Па-
гоҳии 7 сентябр ман бо рафик Искандаров сӯҳбати
нк ба як доштам. Бори дигар мо оиди масъалаҳо сӯҳ-
бат кардем, ки дар Хуҷанд бояд мавриди муҳокима
қарор мегирифтанд. Лекин ба Искандаров гуфтам, ки
мавзӯи раиси Девони вазирон, вазири умури дохила
ва нойби Раиси чумҳур аз ҷумлаи масъалаҳои асосй
ҳатман хоҳад буд. Дар ҳамон вақт Қурбоналӣ Мир-
зоалиев телефон карда пурсид, ки мо ба Хуҷанд пар-
воз карда равем ё не? Ман аз Искандаров пурсидам.
Он кас гуфтанд, ки инро аъзои президиум медонанд.
Ман боз аз Искандаров пурсидам, ки агар аъзои пре-
зидиум ба Хуҷанд рафтан нахоҳад, худи шумо ҳамроҳи
ман меравед? Он кас гуфтанд: ман тайёр. Ба рафиқ-
Мирзоалиев аз тариқи телефон гуфтам, ки бигузор
вакилони шумо ба Хӯҷанд парвоз кунанд. Баъд аз он
назди ман сарҳадчиён омаданд, бо онҳо якҷоя масъ-
аларо ҳал кардем. Гуфтанд, ки самолёт соати ёздаҳу-
ним тайёр, рафиқони мерафтагй интизори шумо. Мо
дар ду мошин нишаста ба майдони ҳавой рафтем. За-
ни навбатдори хонаи депутатҳои майдони ҳавоӣ моро
истиқбол гирифта гуфт: аҷабо, ҳамин ки телефон шуд,
ки шумо сӯи майдони ҳавоӣ рафтед, онҳо дарҳол ба

223
мошинҳояшон нишаста бозпас рафтанд. Ман ба во-
ситаи телефон онҳоро ҷустуҷӯ карданӣ шудам. Шахоб
Набиевич агар ҳамин ҷо бошанд, фикри маро тас-
диқ мекунанд. Ман аз хонаи депутаты ба бӯстонсапои
ҳ^куматӣ телефон кардам. Шаҳоб Набиевичро ёф-
танд, пурсидам: канй аъзои ҳукумат ва аъзои Президи-
ум? Ҷавоб доданд; наёфтам. Бо телефон рафиқон Ис-
кандарову Каримовро аз дафтари кориашон ёфта на-
шуд. Ба мошини Искандаров телефон карданд. Ро-
нанда ҷавоб дод, ки онҳо дар бӯстонсарои ҳукумати-
анд. Рафиқ Шарифов онҳоро 40-50 дақиқа ҷустуҷӯ
карда бошад ҳам, наёфта худаш ба майдони ҳавоӣ
омад. Дар ин байн авиаторон назди ман омаданд. А.з
бисёр мушкилоти худ, аз ҷумла таъмини сӯзишворй
ҳарф заданд. Якуним соат бо онҳо сӯҳбат доштем.
Дар ин вақт чанд нафар ҷавонони силоҳбадаст пайло
шуданд. Дар болои бомҳо нишонзанҳо, пулеметчихо
ва минометчиҳо нишаста буданд. Вақте ки вазъиятоо
ба ман гуфтанд, берун баромаданӣ шудам. Ин дам
як силсила тир андохта шуд. Мо дар ду мошин будем.
Се нафар захмин шуданд, яктоаш ҳозир ҳам бо ман
аст, ҷои ҷароҳаташ қолаби гаҷ дорад. Мошини якум,
ки чанд тир хурд, ҳозир дар Хӯчанд аст. Дар мо-
шинаи дуюм нишонаи ҳашт тир мондааст. Мо ҳамро-
ҳи Ш. Шарифов баргашта ба хонаи депутатҳо даро-
магіем. Ман фикр мекунам, ки агар дар ин ҷо Давла-
ти ^Усмон мешуд ба мову шумо мегуфт, ки чи нақша
ва дар куҷо тартиб дода шуд. Ба ақидаи ман инро
рафиқ Соҳибназаров ҳам медонад. Пеш аз ин вокеа,
вақте ки мухбири рӯзномаи «Известия» бо ман сӯҳ-
бат кард ва шояд шумо мақолаи ӯро хонда бошед, он-
ро такрор намекунам. Эҳтимол ба хотиратон бошад,
ки дар он ҷо навишта буданд, эълон шудааст: касе
Набиевро ҷисман нобуд мекунад 6 млн. сӯм ба вай
мукофот дода мешавад. Ин мақола 4 ё 5 сентябр чоп

224
шуда буд. Он ҷо навишта шудааст. ки хатто гѵпігѵіт
махсѵси ласітиокѵнандаи Набиев ташкил __ка.рдааид.
Соҳибназаров маро тӯҳматчӣ номида гуфт, ки ягон
гурӯҳи сӯикасд ташкил надорад. Май дар майдони
ҳавой аз ӯ пурсидам, гурӯҳи дастгиркунандагон магар
хаминҳо нестанд? Ту бошй, маро гунахкор кардан, ки
гӯё ба ту тӯҳмат зада бошам. Ӯ гуфт; Раҳмон Набие-
вич, ин ғалат, ту бонд ба Хуҷанд парвоз намекардй.
Ман ба вай гуфтам, ки дар Душанбе хам мондан мум-
кин аст, вале ба Ленинободу дпгар ноҳияҳо ҳам раф-
тан даркор аст-ку? Онхое, ки он чо буданд, худро чавоно-
ни Душанбе муаррифй карданд. Дар ин чо Бахрулло
Баротов хает, ки дар сессия» гузашта ҳамчун узви
котибот аз номи 10 ҳазор чавонони Душанбе номаеро ки-
роат карда буд. Дар он гуфта мешуд, ки гӯё ман дар Ду-
шанбе бо Сангак Сафаров вохӯрда, дар атрофи баъзе
масъалаҳо сӯҳбат карда бошам. Ман се бор аз Бах-
рулло пурсидам, ки мактубро кй дод? У ниҳоят қоил
шуд; аз созмони «Лаъли Бадахшон» А. Атобеков. Он
кас дар навбати худ гуфтанд, ки ман намедонам ба
ман ин мактубро доданд то расонам. Ман аз Раёсати
Шурой Олй хохиш кардам, ки аник, кунанд. Тахми-
нан ба он 12 нафар имзо карда буданд. Боз хохиш
кардам, ки бори дигар тафтиш намоянд, он мактуб-
ро кй додааст ва г>р ѵяман ддҳ. ѵазор нафар ҷавоно-
ни Душанбе метавонанд бо ман вохуранд. Тавре ки
баъдтар' маълум шуд, як теъдод аз ҳзмон Даҳ'”ҳазор
нафар ҷавонон аз масҷиди маҳаллаи чанубй дар~ мо-
шини ҚРАЗ 00 сарварии Мулло Ғаффор вя нямоянпа-
гони «Лаъли Бадахшон» омада, котеъона талаб кар-
да'анд, ки е шумігба истеъфи меравед, ё шг майдони
ҳавои ва хонаи депутатҳои онро метарконем, ҳеҷ кас
зинда аз ин чо оерун намеравад. Дар хонан депутат-'
тгГКптпЯ|Пі- 1КП ппямоӯТт яз чум.тта мехмонон ва

коркунони матбуот он чо хузур доштанд. Мо дуруда-

15—674

225
роз шояд дуним соат сӯҳбат кардем. Рафиқоне, ки он
ҷо буданд, аз чумлаи аъзои Раёсати Шӯрои Олй хо-
ҳиш карданд, ки ман ба истеъфо равам. Он рафиқон,
ки аз Девони вазирон он чо буданд, ба ман нобоварй
изҳор карда буданд, ба воситаи ким-кй хатча фирис-
тоданд; «Раҳмон Набиевич, истеъфо диҳед». Ман су-
ол додам: Чй мешавад? Гуфтанд, ки оромй мешавад.
Пагоҳ тирпарронй қатъ мегардад, бародаркушй наме-
шавад. Ва ман ин аризаро навиштам. Ва чй ҳодиса
шуд баъди ин? Ҳатто Душанбе нооромтар гардид. Ман
бо ин мехостам ҳамаашро ба шумо фаҳмонам, ки ба
президент имконияти оромона кор кардан надоданд.

Ман дар Кӯлоб будам. Баъди вокеаҳои моҳи май
ман бабдсёр^ноҳияҳои вилоят рафтам. Ба гуфтаҳэи
бобои^ГиралӣЗ^ар маҷлиси дирӯза агар таваҷҷӯҳ кар-
да бошед, хеле бамаврид кайд кард; 53 сол раиси
колхоз будам, ҳол он ки бисёри дар зал нишастагиҳо
53 сол а нестанд. Онкас эътироф намуданд, ки дар ин
муддат чунин офатй"~дахшатангези таоиатро ед надо-
рад. Ин гапро раиси колхози «Москва»-и ноҳияи Восеъ
Абди Авазов низ ба ман гуфт. Зиёни офати табий дар
он вилоят, ҳатто бо нархҳои пешина аз миллиард сӯм
беш аст. Баъд аз мачлис дар зали кумиҷроияи вилоя-
ти Кӯлоб^ ки чор соат давом карду бештар аз 50 на-
фар ширкат дошт, берун баромадем, ки кариб 6 ҳа-
зор нафар сокини диёри Хатлон ба митинг чамъ ома-
даанд. ОДо хоҳиш карданд: Раҳмон Набиевич, мо
мардуми меҳмондӯстем, намегузорем, ки ба пои касе
хор халад. Бигузор, он вазирони нав таъиншуда ин ҷо
биёянд, як-ду рӯз бо мо бошанд то роҳҳои рафъи оқи-
батҳои офати табииро ҷустуҷӯ намоем. Мо мехоҳем,
ки бо онҳо^гуфтугӯ дошта бошем ва фаҳмем, ки ба чи
қодиранд. Ману сарвазир А. Мирзоев даҳҳо маротиба
аз вазирон хоҳиш кардем, ки ба Кӯлоб раванд. Ба
фикрам, факат Р. Ғафуров ва Нуров он ҷо рафтанд.

226
Дигарон то имрӯз нарафтаанд. Ман аз Кӯлоб ба Ду-
шанбе баргашта баъд ба Хуҷанд рафтам. С. Сафаров.

Р. Абдураҳимов. М. Убайдуллоев он чо буданд. Баъди
маҷлис ман бо онҳо вохӯрдам ва пурсидам, ки аз чи
дар ташвишанд. Баъди ин ман ба Душанбе баргаш-
там. Дар самолёт рафике бо номи Холиқ ҳамроҳи мо
буд, ки ӯро Абдуллоҷонов мешиносад. Бай гуфт, ки
ҷонибдори Набиев каст. Ман ба вай ташаккур гуф-
там. Ин воқеа, ба фикрам 6 ё 7 июн буд. Баъди як
рӯз 40 нафар ба дафтари кориам даромада истеъфо-
ямро талаб карданд, ки дар байнашон ҳамон ҷавон Q
Холиқ низ буд. Ин якѵмин талаби нгтръфои май буft;
Май то бегоҳ бо онҳо сӯҳбат кардам ва яке аз онҳо, ки То-
ҳир ном дошту рафик Искандаров эҳтимол ӯро хуб
мешиносад, чунин пешниҳод кард; агар имрӯз то соа-
ти 11 бегоҳ ин масъаларо ҳал накунед, инчунин Н.
Хувайдуллоевро аз кор нагиред, парронда мешавед.
Қасам хӯрд, ки умри шумо то ҳамин соат мондааст.

Шумо медонед, ки КАМ дар ин муддатҳо чй кор
кард? Ман ҳамаи кормандони онро гунаҳкор карданй
нестам. Вале ин орган мутлақо мавқеи бетарафй дошт.
Инро ҳамаи шумо медонед. Барҳақ, касе аз депутат-
ҳо дирӯз қайд кард, ки Искандаров ба баъзехо рут-
баи генералй дод. Бо хоҳиши худаш роҳбари КАМ-ро
озод карда ба ҷояш чекиста собиқадор рафик Шари-
фовро таъин намудем. Ин рӯзи чоруми моҳ буд. Рӯ-
зи панчум шахси пасон гумонбаршуда, дар қатли Н.
Ҳувайдуллоев, ки ба фикрам Р. Нуруллобеков ном
дошт, ҳамроҳи се нафар шахси мусаллаҳ ба дафтари
корни Ҷ. Каримов медароянд ва ба ӯ мегӯянд; ба
президент расонед, ки агар то пагоҳ фармони худро
бекор ва Солеҳбоевро дар вазифаи пештарааш (рай-
ей КАМ) баркарор накунед, ҳолаш... Он шахсони си- .
лоҳдор ба назди ман ҳам даромаданд. Ба онҳо гуфтам, 4
ки пагоҳ вомехӯрем. Рӯзи дигар мо бо кормандони даст-
гоҳи ВУД мулоқот оростем. Баъди вохӯрӣ ман аз Нав-
ҷувонов пурсидам: ту Р. Нуруллобековро мешиносӣ?
Вай армуғон (сюрприз) гуфта, чиро дар назар дошт?
Ман ин ҳадяро бисёр интизор шавам? Навҷувонов ваъ-
да дод, ки ин масъаларо дида баромада аз натиҷааш
хабардор мекунад. Ин воқеа 5 август буд. Бисту ҳаф-
туми август ӯро ба ҳабс гирифтанд ва Навҷувонов
ба ман занг зад: ман фаромӯш накардаам, парван-
даи ҷиноии ӯро мо ба ҚАМ додем. Ана, чунин муно-
сибат буд бо ман. Фикр кардам, ки акнун хуб меша-
вад.

Оғози корамон он қадар бад набуд. Барномае му-
раттаб сохтем, ки тибқи он аҳолии ҷумҳурӣ худро ҳафт
моҳ бо галла таъмин карда метавонад, дар мавриди
истеҳсоли меъёри зарурии шолй барномаи хубе тар-
тиб гардид, дар бораи идомаи сохтмони ГЭС-и Ро-
ғун ҳуҷҷатҳо таҳия шуданд. Бинобар пешбинии мута-
хассисон, масоҳати зери об мемондаи ГЭС-и
Роғун ҳарчанд нисбат ба ГЭС-и .«Дӯстии
халқҳо»-и Қайроқум хеле кам — 1200 гектар аст,
вале истеҳсоли неруи барқ чанд баробар зиёд — 3,6
миллион киловатт соатро ташкил медод, ки ба иқти-
содиёти ‘ҷумҳурй фоидаи калон меовард. Қишлоқҳои
зери об мондаро озод мекардем. Имкон дошт, мо ҳар
киловатт^оатро ба Покистон ба ивази 3 сӯму 70 тин
диҳем ва ба ивазаш пул не, балки молу мавод гирем.
Б. Сироҷов дар Покистон буд, аз ин масъалаю шартно-
маҳои мо бо он давлат огоҳ аст. Маблаггузориаш аз
ҳисоби иттифоқи собиқ буд. Ана чунин сохтмон «хо-
бонда шуд». Вале инро рафиқони мо нафаҳмиданд.
Ҳозир агар тамоми буҷети ҷумҳуриро ҳам сарф ку-
нем, барои хариди сӯзишворй ва равғанҳои молиданй
ва газ намерасад. Мутаассифона, ҳозир мегӯянд, ки
С. Ғаниев директори заводи нуриҳои азотии Вахш аз
ҷумҳурӣ рафтааст. Ин одам барои ҷумҳурй корҳои

228
бисёреро анҷом дода буд. Ба ивази 20 ҳазор тонна кар-
бамид хитоиҳо (Ӯ ба он до рафта омада буд) тайёр
буданд, ки заводи қанд созанд, ҳатто сохтмони он
cap шуда буд. Ин корхона бонд соле 20 хазор тонна
канд, 2 ҳазор декалитр спирт, 10 ҳазор тонна комби-
корм истеҳсол мекард., Ҳамаи ин нақшаҳо барбод
рафтанд. Чунин мисолҳоро бисёр метавон овард. Аз
ин рӯ, орзу дорем, ки агар дар сессия тавре, ки рай-
ей колхози ба номи Ленини ноҳияи Ҳисор Меликму-
родов дирӯз гуфт, бояд ба ҳалли мусолиҳатомези масъ-
ала муваффақ шавем ва аз ин ҷо бо сулҳу салоҳ бар-
гардем, шарманда нашавем.

Ман ба рафик Ашӯров Д. ҳайронам, вакилон ба
сессия ба хотири таъмини сулҳу салоҳ ва гирифтани
пеши роҳи данги бародаркушй омадаанд. Ба дои ҳус-
ни мувофиқа ва созиш ба амал овардан, дар доле ки
диққати тамоми сокинони думҳурӣ ба ин до равона
шудааст, мусоҳибаи корманди симои мардумиро бо
козикалони думҳурӣ А. Тӯрадонзода ду маротиба на-
моиш медиҳанд. Барой он ки ба унвони Тӯрадонзода
дирӯз дар ин до чизе гуфтанду ба он кас маъкул на-
шудааст. Вай аъзои Раёсати Шӯрои Олй буд.

Вақте аз Искандеров пурсиданд, ки Тӯрадонзода
дар кудост, давоб додааст, ки намедонам. Раиси Шӯ-
рои Олй дар кудо будани узви Раёсати Шӯрои Олиро
бояд донад-ку? Маълум гардид, ки ӯ дар Душанбе
будааст. Барой чй ӯ дар пойтахт асту дар сессия иш-
тирок намекунад ва гӯяд, ки ҳамаи ин ба хотири чй
буд?

Ҳоло армияи халқй-демократй ташкил кардаанд.
Ҳамин тавр не, Даврон Ашӯров? Дар муродиати роҳ-
барони он-таҳдид. Адиб, ин чй гуна армияи халқй-де-
мократист? Ман ҳизби демократиро мефаҳмам, вале
ин чи гуна армияи халқӣ-демократист, ки амалиёташ
зидди халқ нигаронда шудааст. Ва муродиату мани-

229
фест ҳам қабул мекунад. Ва ҳамин ҷавонони Душанбе
дар симои «Лаъли Бадахшон» муроҷиату талабнома
дар матбуот пешниҳод карда, Набиеву Кенҷаеву Дӯс-
товро душмани халқ эълон мекунанд. Аммо мулоҳиза
кунед: Дӯстов ин ҷо нишастааст, инсоф диҳед, ӯ фар-
занди кӯҳистон аст, вакили халқ, синфи коргар, со-
биқ директори автобаза. Дар мусоҳибааш изҳор дошт,
ки ҳамчун ноиби Раиси ҷумҳур ҳамагӣ як моҳ кор
кардааст. Вале аллакай хонаю дарашро бо чизу чо-
рааш нест карда, ба додару падараш суиқасд ташкил
намуданд. Худаш дар Қазоқистон гурезаю дар ба дар
аст. Ин чӣ хел маданият? Чӣ гуноҳ кард Дӯстов? Ман
мавқеи роҳбарияти садою симоро нафаҳмидам. Мо
масъалаи Мирбобои Мирраҳимро диданй будем, вале
Мирзоев бубахшанд, хатой аз он кас гузашт, шояд
ин сафар дар нақша буд, ки М. Мирраҳим чордаҳрӯ-
за ба Эрон рафт, ҳамон вақт масъала монд. Инҳо
масъалаҳое мебошанд, ки ҳалли худро мехоҳанд, гунаҳ-
корон барои аъмолашон бояд ҷавоб диҳанд, ки ҳоди-
сотро таърих рӯзе таҳлил мекунад.

Мову шумо бояд гунаҳкорони асосиро муайян со-
зем, эҳтимол онҳо чор-панҷ кас бошанд, ёфтан даркор.
Вазифаталош президент набуд, чунки вазифаро ба вай
халқ дода буд. Воқеан, вазифахоҳ кист, муайян ку-
нем.

Вакте ки мардуми вилояти Кӯлоб вохӯрй дош-

там, замин накафид, ки дароям. Барои чй? Барои оя
ки панҷ рӯз телевизор нишон дод: раиси Шӯрои Олӣ
ба чи кор машғул буд, дар кабинеташ, буфету ошхо-
нааш чи буд. Рафиқ Синани дар ҳамин ҷост. Он кас
дар корхонаи „арзиз истеҳсоли молҳои ниёзи мардум-
ро ба роҳ монд. Ман дар як вохӯрӣ фаҳмидам, ки ӯ
ба ваъдаи худ устувор аст. Дар қатори дигар молҳои
корхона телевизор мебаровардагй шуд. Мо аҳд кар-
дем, ки номи ҷақоннаморо «Тоҷикистон» мегузорем.

230
Намедонам, ки шумо инро дидед ё не. Телевизори яку-
минро номнавис карда, ба ман ҳадя намуд ва гуфт,
ки «Р. Набиевич, ба хотири он, ки ташаббускораш шу-
мо будед». Як-ду рӯз дар хона истод баъд онро ба
идора оварда, дар қабулгоҳ гузоштем то ки ҳамчун
асбоби аёнии сохти ҷумҳурӣ ба мардум вайро таблиғ
кунем. Якчанд рӯз дар қабулгоҳ буд. Баъд онро кй
дѵзлиа? Охир кӯлобиҳо он до набуданд-кѵ?! ТелевиІ
зори дѵюм. ки давлатй, ки ба яғмо бурд? Чизу чораи
шахсии маро аз ҷои корам ки оа яғмо оурд, ғорат
кард? Майдадуздй аз ин бадтар намешавад. Байра-
қи исломиро бо навиштаҷоташ он до кй насб кард?
Ман аз ин рафтор хеле дар ҳаяҷон шудам, шарм кар-
дам, ҳайфам омад. Аз Давлат Усмон пурсидам, ки ин
чи ran аст охир, аз утоқи корни Приписнов ман, С.
Сафаров, додараш ва Мирзоалиев охирин баромада
рафтем, кӯлобиҳо аз он ҷо ҳатто як калам нагириф-
та буданд. Телевизори ман кѵчо шѵд гуфта пурсам,
ҳа, эҳтимол рафта аз Хоруғ кобед, гуфт ӯ.

' Сохти давлатдории моро бояд халқ~~ҳал кунад. Чи
хеле, ки А. Раҳмонова гуфтанд, тоҷикон дар рӯи дунё
шарманда шуданд. Дар кадом давлатй дунё дидед, ки
президент ҷонишини раиси Девони вазиронро таъин
кунаду ин чонишин ба президент нобоварй изҳор на-
мояд.

То ҳамин ман интизор будам, ки ба сессия даъват
мекунед. Хеле мунтазир шудам, аз рӯзи оғози кори
иҷлосия то ин соат. Бисёр рафиқон аз дуру наздик
телефон карда сабаби дар сессия иштирок накардани
маро мепурсиданд. Ман чи чавоб доданамро намедо-
нистам. Ҳатто ба маҷлиси машваратй маро ба сифа-
ти намояндаи маҳал даъват накардед. Бинобар ин ари-
заи дар майдони ҳавоии Душанбе рӯзи 7 сентябр на-
виштаам ғайриқонунист. Вале агар рафтани ман вазъ-

231
пяти ҷумҳуриро мӯътадил созад, одамкушй хотима
ёбад, ман ҳозир ҳам тайёрам ба истеъфо равам.

Раис: Ҳамаи мо шоҳиди он будем, ки чи тавре
мӯҳтарам Р. Набиев ин ҷо гузориш доданд, дар фаъо-
лияти кориаш иҷрокунандаи вазифаи Раиси ҷумҳур
дар муқобили вай чи гуна муносибатхоро раво дид,
чи тавр дар зери фишор аризаи истеъфояшро гириф-
танд. Ба фикрам, бояд мову шумо ба як хулоса биё-
ем. Дар ин чо баромад карда якдигар сиёҳкунй, гу-
ноҳ чустан дигар зарурат надорад. Мақсади мо ваҳ-
дати нигоҳ доштани миллати тоҷик аст, пеши роҳи
ҷанги бародаркуширо бояд гирем. Аризаи дар зери
фишори силоҳбадастон навиштаи вай ғайриқонунист.
Мо аз суханронии он кас фаҳмидем, ки агар бо раф-
тани ӯ хунрезӣ бас шавад, розӣ аст, ки ба истеъфо
равад. Мо бояд дар асоси қонун рафтор кунем. Ҳамаи
имтиёзҳое, ки ба президент муқаррар шудаанд, ба
он кас дода мешаванд. Тамоми халқи чумҳурӣ мар-
донагию часурии Р. Набиевро бояд эътироф намояд.
Ҳоло сухан ба он кас, то ки ба истеъфо рафтанашонро
бори дигар эълон кунанд.

Набиев Р. Гапҳои нагуфтаам зиёданд, инро ҳает
нншон медиҳад. Ба хамаи он шахрвандони ҷумҳурӣ,
ки ба чонибдории ман дар вақташ овоз дода умед дош-
танд, ки дар кишварамон вазъият мӯътадил, оромй
ва тартибот-* ҷорй мешавад, ҳамаи соҳаҳои хоҷапш
халқ тараққӣ меёбад, зисту зиндагӣ беҳтар мегардад,.
мулки точикон обод мешавад, миннатдорй изҳор ме-
кунам. Ман ҳам бовар доштам, ки ҳамин тавр меша-
вад. Лек афсӯс, ки мо ба ҳамин вазъият дучор шу-
дем. Интихобот ин муборизаи хақиқй буд. Дар мубо-
риза зӯртаринҳо голиб мебароянд. Дар ин мубориза
ман пирӯз шудам.

