Меъмори истиқлоли Тоҷикистон Architect of Tajikistan's Independence

Transcription

МЕЪМОРИ

истиқлоли

тоҷикистон

Душанбе-2010
ББК 84 Тоҷик 75+72.3
Т-54

Тахиякунандагон аз журналиста шинохта Насибҷон
Амонӣ - дӯст, пайрав ва шогирди устод Тоҳири
Абдуҷаббор барои ёриаш дар чопи китоб изҳори сипос
мекунанд

Таҳця ва таҳрир аз
Аҳмадшоҳи Комилзода

Меъмори истиқлоли Тоҷикистон

(Мақола, шеър, ёднома ва таҳлилнома дар

бораи Тоҳири Абдуцаббор ва аз Тоҳири Абдуҷаббор)

Нашри «_______», шаҳри Душанбе, 2010, 510 саҳифа.

Хонандаи гиромй, китобе, ки дар даст дорӣ, маҷмӯаест,
аз навиштаҳои донишмандон ва журналистони шинохтаи
кишвар аз рӯзгор ва пайкори шахсияти ыубориз ва дониш-
манду маорифпарвари машҳур Тоҳири Абдуцаббор, ки ба
ҳангоми беморй ва даргузашти ин абармарди Тоҷикистон
бунёдгузори эҳёи истиқлол ва мақоми расмии забони форсим
тоҷикй дар замони нав ба табъ расидааст. Хамчунин дар ин
маҷмӯа чанде аз навиштаҳои ин донишманд барои нахустин
бор дар шакли маҷмӯа ба дам оварда шудааст.

© Меъмори истиқлоли Тоҷикистон, 2010
ПЕШГУФТОР

Зи деги пӯхтигон н-ояд садов,

Хурӯш аз мардумони хом хезад.
Бисӯзем марги одамро зи ҳастӣ,
Сарогози ман аз анцом хезад.

Ҳангоме ки дар хиёбонҳои сарсабзу сояпӯши Душанбе бофароғат
кадам мезанем, аз файзи истиқлоли кишвар, аз озодии нисбие, ки
насиби ин миллати дафокашида шудааст, саодатмандона шукр
мегӯем. Чунки ҳамагӣ 19-20 сол пеш дар ҳамин хиёбонҳо, балки дар
саросари ин сарзамин, ки Тоҷикистон ном дорад, номи истиқлол
вуҷуд надошт, кишвар пур аз мардумони бегона буд ва зимоми хуку-
матдорй дар дасти онҳо буд ва аммо мардуми таҳҷоӣ неъмати бузу-
рги Исиқлолро эҳсос намекарданд. Бештарини мардумро ба шевае
тарбия карда буданд, ки худ ба истикдол душманй меварзиданд,
воқеан бозмондагони ин табақа ҳанӯз ҳам дар ҷомеаи мо ба cap
мебаранд.

Аммо мардоне буданд, ки хеле барвақт ормони истиклолро ба
cap мепарварданд ва барои расидан ба ин армони бузург тарҳҳое
мекашиданд. Ҳамин тоифаи рӯшанзамиру асилзода бо фаро раси-
дани фурсати муносиб аз истиқлолу озодй садо баланд мекарданд.
Аммо дар ин миён устоди арҷманди мардуми озодихоҳу истиқлол-
талаб Тоҳири Абдуҷаббор гоҳе танҳо ба танҳо бо гурӯҳҳои қудрат-
манду мансабдор, ҷоҳталабу худфурӯхта, ки бештаринашон зимоми
кудрати ин миллатро ба даст доштанду аммо бар хилофи озодиву
ормони мардуми кишвар амал мекарданд, мубориза кардааст ва ҳа-
меша аз зимомдорони давр таҳқиру тавҳин, сарзанишу маломат ва
бадбиниву хусумат дидааст. Мо бояд ба ин қарина тан бидиҳем, ки
дар кишваре чун Тоҷикистон, ки бештарини мақомдорону мансаб-
доронаш тобеъу фармонбардори бегонаҳоянд, як марди огоҳу мубо-
риз ва қотеъу сарсахт дар ҷодаи муборизаи истиқлолхоҳй ҳатман
ба ин ҳолат гирифтор мешавад. Вагарна шахсияте чун Тоҳири Абду-
ҷаббор дар кишварҳое ба мисли Гурҷистону Арманистон ё кишвар-
ҳои дигар ҳатман ба пояи қаҳрамони миллй нишонда мешуд.

Онҳое, ки имрӯз бовиқор такя ба курсии истиқлоли Ватан задаву
лофи истиқлолхоҳӣ мезананд, дар гузаштаи на чандон дур - 18-19
сол пеш ҳамагӣ саросар ба Тоҳири Абдубор барои муборизаи истиқ-
лолхоҳиаш душманй меварзиданд. Чаро ки инҳо он замон ва имрӯз
ҳам парвои истиқлол надоранд. Инҳо танҳо як Худо ва як қибла
доранд - онро аълоҳазрат мансаб мехонанд. Вагарна ҳамаи онҳо
медонанд, ки муаллифи Эъломияи истиқлолияти Тоҷикистон Тоҳири
Абдуҷаббор аст.

3
Устод Тоҳири Абдуҷаббор дар налу станҷумани
ЧМТ - Созмони Растохез, соли 1989.

Акнун ки ба вдр сурат Тоҷикистони азиз ба истиқлоли нисби раси-
дааст ҳангоми эҷоди як ҳукумат ва давлати тавонманд ва ҷомеи ме-
«лати бох^ну ЭЧОЯКОР фаро расидааст. Холо зимоми ин кор
то тое 6а ласти давлатмардок ва мардуми рӯшаификр act, агар онто
™ и„ чабха томхои арзишманде мегузоранд, ба манфиати миллат ва
™™Р асг Дар акси тол, номашонро 6а некй сд нахоханд хард Ин
масъулияти таърих аст, ки дар оянда хукми худашро хохад баровард.

Ҷойи афсӯс аст, ки дар ин кантом устоди ;взнии1маалу|ютт Томр..
Абдуҷаббор ин дунёи пуршарру бебақоро падруд гуфт. Дар коде к
тавонист боз ҳам бо андешаҳои хеле арзишманду кордеҳаш ба ин раванди

тозаи эҷоди Тоҷикистони нав хидмат кунад.

Аслан ҳадафи дӯсгони устод Тоҳир - аз хориҷ ба дохили кишвар овар-
даниТисГфода аз донишу маърифати беназираш ба манфиати кишвар
ва наели ҷавони тоҷик будааст. Мо шоҳид ҳастем, ки ҳатто дар як уд
дати кӯтоҳ андешахои арзишманди ин ҷомеашиноси беназир дар миени
мардум ва хагго сиёсатмардони кишварамон паирав паидо каРда Д
чанде аз онҳо ба барномахои мукаммали ҳукумат табдил шуданд. Қои-
",нё хамин будааст - донишманде мегӯяд, мақомдоре онро аз номи
Z амалй мекунм. Вале дар кар сурат ин раванд 6а манфиати миллату

“ ки дар даст доред, порахое аз андешахои мардуми ватан-

ДУСТУ огох бедордилу асилзодаи ин миллатанд, ки дар ҳар лаҳзае дар
иртибот ба устод Тоҳири Абдуҷаббор баён шудаанд. Ҳамчунин дар ин
китоб чанде аз мақолаву навиштаҳои ӯ гирд омадаанд, ки пур аз маъ-
рифат дониш ва биниши хос ва роҳҳои бурунрафт аз мушкилот аз Зовияи
Тохири Абдуҷаббор ба маърази ин ҷомеа вогузор шудаанд.

----ид ■■■■■■■ а к ■ г*»&ЯШШ-Х.а.

4
эъломия

ДАР БОРАИ ИСТИҚПОЛИЯТИ ҶУМҲУРИИ
ШУРАВИИ СУСИЁЛИСТИИ ТОҶИКИСТОН

Шурой олии ҶШС Тоҷикистон мутобиқ ба иродаи халқи Тоҷикис-
итон, аҳкоми нормаҳои ҳуқуқии байналмилалӣ, арзишҳои умумиинсонӣ,
принсипҳои демократия ва ҳаққи худмуайянкунии миллатҳо, ба мақ-
сади эҷоди давлати демократии ҳуқуқбунёд, таъмин намудани озодию
комилҳуқуқи халқи тоҷик, ҳар фарди ҷомеа ва эҷоди заминаи мусоид
барои пешрафту тараққии Тоҷикистон ба намояндагӣ аз ҳамаи соки-
нони ҷумҳурӣ эълон менамояд:

1. Ҷумҳурии Шӯравии Сусиёлистии Тоҷикистон давлати мустақил
ва соҳибихтиёр мебошад.

2. Сарзамини ҶШС Тоҷикистон ва ҳудудҳои он дахлнопазир ва ғайри
қобили тақсим буда, бидуни иродаи халқ наметавонад тағйир дода
шавад.

3. Тамоми сарзамини Тоҷикистон, фазой ҳавоию сарватҳои табиии
он ба шумули замин, об, ҷангалҳо, конҳо ва ғайра, ҳамаи корхонаҳо,
муассисаҳо, идораҳо, банкҳо ва инфраструктураи иқтисодию иҷтимоии
дар қаламрави Тоҷикистон воқеъшуда моликияти Ҷумҳурии Тоҷикис-
тон мебошад. Истифодаи сарватҳои табиӣ ва фаъолияти корхонаҳою
муассисоти ҷумҳурӣ танҳо мутобиқи қонунҳои Тоҷикистон сурат меги-
рад.

ҶШС Тоҷикистон дар моликияти умумииттиҳодӣ саҳми худро гузош-
тааст ва ҳақ дорад, ки аз он моликият, аз ҷумла аз хазинаҳои алмосу
тилло ва захираи пулӣ (валютаи) хориҷии ИҶШС ҳиссаи худро дарёфт
намояд.

5
ҶШС Тоҷикистон ҳамаи шаклҳои моликиятро таҳти ҳимоя қарор
дода, баробарҳуқуқӣ ва рушди озодонаи онҳоро таъмин менамояд.

4. ҶШС Тоҷикистон бонки миллӣ ва силсилаи бонкҳои ихтисосиро
таъсис намуда, мустақилона сиёсати андоз, қарз, нарху наво ва гумру-
кии худро танзим ва амалӣ месозад ва ҳам, агар лозим шавад, воҳиди
пулии худро ҷорӣ менамояд.

Муассисаи олие, ки танзими системам моли ва қарзро ба ухда дорад,
Бонки миллим ҷумҳурӣ мебошад, ки он танҳо ба Шӯрои Олии Тоҷикистон
тобеъ аст. ҶШС Тоҷикистон ҳамчунон дар ташкил ва истифодаи буҷети
худ комилан мустақил аст. Зимнан ташаккулёбии буҷетҳои маҳалли
ва давлатии Тоҷикистон «аз поин ба боло» сурат мегирад, яъне ҳамаи
корхонаҳо ва муассисот як қисми даромади худро ба буҷети ҳамон
маҳале месупоранд, ки дар он ҷо воқеъ шудаанд.

5. Давлати ҶШС Тоҷикистон сиёсати дохилӣ ва хориҷии худро муста-
қилона тартиб, танзим ва амалӣ менамояд, дар интихоби шеваи зин-
дагӣ, рохҳои тараққиёти иқтисодию иҷтимоӣ ва фарҳангии хеш, дар
танзими муносибат ва робитаҳои байналмилалӣ комилан соҳибихтиёр
мебошад.

6. ҶШС Тоҷикистон асноди муътабари ҳуқуқи байналмилалиро, ки
муттакӣ бар арзишҳои волои умумиибашарӣ мебошанд, тайид ва
эҳтиром намуда, қонунҳои худро бар асоси онҳо бо дар назардошти
ирода ва манофеи халқ танзим месозад.

7. Қонунҳои Тоҷикистон дар саросари қаламрави ҷумҳури нофиз
мегардад ва барои ҳамаи сокинони он ҳатмӣ мебошад. Қавонин ва
қарорҳои Иттиҳоди Шӯравӣ танҳо баъд аз тавассути Шӯрои Олии Тоҷи-
кистон тасдиқ шуданашон, дар ҷумҳурӣ нофиз мегарданд.

8. ҶШС Тоҷикистон муносибати сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳанги ва ҳам-
кориҳои илмию техникии худро бо ҷумҳуриҳои иттиҳоди ва дигар дав-
латҳои ҷаҳон бар асоси муоҳоидаҳо ва созишномаҳои дуҷониба ва
бисёрҷониба, ки бар асоси принсипҳои баробарҳуқуқӣ, эҳтироми мута-
қобила ва адами мудохила ба корҳои якдигар тартиб ва акд мегарданд,
рушду тавсеа медиҳад.

9. ҶШС Тоҷикистон якҷо бо дигар ҷумҳуриҳои бародар, ки ҳамчунон
давлатҳои мустақил ва соҳибихтиёр мебошанд, бар асоси як созиш-
номаи ҷадиди Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шӯравии Сусиёлистӣ, яъне Итти-
ҳоди давлатҳои мустақил ва соҳибихтиёрро ташкил медиҳад.

10. Дохил шудан ба Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои (давлатҳои) Шурави ва
берун шудан аз он барои ҳар як ҷумҳурй комилан ихтиёри буда, бар
асоси ирода ва майлу хоҳиши халқи ҷумҳури сурат мегирад. Иродаи
мардум дар ин бобат аз тариқи гузаронидани референдуми умумихалқи
муайян карда мешавад.

11. ҶШС Тоҷикистон давлати демократии ҳуқуқбунёд буда, дар он
тамоми қудрати давлатӣ ба халқ тааллуқ дорад ва халқ онро (қудрати
давлатиро) бевосита ва ҳам азтариқи намояндагони худ амали месозад.

6
Ҳамаи шаҳрвандони Тоҷикиисон (сарфи назар аз миллаташон) хал-
қи тоҷикро ташкил медиҳанд. Халқи тоҷик соҳибихтиёр ва манбаи
ягонаи қудрати давлатӣ мебошад. ҶШС Тоҷикистон давлати миллим
халқи тоҷикро ҳимоя ва ҳифозат мекунад.

Дар ҶШС Тоҷикистон хеҷ гуна ҳизби сиёсӣ, созмон, ташкилот ва ё
гурӯҳи иҷтимоӣ ҳақ надорад, ки қудрати давлатиро инҳисор намояд,
ҳукуматро ба даст гирифта, болои халқфармонравоӣ кунад.

Ҳукумати ҷумҳурӣ танҳо дар сурате қобили эътибор, қонунӣ ва бо-
салоҳият маҳсуб мегардад, ки агар бо роҳи қонунӣ аз тарафи халқ,
интихоб шуда бошад ва ҳамеша дар хидмати халқ, буда, иродаю
хостаҳои онро амалӣ созад.

Ҳар гоҳ ҳукумати мавҷуда аз хис-
латҳои мардумӣ орӣ гардад, принсип-
ҳои демократияро поймол намуда, иро-
даю манофеи мардумро ифода накунад
ва ё умури давлатиро ба таври бояду
шояд идора ва иҷро карда натавонад,
дар он сурат халқ метавонад чунин ҳуку-
матро барканор созад ва ба ивази он
ҳукумати дигареро, ки ҷавобгӯи хоста-
ҳою армонҳои мардум бошад, интихоб
кунад.

12. Ба манзури таъмин намудани де-
мократия ва адолати иҷтимоӣ муқаррар
мегардад, ки:

а) як нафар шаҳрванд ҳақ надорад,
ки дар як вақт ба беш аз як шӯрои намо-
яндагони мардум интихоб гардад;

б) як нафар шаҳрванд набояд дар як
вақт мансабҳои давлатӣ ва ҳизбиро иш-
ғол намояд. Ашхосе, ки ба мансаби дав-
латй интихоб мешаванд, боядғайриҳиз-
бй бошанд (агар узви ҳизб бошанд, баъд
аз интихоб шудан ба вазифаи давлатй
бояд аз ҳизб хориҷ шаванд), то битаво-
нанд манофеи тамоми мардумро ҳимоя
кунанд, на иродаи кадом як ҳизб ё гурӯ-
ҳеро;

в) дар органҳои идораи давлатй, дар урду, Вазорати корҳои дохилй,
Комитети бехатарии давлатй, дар системаҳои додгустарӣ (маҳкама
ва прокуратура), маориф, маданият, илм ва дигар соҳаҳое, ки фаъ-
олияти онх,о ба зиндагии тамоми аҳолӣ таъсир дорад, ташкилотҳои
ҳизбӣ мамнӯъ мебошад.

Тоҳири Абдуҷаббор - ваки-
ли мардум дар назди микро-
фоны 6-и порлумони соли 1990.
аз депутатҳо қотеона талаб
кард, ки ба Лоиҳаи Истиқло-
лияти Тоҷикистон раьй биди-
ҳанд, вале ҳамагӣ раъйи му-
холиф доданд. Ва пас аз як сол
тарҳи пешниҳодии ӯ дар 9-
уми сентябри соли 1991 би-
дуни таҳрир ва ислоҳ чун
Эъломияи истиқлолияти То-
ҷикистон пазируфта шуд.

7
13 Пар ҶШС Тоҷикистон органҳои қонунбарори, иҷроия ва дод-
n/стаоӣ аз ҳам ҷудо мебошанд. Органҳои додгустари (маҳкама ва
nSa^a) фақаттобеи қонун мебошанд аа бо риоя™ ахкоми қонун

В3 Гпр:дао"ГазТафи Шӯрон Олии Тоҷикистон таъ-
йин мегардад ва риояту иҷрои қонунҳои ҷумҳуриро назорат менамояд

15 Дар ҶШС Тоҷикистон урдуи милли эҷод мегардад ва ҷаа°"°“
Тоҷикистон хидмати аскариро асосан дар қаламрави Ҷумҳури

Тоҷикистон адо менамоянд. Rlrn «:т я, Сиёсат ва

16 Нерӯҳои мусаллаҳи Тоҷикистон (Урду, ВКД, КБД) аз сиесатчза

идеология комилан ҷудо мебошанд. Вазифаи муқаддас ва ягонаи урду
SSТатанГҳамлаю таҷовузн нерухои хориҷи буда ист-
Фплаи он бар зидди халқи ҷумҳури қатъиян мамнуъ мебошад.

Ф Вазорати корхри дохилӣ ҳимояи ҳукуқи шаҳрвандон ва тартиботи

ҷамъиятиро б^узда Д Р Д икистон тамоми органҳои ҳукумат ва

идооаи давштморхонаҳо, муассисаҳо ва ҳизбҳои сиёсию созмонҳои
чамъиятӣ ба шумули ташкилотҳои дини мутобиқи аҳкоми Қонуни Асоси
ва^дигар1 қонунҳои Тоҷикистон кору фаъолият менамоянд ва таҳти

ҲИ^8Я ДарНҷШС Тоҷикистон ҳамаи созмонхди иҷтимоӣ, сиёсӣ, динӣ ва
хадаҳоимардГмӣ комилан баробарҳуқуқ мебошанд ва ба онҳо
Йрои иштирок'кардан дар умури идораи давлат имконияти баробар

ФаГх10айГҲрТндони Тоҷикистон ва шаҳрвандони дигар ҷумҲу-
риҳои иттиҳодӣ аз тамоми ҳуқуқҳо ва озодиҳои дэр Қонуни Асосии
Точикистон ва асноди мӯътабари ҳукуқи баиналмилали пешбинишуда,
яз чумла озодии ақида, сухан, матбуот, митингҳо, роҳпаимоиҳо, гир-
йхамоиҳо озодииданумазҳабваиҷроимаросимидинӣ,рафтуомади
озод ба ҷумҳуриҳои бародар ва кишварҳои хориҷи ва ғаира бархурдор
мебошанд ва ҳукумати Тоҷикистон риояти онҳоро тазмин менамояд.

ммасъулия?Ҳои шаҳрвандони кишвархои хориҷн дар
Точикистон бар асоси созишномаҳо ва нормаҳои ҳукуқии баиналми-
палӣ ва конунҳои Тоҷикистон муайян карда мешавад. _

21 ЧШС Тоҷикистон риояти ҳуқуқхри граждани, сиеси, иқтисодив
фарҳангии намояндагони мнллатфю халдаи ғайрихоҷикро, кл дар
тпиикигтон CVKVH3T доранд, таъмин менамояд.