Вале касе бой дод, бояд одами боодоб ва марди
ҳақиқй мемонд. Мутаассифона ин тавр нашуд. Ман

232
ба Э. Раҳмонов ва дар баромадам низ гуфтам. Ман
нисб^ти касоне, ки дар маъракаи интихоботи Раиси
Ҷумҳур ба тарафдориам овоз доданд, дар хакки ягон
нафарашон хиёнат накардам. Ҳамаи ин тӯҳмат буд.
Ҳатто_ ба ман тӯҳмат карданд, ки гӯё аз Ленинобод
ба Кӯлоб рафтаму дар майдони хавоии он ҷо маро
заданд, бар асари он сактаи дил шудааму аз дунё
чашм пӯшидаам. Инро ба воситаи радио шунавндагис-
тед. Овоза кардаанд, ки аз Маскав ба воситаи ҷӯра-
ҳои деринаам ярок ба даст оварда ба Кӯлоб фігрис-
тода, дар он ҷо гвардияи худамро созмон додаам,
ҳарчанд ман ба Кӯлоб ё Маскав нарафта будам. Ово-
за карданд, ки ба Бишкек рафтаасту дар он ҷо ӯро
роҳ надодаанд. Дар ҳақиқат ман ба даъвати марду-
ми Кулоб розй шуда будам, ки ҳамроҳ ба Бишкек
равам. Лекин кадоме ба Кӯлоб телефон карда гуф-
тааст, ки Набиев кайҳо дар Бишкек. Баъдтар ман
фаҳмидам, ин кӯлобиҳо ин хабарро шуназида, муста-
қиман ба Бишкек рафтаанд. Ман ха мин тавр ба Биш-
кек нарафта мондам. Озоза карданд, ки ман ба Аш-
кобод ба ҳузури Ниезов рафтаам ва гӯё ӯ маро кабул
накардааст. Тӯҳмат бас будагист. Бинобар ин ман "ба
шумо, ба ҳамаи он 1,4 миллион нафаре, ки маро ин-
тихоб карданд, рӯирост мегӯям; агар рафтани ман
оромии ҷумҳуриро таъмин кунад, ба чаяги бародар-
кӯшй хотима диҳад, халкро ба вахдат биёрад, ман
тайёрам, ки ҳозир истеъфо дихам.

Ҳамин тавр, Рахмон Набиев, дар ин чаласа баъди
изҳороташ аризаи истеъфояшро хонд ва ба ахли раё-
сат супурд. Ҳозирин якдилона ба ӯ изхори миннатдо-
рй карданд ва хоҳишашро ба ҷо оварданд.

* * $

Сарфи назар аз ин бенизомиҳо дар чумҳурй, дар
Хуҷанд ҷамъ омадани намояндагони халқ, интихоб

233
намудани раёсати Шӯрои Олӣ ва Шӯрои Вазирон во
қеаи таърихй буд. Механизмы давлатдорй зимни ҳа-
мин сессия ба кор даромад. Ба сари давлат ва хуку-
мати Тоҷикистон шахсоне омаданд, ки кӯшиши ба
эътидол овардани мамлакатро доранд. Зимнан баъди
ба пойтахт ворид шудани қувваҳои ҳукуматй вазъи
сиёсию иқтисодии Тоҷикистон рӯз то рӯз рӯ ба беҳ-
будй меовард. Аммо гурӯҳҳои манфиатдоре буданд»
ки ба кори роҳбарони давлату ҳукумат халал мера-
сонданд. Дар минтақаҳои кӯҳистони Қаротегин ва Дар-
воз, ҳамчунин дар қадқади дарёи Панҷ ҳар соату да-
қиқа муҳорибаҳои хунин сурат мегирифтанд. Қувва-
ҳои мухолифини дохилй мекӯшиданд, ки бо қатли як
қатор одамони номдори чумҳурй обрӯи роҳбариятро
резонанд ва дар назди оламиён исбот кунанд, ки ин
ҳукумат низ кудрати роҳбарию ҳимояи халқро надо-
рад.

Дар ин давра Сангак Сафаров, Файзалй Саидов»
Генерал Файзулло Абдуллоев, Моёншоҳ Назаршоев,
Давлаталй Раҳмоналиев, Мунавваршоҳ Назриев ва
боз даҳҳо фарзандони баруманди тоҷик аз дасти қув-
ваҳои зиддиҳукуматй ба қатл расонда шуданд. Чунин
кушторҳои ваҳшиёна, албатта дар миёни халқи ҷафо-
дида, як нав'ъ парешонй ва номӯътадилиро ба амал
меоварданд.

Раиси Шӯрои вазирон Абдумалик Абдуллоҷонов,
ки ҳанӯз дар давраи сари кудрат будани оппозиция
ҳамчун иҷрокунандаи вазифаи раиси Девони вазирон
хизмат мекард, дар давраи фаъолияти ҳукумати қо-
нунй низ ба як қатор калавишҳои сиёсй роҳ дод. Роҳ-
барияти давлат зарур донист, ки баъди як соли фаъ-
олияташ ӯро ба вазифаи дигар гузаронад.

Ин аъмол як катор роҳбарони вилояти Ленино-
бодро ба ғазаб овард. Мувофиқи иттилооти ахбори
умумй он рӯзҳо дар ин давраи пуртаҳлука раиси Ку-

234
V

миҷроияи Шӯрои депутатҳои намояндагони халқи ви-
лояти Ленинобод Абдуҷалил Ҳомидов муносибати худ-
ро хеле ва хеле д'шар" кМрд. Аа ҳиеиби Оучаи виліРГГ"
гуе ма&лағй иашмнидиде харч, карда,~'яроқи аз ҳашГ
навтарин харида, гуруҳи калони ҷавононро~мусаллаҳ
намуА. датто ин яроқҳо оа воситаи ^ИМбй'^іумхурй
нишон дода шѵданд. Пар назди кумиҷроия бошад,
дастаи мусаллаҳи амниятро таъсис дод, ки ин ҳама
берайъи ҳукумати ҷумҳурй буд. Ба ин қаноат накар-
да, ӯ кӯшид, ки ягона роҳи мошингарди Душанбе-
Хуҷанд пурра баста шавад. Зимнан дар ноҳияи Айнй
кӯпруки дарёи Яғноб, ки ҷануби ҷумҳуриро бо шимол
мепаиваст, бо супо^йшй Абд^ТОГШГ^тагшго^~т,ЩГ[шнда
шӯд. мақсад аз таркондани ин кӯпру^пёш^аз хама
кандани алоқа бо ҷануби Тоҷикистон буд. Ин тар-і
киш беш аз БШ миллион сӯм зарари~иқтисоди овард.

Хатто вақте, кй сессйяй 18-уми'’Шӯрои1
ҷикистон дар шаҳри Душанбе барпо гардид, Абду-)
ҷалил Ҳомидов барои иштироки депутатҳои халқи То- ?
ҷикистон аз вилояти Ленинобод монеъ шуда, майдони S
ҳавоии шаҳри Хуҷандро пурра баст. Вақте ки ҷони- /
шини Раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон Абдумаҷид Дос- N
тиев барои муайян кардани вазъи ҳол ба Хуҷанд /
омад, Ҳомидов ӯро бо хӯшӣ пешвоз нагирифт. I
Дар натиҷа роҳбарияти ҷумҳурй нисбати ин хиёнат- ]
кориҳо ба раиси кумиҷроияи вилояти Ленинобод чо-/
раҳои мушаххас андешид. Депутатҳои халқи вилоят \
Абдуҷалил Ҳомидовро аз вазифа сабукдӯш карданд /
ва ӯ бешарафона фавран аз ҷумҳурй фирор кард. '

Ё худ, баъди он ки ҳукумати қонунй бо сарварии
раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон Эмомалй Раҳмонов
ба сари қудрат омад ва Абдумалик Абдуллоҷонов сар-
вазири он интихоб шуд, вазъ дар Ҷумҳурии Тоҷикис-
тон ба тадриҷ ором ва беҳтар гардид. Вале ин ҷо бои-
си зикр аст, ки сардори ҳукумат, сарвазир Абдумалик

235
\бдуллоҷонов агар чанде ба чунин мансаби бузург
ѵіушарраф гардида бошад ҳам, дар ин давраи бисёр
(.ассос, бӯҳрони иқтисоди ҷумҳурӣ дилсӯзона ва боно-
иусона кор карда, худро нишон дода натавонист. Мис-
1и пеш даст ба кисаи халқу давлат зада, оқибат шар-
ѵіандаю шармсор гардид ва аз сарвазирй дур карда
иуд. Бо вуҷуди ин ӯро боз сафири фавқулодда ва мух-
гори Тоҷикистон дар Федератсияи Русия таъин наму-
цанд. Аз тафсили он ҳаромкориҳои Абдумалик Абдул-
чоҷонов боз журналистони тезқаламу нотарс бохабар
’ардида, бо имзоҳои Меъроҷиддин Нодирхонов ва Қо-
циралй Одилбеков мақолае бо номи «Давоми қисеа»
наҳанги ҷумҳурй ё худ дафтари аъмоли вазир, cap-
вазир, сафир Абдумалик Абдуллоҷонов ва нддае аа
шарикони ӯ» иншо карда, дар рӯзномаи «Садои мар-
дум», 11 июни соли 1994 пешкаши хонандагон гардон-
іанд. Рости ran, ин мақола, мақолаи хеле калон ва
тезу тунд навишташуда аст. Вақте ки ин мақола ба
габъ расид, онро кам хонанда дастрас карда хонда
гавонист. Чунки ин рӯзномаро ҳамоно аз дӯконҳои га~
зетафурӯшӣ ғундошта гирифтанд. Кй ғундошта ги-
рифт, касе намедонад. Аз ин рӯ, ман ин мақоларо ба
пуррагй айнан ин чо меорам, ки онро хонандаи гиро-
мй (касе нашунидаю нахонда бошад) мутолиа намо-
яд. Бори дигар. ба симои ӯ ошно гардад. Худ қазоват
диҳад, ки дар^ҷомеъа чунин ҳолате ҳам мешавад, ки
Абдумалик Абдуллоҷонов барин шахс бо ҷӯрагию ҳам-
шахрчигй ба сари қудрат омада, боз ба чй корҳои
ношоям даст задааст:

«Г ДАВОМИ ҚИССАИ НАҲАНГИ ҶУМҲУРЙ Ё ХУД
уь . ^ҶДАФТАРИ АЪМОЛИ ВАЗИР, САРВАЗИР,

Чанде пеш

АБДУМАЛИК АБДУЛЛОҶОНОВ
ИДДАЕАЗ ШАРИКОНИ Ӯ

фармони Раёсати Шӯрои Олии ҷумҳу-
рй дойр ба сафири Тоҷикистон дар Русия таъин на-

236
мудани собиқ Раиси Шӯрои Вазирон Абдуллоҷонов
тавассути расонаҳои ахбори умум инткшор ёфт. Бо
ҳамин хабар маълум шуд, ки ин шахе дар мансаби
олии ҳукумат тасодуфй буда, биноан дуру дароз тоб
наовард ва ба ин зуди поин фуромад. Вале дар хамон
фармон як ишорате ҳаст, ки ба он ҳар кас чандон
аҳамият надод, ҳол он ки вай маънидор буд. Муво-
фиқи он ишора рутбаи сафирии Абдуллоҷонов оддй
не, балки ба мансаби муовини аввали Раиси Шӯрои
Вазирони Тоҷикистон баробар гардид. Яъне, Абдулло-
чонов аз асп фуромада бошад ҳам, талвоса намуда-
аст, ки пояш ақалан аз узангу канда нагардад ва хар
чи шаваду дар риқоби ҳукумат монад. Лекин ҳамин,
тавзеҳоти фармон ба назар хилофи мантиқ мерасад:
аввалан, Абдуллоҷонов ба вазифаи сафирй таъин шуд,
яъне ӯ ба вазири корҳои хоричаи ҷумхурй итоат ме-
кунад, сониян, вазифаи вай ба мансаби муовини.■ ав-
вали Раиси Шӯрои Вазирон баробар аст, яъне дар ай-
ни вақт мансабаш аз салоҳияти вазири корҳои хориҷа
баландтар гардид. Ин чо хамин зайл як норавшанй
ба амал омадааст. Бале, Абдуллоҷонов аз он токфаи
мансабдОроне нест, ки ба рахо додани зимоми давлат
зуд гардан мефуроварда бошад. На, ӯ бо вазифаи
сафирй ва рутбаи муовини аввали Раиси Шӯрои Ва-
зирони Ҷумҳурии Тоҷикистон қаноат накарда, чй тав-
ре ки мегӯянд, кулӯха ба санг ва сакга ба кулух за-
ду рутбаи худро ба мансаби муовини аввали сарва-
зири Федератсияи Русия бардошт. Ба ин чи тавр*му-
ваффақ гардиданашро фақат худо, вазири умурн хо-
ричаи ҷумҳурӣ медонаду худаш ва бо хамин у сули
рутбагирй моҳонаашро ба 1100072 (оре, як миллиону
сад ҳазору ҳафтоду ду) рубл расонд (асли маошаш
бо фармони ғайриқонунии вазири умури хориҷаи ҷум-
ҳурй Р. Қ. Олимов хеле зиёд — 666710 рубл муайян
гардида), ба он 25 фоизи рутбаи дипломатій, харчаид
ки пеш ягон рӯз Абдуллоҷонов дипломат набудааст,
ки 166678 рубли мешавад ва 40 фоизи собиқаи кор ки
266684 рублро ташкил менамояд, илова гардида, ҷамъ-
улҷамъ ба ҳамон маблағи яклухт дакка мехӯрад. Ҳо-
ло саросема нашавед, маоши сафири мо бо 1100072
рубл иктифо намеёбад, балки мувофиқи рутбаи муо-
вини сарвазири ФР ба он иловаҳои дахлдор зам ту-
да, ғайр аз ин дар ҳар чоряки сол як маошӣ ва дан-
гоми ба рухсатй баромадан ду маош мукофот меги-
рад, ки ҳамаи ин сӯмҳои рахаш нашикастаи шарақ-
қосӣ ба ҷаноби сафир бидуни таъхир дода мешаванд.
Мана, акнун ҳисоб кардан даркор, ки фақат маоши
сафирии Абдуллоҷонов чанд рублро ташкил менамо-
яд, албатта, ба ин даромадҳои ҳармоҳаи вай аз бисёр
ширкатҳо, муассисаҳои муштарак, кооперативҳо ва
ғайра, ки дар ҷумҳурӣ ва берун аз марзи он ташкил
намудааст, дохил намешаванд. Хуб аст, ки маоши са-
фирамонро ҳеҷ кас намедонад, вагарна ба фарёду ше-
ванамон доир ба камбағалӣ ва бӯҳрони шадиди иқти-
соди ҷумҳурй ҳеҷ кас бовар намекард. Аз дигар та-
раф, хайрият, ки давлатамон ба ҳамаи кишварҳои ба
мо иртиботи дипломатӣ дошта сафирҳоро таъин кар-
да намефиристонад. Агар дар ҳамаи мамлакатҳои ба
мо дӯст сафирҳоямон фаъолият медоштанду онҳо со-
ҳиби чуний мақому моҳвори чор кас медидагӣ мебу-
данд, пае ддр гардани ҳар як шаҳрванди ҷумҳурй тур-
баи гадой озезон мешуду бас. Хайрият...

Доир ба иштиҳои бебаркаши Абдуллоҷонов ишора
карданамон бесабаб набуд. Дар пеши назари мо ҳуҷ-
ҷате истодааст, ки воқеан ҳам аз иштиҳои ниҳоят ка-
лони вай қотеъона гувоҳй медиҳад.

Тавре ки, возеҳ аст, дар умури давлатдорӣ сарфу
харҷи сафарҳои расмии роҳбарони давлату ҳукумат
аз тарафи давлат пардохта мешаванд.

Вале, агар арбоби давлату ҳукумат ба ин ё он киш-

238
вар ба таври ғайрирасмй ҷиҳати ҳаллу фасли масъала-
ҳои шахсӣ, ки ба манфиати хоси худаш равона шуда
бошад, сафар намояд, пас дар ин ҳолат масрафи он
чй тавр пардохта мешавад? Дар ин даврони иқтисо-
ди бозаргонӣ, ки ҳар як қадам ба ҳисоб асту аз киш-
варе ба кишваре рафтан, масрафи хӯрок, хадамоти
нақлиётӣ, истиқомати шоҳона дар бӯстонсароҳои дав-
латӣ, инчунин таъмин намудани амнияти чунин фард,
агарчи ташрифоташ ғайрирасмист, маблағи хеле зиё-
деро талаб дорад. Дар сурате, ки чунин шахс зимни
сафари ғайрирасмй кори хусусии хешро анҷом дода
бошад, бояд худаш он сарфу харҷро а до намояд. Ин
як мафҳуми оддиест, ки ба хам а гон мисли оина рав-
шан мебошад. Пас аз қарздор шудан дар мӯҳлати
муайян адо нагардидани қарз ва ба таъқиби афроди
расмй ирсол шудани номаҳо, ки пардохтани қарзро
таъкид менамоянд, ин худ боиси як шармсории сах-
тест.

Дар ҳуҷҷате, ки аз тарафи Раёсати у мумии муҳо-
физати Федератсияи Русия дар санаи 28 феврали со-
ли 1994 содир шудааст, қайд карда мешавад, ки аз
моҳи ноябри соли гузашта боз ба рақамҳисоби ин
ташкилот маблағи қарз дох ил нагардидааст. Ин маб-
лағҳо ба таври зайл мебошанд: барои хӯрок б мил-
лиону 616 ҳазору 682 рубл, барои хизмати нақлиётщ
автсмобилй 4 миллиону 163 ҳазор рубл, барои исти-
қомат дар бӯстонсарои давлатй 1 миллиону 400 ҳазор
рубл. Ин масрафҳо зимни сафарҳои ғайрирасмии сар-
вазири Ҷумҳурии Тоҷикистон Абдуллоҷонов ба Фе-
дератсияи Русия анчом дода, вале пули он ҳанӯз ҳам
пардохта нашудааст, собит гардида дар санад. Абдул-
лоҷонов боз ҳам ба Русия сафари ғайрирасмӣ наму-
да, барои пеш бурдани корҳои шахсии худ одамони
тасодуфии шубҳанокро аз ҳисоби давлатй чумҳурии
дудамон «олиҳимматона» зиёфат дода, маблағи зиёл

23Э
ди халқи заҳматкашро харҷ намудааст. Дар сурате,
ки мардуми оддӣ, хусусан солхӯрдагон, беморон баъ-
зан панҷ-шаш сӯм ёфта наметавонанд, ки ба автобус
савор шуда ба духтурхона бираванд, аз дорухонаҳо
даво бихаранд.

Барои ҷумҳурии бенавои мо, ки ҳар як сӯмро ба
ҳисоб мегирад, ба корҳои шахсии як нафар роҳбараш
(агарчи вай сарвазир бошад ҳам) зимни сафарҳои
хусусии якчандрӯза беҳуда сарф^гярлидани зиё.та аз
бист миллион сумII мехнахӣ хеде вдзнин аст. Фаро-
мӯцРЛгхгбоил^кард, ки маблағи харҷнамудаТГ7^бдулло-
ҷонов аз ҳисоби пули Русия аст ва он ба гардани
ҷумҳурии мо ба ҳисоби тилло чун карз қайд мегар-
дад. Йн кадар бераҳмона талаю тороҷ шудани маб-
лағи ҷамъиятӣ бояд роҳбарони поктинату фидокори
имрӯзаи кишвар ва халқи чумҳуриро ба як андешаи
амиқ талкин намуда, дар бораи чунин шахс хулоса-
ашонро бароваракд. Дар ҳслате, ки даҳҳо ва садҳо
ҳазор нафар сокккони ҷумҳурй ба ҷинояти Абдулло-
ҷонов барин мансабхоҳон, ҷоҳталабон, ҳарисон сарлу-
чу пойлуч ва дар ба дару хок бар cap гаштаанд.

Мана, боз як мисоли оҳараш нарехта, ки Абдул-
лоҷонов дар вазифаи сафирй моликияти халқу ҷамъ-
иятро бо Хамон бераҳмӣ ва хиёнаткорй тороҷ мена-
мояд. Қобили зикр кардан аст, ки давлату ҳукумати
ҷумҳурй ба^зиммаи Абдуллоҷонов ин дафъа ҳам ва-
зифаи масъулеро супурда умед доштанд, ки вай ба
ватан содиқона хизмат менамояд. Ӯ ба ин боварии
олй чунин ҷавоб гардондааст; ба қарибй сафир Аб-
дуллоҷонов ким-кадом чаноби Лашутин Эдуард Ива-
новичро ходими дипломатии сафоратхонаи Ҷумҳурии
Тоҷикистон таъин намудааст. Албатта, дар ин таъи-
нот ягон касду манфиати ҳарисонаи хусусй бояд ни-
ҳон бошад, ин дар табиати Абдуллоҷонов сиришта
шудааст.

240
Сафоратхонаи Австрия дар Масказ ба ходими дип-
ломатй таъин гардидани ҷаноби «Пашутин раддияк
шадиди худро баён намуда, ба сафоратхонаи ҶумқуХ
рии Тоҷикистон чунин номаи эътирозй ирсол дошта-
аст:

«Сафоратхонаи Австрия дар Маскав ба сафорат-
хонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон эҳтиромона изҳор мена
мояд, ки мутобиқи боби 42 Қонвенсияи дипломатии
Вена ходими сафоратхонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон таъ-
ин намудани ҷаноби «Пашутин Эдуард Иванович но-
били қабул нест. Зеро фаъолияти корни ӯ барои ба
даст овардани сирф манфиатҳои шахсй равона шуда,
инчунин ҷои зисти доимиаш Австрия мебошад».

Асрори ин таъиноти шубҳанок аз тарафи идораҳои
дахлдор кашф гардидааст ва ба ин кариб Гт дар хусу-
си бо кӯшиш ва тарбияи Абдуллочонов якбора ба
дипломати тоҷик табдил ёфтани ҳанкоти арсаи бай-
налхалқй, ҷаноби «Пашутин ба хонандагони арҷманд
маълумоти муфассал медиҳем. Зеро, барои хар як чу-
нин таъинот 130 ҳазор доллар зарурат дорад. Абдул-
лочонов бо ин таъинот ба ҳукумати чумҳурй хиёнат
кардааст, чунки давлати Австрия ба дипломати точик
таъин шудани ҷаноби «Пашутин мухолиф аст, зеро ин
шахе шаҳрванди он мамлакат буда, ба вазифаи дип-
ломатй сазовор набуданаш ба онҳо аён аст. Пас, 130
ҳазор доллари Ҷумҳурии Точикистон ҳам бо хиёнати
сафираш ба ҳаром баромада, бар боди фано рафта-
аст. Тасаввур кунед, ки ба ин пули калон ҳозир мо
чй қадар ятимон, беваҳо, гурезагони иҷборӣ, ғарибон,
нотавонон, бенавоён, солхӯрдагонро хӯрондаю пӯшон-
да метавонистем. Пас, агар мулоим карда гӯем, убо-
ли ҳамин қадар одамон бояд Абдуллоҷоновро биги-
рад... Аз Вазорати умури хориҷаи ҷумҳурй маълумот
гирифтан зарур аст, ки бо ташаіббуси чаноби Абдул-

16-674

241
лоҷонов боз чӣ қадар ҳамин қабил таъиноти хиёнат-
корона ба амал омада бошад?

Вақте ки дафтари аъмоли Абдуллоҷоновро варақ
мезанем, аз ҳама аҷибаш он аст, ки ӯ доиман дар
атрофи худ шахсони тасодуфии ҳаннот, ҳарис, фиреб-
гар, қаллобро гирд меоварад.

Пас, худи Абдуллоҷонов кист?

У дар комбината орд ба кор cap карда, маҳз ҳа~
мон вақт қасд намудааст, ки бо ягон илоҷе ҳатман
бояд ба мансаби баланд соҳиб гардад. Барой амалй
намудани ин нақшаи хеш тадбирҷӯй мекунад, ки бо-
яд аз оилаи бонуфузе хонадор шавад. Ба айёрй аа
зани аввалаи осетиниаш алоқаҳояшро канда, бя_ пух-
таои раиси идораи савдои ноҳияи Нов Мям^дішнов-а
Отуной издивоч мекѵнад. Зеро Аодѵллочонов нағз ме-
донист, ки модари завҷаи ҷавонаш корманди собиқа-
дори соҳаи савдо буда, дар ноҳияю вилоят эътибори
калон дорад ва бо котиби КМ ҲК-и ҷумҳурй ҳам ду-
гонаи наздик аст. Падари занаш вазифаи сардори
шӯъбаи КГБ-и ноҳияро ишғол менамояд ва аз ин
ҷиҳат ҳам амният таъмин аст.