Точикистонсуку Д ^ ма шаҳрвандони худ ва ҳамаи тоҷи-

кон^ро Гберун аз^қаламрави ҶумҲУРӣ зиндагӣ мекунанд, ҳимоят

КаР2й2 ’^1™%ТнаДоТада^ Номеаро бар хилофи қонун

гунаҳкор Ҷбоздоштё ҳабс намояд. Ашхосе, ки бидуни риояти аҳкоми
™н худсарона фармон содир мекунанд ва ё онро иҷро мекунанд
Й хамаонхое ки аҳкоми қонуниро бо тарзу шеваҳои ғаириқонуни ва
Sp TaZZ^ йҶроҚ мекунанд, шадидан Ҷазо деда мешааанд.
Зимнан шаҳрвандони Тоҷикистон муваззафанд, ки талабу муқта-
зиёти қонунии органҳои салоҳиятдори давлатиро бидуни муқовимат
иҷро намоянд.

23. ҶШС Тоҷикистон эҳёи фарҳанги миллим халқи тоҷик, расму ойн
ва анъанаҳои неки таърихии онро таъмин намуда, истифодаи васеъ
ва биломонеаи забони форсии тоҷикиро дар ҳамаи соҳаҳои ҳаёти
ҷамъият тазмин ва амалӣ месозад.

ҶШС Тоҷикистон масоили марбути тараққиёти маориф, илм ва фар-
ҳанги миллим худро комилан мустақилона ҳаллу фасл менамояд ва
ба ҳамаи намояндагони миллатҳои ғайритоҷик, ки дар ҷумҳурӣ суку-
нат доранд, ҳаққи рушди озодонаи фарҳанги миллиашонро тазмин
менамояд.

Ҳамаи ёдгориҳои таърихӣ ва арзишҳои маънавию осори фар-ҳангии
дар қаламрави Тоҷикистон воқеъшуда моликияти халқи ҷумҳурӣ ме-
бошад. ҶШС Тоҷикистон ҳақ дорад, ки осори таърихӣ ва фарҳангии
миллати тоҷикро, ки ба мулкҳои дигар бурда шудаанд, ба халқи тоҷик
баргардонад.

24. ҶШС Тоҷикистон сиёсати бетарафии фаъолро ихтиёр намуда,
дар ҳеҷ гуна блокҳои ҳарбию низомӣ ширкат наменамояд. ҶШС Тоҷи-
кистон худ силоҳи зарравӣ истеҳсол намекунад, аз дигарон онро наме-
харад ва намегузорад, ки дар қаламрави Ҷумҳурӣ силоҳи зарравӣ
ҷойгузин шавад.

25. ҶШС Тоҷикистон тарафдори принсипҳо ва нормҳои ҳуқуқи
байналмилалӣ ва ҳаллу фасли ҳамагуна ихтилофот аз роҳи музокироти
сиёсӣ буда, ҳукуқ озодӣ ва истиқлолияти ҳамаи халқҳо ва кишварҳоро
эҳтиром менамояд ва ба хотири сулҳу осоиш, дӯстию бародарӣ ва
пешрафту тараққӣ дар саросари ҷаҳон талош меварзад.

26. Қонуни асосӣ ва дигар қонунҳои ҷадиди Тоҷикистон ва созиш-
номаи ҷадиди Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравӣ бояд дар асоси нукоти дар
эъломияи мазкур зикршуда тартиб ва танзим шаванд.

Дар таҳияи лоиҳа инҳо ширкат варзиданд:

X. Ҳамидов номзади илмҳои ҳукуқшиносӣ, ҷонишини вазири адлия;

Т. Абдуҷабборов - номзади илмҳои иқтисодй, депутати халқи
Тоҷикистон, ходими калони илмии Институты қувваҳои истеҳсолку-
нандаи АИ Тоҷикистон;

А. Холиқов - номзади илмҳои таърих, устоди ДДТ;

Ш. Юсуфов номзади ипмҳои фалсафа, ходими калони илмии Инсти-
туты фалсафаи АИ Тоҷикистон;

X. Ҳабибуллоев - номзади ипмҳои физикаю математика, мудири
шӯъбаи консерни "Хидмат";

Б. Мақсудов - номзади илмҳои физикаю математика, устоди ДЦТ;

Р. Мусулмонқулов доктори илмҳои филология, профессор, устоди

Б. Собир шоир, депутати халқи Тоҷикистон;

С. Абдулло номзади илмҳои филология, ходими илмии Институты
ховаршиносии АИ Тоҷикистон.

Н.Зиёев - муаллими калони ДДОТ.

9
ТОҲИРИ

АБДУҶАББОР

(Ҳолнома)

Тохири Абдуҷаббор (Ҷабборов
Тоирҷон), 10-уми феврали соли
1946 дар дехаи Ашти ноҳияи Ашти
вилояти Сугд ба дунё омадааст.

Тохири Абдуҷаббор, файласуф.
ҷомеашинос ва доктори илми иқти-
сод, бунёдгузор ва раиси нахустин
созмони ғайрихукуматй дар Тоҷи-
кистон - Ҷунбиши Мардумии То-
чикистон — Созмони Растохез, ва-
кили мардумии Шӯрои Олии Точи-

кистон даъвати дувоздахум буд.

Тохири Абдучаббор пас аз хатми мактаби тахсилоти хдмагонии де-
хаи Ашт соли 1962 ба факултаи ҷуғрофиёи Донишгохи Омузгории Тоҷи-
кистон дохил шуда, соли 1966 ин донишгоҳро хатм кардааст. Фаъолия-
ташро пас аз хатми Донишгохи Омузгории Точикистон кахуст дар Па-
жӯхишгоҳи ботаника ва сипас дар соли 1968 дар Пажухишгохи иктисо-
диёти Фархангистони улуми Тоҷикистон идома додаст. Ban дар соли
1969 ба аспирантура дохил шуда, шурӯъ аз хамон сол дар Маскав дар
Пажухишгохи ховаршиносии ФУ Иттиходи Шӯравӣ тахеил кардааст.
Соли 1974 дар мавзӯи "Масоили рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии Покистон
рисолаи илмй дифоъ карда ва сазовори унвони Номзади илми пктисод
шудааст. Сипас то соли 1976 дар Пажӯҳишгохи иқтисодиети Фархан-
гистони улуми Тоҷикистон кор кардааст. _

Тохири Абдучаббор дар мохи феврали соли 1976 бо роххати Пажу-
хишгохи ховаршиносии Фархангистони улуми Точикистон хамчун мута-
хассиси соҳаи иқтисоди кишвархои Осиёи Ҷануби ба Афгонистон ирсол
шуда ба унвони тарчумон ва мушовир дар сафорати Иттиходи Шурави
дар Ҷумхурии Демократии Афгонистон кор кардааст. Пас аз бозгашт аз
Афгонистон дар соли 1980 дар бахши Иқтисоди мамолики Шарки хори-
чии Пажухишгохи иктисодиёти Фархангистони улуми Точикистон фаъо-
лияташро идома додааст. Дар соли 1983 дубора ба Афгонистон фирис-
тода шудааст. Вай дар хамин давра дар баробари кор дар сафорат
ИҶШС дар Афгонистон, солҳои 1985-87 дар Донишгохи улуми ичтимоии
Кобул ба тадрис машгул будааст. Пас аз бозгашт ба Ватан дар соли
1987 дар Донишгохи кооперативй ва Донишгохи Омӯзгории Точикистон

омӯзгор буд.

10
Дар соли 1989 то оғози ҷанги дохили дар Шурой таҳқиқоти нирӯҳои
истехсолкунандаи ФУ Тоҷикистон (СОПС) ба кори тахкикот пардохта
ва ҳамзамон устоди арсаи иқтисодиёти кишварҳои дар холи тавсеи
Донишгохи тиҷорати Новосибирск дар Тодикистон кор кардааст.

Тоҳири Абдуҷаббор шурӯъ аз соли 1989 ҳамзамон дар фаъолиятҳои
пинҳонии чунбиши демократа ва истиклолхоҳй ба унвони созмондеҳ
иштирок кардааст. Натиҷаи фаъолияти ӯ Созмони Мардумии Растохезро
ба саҳнаи сиёсат овард, ки хукумат дар 21 -уми июни соли 1991 ин созмон-
ро ба таври расмй номнавис кард. Вай дар солҳои 1990 сарварии Ҷун-
биши Мардумии Тоҷикистон - Созмони Растохезро бар ӯхда дошт. ки
ин созмон дар мақоми давлатй касб кардани заболи форсии точикй ва
ба истиклолият расидани Тоҷикистон саҳми муҳимё доштааст.

Т оҳири Абдуҷаббор 25-
уми феврали оли 1990 дар
нахустин интихоботи ра-
қобатии Тоҷикистон ваки-
ли мардумии Шурой Олии
Тоҷикистон даъвати дувоз-
даҳум интихоб шуд. Вай
дар давраи вакилияш дар
порлумон ва оғози ҷанги
дохилй фаъолияти гуно-
гунсоха доштааст.

Дар пайи шурӯъи чан-
ги дохилй дар Точикис-
тон дар октябри соли 1992
дар шаҳри Хуҷанд иҷло-
сияи 16-уми Шурой Олии
Тодикистон дойр шуд. ки марҳилаи дигаре аз чанги дохилй ба дунболи
он оташ гирифт. Тохири Абдуҷаббор дар катори дигарон кишварро тарк
кард ва ба хориҷ рафт. Дар соли 1993 Иттиҳоди опозисиюни точик таш-
кил шуд, аммо бинобар сангаргириҳои ҷонибҳои даргир ва шурӯъи муқо-
виматхои низомй, ӯ аз ҷабҳа канор рафт ва дигар на ба ҷанг ва на ба
ошти ҳамроҳ нашуд. Вай дар фаъолияти минбаъдааш ба тадрису таҳияи
китобу мақолаҳо машгул шудааст, ки баъзе аз онҳо ба нашр расидааст.

Вай дар муддати муҳоҷират чанде дар Русия, Эрон, Қиргизистон ва
Қазоқистон ба cap бурдааст. Аз мохи декабри соли 1992 то соли 1993
дар Маскав ва аз соли 1993 то соли 1996 дар шаҳри Теҳрон - пойтахти
Ҷумҳурии Исломии Эрон ба cap бурда, дар бахши русин радиои ин киш-
вар кор кардааст. Соли 1996 аз Техрон ба Бишкек омад ва дар соли 1996
ба унвони доктори илми иктисод дар Донишгоҳи гуманитарии Бишкек,
баъдан мудири кафедраи иктисоди байналмилалии Донишгохи байнал-
милалии Қирғизистон, устоди Академияи молй ва иктисодии Бишкек,

11

Устод Тоҳири Абдуҷаббор - кор.манди сафо-
рати Иттщоди Шӯравӣ дар Афгонистон.
Кобу л - соли 1974.
устоди Академия» мудирияти „азди Президе,™чу«,“ри“

'^Гои^™»Гс

Донишгохи иктисодии Алмаато кор каРД^ баргашт ва

Д Тохири *> Д^“6е

кистон 6а тадрис огоз ва го ояири умр фаъолит кард.

Дар охири соли 2008 бемории j
саратон дар чисми Тохири Абдуҷаб-
бор аз худ дарак дод ва чанд муддат
ба табобат машгул шуд. Дар ин миен
боре хам бо мусоидати дустон барои
табобат ба шахри Техрон рафт^

Тохири Абдучаббор дар 21-уми
апрели соли 2009 дар зодгохаш де-
хаи Ашти нохияи Ашт даргузашт ва
мадфанаш дар ин ҷо карор дорад.

Тохири Абдучаббор як шахсияти
нодир, донишманд, фаъол ва мубо-
риз буд ва дар таъриху зиндагии як
давраи Точикистон, он хам замони
бозсосии сйёеати милли ва эхегарп
нақши рӯшане дорад. Бахусус, фаъо-
лияти ӯ дар пешрафти илми муосир
созмондихии муборизаи милли-озо
дихохй, раванди демократи кардаш
ҷомеи тоҷик, мақоми давлати касб
кардани забони форсии тоҷики ба

истиклолият расидани давлати То- _________

ҷикистон ва сипас рушду гахкимп > ^ чопи назарияхои хеле

ҳукумати кишвар бо Сон арзишманд арзёбӣ шудааст.

мухимаш аз суи мутахассисон ғ озодаи миллат буд,

Тохири Абдучаббор азфарада^РУЩРда „„„клолро

ки хднӯз ДДР солхои "°6а^°“И" Зширо сар.арӣ кард. За-

медод ва харакати озодихо исгиклоя барои аксарият бегона

м„„е ӯ аз истиклол мегуфз *" меРкарданд. Ҳаиӯз *ам,

вактеиГкУматба8'харфаш амал

Устод Тоҳири АбдуҷаООор - аспи-
ранты Пажӯҳишгоҳи ховаршино-

сии ФУ Иттиҳоди Шӯравӣ, с. 1970.

12
Фаъолияти созмони мардумии Растохез дар огози соли 1989 бо ишти-
роки донишмандон ва рӯшанфикрони кишвар дар шакли махфй шурӯъ
шудааст. Аммо дар соли 1989 ва ибтидои соли 1990 ба маҳзи бештар
мардуми шудан ва махбубият касб кардани ин ҷунбиш дастгохи амнияти
Шуравии пешин дар пайи бадном кардани ин созмон ва рохбарони до-
нишманди он шуд. Аввалин ин буд, ки бархе аз донишмандон тахти фи-
шори КГБ-и собик аз Растохез андаке канор рафтанд. Вале бо вучуди
ин, дар нахустин интихоботи рақобатй ба порлумон дар соли 1990 Тохири
Абдучаббор тавонист бо шикает додани ракиби худ ва он хам муншии
Ҳизои коммунист, ба порлумон рох ёбад. Ва аз он замон марҳилаи дигари
зиндаги ва фаъолиятхои сиёсии Тохири Абдучаббор оғоз шуд.

Дар -4 августи соли 1990 ӯ ба порлумон тархи Эъломияи истиклолияти
Точикистонро пешниход кард. Порлумони он замон ба он тарх сад
дарсад раъии мухолиф дод. Аммо баъди як сол. вакте табаддулоти дав-
латй дар сатхи Шӯравӣ пеш омад ва дигар чамоҳир истиқлоли худро
эълон карданд, хамин порлумон низ роҳе дигар ҷуз қабули пешниҳоди
истиқлолро надошт. Ва тарҳи пешниҳодии ӯ баъди як сол аз ҷевонҳои
зери чанги Шурой Олй берун кашида шуд ва дар 9-уми сентябри соли
1991 оидуни таҳрир ва ислоҳи ҷиддй чун Эъломияи истиклолияти То-
ҷикистон пазируфта шуд. Дар хамин сол вай ба унвони намояндаи порлу-
мони Точикистон ба порлумони Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравӣ эъзом шуд
ва Дар кори он фаъолона ширкат кард, аммо бо пош хӯрдани ин Иттиҳод
вай дубора ба Точикистон баргашт ва фаъолияташро дар порлумони
кишвар идома дод. У аз чумлаи икти-
соддон ва сиёсатмадороне буд, ки аз
ҳарчи зудтар имзо шудани шартно-
маи нави иттифоқӣ, ки ба ҳаммаи чум-
хуриҳо хукуки баробар бидиҳад ва аз ^ *, f

кандашудани робитахои иқтисодй ҷи-
лавгирӣ кунад, ҷонибдорй мекар-
данд. Аммо Шӯравй аз хам пошид ва
ин созишнома ҳам ба имзо нарасид ва
кариб ҳамаи чумҳуриҳои Шӯравии
пешин дучори ҳараҷу марач шуданд
ва имрӯз талош доранд, ки инфрастр-
уктураи худро дубора фаъол кунанд.

Таҳияи Аҳмадшоҳи
КОМИЛЗОДА

Устод Тоҳири Абдуҷаббор дар рӯ-
зи Истицполи Тоҷикистон, чорбоги
Рӯдакӣ, 9 сентябри соли 2008.

13
БУЗУРГМАРДЕ ҒАМБЕМОР

Раҳматкарими ДАВЛА Т,

журналист

ФАРЗАНДИ СУЛОЛАИ ҒУРУР
ВА ОЗОДИ

Чаро дар беморхонаҳои
Тоҷикистони соҳибистиқлол рахте

барон Тоҳири Абдуҷаббор нест?

ДАСТЕ, КИ ҚОНУНИ ИСТИҚЛОЛРО НАВИШТААСТ

Ҳавопаймои АН-24 ба охистагй ва мушкил осмони абриеро дар ма-
сири Душанбе-Хуҷанд мепаймояд. Як дӯсти халабонам зимни гусел гуфт,
ин навъи ҳавопаймо бештар дар кишвархои африкои истифода мешавад
ва аз ҷумла халабонони тоҷик низ он чо кор мекунанд. Андакетахаммул
ва нигаронии маро аз ин суханонаш пай бурд, ки бадохатан афзуд: АН-
24 дар душвортарин шароит ва «грунтовка»-е фуруд меояд, ки дигар
хеч хавопаймо чунин имконеро надорад ва фурудгоххои африкои аслан
хамин хел сахроиянд.

Гуфтам, ки медонам, бо чунин «хавопаймое» дар хамчунин «сахрое
дар наздикии шахри Кописо, маркази вилояти Кописои Афгонистон
фуруд омада будам. Дар соли 2001 вакте Толибонро мезаданд.

Ва АН-24 ба охистагй ва мушкил, вале маро ба манзили мақсад, ба
Хучанд расонд. Ба аёдати марде меравам, ки аз ӯ шунида будам: «Василаи
расидан ба хадаф мухим нест, мухим расидан ба хадаф аст. Мунтахо ха-
даф бояд пок бошад, агар хадаф пок буд, василаи расидан оа он низ ин-
шооллох пок ва ноолуда хохад буд». АН-24 имруз факат точику занги
(ҳабашй)-ро ба хадаф мерасонад...

Аз чодахои бороншустаи Хучанд мегузарам. Мисле ки чизеро му-
шоҳида намекунам, то ин ки ба дидори ӯ нарасам. Мардеро, ки оист сол
боз мешиносам, бори аввал рӯи бистари бемори мебинам, аммо дастам-
ро ки мисли хамеша мефишорад, эхсос мекунам, ки куввати дасташ
барчост... Дасте, ки ҚОНУНИ ИСТИҚЛОЛ-и моро навиштааст. Ҳарки
бихохад ва харки не, чунин аст.

АГАР ИСТИҚЛОЛ БА ДАСТ НАМЕОМАД,

ҶОИ МО СИБИР БУД

Баьди андаке фурсат, чуръат мекунам бигуям: Устод, хукумат оа
Хйрфи шумо амал кард. Гуфт: Чй кард? Гуфтам: Бо пуштибонии Раиси

14
PoZPTA°J1KO Z H P К0НУНГУ30РЙ ”°РВД «ард, и тибки он

волана „ЛК° Н°Р!1К "ОЛ" "™“°™ Тоҷикисгон эълон

уданд. Ва инро се соли пеш танҳо шумо баҷуръат ва сароҳат эъюн

карда будед, едатон нест? Гуфт: Ин мард, кори зиёде мекунад агар воке

ъан дар ру ба руи мушкил қарор бигирад. Шумо аз воқеъиятҳо натарсед

н баҳсу руерӯиҳо дар мавриди истифодаи обу сохтани ниругоҳҳо ҷои

— ГГ;- Г1"™15 ба МИёН МеОМаДаНД’ Роғун 3УД™Р сохта
мешуд. Шумо уро таърифи зиед накунед, танқид ҳам накунед

суханТуфтаГбаоо 1**гани зиё« В°Д°Р кунам, чун мебинам.

сухан гуфтан барояш бисери бисер мушкил меояд. Аммо мегуяд ва хап

харфаш хикмат аст, ки албахда беш аз даХ дар сади онро намехавонам

дар дафтари хотира ҳифз кунам, аммо рӯи когаз навишхани онро боз

хам ҷуръах намекунам. У мегуяд: Ҳар касе хануз хам агар эътирозе дорад

оигуяд, ман кадом ваКх, дар кадом макон, дар кадом ҳолах ҳарфи ғалах

а е дуруг гуфхам, омодаам бипазирам. Вале чунин коре накардаам авва

г,,н “гуф™-——г„

■ гар гадах будд Ҳар ки даъво дорад, пеш биояд ва бигуяд ки копи

нодурусте буд! Ва 6а ту туфта будам. ки „стиклол. яъне чнТачТГмо
мехосхем исхиқлол дошха бошем... 4dpo мо

Бале, касе, ки аввалин тархи Қонуни истиқлолро менависад таъписЬи

хГвГГнТ ‘Г "" аСТ! *Ии™“- * --У»™™

Ва*те инсон ба конуни навиштаи дигарон зиндагй мекунад, истиқлох
надорад!» Ва хамоми галоши мо барои навишхани кону„Гис“
барон зистанба хости худ буд, на чизи дикаре Истиадол

Дар миенахои соли 1989 тархи Эъломияи истиқдолияти иқтисодии
Точикисхонро дар рузномаи «Ҷавонони Тоҷикистон» нашр кард ки ал-
атта аз суи порлумон бандҳое аз он пазируфта шуд, вале ба сурати ко

л™ яьнГшупоУи О ^ ТаВГУС™ СОЛИ 199°’ аКНУН ВаКТС КИ В™ ма^-
хис, яъне Шурой Олии Точикистон буд, ба сароҳат се намуна аз Эъло-
мияи исхиқлолияхи Точикисхонро пешниход кард. Тархи севвуми ЭъТо
У* КИ Дар холи Р°" исходен дар назди микрофони шаш э додшуд
иборах аз як банд буд. Ва он хам иборах аз як чумлада ин:Х„киГ„
давлати мустақил ва соҳибихтиёр мебошад». Акнун мегӯяду механдад
вале он замен мегнрнст. «н аз 216 вакнлн порлумон дамагйТа ™

назаров°Акбаои Г“’Л"Ф Д0Я“ ®УДанл 4°™б ™ вот, Аслиддин Сомб-
Назаров, Акбари Тураҷонзода, Ҳайдаршоҳ Акбаров. Абдулл о Хабибов

Бозор Собир, Акбаршох Искандаров ва Қадриддин Аслонов. ки баТри

ъломияи истиклол имзо гузошт, низ дар он ичлос хузур доштанд (Ну-

метарошадТ МуГВ Т' “ У барХС раСОНаҳо ^ахрамони қонуннавис
арошанд). Муаллифи пешниход то назди курсии худ расид ки депу-

тати ҳамсояаш ба ҷои у тугмачаи «нет»-ро пахш кардааст.

15
^гжгй1-"'^

хама ифтихори истиқлоли Тоҷикистон ба номи Тоҳири Аодуҷ Р
бармегардад. Дер « ЗУД ин хакикатро ЭУПП>оф мим КЧШ-

a _ Kq rTvmaH6e меоем ва бояд оа

БАР ШАҲРВАНДИИ дӯсг0не, ки мае-

Аз Хуҷанд ба Душанбе»е~м£Swj“р^нфохона бнсварӣ

ъулият доштандустодро ру ДУ _ Гзяимапбутадартаъмираствакасе

кунакд.зангмезананд.Гуфтанд,“магарад Вазеваъда

шеъулияи дар беморхоиа хобош^ ^ УР мекуш£ ки сухбатхои

судурдаанд, ки фардо..^ У6удам^ т1ъкид кунам. Он

2 ”у”“дК^ар“ Р» *°а 6»ааш ва ИрфаШО" К°бИЛ" ШУНЙ'ИН “
^Туфтам^ Бархе аз дд ,0^1^рИгабаияи'кишвархри'д1р

Магар^оз Уст№Д-^Вехдар набуд, ки хамон шахрвандии Қяр-

ғизистонро мепазируфтед? „явдатй ва қабл аз он дар До-

Устод гуфт: Дар Академиям хид сишкек мудири кафедра будам
нишгоҳи байналмилалии | д ИМТИхоноти давлатй. маъму-

варосгӣ борҳо чуиин пешниҳодемолиёт ва иктисод
лай муовини са=иР камин лур дарс мегуфтанд

ва^м муовинзГмрвУШзр ва хам

зоред. «япяягт-ла Агар Шведсия ё Олмон

намефиртстоданд SX бТхзарин шнфохона габобаз мегнрифдед.

ЛСТаш"Тко"ир»"°Нго“ха маънои знндагй »а талош барон
истиклол ба сифр баробар мешуд.

ВАЮРАТИНАБИЕВГОШ^П^тУФТАМ дае ^ Сйрдарё

биХ“"о“ “«“ар» °» ^ои6аИ Исмонд бо

16
Наҷмиддини Шоҳинбодро барои Симои мустақили Тоҷикистон сабт
кунем, раҳораҳ ба мо манзараеро нишон дода ва мегуфт, ки ин фазендаи
Қосим Қосимов аст.

- Кист ӯ, - суолаш мекунам ва ӯ ҳайрон мешавад ва мисле ки ба ис-
тилохи як дустам ман Рӯдакй ё Фирдавсиро нашинохта бошам, каме
нороҳат низ мешавад. Вале боз хам мегӯяд: Ҳа вай, раиси собиқи вилоят.

Ман тааҷҷуб мекунам ва мепурсам, ки наход ин хама дар номи ӯст?

Намедонам, албатта дар номи худаш набудагист.

- Вале аз ӯст?

- Хуб... намедонам, - коил мешавад ӯ.

- У аз Тоҳири Абдучаббор ҳам бузургтар асг, - боз ҳам мепурсам аз ӯ?

- Абдучаббор кист? - мепурсад аз ман.

- Ба назари ман, бузургтарин сокини шаҳри шумо...

- Ҳа, вай касо, пеш вақто буданд, вақти ҳукумато ба... ун вақто ин
корҳо намешуд.

- Чӣ корҳо?

-Хуб, хайр...

Ҳамин ҷост, ки шоир ба кумакам мешитобад, вагарна посухи хамаи
ин суолҳоро ман худам беҳтар аз ронадаи хуҷандӣ медонам:

Фалак бо мардуми нодон дихад зимоми мурод,

Ту ахли донишу фазлй, хамин гуноҳат бас.

Ва ин чост, ки боз хам киссае аз сӯҳбати
каблии Устод ёдам меояд: «Чанд бор На-
биев. билофосила баъди раиси ҷумҳур щу-
данаш, одам фиристод, ки наздаш биравам,
вазифа медиҳад. Нарафтам, гуфтам, ки ме-
равам, вале нарафтам. Билохира, ӯро чанд
бор мулоқот кардам, ваъда мекардам, вале
нарафтам. Билохира, дар ҳамон рӯзе, ки
мардум ба пуштибонй аз вазири дохила дар
назди қасри раёсати чумҳурй чамъ шуда
буданд, ман иттифоқан ба назди ӯ мераф-
там.

- Чаро?

- Ман пештар фикру пешниходҳоямро
баъди омадан аз Маскав ба ӯ ва Кенчаеву
Хаёев гуфта будам ва медидам, ки авзоъ

оадтару бадтар мешавад, мехостам дар бораи авзои иқтисодй ва сар-
навишти он пешниҳодоте, ки карда будам, бифахмам.

Ammo Набиев, баробари дидани ман дар утоки кораш, чашмонаш
дурахшид ва аз ҷояш баланд шуд ва гуфт, ки «О, мардак, кучо-ба мегардй,
о, вазифата гир, мондагиша дигаро-ба тием». Билохира чиддитар гуфт'
ки вазорати якчояшудаи иқтисоду молияро қабул кунам. Гуфтам, ки фикр

17
мекунам, Шумо, ки холо мардум пушти даратон омадаву чамъ шудаанд,
ба пурсишхои онҳо посух дихед, баъд дар масъалаи вазифа фикр мекунем,
вале кабул накардам...

- Чаро кабул накардед?

- Зеро ки омадам ва бо худ андешидам ва ба натиҷа расидам, ки май ба
танхой дар ин низом коре карда наметавонам, зеро аввалан низомро мебоист
дигар кард ва тамоми масъулияти хукумат ба дӯши бахши иктисод мешуд
ва ман як вазири масъул, аммо бесалохият мешудам, зеро Набиев гаравгони
даспги дигарон шуда буд.

Гуфтам, ки устод, мутмаинан Бобозода ва Наҷмиддинов то "пенсия
рафтанашон, хатто рӯйхати китобхои хондаи шуморо наметавонанд ко-
риазёд кунанд, вазир шуданду Шумо наметавонистед? Ё Шумо кучову
ҳамин Қосим Қосимов кучо? Тавонист-ку?

- Виждон низ бояд дошт... Чиро тавонистанд?!

Вакте ӯ боз хам ҷиддӣ мешавад. ман посухе намеёбам... Қосим Қоси-
мов кучову Тоҳири Абдучаббор кучо?

ТОҲИРИ АБДУЧДББОР

ВА КАРИМ АБДУЛОВ

Як дӯстам аз ман барон нашри матлабе дар мавриди фаъолияти кор-
хонааш, ки гуфтаанд, кораш шаффоф нест, норохат шудааст. Гуфтам,
хакикат болотар аз уст. Аммо дар се соли пеш Устод маколае навишт,
зери унвони "Роғун бояд моли давлати Тоҷикистон бошад" ва аз мавқеъи
ҳамин дӯсти ман ва корхонаи ӯ низ химоят карда буд. Дӯстамон хеле
хушхол буд, аммо киссаи нашри маколаро намедонист. Акнун барояш
мегӯям ва барои шумо низ: — Карим Абдулов баъди ин маколаи Устод
маколае фиристода ва туфтааст, ки "аз суханони Тохири Абдучаббор
бӯи фитна ва нооромии солхои навад мерасад" ва назири ин иттихом ва
тавҳинхое. Акнун одамон пул медиханд, ки маколае мукобилашон нашр
нашавад, аммо ин суханро устод шуниданд ва он замон ки дар Хучанд
буданд, ба ман телефон заданд ва гуфтанд, ки ба хонум бигӯед, хатман
он суханони Абдуловро нашр кунад ва хар матлаби дигаре, ки дар
мукобили ман навишта мешавад. Гуфтам: Устод, шуморо тӯхмат
кардаанд, чй тур мешавад? Гуфт: шарти озодии баён хамин аст. Боз аф-
зуд, ки медонй Балзак чй туфта? Гуфтам - не...

Ва вакте маколаи Карим Абдулов нашр шуд, ки мегуфт, «монед, Ро-
ғунроРусия созад, о пушт кардаРусия-ба намебаранд-ку...»

Факат дар як мохи пеш, вакте Маҷлиси Намояндагон бо пешниходи
ҳукумат Ротунро моликияти истисноии давлат эълон кард, ман бори ди-
гар такой хӯрдам ва шефтаи фаросат, ҳушмандӣ ва аклу донишу часорати
худододи Устод шудам. Бори дигар ба хақиқати Тоҳири Абдучаббор
расидам, ки эътиқод дорад хақиқатро дарк кардан кори сода нест. Ва

18
барон он ки ҳақақати Тоҳири Абдуҷаббор маълум шавад. дар воқеъ,
замоне Маҳкамов дар муқобилаш зарур буду, баъд ҳам Абдулов, он гоҳ
дар киес уро хоҳем шинохт. Мисле ки замоне ҳамшаҳрии ӯ дар порлумон
Ҳуваидуллоев зимни барасии масъалаи интихоби президент дар порлумон
е дар Шурой оли бо хушунат сӯяш гуфт, ки мантиқ-мантиқ мегӯед хамин
мантиқро шумо танҳо медонед, ё мо ҳам медонистагистем? Баъд хама
фахмид, ки интихоби президент дар порлумон мантик надоштааст
Ҳамин тавр не?

Вокеъан мо куҷову Тоҳири Абдудаббор кудо...

Ту низ хонандаи азиз, мебахшй, вале ман танҳо ин ҳарфро аз ӯ
шунидам, на аз каси дигар... На аз ман, на аз ту.

ТОҲИРИ АБДУҶАББОР,
РАҲИМ МАСОВ ВА
ИСТИҚЛОЛИ ТОҶИКИСТОН

Дар поёни тобистони соли
2000-ум устод Тохири Абдудаб-
бор, хангоми дар муходират бу-
данаш, бори аввал ба Душанбе
омад ва пас аз зиёрат ва дидорби-
нии чанде аз бузургон ба дидани
Раҳим Масов, муаллифи «Таъри-
хи табартақсим» расид. Ману
Аҳмадшоҳи Комилзода роҳбала-
ду ронанда будем. Масов баъди
чанде холпурсй гуфт, дидед нати-
даи истиқлолатона, барои хамин
миллат чй даркор истиқлол? То-
чикистон бонд як протектората Русия бошад, бас аст. Маълум шуд дигар
оас аст, гуфт Масов. Комилзода асабонй шуду ба бахонаи сигоркашй
берун рафт. Асаби ман он замен оромтар буд ва чанде дигар шоҳиди
суҳбати ду нафар будам.

Баъд, ки берун омадем, Комилзода оташин гуфт, ки устод. ин гуна
шахсон кобили дидан нестанд. зиёрати онҳо раво нест, шумо моро кудо
овардед? (Ҳарчанд, ки мо дар хидмати ӯ будем ва ӯро мебурдем аммо
ин нидои тодикй буд. Агарчи Тоҳири Абдудаббор назди мо эҳтиром до-
рад, аммо мавриди сухан гуфтан, тодики ҳақиқй ҳарфи худро пинҲон на-
медорад.. ) Ва бо тамкине, ки хоси уст, Тоҳири Абдудаббор баъди шуни-
дани эътирозхои мо оромона гуфт, ки ин мард мудири Пажӯҳишгоҳи
таърихи Тодикистон аст. марди бисёр боэҳтиром дар назди мардум ва
давлат ва ман шуморо овардам, ки бо намунаи болобаланди зиёии Ватан
ошно кунам... Мо чизе нагуфтем...

Дасте, ки қонуии Истиқлоли киш-
карро нивиштаасш, дар мушкилта-
рин лаҳза такяйе барои сари азизи
соҳиби бузургвораш будааст.

19
МАРДЕ, КИ АНДЕШААШ КОРОМАД, ХУ ДАШ

НОДАРКОР Ш У ДА ACT

Имрӯз вақте дурӯғ мегӯем, шарм намедорем. Афсона мегуем, ки истиқ-
лол барон мо ҳадя шуд. Афсона... Аммо У стод мегӯяд, ки касе ин харфро
мегӯяд, ки ифтихоре аз истиклол надорад. Боре пурсидам, ки Абдумаҷид
Достиев дар ҷое навиштааст, ки Қонуни забон^бо сарчунбонии Маскав
кабул шуд ва русҳоро гурезонд ва кабл аз вахт буд. У гуфт, ки май наме-
донам, ки кй чй гуфта, вале касе ин қарфҳоро бояд бигуяд, ки дар қабули
Қонуни забои сахме надоштааст ё мухолиф буда ва акнун танҳо рохи
худсафедкунй гуфтани чунин суханон аст.

Маи ҳайронам, ин чомеа кай аз Тоҳири Абдуҷаббор пештар меравад.
Аз бист соли пеш як баҳс дошт, ки мустақил шавем ё нашавем? У гуфт,
аз мустақил будан натарсед, мустақил шавед. Шудем, агарчанд ба исти-
лоҳ талхаи баъзеҳо ба даҳанашон омад. Вале фахмидем, ки истиқлол
чизи хубе будааст ва онро аз даст доданй нестем.

ӯ гуфт, ки Артиши миллй бояд дошта бошем, гуфтем, ки касе ба
марзи мо хамла карданй нест ва мо низ қасди ҳамларо надорем. Вале
шохдд будем, ки яке дар соли 1992 Сафаралй Кенчаеви худамон сарва-
ри лашкари ачир ба сарамон хамла кард ва дар соли 1998 Махмуд
Худойбердиев. Ва ҳарду ҳам аз Узбакистон... Акнун росттарин мард
барон вазири дифоъамон Тоҳири Абдуҷаббор аст ва барон раисии Бонки
мил-лии собиқи Алимардонов хам, ки шахди пули миллиро бештар аз
дигарон дидааст... Зеро ақидаи нашри пули милиро низ қабл аз хама
тавре гуфтем, устод Абдуҷаббор пешниҳод карда буд. Билохира, охирин
бахси мо сари Роғун ва Талко буд, ки у расид ва низ нахустин шуда,
устод Тоҳир ҷуръат кард ва гуфт, ки бояд харду моли Тоҷикистон боқи

бимонад...

Ман тамоми рӯзнома ва нашароти то соли 1989-90-ро тагуру кардам.
Вале аз як нафар ҳам нахондам, ки ба сарохат гуфта бошад, Тоҷикистон
бояд давлати мустақил бошад. Ба чуз ӯ. Азизон мебахшед, бо хама бузур-
гиатон, аммо санаде дар номи касе ба чуз аз Тоҳири Абдучаббор сабт
нашудааст. Пас андешаи истиқлол ҳакки халоли уст. То ин муҳимро
эътироф накунем, адолатамон нокис \о\ад буд...

ХУДО ҲОФИЗ, УСТОД

Боз хам Ан-24-и мо дар ҳоли шикофтани дили анбухи абри тиран
осмони Душанбест, ки ба замин нишинад. Мо факат дохили хавопаиморо
мебинему абри печонида атрофи хавопаймо ва мусофирони дар тахлу-
каро. Ин чост, ки дӯсти наворбардори мо бо нигаронн суол мекунад,
лётчик заминро мебинад? Гуфтем, ки олимонамон дар ҳавои соф аз Ду-
шанбе то Регару Рогунро надиданду лётчикамон худост, ки заминро аз
пушти абр мебинад. Шояд ба изтироби ӯ афзудем... Аммо Ан-24-и мо
дар фурудгоҳи мисли дилҳоямон кӯчак ба замин мефарояд. Худоро шукр

20
мекунем, ки дар набарди абргтораҳо пируз ба замини пойтахти Точикис-
тони соҳибистиқлол нишастем, ба саломат. Дар хамин андешаам ки
зинатуллох гӯе суханони дили маро ба садо меорад: Худо Устодро низ
дар панохаш нигахдор бошад. Муаллифи андешаи истиклолро!

але бузургтарин сокини шахри Хуҷанд, саромади андешаи истик-
лолро... Агарчанде маълум мешавад, ки хуҷандиҳо ва мо низ ба қадри
ин ифтихор намерасем.

_ Ин дам аз гушии телефон садои Наҷмиддини Шоҳинбод, ки аз ҷумлаи
дустони қадимии устод Тоҳири Абдуҷаббор аст ва моро дар фурӯдгоҳ
гусел карда буд ва акнун танхо ҳамрозу таскини дили пурдарди ӯст, ба-
ланд мешавад: «Рафтеду хеле хавотир шудам». Ман бо хайрат пурсидам,
ки чаро. Гуфт; «Баъди парвози ҳавопаймо фаҳмидам, ки мотори самалёти

шуморо дар фурудгохи Хуҷанд дуздида ва ба ҷои он матори КамАЗ
задаанд...»

Гуфтам, дар ин ватан агар самолётҳо бе мотор ҳам бипаранд ман
дигар тааҷҷуб намекунам...

Устод Тоҳир дар дистари бемори ба рагми дарди '
ҷонситон ҳамоно механдид.

21
Азиз ХОШОК,

узви РАёслти ҶМТ-Созмони
РЛСТОХЕЗ

ЁРОНИ БЕАҲДИ РАСТОХЕЗ
КУҶО ШУДАНД?!

ТАНИ ТАНҲО В А ҲАМОНО У СТУ ВОР

фУр,!,Г,“«лГ»"Грщ^

ва вокеан афроду ашхоси миллатдӯст буланд, имруз аз Усзод Тох р

ОЗОДЙ ва ИСТИҚЛОЛИЯТро бо чиддият дарк карда ва рохи му
™ он™ ба мардуми толи, пешннход кард, вале ягон бор дар мубо-
Гизахон Х^Д касеролурухеро, мнллату кавмн

накашааст ва намекунад. У андешаву ақидаи худро ба касе оор н
кунад. бисер нарму возеху равшан хадафу максаду маромашро ба чон

ДИТкееГГГтУНкиУстоД Тохири Абдучаббор
лат аст ва барон миллат ранч мекашад. Дар замени истибдода Шура
барон озодии миллат харф задан кори осон набуд, вале Устод Тохир
б/дуии хавфу харос аз вазифа ва мансабу гайра барон озодии мо кушиш
кардааст ва ҳанӯз хам барон равнаки Точикистон кушиш мекунад.^
Касе андешидааст, ки чаро чанд хизбе, ки бар асоси афкори г, р
арзи вучуд карда ва дар мулки мо то андозае маьруф шуданд, вале но
созмоне. ки комилан чанба ва андешаи милли дорад, аз лавхи хотири
мардум зудуда шудааст.