Абдуллодонов сардории комбината орди Новро ба
тасарруфи худ дароварда, фавран боҷааш Толибҷон
Абдурозиқовро саринженери зери дасти худ таъин ме-
кунад. Сонй ҷанд нафар хешони худро мудири анбор,
дарбон, муҳс$иб вазифадор намуда, ба ҷавлон меда-
рояд, зеро майдонро холй мебинад. Дуздию ғоратга-
рии моликияти халқро ба авҷи аъло мерасонад. Аз-
баски дуздй аз ҳад гузашта буд, илоҷи рӯпӯшй наме-
монад. Саринженери комбинат Т. Абдурозиқов ба ҳабс
гирифта мешавад. Вале ҳомиён Абдуллоҷоновро аз
ҳабс нигоҳ медоранд. Ва хушдоманаш бо дасти куд-
ватманди дѵгонаи дар КМ будааш ӯро ба курсии муо-
вини вазири маҳсулоти ғалла менишонад. Ҳомиёнаш
ҳақиқатан ҳам абарқудрат будаанд, саринженери кор-

242
хона барон талаю торочч моликияти халқ, албатта бо
€рии директор онро анҷом додааст, ба ҳабсхона ме-
раваду айнан директори ҳамин корхона, ки ягон қо-
нуншиканй бе иштироки вай анҷом намепазирад, ба
мансаби калон соҳиб мегардад.

Мардуми ҳақталош дойр ба ин беадолатй ба идо-
раҳои марказ нома менависанд, ҳомиён мебинанд, ки
қофия танг омадааст, эркатулфори худашонро ба бе-
рун аз ҷумҳурй ба қадом як курси 6-моҳа мефирис-
танду бо ҳамин ҷони ӯро халос менамоянд.

Пас аз чанд муддат Абдуллоҷонов муовини аввали
вазири ғалла таъин гардида, дарҳол ба боҷааш Т.
Абдурозиқов дастй ёрй дароз мекунад ва ӯро аз ҳабс-
хона кашида мебарорад. Толибчон аз ҳабсхона баро-
мада, рост ба комбината орди ноҳияи Колхозобод ме-
ояду боз ба ҳамок вазифаи саринженерй муваффақ
мешавад. Гӯё боҷааш ҷиноят накардаасту ба ҳабсхо-
на ҳам нағалтида бошад, фақат бо мақсади бастани
чашми ҳақталошон ба ин ноҳияи дур меорад.

Ин дам пуштбонони Абдуллоҷонов вазири хирад-
манд ва кордони маҳсулоти ғалла Прокопенкоро ба
нафақа гусел менамоянд.

Азбаски Прокопенко солҳои тӯлонй дар чумҳурӣ бо
номи нек кор карда, мутахассисони соҳаи худро нағз
мешинохт, дар Кумитаи Марказӣ аз ӯ як даҳан ме-
пурсанд, ки мӯҳри вазириро ба кадом шогирдаш са-
зовор медонад. Ононе, ки ин саволро пурсиданд, умед-
вор буданд, ки вазири кӯҳансол муовини аввалаш Аб-
дуллоҷоновро ба ҷои худ тавсия менамояд. Прокопен-
ко роҳбари адолатпеша ва ҳақиқатпараст буда, за-
бони тоҷикиро медонист, аз афзалияту норасоии ҳар
як ҳамкори хеш хабари комил дошт. Биноан, ӯ ба
мансаби вазирй директори комбинати орди шаҳри
Қайроққум А. Қурбоновро номзади сазовор ва лаёқат-
манд медонад.

24Э
Прокопенко ба ин пешниҳоди хеш далел меорад, ки
маҳз ба шарофати қобилияти ташкилотчигию кордо-
нии А. Қурбонов комбинати орди Қайроққум баъд аз
зилзилаи сахт ба зудтарин фурсат барқарор гардида,
аз собика хубтар кор мекардагй шудааст.

Вале, номзади пешниҳоднамудаи Прокопенко ва-
зир тасдиқ нагардид, балки ин мансаби баланд бо ва-
сиқа ба Абдуллоҷонов супорида шуд. Абдуллоҷонов
дар рӯзҳои аввали соҳибмаснад шуданаш Қурбонов-
ро ҳарифи хеле вазндори вазифаи вазирй ҳисобида
бе ҳеҷ сабаб дарҳол аз мансаб озод намуд ва ба ҷои
вай дӯсташ Абдуҷалил Ҳомидовро директори генера-
лии комбинати орди Қайроққум таъин намуд. Ба А.
Қурбонов бошад, дар чумҳурӣ тамоми дарҳо баста
гаштанд ва ӯ маҷбур шуд, ки як муддат ба кишвари
ҳамсоя фирорй гардад.

Абдуллоҷонов ба дастгирии ҳомиён курсии вазо-
ратро тақвият бахшида, тавре ки дар боло зикр на-
мудем, дар атрофаш ашхоси ҳамақидаашро гирд овар-
дан гирифт.

Тищенко Владимир Матвеевичро, ки муовини рай-
ей кумиҷроияи пойтахт буда, дар вақташ барои хиё-
натҳои молиявй, мошину хонафурӯшй бо карори КМ
ҲК-и ҷумхурй аз кор ронда шуда буд, муовини ав-
вали худ таъин намуд.

Муовини -дигараш Шариф Исомовро бошад, дар
бисёр даргох^сар зада, уро аввал мудири хочагй, со-
нй муовини якум намуд, барои қонуншиканй, дуздй,
ғоратгарй, чоплуей мардуд гардидааст.

Михаил Кулангиев ном қаллобро, ки дар яке аз
ширкатҳои Вазорати галла бо дуздй машғул буд,
гумоштаи наздиктарини худ кард. Минбаъд махсуми
Кулангй дар аксари конуншиканӣ ва дуздиҳои вазир
шарик гашт.

Инъомчон Тӯрабоев бо амри вазир директори Ит-

>44
тиҳодияи маҳсулоти ғаллаи ноҳияи Колхозобод таъик
шуд. Соли 1991, пас аз ифшо гардидани дуздию хиё-
наткорияҳояш бо талаби идораҳои танобкаш аз ва-
зифа сабукдӯш гардид. Муддате мудири шӯъба, соли:
1991 баъди содир кардани хиёнаташ як сол ҳам на-
гузашта, муовини вазир таъин шуд.

Директоры Комбинаты орди Қофарниҳон Мансур-
ҷон Қобилов ханноти гузарое буд. Ліиси кораш баро-
маду дуздиаш фош гардид ва аз ин корхона якчанд:
нафар шариконк Абдуллоҷонов хабс шуданд. Доир
ба ин дар вақташ ҳатто аз минбари анҷумани уму-
мииттифокй, бо воситаи телевизиони марказй ҳам
гуфта буданд, ки дар ин муассиса даҳҳо ҳазор тонна
маҳсулоти ғаллагиро бо яғмо бурдаанд. Абдуллоҷонов?
бо усули озмудаи худ амал намуда, Мансурчонро оҷи-
лан ба минтақаи дур бурд, директоры Комбинаты ғал-
лаи ноҳияи Нов таъин кард ва бо хамин чони ӯро на-
чот дод. Махсули фаъолияти чандинмоҳаи гурӯҳи ка-
лони ревизорону муфаттишон дар вазорати дохи л г
беному нишон шуд.

Партов Давлатов мӯҳри сарвари муассисаи ғалла-
қабулкунии шаҳри Турсунзодаро аз дасти Абдуллочо-
нов қабул намуд. Чашмбандй, дуздию конуншиканіш
ин роҳбари худобехабар тавассути телевизиони чум-
ҳурй намоиш дода шуд. Идораҳои таҳқику тафтиш ҳам
тасдиқ намуданд, ки дар тӯли як соли фаъолияти иш
шахси моли мардумхӯр садхо тонна маҳсулоти ғал-
ларо ба ҷиғилдони бетагаш фурӯ бурдааст. Дар ин
хусус иборат аз 946 саҳифа санади тафтиши КРУ-и
Вазорати молия ва Вазорати дохила таҳия шуда буд.

Абдулдоҷонов ӯро ҳам зери каноти худ гирифт ва-
бо мақсади рӯпӯш намудани хиёнатҳои содиркардаи -
Давлатов барои чашмбандй фавран вайро аз кор са-
букдӯш намуда, дар Комбинаты орди Кофарниҳон ба
вазифаи муваққатие таъин кард. Ва дар ин миён са-

24S
иади тафтишоти КРУ ва протоколҳои Вазорати умури
дохиларо маҳв намуд (нусхаи санади тафтишот даст-
раси мо гардидааст). Бо гузашти вақти начандон тӯ-
лоние Абдуллоҷонов ба лаб кулӯх молид ва сари П.
Давлатовро сила карча, ба вай мансаби директори
генералии Иттиҳодияи «Ғалла»-и Душанбешаҳр бах-
шоиш намуд.

• П. ДавлаТив ба тақвияту дастгирии Вазорати гал-
ла такя намуда, дар гирду атрофаш комилан хешу
табор ва ҳамқавмону ҳамшаҳриёни худро ҷамъ овар-
дааст. Масалан, сардори шӯъбаи тақсимоти маҳсулот
Раҳмат Шарифов, бародари ӯ-дарвозабон Қурбон та-
рифов, бародари хурдиаш, осиёбон Мӯъмин Шарифов
аст: тарозубони рақами 1 Зайналобиддин Мирзоев,
сардори осиёби раками 2 Акбар Донаев, бародари
хурдии вай, муовини сардори посбонҳо Сироҷ Донаев,
сардори тепловозҳо Дониёр Донаев — умуман До-
наевҳо 8 нафаранд; мудири анбор Шароф Қурбонов,
бародари калониаш, дарвозабон Неъмат Саидов (бо
номи бобояш), духтари ӯ муҳосиб Гуля Саидова, до-
модаш сардори эливатор Амир Худойдодов, тарозу-
бони ғалладонаю сабус Ғаюр Пӯлодов, сардори шӯъ-
баи нақлиёт Комил Азизов, посбон — назоратчии 2-
юми дарвоза Давлат Суннатов, мудири мағозаи бар-
терии дохили комбинат Саид Хушов, сардори шӯъбаи
кадрҳо Розия Кабудова ва дигарон.

Чи та$ре ки кайд намудем, ҳамаи ин шахсон аз
муқаррабони директори комбинат буда, барои онҳо
тороҷ кардани орду ғаллаи халқ ҳеҷ мушкилоте на-
дорад. Абдуллоҷонов дар давраи вазири ғаллаи ҷум-
ҳурӣ буданаш ва шогирдони вай — роҳбарони ҳозираи
ин вазорат' шароит муҳайё намудаанд, ки дастаи Дав-
латов оромона тороҷгарӣ бикунанд. Яке маҳсулоти
дуздиро бор кунад, дигаре дарвозаро боз менамояд,
сеюми хуҷҷат тартиб медиҳад, чорумин ба ҳимояи он-

246
ҳо мегузарад. Дар байни капиб 400 нафар роҳбаро*
ну кормандони ин даргоҳ пайдо кардани намояндаго--
ни дигар минтақаҳо амри маҳол аст.

Барии ин'дастаи «мупаҳидӯ муттафиқ» аз осиёбу
анбору дарвоза бароварда обу лой кардани маҳсулог
хеле осон буда, дуздию ғоратгарй ҳеҷ хавфе пеш на-
меорад. Ҳол он ки тибқи муқаррарот дар чунин муас-
сисаҳо вобастаи якдигар туда, кор кардани хешу та-
борон қатъиян манъ аст. Ба гуфти худи директор роҳ-
барони вазоратқои ғалла, молия ва дигар ташкилот*
ҳои танобкаш барои ӯ одамони худианд. Саркарда-
гони ташкилотҳои ғайрирасмию рекетёрҳои бонуфуз»
ризқҳӯр ҳам ашхоси худӣ буда, дар мавриди зарурат
ҳимоя хоҳанд кард. Ҳама инро медонанд, мебинанду
месӯзанд, вале илоҷ надоранд, чунки дуздон аз хурд
то калон аҳлу тифоқанду дастҷамъона амал мекунанд.

Намояндагони навоҳию вилояти ғайр то забони
амалдорони ин ҷоро наёбанд, молашонро гирифта на-
метавонанд. Ҳол он ки кооперативҳою муассисаҳои
хурди хусусй зери ниқоби «бартер» ҳазорҳо тонна ор-
ду гандумро ба арзиши аслӣ не, балки бо нархи арзо-
ни давлатй мегиранд. Зарари он аз буҷаи ҷумҳурй
пӯшонда мешавад. Иттиҳодияи мазкур (дар асл ком*
бинат) бо коркарди маҳсулоти тайёр он ҳам қисма»
машғул асту халос. Истеъмолкунандагон маҳсулоти-
онро бо нақлиёти худ мекашонанд, вале бо вуҷуди ин
комбина’г дар айни ҳол трактору мошинҳои бисёр, аз
ҷумла 2 автобуси калон, як микроавтобус ва 6 моши-
ни сабукрав нигоҳ медорад. Инчунин, маош хӯрдан»
5 нафар муовинони директор ҳам сарбории нолозим
аст, ҳамаи инҳо гӯё аз ҳисоби фоидаи комбинат (ка-
дом фонда?) ташкил шудаанд. Аслан ин бастҳо дар
вақташ бо инояту марҳамати вазир Абдуллоҷонов
амалй гардидаанд, зеро ӯ ба фоидаи комбинат шари-
ки доимист. Охир, ба ҳамагон маълум аст, ки Вазо*

24’?
рати ғалла дар асл миллиардҳо сӯм зарар оварда,
;нз ҳисоби буҷаи ҷумҳурии бечораи мо дода
мешавад. Ба ҳамин иллатҳо чун пештара мардуми
азияткашидаи мо ордро, ки як халтаи 50-килогияш
12 ҳазор сӯмро ташкил медиҳад, ҳатто дар худи шаҳ-
ри Душанбе ба маблағи 20 ҳазор сӯм пайдо карда
наметавонанд. Чӣ хоҷат, дар ин бобат зикр намудани
ноҳияҳои дурдасти Помиру Ғарм, Айнию Ҷиргатол
Сарихосору Ғозималик ва ғайра.

* * *

Баъди табадуллоти давлатии моҳи майи соли 1992
'мухолифин бо сарварии Шодмон Юсуф «Ситоди на-
ҷоти Батан» ташкил намуда, дар собиқ вилояти Қӯр-
ғонтеппа ҷанги бародаркушӣ оғоз карданд. Моҳи ав-
густ Додситони кулл, депутати халқ Н. Ҳувайдуллоев-
ро ваҳшиёна кушта, баъди як моҳ бо ҳамин роҳи зӯ-
роварӣ Президента ҷумҳурй Р. Набиевро низ аз ва-
зифа сабукдӯш намуданд.

Пас аз бартараф шудани Р. Набиев собиқ Раиси
Шӯрои Олй А. Искандаров худро «президент»-и ко-
милҳуқуқ эълон намуда, шариконашро ба сари қуд-
рат овардан гирифт.

Маҳз Дар ҳамин вақт, ки ташкили ғайриқонунии
ҳукумати «муросои миллй» комилан возеҳ гардид, ди-
ректори г^рералии ширкати «Ғалла» Абдуллоҷонов ро-
зй шуд, ки роҳбари ҳамин хел ҳукумати ғайриқонунӣ
шавад ва минбаъд амалиёти зиддиқонунии ҷонибдоро-
ии худро ҳаматарафа дастгирй намуд ва тақвият додан
;гирифт. Зеро обу гили худи ӯ, тамоми фаъолияташ ибо-
рат аз қонуншиканй ва ба манфиати худу муқаррабо-
наш амал намуда, зараррасонй ба иқтисоди ҷумҳурй
^уд.

Моҳҳои сентябр ва октябри соли 1992 дар вилояти
Қӯрғонтеппа бо .чанголи хунини оппозиция ҷанги кат-

248
толтарини бародаркушӣ идома ёфт ва муҳосираи ик-
тисодии вилояти Кӯлоб ташкил карда шуд. Саросари
ин вилоятро гуруснагй ва бемориҳои сирояткунанда
фаро гирифт. Ҳамаи ин дар пеши назари ҳукумати-
марказй ва таҳти роҳбарии бевоситаи Абдуллоҷонов
амалй гардидл Ичрокунандаи вазифаи сарвазир бо-
дорй шудани чунин сиёсати ваҳшиёна нисбати аҳолии?
кариб якмиллиённафараи вилояти Кӯлоб комилан ро-
зй буд. Бо роҳбарии маҳз Абдуллоҷонов қарори даҳ-
шатноке кабул шуда буд, ки мувофиқи он ҳимоятгаро-
ни сохти конституционй дар вилоятҳои Кӯлоб ва Қур-
ғонтеппа бояд несту нобуд карда мешуданд.

Бо ҳамин касди манфур қарори Девони Вазиронк'
Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти раками 395 аз таърихж
22.10.92 кабул гардид, ки онро Абдуллоҷонов ва Мир-
зоев Р. имзо намудаанд. Тибқи ин қарори сиёҳ ва ху-
нолуда тамоми шахсоне, ки ба ҳимояи сохти консти-
туционй, баркарории қонуният дар хоки ҷумҳурӣ бар-
хоста буданд, бояд маҳв карда мешуданд. Ана, баро»
амалй камудани ин нақшаи наҳс тибки нишондодк
ҳамон карор дар шахрхои Қӯрғонтеппа ва Кофарни-
ҳон полк ва баталони махсуси мусаллаҳи ба ном гвар-
дияи халқй таъсис гардид.

Қайд кардан зарур аст, ки дар ин шаҳрхо ҷой-
гузин гардидани қуввахои мусаллахи мухолифин бе-
сабаб набуд. Зеро ташкилотҳои маҳаллии кисмати зиё-
ди вилоятҳои Қӯрғонтеппа ва Кӯлоб ба муқобили кув-
ваҳои зиддиконституционии оппозитсия бархоста бу-
данд. Нерӯҳои ватанпараст ният доштанд, ки бо ду
хатти ҳаракат тавассути шаҳрҳои Қӯрғонтеппа ва Ко—
фарниҳон ба пойтахти чумҳурӣ омада, сохти консти-
туциониро баркарор намоянд. Ҳукумати ба ном «му-
росои миллй» бо роҳбарӣ ва қумондонии «президент»
А. Искандаров ва коиммакоми садри аъзам А. Абдул-
лоҷонов барои гирифтани пеши роҳи ватандӯстони ҳа~

249*'
'қиқӣ маҳз дар ҳамин шаҳрҳо лашкари худро ҷойгир
-карданд.

Гумоштагони ин роҳбарон низ ором нанишастанд.
"Барои иҷро намудани ҳамон қарори сиёҳ муовини ав-
вали вазири дифои ҷумҳурй А. Самиев бо фармони
рақами 77-и худ аз 11 ноябри соли 1992 бар иловаи
он лашкар штаби ноҳияи Кофарниҳон (439 нафар),
баталони Қӯрғонтеппа (134 нафар), штаби «Южный»
{121 нафар), штаби «Шоҳмансур» (861 нафар), ба-
талони КМ ДОСААФ (269 нафар)-ро таъсис дод.

Бо таъсиси ин гурӯҳҳои низомй Қонун «Дар бораи
ӯҳдадории умумии ҳарбй» дағалона вайрон карда ту-
да, ба онҳо шаҳрвандон бо даъват дохил нагардиданд,
•балки ин ташкилотҳои низомӣ бо дастаҳои мусаллаҳи
мухолифини ҳамин шаҳру минтақаҳо пур карда ме-
шуданд.

Самиев бо фармони рақами 78-и худ аз ҳамон таъ-
рих Ризвон Садиров, Фатҳуддин Давлатов, Абдуғаффор
Худойдодов (мулло Абдуғаффор), Саидакбар Раҳмо-
нов ва Юрий Хубоншоевро ба қумондонии ташкилот-
ҳои ҳарбии нуқоти зикршуда таъин намуд. Ба ҳамин
-минвол амалиёти ин дастаҳо ва саркардаҳо аз тарафи
ҳукумати Абдуллоҷонов гӯё қонунй гардонида шуд...»

Анбӯри ^ҷонкоҳи муҳосираи иқтисодӣ аз тарафи
қувваҳои сияҳкори оппозитсия бар зидди аҳолии ви-
лояти Хатлон кори даҳшатноки худро давом медод, ки
дар фарҷогйи ин хусусан сокинони ноҳияҳои Фархор,
Восеъ ва Маскав заҷру азияти зиёда диданд. Ҳукумати
давр аз ин огоҳ бошад ҳам, барои рафъи он ҳеҷ чо-
раҷӯй намекард... Аммо баръакс ба дастаҳои мусалла-
з;и мухолифин ҳамвора ёрии пулиго молӣ мерасонд.

Масалан, ^бо дастури рақами 256-р-и Девони ва-
зирони ҷумҳурӣ, ки онро 5 ноябри соли 1992 Абдул-
лоҷонов имзо намудааст, ба зарурати дастаи мусалла-
ҳи мухолифини Қофарниҳон 50 миллион сӯм ҷудо кар-

250
да шудааст. (Дар пеши мо ҳуҷҷате мавчуд аст, ки ба кал-
лабурони ин даста қатто чанд сӯмй тақсим гардидаыи ка-
нон маблағро нишон медиҳад). Ба қурби ҳамонвақ-
таи пул ин маблағ хеле калон аст.

Абдуллоҷонов хуб медонист, ки ин даста мувофи-
ки конун ба қайд гирифта нашудааст ва бар зидди
тарафдорони ҳукумати конституционй амалиёт бурда,
бо куштору ғоратгарй машғул аст, аммо бо вучуди
ин маблағи калони халқро ба ин ғосибон ҳадя намуд.

Мо дар ҳайратем, ки Абдуллоҷонов бо ин хама чи-
нояткориҳо дар иҷлосияи таърихии шонздаҳуми Шӯ-
рои Олй чй тавр боз Раиси Шӯрои Вазирон интихоб
гардид? Ба фикри мо, депутатҳои халқ дар ин масъа-
ла ба шитобкорй ва саҳлангорй роҳ доданд. Оё бо
силсилаи хиёнатҳо ва амалиёти қонуншиканиҳои худ
ба ҳамаи ин бародаркушиҳо, муҳосираи иқтисодии
Хатлонзамин, бемориҳои вазнини одамон, талафоти
онҳо, дар ба дарию хору зор шуданҳо, вайронию ха-
робистонҳо Абдуллоҷонов ҳам дар баробари А. Искан-
деров, А. Тӯраҷонзода, М. Ҳимматзода, Д. Усмон, Ш.
Юсуф, Д. Худоназар, Т. Абдуҷаббор, А. Амирбек аз
ҷумлаи ҷинояткорони асосӣ нест?! Албатта ҳаст!

Абдуллоҷонов баъд аз иҷлосияи шонздаҳуми Шӯ-
рои Олй, ки дар ҷумҳурй ҳақиқат, адолат, қонуниятро
ба пирӯзӣ расонд ва сохтори давлату ҳукумати конс-
титуциониро барқарор намуд, мувофиқи боварии олии
халқу ҷамъият кор накард, аз роҳи қонуншикании со-
биқаи худ барнагашт.

Зимнан* ҳоло бояд ошкор бигӯем, ки дар иҷлосияи
шонздаҳуми Шӯрои Олй вақти интихоби Абдуллоҷонов
ба вазифаи Раиси Шӯрои Вазирони чумҳурй ба рег-
ламент риоя карда нашуд: дар интихоб ба чунин маи-
са б и олй овоздихй ҳатман бояд ба таври пӯшида гу-
заронида мешуд, аммо ҳини интихоби ӯ бо пешниходи
яке аз гумоштагонаш, ки дар мачлисгоҳи иҷлосия са-
до дод, овоздиҳӣ ба таври кушода ҷараён ёфт. Ваки-
лони ватанпараст ва фидокори кишвар, ки он вақт
дар иҷлосияи шонздаҳуми Шурой Олй бо иродаи хал-
қи азияткашидаи тоҷик сарварии давлатро ба зимма
гирифтанд, ба тозагӣ аз майдони ҷанг омада буданд
ва мехостанд, ки конуният, ҳақикат, адолат ба пирӯ-
зй расаду барои осоиши рӯзгори сокинони чумҳурй ва
ободонии минтакахои осебрасида, умуман халосии хал-
ду Ватан аз нобудй зудтар чорачӯй намоянд. Онҳо,
ки худ ба халқи азиз ғайр аз хизмати содиқона дигар
роҳеро намедонистанд, гумон доштанд, ки Абдулло-
ҷонов низ хамин тавр хизмат хоҳад кард. Вале Аб-
дуллоҷонов дар зиндагӣ роҳи дигареро пазируфта буд,
мизони ҳаёти вай дигар буд, роҳи ин шахе хиёнат,
чашмбандй, каззобй, каллобй, манфиатчӯй буд.

Боз хам ба далелу рақамҳои дакик рӯ меоварем.

Дар иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олй ба қароре
омада буданд, ки роҳбарони олирутбаи чумҳурй ис-
лоҳу ихтисор ва азнавсозии фаъолияти органҳои дав-
латиро аз боло шурӯъ менамоянд. Вале ин кор дар
Шӯрои вазирон ба иҷро нарасид. Баръакс, Абдулло-
чонов дастгоҳи Шӯрои вазиронро беасос хеле васеъ
намуд: барои худ 8 муовин, 9 мушовири озод, 1 му-
шовири «ғайриштатй, 20 шӯъбаю раёсатҳои алоҳида
ташкил намуд, ки ин идора ягон вақт ин қадар даб-
sj даба намііііт. Дар арзи чор мохи аввали соли 1993
кормандони умури хукумат ба 3082 нафар зиёд шу-
данд. Сарфи маблағи хароҷоти маошу дигар зарурати
онҳо 4 баробар афзуд, ки ин ба бекурбии пул вобаста
нест. Барои ин кормандон пеш 1,5 фоизи бучаи дав-
лат сарф мешуда бошад, ҳоло 4 фоизи он харч ме-
гардад.