22
ДУШМАНИ БО РАСТОХЕЗ ДУШМАНИ БО ГОҶИК ACT

1 аоиист. ки тамоми саҳюунисгҳо бо тамоми нирӯ дар тамоми дунё
маблағҳои хангуфте ба харч доданд, ки дар Точикистон ба Z Ва”х
ягон гуна ҳаракат, созмон, ташкилот ва ҳизб ё гурӯҳи соф тоҷикӣ вуҷуд
дошта бошад. зеро ки ин гуна ниҳод метавонад боиси якпорчагии
очикони чаҳон шавад ва тири душманони ТОҶИК хок мехӯрд Аслан

Д0РаНД’КП СОЗМОНН МарДУМИИ Растохез ™„и миллат-
роист, сахт номаъкул мекунанд. зеро ки магзи солим надоранд ва душ-
мани тоҷик ва Тоҷикистонанд. У

пяк-т^ОЛ°УСТОДТОҲИрИ АбДУЧабб°Р бемоРасТ беморишадид. Ёд дорам
вахте ки мардум дар майдон чамъ омаданд ва дар шахри Душанбе чанд

руз ғоххоро банд карданд, Устод Тоҳир ба раҳбарони майдон эътироз
ард ва гуфт. ки оиини демократӣ чунин нест, ки мо роҳҳои ризку рӯзии
мардумро бибандем. У илова кард, ки дар саросари дунё мардум алайҳи
баъзе иадомоти хукуматхояшон эътироз мекунанд. вале аз ду се соат
бештар тазоҳурот намекунанд, агар мо ҳамин гуна роҳбандй кунем та-
моми мардуми Тоҷикистон аз мо рӯ мегардонад. Вале роҳбарони майдон
боГаР худашонР° хУНаини комил медонистанд, Тоҳири Абдуҷаб-

хипГа^0 ХУШуНаТ 33 РаеСЗТ ЧаВ°б Д°ДаНД- СаРан‘‘ом хамон шуд, ки То-
хири Абдуҷаббор пешгуи карда буд. Бо роҳбандиву рафторҳои бехи-

радона Точикистонро ба он Ҷое расонидем, ки мебинем. маҳсули баро-
оарии оқилу ҷоҳил ҳамон аст, ки мо дидему мебинем Р

Дар он замени даҳшатбори табъизи нажодй, ки тодик дар хонаи ху-
даш ихтиероте надошт ва ба хотири як нафар гайритоҷик ҳам бояд чала-
саи беш аз ҳазорнафара бо забони бародарони бузург мегузашт, устод

Ion бо* А дуЧаббор чун саФинае дар уқёнуси пурталотуми бепайдока-
нор бо руҳи болида гомҳои муҳкам ва амри росих сӯи қуллаи мурод -
ИСТИК.ТОЛИЯТ устувору мардона роҳ мерафт, зеро медонист. ки касе ба
охиРи роҳ мерасад, ки роҳ биравад, касе ба мурод мерасад, ки кӯшиш

ivy Над.

ПИНДОРИ НЕК, ГУФТОРИ НЕК, РАФТОРИ НЕК

Аввалин бор Устод Тоҳир баён дошта буд, ки мо бояд худамон
«пиндори нек. гуфтори нек, рафтори нек» дошта бошем, аввалин бор ӯ
даъват кард, ки мо бояд аз худии худ ва бо худии худ бошем, барон ху-
дамон зиндаги кунем, захмат бикашем, тафрех кунем, на барон дигарон
Ьа қавли аллома Иқболи Лоҳурӣ: F

Худо он миллатеро сарварй дод,

Ки тақдираш ба дасти хеш бинвишт.

Ба он миллат сэру коре надорад.

Ки деҳқонаш барои дигарон кишт.

Имрӯз. Худо шоҳид аст, ки ормонҳои Устод Тохир амалй мешаванд
Бо шарофати истиклолияти бадастомада Точикистонро тамоми дунё

23
мешиносад. Барой ин истиклолият Устод Тохири Абдуҷаббор чи кадар
ранду озорхо ва тахкиру тавхинхоро тахаммул кардааст ва то ҳануз х i ,
ки мо то андозае кишвари озоду мустакилем, баъзе нотавонбищр ба ин
марди начибу тариф бо назари номатлуб менигаранд, хусусан онхое,
ки холо неъматхои моддии истикдолро бештар мечаранд.

Пеш аз хама онхо бонд аз Устод Тохир ва хамандешону хамрохонаш
миннатдор бошанд, вагарна аз хони Истиқлол манфиат бардоштанашон

халол нест - ба кавли халк курнамакист.

Устод Тохир як олим аст, як одам аст, як марди мардон ва шахсияти
комил аст. Аз касе чизе тамаъ надорад! Касеро озор надодааст. Парной
таърифу тавсиф ва тахкиру танқид хам надорад. агар касе камбуДиашро
гӯяд бо кадом лахне. ки гӯяд. механдаду хурсанд мешавад. Аз гаъриф
мегурезад. Ҳеч гох дар бораи хеч кас сухани носазову нораво намегуяд.
Дурӯғгӯӣ ва чоплусиро бад мебинад. Бисёр шахси оди ва самимист.
Тоҷики Тоҷик аст. Ҳеҷ гох намепурсад. ки фалони аз куҷост, на ба мил-
лат ва на ба махали касе коре надорад, бо хама баробар дустона сухбат
мекунад. Сӯхбаташ хамеша пурмуҳтаво ва фозилона аст. Ҳамеша д р
фикри рушди Ватан аст.

МУШОВИРИ ХУБ

Фикр мекунам, ки агар ба ҷои мушовирони иктисодии Президент
як сол кор мекард, манфиаташ ба миллат аз даҳ соли кори даххо нафари
дигарон бештар мерасид. Ҳар боре ки дар ниходхо ва макомоти

Акбаршоҳ Искандиров, Азиз
Хошок ва Ҳайдаршоҳи Акбар дар маросими ёдбуди устод
А бдуцаббор, 25 апрели соли 2009.____________________

24
Ҳукуматӣ озмуне барои касби мансабу вазифаҳо доир шавад ва шахси
фозилу лоиқе соҳиби мансаб гардад, хушҳол мешавад ва мегӯяд, ки Пре-
зидент боз як ердамчии хуб ёфт, ки иншооллоҳ оянда рӯ ба беҳбудист

Устод муваффакияти кишварро дар чалби ҷавонони фозилу хирад-
манд меоинад ва иқдомоти Президента кишварро дастгирй мекунаду аз
ФасоДзадагии ҷомеа бисёр гусса мехӯрад. Фикр мекунам бемориаш аз
ҳамин саоаб хам хает, ки дар самти алайҳи фасод коре аз дасташ намеояд
Ва ^меша таъкид мекунад, ки мулки фасодзада обод на.мешавад.

Дарди дигаре, ки Устодро озор медихад, бемории маҳалгароии то-
чикон аст, ки тору пуди вуҷуди ҷомеаро сахт печонда гирифтааст ва як
тоифа ба ҷуз аз маҳалли худ дигар ҷоеро намебинад. Аммо лоиқи иф-
тихор аст, ки дар атрофи Устод хамешазиёиёни ростини ҳамаи минта-
қаҳои Точикйстон ҷамъанд.

Устод тундравӣ ва саросемагиро дӯст намедоранд, хамеша таъкид
мекунанд, ки ҳар суханро санҷида гуфтан лозим ва ҳар амалро хуб омӯхта
анҷом додан лозим, тундрави одамро ба хатокорӣ мебарад.

ҶОНИБДОРИ СУЛҲИ БЕМАНСАБ

Вакте ки масъалаи сулҳи точикон ба миён омад ва шартҳои тарафайн
пешниҳод шуданд, баъзе тундравхо барои ба дастовардани мансабхо
талош мекарданд. Устод Тохири Абдучаббор (соли 1993) таъкид кар-
данд. ман дар сурате ба санадҳои Сулҳ имзо мекунам, ки тарафҳо тоҷик-
куширо оас карда, бидуни хеҷ гуна талаби мансабу шарту шурут сулҳи
воқеии абади банданд, вагарна агар сулх барои мансаб бошад, он хеле
тул мекашад ва садҳову ҳазорҳо тоҷик аз ду тараф кушта мешаванд.
Хдмин тавр хам шуд.

Хислатҳои хамидаи Тохири Абдучаббор хеле зиёданд ва мо онҳоро
пас аз солхо едовар хоҳем шуд, зеро инсон дар зиндагиаш кадр надорад.

Ьузургони хору зор бисёр дорем; Лохутӣ дар Маскав берун аз шаҳп
хору зор: ғ

Танида ёди ту дар тору пудам, Меҳан, эй Меҳан,

Бувад лабрез аз ишқат вуҷудам, Меҳан, эй Меҳан.

Ту будам кардй аз нобудиву бо меҳр парвардй.

Фидои коми ту буду набудам, Механ, эй Меҳан.

-туфту танҳо ин олами фониро тарк гуфт.

Устод Улуғзодаро дар Маскав чанд бор дар бемориаш зиёрат кар-
Дам, ки вазъи хубе надошт.

Устод Тохир хам камтар аз онхо нест! Миллатҳои дигар бо фарзан-
дони Истиклолхоҳашон фахр мекунанд. Озодихохии Тохири Абдучаббор
шаоеҳи озодихохии Муқаннаъ, Абумуслим, Шерак, Пугачёв, Разину Во-
сеъ ва гайраҳост - на камтар ва инро бояд кадр кард.

Роста хакиқатҷӯйй, эътимод, хоксорй, инсондӯстй, мехрубонии
1 охири Абдучаббор дар мукоиса бо дигарон андоза надорад.

25
Ҳамин ва дигар хулку атвори хамида Устод Тоҳирро водор ба он
карданд, ки ба мисли Билл ва хукуки Инсон (1787) ба Ҳукумати Шӯрохо
эътироз кунад, ки хукуқҳои миллатҳо ва инсонҳоро дигар поймол наку-
нед, мардум ба озодии сухан, матбуот, гирдиҳамой, озодии имону виж-
дон, масунияти (дахлнопазири) шахсият ва дигар озодихо ниёз доранд.

Бо мурури замон ин андешаҳои Устод тамоми зиёиёнро фаро гирифт
ва мардум рӯ ба озодии интихобот оварданд. Президента ИМ А Авраам
Линколн 19-уми ноябри соли 1863 оиди интихоботи шаффофу озоди
мардумй иброз дошта буд, «Ин Ҳукумати халк (мардум) аст ва он аз
мардум буда, барои мардум аст», хазорсолхо хамин тавр боки хохад монд.
Тохири Абдучаббор мисли Томас Ҷеферсон (1743-1826) асосгузор,
муаллифи Эъломияи истиқлолияти Точикистон аст, мардумй Амрико
ва тарби демократа бо Ҷеферсон ифтихор дорад ва демократхои точик
ба даххо шоха чудо шуда, аз Устод Тоҳир мегурезанд.

Устод Тохири Абдучаббор мисли Мартин Лютер Кинг ва Индира
Ганди сахт зидди хушунат ва зӯроварист, вале ин гуна одам - шахсиятро
дар чомеаи мо кабул ва эхтиром намекунанд. Бояд зикр кунам, ки яке аз
чеҳраҳои саршиноси дунё қаҳрамони секаратаи муштзанй, ки дини
мубини Исломро кабул карда, бо акидаҳои исломй зидди зӯроварӣ ва
хушунат баромада, ба чанги зидди Ветнам нарафта зиндонй шуд ва ба
бемории нихоят шадид гирифтор шуд, мардумй олам тавассути ахбори
омма аз ин рафтори ӯ каноатманд шуда, қахрамонро сахт дастгири
карданд.

Қадрдониҳои мардумони дигар аз бузургонашон барои мо точикон
низ бояд намунаи ибрат бошад. вале афсус миллати моро лозим аст, ки
Устод Бозорро аз Амрико ба Ватан биёрад, Устод Қаноатро рӯидаст
бардошта кадрдонӣ кунем, Гулрухсору Бахманёру Ҷонибеку гайраро
эҳтирому дӯстдорй кунем, зеро ки онхо ифтихори миллатанд.

P.S. Пас аз чопи мақолаи Раҳматкарими Давлат бономи
«Фарзанди сулолаи гурур ва озодй» вокунииш зиёде шуд. Ҳам-
чунин ҳаводорони андешаҳои устод Тоҳири Абдуҷабоор зиёд
алоқамандӣ нишон доданд ва аз ин р) идораи нашрия mac мим
гирифтааст, то хотироту андешаҳои шуморо дойр ба кору
пайкори ин абармард дар ҳар шумора мунташир созад, ки
баъдан он дар ишкли китоб дар хоҳад омад. Аз инрӯ, аз ҳамаи
онҳое, ки Тоҳири Абдуҷабборро мешиносанд ё назари хосеро-
ҷеъ ба ҷойгоҳ ва аидешаи ӯ дар цомеаи Тоцикиапон дорапд.
хоҳиш мекуием, то назароташоиро барои пашр ба сурогаи
идораи нашрияи «Миллат» ё пусти электронии millat@mail.ru,
бифиристанд. Фацат ситоиш ва тавсиф шарт мест, шарт
мунсифона будани матлаб аст.

Нашрияи «Миллат»

26
Зафар МИРЗОЁИ,

донишманд

АНДЕШАМАНДИ ВОРАСТАИ МИЛЛӢ

ҚАРЗИ ИНСОНИ

Дар сафҳаи нашрияи «Миллат» акси Тоҳири Абдуҷабборро бо он

баохупламоо 7с ^ СОЛ “ УМРаШ МуС"НТар битобаД ^ солҳои

бархурдамро бо ин шахсияти хориқулодда ба ёд овардам ва низе дар
бораашон гуфтанро қарзи як инсоне, ки ба Тоҷикистон ва мардумаш
таассуб дорад, донистам. Аммо гуфтугӯ дар бораи Тохдри Абдуҷаббор
кори осон нест, зеро ӯро дидану дарк кардан бо дидаи равен мебояд ва
бозтоби розу ниезҳои шахсияте, ки бузургу кадхудои қавмаш аст. хеле
мушкил аст. Ва гумони якин низ мекунам, ки инсонҳое чун Тоҳири Абду-
каД°м розу ниезҳои ни*оние надоранд. Ҷуз ростиву дурустй ва
ухаббату сафо ба Ватан, паиванди отифи ба сарнавишти миллати тоҷик.
дигар ниези моддиву нафеие ба дили чунинҳо роҳ намеёбад

Ьа ҳар ҳол аз он кас пузиш хоста, мехоҳам таассуроте, ки дар бархурд
бо ишон доштам, дар ин чо вогӯ кунам. Пешакй изҳор медорам ки банда
узви созмони Растохез набудам ва чун ба табиати мардуми тоники гум-
роҳу гирифтори чодуи арабу турку мутулу рус, хубро аз баду ходимро
аз хоин ташхис накунанда ошно будам, хешро аз ҳизбҳову сиёсатҳояшон
канор гирифта, сукут пеша доштам.

ВОРАСТАМАРД

Аммо Тоҳири Абдуҷаббор дар рӯзи нахустини ба сӯқбаташон
мушарраф шудан, бо манишу рафтори вижа маро дар ҳайрат гузоштанд
ки олими риштаи иқтисод, бо ин сатҲи баланд ба забону адабиёти тоди?
ториху фалсафаи милливу ҷаҳонӣ ворид аст ва метавонад озодона ҳарфи
миллаташро бизанад. А

Рӯзе ки нахустин бор бо Тоҳири Абдуҷаббор бархурд доштам, дар
о ул уд. оли 1983 аз тариқи кумитаи обуҳавошиносии Иттиҳоди Шӯ-
рави ба ҳаиси тарҷумон ба фурӯдгоҳи Кобул эъзом туда будам Пас аз
ду-се моҳ кор карданам, ба Сафорати Иттиҳоди Шӯравӣ даъват шудам,

27
ки барои кори тарҷумонӣ ба он ҷо табдияи ҷои кор кунам. Дар суҳбат
бо масъули кадри Сафорат изхор доштам, ки албатга дар Сафорати Итти-
ходи Шӯравй кор кардан шарафи бузург аст, вале ман майли кор дар
макомоти Сафорат надорам. Бароям идораи хавошиноси хеле мусоид
аст. Масъули Сафорат, ки аз ин мухолифатам хайратзада менигарист.
бо қаҳру тахдид гуфт. ки «мо метавонем ба куллӣ Шуморо ба Тоҷикистон
бозпас бифиристем». Дар посух гуфтам, «аҷаб аст, ки маро аз баргаштан
ба ватан таре медиҳед». Бо хамин, масъулони Сафорат ба сарнавишти
он рӯзгори банда кор нагирифтанд. Чанд руз пас аз даъватам ба Сафо-
рат, ба хонаам шахеи ношиносе омада, хешро Тохир муаррафи кард. Он
касгуфтанд, ки «танҳо барои муайян кардани як масъала ба захмататон
омадаам; аз рафикон бохабар шудам, ки Шумо шомил шудан ба кори
Сафоратро рад кардаед. Ҳоло маро барои кор ба он ҷо даъват кардаанд
ва агар кадом носозгорие дар он вазифа вуҷуд дошта бошад, бохабарам
кунед, то ман низ аз он сарфи назар кунам». Гуфтам, ки «на, баръакс дар
сафорат кор кардан ифтихор дорад ва барои дар оянда гирифтани тав-
сифномаи боарзиш хеле хуб аст. Шумо дар пойтахт кор мекунед, вале
банда аз мансабу унвону маком даст кашидаму кадом тасмиме надорам
ва дар дехаи аз пойтахту шарру шӯраш дур зиндагиву кор мекунам. Ман
зарурате дар худ намебинам. ки хар рӯз галстук баста, то шом назди он
маъмурони хавобаланд рост истода, мутарчимашон бошам». Он кас
гуфтанд, ки «пас ман низ чунин кунам». Барояшон маслихат додам, ки
бояд Шумо он чо кор кунед, зеро дар он мансаб метавонед ба чандҳамди-
ёронамон ёрй расонед. Вагарна он мансаб ба ягон озарбойчони, узба-
кистонй, ё гурҷистонй насиб хоҳад шуд. Ду-се руз пас назди ин хакир
омада, барои зиёфат ба хонаашон даъват карданд. Дар меҳмонии онруза
донишманди закй ва хорикулоддаи дигар. хамдарси журналистам, Ҳазраз
Сабоҳй, ки чанд сол аст аз зодгоҳашон Самарканд ба Ирон мувосилат
кардаанд, хузур доштанд. Ва он сӯҳбати ба истилоҳ сохибдилон поён
надошт. Дар он рӯзгор бо Тохири Абдучаббор хар бор бархурд мекардам,
бештар аз бори пеш ба дониш ва пайванди отифиашон бо сарнавишти
мардуми тоҷик коил мешудам. Бори дигар дар хонаашон бо як хаячони
вижа мегуфтанд, ки аз дуконе навори магнитофонии шоири шаҳири Ирон,
Ахмад Шомлуро дарёфт кардааст, ки зери овои дардноки Шачариен,
Хайёмро бо махорате худодод мехонад. Ҳангоми шунидани рубоиёти
осмонии он фарзонаи дахр, дар чашмонашон ашк медурахшид. С н
дурахши ифтихор аз сеҳри забони аҳуроии точики буд.

РАСТ ОХЕЗ МУРҒИ
ҲУМОИ СУХТА

Пас аз хатми хидмати дар Афғонистон, фосилаи дидор дар Кооулу
Душанбе панҷ сол бештар буд ва хотироти фаромушнашудании ман бо
ишон моҳи март-апрели соли 1992 рух до да буд. Банда ба кори тиҷорат

28
шугл доштам ва тасодуфан дар ошхонаи ба истилоҳ худхизматрасонии
Шурой Вазирон бо ишон бархӯрд доштам. Гуфтанд; «куҷоед, бародар.
на хабаратонро дорем, на мақолае менависед. Маколае дошта бошед
бидихед, дар нашрияи "Растохез" интишор кунем». Гуфтам; «магар чунин
нашрия хам хает?». Дар миёни когазхоям навишторе доштам, ки унвонаш
гузошта будам «Эй, тоник! Суруд ва парчами ту чун хохад буд?!» Он кас
матлаби нигоштаамро, ки бо суханони "Эй тоник, эй худкуши бародар-
куши бегонапарвар! Эй, хазор сол ашкат рӯи мижгон, наметавонй асл-
ро аз бадал фарк кунй...»,
оғоз дошт, гирифтанд, то
оа табъ расонанд. Баъдҳо
он навиштор боне шуд, ки
баъзеҳо дар он рӯзхои ҳав-
лангез маро растохезй би-
гуморанд. Воқеан, дар
мавриди вожаи растохез
ин нуктаро мехоҳам ёдо-
вар шавам, ки забоншино-
сони сиёсатзада дар он
рӯзгор ончунон дурӯг ме-
гуфтанду менавиштанд,
ки мушаххасоти он гуфтан

надорад. Тоҳири Абду- Устод Тоҳир дар ҳамнишинӣ до дӯстон.
ҷа обор созмонро Растохез Теҳроп, 1996.

бад-он маънй унвонгузорй карда буданд, ки миллати тоник чун мурғи
Думой сухта, аз хокистари торих дубора зинда шуда, пар-паркунон ба
парвоз дарояд. Ин маънии ҳамон худшиносии миллй ва истиклолияти
давлатиро дошт. Иронинажодон ҳатто баҳори фасли солро ба рамз
растохез гуянд. Аммо кажнигорон ин вожаро танҳо ба рӯзи коим шудани
қиемат, рузи маҳшар нисбат медоданд ва покбозиву баландназарии
Тохири Абдучаборро ба лаҳни захрогину талх тафеири ғалат мекарданд.

Инҷониб аз суҳбатҳо бо ишон дарёфта будам, ки дар сина дили як
фархангии сатхи олиро мепарваронанд, ки аз ашки як тифл ба дард меояд.
дамин аст, ки растохезй миллим ӯ ва хамтоёнаш чанбаи дигаре ҳосил
карда, мавриди истифодаи иртиҷоиёни минтақа гардид ва муковиматхои
сиеси Ьа хамдигаркуыгганхо табдил ёфту кор аз кор гузашт ва то он чо
ки ба назари банда рчеида, ишон ғами ҷонкоҳ хӯрда аз муковиматҳо
канорачуи ва ба сукут нишастанд.

БУЗУРГОН ҲАР КУҶО
ОВОРААНД

Арзиши мардуме чун Тоҳири Абдуҷабборро на танхо дар ин макону
замон (ва дар Точикистон) намедонанд, балки дар хама давру замен

29
чунин буду чунин хохад монд. Дар ин маврид Махди Ахавони Солис,
суратгари барчастаи Фаронса Ван Гогро ба ёд оварда, чунин гуфтори
чолибе дорад: «Ҳоло медонед, ки рузгор он кадар берахм аст, ки он мард
- Ван Гог пули сигору кирояи хона надошт, зан ё маъшукааш бо ишора
ба тоблуҳо (суратхои кашидааш) мегуфт, ин ошғолхо (партовхо) чия
мекашй. Касе намехарад, ки он ҷо анбор кардй, чоро бехудй гирифтй?!
Ҳоло як тоблу беш аз чахор сад хазор дулор хироч мешавад. Ин ситам
чи ситамест, ки рӯзгор бар ин чур мардхо хамвор ва дар вокеъ нохамвор
карда? Мисли Ҳофиз, ки мегуфт ва чи дардноку чигартарош: ТО О ВРУ
НАМЕРАВАДАМ, НОН НАМЕРАСАД. Эй вой, тфу бар дахр! Ин чи
ситамест, ки бар амсоли ман раво медоред?»

ҲАМА МЕДОНАД: КӢ

АЗ КАДОМ БОМ АЗОН МЕХОНД

Акнун бисёрихо худро дар ба даст овардани истиклолияти давлати
сахим медонанд, вале мо ки ба ҷараёни ичлосияхо ва гуфтори вакилону
вазирон пайваста таваҷҷӯх дошлем, хеле равшанамон буд, ки чи касон
аз кадоМ бом азон мехонанд. Як тараф асолатбохтагони русмаоб, як
тараф вакилони аз кавм узбаки вилояти Ленинобод, дар самти дигар
тарсухои эхтиёткори ба ояндаи шӯравӣ эътимод дошта, дар пахлӯяшон
онхое, ки хеч наметавонистанд дарк кунанд, ин истиқлолиятхохиву то-
чикпарастй барои числу чи заруриятест барои макоми давлатй бахшидан
ба забони тоҷикй. Чанд нафаре мехост ба хама аз равзанаи дини ислом
нигох кунад. Аммо Тоҳири Абдучаббор чун як андешаманди миллй ва
часуру сарсупурда, дар чомеае, ки мушахассоташ гуфтан надорад, бо
далоили котеъ истиклолияти сиёсиро талаб мекард. Тақозо дошл, ки
нирӯҳои низомии дар Точикистон карор доштаи Иттиходи Шӯравй. яъне
китъаи 201-и он миллй карда шаванд, ба забони точикй макоми давлатй
дода шавад ва амсоли он. Он кас Консепсияи ислохоти иктисодии
Точикистонро андешида, бар хилофи бисёре аз пажӯхандагони иктисоди
сиёсй, ки бо шеваи шӯравй рокиду дар назди пажӯҳишгарони рус забун,
вазъи иктисодии Точикистонро шинохтанӣ мешуданд, бо тозачӯиҳо
дидгоххои имрӯзаро ҳанӯз 19-20 сол мукаддам пешбинй карда оуданд.
Зеро хамеша мутолиа мекарданд, пажӯҳишхо ва дастовардхои пешраф-
таро меомӯхтанд.

ТОҲИРИ АБДУҶАББОР

ДАР СУРОҒИ СИМУРЕ

Хотираи равшани дигаре, ки аз Тохири Абдучаббор дорам, бароям
хеле гиромист. Инчониб умрест ба мутолааи «Шохнома»-и Ҳаким Фир-
давсй сару кор дорам ва гах-гоҳе чашмандози худро рӯи сахафоти нашри-
яхо меоварам. Чанд сол пеш навиштори мо рӯи масъалаи барсохта
будани афсонаи подоши «Шохнома» ба Махмуди Fазнавй ва гумоне. ки

30
Ҳакими Туе ишорае дорад мабни бар он ки Симурғ сафинаест аз кайҳон
омада, дар нашрияи "Миллат" ба табъ расида буд. Он кас намедонам аз
куҷо нумраи телефонамро пайдо карда гуфтанд, ки «чустори хеле чолибу
тоза кардаед, вале дар мавриди кайҳони гумон доштани Симурғ кадом
мадорике ҳаст?». Посух дода будам, ки «сухан бисёр аст. аз ҷумла Ҳаким
Фирдавсй Симурғро МУРҒИ ХУРШЕД номидааст ва ғайра». Аммо чус-
тори оанда дар ин росто чизи дигар аст. Муҳим он аст, ки дар ин пурсиш
оузургии Тоҳири Абдучаббор, чун як тоҷики бо «Шоҳнома» ифтихор
дошта, як донишие, ки дарахти маърифати худро пайваста парвариш
дода, аз бандам камхонда низ мехост чизе биомӯзад, ниҳон буд.

Яқин дорам, ки ин донишманди ворастаи камназир андешаҳои нобу

вижаи зиеде доранд. ки ҳануз барои мутолааи ҳамватанон армуғон накар-
даанд. ғ

Худованд умри бардавом бидиҳадашон ва беморие. ки дар пай-
карашон пайдо шудааст, иншоаллоҳ ба зудӣ раҳояшон хоҳад кард ва
истиклолияти иқтисодии Ватан - ормони зиндагиашонро. бо чашми худ
дида, дар ин ришта хидматҳои шоён хоҳанд кард.

*

Вазорати адлияи Тоҷикистон 21 июни соли 1991 ҶМТ

31
Комил БЕКЗОДА,

файласуф

ЛАҲЗАҲОЕ АЗ ЯК АБАДИЯТ

Ангезаи навиштан хам ин шуд, ки устодро дар ТВ, дар ходи беморй
ва дардмандӣ дидам. Чанд рӯз баъд, рӯзноманигори чирадаст Раҳмат-
карими Давлат маколаи ҷононе дар рӯзномаи "Миллат" ба нашр расонид,
ки аз ҳаёти устод кисса мекард. Хондам ва мутаассир шудам. Омили
сеюм ин аст, ки дар вақти ҳозир имконияти ба аёдаташ рафтан надорам.
Хостам, ки ба воситаи ин мақола-нома ин шахсияти озода ва ворастаи
миллатро зиёрат кунам...

Мо якдигарро аз наздик кам мешиносем: Сӯҳбатҳои мо хамеша
тасодуфй ва сарирохй буд, вале аз нигоштахои якдигар бохабар будем.
Устод роҳбари Созмони Мардумии Растохез буд, ки рӯ ба сӯи 6 млн то-
ник дошт. Мал роҳбари маҳфили фалсафии "Ҷаҳони андеша" будам, ки
ҳамагӣ 6 узви фаъол дошту бас. Ман хеч гох узви Растохез набудам.
Устод Тохир хам боре дар махфили "Ҷаҳони андеша" ширкат накарда
буд. Ҳакки маънавие, ки дар навиштани ин мақола дорам, ин аст, ки ус-
тод равшанфикри миллат асту ман муҳаққиқи ҷараёни равшвнфикрии
муосир дар қаламрави Тоҷикистон. Ин хукукро барои ман ҳамаи консти-
тутсияҳои навишта ва нонавиштаи миллй ва байналмилалй кафолат ме-
диҳанд... Мехостам ин мавод харчи зудтар чоп шавад, ки устодро аз
фикру андешаи беморй ва дардмандй ба дур нигаҳ дорад. Ҳамин аст
ҳадафи аввалу охири ин нома-мақолаи аёдатй...

ЛАҲЗАИ ЯКУМ

Бозсозй буд. Дар толори марказии Академиям Илмхои Тоҷикистон
(АИТ) бахс аз забои мерафт. Толор дар табақаи дуюм аст. Толори китоб-
хонаи Академия, ба номи Индира Гандй, дар табақаи якум. Дидам, ки
одами бисёре ҷамъ омадааст, зуд ба китобхона шитофтам, ки адабиётро
бисупорам ва ба толори маҷлисгоҳ бар гардам. Дар ҳамин ҳангом устод

32
охирро дидам. ки дар назди китобхона сигор мекашид.,. Саросемагии
маро дида, пурсид: Оғо, чй шуда? Бо шӯхӣ гуфтам: гурӯхе аз мардум
чамъ омада, забони тоҷикиро ба додгоҳ кашиданианд. Хандид ва гуфт:
Ачио рузгоре. То аз китобхона баромадам, ки ӯ рафта буд. Ба табақаи
дуввум баромадам. Устод дар катори чаҳорум аз пеш нишаста дидам.
уфтугухо хеле ошуфта ва парешон буданд. Маркази мавзӯъ забои буд.

Як нафар зани чавони гайриточик ба хама луқма мепартофт ва мегуфт
ки ин корҳои беҳуда (масъалаи забои) ба кй даркоранд. Сухани касеро’
гуш намекард. Устод барои танзими баҳс ва ба сари эътидол овардани
ахли мачлис чанд чумлаи зебое бо забони тоҷикй гуфт. Он зан дониста
ва е надониста, эътироз мекард ва ба раванди баҳс халал мерасонд. Чанд
бор баини устод ва он зан мучодалаи забони анчом гирифт Чанд рӯз
баъд ҳамон зан дар як рӯзномаи русизабон таассуроти худро аз ин муло-
кот оаен намуда, гуфтахои устод Тохиррс ба таври галат нақл карда
оуд. Устод хам дар чавоб мақолае бо забони русй навишта, ба редаксияи
ҳамон рӯзнома супорид. аммо онро чоп яакарданд. Хеле асабй шуд...
Дустонаш аз идораи "Садои Шарқ" маслиҳат доданд, ки ҳамон маколаи
русиро ба шаклн муфассалтар бо забони тоҷикй нависанд. Навишт. Супо-
рид. Чоп шуд. Хеле муфассал ва пурмӯҳтаво буд. Хаёл мекунам. ки аз
хамон замен устод ТоҳиР ба таври расмй ва фаъол ба харакати равшан-
фикрии кишвараш пайваст. Ва холо хам ин фаъолият давом дорад.

ЛАҲЗАИ ДУЮМ

Сухан дар бораи махфили "Диалог" меравад. Мачлисгоҳи ин маҳфил
дар кисмати шарқии шахри Душанбе (9 км-ДОК) карор дорад Рохбари
он устод Мухиддин Кабирй аст. Боре ба яке аз рохбарони маҳфил ба
шухи гуфтам: Устод кордонй ва зиракй муборак. Дар байни ин хама кали-
маҳои зебои точики, арабй ва истилохоти фарҳангии хазорсолаи истомй
шумо калимаи урупоии "диалог"-ро интихоб намудед? Хандид ва гуфт:
Ана. дидед, мо ҳам "современний" шудагй..

Дар он нишасте. ки устод Тоҳири Абдуҷаббор хузур дошт, сухан дао
боои ислом ва миллат мерафт. Аз рун мушохидахои шахсии худам касе
таҳаммули шунидани сухани дигареро надошт. Ҳар кас дар пайи далеле
оуд, то сухангуи пешинаро рад кунад. Устод Кабирй гоҳ-гоҳе бо лутфи
хосе. ки доранд, ҳозиринро ба сабру тахаммул даъват мекард. Ман дар
РУ ба руи устод Тоҳир қарор доштам. Чизе намегуфт. Чун хайкал ором
оо салобат, вале бо тугёни богини хомӯш менишаст. Бисёр гӯш кард.

ахаммул намуд. Ҳамаи назокатхои як меҳмони даъватшударо ба иҷро
расонд. Ахиран раиси маҳфил аз у хохиш кард, ки агар чизе гуфтанй бо-
шанд, марҳамат, хама гуш мекунанд. Лаҳзаи мушкиле барои хамаи мо
фаро расид. 1ун ҳар касе бо тарзи худ тахмин мезад, ки усгод Тохир чй
хохад гуфт? Дар чи мавзуе? Устод, дар холе ки дар лаб табассум дошт
дар дил мегирист. Бо оромй ба хама арзи сипос кард. Икдоми "Диалог"-

33
ро мусбат ва зарурй хонд. Ва дар ҳолате ки номи касеро ба забои наме-
гирифт, ба саволҳо ва андешаҳои онҳо ҷавоб мегуфт. Аввалин иборааш
ин буд: "Бародарон, таърих ба мо омӯхта, ки аз хар падида ва ходисае
ибрат бигирем. Чунин ба назар мерасад, ки мо аз хаводиси наздиктарини
кишвар ва миллати худ дарсе набардоштаем. Ҳоли моро бегонагон хуб-
тар медонанд. Ин холати ғайримантиқӣ аст. То ба кай чун Аҳмади порина
боки мемонем?"

Дар давоми сухан ин хама мушкилотро бо далелхои гузашта ва
хозираи таърихӣ ва ҷомеашиносй исбот кард. Касе чизе намегуфт. Ҷавобе
надоштанд. Гӯё устод бо худаш гаи мезад. Таҳлилхояш бисёр ҷолиб ва
навоварона буд. Мутаассифона, ман сабли онҳоро надорам ва шояд
маҳфили "Диалог" дошла бошад...

ЛАҲЗАИ СЕЮМ

Аввалҳои бозсозй буд. Ҳама ба чизе умедвор. Ҳама ва хар касе ба
ларзи худ дар лалош буд. Аз чумла, фархангиён низ. Дӯсли шоирам
Нафасбеки Рахмонии Ишкошимй, ки баъд дар рохи бозгашл аз Эрон
дар Баҳораки Афғонислон бо дасли Ризвон ба калл расид, килоби "Халли
саввум"-ро барои хондан ба ориял дод. Нашри соли 1973, дар ҳачми 888
сахифа. Муаллифаш равоншиноси муосири Эрон, доклор Носируддини
Сохибуззамонй буд. Дар назди бинои Инслилули Шаркшиносй бо чамъе
аз дӯслон сӯҳбал дошлем. Аз "Халти саввум" ёд кардам (Ин килоб ба
зиндагйва осори Шамси Табрезй (1186-1248) бахшида шудаасл). Услод
Тоҳир бадохалан пораеро, ки маҳз ба "Халли саввум" (муаммои сарбасла)
будани шахсияли хеш (шахсияли Шаме) бахшида шудасл, айнан иқлибос
кард... Мо хама лааччуб кардем. Чун ин килоб дар Тоҷикислон даслраси
касе набуд. Услод аз ин холи мо илхом гирифла, бо овозе мулантан пораи
дигареро аз ёд хонд. Ин пораро:

"Бо фақеҳй розӣ машав. Гӯ бешлар ва зиёдлар мехохй... Аз сӯфигарию
орифй хам бешлар. Х,ар чй пешал ояд, аз он зиёдлар ва бешларро лалаб
кун. Туро аз қидам (абадиял)-и олам чй? Ту абадияли хешро маълум кун,
ки лу кадимй (ҷовидонй ҳаслй), ё ходис (офарида, муваккалй ва миранда)?
Ин қадар умр. ки луро хасл дар лафахҳуси лаҳлилу чуслучӯи холи худ
харч кун, дар чуну чарой абадиял ва ҷовидонагии олам чй харч мекунй?
Шинохли Худо амик асл! Эй ахмак, амик луйй! Агар амике (ва абадияле)
хасл, луйй!.."

Мисли он буд, ки мо услод Тохирро аз нав кашф мекардем. Офарин
гуфлем. Чизе нагуфл. Танҳо як лабассуми ислеҳзоомез ба сӯямон карду
гуфл: Хуб, килобе чолиб ва хонданй асл...

Ин ходиса дар солхои 80-уми асри XX иллифоқ афлод. Мо холо дар
даҳаи аввали асри XXI қарор дорем. То имрӯз аз фарҳангиёни мо касе
номи ин килобро ба забои наёвардаасл.

34
ШАМСИ ТАБРЕЗИ ВА ТОҲИРИ АБДУ ҶАББОР

шалл^^Га! Та^ГбХл”™ ИЛ01" -У

барои То\нр дарси „брате шуда бошТчГр'о к" &ъ ” Ш”Д ГУР,Р" ШаМС
гии амалиаш низ шабоҳатҳое ба зинттяг m и баъдҳо даР шеваи зинда-
шабоҳатхо: гурур,, сархаш, котеъият. ч^рТт'у^вдТ”™! И“
инсош, дар хадди х.ле боло... Ва болотар аз болоZ
ДаР замони Шамси Табпряп v-л ~~ уд‘

буд, бархӯрди тамаддунхо байни т 1МИЯ™ ДЯр дас™ тУРкон
(эрони) дар сатҳи ирфон ва TacaRRvrh амаддуни соми (араби) ва ориёй

иГ”д<12в7'1273) 10 МУЛ0К01 60 Ш^°и Та^3!Г(П8Г12даОЛУ“ИНИ

Ибни Арабӣ (ваф 1240)ваП1яйх av, ,, Р (11«6-1248) паирави

бул.

ва Шамс ориёй ва эронитабоп fSvm л Ҳ Р^У Я3 нажоди араб. Мавдави

ланд. Ирфони шухуд^Гне та2ГбДя ШУҲУДӢ ДИф°Ъ мекаР'

Инсон дар баробари Худо Аммо истиқлшшяти фитри ва доимии

дар наали Худо инкор Хд Ва^ГгхГ" "Г®™

ДОШТ. Ин тавҳиди монистии .тдР УР ХуД° Bd Инсонро) яке мепин-

бунбаст мекашонад. Аз озодӣ ва талошхо ИМРУЗ ИНС0НР° ба сӮи
фаъолиятҳоро танхо ва танҳо ба Xv-m ^ ИНСОН мекоҳад- Ҳамаи ин

боло зикршуда Шаме бар истикпо нисбатмеди*ад. Аммо дар порам
мекунад... ' ли 10м ва тамоми Инсон таъкид

м„ «ЙСГЯ'1""мекунад-яа 6а ма№

равона аст: хатти истик лоли'Р Д*Р Шамс ва Маалоно
Ин ки менависам “ ФарХаНП1

аз дуст аст... Аз як дӯсти дерошно..'. Дусте Таз^кбао^^ ^

тавачҷӯхба мавзӯьхо» зерин шшмраотр бо™ “°®

равшанфикр, озоданлет 1 иишад. устод Гоҳирҳамчун

ЛАҲЗАИ ЧОРУМ

фа£Г

са„д. Чуноне к„ Ихбол (18774938)^

ланд. Ҳинд озод шуд. Ва Покистон чам мустаад^Агап } ^ °Ш'

шикает хӯрад сапнавиштяп.Ач, - \ тақил' АгаР инқилобашон

="аФХ“ *

35
Дар холи ҳозир устод Тоҳирро сарнавишти қисмати дуюми рав-
шанфикрон насиб гардидааст: Гумноми ва бадноми... Вале ин хам
мувақкатӣ аст. Окибат рӯзе фаро хохад расид... Ва хам мерасад... Ин
суннати таърих ва анъанаи хамаи қавму миллатхост. Гузаштан аз
имтихони фарозу нишеб. Махсусан. барои равшанфикрон.

Лаҳзаи чорум ҳодисаи якуми апрели соли 2009 буд. Соати 10 бегоҳи
Устод Тохирро аз телевизион нишон доданд: Дар бистари бемори, лоғар,
дардманд... Барои мо бисёр ғайричашмдошт буд, дидани ин манзара.
Ҳарчанд ки ин ҳолат ба сари ҳар яки мо омаданист. Ҳолати хос ва хас-
сос... Имтихони танхой. Бетафовутй нисбат ба олам ва оламиён...

Санҷиши ёру дӯстон ва аксуламали рақибон... Вале аз нигохи таърих
ва абадият ин бемор Тохир ном дорад: Тоҳири Абдуҷаббор. Сарвари
ҷунбиши мардумии Растохез дар солҳои 90-уми асри XX дар Тоҷи-
кистон... Мардуме, ки хеч бархостан намехост... Онҳо, ки барнахостанд.
Тохир худаш хам "нишаег". Нишастане бисёр қатьи ва сангин. Сангинтар
аз талу теппахои нохияи Ашт. Зодгоҳи ӯ. Зодгоҳи дустам Муҳиддини
Фатхиддин, Қорихони Олимхон ва устоди фалсафа ва хамкорам Нозир
Арабзода... Зодгоҳи фарҳангиёни асил ва бебок... Аштро дар бахори соли
1968 дида будам... Дар тӯи хонадоршавии дӯстам Лутфуллои Асадулло...