Шояд вобаста ба талаботи замон аз ҳисоби ихти-
сори баъзе шӯъбаҳо ташкил кардани шӯъбаҳои ало-
ҳида зарур бошад. Вале маълум нест, ки барои чй

'252
Абдуллоҷонов дар паҳлуи шӯъбаи ташкилй-инструкто*
рӣ ва шӯъбаҳои соҳавй боз як шӯъбаи 12-нафараи ди-
гаре оид ба омӯзиши кадрҳои роҳбарикунанДаи ор-
ганҳои давлатй таъсис намуд? Инчунин ҷорӣ кардани
бахшҳои зиёди ёварон, ки аз вазирон ҳам зиёдтар ма-
ош мегиранд, чй зарурат дошт? У ба вазифаи мушо-
вирон бисёр шахсони ба худаш наздик ва аз ҷумла
холабачааш Ф. Мирпочоевро қабул намуд.

Мисоли дигар: аз соли 1991 бисёр вазоратҳо ба
талвоса афтода, худро ба ширкату ассосиатсияҳо таб-
дил дода буданд. Баъд аз иҷлосияи шонздаҳум, ки дар
саросари кишвар қонуният ҷорй гардид, акнун онҳо
талаб намуданд, ки такроран вазорат шаванд. Илла-
ти ин чист? Магар роҳбарони ин қабил вазоратҳо бар
cap ягон андешаи бунёдкорӣ доранд? He, ҳаргиз, ба
ақидаи мо чунин роҳбарон дар ин муддат тамоми им-
кониятҳои ширкату ассосиатсияҳоро ба манфиати худ
истифода бурда, шираю шарбати онҳоро ҷабида ги-
рифтанд. Акнун, ки чунин имконият маҳдуд гашт, худ-
ро ба доираи сохтори давлатӣ кашида аз бесарусо-
мониҳо бархурдор шуданианд. Ин ҷо ҳадафи мо ва-
зоратҳои хизматрасонии маишй ва молҳои истеъмоли
халқ аст. Аҷибаш ин аст, ки Шӯрои вазирон чунин
амалро дарҳол пазируфта, бе ягон таҳлили техникию
иқтисодй оиди ҳалли онҳо дар ҳаҷми як саҳифаи но-
пурра ба Раёсати Шӯрои Олӣ таклиф пешниҳод на-
мудааст...

Вазъияти қонунии иқтисодии ҷумҳурӣ ба ҳар як
кас маълум аст ва мо ба ҳадде расидаем, ки ба ха-
ма чизи рӯзгор эҳтиёҷманд шудаем. Дар чунин шаро-
ити мураккаб ҳам шахсоне ҳастанд, ки ба рӯзгори
душвори мардуми худ сари мӯе аҳамият надода, ҳа-
маи чизи дастрасгаштаро ба сарфи манфиати худ аз
ҳудуди давлати бенавою мӯҳтоҷ берун мебаранд. Тан-
ҳо дар зарфи нимсолаи аввали соли гузашта бештар

253
аз 20 ҳазор тонна маҳсулоти нафтӣ, 46,8 ҳазор тонна
собуни ҷомашӯй, 266,9 тонна металл ва маснуоти ме-
таллй, 182,2 ҳазор метри мураббаъ масолеҳи сохтмон,
100,2 ҳазор метри мураббаъ шишаи тиреза, 7473 адад
воситаҳои нақлиёт, 100 адад компрессор, 127 адад
дастгоҳи коркарди санг, 108 адад трансформатор ва
дигар ашёю мавод берун аз қаламрави ҷумҳурй фу-
рӯхта шудаанд. Ба ҳамаи инҳо дастгоҳи пурқудратв
Абдуллоҷонов санади ризоият додааст. Инчунин дар
ҳамин муддат бо иҷозатномаи (лицензияи) Шӯрои
вазирон миқдори 5 ҳазор тонна маснуоти оҳану фу-
лузии никелдор, 15 ҳазор тонна сӯзишвории дизелй
ва 7,5 ҳазор тонна бензин ба кишвари Афғонистон
бурда шудааст. Аввалан, ба ҳар як шахси соҳиби фаҳ-
му фаросат маълум аст, ки ҳамон вақт ва ҳоло низ
ба худи чумҳурӣ сӯзишворию васоити техники чун обу
ҳаво зарур аст. Дар кишварамон ягон соҳае нест, ки
ба он эҳтиёҷманд набошад, хосатан ниёзмандии соҳаи
кишоварзӣ ба маводи сӯхт ба ҳамагон аён аст. Сони-
ян, оё ягон кас кафолат дода метавонад, ки ҳамин сӯ-
зишворие, ки ба кишвари Афғонистон бурда' шудааст,
ба дасти мухолифини ҷумҳурии мо нарасидааст. Би-
ноан эҳтимол дорад, ки ҳамон сӯзишворй дар ҷанги
ноҷавонмардона, ки оппозитсия аз хоки Афғонистон
истода, бар зидди ҷумҳурии соҳибистиқлоли мо бурда
истодааст, истйфода гардидааст. Аз ин нуқтаи назар
шахсоне, ки бузишвориро ба хоки Афғонистон бурда,
дар ихтиёри мухолифини мо супурдаанд, душманони
хунхори Ватанамон ҳисобида мешаванд.

* * *

Аламовар он аст, ки тоҷирони мо ҳар молеро, ки аз
кишварамон мебаранд, онро бо нархи пасттарин ба
савдо зада, зимни харидорй нархҳои баландтарини ҷа-

254
ҳониро интихоб мекунанд. (албатта, аз рӯи хуҷҷати
пешниҳодкарда ҳамин тавр аст). Ба якчанд мисоли му-
шаххас муроҷиат менамоем:

Дар шашмоҳаи аввали соли гузашта бо дастуру
иҷозати Шӯрои Вазирон ширкати «Сомониён» (раи-
саш А. Мӯҳтошев — яке аз собиқ, муовинони собиқ
Раиси Шӯрои Вазирон Абдуллоҷонов) миқдори 46,915
тонна алюминийро ба хориҷи ҷумҳурй бурда, бар ива-
заш 536 ҳазор тонна ғалла овардааст. Мувофиқи ди-
собу китоби ин доду гирифт, ки бо усули табодул (бар-
тери) ба амал омадааст, нархи ҳар як тонна алюми-
ний 320 ҳазор сӯм ва маблағи умумии ашёи ба савдо-
рафта 15 миллиард сӯмро ташкил намудааст. Ҳол он
ки дар бозори ҷаҳонй нархи аз ҳама пасти як тонна
алюминий 890 ҳазор сӯм ё худ 890-900 доллари аме-
рикой аст. Пас агар алюминийи ба бозор баровардаи
мо лоақал ба ҳамин нарх ҳам фурӯхта мешуд, он гоҳ
ҷумҳурӣ ба ҷои 15 миллиард сӯм 50 миллиард сӯм
ба даст меовард.

Ба замми ин ширкати «Сомониён» ба ҷои боинсо-
фона баробар кардани ҳисобу китоб даъво бардош-
тааст, ки он ҳангоми хариди ғалла аз ширкатҳои хо-
риҷй қарздор шудааст, яъне пули ҳамон алюминийи
ба фурӯш бароварда хеле ҳам камӣ кардааст ва барои
пардохти ин қарз боз 10 ҳазор тонна алюминий ва 20
ҳазор тонна пахта зарур будааст. Абдуллоҷонов ҷаво-
бан ба ин даъво ғамҳорй зоҳир намуда, ба ширкати
«Сомониён», яъне ба муовинаш Мӯҳтошев 10 ҳазор
тонна алюминий ва 5 ҳазор тонна пахта чудо наму-
дааст, то «қарз»-ро адо кунад. Чи метавон кардан,
охир, даст дастро мешӯяд.

Ин чо раиси ширкати «Сомониён» Мӯҳтошев чашм-
бандию қаллобиро ба дараҷаи ифрот расондааст. Агар
тиҷорати алюминий барояш ин қадар зарар биёрад,
чаро ба он дудаста часпидааст? Ё худ агар савдои он

25$
ин кадар зараровар мешуд, матар дар баробари таш-
ки л отхои ҷумҳурӣ ба вилоятҳои дилхоҳи худӣ ҳам ҳу-
қуқи ба фурӯш баровардани онро медоданд?... Ин ба
чашми халк хок пошидан аст, ҷиноят аст!

Акнун тарзи харида шудани ғалларо аз назар ме-
х гузаронем. Маълум аст, ки нархи як тонна ғалла дар
^ бозори ҷаҳонй 80-90 доллар аст. Вале ширкати «Со-
мониён» фақат ғаллаи 120-140 долларро ҷустуҷӯ карда
мехарад. Ин ҷо эҳтимол андешае пайдо шавад, ки
таъмингарони мо ба халкамон ғамхории махсусе зо-
ҳир карда, навъи беҳтарини ғалларо харидорй мена-
моянд. Тахлилу мушоҳида нишон медиҳанд, кн асли
ran тамоман дигар аст. Сифати 27,3 ҳазор тонна ғал-
лае, ки тибқи қарордодн раками 812 (134-03), 92 та-
вассути ширкати «Каринл» бо нархи 120-132 долларӣ
харидорй гардидааст, санчида шуд. Возех гашт, ки
аз сабаби ннхоят паст будани сифати он ҳангоми орд
кардан нисбат ба меъёри мукаррарй 1515 тонна са-
бӯси иловагй хосил шудааст. Ба забони оддӣ гӯем,
тоҷирони хиёнаткори «Сомониён» ҳамин миқдор са-
бӯсро бо қимати гарон, яъне бо доллар харида ба
халқи бечора пешкаш кардаанд, ки аз сабӯс нон пух-
та бихӯранд. Фақат аз ҳамин муомила ба халқу дав-
лат 97,5 миллион сӯм зарар расонида шудааст. Лекин
зери коса нимкоса мавҷуд асту ин нархи ғалла танҳо
дар санад ба ҳамин миқдор мебошад ва дар асл кул-
лан Зизи дигар аст. Умуман ин тарзу усули «тиҷо-
рат» аз тарафи Абдуллоҷонов ҳангоми вазири маҳ-
сулоти ғалла буданаш «кашф» гардидааст ва ҳоло он-
ро шогирдону муовинони ӯ «бомуваффақият» давом
дода истодаанд. Чй кор кунем, ки пешонии халқи то-
ҷик шӯр будаасту худо ҳамин қабил шахсони беин-
софро ба сифати роҳбарон лоиқ донистааст.

Зимнан, дар вақташ рӯзномаҳои ҷумҳурй доир ба
ин «кашфиёт»-и Абдуллоҷонов бисёр мақолаҳо навиш-

256
та буданд. Вале он айём гӯши ҳақиқатшунаве набуд.

Мувофиқи маълумоти расмй аз се як ҳиссаи ғал-
лае, ки ҳар сол ба ҷумҳурӣ ворид мешавад, ба меъ-
ёри стандарты ҷаҳонӣ ҷавоб намедиҳад ва аз ик, дав-
лати мо миллионҳо сӯм зарар мебинад. Илова бар ин
харидорон аз давлат ҳамвора дотатсия мепурсанд. Ин
дотатсия дар буҷаи касоди кишвари мо соли гузашта
180 миллиард сӯмро ташкил намудааст.

Ташкилотҳое ҳастанд, ки ба ҷумҳурй бо нархи ар-
зонтар ғалла оварда метавонанд. Масалан, ҷамъияти
аксионерии «Кетнок» ҳозир аст, ки аз хориҷа 1 тонна
ғалларо ба қимати 80 долларй ба ҷумҳурӣ биёрад.
Вале Абдуллоҷонов ва шогирдони вай «аз хориҷа овар-
дани ғалла бо як даст шавад»-гӯён ба дигар муасси-
саҳо ва шахсон имкон намедиҳанд, ки ин кори ша-
рофатмандонаро ҳаққу ҳалол анҷом диҳанд. Зеро дар
ин ҳолат наҳангу наҳангчаҳо аз даромади муфт, аз
луқмаи тайёр маҳрум мегарданд.

Воқеан хариди ғалла аз хориҷа шахсони мутассад-
диро он қадар мафтун кардааст, ки ба ҷамъоварии
ҳосили ғаллаи дохилй ва хариди он аз хоҷагиҳо ва
аҳолй умуман эътибор намедиҳанд. Агар ин корро ду-
руст ба роҳ мемонданд, деҳқонони худамон ҳавасманд
гардида, рӯзгорашон ободу осудатар мешуд.

Харҷу марҷ дар тиҷорати пахта ҳам хеле зиёд аст.
Савдогарони мо ҳар як тоннаи пахтаи навъи якумро
ба ҷои 1200 долларй бо нархи 820 долларй (дар са-
над) фурӯхтаанд. Баръакс ҳар тоннаи шакари навъи
11 ва 111-ро гӯё ба қимати 300 долларй харидаанд.
Ҳолон ки навъи якуми ин шакарро бо нархи 265-27Ѳ
долларй дастрас кардан мумкин аст.

Кор ба ҷое расидааст, ки иддае ба маблағу маво-
ди имдодӣ ҳам дасти ғорат дароз кардаанд. Баъзе
давлатҳои хориҷй 'аҳволамонро дида, аз рӯи раҳму
шафқати инсонй ба мо қарзи имтиёзнок медиҳанд.

17—674

257*
Вале онро ҳар фарди дастрасо ба мақсади хоси ху,щ
истифода мебарад. Чунончи, ҳоло тақдири 50 милли-
он ЭКЮ, ки Бонки асъор ҷудо карда буду гӯё ба он'
ғалла харида шуда бошад, саҳеҳан маълум нест. Ҳам-
чунин 25 миллион долларе, ки президента кунунии
ИМА Билл Клинтон, 5 миллион долларе, ки Президен-
ти собиқи он кишвар Ҷорҷ Буш кӯмак кардаанд ва
5 миллиард сӯме, ки Ҷумҳурии Белорус ба кишвари
мо қарз дода буд, бенишон гардидааст. Барой донис-
тани сарнавишти ин маблағҳо таҳқиқу омӯзиши мах-
сусе зарурат дорад. Ташкилотҳои салоҳиятдор бояд ба
ин масъалаҳо дақиқан машғул гардида, ба халқ ит~
тилоъ бидиҳанд, ки ин маблағҳо тӯъмаи кадом бало~
хӯр гардидаанд ва ё ба кадом ҳадаф сарф шудаанд.
Фақат дар ҳамин сурат боварии халқи ҷумҳурй ба?
роҳбарон, умуман ба ҳукумат зиёд мегардад.

Дар замони ҳукумати Абдуллоҷонов дойр ба так-
сами маводи имдодии ҷумҳуриҳои Ӯзбекистон, Қазо-
қистон, Федератсияи Русия, кишвари Эрон бенизоми-
ҳои бисёре ба амал омадааст. Миқдори хеле зиёди?
орд, биринҷ консерв, чой, шири хушк, қанд, либосҳош
мардонаю бачагона ва ғайра умуман гум шудаанд ба
куҷо сарф гаштани онҳоро касе намедонад...

Пас аз баррасии ҳолатҳои номатлуби зикргашта ба^
чунин хулоса омадан мумкин аст, ки роҳи тиҷорати*
хориҷии мо ба куллӣ зарарнок ва хиёнаткорона буда,
ватанамонро Ща кӯчаи бунбастае овардааст. Тиҷорати
хориҷй ва дороии халқро Абдуллоҷонов барин ҳанно-
тон ва шогирдону муовинони вай ба манфиати худ ба
кор бурдаанд. Ҳар чи зудтар гирифтани пеши роҳи
чунин ғоратгарй ба нафъи халқи бечораи мо хоҳад
буд.

Бо ин мақсад қабл аз ҳама одамони пок, содиқ ва
фидокору дилсӯз ба тиҷорати хориҷӣ ва умуман кори
савдо бояд машғул бишаванд. Сониян, маҳсулоту ашёе^.

£58
ки моликияти умумиҷамъиятианд, аз қабили тилло,
дигар конҳо, маводу сангҳои қиматбаҳо, инчунин алю-
миний, пахта ва ғайра танҳо бонд ба воситаи вазо-
рату идораҳои марбути сохтори давлатй ба бозор ба-
роварда шаванд. Ин сарватҳои умумихалқиро аз чан-
голи ифлоси ширкату дигар ташкилотҳои хусусй, яъне
аз тасарруфи ҳаннотону ғоратгарон раҳо дода, исти-
фода бурдани онро ба ихтиёру салоҳияту назорати
қатъии фақат шахси аввали кишвар вогузоштан зарур
аст!

# * ф

Аз вазъияти ногувор ва бесарусомониҳо истифода
бурда, Бонки милли ва дигар бонкҳои саҳҳомию ти-
ҷоратй маҳз бо дастгирии баъзе роҳбарони Шӯрои
вазирон ба ҳалли худсаронаи ҳар гуна масоилу ама-
лиёти зарарноки бонкӣ машғул шудаанд. Қарорҳои
қабулгашта оиди сиёсати пул ню кредита ба инобат
гирифта нашуда, баръакс дар байни бонкҳо як со-
зишкорие ҷорӣ гардидааст. Чунончи, мутобиқи банди
3-юми қарори Шӯрои Олй «Дар бораи самтҳои асо-
сии сиёсати пулию кредитй» дар соли 1992 ба болои
қарзе, ки ба бонкҳои дигар дода мешавад, бояд 25
фоиз сарборй илова гардад. Бонки миллй ин меъёри
мукарраркардаи мақоми олии қонунбарорро ҳаргиз
ҳуқуқи кам кардан надошта, баръакс бо назардошти-
пастшавии қурби пул онро зиёд намуда метавонад,
Вале ҳуҷҷатҳо нишон медиҳанд, ки Бонки миллй, ин
муқарраротро вайрон намуда, ба Бонки саҳҳомию ти-
ҷоратии «Тоҷикбонкбизнес» бо илова кардани фақат
5 фоиз ва ба Бонки тиҷоратии «Монтажспецбанк», бо
илова кардани 15 фоиз қарз додааст. В худ ба ҳамон
«Тоҷикбонкбизнес, ки танҳо ҳуқуқи то 400 миллион сӯм
қарз гирифтан дошт, маблағи 3 миллиард сӯм қарз дода
шудааст, дар ҳоле, ки баъзе бонкҳо аз нарасидани пул пай-

259
васта таҳти ташвиш қарор доранд. Зеро раиси Бонки
миллй Қ. Қавмиддинов дар айни замон раиси Бонки
тиҷоратии «Тоҷикбонкбизнес» буда, аз ин муомила ба
нафъи худ харисона фонда меситонад.

Беадолатй ҳангоми тақсимоти захираҳои кредитӣ
байни вилоятҳо низ ба назар мерасад. Масалан, агар
Бонки миллӣ ба вилоятҳои дигар аз тариқи бонкҳои
ҷумҳуриявӣ кредит ҷудо кунад, барои вилояти Лени-
нобод ин кор аз тариқи раёсати вилоятии Бонки миллй
мустақиман сурат мегирад. Табиист, ки чунин муно-
сибати ғайриобъективӣ оқибати хуб надорад.

Инчунин зимни амалиёти арзии (валюта) бонкӣ ба
бисёр худсариҳо роҳ дода шудаанд. Барои исботи ин
фикр мисол меорем: мутобиқи қарори Шӯрои Вазирон
таҳти рақами 266 ба заводи алюминийи тоҷик иҷозат
дода шуда буд, ки миқдори 12 ҳазор тонна маҳсулоти
худро дар хориҷа фурӯхта, даромади арзии онро ба
фонди асъори ҷумҳурӣ гузаронад. Ба иртиботи ин ба
Бонки миллй супориш дода шуда буд, ки ба заводи
мазкур 2 миллиард сӯм қарзи имтиёзнок диҳад. Вале
Бонки миллй бар хилофи ин амал карда, мустакиман
2 миллион долларро харида, онро дар бонки америкой
ба ҳисоби «Тоҷикбонкбизнес» мегузаронад. Ба мақ-
сади «қонунӣ» гардонидани ин амалиёт директори за-
води алюминий Синани ба Абдуллоҷонов муроҷиат
менамояд, £и барои ба Бонки миллй фурӯхтани 2 мил-
лион доллар иҷозат диҳад. Раиси Шӯрои Вазирон ме-
боист лоақал ба хотири эҳтиром кардани қарори худ
ин пешниҳодро рад менамуд, вале баръакс иҷозатно-
ма худи ҳамон рӯзи муроҷиат кардан аз тарафи Аб-
дуллоҷонов ба имзо расидааст.

Хилофко^иҳо дар бахши андози давлатй низ хеле
зиёд ба чашм мерасанд. Масалан, вакте раиси корхо-
наи хурди «Наво» Ҳ. Ғаффоров, ки бо ташаббуси худ
кори хайр, яъне сохтмони хонаи бачагонаро дар шаҳ-

260
ри Душанбе пеш гирифта буд, ба Сарраёсати андоз-
ҳои давлатии ҷумҳурӣ дар хусуси аз андоз озод кар-
дани муассисааш муроҷиат менамояд. Сардори Сар-
раёсати андозҳо А. Орифов ҷавобан менависад, ки ин
кор танҳо ба салоҳияти Раёсати Шӯрои Олй марбут
аст.

Ё худ муроҷиати Вазорати тандурустй ба Вазора-
ти молия ва Сарраёсати андозҳо, сипас мактуби муо-
вини Раиси Шӯрои Олӣ Қ. Қоимдодов ба Шӯрои Ва-
зирон дар хусуси аз андоз озод кардани устохонаи та-
бобатй-истеҳсолии касалиҳои рӯҳии раками 1 натиҷае
набахшиданд. Иисбати хоҳиши Федератсияи варзишии
таэквондо низ ҳамин даъво мувофиқ меояд.

Акнун мебинем, ки кадом корхонаю муассисотро
аз пардохти андоз озод кардан мумкин будааст. Во
ҳидояти муовини Раиси Шӯрои Вазирон А. Самадов
(ҳоло Раиси Шӯрои Вазирон) аз 17 марти соли 1993у
муассисаи фаръии муштараки «Эдланд» аз тамоми ан-
дозҳо ба мӯҳлати номаълум озод карда шудааст. Ва
бо карори раками 7-уми Шӯрои Вазирон (онро Аб-
дуллоҷонов имзо намудааст) аз 24 декабри соли 1992
ҷамъияти саҳҳомии «Экотад» аз пардохти андозҳои
фаъолияти истеҳсолию тиҷоратй озод гардидааст.

Ба роҳбарони Шӯрои Вазирон агар ёру ошноҳоя-
шон муроҷиат намоянд, пас онҳо ба «накӯкорӣ» ҳози-
ру омодаанд. Масалан, баъзан барои табобати шахси
бекасу кӯй арзи хориҷӣ зарур шавад, бо ҳазору як
сабаб рад мекунанду вале чун ба хориҷа рафтани аъзои
оилаи М. Икромови «камбағал» лозим гардид, тамоми
гиреҳҳо кушода шуданд: ҳамсари мири собиқи пойтахт
ба ҳайси тренер ва духтараш ба сифати довар аз ҳи-
соби кисаи харобу хазони давлат фиристода шуданд.
Ҳол он ки онҳо ҳатто мухлисони варзиш ҳам нестанд.

Вақте ки аз тарафи Шӯрои Вазирон қарори бар-
қароркунии хоҷагии халқи харобгаштаи вилояти Хат-

261
намуд, ки барои барқарор кардани хоҷагии халқи но-
ҳия ба маблағи 300 миллион сӯм ёрй расонад.

— Ҳиммататонро паст накунед, — ҷавоб дод Аб-
дуллоҷонов ба роҳбари ноҳия, — маблағи яклухтро
пурсон шавед, 500 миллион гӯед. Ҳеҷ ran не, дарҳол
ёфта медиҳем.

Ин ваъда ҳамин тавр хушку холӣ монд ва ҳоло ҳам
Абдуллоҷонов онро ёфта медиҳад, чи тавре ки халқ
мегӯяд, аз қоқи нав...

Ҳамин тавр маҳз Абдуллоҷонов барин вазирону
сарвазирон бо дурӯғу қаллобй ҷумҳуриро бераҳмона
тороҷ намуда, ба қашшоқӣ оварданд. Мана, як наму-
на аз «фаъолият»-и шарикони Абдуллоҷонов. Ба ва-
зири сохтмони ҷумҳурй барои харидани 16 адад мо-
шини сабукрави «Газ-31», ки хеле пурарзиш ва бодаб-
даба аст, ягон монеа вуҷуд надорад. Вале барои бар-
қарор кардани хатти барқи ноҳияи Қубодиён, ки пор-
сол аз селоба хароб гардида буд, на маблағ меёбанду
на масолеҳ ва на васоити техникй.