Чанд сурат хам гирифтаем ба расми ёдгори, зери дарахтони зардолу...
Аз ин сурат 41 сол аст, ки гулхои шукуфтаи дарахтони зардолуи Ашт
сӯи ман менигаранд: гулхои сафед... Ба мисли дили Тохири Абдучаббор...
Умре соф ва бегубор...

4 апрели соли 2009,
iiuixmi Пмианбе.

Устод Тоҳири Абдуҷаббор бо устод Бозор Собир, Шодмон
Юсуф ва Мирзо Шукурзода дар Теҳрон, соли 1996.

36
Яеҳрӯзи ЗА БЕҲУЛЛО,

журналист

НАМОДИ РУШАНФИКРИ

С°™ “я лошАТаРмла?бБАРИ ШАХСИЯ™ УСТОД
чизебинависам. ам„„арб„р°”“ аТмба™ Т°ХИр“ А6аУЧаббор

вонтар аз он „едид,м. „Р хуДр„ ИО„Р

гарон муаррифӣ кунам Хап йаП! а СИМ0 ва шахсияти ӯро ба ди

ШоиР’ Р Да вогУ3°Р мекардам. Ба қавли

йтаглгг*тарки ™ савд°

Ҳоло хам ки рӯзномаи i ИМру3ро ФаРдо *Унам...
машгалахои корй ва идорӣ, боГҳаГ омодӮЪР°ШТраҳКЯрл’бадалели

Нуктае со^о'^зехниТан^ӮШАНФИКРИ №1 АСРИ XX

мантанҳо бахотирибаёнион хозирбТн^^УСТ°Д Т°ҲИр Чарх мезад ва
он чумла ин аст. ки: Х°ЗИР ба Навиш™ ин мақола шудам ва

Тоҳири Абдуҷаббор - беҳтапин ня

Дар карни бистум аст. намунаи рӯшанфикри комили тоҷик

Ин нуктаро набоятт __

-мо тоҷикон аст. - - —м- Рхшанфикрии

маком, ™^ГшГуздӮ„ШВаа™'™ ЛГ°“’ бша«6оло.

шанфикри маҳсуб намешаванд. 6 Вачҳ 33 «ишонаҳои рӯ-

созанда даГбораГнҷ^шо^м нстодТив^м Д°ШТаНИ ДИДИ б°3’ назари
ба ормонҳои мутаолии як миллат аст. Муқовимат даР Рохи расидан

37
Рӯшанфикрӣ тахассус нест, балки талоши хастанопазир барои эхёи
ҳувият ва шахсияти як миллат мебошад. Инсонхо метавонанд бо
фаъолиятҳои тахассусй ва корбурди зарфият ва истеъдоди ботинии хеш
дар таърих мондагор шаванд, аммо ин ҳадафи рӯшанфикрй нест. Ҳадафи
рӯшанфикр барангехтани рӯхи муштараки як миллат барои шоиста
зистани он дар иҷтимои башарй аст. Ба қавли генерал Ҳемусу, ки барои
иттиҳоди кабилаҳои парокандаи нимҷазираи Корея талош мекард: «Як
миллат дар рӯи замин сохта намешавад. балки дар калби афроди он
сохта мешавад.»

Алии Шариатӣ — файласуф ва чомеашиноси номовари иронй дар
мавриди нишонаҳо ва рисолати рӯшанфикр фармудааст: «Рӯшанфикр
ичтимой будан, дар канор ва миёни мардум будан ва дар баробари сарна-
вишти як миллати асир ва як табақаи махкум, худро мутааххид эҳсос
кардан аст.

Рӯшанфикр рисолаташ раҳбарй кардани сиёсии ҷомеа нест, рисолати
рӯшанфикр худогоҳй додан ба матни ҷомеа аст, факат ва фақат ҳамин
ва дигар ҳеч. Агар рӯшанфикр битавонад ба матни ҷомеа худогоҳй биди-
ҳад, аз матни чомеа қахрамононе бархоханд хост, ки лаёқати рахбарии
худи рӯшанфикрро ҳам доранд ва то вакте ки аз матни мардум кахрамон
намезояд. рӯшанфикр рисолат дорад.»

Вакте Раҳматкарим аз беиттилоии як ронандаи таксӣ дар Хучанд аз
Тоҳири Абдучаббор хайратзада мешавад, чои гила нест. Охир дар ин
чомеа Тоҳири Абдучаббор на «раккоса» аст ва на «хофиз», ки ӯро биш-
носанд. Ӯ ахли андеша ва тафаккур аст! Ба кавли аллома Икбол:

Асри ман донандаи асрор нест.

ГОсуфи ман баҳри ин бозор нест.

ХУРУҶИ ДАРДИ РӮШ АНФИКРЙ

Имрӯз дар чомеаи мо афроде ҳастанд, ки бо истифода аз «ганчхои
бодоварда» ҷилд-ҷилд китоби хазорсахфаии ранги менависанд, ки бо
мутолиаи онҳо хеч хиссе дар вучуди хонанда такой намехӯрад ва ба
чӯш намеояд, аммо бо хондани матлаб ва ё шунидани харфе аз забони
як рӯшанфикри воқеӣ инсони худогох дигаргун мешавад.

Тохири Абдучаббор низ ба мухотаби хеш хамин нуктаро меомухт.
Ҳама медонанд, ки Т оҳир, агар дарди рӯшанфикрй надошт, метавонист
бо тахассус ва истеъдоди фавкулоддаи хеш дар хар кучое зиндагии осуда
ва роҳат дошта бошад, аммо ӯ ба хотири андоми рисолати хеш ба унвони
як рӯшанфикр аз ҳамаи лаззатхои дунявй сарфи назар кард ва ба ормон-
хои баланди инсонй содиқ монд. Бо амри такдир бо аксари шахсиятхои
фарҳангй, сиёсй, инкилобй ва рӯхонии точик дар даҳҳаи навади карни
бист ошно будам, аммо ҳеч кадом дар фурӯтанй, шикастанафсй ва
махори хавову хавас ба пои Тохири Абдучаббор намерасид. Ҳар ки хам-
нишини Тохир буда, ин нуктаро наметавонад инкор кунад. Нишастан
дар сӯҳбати ӯ кашиш ва ҳаловати хос дорад. Замони донишчӯй, хангоме

38
Раҷабиёнва Муҳа^др^н^Р"ҳама« ^тон, аз ҷумла Шафқати
муголиаи китобпайдо мешуд... Р вУчуди м° майли беҳаду ҳасри

&^СТчт^мой “т

руки дар зедни марду„„ тощ’кбуд яГромиЛ ИЧ<>Д" таи>»>™ фикри
барои дастёбй ба қудрали сиёсй АгаГха.жЬ^'н ИНҚИЛоби чтимой

алшс^н^о^о метавонист ба

ҳю6" —• “"»ч» <*™> ZZй.ҳ” иракат ва

мит^° таҳаммули

ИНТИЗОРРО НАДОРАНД
Ьа қавли шайх Саъяй-

Ба қавли шайх Саъдй-

Зоҳиран ширинихои дӯкони ТоГ^л^ бИПӯШад-
ва магасҳо, ки таҳаммули кашидани пя ДУҶаббор саРпу-шида буданд
бозорҳсзи дигар едрозер шуда Р нҷц интизорро надоштанд, ба

Марзи шинохти ҳақу ботил кя*™*

мисдоқи ошкори он аст ӯ ҳаргиз бо ^ ? Л ЭСТ’ КИ воқеан ™ бузургвор
гуруҳиву шахсӣ муомила накард ки ин ™Н°феи миллир° б° манофеи

РУшанфикрйаст.Ҳамагоншоҳвд будем к^яНЮ 33 НИШ°™ ас1„

оебандуборй дар кишвар чй гуна г^Тххп я ^ ТОИ Навад ^ давр°ни

ивазкардандвазеришиорҳоиболоба™ ШаХСИЯТҲОИ сиёсй чеҳра

суДйӯёна, манофеи кишвГриро^ГхаГвТб^™’ ЗММ° б° хадаФ*°и
Чотеият ва садоқати устод Тохир бя яп нагон муомила карданд
ЧОМИ муомила „еромущ, шуткой д£“ГГ “Т “ »«

мугриз ва тамаъҷӯи ӯро хаш™ ва н0“™ "Р 6"“ре “ ммсафони
Дани иттиҳомоти беасос домани ӯр0 пахп РД Ва °НХ° б° нисбат Д°-
мадӯену фурсатталабон пайвастанд Ин г^п-РДЗНД Вй ба Чабҳаи ^о-
таии ин солҳо саргарми муомилаи kvi УРУХХ° ва шахсиятҳои муддай
дастёбй ба гаразхо ва ҳГвуZZTAT** МаноФе™содТва

Ҳастибахши милли фаромӯш карданд Лат УДа,.а3 масоили бунёдй ва

Ва РУнншфикре. ки ба ормонҳо 1 арзитхГ ^ Раҳбари сиёс«
монд, ҳамин Тоҳири АбдуҶаббор буд П0ЙбанД ва содиқ

РУШАНФИКР ФАРМОНБАРДОР НЕСТ
Ҳнрфай дарИ тсоСКмуҲЯими ^иТКтМОЙ КИ Фар°Тар 33 и*™соси

— ХеШ **“ « - аз *—

39
борюи рӯшанфикр вуҷуди ангезаи интиқодгарой дар зехди уст, зеро танҳо
рӯшанфикрон хастанд, ки пеш аз дигарон сихату саками падидако
DOCTV дурӯғи андешаҳоро дарк ва аз хам чудо мекунанд.

Дар яс калом, рӯшанфикр зимни доштани шинохт ва огоҳи ба масон,
ва падидахр бояд накдгаро. навгаро, амалгаро ва дар ниҳоят ба ормонхои

кори фикрй мекунад ва хосили кораш беш аз он ки чалби нафъи модди
ва шахсТбошад, хаяли мушкили ичтимой аст. Хулоса, рисодати

ва дастёбй ба адолати иҷтимои ва аз оаин бурдани чахду хурофот

ҒАРБ ДАР ФИКРИ «ДАВЛАТИ СОЯ»

Дар асри кунунй ба баракати расонахо, бистари накду гуфтугу дар
хама оРлам фарогир туда ва чомеае, ки аз танкид барошубад нукоти заь-
фашро ба чои он ки аз дӯстон ва дилсузон бишнавад, аз бегонагони б -
мехр дарёфт менамояд. Имрӯза бисёре аз давлатхои харби бар ин наза-
рияи сиёРсй устуворанд, ки бояд «Давлати соя» вучуд дошта бошад. «Дав-
лати соя» иборат аз хизбхо ва афродест, ки кори онхо факат ефтани аибхо
ва заъфхои давлати хоким мебошад. Ин гуна афрод на танхо мавриди
бемехрй карор намегиранд, балки химоят низ мешаванд ва вучуди онхо
барон давлат бисёр зарурй ва лозим аст, чун дар байни аибхо ва мушки-
лота дигаре, ки онхо метарошанд, гоххо мавридхоеро паидо мекунанд,

КИ Тамоами^дТшТмавдоГвТхакимони чахонбар иннУ^аадатиназар
доранд ки яке аз шартҳои пойдории ҳукуматҳо ҷалби афроди шоиста
дар умури кишвардорй аст. Аз чумла, Конфусиюс - какими Чини дар ин
бора гуфтааст: «Ҳукмрон метавонад бо мӯҳтарам доштани афроди
шоиста аз хато дар казоват ичтиноб кунад. Бо дур кардани бадгуен ва
чашм фурӯ бастан бар фиребандагиҳои зебои, бо чидди нагирифтан
сарват ва эхтиром гузоштан ба фазилат ва такво метавонад афроди
шоистаро ташвиқ намояд ва бо кӯмаки онхо хукуматашро муваффақ
дорад. Дар як мамлакат, агар ба афроди покдоман ва бо истеъдод эъти-
мод нашавад, он мамлакат холи ва бе мутассади хоҳад монд».

БЕМОР AMMO ДАР ФИКРИ КИТОБ

Мохи феврал, вакте ки ба аёдати Тохири Абдучаббор ба Техрон
пафтам устод чандон вазъи хубе надошт. Бо ин вучуд, сухбагро чу
айёми донишҷӯӣ аз мавзӯи илму фарханг шурӯъ кард. У аз ман мепУРС1^
"и солхоТахир чй китобхои хубе дар Техрон чоп шудааст ва кадом
сохибназари чадиде дар Ирон зухур кардааст, ки м^ бехабар монд
бошам. Мо, ки шадидан нигарони вазъи саломатии у будем, хаиратзад

40
шудем. Тӯли чаҳор рӯзе, ки хидмати устод будем, суҳбати у хама перо-
муни масоили муҳими фарҳантӣ, иҷтимой ва тозаҳои илми буд, 6а тавре
к и фаромӯш карда будам, ки у барон дармони дарди лоилоҷи хеш 6а
Ирон омадааст. Бемор будани ӯро аз чехраи афсурда ва харфхои духтари
мунисаш дар бораи ранҷҳои шабонаи устод дарк мекардам. Он замен
беихтиёр харфхои як фархангии дигари тоҷик, ки барон як хафта ба Ирон
омада буд, ба хотирам расид, ки бо такаббур ва гилоя мегуфт:» Эи баро-
дар, дар ватани шумо ҳалкамон коқ шуд!»

Ҳоло бубинед, тафовути кор аз кучост то ба кучо?

Дасте. ки ба қавли Рахматкарими Давлат «Қонуни истикдоли миллат»-
ро навишт, имрӯз таку танхо сари сохиби худро сила мекунад, то ранни
фишори куддаи (саратони) бар мағзи ин марди мунавварфикрро кохиш
дихад Медонам, ки ин навиштахои мо дигар ҳеч дарди устодро дармон
нямебахшал. аммо аз назари рӯхй шояд ин итминон дар вучуди у кавитар

аллома Икбол ба зехнам меояд:

Чу барбастам рахти хеш аз ин хок,
Ҳама гӯянд, ки бо мо ошно буд.

Валекин кас надонист ин мусофир,
Чй туфту бо кй туфту аз кучо буд?

Дар

Абду , .. .

Теҳрон, соли 1996.

41
Ибодуллоҳи ОҚИЛПУР,

дониишанд

.. РАСТОХЕЗ ҚИЁМАТ НАБУД
е кори мардон равшаниву гармӣ аст...

НАХУСТИН ДИДОР БО ФАРЗОНАМАРД

Бисту панч сол мукаддам ман бори аввал ӯро дидам ва он ҳам дар
хоки Афғонистон, шаҳри Кобул. Марди бисёр бо тамкину камсухан буд
Аксар авқот мешунид ва шунидаҳояшро бо тахаммул дар фикраш чой
медод. Афкораш файласуфона буд ва иктисоду сиёсатро хуб медонист.
Суханаш ҳама панду ҳикматомез садо медод.

Боре дар як чаласаи машваратӣ дар Афғонистон тарчумаи шифоҳи-
ашро шунидам, ки бисёр олй буд. Аз сармушовир дида масъаларо беҳтар
таҳлил мекард. Нахуствазири вақти Афгонистон Султоналй Киштманд
оештар ба ин мард таваччуҳ мекард ва мушовири рус дар мадди дуввум
карор дошт. У чун як мутахассиси варзидаи соҳаи иқтисод харф мезад
ва оид оа пружаҳои муҳим ва сарнавиштсози Афғонистон таҳлилҳо пеш-
ниход менамуд. Пас аз хатми чаласа фахмидам. ки ин мард хамшахри-
амон будааст ва то ба Афгонистон омадан дар Институти иқтисоди То-
чикистон ифои вазифа мекардааст.

A3 ҲАМШАҲРИАМОН МЕФАХРИДЕМ

Ростӣ, барои мо точикон боиси ифтихор буд. ки чунин як хамшаҳрии
босаводе дорем, ки дар бештар маврид болотар аз мушовир карор дорад
ва УР° афғонҳо на ҳамчун тарҷумон, балки ба сифати мушовири бахши
иктисод мешинохтанд. Тайи солҳои хидматиям медидам, ки ҳатто дукту-
рони илм. махсусан тоҷикон ҳамагй ба сифати тарҷумон фаъолият
мекарданд. Ду тан аз хамшаҳрихои мо Сайфулло Саидов, мушовири ар-
шади фарханги ва Султон Раҷабов, ки сармушовири Бабрак Кормал
оид ба ҳуқук буданд, қурбони тавтиа ва бӯҳтони шовинистхои миллат-
гарои рус гардиданд ва аввалй пас аз адои ҳашт соли мӯхлати махбусият
ба ватан баргашт ва дуввумӣ дар яке аз махбасхои Қазоқистон фавтид
Русҳои миллатгаро ҳатто овоза карда буданд, ки гӯё онхо ба қочоқи ме-
талҳои ранга ва тиллову сангҳои қимматбаҳо даст зада бошанд. Маҷлисе
наоуд, ки бисмилоҳашон бе ин сафсатагӯй ва бӯҳтонзанӣ оғоз намешуд.
Ҳатто пофишорихои Бабрак Кормал натавонист ин ду танро аз тӯқмат

42
наҷот диҳад, зеро худи ӯ дастнигар ва дастнишондаи русҳо буд.

Маҳмуди Барёлай, узви бюрои сиёсии Ҳизби Ҳалқй Демократии Аф-
ғонистон, ки бародари ҷонии Бабрак Кормал буд ва утоқи кориаш дар
ҳамс-оягии мо қарор дошт, боре зимни сӯҳбат аз мутахассисину тарчу-
монҳои Т очикистон ёдовар шуд ва Т оҳири Абдуҷабборро беҳтарин мута-
хассис ва мард хонда гуфта буд: «Тоҳир Афгонистонро чун ватани худаш
меҳисобад ва ба минталитети ин мардум умқан ошной дорад. пешни-
ходоташ дар иқтисоду сиёсат дархури чомеаи мост».

Ӯ ҲАНӮЗ ДАР АФҒОНИСТОН A3 ИСТИҚЛОЛ МЕГУФТ

Ҷумъа, ки рӯзи истироҳатӣ буд, мо чанд тан аз тоҷикистониён як чо
чамъ меомадем, палов мепухтем ва он рӯзро бо хам мегузаронидем. Боре
дар маҳфили мо Тоқири Абдучаббор меқмон шуд. Бо омадани ӯ сӯҳбат
бисёр гарм шуд ва маҳфил шукӯҳи дигареро касб кард. Чун мавзӯъ сари
казияи Афтонистон омад, як тоҷики манкуртшуда бисёр бо хушунат
нисбат ба афғонхо сухан мегуфт ва ёдовар мешуд, ки ин кӯрнамакҳоро
нону намаки Иттиҳоди Шӯравй мезанад. Ҳама хомӯш буд, то ӯ суханаш-
ро анчом диҳад. Ин дам Тохири Абдучаббор бо як қатъият ва чеҳраи
чиддй гуфт: «Ин мардум агарчи гуруснаву барахнаанд, садсолаҳост ба
хотири номусу истиқлоли хеш меразманд ва ҳеч неъмате наметавонад
чои ин ду муқаддасотро иваз намояд».

БО РУСҲО КОР КАРДАН ОСОН НАБУД

Ростӣ, он вақтҳо аксари зиёиёни мо ба мафҳуми истиклолу озодӣ
сарфаҳм намерафтанд. Сиёсати вақт ин муқаддасотро аз шуури мардум
дур карда буд ва хама бо ифтихор СССР-ро ватани воҳид ва модари худ
мехонданд. Бо он хама садокате. ки мо нисбат ба давлати шӯравй ва
русҳо нишон медодем, боз ҳам онҳо бо мо итминон надоштанд.

Як бегоҳ танхо дар хона будам ва соат аз хашт гузашта буд. ки занги
дар садо дод. Дарро боз кардам, ки ҳамватани бадахшиам Мискин Бози-
чаев (худованд биёмурзадаш, беҳтарин инсон буд) дар пушти дар истода
буд. Чехрааш бисёр гирифта ва табъаш хира. Ба дохили хона даъваташ
кардам. Сабаби норохатиашро пурсон шудам. Гуфт: «Дирӯз асноди чала-
саи машваратиро тарчума карда будам, тарчумаамро бурда ба як рус-
зане, ки аслан забони форсиро намедонад, нишон додаанд ва хостанд,
ки дуруст будани онро аз ӯ бифаҳманд. Он зан дар чавоб гуфтааст, ки
мо уро дар тарчума устоди худ медонем ва доимо аз ӯ илми тарчума ме-
омӯзем. Бо ин хама аз ӯ тақозо кардаанд. ки як бори дигар матни тар-
чумашударо бисанҷад.