•1

• • •

Сарвазирги собиқ на танҳо дар масоили ободонӣ ва
барқарории хоҷагии халқи харобгашта худро «каш-
шоф» ҳисоб ^екард, зимнан чи гуна «кашшоф» буда-
ни ӯро дар боло дидем, балки дар уқдакушоии ги-
реҳҳои фарҳангу маданият низ худро сохтакорона та-
шаббускор ва собитқадам нишон медод. Барои ин ҳа-
дафу минбари телевизиони «Останкино»-ро истифода
бурд, то ҳамагон бидонанд, ки Абдуллоҷонов чи хел
тарафдори забони русист. Вай ба воситаи ин телеви-
зион шарм надошта изҳор намуд, ки Шӯрои Вази-
рони Тоҷикистон (яъне Абдуллоҷонов) дойр ба бЪз
чам боло бардоштани мақоми забони русӣ ҳама кор-
лон қаоул гардид, Абдуллоҷонов муҳосираи иқтисодиа
собиқ вилояти Кӯлобро ба хотир оварда будааст. Чи
тавре ки дар боло зикр шуд, ҳамон вақт ҳукумати
«Муросои миллӣ» бо сарварии Абдуллоҷонов ва «пре-
зидент» А. Искандаров ба муқобили халқи сарзамини
Кӯлоб ин муҳосираи ваҳшиёнаро ташкил намуда бу-
данд. Акнун Абдуллоҷонов гӯё хостааст, ки бо мақса-
ди адо кардани ҷуброни ҳамон ваҳшонияти худ нис-
бати сокинони қариб якмиллионнафараи собиқ вилоя-
ти Кӯлоб дар ободонии ин минтақа «саҳм» гузорад.
Тамошобинони телевизиони тоҷик нағз огоҳанд, ки
Абдуллоҷонов бо мақсади таблиғу ташвиқ намудани
шахсияти худ як чорабинии бодабдабае ташкил кард.
Худаш бо наздиктарин мушовирон тавассути чархбол
•саросари ин сарзаминро давр зада, тамоми вазирону
раисону саркардагони ҷумҳуриро бо дафтару девон ва
дамеи муҳофизон ҳидоят фармуд, ки сафари вайро
дар рӯи замин такрор намоянд. Садҳо хабарнигорон
х;ар як қадами Абдуллоҷоновро барои абадият дар
саҳифаи таърих сабт карданд. Ҳар шаб Раиси Шӯрои
Вазирон тавассути телевизион бо табассуми ба худаш
хос доир ба «гулгулшукуфонй»-и ин минтақа кӯҳ-кӯҳ
©аъда медоду ваъда медод. Аммо ин вазъияти ^хро-
ник ҷумҳуриро дидаю дониста чунин ваъда додан як
"чашмбандию худнамоии навбатй буду халос. Агар сӯ-
зишвории тамоми чархболу автобусҳо, «Волга»-ю «Ра-
>фик»-ҳои вақти худнамоии Абдуллоҷонов аз тарафи
ҳамрикобони вай сарфшударо ҷамъ мекарданд, эҳти-
тмол дорад, ки ба фаъолияти яксолаи чандин хоҷаги-
х,ои ин минтақа кифоят менамуд. Умуман дурӯғгӯй,
фиребгарй, қаллобй, одати деринаи Абдуллоҷонов ме-
бошад. Мисоли ин даъво: моҳи марти соли 1993 Аб-
дуллоҷонов аз хоҷагиҳои навоҳии Турсунзода лутфан
дидан намуд. Зимни мулоқоту сӯҳбатҳо роҳбари ноҳия
мавриди муносибе ёфта, аз сарвари ҳукумат хоҳиш

263
ҳоро анҷом додааст, фақат онро муҳокима намудани
Шӯрои Олӣ лозим асту бас.

Дар асл ҳақиқат он аст, ки Шӯрои Олии Ҷумҳу-
рии Тоҷикистон бар хилофи таҳдиду фишори равшан-
фикрони давр дойр ба забон чунин қонуне қабул кард,
ки он аз тарафи умум ҳамчун ҳуҷҷати соф интернат-
сионалистӣ кайҳо эътироф гардидааст. Дар ин санад
ба ҷуз як ишорае, ки доир ба мақоми давлатии за-
бони тоҷикй рафтааст, дар ҳама мавридҳои дигар ба
забонҳои мавҷудаи ҷумҳурӣ ҳуқуки баробар дода ме-
шавад. Забони русӣ бошад, ҳамчун воситаи муоширати
5айни миллатҳо эътироф гардида, то кунун мавқеи
[тешинаи худро на дар идораву корхонаҳо ва на дар
коргузорию дафтардории давлатӣ тағйир надодааст.

Вале Абдуллоҷонов ин ҳақиқати куллро дидаю до-
гиста, дастовардҳои Шӯрои Олии ҷумҳуриро ба шах-
:ияти худаш нисбат медиҳад ва барои обрӯю эътибо-
)и арзону хасакии худ ҳазорон бор ҳозиру омода аст„
:и суннатҳои муқаддаси миллии моро қурбон намояд„

Яке аз масоили мушкилтарин ва ҳалталаб ба тар-
иб овардани савдои хориҷй мебошад. Тайн ду соли
•хир ҳам сохторҳои давлатӣ ва ҳам тиҷоратй чӣ ка-
др, ки тавонистанд, маводи заруриро аз ҷумҳурӣ бе-
ун бароварданд. Мувофиқи маълумоти роҳи оҳан ҳар
ӯз аз ҳудуди.,. ҷумҳурй ба маблағи 700-800 миллион
ӯм борҳои рӯногун содир мешаванд. Аммо дар су-
атҳисоби Бонки миллӣ ва хазинаи вазорати молия
атто аз ҳазор як ҳиссаи он ҳам ворид нагаштааст.
[ас саволе ба миён меояд, ки ин маблағҳо куҷо шу-
анд, чаро ба ивази онҳо ба ҷумҳурй маҳсулот ворид
амегардад?

Ҳукумат дар ин ҷода қарори махсуси рақами 317-
) қабул намуд. Акнун умедворие буд, ки назорати
тлатй аз болои содироти маҳсулот ҷорй мегардад,
;ши роҳи дуздону ғоратгарон гирифта мешавад, да.р
суратҳисоби Бонки миллй ва Вазорати молия маблағ-
ҳои зарурӣ гирд оварда мешаванду ба ҷои карзҳо№
давлатй аз ҳисоби пули ба даст оварда метавонем та-
лаботро ба сӯзишворӣ ва дигар маводи ниёзи мардумг
таъмин менамоем. Мутаассифона, тибқи мушоҳидаи?
вазъият ин қарори ҳукумат амалӣ нагашт. Баръакс
агар пеш литсензияро барои берун аз марзи ҷумҳурӣ-
баровардани маҳсулот худи Шӯрои Вазирон имзо ме-
гузошт, акнун 8 ташкилоти истеҳсолй ҳама ба ин кор;
машғул мешаванд. Оё аз рӯи инсоф аст ки масалан^
заводи алюминии тоҷик тамоми маҳсулоти алюминий-
ро бо ихтиёри худаш содир менамояд. Бар замми и№
ба ҳукумат муроҷиат кардааст, ки ҳатто маҳсулотерог
ки аз алюминийи аз нав коркарда истехсол мешаванд,..
бо салоҳдиди худаш берун аз марзи кишвар барораду
даста-даста доллар кор кунад. Дар сурате, ки имрӯз
бозори дохилӣ хароб аст, мардум, хусусан гурезаҳои
ба Ватан баргашта ҳатто ба қошуқ, косаи алюминий,,
чойники обҷӯшонй ва дигар маводи рӯзгор мӯҳтоҷанд,.
чунин муносибатро низ ба чуз аз хиёнат ба манфиат-
ҳои миллй дигар навъ шарҳ дода намешавад.

Мувофиқи қарори номбаршуда бояд баъди 14 ок-
- тябри соли гузашта пахта, алюминий ва дигар маҳсу-
лот аз муаассисаю ташкилоти тичоратй, ки ихтиёран
онро ба давлат насупоридааид, мусодира карда ме~
шуд. Ин кор анҷом дода нашуд. Болои он бо супо-
риши махсуси ҳукумат даҳҳо ҳазор тонна пахта ба во-
ситаи корхонаҳои хурд ва саҳҳомй баъди қабул кар-
дани қарори рақами 317 аз ҷумҳурӣ бароварда шуд.
Пас аз қабул шудани карори раками 317, ки муво-
фиқи он фурӯши пахта ба воситаи корхонаҳои хурд№
саҳҳомй, холдингй манъ шуда буд, бо қарори ҳуку-
мати Абдуллоҷонов барои баровардани 53 ҳазор тоннд
пахта иҷозат дода шуд. Аз чумла ба «Нафтрасон»-
22 ҳазор тонна, Кумитаи иҷроияи вилояти Хатлон —

265
10 ҳазор тонна, ассотсиатсияи «Ранҷбар»-2 ҳазор тон-
ша, совхози ба номи Кирови ноҳияи «Вахт» — 1,2 ҳа-
зор тонна, ҷамъияти аксионерии «Тоҷиккедр» — 3 ҳа-
зор тонна, корхонаи саҳҳомии «Тоҷиксимо» — 1 ҳазор
тонна, корхонаи саҳҳомии «Кӯшон» — 1,5 ҳазор тонна,
^фирман «Веста» — 5 ҳазор тонна ва ғайра. Пае са-
воле ба миён меояд, ки ҳамаи ин назарфиребӣ бо ка-
дом мақсад буд ва манфиати киро ҳифз мекард?

Аз натиҷаи судбахш надодани қарори рақами 317-и
собиқ ҳукумати Абдуллоҷонов боз он ҳолат гувохӣ
медиҳад, ки мувофиқи маълумоти кумитаи давлатии
омор фақат дар 9 моҳи соли гузашта дар савдои хо-
риҷй таносуби мусбй бояд ба фоидаи давлат ҷой ме-
дошт. Яъне содирот нисбати воридот 1,5 миллиард
■сӯм зиёд нишон дода шудааст. Бо мамлакатҳои хори-
ҷии берун аз собиқ Иттиҳоди Шӯравй ин таносуб 80
миллиард сӯмро ташкил медиҳад. Пас бояд пурсои
шавем, ки ин қадар арзи хориҷй дар кадом суратҳи-
-собҳо ҷойгир шудааст. Ин дар ҳолате, ки имрӯз му-
вофиқи мактуби ширкати «Сомониён» онҳо аз ширкат-
х,ои хориҷӣ барои харидани ғалла 36 миллион долла-
ри амрикоӣ қарздоранд, Вазорати маҳсулоти ғалла
:низ қариб 20 миллион доллар қарздор мебошад.

Бо айбіТ собиқ ҳукумати Абдуллоҷонов шартнома-
:ҳои байнидарлатии ҷумҳурии мо оиди содирот ба киш-
'варҳои РусЦЕя, Узбекистон, Қазоқистон ниҳоят бад иҷ-
•ро шуда истодаанд. Ба роҳбарони ин давлатҳо ҳазо-
рон ташакхури халқи миннатдори тоҷик, ки онҳо та-
моман аз мо рӯ нагардонидаанд. Масалан, соли 1993
Ч5а ҷои 50 ҳазор тонна нахи пахтай дар шартнома ни-
шондодашудаи мо Русия 7,5 ҳазор тонна пахта фирис-
тодем. Иллати ин паймоншиканй дар он аст, ки ҷум-
з,урӣ бо давлатҳои собиқ ИҶШС муомилаи табодули
амвол дорад, яъне ба молашон бояд мол диҳем. Аммо
*ба гуноҳи он ки Абдуллоҷонов ва шарикони ӯ ба таб-
ларзаи доллар гирифторанд, ба мамолики Шветсия,
Голландия, Англия, Кореяи Ҷанубӣ, Япония, Гонконг, f
Тайланд даҳҳо ҳазор тонна нахи пахтаю алюминий
*фиристода, долларҳоро дар ҷайб заданд. Масалан, фа-
дат дар давраи як соли мавҷудияти ҳукумати Абдулло-
ҷонов, яъне аз ноябри соли 1992 то ноябри соли 1993
ба Швейтсария — 8,2дазор тонна, Голландия — 712,2
тонна, Кореяи Ҷанубй — 60 тонна нахи пахта фурӯх-
та шудааст. Ба Давлати Исломии Афгонистон бошад,
дар ҳамин давра 420 тонна алюминий содир гардида-
аст.

Масоили муҳимтарини рӯз бо сӯзишворй таъмин
кардани хоҷагии халқи ҷумҳурӣ мебошад. Мувофиқи
қарори ҳукумат барои ба анҷом расонидани ҷамъова-
рии ҳосили соли 1993 ва гузаронидани кишти тирамо-
дй ба ташкилоти «Нафтрасон» 10 миллиард рубл аз
қарзи Русия, 24 ҳазор тонна пахта, 10 ҳазор тонна
алюминий ҷудо шуд ва мебоист масъалаи бо сӯзишво-
рй таъмин кардани ҷумҳурй ҳалли худро меёфт. Ба
хамагон маълум аст, ки ташкилоти номбурда аз ӯҳдаи
иҷрои вазифааш баромада натавонист, ҳол он ки роҳ-
бари «Нафтрасон» ба сарвари давлат якчанд мароти-
ба ваъда дода буд, ки дар кори таъмин намудани хо-
дагии халқ бо маводи сӯхт ягон норасоӣ нахоҳад шуд.
Зарари бевоситаи ҷумҳурй аз нарсидни сӯзишворӣ дар
•соҳаҳои коркарди маҳсулоти кишоварзӣ 38,7 милли-
ард сӯм, дар соҳаҳои истеҳсолоти худи кишоварзӣ 237
миллиард сӯмро ташкил медиҳад. Амалан коркунони
соҳаи кишоварзй кишти тирамоҳиро гузаронида ната-
вонистанд. Ба ҷои 206 ҳазор гектар то 1 декабри со-
.ли гузашта ҳамааш шуда дар 30 ҳазор гектар ғаллаи
тирамоҳй кошта шуд. Инро фақат диверсияи иқтисо-
дй бар зидди 'халқу давлати ҷумҳурй гуфтан мумкин
аст. Барои ба халқи азияткашидаи тоҷик бар замми
юқибатҳои даҳшатноки ҷанги бародаркуш ва носоз-

267
гориҳои табиат боз чунин зарари калони моддӣ, кш
дар натиҷаи ин коршикании иқтисодӣ расонида шуда-
аст, ҷинояткорон бояд ҷавоб диҳанд! Ин ҷо мо даҳхо-
миллиард сӯмина маҳсулоти дар хоҷагиҳои наздиҳав-
лигй истеҳсолкардаи мардумро, ки бо сабаби набуда-
ни сӯзишворй, қиматии хароҷоти нақлиёт ба бозор
ювар'да натавонистанд, зарари шаҳрвандони мо б&
ваҷҳи болоравии нарх дар бозор ва оқибатҳои ҳолат-
ҳои рӯйдодаро зикр наменамоем, ки ин худ аз худ аёк
аст...»

Ин коршикании даҳшатноки иқтисодй, ки дар на-
тиҷаи амалиёти қаблан ба нақша гирифтаи Абдулло-
ҷонов ва шарики хиёнатпешаи ӯ — раиси ширкатиі
«Нафтрасон» Станислав Худойназаров амалй гардид,.
ба хоҷагии халқ зарари хеле калон расонд. Раиси
ҳукумат ва сардори «Нафтрасон» амалиёти якҷояи-
нафратовар менамуданд ва раиси ҳукумат барои аз
мансаб рондани ин ҷинояткор имкон намедод. С. Ху-
дойназаров баробари сардори «Нафтрасон» будан дар»
ширкати «Лукоэл»-и нафти Русия кор мекард. Аҷи-
баш он аст, ки бо ҳилагарию найрангбозии Абдулло-
ҷонов ин гумоштааш ба як шахе маводи нафтиро ҳам
мефурӯхту ҳам мехарид. Яъне, С. Худойназаров ҳам-
чун намоянТіаи ширкати «Лукоэл» сӯзишвориро ме~
фурӯхт ва боз худи ӯ ҳамчун раиси «Нафтрасон» ик
маводи нафтцро аз худи вай харидорй мекард. Ин ҳуқ-
қабозиро танҳо ҳамин ду нафар — устоду шогирдк
шайтанатпеша медонанду халос.

Ҳоло С. Худойназаров баъди сабукдӯш шудан ҳам-
чун намояндаи ширкати «Лукоэл» ба шаҳри Чорҷӯйи
кишвари Турқманистон омада, лӯлаи маводи нафтии
гарафи Тоҷикистонро бастааст. Абдуллоҷонов мисли
худаш чунин шахси кӯрнамак ва ҳақимардумхӯрро?
іарвариш карда будааст.

...Абдуллоҷонов хешро чун шахсияти абарқудрати

68
сиёсй ҳисобида як гуррӯҳ маддоҳони худро дошт, ки
ба он журналист Насрулло Асадуллоев роҳбарӣ мена-
му'д. Баъди раиси Шӯрои Вазирон шуданаш уро му-
шовири хеш сохт. Рӯзноманигорон Мансур Сайфидди-
нов, Усмон Солеҳ, Почохон Сайфиддин маддоҳони та-
маллуқпеша ва думравони доимии Абдуллоҷонов ва
апарикони вай гардиданд. Онҳо сиёҳро сафеду сафедро
сиёҳ сохта, ҳоло ҳам ба арсаи роҳбарй баргаштани
Абдуллоҷоновро мунтазиранд...

Мувофиқи маълумоти Кумитаи Шӯрои Олй оиди
яқтисод ва буҷа тайи ду соли охир аз ҳисоби нодуруст
муайян кардани подоши гумрукй ба буҷаи ҷумҳурй
зиёда аз 60 миллиард сӯм ворид нашудааст. Гап дар
іЗораи он меравад, ки дар ин давра аз пахта ва алю-
миний ба мамолики хориҷаи дур содиршуда андози
•гумрукй аз рӯи таносуби 1 сӯму 68 тин ҳисоб карда-
ни як доллар ситонида шудааст. Ташкилотҳои гумру-
кй масъаларо чунин шарҳ медиҳанд, ки гӯё Бонки мил-
лӣ таносуби пули моро нисбати доллар муайян на-
кардааст ва оиди ин масъала ягон қарори дахлдор қа-
£>ул нашудааст. Пас худ аз худ саволе ба миён меояд,
ки оё собиқ ҳукумати Абдуллоҷонов намедонад, ки 1
доллар 1 сӯму 68 тин не, балки аз 2000 сӯм ҳам гу-
заштааст?

Албатта нағз медонад, лекин сирри дуздон хубтар
лӯшида бод, гуфтаанд... Зиёда аз 60 миллиард сӯми
6а. фоидаи буҷа рӯёнида нашуда ба ҷайби он ташки-
лоту нафароне рафтааст, ки аз ҳудуди ҷумҳурй пах-
таю алюминийро ба хориҷаи дур баровардаанд.

Чаро аз тарафи мақомоти олии ҳукумат ба ин
масъала баҳои зарурй дода нашудааст?

Масъалаи қарзҳои давлатии ҷумҳурй ҳам имрӯз
басо ташвишовар аст. Маблағи умумии қарз ҳоло 170
.миллиард сӯм мебошад, ки 138,5 миллиардаш ба ҳи-
соби Федератсияи Русин рост меояд. Маблағи умумии

269
қарзҳои хориҷӣ (берун аз ҳудуди собиқ Иттиҳод»
Шӯравӣ) 136 миллион доллары амрикоиро ташкил ме-
диҳад. Мутаассифона бояд зикр намуд, ни на миқдо-
ру шароити гирифтани қарзҳои хориҷй, на самтҳои-
амиқи истифодаи самараноки онҳоро ҳукумат бо Шӯ-
рои Олй маслиҳат накардааст. Шартномахои гириф-
тани қарз ҳам ратификатсия нашудаанд. Механизм»
муфиди истифодаи қарзи хориҷй танзим нашудааст.
Истифодаи маблағҳои номбурда дар ҳаёти иктисодии
мамлакат сабабгори тағйироти куллӣ нагардид.

Ҳукумати Абдуллоҷонов тарзу усули дар сари вақг
баргардондани қарзҳоро муайян накард. Худо наку-
над, ки фардо мо ба фарзандон аз худ бори гарони
қарзҳоро мерос гузорему зиндагонии онҳоро сангин-
тар гардонем.

Роҷеъ ба сиёсати минтақавии Шӯрои Вазирон, киг
онро Абдуллоҷонов вақти ҳукуматдориаш ташкил кард*
чанд сухан қайд намуданӣ ҳастем. Чи тавре ки шоир*
фармудааст, модар яктост, Тоҷикистон яктост. Ҳар як
пора хоки Тоҷикистон барои мо азиз аст ва он аш-
хосе, ки дар байни минтакаҳои ватан ҷудоӣ андохтанӣ
мешаванд, хоинони миллат ҳисоб меёбанд. Аммо бои-
си таассуф аст, ки муддате чанд на ҳамаи вилояту
ноҳияҳо қарорҳои ҳукумати марказиро пурра иҷро ме-
намуданд. Масъалаи тақсимоти маблағҳои буҷаи ҷум-
ҳурй, қарзҳои аз хориҷа гирифташуда дар байни ви-
лояту ноҳияҳб* таҳлили чуқурро талаб мекунад. Мо
дар якчанд баромадҳои вазири молия ҳам ҳалли кн
масъаларо надидем. Ба замми ҳамаи ин вилояту но-
ҳияҳои алоҳида мехоҳанд худро минтақаи озод эълон
іамоянд. Дар сурати риояи адолати иҷтимой ба ин
касе монеъ нахщад шуд. Ва агар ҳукӯматдории мар-
сазй ва якпорчагии мамлакатро ҳифз намоем, пас
5ояд тамоми қарору қонунҳои умумиҷумҳуриро эъти-
эоф бикунем.

!70
Мутаассифона, амалан ҳолати баръаксро мебинем~_
Ин ҷо якчанд мисоли аник оварданием. Дар Тоҷикис-
тон ҳоло се шабакаи то як дараҷа мустақили барк,
амал мекунад: Шимол, Ҷануб ва ВАБК. То имрӯз дар
миқёси ҷумҳурй тарифи ягонаи қувваи барқ вуҷуд до-
рад. Соли ҷорй мо аз дигар ҷумҳуриҳо барои таъми-
ноти шабакаи барки «Шимол» зиёда аз 2 миллиард:
кв. кувваи барк мехарем, ки нархи ҳар як кв-таш 7S;
сӯм буда, 150 миллиард сӯмро ташкил медиҳад. Аммо-
ин маблағ ба болои маҳсулоти истеҳсолкардаи худи*
вилояти Ленинобод нею балки ба тарифи истифодаи
барк дар тамоми қаламрави ҷумҳурй тақсим карда
мешавад. Ин дар он сурате, ки иҷлосияи намоянда-
гони мардумии вилоят оиди минтақаи озоди иқтисодй?
эълон намудани ҳудуди вилоят қарори дахлдор қабул;
кардааст. Оё ин аз рӯи инсоф аст, ки хароҷоти барқи
дар вилоят истифодашуда ба болои тарифҳои тамоми
ҷумҳурй бор шаванду мардумони водиҳои Ғар.му Кӯ~
лоб, Ҳисору Бадахшон, ки аксаран на бо айби худа-
шон, ба кишоварзй сарукор доранд, иловатан ҷубро-
ни ноҳияҳои саноатиро ба дӯши худ гиранд.

Дар оқибати кор ҳамаи ин ба манфиати идораю
муассисаҳои калони саноатй ва ширкату ташкилотҳои
саҳҳомй рафта, ба халқи оддии ин минтақа фоидае
намеорад. Мардуми оддии меҳнаткаши вилояти Ле-
нинобод ҳам мисли сокинони дигар вилояту минтақа-
хои ҷумҳуриамон рӯзгори қашшоқона доранд. Ин раф-
тори саркардагон, дар фарҷом сарватмандонро сарват-
мандтару қашшоқонро боз ҳам қашшоқтар менамояд.

Мисоли дигар, аз ҳисоби пардохтҳои гумрукӣ ба
буҷаи ҷумҳурй то охири сентябри соли сипарй шуда
зиёда аз 3 миллиард сӯм ворид гардидааст. Хиамати




.иисбати иҷрои қарорҳои ҳукумати ҷумҳурӣ равост?

Ба ин мантиқ ташкил кардани иттиҳодияи «Ранҷ-
ібар»-ро дар ноҳияи Восеъ низ мисол оварданием, ки
мувофиқи қарори ҳукумат бо имзои Абдуллоҷонов та-
моми маҳсулоти истеҳсолкардаи колхозу совхозҳои но-
•ҳия ба ихтиёри он вогузор гардидааст. Агар бо ин
фоҳ рафтан гирем, оқибати ягонагии ҳаёти иқтисодии
'Чумҳурй чӣ мешуда бошад? Ва агар кор ҳамин тавр
тідома биёбад, пас дигар ноҳияву мавзеъҳо низ фардо
худро минтақаи озод эълон мекунанд. Баъди ин ҳу-
■кумату давлатдории марказӣ ба кӣ лозим аст?

Мутаассифона, имрӯз дар ҷумҳурии мо қонун дар
-бораи ташкили минтақаҳои озоди иқтисодӣ вуҷуд на-
дорад, низомномаҳои ҳуқуқии танзим намудани муно-
■сибати онҳо ба буҷаи давлатӣ, органҳои идораи мар-
казӣ ва маҳаллӣ мураттаб нашудаанд. Куҷо адолату
инсоф, ки замину об азони давлат, тайёр кардани му-
тахассисон ва ҳифзи иҷтимоии мардум ба зиммаи дав-
лат бошаду маҳсулоти истеҳсолкардаро хонҳову ми-
рохӯрони навбаромад ихтиёрдорй намоянд. Дар ягон
давлати дунё чунин ҳолатро пайдо кардан мумкин
^иест.

Собиқ раиси кумиҷроияи вилояти Ленинобод А. >
Ҳомидов худро яке аз ҳамин қабил хонҳо эълон на- 1
муда *буд.

Ӯ хеши Абдуллоҷонов буда, чи тавре ки дар боло
-зикр ^амудем, дар вақташ маҳз бо ташаббуси Абдул-1
лоҷонов директоры комбинаты орди Қайроққум, сонй
директоры генералии иттиҳодияи истеҳсолии «Темурма-
лик» таъин гардид. Вакте ки ггяр хукумяти «Мурогои
А1ИЛЛЙ» Абдуллоҷонов сарвазир шуд, боз ҳам маҳз бо
тайгаббус ва даніирии вай Хбмидов вазифатг~~раиси
кумӣҷроияи вилояти Ленинободро ишғол наМѴД. Даи
^ин~~шшоаб ӯ худро ҳокими муілак пиндошта, дар -айни
-замон вазифаи сердаромади аввалааш-дирёктори гене-

1272
ралии иттиҳодияи истеҳсолии «Темурмалик»-ро ҳам таҳ-
ти тасарруфи хеш нигоҳ дошт.

Собиқ раиси кумиҷроияи вилояти Ленинобод Ҳо-
мидов хусусан аз лиҳози ҳуқуқ ва конуният худро
ҳамчун роҳбари камсавод нишон дода, фаъолияти ку-
миҷроияҳои навоҳӣ, шахрҳо ва вилоятро нисбати ҳу-
кумати марказй ба ҷудоиайдозй равона намудааст.
Ба ин даъво карорҳои кумиҷроияи вилоят таҳти ра-
қамҳои 156 (14.05.92) ва 173 (21.09.92) гувоҳ шуда
метавонанд, ки хилофи Конститутсияи Ҷумхурии То-
ҷикистон ва дигар конунҳои давлати марказй мебо-
шанд. Бо ин қарорҳо ба кумиҷроияҳо мустақилияти
ғайриқонунӣ дода буд.

Ҳомидов бо қарори рақами 193 (31.10.92)-и кумиҷ-
роияи вилоят дар ҳудуди вилоят полки тирандози мо-
тордор ташкил намуда, бо ҳамин Қонуни асосии чум-
ҳуриро хеле дағалона вайрон кард.

Дар масъалаи мусаллаҳ намудани ин полк дас-
тёронаш, иҷрокунандаи вазифаи сардори Раёсати уму-
ри дохилаи вилоят Т. Иброҳимов ва собиқ сардори
кумитаи амнияти миллии вилоят Э. Қурбонов бисёр
давутоз намуданд.

Вақте ки дар масъалаи таъсиси ғайриқонунии полк
Додситони кулли ҷумҳурй эътироз баён намуд, ба он
ҳеҷ эътиборе надод. Ҳолон кй тибқи муқаррарот чу-
нин эътироз дар бадали 'на бештар аз даҳ рӯз бояд
дар кумиҷроия мавриди муҳокима қарор биёбад.

Ҳомидов ҳамеша дар хусуси чудо намудани вилоя-
ти Ленинобод аз ҳайати ҷумҳурй муҳокима ронда, маҳз
бо ҳамин касд фармон дод, ки кӯпруки болои дарёи
Яғноб дар роҳи автомобилгарди Душанбе-Ҳуҷанд тар-
конида шавад. Собиқ комиссари ҳарбии вилояти Ле-
нинобод Мамадҷонов ин фармони Ҳомидовро пазируф-
та, тахриби кӯпруки мазкурро ташкил намуд. Ин вай-

18—674

273
/ронкорй 18 августи соли 1993 соати 01 -у 30 дақиқа
ба амал омад ва ба чумҳурӣ зарари ниҳоят калони
маънавию моддй расонд.

Ҳомидов низ дар ҳаннотию қаллобй бо Абдуллоҷо-
нов ҳамсанг будааст. У ҳамчун раиси иттиҳодияи «Те-
мурмалик» бо муовини ширкати «Лахш»-и ноҳияи Ҷир-
гатол Мунзин дар бораи доду гирифти маҳсулот шарт-
нома бастааст. Мувофиқи ин шартнома ширкати «Лахш»
ба иттиҳодия пахтай (!) навъи 1 медиҳаду иттиҳодия
ба ширкати «Лахш» орди навъи 1 ва биринҷу нахӯду
ғайра. Мавзеи Лахши ноҳияи Ҷиргатол куҷою пахтай
навъи аввал (умуман пахта) куҷо!

Мутаассифона, як теъдод масъулини нопоки заво-
ди пахтатозакунии шаҳри Қӯрғонтеппаи вилояти Хат-
лон ҳам бо ҳаннотони муаассисаи муштараки «Сано»
шарику ҳамтабақ гашта, 66773 кило пахтай бо хуни
дил парваридаи деҳқонони ин сарзамини ҷабрдидаро
фурӯхтаанд. Ба ҳама маълум аст, ки бар асари ҷанг-
дои бемаънй водии мазкур хеле харобу валангор гар-
дидааст. Оё ин дамаро дидаю дониста чунин амал на-
мудани ҳаннотон болои сӯхта намакоб нест? Аҷибаш
он аст, ки нахи пахтаро бисер фиристода, дар ҳуҷ-
ҷатҳо кам нишон додаанд. Масалан, боре 49 той нахи
пахтаро, ки вазнаш 10350 кг мешавад, ба ихтиёри ММ
«Сано» равон карда, фақат 1 тойи он (1453 кг)-ро
дар ҳуҷҷат^айд намудаанд. Миқдори боқимондаи пах-
тай ин сарзамини сӯхтаю валангоршуда ба фоидаи кй
кайд шуда бошад? Ба ин роҳбарони кумиҷроияи ви-
лояти Хатлон чй хоҳанд гуфт?

Мувофиқи маълумот муассисаи муштараки «Сано»,
ки ин ҳам -аз тобеоти Ҳомидов мебошад, дар соли
1993 ба миқдори 36530 тонна нахи пахтаро ба хориҷа
содир намудааст. Аз фурӯши ин маҳсулот 41 миллио-
ну 477 ҳазор доллари амрикой, инчунин 216 миллио-
ну 411 ҳазор рубл ба кучо рафта бошад?

274
Умуман дар солҳои 1991-1993 барон фурӯхтани
пахта ба иттиҳодияи «Темурмалик» литсензияҳо дода
шуда бошанд ҳам, тамоми амалиёт тавассути муасси-
саи муштараки «Сано» ҷараён ёфтааст. То 1 феврали
соли 1994 бо воситаи ММ «Сано» ба 8 қарордоди киш-
варҳои хорича 6135,3 тонна нахи пахта содир шуда-
аст, ки 24702644523 рубл ё худ 75161105 ҳазор долла-
ри амрикоиро ташкил менамояд. Моли бар ивази он
гирифташуда аз маблағи 43160307,7 доллари америкой
ҳам камтар мебошад.

Ҷаноби Ҳомидов бо мақсади тафриқаандозй дар
байни халқи тоҷик ва ташкил намудани давлати ало-
ҳида дар қаламрави ҷумҳурӣ хилофи қонун дағалона
амал карда, як қисми хонаҳои иттиҳодияи «Темурма-
лик»-ро ба анбори аслиҳа ва муҳимоти низомй таб-
дил дода буд. Ҳамин тавр хини тафтишот аз ин ан-
борҳо 15 ҳазор адад автомат, 3 миллион дона тир ва
мошинҳои зиреҳпӯш пайдо шуданд.

Махз бо ҳамин касди зишт маблағи 14,7 миллиард
сӯм, ки бо қарори Шӯрои Вазирон ба Вазорати му-
дофиа чудо шуда буд, бо амри Абдуллоҷонов ба ви-
лояти Ленинобод роҳ ёфтаасту ба он ҳам автомату
гранатомётҳо, тиру мошинҳои зиреҳпӯш, вертолёту ди-
гар муҳимоти ҷангй харида шудааст. Як кисми ин
олоти ҷангй кӯҳна ва бидуни санади харид ҳастанд
ва теъдоди зиёди онҳо ҳоло бо амри Ҳомидов пинҳон
карда шудаанд. Ин аслиҳа ба сари сокинони вилояти
Ленинобод ҳам хатар дошт.

27 майи 1993 Хомидов хамаи ряиггти кумпҷ-

роияхои шахрхо ва навохии вилоятрп рягмян дяътьят
намуда, изҳор дошт, ки ягон нафар намояцддгтіи тяпт-
килитҳои марказии ҷумҳуриро Оарои тафтиш рох н а -
диҳанд. Умуман Оа ташкилбтҳои маркізйікгоат наку-
нанд. Ба ҳамин минвол Ҳомидов ба қонуншикании
шадиде иқдом варзид, ки шаҳодати итоат накардани

275
вай ба ҳукумати ҷумҳурӣ, таҳдид ’ба якпорчагии киш-
вар ва ташкили давлати дигар дар дохили давлат
мебошад.

Алғараз, гумоштаи Абдуллоҷонов дар қонуншиканй
ва ҷиноят аз устоди худ монданӣ надошт ва ба ӯ та-
кя менамуд.

Акнун доир ба масъалаи кадрҳо таваққуф менамо-
ем. Маълум аст, ки масоили ҷойгузин намудани кадр- I
ҳои роҳбарикунанда тағйироти куллиро тақозо дорад. !

Баъзан даъвоҳои бебунёде ба гӯш мерасанд, ки дар ^

мақомоти давлатӣ ва умури идораи вазорату корхо-
наҳои калон гӯё аз ҳама зиёд намояндагони вилояти
Хатлон ҷой гирифтаанд. Ҷумҳурии мо он қадар ка- \
лон нест ва ҳама чиз дар пеши назари халқ аён аст.

Тибқи мушоҳидаҳо дар мақомоти идораи давлатй на-
мояндагони тамоми навоҳию вилоёти калонтарин мас-
руфият доранд. Аз в2_вязифаи макомоти чумхурӣ 48-
•щяшро намояндагони вилояти Ленинобол ишғол ме- J
кунанд.~Аз~намбЯНдагОИИ ин вилоят ПГІшфарвазиро-
нѵЛТаттт^тѵ-чтШіЮсОИ давлатиГ"аз намоянлагони ви-
доятй :Хатлон 9 нафарТІдзІзилояти мухтори Бадахшон
ва^ноҳияҳоИдТобеи ҷумҳурӣ8Л1афар^дш^^азиФа~кяр-
п^Ги rfrufa а іІдГ~Б¥ ~ғ а и раз~ С а р р а ё с а т и ан- • /

доз, кумитаи гумрук, додгоҳи олй, ҳаками давлатии
ҷумҳурй, якчанд нафар раисони кумитаҳои Шӯрои і
Олй аз ҷумлаи фарзандони вилояти Ленинобод мебо-
шад. Инчунин 4 нафар муовинони Раиси Шӯрои Вази-
рон, зиёда аз 60 фоизи мудирони шӯъбаҳои Шӯрои
Вазирон, қисми зиёди муовинони вазирон ва раисони
кумитаҳои давлатй ба ҳиссаи намояндагони ин вило- *

ят рост меоянд. Аз 48 корхонаҳои калонтарини саноа- 1

тии дар Тоҷикистон амалкунанда роҳбарони 41-той

276
онҳо фарзандони барӯманди вилояти Ленинобод ме-
бошанд.

Мо ин рақамҳоро барон он зикр намудем, ки баъзе
бадхоҳон байни минтақаҳо тафриқа наандозанд. Халқи
тоҷик аслан аз мутахассисини вилояти Ленинобод, ки
сармояи тиллоии миллат буда, дар ҳамаи вилояту мин-
тақаҳо софдилона меҳнат мекунанду қобилият, хирад
ва маҳорати худро баҳри гул-гулшукуфонии Ватан
сарф менамоянд, аз таҳти дил сипосгузор аст.

Аммо воқеоти мудҳиши солҳои охир дар ҷумҳурй
ба мо сабақи ҷиддии ибратбахше доданд. Маълум
гардид, ки аз пайи Абдуллоҷонов, Ҳомидов ва дигар
ҷудоиандозони миллат рафтан ҳар як касро ба вар-
таи ҷиноят ҳавола мекунад...

Вақте ки ин сатрҳо рӯи коғаз меомаданд, аз шаҳри
Маскав хабар расид, ки Абдуллоҷонов аз «фаъолия-
ти пурсамар»-и семоҳаи сафирй хастаҳол гардида, ба
рухсатии семоҳа, яъне 90 рӯза баромадааст. Яъне ба
як рӯзи кораш расо як рӯз рухсатй гирифтааст. Вай
аз майдони ҳавоии Шереметово рост ба ҷониби киш-
вари Исроил парвоз намуда, бо намояндагони доимии
муассисаҳояш дар ин кишвар ҷаноби Гайцгорй, До-
вуд Наматиев ва Михаил Кулангиев мулоқот намуд.
(Ин ҳамон ҳанноти гузаро Кулангиев (махсуми Ку-
лангӣ) аст, ки солҳои тулонй таҳти итоати Абдулло-
ҷонов ҳини дар Вазорати ғалла кор карданаш бо даст-
тирии «хӯҷаин» бисёр молу маноли халқро ғорат'кар-
да, ҳамчун ҷинояткор ҳабс гардида буд. Вале баъди
он ки «хӯҷаин» Сарвазир шуд, дарҳол Кулангиевро аз
ҳабсхона озод карда, ба ватани бобоиаш гусел намуд,
то дубора ҳабс нагардад).

Муносибати Абдуллоҷонов бо собиқ раиси идораи
«Тоҷиквненгторг», ғоратгари гузарои молу сарвати хал-
•қи тоҷик Гайцгори низ аз кадим маълум аст. Д. На-
матиев бошад, дар вакди вазирии Абдуллоҷонов муо-

277
винаш буда, пулҳои дуздии шараққосиро ба назди
«хӯҷаин» бо дипломат меовард.

Абдуллоҷонов дар Исроил муддати зиёд таваққуф
накард, вай аз дахлу мафоди ширкату корхонаҳояш !

мамнун шуда, ба кишвари Амрико парвоз намуд ва
аз он ҷо ба ишратгоҳи бузургтарин сармоядорони ча-
хон — Майами раҳсипор гашт, ни дар давраи рух-
сатй дами беғам занад. Боз мегӯем, ки ҷумҳуриамол
камбағалу бенавост, халкамон ба як пора нон зор <

аст, охир сафирамон рухсатии навбатиашро дар Май-
ами мегузаронаду...

# * * (,

Ба муҳокимаи умумихалқӣ пешниҳод шудани лои- ,

қаи Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон рӯҳбаландии бу-
іурги мардумони кишварро бедор кардааст. Ҳар як
^арди ҷумҳурй ин номаи тақдири худро, ки аз тара-
ми як гурӯҳ шахсони соҳибмаърифату мӯътабар му-
)аттаб шудааст, бо ҷавҳари хираду таҷрибаи хеш боз I

!;ам такмилу тасҳеҳ менамояд.

Дар чунин давраи ҳассос тоифае ҳаст, ки дар бай-
[и халқ як сИлсила ҳамлаю кушторҳои ваҳшиёна таш-
:ил намуда, одамонро мушавваш ва бесаранҷом кар-
шнй меш'ава^і. Медонем, ки гург хунхориҳои худро
;амеша дар ҷомаи меш амалй месозад. Мо тарзу усул- І!

;ои қотилонро медонем. Дар вақташ яке аз қотилони !

іанфури додситони кулли ҷумҳурӣ Н. Ҳувайдуллоев )

зви ташкилоти террористии «Ихвон-ал-муслимин» Ну-
уллобеков мдҳз бо ҳидояти Абдуллоҷонов мошини
&АЗ-2107 рақами давлатиаш 25-59 ДББ-ро, ки ба Ва-
орати маҳсулоти ғалла тааллуқ дошт, соҳибй меку-
ад. Ин қотил ду рӯз пеш аз ҷинояти охирини худ са-
ори ҳамин мошин ба коргоҳи Абдуллоҷонов омада, {

'8
аз ин пуштибонаш барон он ваҳшоният фотеҳа гириф-
тааст.

Вақте ки Абдуллоҷонов вазири маҳсулоти ғалла
буд, вазифаи директории заводи нони раками 2-и шаҳ-
ри Душанберо ба Рустам Юлдошев ном бармен фу-
рӯхт. Рустам ба ивази ин ба Абдуллоҷонов аз деҳка-
даи Калинини пойтахт, аз назди хонаи худ ҳавлии да-
кадангеро бо таҷҳизоташ харида дод. Онҳо дӯсти наз-
дики маҳрамонаи оилавй шуданд. Баъдтар Абдулло-
ҷонов ба Рустами чавон нобоварй ва рашк пайдо н*а«
муд. Рӯзе гӯё авбошон Рустамро бо корд заданд, гу-
мон доштанд, ки вай мурд. Зинда монду аснои муоли-
да лақидааст, ки ин амали Абдуллоҷонов аст. Сонй
чанде нагузашту насади Рустамро аз байни ахлоттӯ-
да пайдо намуданд...

Ҳамон вақтҳо тафтишоти салоҳиятдор хиёнату чи*
нояти сахти мутасаддиёни ширкатҳои «Труд» ва «Суғ-
диён»-ро (марбути вазорати ғалла) фош намуд. Сар-
муҳосибу хазинадори ҳамин муассисаҳо А. Николаев,
ки худаш танҳо хилофи қонун чор вазифаро иҷро ме-
кард, тасодуфан дон ба ҷаббор супурд...

Ронандаи комбината булкаю кондитерии Вазорати
ғалла Рамазон Содиқов ҳамон рӯзҳо бо мошини пур
аз сакичи дуздй ба даст афтод. Ин воқеа рӯзи исти-
роҳат бо дасти шогирдони Абдуллоҷонов рӯй дода буд,
муассиса пинҳонй сақич истеҳсол менамуд. Вақте ки
ронанда дар ин бора ба хӯҷаинони бор мурочиат кар-
да, аз онҳо кӯмак хост, онҳо бо мақсади фош нашу-
дани асрори дуздиашон ронандаро ба дарахт овех-
танд. Бо ҳамин моли дуздиро ба гардани ронандаи
марҳум заданд... Он вақт касе аз пайи ин воқеа ҳам
нашуд. Ҳол он ки ин кушторҳо дар муддати кӯтоқ
ва ҳамагй дар муассисоти тобеи Вазорати ғалла рӯй
додаанд.

Умуман, бо ҷинояти Абдуллоҷонову шариконаш би-

279
сёр касон нобуд шудаанд. Ҳар шахсе, ки барон ама-
лиёти онҳо номатлуб мегардид, ба таври фоҷиавй но-
буд мешуд. Ба ин маънй дастаи Абдуллоҷонов дар ин
қабил амалиёти ваҳшиёна таҷрибаи калон пайдо кар-
дааст. Талвосаи асосии Абдуллоҷонов, Ҳомидову ша-
рикони онҳо ҳамеша ва бо ҳар усул ноорому муташа-
нниҷ сохтани вазъияти ҷумҳурй ва таҳти таҳдиду фи-
шор нигоҳ доштани сокинони он мебошад. Зеро хини
нооромй онҳо бо дуздӣ, хиёнат, ҷиноят бемалол маш-
ғул шудан мегиранду хавфи фош гаштан ҳам бароя-
шон камтар хоҳад буд. Ба кишвари Афғонистон, ба
ихтиёри мухолифин фиристодани сӯзишворй ва таш-
кили силсилаи ҷиноятҳо дар дохили мамлакат низ бо
ҳамин мақсади мурдор ва нопок ба амал омадааст.
Ҳадаф ин аст, ки халқ гурги дар чомаи меш бударо
бишиносад ва муайян намояд, ки имрӯз дӯсташ кадом
__a£jy душманонаш кист.»

* * *

Акнун хонандаи арчманд ба мақолаи боло чун за-
мима шинос гардид. Дониста гирифт, ки Абдумалик
Абдуллоҷонов чигуна шахе будааст. Ҳолон ки сарва-
зири як мамлакати мустакил бояд марди дирадманд,
зирак, кордон, одамшинос, инсонпарвар ва пеш аз да-
ма сиёсатм&дор бошад. Баръакс, дар ҷомеаи имрӯзаи
мо ҳар як шахе, ҳар як ҳизб ё гурӯҳ зӯр мезанад, ки
намояндаи худро ба сари мансаб барорад, яъне дар
ин ҳолат касе фикри ҷомеаро накарда, танҳо манфиа-
ти гурӯҳи хешро ба назар мегирад. Ана ҳамин гурӯҳ-
бозиҳо ба он оварда мерасонанд, ки шахсони тасоду-
фй ба макомоти олй род ёбанд.

Агар мо ба таърихи тӯлонии далқи тоҷик назар
афканем, равшан мебинем, дар дар асру замоне, ки
сарвазирони оқил сари кор омадаанд, кишвар аз да-

280
ма нигоҳ: иқтисодиёт, иҷтимоиёт, амният, маданияту
маърифат рушд ёфтааст. Хидмати вазирон, агар дар
кишваркушоӣ бузург набошад ҳам, дар некӯаҳволии
халқ хеле назаррас аст, Биёед, хидматҳои Балъамиро
барои давлати Сомониён, Ҳасани Маймандиро барои
кишвари Ғазнавиён, Низомулмулки Тӯсиро барои им-
перияи Салчуқиён, сулолаи Бармакиёнро барои ха-
лифаҳои Аббосй ба ёд биёрем. Аксарияти ин мардон
дар роҳи ободонии кишвари хеш ба шаҳодат расида-
анд. Аз хидматҳои онҳо мо имрӯз ҳам баҳра мебардо-
рем.

Дар ин ҷо бамаврид аот ёдовар шавем ҳикоятеро,
ки Низомулмулк дар «Сиёсатнома» меорад: «Рӯзе Су-
лаймон ибни Абдумалик бор медод, ба забонаш чу-
нин рафт, ки мулки май аз мулки Сулаймон ибни До-
в уд алайҳиссалом агар бештар нест, камтар нест. Яке
аз бузургон ҳозир буд, ӯро гуфт:

— Беҳтарин чизе ки он дар мамлакат бояд ва под-
шоҳро будааст, мамлакати мо надорад.

Гуфт: — Он чист?

Гуфт: — Он вазире, ки сазовори ту бошад, надорад.»

В акте ки мо дар ҷаласаҳои Шурой Олй сарвазир
янтихоб мекардем, оё ҳамин ҷиҳатҳои масъаларо ба
иазар мегирифтем? Ба назарам не! Аз рӯи қолаби пе-
шин амал карда, ба хотири наранҷидани рафиқони
вилояти Ленинобод Абдумалик Абдуллоҷоновро сар-
вазир интихоб намудем. Касе ҳам фикр накард, ки А.
Абдуллодонов як шахси тиҷор аст, ӯ эҳтимол кори ти-
ҷорат, савдо ва бозоргониро хуб донад, аммо то ба
дараҷаи сарвазирй расидан бояд зинаҳои бисёреро тай
мекард. Аз сарчашмаҳои маънавию сиёсии ин маком
бархурдор мегардид. Ҳамин ва дигар нуқсонҳо буданд,
ки ин мард натавонист ҷумҳурии моро аз вартаи ҳа-
локат наҷот диҳад. У ғами халқу Тоҷикистонро не,/
балки ғами худ ва ёру дӯстонашро мехӯрд. I к
Муаллифони мақола фаъолияти А. Абдуллоҷонов-
ро ҳамаҷониба таҳлил кардаанд маълум мешавад.
ки ӯ ҳар як кадами хешро ба манфиати шахсй пеш
мегузорад. Барой ӯ зисту зиндагии мардуми бечора
аҳамияте надорад.

Албатта ҷонибдорони А. Абдуллоҷонов аз ӯ пай-
ғамбар метарошиданд ва метарошанд, наҷоти ҷумҳу-
риро дар симои ӯ ва дороии ӯ медиданд ва мебинанд.
Ин тарғибҳо танҳо ниқобе буду ҳаст, ки гургро ба
меш табдил медод.