Бо русхои миллатгаро ва мутаккабир дар Афғонистон кор кардан
осон набуд. Ба хеҷ кас аз миллати гайр, махсусан мусулмонхо эътимод
надоштанд. Ҳар як қадамашон, суханашон тахти назорат қарор дошт.
Дар ҳамин муҳит ва шароит Тохири Абдучаббор дар назди хамвата-
нонаш бо сарбаландй ва эхсоси масъулияти баланд вазифаи ба душ
доштаашро адо мекард.

43
уҶОНИБДОРИ АФҒОНИСТОНИ ОЗОД БУД

Ӯ доимо мегуфт: «Афғонистон кишвари афсонавист ва дорои захи-
раҳои бузурги ашёи хом аст. Дар ин кишвар набояд лашкаркашӣ мешуд,
ин ҷоро обод бояд кард ва мардумашро аз таҳти ҳама гуна фишорҳои
равонӣ наҷот бояд дод. Мардуми Афғонистон хеле гаюранд ва мушки-
лоташонро худашон ҳал мекунанд. Ин ҷо набояд минтакаи озмоишии
абаркудратон бошад ва бо ин шеваву зӯргӯй коре аз дасташон нахоҳад
омад. То он даме, ки ҳузури низомиёни хориҷӣ идома меёбад, ин мардум
аз мубориза даст нахоҳанд кашид. Низомиён дар хама давру замон мақо-
сид ва ахдофи худро пайгирӣ менамоянд. Инро мардуми Афғонистсн аз
таҷрубаи талхи садсолаҳои худ медонанд. Беҳтар аст бо ин мардум бо
забони дӯстиву рафокат сухан гуфт. Бештар бояд фишангхои иктисодй
истифода гардад. Ҳузури низомиён муборизаи озодихоҳонаро ба дарозо
хоҳад кашид».

ӮИНҚИЛОБ КАРД

Афкори озодандешӣ ва истиклолхоҳй дар шуури Тоҳири Абдуҷаббор
ҳанӯз аз солҳои 80-уми асри пор чӯш мезад. Ин марди худогоҳ танҳо
дар дил орзуву ҳаваси истиклол ба даст овардани Тоҷикистонро мепар-
варид. Пайваста матолиберо таҳия ва пешниҳод мекард, ки дар он айём
инқилоби тозаеро мемонд. Аслан идеяи худогоқии миллиро ӯ ва чанд
тан аз зиёиён, ки дар ин ҷода шабу рӯз захмат мекашиданд, дар дилу ди-
даи мардум бедор карданд. Мусаллам аст, ки дар он шабу рӯз хизби ко-
мунист ҳукумрони мутлақ буд ва барои маҳви идеяҳои тозаи истиқлол-
хоҳон аз тамоми васоити дар даст доштааш истифода мекард. Хадамоти
махсуси давлатй, ки аз мақомхои болой вазифаи мушаххас гирифта бу-
данд, бо ҳар баҳона ба рохбарон ва пешвоёни равшанфикрон фишору
тазйиқ ворид мекарданд. Хушбахтона, ахдофашон амалӣ намешуд.

РАСТОХЕЗИ ХОВАЛИНГ

Бо ибтикор ва ташаббуси Тоҳири Абдуҷаббор созмони ҷамъиятии
Растохез таъсис ёфт. Оиннома ва барномаи созмон навишта ва сабт гар-
дид. Ин созмон дар атрофи худ бехтарин зиёиёну донишмандонро мут-
тахид мекард. Ҳадаф бедор намудани шуурн миллй ва касби истиқло-
лияти мукаммали Точикистон буд. Ҳайати роҳбарикунандаи созмони
Растохез ба шахру навохии ҷумхурӣ сафархо мекард ва чихати корхои
бунёдй мардумро таблигу ташвиқ менамуд. Тохири Абдуҷаббор хамроҳ
бо Ҷонибеки Асрориён. як донишманди тоҷик соли 1990 ба ноҳияи
Ховалинг, ки як гӯшаи хеле зебои кӯхистон аст, омаданд. То он ки онҳо
ба нохия бирасанд, хукуматдорони вақти нохия тамоми органҳои мар-
бутаро вазифадор карданд, ки ба хар восита пеши роҳи онҳоро бигиранд
ва имконият надиҳанд, ки бо мардум мулокот доир кунанд. Новобаста
бо ин хама саддхои эҷодшуда созмони Растохез дар нохия таъсис ёфт.
Ачиб ин буд, ки нусхае аз рӯзномаи «Коммунисти Ховалинг» ба дасти

44
Тохири Абдуҷаббор расид ва пас аз мутолиаи он бо як шодмонй эълом
дошт, ки ин мардум ба хеҷ як таблиғе эҳтиёҷ надоранд. Матолиби ҳамин
рӯзнома баёнгари он аст, ки ин ҷо ҳамаашон демократҳои модарзоданд
ва то ин дам рӯзномаеро бо ин матолиб надидаам, ки дар бедор намудани
мардум дар роҳи худогоҳӣ ва бедории миллй ин кадар навишта ва гуфта
бошад.

РАСТОХЕЗ ҚИЁМАТ НАБУД

Мардум идеяҳои Тохири Абдуҷабборро бо дилгармии зиёд мепази-
руфтанд. Ин буд, ки хукуматдорони нохия бо руасои вилоятии худ тамос
гирифтанд ва ин масъаларо
чиддан баррасй карданд. Аз
ин ба баъд таблиғгарони ҳу-
куматй дар бадном кардани
роҳбарияти созмон ба ду-
рӯғгӯй ва дасисабозй ме-
пардохтанд. Аъзои созмон-
ро бо ҳар баҳона аз кор бар-
канор мекарданд. Рӯзнома-
нигор ва донишманди вар-
зида Одили Исломй аз чум-
лаи ҳамон курбониён буд.

Уро аз умури рӯзнома дур
карда, дар радиои махаллй
вобастааш карданд. Дар яке
гуфтаҳои худ раиси нохия
Точиддин Рауфов иброз
кард, ки аъзо шудан ба соз-
мони Растохез ин худ гуноҳ
аст. Далелаш ин буд, ки гӯё аъзои ин созмон мехоҳанд, рӯзи қиёматро
барпо кунанд ва вазъиятро ноором созанд.

Ҷои шакку тардид нест, ки маҳз тавассути ин родмард Тохири Абду-
ҷаббор дар саросари кишвар маҳфилҳои озодандешон таъсис меёфт ва
дар хар мачолису махофил сухан аз шуури миллй ва истиқлолияти киш-
вар баландтару баландтар садо медод. Ҳатто собиқ партократҳо ба Рас-
тохез худро мепайвастанд. Дар як маҷлисе муншии аввали ҳизби комму-
ниста ноҳияи Ховалинг Саидмурод Тагоев иброз дошт, ки дар оиннома
ва барномаи ин созмон нукоти тахдидовареро намебинам ва идеолҳои
ин созмон агар ҳакикй бошанд, имрӯз барои миллат хидматхои бузурге
карда метавонад. Агар ба авзои сиёсии имрӯза дуруст баҳо диҳем, ба ху-
би мебинем, ки чамоҳири назди Балтик ва Қафқоз кайҳост дар ба даст
овардани истиклолияти миллй муборизаро ба таври аланй огоз кардаанд
ва ҳаққи худро аз Маскав талаб менамоянд. Ин гунох нест, хак ситон-
данист.

Аъзо ва ҷопибдоропи созмони Растохез дар
рӯзҳои пеш аз эъломи истиқлолият бар сари
Эъломияи таҳиякардаи устод Тоҳири Аб- !
дуҷаббор баҳс мекунанд, соли 1991.

45
ИСТИҚЛОЛИ МО ҲАНУЗ ҲАМ МУФТ НЕСТ

- Иддаои ин, ки гӯё мо истиқлолро муфту маҷонӣ ба даст овардаем,
комилан галат аст ва асоси воқеӣ надорад, - мегуфт Тохири Абдуҷаббор.
Ин ҳама дар натиҷаи муборизаҳои шадид ва курбониҳои зиёд ба даст
омадааст. Имрӯз Тоҷикистони соҳибистиклол муқаддасоти миллии худ-
ро хифз мекунад ва дорой нишони миллй. парчами миллӣ. артиши миллй,
қонуни асосй ва суруди миллӣ аст. Бидуни ин унсурхо давлатро мкллй
гуфтан нашояд. Аммо хатари дигаре, ки ҷомеаи моро тахдид мекунад,
ин асг, ки иддае аз мардуми нохудогоҳ ба мафхуми ин аносир намерасанд.
Ҳоло хам дар хаёли онхо хамон системам пӯсидаи пешин боқӣ мондааст.
Эҳёи дубораи давлати шӯравиро дар дил мепарваранд. Агар ба таври
воқей баҳо бидиҳем, сусиёлизм ба халку миллатҳои ғайрирус чизе на-
додааст, хамеша ҳуқуқҳои миллй ва шаҳрвандиашонро поймол кардааст.

Миллигардонии сохтмонхои бузурги стротежии кишвар аз чумлаи
ормону омоли Тохири Абдуҷаббор буд. Дар ҳар махфиле ва ё иҷлосияи
намояндагони мардумй аз ин идеали худ дифоъ мекард ва дигаронро
низ даъват мекард то ӯро дастгирй кунанд. Бо камоли таассуф, намоянда-
гони мардумӣ, ки мо ҳар яки онхоро медонем, аслан ба мохияти ин масъ-
алахо сарфаҳм намерафтанд. Бараке, кӯшиш мекарданд ба хар пешни-
ҳодаш хоҳ дуруст аст, хоҳ ғалат (ки баъдтар маълум шуд, ғалате набуда-
аст) муқобил бароянд. Зеро ин чизро спикери мачлис ва шахсиятҳои ав-
вали хукумат мехостанд. Дар ҷаласаҳо баъзан микрофонашро хомӯш
мекарданд, то овозашро касе нашнавад. Хушбахтона, мардум ӯро алла-
кай шинохта буд ва дар хама ҷо аз дурустии далоили ӯ сухан мегуфтанд.

Бисёр хурсандибахш аст, ки пешниходоти Т охири Абдучаббор имрӯз
пазируфта шудаанд ва пас аз ду даҳсола барномаҳои пешниход кардааш
дар бахшҳои мухталифи соҳоти иқтисодиву иҷтимой амалй мешаванд.

МО ҲАНӮЗ ҲАМ БОВАР ДОРЕМ

Шунидем, ки ин ҷавонмарди кавиирода, ватандӯсти асил ва чонфидои
миллат имрӯз бистарӣ шудааст. Шабу рӯз аз даргоҳи Худованди мутаол
таманно мекунем ва даст ба дуо мебардорем, то бародари моро шифои
комил ато фармояд. Умедворем, ки Тоҳири Абдучаббор бемориро мисли
соири мушкилоте, ки рӯ ба рӯяш омада буд, пушти cap мекунад ва боз
бо афкори тоза ва судмандаш ба миллат ва ватани худ хидмат менамояд.
Миллати точик хеч гоҳе хидматхои арзишманди ӯро дар роҳи ба даст
овардани истиқлолияти комили кишвар фаромӯш нахоҳад кард ва исми
шарифашон дар сафаҳоти таърих бо ҳуруфи заррин сабт гардидааст.
Вучуди ӯ барои миллати точик хамеша гармиву рушноӣ меоварад. Зеро,
Ӯ родмарди воқеӣ ва сарсупурдаи ин миллату Ватан аст! Он ҷо, ки
Мавлавй мегӯяд:

Кори мардон равшаниву гармӣ аст,

Кори дунон ҳиллаву бешармй аст.

46
УСТОД, МОРО БУБАХШЕД!

(Изҳори сипос аз мақолаи Раҳматкарими Давлат
«Фарзаиди сулолаи гурур ва озодй»).

«Фарзанди сулолаи гурур ва озодй» — пурмуҳтавотарин мақола
аз лиҳози дарки хиёнатамон ба рисолатест, ки онро ном Қадрши-
носист. Муносибате, ки лоиқ ба шинохти чеҳраи воқеан Бузургу
1 Lo гакрор — Тоҳири Абдуҷаббор аст, аслан ифодагари худшиносиву
худогаҳист, ки мутаассифона, асолаташон дар пиндору гуфтору
рафтори сокинони ин кишвари кулфатзада қариб, ки аз худ дарак
намедиҳанд. Ин аст, ки ҳанӯз ҳам дарк накардаем, ки тайи садсо-
лаҳои охир миллати сарсахту бадбахти тоҷик бузургвореро чун ин
шахе дар арсаи Ақл, Номус, Виҷдон, Ватандориву Ватанпарварй
муаррифй надоштааст. Дар баробари изҳори сипос аз ҳафтанома
ва муаллифи мақола (Ҷасорати эшон моро муборак бошад!!!) аз
Устод Тоҳири Абдуҷаббор пӯзиш металабам. Моро бубахшед
Устод! Худое шаваду замоне ояд, ки ин қавм битавонад бигӯяд, ки
лоиқи Шумост!

47
ДАР СУГИ ФАРЗАНДИ СУЛОЛАИ ҒУРУР

ТОҲИРИ АБДУҶАББОР РОҲБАРИ ҶУНБИШИ
МИЛЛИ-ОЗОДИХОҲИИ ТОҶИКИСТОН ДАРГУЗАШТ

Имрӯз вақт лаҳзае барои миллати тоҷик ист кард. Дили фарзонамарде
аз таппиш бозмонд, ки дар ҳар рагу пайвандаш дарди ин миллату ин
сарзамин ҷараён дошт. Тоҳири Абдучаббор. муаллифи эъломияи Истиқ-
лолияти Тоҷикистон, раиси ҷунбиши мардумии Растохез, ки тайи чанд
моҳи ахир бар асари бемории саратон ранҷ мекашид, қабл аз зухри 21-
уми апрел дар зодгоҳаш деҳаи Ашти ноҳияи Ашт даргузашт.

Тохири Абдучаббор 10-уми феврали соли 1946 ба дунё омадааст. Фаъо-
лияташро нахуст ба унвони пажӯхишгари илмҳои иктисодӣ дар Фархан-
гистони улуми Точикистон шурӯъ карда, баъдан вакили мардумй дар пор-
лумони Точикистон буд. Тохири Абдуҷаббор дар ба курсй нишондани забо-
ни форсии точикй нақши боризе доштааст. Вай дар солҳои 1990 сарварии
Ҷунбиши Мардумии Точикистон - Созмони Растохезро бар ӯхда дошт.

Бар асари даргирихои сиёсй барои муддате дар муҳоҷират ба cap
бурдааст. Аммо бинобар сангаргириҳои чонибхои даргир ва шурӯъи
муқовиматҳои низомӣ, ӯ аз ҷабҳа канор рафт ва дигар на ба чанг ва на
ба оштӣ ҳамроҳ нашуд.

Тохири Абдучаббор аз фарзандони сарсупурда ва озодаи миллат буд,
ки ханӯз дар солҳои побарҷойии Иттиходи Шӯравӣ ҳарфи истикдолро
мезад ва харакати озодихоҳӣ ва худшиносии миллиро сарварӣ мекард.
Замоне ӯ аз истикдол мегуфт, ки харфи истиқлол барои аксарият афсона
буд. Ва ӯро барои ақидаи озодихоҳиаш маҳкум мекарданд. Ҳанӯз ҳам,
вакте ки хукумат ба ҳарфаш амал кард, бархе аз доирахои сиёсй аз
гирифтани номаш ё харос доштанд ва ё рашк мебурданд. Аммо сафҳахои
таърих Истиқлоли ин Ватанро ба номи ӯ сабт кардааст.

Пас аз солҳои зиёди мухоҷират, ӯ ба Душанбе баргашт ва дар Дониш-
гохи байналмилалии шаҳри Душанбе даре мегуфт. Аз муаллифони фаъо-
ли нашрияи "Миллат" буд.

Маросими чанозааш имрӯз дар зодгохаш баргузор шуд.

Ҳафтаномаи "Миллат"
2009-04-21

48
ИТТИЛОИЯИ ХАБАРГУЗОРИҲО

Радиои "Озодӣ",
Раҳматкарими Давлат.

Даргузашти Тоҳири Абдуҷаббор, рахбари ҷунбиши истиқлолхоҳии
Тоҷикистон ва раиси созмони мардумии Растохез, қабл аз зуҳри рӯзи
сешанбе чомеаи Точикистонро лахзае такой дод ва сукут бахшид.

Тоҳири Абдучаббор донишманд ва рӯшанфикри беназири точик буд,
ки бо махзи фаро расидани имкони муборизахои истиқлолталабӣ ва
озодихоҳӣ дар миёнахои солхои 80-и асри гузашта бо гулғула ва сало-
бати хосе, ки монанди худро надшит, вориди сахнаи фарҳангй ва баъдан
сиёсати Тоҷикистон шуд.

Мавҷи озодихоҳй ва ҳаракати рав-
шанфикии Тодикистон дар ин айём соз-
мони мардумии Растохезро ба миён
овард. Ин созмон аслан аз устодони до-
нишгоҳҳо ва фарҳангиёни тоҷик иборат
буд. Аслиддини Соҳибназар, Бозор Со-
бир, Мухаммадчон Шакурӣ, Сотим Улу-
гзода ва Акбари Турсун ва соири дониш-
мандони точик аз муассисони ин созмон
буданд. Ва Тоҳири Абдучаббор раҳба-
рии ин созмонро бар душ гирифт. Ин соз-
мон як хадафи умда дошт ва он ҳам ис-
тиқлоли Тоҷикистон буд.

Аммо дар соли 1989 ва ибтидои соли
1990, ба махзи бештар мардумй шудан ва
маҳбубият касб кардани ин ҷунбиш, даст-
гохи амнияти шӯравии пешин дар пайи
бадном кардани ин созмон ва рохбарони донишманди он шуд. Аввалин
ин буд, ки бархе аз донишмандон таҳти фишори КГБ-и собиқ аз Растохез
андаке канор рафтанд. Вале бо вучуди ин дар интихоботи порлумонии
соли 1990 Тохири Абдучаббор тавонист бо шикает додани рақиби худ
ва он ҳам муншии Ҳизби коммунист ба порлумон рох ёбад. Ва аз он за-
мой марҳилаи дигари фаъолиятҳои сиёсии Тохири Абдучаббор отоз шуд.

Дар 24 августа соли 1990 ӯ ба порлумон тархи Эъломияи истикдоли-
яти Точикистонро пешниход кард. Порлумон онро он замон сад дарсад
раъйи мухолиф дод. Аммо баъди як сол вакте табадцулоти давлатй дар
сатхи Шӯравӣ пеш омад ва дигар ҷамоҳир истиқлоли худро эълон карданд,
хамин порлумон низ рохе дигар чуз қабули пешниҳоди истиқлолро
надошт. Ва тарҳи пешниҳодии ӯ дар 9-уми сентябри соли 1991 бидуни
тахрир ва ислох чун Эъломияи истикдолияти Точикистон пазируфта шуд.

49

| Устод Тоҳир бо муаллифи J
( мақола дар радиои "Озодӣ", I
| соли 2008.
Даргузашти Тохири Абдуҷабборро хоса хамсафону хдмроҳонаш дар
ҷунбишҳои озодихохӣ бо таассуфи зиёде дарёфтанд. Ҳоҷй Акбари Тӯра-
чонзода, козии собики мусалмонони Тоҷикистон, ки хамрохи Тохири
Абдуҷаббор вакили мардумй дар охири даъвати шурои Олии Тоҷикис-
тон буд, мегӯяд, "Хабари даргузашти бародари гиромӣ Тоҳири
Абдуҷабборро шунидам. Воқеан, як такони бузурге барои ман аст. Мо
ҳарду якҷо дар як интихоботи порлумонй ширкат кардем ва вакили Шу-
рой олй шудем. Ман аз наздик бо он кас ошно шудам, чӣ қадар дилсӯзӣ
барои миллат дошт. Эъломияи истиқлолияти Тоҷикистонро ҳамон вақт
навишта буд. Баъд ҷанги дохилии таҳмилӣ болоямон бор шуд ва дар солҳои
ҳиҷрат дар Теҳрон ҳамроҳ будем. Агарчанд расман узви Иттиҳоди
мухолифин набуданд, аммо ҳамеша дар машваратҳо ва нишастҳо барои
эҷоди роҳи ҳал ва оштии миллӣ машваратҳои муфид медоданд. Ниҳоят
фозил ва олим буданд, хушахлоқ ва ботавозӯъ буданд, миллатдӯст ва
меҳандӯст буданд. Тамоми нишонаҳои инсони некро Худованд барояш
арзонӣ doiuma буд. Умед дорам, ки дӯстон ва паӣравонаги кори ӯро идома
хоҳанд дод. Худо цояшро ҷаннат кунад!".