Агар ran танҳо сари шахсияти А. Абдуллоҷонов ме-
рафт, кори хайре буду ҳоҷати дар ин до баҳс кардан
ҳам надошт. Вале сухан рӯи он масъалаҳое меравад,
ки ба фаъолияти А. Абдуллоҷонов ва гурӯхе, ки ӯро
иҳота кардааст вобастагии кавй дорад. А. Абдуллоҷо-
нов дар ҳар мансабе кор мекард, дар зери дасти ӯ
моликияти халқ буд. Халқ ҳақ дорад аз ӯ талаб ку-
над, ки ин моликиятро ба куҷо бурду чй кард? Дар
мо одат шудааст, ки як роҳбари бемасъулият, белаё-
қат, беҳунар миллионҳо сӯми халқро барбод медиҳаду
5оз аз об хушк баромада бар лаб кулӯх молида ме-
гардад. Сарманшаи бисёр низоъҳоро мо бояд аз ҳа-
мин ҷо-ҷустуҷӯ кунем. Эҳтимол баъзе касон ба ман
)род бигиранд, ки коҳи кӯҳнаро бод додан чи ҳоҷат.
Аан мегӯям, #и таҳлил кардан ва аз ин ҳодисаҳо хуло-
:а баровардан зарӯр аст, то дар оянда бароямон дар-
:и ибрат шавад. Чуноне ки гуфтаанд; «Кӯр як бор
ісояшро гум мекунад». Мо ҳам бояд эҳтиёт шавем,
'и дигар гурӯҳбозию мансабпарастиҳо авҷ нагиранд.
^иришти маҳалгароён, ҷоҳпарастон фош гардад.

Ҳоло хеле осон аст якеро сафед кардан ва дига-
еро гунаҳкор шумурдан. Агар дурусттар биандешем5
амаи он шахсоне, ки халқ боварй карда ҷумҳуриро
а дасти онҳо супурда буд, дар рух додани ҳодисаҳои

?2
хунин гунаҳгоранд. Буданд шахсоне, ки аз ҳамин фо-
ҷиаҳо ҳам манфиати шахсй ва гурӯҳӣ меҷӯстанд.

Воқеаҳои феврали соли 1990, соли 1992 тасодуфй
набуданд, решаҳои амиқ доранд, >ки ба даҳсолаҳо
мепайванданд.

Боз агар ба таърихи азияткашидаамон руҷӯъ ку-
нем, бароямон равшан мешавад, ки уламои гузашта
ба мақоми раёсат чи гуна ашхосро тавсия додаанд.
Мухаммад Закариёи Рози дар рисолаи «Аломати иқ-
бол ва давлат» чунин меорад:

«Далели аввалини ноил гардидани шахе ба раё-
сат пеш аз ҳама ба ҳарҷониба тайёр будани ӯ вобас-
та аст, зеро ки табиат ягон чиз ва ё қувваеро бе са-
баб намеофарад ва он чиз ё қувва низ бе сабаб ашёро
тарк намекунад.

Аз ӯҳдаи иҷрои ин амал танҳо он шахе баромада
метавонад, ки агар ӯ ҳақиқатан сазовори ин раёсат
шуда бошад. Агар ин лаёқату сазовориро надошта бо-
шад, он гоҳ боист, ки қувваҳои нафс ба қувваҳои му-
фид ва ғайри муфид чудо мешавад, ки дар чунин ҳо-
лат амалӣ шудани ғараз номумкин аст. Аломати ди-
гари иқболу давлат вобаста ба он аст, ки шахе дар
амрҳои норавшану шубҳанок бо ҳалимиву эҳтиёткорӣ
наздик шавад. Ва чунин рафтори шахе ӯро аз содир
кардани саҳв муҳофизат намуда, ӯро барои дуруст
дарк намудани ҳақиқати амрҳо раҳнамой менамояд».

Хонандаи азиз худ қазоват хоҳад кард, ки гузаш-
тагон чи гуна ашхосро ба раёсат тавсия мекардаанд.
Оё А. Абдуллоҷонов ҳамин сифатҳоро дорад ё ин ки
ба ҳамин вазифа омода буд? Ман мегӯям, ки не, асло
не! Агар ӯ каме ҳам эҳтиёткор мебуд, ба дастури ра-
ками 256-и Девони Вазирони ҷумҳурй 5 ноябри соли
1992 имзо намека^д. Маҳз ӯ тавассути ҳамин ҳуҷҷат
баъзе дастаҳои ғайриқонуниро дастгирй намуд.

А. Абдуллоҷонов чй гуна ба сари мансаб омад? Ба

283
хама маълум аст, ки ҳокимияти «Муросои миллй» ӯро>
ба ин вазифа пешбарӣ карда, дар симои ӯ шахсеро
меҷӯст, ки мустақилият надошта бошад.

Албатта аз бехирадй, саҳлнигорй, ҷаҳолат ҷангҳа
cap мезананд. Дар чанг аз ҳама бештар мардуми авсш
зарар мебинад, ки на даъвои мансаб дораду на раё-
сат. Дар ҷумҳурии мо як гурӯҳ чоҳилон хостанд, кк
масъалаҳоро тавассути силоҳ ҳал кунанд. Албатта и»
роҳи осон аст. Вале офарин бар он марде, ки таво-
над бе хунрезй, бе кувваи силоҳ матлабҳои сиёсик>
иқтисодиро ҳалу фасл намояд.

Ман аминам, ки агар сустиродагии Қ. Маҳкамов^
Қ. Аслонов, А. Искандаров, А. Абдуллоҷонов намебуд*
бисёр низоъҳо бо роҳи осоишта ҳал мешуданд. Масъ-
алаҳои ҷумҳурии мо дар дигар чумҳуриҳо ҳам вуҷуд
доштанд. Аммо мардони оқили он чумҳуриҳо ин низоъ-
ҳоро бо роҳи осоишта ҳал карданд. Мо бошем аз бе-
ҳунарй, белаёқатй халқи бечораамонро саргардон, бе-
хонаву дар сохтем.

Дар иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олӣ, ки дар шаҳ-
ри Хуҷанд гузашт, мӯҳтарам вакилони халқ саҳлан-
горӣ карда, дафтари аъмоли А. Абдуллоҷоновро ва-
рақ назада, ба ҷониби ӯ овоз доданд. Ба назари ма»
ин аз он сабаб буд, ки он рӯзҳо хама дар хусуси пеши
роҳи ҷангро гдрифтан фикр мекарданд, фурсати амиқ
омӯхтан ва #5аҳс кардан набуд. Ҳамин тавр, А. Абду-
ллоҷонов раиси Шӯрои Вазирони Ҷумҳурии Тоҷикис-
тон интихоб шуд. Аммо ӯ боварии вакилони халқро
пушти по зад, кори назаррасе накард. Оқибат ҳамин
вакилони халқ ӯро боз аз вазифа сабукдӯш карданд.

Боз ҳам тақрор мекунам, ки сухан сари ашхоси од-
дй намеравад, ran сари мардоне аст, :ки дар макомоти
олй қарор доштанд, бо иллати онҳо ҷомеаи мо ба фо-
ҷеаҳо дучор шуд ва касе аз ин хешро гунаҳгор наме-
шуморад. Хуб, агар дар ин фоҷеаҳо касе гунаҳгор на-
284
бошад, пас чаро ондо cap заданд? Ба \,чй иллат дазо-
рон одамон ба ҳалокат расиданд?

Солҳои ҳаштодум сиёсати давлатдорй дар Иттидо-
ди Шӯравӣ сует шуда буд. Ба органҳои давлатй шах-
сони бемасъулият cap дароварданд. Садҳо ашхоси
беинсоф, дузд ва ҳаромкор ин гуна шахсони заифро
зуд печонда гирифтанд ва ба манфиати худ кор фар-
муданд. Дар ҷумҳурии мо ҳам аз ин заифии низоми
давлатдорй истифода бурда, А. Абдуллоҷонов барин-
до афзуданд.

Ман шоҳиди онам, ки А. Абдуллоҷонов бордо ваъ-
дадо додааст, ки чумдуриро «гул-гул мешукуфонад»,
аммо барои ин кор вақт лозим. Охир А. Абдуллоҷо-
нов ва А. Самадов як-ду рӯз нест, ки дар вазифадои
масъулиятнок кор мекунанд. Дар дар вазифаю ман-
сабе буданд, аз кори ондо чумдурй баракат наёфт.
Биёед андеша кунем, шахсоне, ки дар тӯли
солдои зиёд кори хайреро анчом надода-

анд, метавонанд дар оянда мардони накӯкору гамхори
халқ шаванд? Инро худо надонад бандааш намедонад.
Фақат дамин далел возеду равшан аст, ки А. Абдул-
лоҷонов ва А. Самадовро як қувваи манфиатҷӯ ба пеш
тела медидад. Зеро баробари аз сари қудрат рафтани
ондо ин кувва дам аз манфиат мадрум мешавад.

Саволе ба миён меояд: агар А. Абдуллоҷонов ва
ёронаш ходишманди аз бӯдрони иқтисодӣ бароварда-
ни чумдурй бошанд, дар ичрои ин амал кй пеши роди
ондоро гирифтааст? Мардамат, бо дили соф кор ку-
нанд! Талош барои вазифа ва мансаб чй маъно дорад?
Оё Абдуллоҷонов ва ёронаш намедонанд, ки талош
барои мансаб чумдурии моро ба ин варта оварда ра-
сонд.

Бояд инсоф кунем ва ғами халқи бечораро бихӯ-
рем. Дар рӯздое, ки мардуми хатлонзамин, нодиядои
тобеи чумдурй, Бадахшон ба мушкилидои сахт дучор

285
гардиданд, ба ҷои он кн ба онҳо кӯмак расонем, мо
боз талоши мансаб намуда, бӯи маҳалгароиро мехезо-
нем. Оё шахси оқил ҳамин корро мекунад?

Қаблан ишора кардем, ки дар тӯли солҳои зиёде
аксарняти кадрҳои роҳбари ҷумҳурӣ аз вилояти Ле-
нинобод буданд, аввал хешу баъд дарвеш гӯён ба
рушди иқтисодиёту фарҳанги ҷануби Тоҷикистон эъ-
тибори ҷиддӣ надоданд. Ин беэътиборй халқро норо-
зй кард. Вақти низоми давлатдорй заиф шуд, онҳо ба
майдон баромаданд. Наход воқеаҳои хунини моҳи фев-
рали соли 1990 ва соли 1992 ҳоло ҳам дарси ибрат
нашудаанд? Боз ба торҳои нозуки асаби халқ нохун
зада онҳоро намегузорем, ки ором меҳнат кунад.

Биёед ба ҷои ин мансабпарастиҳо мардона миёнро
баста ба хотири ободонии Тоҷикистон мубориза ба-
рем. Ин кор барои ҳар як фарзанди Тоҷикистон ҳам
фарз асту ҳам суннат.

«Ҳақро бигӯ, агарчӣ талх бошад» — гуфта меша-
вад дар яке аз ҳадисҳои пайғамбари ислом Муҳаммад
алайҳиссалом. Ин навиштаҳо мумкин ба гӯши баъзе
касон сахт расад, агар онон мардони оқил бошанд, са-
ри ҳар нуктааш меандешанд ва ноқисиҳоро ислоҳ ме-
кунанд, на ин ки кӯр-кӯрона мо хақ гӯён ба пеш зӯр
мезананд. Биёед, барои як кайк шуда пӯстинро оташ
назанем. Ҷумҳурй обод шавад, халқ некуаҳвол гар-
дад, ризқи ҳамаамон фаровон хоҳад шуд.

РӮ БА РӮ БО САНГАК

Дар ҷараёни муборизаҳои шадид банда борҳо бо
роҳбарои ҷабҳаи миллии Тоҷикистон вохӯрда, оид ба
таҳаввулоти сиёсии мамлакат баҳсу мунозираҳои зиё-
де карда будам. Ба ёдам мерасад он рӯзҳои хеле пур-
таҳлукае, ки мардуми Тодикистонро ба ду гуруҳи му-

286
J

қобили ҳамдигар ҷудо карда буданд. Ҳар як гурӯҳ
сарварони маънавии худро дошт ва бо майлу дархос-
ти хеш майдонбозӣ мекард.

Дар майдони «Озодӣ» Сайгак Сафаров, Рустами
Абдураҳим, Қурбоналй Мирзоалиев, хоҷй Ҳайдар Ша-
рифзода ва боз чанде дигарон сарвар буданд. Садои
мардум ҳамчун хори антиқа ба гӯш мерасид. Аз ду-
риҳо садои якмароми мардум «Нест бод козй, нест
бод қозй...» — баръало шунида мешуд. Собиқ актё-
ри театри мазҳакаю мусиқии ба номи Саидалӣ Вали-
зодаи вилояти Кӯлоб Абдураҳим Исмоилов гаштаю
баргашта аз минбари гирдиҳамой хитоб мекард:

Зинда бод Сафаралй Кенҷаев, Катании тоҷикон!!

Мардум «Зинда бод Сафаралй Кенҷаев!» — гӯён
сухани ӯро беисту беохир такрор мекард. Ман ба ан-
деша мерафтам ва дар ғаму андӯҳ мемондам. Оё ин
мардуми бечора медонанд, ки Сафаралй Кенҷаев кист?
Оё С. Кенҷаев то ин дам, ақаллан, барои як оилаи Хат-
лонзамин некие кардааст? Оё мардуми Хатлонзамин
медонанд, ки Сафаралй Кенҷаев холабачаи қозии чум-
дур хоҷӣ Акбар Тӯрачонзода аст ва зери як кӯрпа бо
ҳам калон шудаанд? Оё мардум меандешида бошад,
ки С. Кенҷаев ба Хатлониён вафо мекунад?

Дар ин муборизаи бемаънӣ чунин суолҳои беҷавоб
хеле ва хеле бисёр буданд. Дар миёни ровиёни май-
дони «Озодй» ба монанди Абдураҳим Исмоилов шах-
сони бисёре буданд, ки ба С. Қенҷаев таҳният мехон-
данд, аммо намефаҳмиданд, ки барои чй. Аммо Сан-
гак Сафаров, Рустами Абдураҳим эҳсос мекарданд,
ки ба ҷои чунин сифатҳои нодаркор ваҳдати мардуми
Хатлон бо дигар навоҳии чумҳурй авлотар аст. Ҳамин
рӯзҳо Сангак Сафаров баҳри муттаҳидии мардуми Хат-
лонзамин мекӯшид.

Охирҳои моҳи апрели соли 1992 моро ба бӯстонса-
ройи Шӯрои вазирон даъват карданд. Он рӯзҳо дар

287
бӯстонсарой силоҳбадастони ношинос бисёр буданд.

Дар толори асосии бинои рақами якуми бӯстонсарой
маро Сайгак Сафаров интизор буд. Ӯ паси мизе ни-
шаста бо корд себ пӯст мекард. Дасту панҷаҳои сер-
рагупайяш сарфи назар аз 62 солагй хеле пурқувват
ва чозибанок менамуданд. Дар ангуштони дасти чапаш
ду ангуштарини тилло буд. Мӯйҳои фатилаи мошуби-
ринҷи сараш ба ӯ симои нуроние мебахшиданд. Дад-
ре дуртар аз ӯ полковники Вазорати корҳои дохилии
Тоҷикистон Султон Қувватов менишаст.

Сайгак Сафаров кариб, ки сарашро набардошта
муддате маро аҳволпурсӣ кард. Сӯҳбати мо муддате
дар атрофи муносибатҳои кадрҳои роҳбарикунандаи
Кӯлоб тӯл кашид.

— Ман ҳайрони шумоям, — гуфт ӯ дар фароварди
сӯҳбат, — ҳама одамони боақлу босавод ҳисоб меша-
вед. Аммо ҳар кадоматон аробаи худро мекашед. Им-
рӯз мову шумо бояд яктану ҷон бошем. Аьа-р мо кӯло-
биҳо ба вақдат наоем, тамоми Точикистон ба вахдат
намеояд. ҲамчунинДагар мардуми вилояти Ленинобод
миени 'худ,ваҳдат накунад, мо ба ваҳдат омада наме-
тавонем. Аз ин рӯ, мехоҳам бо ҳамаи кадрҳоӣГрбЗрба-
рикунандаи ҷумҳурӣ, ки зодаи хатлонзаминанд, вохӯ-
рӣ кунам. Он*о бояд аз як гиребон cap бароранд...

Баъди ин вохӯрй ман ба андеша рафтам. Сангак
Сафаров, ки ^удро аз минбарҳо сирф бесавод эълон
мекард, мегуфт ки ҳамагй ду синфро хатм кардааст,
аз ҳама кадрҳои ба қавли худашон «рӯшанфикр» ан-
дешаҳои солимтар дошт. Кош роҳбарони ҷумҳурии мо,
ки аз кӯлобй буданашон солҳои дароз истифода бур-
да, дар аркони давлату ҳукумати ҷумҳурй вазифаҳои
равғанин гирифЛа, ба мардуми худ ҳеҷ хизмати боса-
зое накардаанд, як шингили хирадмандӣ ва босаво-
аии Сангак Сафаровро медоштанд...

Баъди чанд рӯз боз моро ба бӯстонсаройи Шӯрои

!88
Вазирони Тоҷикистон даъват карданд. Ин дафъа то-
лор серодам буд. Дар толор тамоми депутатҳои халқи
вилояти Кӯлоб ва кадрҳои роҳбарикунандаи ҷумҳурии
зодаи Хатлон бо раиси Девони вазирон Акбар Мир-
зоев ҳозир буданд.

Баъди нӯшидани як пиёлагӣ чой сӯҳбат дар атро-
фи муттаҳидии мардуми Кӯлоб рафт. Мяг.лиуят тшні.
ки тамоми кадрҳои рохбарикунандаи ҷумҳурию ноҳия-
хо. ки задай водии Қулооанд, оояд дар ин рузҳои дунД
вор муттаҳид гарданд ва бо ҳар роҳу восита о‘а мар-
думи Кѵлоб ёрию мадад кѵнанд. Алалхѵсѵо. маіідуми
Кӯлоб, ки 80 фоизаш ҷои кор надорад ва имрӯз ба
маводи хӯрокаю дигар ниёз дорад.

Сӯҳбат ин тариқ маҷро гирифт:

Иззатуллоҳ Ҳаёев: Ман алҳол бекорам-. Аммо мета-
вонам, ки бо шумо бошам ва дар ваҳдату ягонагии
мардум кӯмак кунам. Бояд тазаккур дод, ки бисёр кадр-
ҳои кӯлобӣ миёни ҳам ноиттифоқанд. Бисёриҳо дар
мурдаю зиндагии ҳамдигар нштирок намекунанд. Бу-
бинед, тамоми шаҳру навоҳии Кӯлоб дар пойтахт на-
моянда дорад. Як қатор вазифахои масъулиятнок во-
гузори онҳост. Ҳар кадоме метавонад, дар пешрафти
маҳал ва некуаҳволии мардуми Хатлонзамин ҳиссаи
арзанда гузорад. Аммо қувваҳое ёфт мешаванд, ки
кадрҳоро ба муқобили мардуми Кӯлоб гардонанд. Ал-
лакай ба як қатор кадрҳои роҳбарикунандаи Кӯлоб
тамғаи «оппозиция»-ро заданд. Дар асл ин кадрҳо бо
оппозиционерҳо ягон муносибате надоранд. Мақсади
иғвогарон, пеш аз ҳама он аст, ки кадрҳои болаёқати
Кӯлобро бо дастони худи кӯлобиҳо нест кунанд. Аммо
ҳар касе, ки имрӯз қувваю кудрате дорад, бояд онро
баҳри он равона созад, ки ин иғвогарй барҳам хурад.
Кадрҳои Қӯлоб бояд аз таҳдиду таъқиб эмин бошанд
ва танҳо барои манфиати ҷумҳурӣ хизмат кунанд.

Бобохон Маҳмадов: — Ман як чизро намефаҳмам.

19—674

28^
I

Чаро кѵлобихо бо мардѵми Помирѵ Каротегин муқо-
бил баромаданд? Онҳо ҳама мардуми кӯҳистонанд ва
якДюҳ, як тақдиру^ Кишат доранд7~М6 оояд ин~хаТОй
ҷидДиро ҳар чи зудтар ислоҳ кунем. Кӯлоб, Кароте-
гин ва Помир бояд миёни хам дӯсту бародар бошанд.
Ба гумони ман ҷонибдорони сеюм мо-кӯлобиҳоро бо
қаротегиниҳою помириҳо ҷанг меандозанд.

Аъламхон Аҳмадов: — Ман ҳам тарафдори онам,
ки минбаъд миёни мардуми кӯҳистон ноиттифоқие на-
шавад. Мо набояд минбаъд аз тамғаи тамоюлҳои маз-
ҳабӣ, балки аз ҷанбаи дӯстию одамгарй бо ҳам муно-
сибат кунем. Ҳамаи мо як душман дорем. Ин ҳам
бошад, касалй аст. Мо бояд пеш аз ҳама барон со-
лимгардонии инсон мубориза барем. Бинед, дар кол-
хозҳои ба н.оми Киров ва К. Маркси ноҳияи Восеъ
саросар мардум гирифтори силкасал шудааст. Ана,
ҷабҳаи муборизаҳои мо. Ҳама яктан шуда, дар ҳама
гӯшаю канори чумҳурй бояд касалиҳои сирояткунанда-
ро аз миён бардорем. Одамонро табобат кунем, то
наели ойнда солим бошад.

Акбар Мирзоев: — Ба наздикй селборонҳо, селҳои
соҳилшикан ба мардуми Кӯлоб зарару офатҳои зиёде
овард. Масалан, ман ҳамчун раиси Девони вазирон кӯ-
шиш кардам,- ки барои бартарафии оқибатҳои офати
табиат ба мардуми Кӯлоб даҳҳо миллион сӯм чудо
кунам. Ҳамчу^ин, ба маблағи зиёд кӯмаки башардӯс-
тона фиристодам. Кӯшиш кардам, ки сохтмони роҳи
охани Қӯрғонтеппаю Кӯлоб ва роҳи мошинагарди Кӯ-
лобу Помир ҳарчи бештар тезрнда шавад. Ман ме-
хоҳам миёни ин мардуми бечора дӯстӣ барқарор гар-
дад.

Абдулло Ҳабибов: — Иғвоангезон дар вилояти Кӯ-
лоб аллакай номи маро ба гандагй мегиранд. Як қа-
тор депутатҳои халк, ки аз вилояти кӯлобанд, маро
сиёҳ карда гуноҳу хатой дигаронро ба ман нисбат ме-

290
диҳанд. Халқи бечора, ки аз аъмоли мо чизе намедсн
над, бовар мекунад. Аммо ин тавр нестем. Ҳеҷ гоқ)
ман ба решай худам теша намезанам. Ман тамоми
умр ба мардуми Тоҷикистон хизмат кардаам. Ҳоло
ҳам омодаи онам, ки барои ба эътидол омадани мам-
лакат ҳисса гузорам, ҳатто ҳаёти худро гаравгон би-
монам.

Сангак Сафаров; — Вазъияти сиёсии Тоҷикистон
хеле бад аст. Агар мо боақлона ба ваҳдат наоем, пае
ин наздикиҳо оромии ҷумҳурӣ ғайриимкон аст. Пеш
аз ҳама қадрҳои Кӯлоб бояд ба Кӯлоб ёрӣ диҳанд,
зеро ин сарзамин таштд-н—ниобид исТ. ғоҳоарони
пеШини цумҳурй ҳар чи, ки сохтмони ко'рхона оуд, дар
'вилояти 'Лёншшбод сихтанд. Имрӯз бошадгмоыу мар^
дум и қаротегину ііомирро ҷанг меандозанд то охи-
рйн куДбаи хасИЯМойро хам ота"Ш занемѵ таги 'барфӯ
борон монем.

Сарфи назар аз ин, мо гуноҳи ҳамаро имрӯз ме-
бахшем. Ба гузашта салавот мегӯем. Зиндагиро аз
нав cap мекунем. Тдклиф мекунам, ки минбаъд сар-
дори хамаи кѵлобихои Душанбе Иззатуллоҳ Ҳаёев бо-
щдд. Аз ин пас чи масъалае ки мебарояд, ба воситаи
Ҳаёев ба мо расонед.

Ҳамин тарик, Сангак Сафаров тамоми роҳбароне-
ро, ки зодаи вилояти Кӯлоб буданд, ба ҳамдигарфаҳ-
мӣ ҳидоят кард.

Дар ин ҷамъомад полковник Султон Қувватов низ
иштирок дошт.

Баъди он ки ҷонибдорони майдонҳои «Озодӣ» ва
«Шаҳидон» парешон шуданд, ҷанги мардум cap шуд.
Ман оид ба ҳарбу зарб ва гуфтушунидҳои Сангак Са-
фаров ва қувваҳои мухолифин хабарҳои зиёде мешу-
нидам. Лаҳзае ҳам фаро расид, ки қувваҳои ҳукума-
тӣ вориди пойтахт гардиданд. Рӯзҳои маросими иди

291
наврӯз ҳам фаро расид. Ман бори дигар бо Сангак
Сафаров дар Ҳисор вохӯрдам.

Раиси кумиҷроияи ноҳияи Ҳисор Ҷамолиддин Ман-
суров, ман ва раиси «Тоҷикматлубот» Я. Мирзоевро
ба хонае меҳмон кард. Вақте ки мо вориди меҳмонхо-
на гардидем, он ҷо С. Сафаров, Ёқубҷон Салимов,
Саидамир Зуҳуров ва ёвари С. Сафаров Нуралӣ Шера-
лй ҳузур доштанд. Онҳо ҳама аз ҷой бархеста бо мо
вохӯрдй карданд. Дар ин ҷо мо муддате сӯҳбат кар-
да, сипас ба боғи фарҳангу фароғати маркази ноҳия
омадем. Маъракаи Наврӯзии соли 1993 ҳамзамон дар
варзишгоҳи нохияи Ҳисор мегузашт, ки дар он И. Ҳа-
ёев ва С. Кенҷаев иштирок доштанд. Аммо С. Сафа-
ров фақат дар маъракаи Наврӯзии боғи фарҳангу фа-
роғат иштирок карданро авлотар донист.

Ҳамин тариқ, мо ба боғ омадем. Дар назди кохи
фарҳанги ноҳия раиси кумиҷроияи Ҳисор Ҷ. Мансу-
ров мардумро бо иди Наврӯз муборакбодй карда оид
ба қаҳрамониҳои С. Сафаров, Еқубҷон Салимов ва
дигар фарзандони шуҷои ҷумҳурй суханҳои самимй
гуфт.

Еқубҷон Салимов аз боби носозгории миёни ҷаво-
нони ҷумҳурй, ба корхои ношоиста даст задани онҳо,
ғоратгарй, кушторхои беасос бо далелҳои зиёде ҳарф
зада, ҳамаро ба раҳму шафкат ва инсондӯстй даъват
кард.

Сангак Сафаров ва муфтӣ ҳазрати Фатҳуллохон
Шарифзода ҳам аз боби парешонии мардуми азиятка-
шидаи тоҷик сухан гуфта, халкро ба иттифоқию бун-
ёдкорй ҳидоят намуданд.

Лаҳзаи хайрухуш С. Сафаров иброз дошт, ки боз
ҳамин хел маърака дар Варзоб, Шӯрообод гузаронида
мешавад. Онҳо ҳатман бо чархбол бояд ба ин ноҳия-
ҳо раванд.

Саидамир Зуҳуров лаҳзаи рафтан ба гӯши ман

292
гуфт, ки ба наздикй С. Сафаров тамоми мардуми То-
ҷикистонро ба якдигарбахшй даъват мекунад. Яъне, ба
гузашта салавот... Зиёиёне, ки дар Душанбе зиндагй
мекунанд ва зодаи хатлонзаминанд, гуноҳе надоранд.
Онҳоро бояд таҳдиду таҳқир накунанд.

Бори охирин ман С. Сафаровро дар назди бинои
Шӯрои вазирон дидам. Авзояш хеле беҷо ва қаҳролуд
буд. Сарфи назар аз ин маро дида, вохӯрдй кард ва
бо қаҳру ғазаб ҷониби мошини сабукрави «Несан»-іг
ҷопонӣ, ки бештар онро саворй мекард, раҳсипор шуд.
Ҷонишини аввали раиси Шӯрои Олии Точикистон Аб-
дулмачид Достиев аз паси ӯ давида баромад, ки шояд,
ӯро таскин доданй буд. Қайд бояд кард, ки С. Сафа-
ров ба А. Достиев таваччухи зир.ітр дошт ва ба сухан-
ХШ1 у ҳамеша гӯш медод. Ам_мо он рӯз~Сангак Сафа-
ров хеле зиед дар ғазаб буд. У дарҳол ба мошинаш са-
вор туда рафт. Фардои ҳамон рӯз хабари шуме шу-
нидем, ки ҳам Сангак Сафаров ва хам Файзалй Саи-
дов кушта шудаанд.

29®
1

А Н Ҷ О М

Тафаккури олй худодод аст. Зиҳй подшоҳе, ки аз
імиёни мардум новобаста ба қабила ва нажод, тамою- і
ли мазҳабй тафаккури олиро ба нафъи халқу мамла-
кати худ истифода мебарад. Аммо мамлакате, ки ба
қабилаҳои мухталиф чудо шудааст ва мансабдори ман-
суби ин ё он кабила шахси ҳунарманди қабилаи ди-
гарро имконияти эҷоди озодона намедиҳад, ба таври
ҳамешагй касод ва хонасалот аст. Зимнан, фарҳангу
хунар, иқтисоду иҷтимоиёти ин мамлакат ҳамеша пеш-
рав нест. Бо таассуф мегӯям, ки Тоҷикистон ба ҳамин
дарди харина гирифтор шудааст.

Хонандаи^арчманд, ман оид ба фароварди бобҳои
ин китоб бояд бигӯям, ки хама дарду андешаҳои худ-
ро дар ин навиштаҷот иброз накардаам. Балки ба сиё-
сати давру э&монҳои гуногуни Тоҷикистон аз нуқтаи
назари худ баҳо додаам. Чи^тавре ки дар боло кайд
шуд, худо ба ҳар маҳал аз рӯи меъёр тафаккури олй ^

медиҳад. Аммо ин зумраи одамони кобил чи тавр ис-
тифода мешаванд, ба фаросати давлатдорони ин ё он
мамлакат вобаста аст. Дар Тоҷикистон ба ашхоси ҳу-
яарманд, алалхусус, ба Ікудаіконе ки тафакку.рашол
равнақ дошт, на дар ҳама манотиқ аҳамияти ҷиддй
дода мешуд. Системаи таълим як буд, аммо шароиту

1294
имконияти тадрис гуногун. Махсусан, дар мактабҳо»
маълумоти миёнаи кӯҳистони точик оддитарин шарой-
ти машғулият набуд ва ҳоло ҳам нест. Дар навбатв
худ дар аснои дохилшавй ба мактабхои олй аз ҳама
баробар имтиҳон мегирифтанд ва бештар ҷавонону
духтарони кӯхистони ҷумҳурй имтиҳони кабул супо-
рида наметавонистанд. Зимнан онҳо аз ҷараёни ҳаётв
маданй дур мемонданд. Дар ин миён онҳое буданд, к к
дар оянда олим, шоир ва донишманди бузург мешу-
данд. Вақте ки чунин чавонон аз ҷараёни ҷомеа дур>
мемонданд, тафаккури олии худро ба дигар тараф та-
моюл медоданд. Дуздӣ, ғоратгарй, авбошй авҷ меги-
рифт. Онҳо роҳҳои беминнат ба даст овардани нули
муфтро ҷустучӯ мекарданд ва ба зудй меёфтанд, зеро»
зеҳнашон тез буд.

Дар навбати худ роҳбарони маҳалгарои мо ба ив
омол аҳамияти ҷиддй намедоданд. Онҳо дар ҳар як
даҳсола як маротиб ба муқобили чунин ашхоси ма-
ҳалҳои чануб ҳучум мекарданд, ки ин аъмол ба истилох,
«чистка» номида мешуд.

Дар вилояти Кӯлоб аввалин «чистка» соли 1921 гу-\
заронида шуд, кй бо дастони бо ном фаъолони ин ди-
ёр — русхо онро тез амалй карданд. Дар миёни сол-
ҳои 1921 то 1930 даҳҳо ҳазор равшанфикрон, донан-
дагони илму хатти ниёгон ва шоирону мутафаккирони
водии Кӯлоб салладор, яъне мулло гӯён нобуд карда
шуданд.

Аз соли 1932 то 1940 боз ҳамин қадар одамон ба- Л
дарға ва нобуд карда шуданд. Солҳои 1941 то 19513 1
бошад, боз як теъдоди хеле зиёди сокинони хирадман- /
ди ин сарзамин бо ҳар баҳона ба катл расонда, кис-
мати дигарашон маҳбус карда шуданд.

Шоир ва мутафаккири кӯлобй Сомеъ Одиназода
мегӯяд; «Ман солҳои бистум дар маҳфили адибони
Кӯлоб иштирок мекардам. Мо ҳар бегоҳ дар утоқи шо-

295^
•жр Мирзолатиф ҷамъ меомадем ва шеърхонй мекар-
дем. Дар муддати ду шабонарӯз ману Мирзолатиф бан-
дии милиса шудем ва 25 соли ҳаёти худро дар бадар-
та гузаронидем. Гуноҳамон Бедилхонй буд...»

Баъдан вақте ки директори идораи савдои шаҳри
Кӯлоб Раззоқ Абдураҳмонов ба даст афтид, бо ӯ беш
аз панҷоҳ нафар ҷавонмардони Кӯлобро дастгир кар-
да, бо ҳар баҳона ба маҳбас андохтанд. Ҳамин миқ-
дор одамон баъди ба даст афтидани директори идо»
-раи истеҳсоли гӯшт Бобохон Давлатов радди маъра-
жа карда шуданд.

«Чистка»-и аз ҳама калонтарин дар Кӯлоб баъди
данозаи домуллои Санги Кулӯла рух дод. Барой он
I ки мардум дар ҷанозаи домулло иштирок карда буд,
бештар аз 200 нафар коммунистон аз сафи ҳизб рон-
да шуданд. Ҳамчунин, вақте ки котиби аввали ку-
митаи вилоятии ҳизби коммунисти Кӯлоб Салоҳид-
дин Ҳасанов дуздию мансабфурӯшй карда ба даст аф-
тод, беш, аз 50 нафар беҳтарин кадрҳои роҳбарику-
нандаи Кӯлобро беобрӯ карда, муддатҳои дароз дар
жаҳбасҳои Маскав ва Тоҷикистон хобонданд.

Тасаввур кунед, дар тӯли чил-панҷоҳ сол чи қадар
жадрҳои беҳтарини Кӯлоб саркӯб карда, нобуд шу-
данд. Ин сарзамини қаҳрамонхез аст, ки имрӯзҳо боз
кадрҳои ро^арикунанда дорад. Баъди чунин муноси-
бат кй мегӯяд, ки роҳбарони пешини Тоҷикистон хуб
роҳбарй кардаанд, ё худ бегуноҳанд? Бояд мурофиаи
дудие барпо кард, то ки баъди маргашон ҳам бошад,
шуноҳи авфнопазирашонро исбот намоянд ва дар саф-
даи таърих сабт шавад.

Умуман дар арсаи таърих гуноҳи роҳбарони пе-
шин, ки ҷануби Тоҷикистонро тамоман сарзамини бе-
тона мешумориданд ва маҳв кардан мехостанд, бисер
аст. Се маротиба бардам додан ва боз аз нав барка-
рор кардани вилояти Кӯлоб низ аз ҷумлаи чунин гу-

S96
ноҳҳост. Дар ин амалиёти авфнопазир садҳо милли-
ард сӯми халқу давлат барбод рафтааст. Мақсад якто
буд. Имконият надиҳем, ки Кӯлобу Қаротегин ва Ба-
дахшон равнақ ёбад. Мардуми ин маҳалҳо бояд ҳа-
меша ғулом бошанд ва маданияташон инкишоф наё-
бад. Ман аз хонандаи мӯҳтарам маъзарат мепурсам,
агар дар куҷое аз рӯи эҳсосот муҳокимаронй карда
бошам. Аммо он чи гуфтам, боз бори дигар таъкид
мекунам, ки ин ҳама дидаю шунида ва мушоҳидаҳои
мананд. Ман асли воқеаро ҳамин тавр фаҳмидаам.
Дар манотиқи кӯҳистон вуҷуд надоштани ягон кор-
хонаи аҳамияти умумиитифоқй худ исботи ҳамаи гуф-
таҳои мананд.

Ҳоло мегӯянд, ки чаро роҳи оҳани Кӯлобу Қӯрғон-
теппа дар тӯли сй сол бунёд наёфт. Роҳбарони ҷум-
ҳурӣ ҳамеша ба Маскав мегуфтанд, ки дар ҷануби
Тоҷикистон ягон корхонаи калон сохтан мумкин нест,
зеро роҳи оҳан надорад. Агар роҳи оҳан месохтанд
пае қисмати зиёди корхонаҳоро на дар Шимол, балки-
дар Ҷануб ҳам бояд месохтанд, ки ин ба манфиати
маҳалгароён набуд. Аз ин рӯ, роҳбарони чумҳурй дар
ҳама давру замон манфиатдори сохтмони роҳи оҳани
Кӯлобу Қӯрғонтеппа набуданд. Ягона корхонае, ки
дар шаҳри Кӯлоб сохтанй шуданд, ин заводи аккуму-
ляторбарорӣ буд. Роҳбарони маҳалгаро пешакӣ ҷои
онро хеле санҷидаю фаҳмида, баъд иҷозати сохтан
доданд. Халқ ғавғо бардошт. Чаро? Барой он ки дар
дараи Шакарбаланд сохтмони ҳатто корхонаи хурді
мумкин нест. Якум, тамоми захираҳои оби табиии во-
дии Кӯлоб аз зери замини ҳамин дара мегузарад. Дув-
вум, шамоли Техрай, ки то Данғараю Гумсӯ чарх за-
да ба ҷануби Афғонистон тамоюл мегирад, аз нои ҳа-
мин дара мегузарад. Агар завод дар ҳамин ҷо сохта
мешуд, пас тамоми мардуми водии Кӯлоб ва як қис-
мати Афғонистон ба касалиҳои табобатнашаванда ду-

29Г
<чор мегардид. Шояд хонандаи гиромй пурсон ша-
вад, ки роҳбарон ин аҳволро намефаҳмиданд? Ҷавоб
медиҳам. Санҷишҳои зиёде, ки дар ин мавзеъ гуза-
ронида шуда буданд, наход ягон маротиб мутахассисе
сари ин масъалаҳо андеша накарда бошад? Кардаанд.
Аммо ба мақсад набудаанд...

Акнун равшан аст, ки ҳамаи дардҳоро дар як ки-
тоб арз карда намешавад. Мо ин ҷо рӯи матолиби ум-
дае, ки сабаби таркиши маънавии ҷомеа шудаанд,
бештар ҳарф задем ва омилҳоеро хотиррасон месозем.
ки таркишҳои ояндаро пешгирй намоянд.

Аввалан, Тоҷикистон як порча аст, ҳар дарде ба ягон
узви он афтад, дигар узвҳояшро қарор намемонад.
Роҳбарони давлату ҳукумати ҷумҳурй бояд ин нукта-
ро ба эътибор бигиранд, ба хар як ваҷаби он ба чаш-
ми нек, дили соф, бингаранд. Дар пеши назари онҳо
минтақаи «худй» ва «угай» бояд набошад.

Мо дар марҳалаи хеле ҳасоси таърихй қарор до-
рем, ки қисмати ояндаи кишвар ва халқи тоҷик ба
дӯшамон афтодааст. Ва аз ҳамин вартаи ҳалокат си-
ҳату саломат баромадани халқамон бароямон ҳам фарз
асту ҳам суннат.

Бубинед, носозиҳо ба он оварда расонд, ки дар ҳар
марҳалаи таърихӣ халқи тоҷик ба ивази он ки мус-
тақил, иттифоқ ва муттаҳид шавад, бо сабаби кашма-
кашиҳои дохи^и, кӯтоҳандешии роҳбарони манотиқу
сарони ақвому қабоил ба парокандагӣ рӯ овард. Хо-
ки он танг шуду халқаш ба дигар кишварҳо ҳиҷрат
яамуд.

Дур намеравем, ба гузаштаи наздики таърих ме-
нигарем. Дар нимаи дуюми асри нуздаҳ, вақте Русия
Осиёи Миёнаро1 истило кард, аз ҳама бештар халқи
гоҷик чабру ситам дид. Ҷангҳои шадид дар шаҳрҳои
гоҷикнишин рух доданд. Дар ин ҷо танҳо забти Шахр-
аи Хуҷанду Ӯротеппаро ёдовар шудан кифоя аст.

‘98
Ҳазорон хонаводаи тоҷик маҷбуран ба кишварҳои хо-
риҷа муҳоҷират карданд.

Ҳамин вазъият дар солҳои Инқилоби Бухоро боз
такрор шуд. Пас аз пароканда шудани Иттиҳоди Шӯ-
равӣ мо аз гузашта сабақ нагирифта, бо дасти худ ба
сари халқи хеш балоҳо овардем. Парешон шудем, бо
ҳам ноиттифоқ гаштем, ба маҳали дигар ба чашми
ало нигаристем. Касе нагуфт, ки: «Эй мардум, ин кори
шумо оқибати бад меорад!» Агар аз сатҳи поёнй баъ-
зеҳо гуфта бошанд ҳам ба гӯшамон нарасид. Оқибат
натиҷаи талхашро чашидем. Дигар ҷумҳуриҳо иқти-
содиёташонро /рушду таҳаввул медиҳанд, мо бошем
харобиҳои ҷанги дохилиамонро барқарор мекунем.

Акнун ки ҳукумати қонунии Тоҷикистон сари қуд-
рат аст, бояд аз рӯи ақлу хирад рафтор намоем, са-
бабҳои навоқиси ҷомеаро омӯхта, ба хотири ваҳдатш
миллй мубориза барем.

Таҳлили воқеаҳо нишон медиҳанд, ки аз ҳама му-
ҳим масъалаи кадрҳоот. Мо ин китобро бесабаб аз
сиёсати кадрҳо оғоз накардем. Сиёсати кадрҳо ба масъ-
алаҳои миллй, ақвому қабоил вобаста аст. То ин масъ-
ала дуруст ҳал нашавад, ба рушди иқтисодиёту ма-
даният умед бастан номумкин асту бас. Хонаи моро ба
ғайр аз мо каси дигаре обод намекунад. Даҳҳо кадр-
ҳои баландихтисосро мо аз собиқ ҷумҳуриҳои Иттиҳо-
ди Шӯравӣ ба Тоҷикистон оварда будем, аммо онҳо*
дар рӯзҳои душвор моро тарк гуфтанд.

Ман зидди он нестам, ки кадри лаёқатманди як мин-
тақа дар минтақаи дигар кор накунад, зидди онам ки
кадри лаёқатманди як минтақаро дар минтакаи ди-
гар вазифа дода, ба ҳамин восита кадрҳои шоистаи он-
ҷоро дар қафас андозем. Аз халқ ҳеҷ чиз пинҳон на-
мемонад, барги дарахт ҷунбад ҳам сабабашро халқ
медонад. Ҳар қадаре, ки мо ҳиллаю найранги худа-
-монро пинҳон надорем, он кадри хостаамонро дар ли-
босҳои зарбофт напечонем, дар охири охирон сир фош
мешавад ва он кадре, ки гули сабад карда ба он ҷо
-бурда будем, шарманда ва худамон беобрӯ мешавем.
Бо халқ ошкоро бояд сухан гуфт. Аз ин рӯ, ба роҳ-
барони ҷумҳурӣ зарур аст, ки пеши ана ҳамин гуна
дилхунукиҳо ва норизоиҳоро гиранд. Бо амру сиёсат
не, бо ақлу хирад, бо кордонию меҳрубонӣ.

Масъалаи дигари дарднок ба як чашм нигаристан
ба ободии ҳама манотиқи ҷумҳурй аст. Ин матлаб
ҳам ба масъалаи кадрҳо иртибот дорад. Борҳо гуф-
таем ва боз такрор мекунем, ки роҳбарони собиқи ҷум-
ҳурӣ ба ободии Тоҷикистони ҷанубй кам диққат до-
даанд. Аз ин рӯ дар ин манотиқ пешрафти синфи кор-
гар ва деҳқони рушду камолёфта заиф ба назар ме-
^расад. Агар дар шаҳру ноҳияҳои ҷануби Тоҷикистон
корхонаҳои коркарди ашёи хом, заводу фабрикаҳо би-
созем, деҳқонони онро аз техника ва воситаҳои ҳози-
разамони кишоварзӣ таъмин намоем, аминам, ки дар
як муддати кӯтоҳ натиҷақои дилхоҳ ба даст меорем.

Дар ҳар манотиқе, ки обу ҳаво, замин ва қувваи
корй ҳаст, он манотиқ аз нигоҳи иқтисодй ва кишо-
варзй зараровар намешавад. Агар зиндагии мардуми
он беҳбудӣ наёбад, иллат дар роҳбарию кордонии мост.
Хусусан дар .манотиқи ҷанубии Тоҷикистон, ки дар ин
ҷо маъданҳо* зеризаминй фаровонанд, чангалҳои ға-
нӣ дорад, қариб тамоми сол рӯзҳояш офтобй аст. Аз
замин ду-се ва ҳатто дар водии Вахш ва Шаҳртӯс со-
ле аз замин чор ҳосил ҷамъ овардан мумкин асj.

Сарварони давлату ҳукумати Тоҷикистон дар ҳалли
кулли ин масъалаҳо бояд саҳлангорй накунанд. Нақ-
шаҳои рушди иқтисодию мадании Тоҷикистони ҷану-
биро бикашанд, суботкорона ҳалли онро ба роҳ мо-
нанд, то халқ бифаҳмад, ки дар ҳаққи он ғамхорие
мешавад, ба кору бор дилгармие пайдо кунад. Ва-

"300
гарна аз дардҳо боз дарди азиме бармехезад, таркиши
наве ба миён меояд, ки он аз таркишҳои гузашта
хавфнок хоҳад буд.

Ё худ, дар анҷоми сухан ҳаминро гуфтаниам, ки
хонавдаи гиромӣ ва зирак сабабҳои cap задани фоҷиа
ва рехтани хуни бегуноҳҳонро аз ин китоб эҳсос на-
муд. Албатта дар таърих халқи тоҷик фоҷиаҳои бис-
ёреро аз cap гузарондааст ва ин фалокатро ҳам сипарй
кард. Ҷаҳон ба заковат, фаҳмиш, імаданият ва фар-
ҳанги мо дар гузашта офарин хондааст. Имрӯзҳо ба
ҳар кишваре сафар накунем, ба ҳар касе рӯ ба рӯ на-
шавем, мепурсанд: чаро ин ҳодисаҳои мудҳиш рух до-
данд? Ҷавобҳо ба ин савол гуногунанд. Аммо ҷавоби
асосӣ дар он аст, ки ҳамаи фалокатҳо аз ноиттифоқии
мо cap задаанд. Дастаи худком, мансабталош, ҷоҳпа-
раст, маҳалгароён, ҷӯрабозон халқи бечораро ба сӯи
чдҳолат кашиданд ва дар ин ҷаҳанам худ сӯхтанду ди-
гар бегуноҳҳонро ҳам сӯзонданд.

Ин воқеаҳои мӯдҳиш, ки халқи моро овораю бехо-
нумон сохт, бояд дар оянда барои ҳар якеамон дарси
ибрат шавад. Бо ҳам муттаҳид шавем, нагузорем, ки
душманҳо, нокасҳо сафи моро рахна кунанд. «Аввал
андеша, баъд гуфтор» гуфтаанд, ё ин ки «Ҳафт бор
чен куну як бор бибӯр». Ин ҳикматҳо аз сиришти хал-
қи мо cap задаанд. Бояд аҷала накунем, дар ҳар амал
эҳтиёткор бошем, аз паси ҳар гуна балвогарон, ҷоҳпа-
растон наравем. Дӯсту душманро бишносем, хубу бад-
ро фарқ кунем.

Аминам, ки халқи тоҷик ҳамаи мушкилиҳоро паси
cap карда, дар масири таърих ҷою мақоми хешро меё-
бад. Чуноне ки Мавлавии Румй гуфтааст:

Торикии ғам тамом бархост,

Чун шамъ дар ин миён ниҳодӣ.

Андешаю ғам чи пой дорад,

Бо он қадаҳи вафо ки додй.

301
Хулласи калом боварй дорам, ки мо рӯз ба рӯз якди-
гарро хубтар мефаҳмем. Мушкилиҳо рафъ мешаванд,
мулкамон обод хоҳад шуд. Бо ҳамин нияти нек китоби
худро анҷом мебахшам, аз худованди мутаъол умед
дорам, ки ба мардуми мо тавфиқ ва қудрати дӯстню ра-
фоқат, хоҳиши меҳнати ҳалол карданро мебахшад.
МУНДАРИҶА

Аввалсухан ................................ .

Аз Некушоев то Ҷаббор Расулов .......

Аз мавқеи котиби якум..................................

Сохти давлатдории Қаҳҳор Маҳкамов......................

Тороҷ..................................................

Сарманшаи таркиш.......................................

Аввалин гирдиҳамой ....................................

Хиёнат ба ҳизби коммунист..............................

Назаршоев пушаймон шуд.................................

Оғози марҳилаи хунин ..................................

Хатоии Сафаралӣ Кенҷаев................................

Ихтилофи роҳбарон .....................................

Як халқу ду майдон ....................................

Истеъфои зӯракй........................................

«Наҳанги ҷумҳурй»

«Дузди калон» — сарвазири мамлакат.....................

Боз як хиёнат .........................................

Ҷаласа дар Хучанд......................................

Давоми қиссаи «Наҳанги чумҳурӣ»........................

Рӯ ба рӯ бо Сангак.....................................

Анчом....................................... . . . .

5

18

24

29

49

52

66

123

135

142

151

159

164

169

181

188

195

209

236

286

294
Ҳикматулло Насриддинов
ВЗРЫВ

(на таджикском языке)

Муҳаррири ороиш А. Шарофов.
Муҳаррири техники Л. Петрова.

I

Ба ыатбаа 17.04.95, супурда шуд. Ба чопаш 10.07.95, нмзо
шуд. Формата 70X108 1.32. Когази типографа. Гарниту-
рааш адабй. Чопи барчасата. Чузъв чопвв шартЯ 13,3. Чузъв
рангав шартй 20,0. Чузъв нашрвю ҳисобй 16,5. Адади нашр
15.000. Супоришв 674. Нархаш шартномавй.

ш. Душанбе, нашриёти «Афсона», кӯчаи Н. Қаробоев, 63.

Матбааи аввалини Вазорати фарҳанг ва иттилооти
Ҷумҳурив Тоҷикнстон. 734025, ш. Душанбе кӯчав Рӯдакӣ, 37.