Т оҳири Абдуҷаббор баъди иҷлосияи 16-уми Шӯрои олии Т очикистон
дар Хучанд, ки марҳилаи дигаре аз чанги дохилй ба дунболи он оташ
гирифт, Тоҷикистонро тарк гуфт ва муддате дар Маскав, Техрон ва си-
пас Бишкек ба cap мебурд. Ва дар ин муддат ба иттиходи мухолифини
мусаллахи давлат напайваст ва ба кори мутолиа ва тадрис дар донишгоҳ
машгул буд. Аммо ҳаргиз нисбат ба сарнавишти ин миллат бетараф
набуд.

Ҳайдаршох Акбаров, вакили Шӯрои олии Точикистон даъвати дувоз-
дахум ва вазири кишоварзй дар хукумати Муросои милли дар соли 1992.
ки дах соли мухочират дар Бишкекро бо Тохири Абдучаббор ба cap
бурдааст, мегӯяд, «У ба иловаи як мубориз, як допшиманд ва рушанфики
беназире будааст, ки месазад даргузашташро ба ҳамаи онҳое, ки ба ис-
тиқлоли Тоҷикистон эътиқод доранд, тасаллият гуфт. Устод ҳамаи ву-
ҷуди худро барои ин миллат бахшида буд. Поктарин ва самимитарии uiicon
буд. Касе буд, ки аввалин шӯълаи маърифатро дар ин қавм бедор кард.
Шахсе, ки ҳамеша дар фикри нацоти ин мардум буд. Шахсе буд дур аз
ифрот ва тафрит, устоди фозил, дониишанд ва ботаҷриба буданд. Д'амин
аст, ки даргузашти уро барои ҳамаи касоне, ки ба ин сарзамин ва истиқлоли
у эҳтиром доранд, тасаллият арз мекунам».

Тохири Абдучаббор дар охирин мусоҳибааш гуфтааст, ормони мо
истиқлол буд, ки ба он расидем, ҳадафи мо озодихоҳй буд, ки ба он даст
ёфтем, мо истиқлолталаб будем на мансабталош ва ба ин саодат
расидем. Ҳоло мухим нест, ки барномаҳои моро кй амалй мекунад, мухим
ин аст, ки онхо амалй мешаванд.

Тохири Абдучаббор шояд танхо вакили мардумие аз даъвати дувоз-
даҳум буд, ки дар барои тачлил аз 15-солагии иҷлосияи 16 дар Хучанд

50
даъват нашуд. Ва пешниҳодгари андешаи истиқлоле буд, ки дар хеч
чашни истиклол роҳ наёфта буд. Аммо мегуфт, ба саодат расидаем
Гоҳири Абдучаббор аз декабри соли 2008 маризиаш хуруҷ кард ва бо
исрори дустонаш ба Теҳрон барои мудово фиристода шуд. Аммо ба ан-
чоми амали чарроҳӣ розй нашуд ва ба ватан баргашт. Муддате дар
Душанбе ва баъд ҳам дар Хучанд ба cap мебурд. Бояд биафзоям, ки чанд
дакиқа қабл аз расидани ин хабар масъулони Вазорати тандурустии Тоҷи-
кистон дар тамос шуданд ва аз банда, ки охирин мақоларо роҷеъ ба
аҳволи Тоҳири Абдуҷаббор навишта будам, суроғаи ӯро гирифтанд. зеро
мегуфт он масъул, дар ягон беморхонаи Тоҷикистон бо супориши вазо-
рат номи уро пайдо накардаанд. ман суроғаи ӯро додам ва баъди гузош-
тани гуши билофосила аз гӯшии дигаре хабари дагузашти Тоҳири Абду-
ҷабборро шунидам. у

Чанд ҳафта ба ин чониб, матбуот ва расонаҳои Тоҷикистон низ пай-
васта аз ҳоли Тоҳири Абдуҷаббор мегуфтанд. Комили Бекзода, файла-

Суфи Т°*Т' f ЧУМЛаИ °НҲ0СТ! КИ менависаД> зиндагии амалии Тоҳири
Абдуҷаббор ба шеваи зиндагии Шамси Табрезӣ монанд буд, ғурури сар-
каш, қотеият, ҷасорат. устуворӣ ва шарофати инсонии дар хадди хеле
боло ва болотар аз боло. и

Чу оарбастам рахти хеш аз ин хок,

Ҳима гӯянд, ки бо мо ошно буд.

Валекин кас надонист ин мусофир,

Чӣ гуфту бо кӣ гуфту аз куҷо буд ?

Натичаи захматҳои Тохири Абдучаббор дар рисолае таҳти унвони
Чаро мо ақиб мондаем?" гирд омадааст.

Маросими ёдбуди устод Тоҳири Абдуҷаббор дар Душанбе,
25 апрели соли 2009

51
Радиои ВВС,
Шамсияи Қосим

МЕЪМОРИ ИСТИҚЛОЛИ
ТОҶИКИСТОН ДАРГУЗАШГ

Субҳи рӯзи сешанбе, 21 апрел, Тоҳири Абду-
ҷаббор, раҳбари Ҷунбиши Мардумии Растохез
ва аввалин нависандаи тарҳи Эъломияи Истиқ-
лоли Тодикистон, дар синни 63-солагй дар зод-
гохаш. ноҳияи Ашт даргузашт.

Оқои Абдуҷаббор тайи чанд моҳи ахир аз бе-
мории саратон ранҷ мебурд ва талошҳои пизиш-
кон барон надоти дони ӯ ди дар Тодикистон ва чи дар Эрон натидае на-
дод. Қарор аст дасади вай дар гӯристоне дар зодгоҳаш дар нохияи Ашт
ба хок супурда шавад.

Тохири Абдудаббор тайи чанд соли ахир дар Донишгоҳи байнул-
милалии шаҳри Душанбе даре медод. Вай ба унвони коршиноси умдаи
иқтисодй мақолоти зиёде дар нашрияҳои Тодикистон интишор додааст.
Бештари мақолоти вай ба зарурати хифзи манофеъи миллии Тодикистон
ва таъмини адолати идтимоъӣ муртабит буд ва ӯ аз тарафдорони сар-
сахти демукроей ва озодигаройй дар ин кишвар буд.

БУНЁНГУЗОРИ РАСТОХЕЗ

Фаъолияти оқои Абдудаббор нахуст ба унвони пажӯҳишгари улуми
иқтисодӣ дар Фарҳангистони улуми Тодикистон шурӯъ шуд ва дар аво-
хири солхои 1980 вай аз мубтакирони аслии маҳфили мавсум ба "Ошкоро"
буд, ки аз ҳифзи арзишҳои миллй сухан ба миён оварда буд.

Баъдтар, вай бо гурӯҳе аз тарафдорону ҳамандешонаш созмони мав-
сум ба Дунбиши Мардумии Тодикистон - Созмони Растохезро таъсис
дод. Ин нахустин созмони расмии мухолиф бо хизби кумунист дар Ҷум-
ҳурии Шӯравии Тодикистон ба шумор мерафт. Вале ин созмон дар фаъ-
олияти худ бо мавонеъи зиёде рӯбарӯ шуд ва туфта мешавад дастгоҳи
иттилоъотии Шӯравӣ, КГБ бар фаъолияти аъзои ин гурӯҳ назорат мекард
ва бо парокандани шоеъоте дар домеъа талош дошт ононро дар чашми
мардум бадном кунад.

Дар соли 1989 Тоҳири Абдудаббор ва рӯшанфикрони дигари тодик
бо муборизаҳои тӯлонӣ муваффақ шуданд, ки забони форсии тодикй дар
Тодикистон ба забоне расмй табдил шавад. Қонун дар бораи забои дар
он замон тасвиб шуд.

Тохири Абдудаббор дар соли 1990 аввалин тарҳи Эъломияи Истик-
лоли Тодикистонро навишт ва ба унвони узви порлумон ба Шурой Олй
муъаррифй кард. Ҳарчанд ин тарҳ пазируфта нашуд, вале баъд аз як

52
сол, дар пайи кудетои моҳи августа соли 1991 ва фурупошии Иттаходи
Шӯравй, порлумони Тоҷикистон ночор шуд аз мафодди ин тарҳ исти-
фода кунад.

Дар замони оғози ҷанги дохилии солҳои 1992-1997 окон Абдучаббор
Точикистонро тарк кард ва замоне дар Ирон ва сипас муддате дар
Қирғизистон ба cap бурд. Вай дар Бишкек, пойтахти Қирғизистон, дар
донишгохе ба тадрис машғул буд ва соли 2006 ба Точикистон баргашт.
Вай тули як сол натавонист дар шахри Хуҷанд шуғле барои худ пайдо
кунад ва сипас ба Душанбе кӯчид ва то замони хурӯҷи беморияш дар ин
чо ба cap мебурд.

ШАХСИЯТЕ НОТАКРОР

Акбари Тӯрачонзода, узви Мачлиси Миллии Точикистон, ки дар
гузашта аз мухолифони давлат ба шумор мерафт, мегӯяд, ки даргузашти
окон Абдучаббор талафоти сангине барои озодандешони кишвар аст.
Окои Тӯрачонзода афзуд, ки дар замони ҳамкорияш бо Тоҳири Абдучаб-
бор дар порлумони вақти Точикистон шоҳид буд, ки вай чигуна тархи
Қонуни асосӣ ва Эъломияи Истиқлоли Точикистонро тахия кард, дар
холе ки Иттиҳоди Шӯравӣ ҳамчунон побарчо буд.

Ба гуфтаи окон Тӯрачонзода, ки дар замо-
ни муҳочират дар Эрон ҳамсояи Тохири Аб-
дучаббор буд, вай ҳамчунин дар дастёбй ба
сулхи точикон ва тахияи тархи Созишномаи
оштии миллй нақши мухимме дошт. Х,ар-
чанд Тбхири Абдучаббор он замон аз мубори-
зоти сиёсй канор рафта буд.

Дар хамин ҳол, Муҳиддин Кабирӣ, узви
порлумон ва раҳбари Ҳизби нахзати исло-
мии Точикистон, низ даргузашти Тохири Аб-
дуҷабборро талафоти сангине барои мар-
думи ин кишвар, бавижа рӯшанфикрон ва

миллатдӯстон хонд. Ба эътикоди окон Ка- _________________j

оирй, миллати тоҷик дар даҳсолаҳои баъдй шахсияти пешрафтае назири
Тохири Абдучаббор нахоҳад дошт.

Окои Кабирй: "Миллати точик дар даҳсолахои баъдй шахсияти пеш-
рафтае назири Тохири Абдучаббор нахоҳад дошт." Вай афзуд: "Мутас-
сифона, сиёсатмадорон варӯишнфикрони феълӣ ҳануз дар пояи андешаҳои
даҳаи 1980 Тоҳири Абдуцаббор царор доранд ва бо гузашши солҳо мо
метавонем тащо бар пояи як дарсади андешаҳои вай бирасем. "

Муҳиддин Кабирй афзуд, ки окон Абдучаббор дар тӯли ин солхо мав-
зеъгирии худро таҳти таъсири ҳеч як омиле тагйир надод. "Барои Тоҳири
Абдуцаббор танҳо андеша арзиил дошт, на мақом ё сарват. "

Окои Кабирй афзуд, ки даргузашти Тохири Абдучаббор барояш
мусибати азимест, зеро 'ба унвони як фарди тоҷик эҳсоси нотавонй ме-

53

Кабирй: "Миллати тоцик
дар даҳсолаҳои баъдй
шахсияти пешрафтае на-
зири Тоҳири Абдуцаббор
нахоҳад дошт."
кунам ва хиҷолат мекашам, ки устод Абдуцаббор дар ҳолати шигифт-
ангезе дунёро тарк карданд ва мо натавонистем барояш кумак кунем."

"У МУҚАССИРИ ҶАНГ НАБУД"

Ахмадшох Комилзода, аз дӯстони Тоқири Абдуҷаббор, бар ин назар
аст, ки вай барои Точикистон шахсе нодир буд ва аз донишхои зиёде
дар бахши сиёсат, иқтисод ва иҷтимоъ бархурдор буд. Ҳамзамон инсони
бузург ва ботаҳаммул буд. Окои Комилзода ба хотир меоварад, ки дар
авосити даҳаи 1980-ум Тоҳири Абдуҷаббор, ки аз чонибдорони тасвиби
Қонуни забони тоҷикӣ дар ин чумхурии шӯравӣ буд, дар гардани худ
шиъоре овехта буд ва дар хиёбонҳо мегашт ва такозои кабули ин конунро
мекард.

Шокирҷон Ҳакимов: "Додгоҳиолии Тоҷи-
Kucmoit собит кард, ки дар фаъолиятҳои оқои
Абдуцаббор мавориди нацзи қонун ошкор на-
шу дааст"

Вале ба гуфтаи Шокирҷон Ҳакимов, му-
ъовини хизби сусиёл-демукроти Точикис-
тон, он замон ниходҳои вобаста ба хизби ку-
мунист тавонистанд дар миёни ҷомеъа ин
шоеъотро парокананд, ки гӯё Тоҳири Абду-
чаббор аз мубтакирини аслии чанги дохилй
дар ин кишвар буда бошад. Вале окон Хаки-
мов афзуд, ки Додгоҳи олии Точикистон

К

сена ©Ам"

Шокирцон Ҳакимов: Дар
фаъолиятҳои окон Абду-
цаббор мавориди нақзи қо-
нун ошкор нашудааст.

собит кард, ки дар фаъолиятхои окон Абдучаббор мавориди накзи қонун
ошкор нашудааст.

Бо ин вуҷуд, баъд аз бозгашт ба ватан, барои Тохири Абдучаббор
дар пайдо кардани шуғли муносибе мавонеъ эчод мекарданд ва ӯ ночор
буд танхо бо ҳукуки андаке, ки аз тадрис дар Донишгохи байналмилалй
ба даст меовард, ниёзи хонаводаи худро бароварда созад.

Ин дар холест, ки бисёре аз шогирдон ва хамсангаронаш, ки узви
чунбиши мардумии Растохез буданд, дар нихоят ба симатхои баланди
давлатй мансуб шуданд.

Окои Абдучаббор дар яке аз мусохибахои ахираш гуфта буд, ки ха-
дафи Растохез расидан ба истиклоли миллй буд ва ин хадаф ичро шуд.
Мақомоти Точикистон бисёре аз пешниҳодҳо ва андешаҳои вайро, ки
замоне бо онҳо худашон мухолиф буданд, батадрич амалй кардаанд.

Вале вай бар ин бовар буд, ки истиклоли фардии шахрвандон дар То-
чикистон то кунун тахаккук наёфтааст, давлат то кунун дар умури мада-
нй ва иктисодии шахрвандон мудохила мекунад ва батадрич аз демукросй
ва адолати ичтимоъй фосила мегирад.

Т охири Абдучаббор бавижа аз вазъияти арсаи кишоварзй ва бидехкор
шудани деҳқонон башиддат нигарон буд ва макомоти бонки миллй ва
сармоягузоронро дар таназзули ин арса мукассир медонист ва аз чумла
тасмими давлат дар бораи гаравгузории заминро "икдоме ба сӯйи феу-
долисм" хонда буд.

54
Ҷӯра ЮСУ ФИ,
хабаргузории "Варорӯд".

ПИРИ РАСТОХЕЗ РАФТ

Тоадри Аблучаббор. пири Расгохези Тоҷикистон 21 апрели соли равон
пас аз бемории тулонии саратони магз дар зодгоҳаш - деҳаи Ашти ноҳияи
Ашт чон оа чонофарин таслим кард ва ҳамон до ба оғӯши хок супурда

_ Муҳрн марг ба Даҳоне пахш гардид, ки садову салон озодй дармедод
оа ҳангоме ки ҳамагон домани империяи кабири Шуравин пароканда-
шавандаро раҳо кардан намехостанд. Миқрози аҷал таноби умри инсо-
неро бурид, ки озодиву баробарии мардумро мехост, ҳатто мардумеро
ки як бурда нони бардагиро аз талоши озодагй авлотар медонистанд'
Мурғи сиеҳи мамот дар косахонаи cape лона гузошт, ки моломоли анде-
шаву афкори бикр буд, то роҳу пайроҳаҳои тозаи рушди миллату давлати
моро нишон бидиҳад. Теғи бебоки фано дастеро чудо кард, ки барон
миллати мо нахустин Маншури исгиқлол навишта буд ва Растохези Ӯ
аввалин гуле дар бахори озодии давлати навини тоҷикон маҳсуб мешуд
Тоҳири Абдучаббор яке аз чеҳраҳои барчастаи Ҷунбиши миллй-озо-
дихоҳии тоҷикон буд, ки бо талоши у дар 14 сентябри соли 1989 Созмо-
ни Мардумии Растохез таъсис ёфт. Ӯ дар интихоботи парлумонии фев-
рали соли 1990 дар рақобати сахт бо номзади ҳизби ҳукмрони комму-
нист пируз омад ва депутата Шӯрои Олии Точикистон интихоб шуд.

ун о дасисаҳои кутоҳандешони дохили ва найранги маккорони хориҷй
ҳаракати истикдолталабии тоҷикон ба хоку хун кашонда шуд. Тоҳири
Абдуҷабоор муддате дар Эрон паноҳанда шуд. Баъдан ба Қирғизистон
омад ва то соли ,005 ба ҳайси мудири кафедраи Донишгоҳи байнал-
халқии Бишкек ифои вазифа кард.

- "a iaH азба Ватаву мардуми он хидмат кардан

уро боз ба Тоҷшшстони азиз овард. Д, соли охирн умраш дотсенти кафед-
рай иктисодиети Донишкадаи фановариҳои инноватсионии Тоҷикистон

вуд.

Худованд хонаи охираташро пурнур гардонад ва ба аҳли хонавода
ва наздикону паивандонаш сабри чамил дихад.

Бо ин рубоӣ номае ба рӯҳи устод Тоҳири Абдучаббор мефиристам:

Ту, эй Зардушти миллат, шод бошй,

Абад аз ранцу дард озод бошй,

Дар и и мапзил ҳама зилзилаҳо 6vd,

Ба зери мапзили обод бошй!

*

55
СУГНОМАҲОИ ИНТЕРНЕТИ

Хабари даргузашти устод Тоҳири Абдуҷаббор дар миёни мардуми
озодидӯапу воқеъбин вокунишҳои зиёде доиипааст. Бавижа навиштаи
журналист Раҳматкарими Давлат dap мавриди бемории Устод Тоҳири
Абдуҷаббор афроди зиёдеро ба сӯи зиндагӣ ва андешаҳои волои ин марди
арзиишанд савқ додаст. Ба сайтҳои хабарии ҳафтавори «Миллат» ва
радиои «Озодӣ» аз номи садҳо пайравону ҳаводорон ва рӯшанфикрону
мардуми бедор аз саросари дунё номаҳои тасаллият ва афсӯсу хайрхоҳона
расидааст, ки мо ҳоло чапд памупаеро аз опҳо пешкаши шумо, хопапдаҳои
азиз, мекунем:

Маросими ёдбуди устод Тоҳири Абдуҷаб-
бор дар Душанбе, 25 апрели соли 2009

Нуқра аз Душанбе

22.04.2009 12:55
Рӯҳи устод шод бод ва хо-
наи охираташ обод. Мутаас-
сифона, журналистони радио ва телевизионҳои давлатии Тоҷикистон
Тоқири Абдуҷабборро намешиносанд. Чунки саводи комил надоранд,
мутолиа намекунанд, корашон фақат талош барон дарёфти вазифаҳо ва
унвонҳои давлатист.

Карим аз Душанбе
22.04.200913:11
Тохири Абдуҷаббор инсо-
ни хакиқатҷӯ буданд, лекин
мисли баъзе нафарон вазифа
талаб набуданд. Ӯ бидуни
ягон вазифаву мансаб барои
миллату ватану халқаш хиз-
маткард...

Рӯҳашон шод бод.

Сарвиноз аз Тоҷикистон

22.04.200911:15

Рӯҳашон шод бод!

У барои сулҳи миллаташ, меҳанаш, динаш вазифа нахост. Ӯ танҳо
ҳақиқатро мехост...

Мансур аз Маскав

22.04.200908:56

Вой бар миллате, ки аз марги чунин фарзона ва абармардаш, ки тархи
Эъломияи истиқлолияташро таҳрир кардааст, ёд накунад. Хеле алам-
овар аст, ки телевизиону радиоҳои мо, ки шабу рӯз гайр аз барномаҳои
мусиқӣ чизе надоранд, ҳатто номи ин бузургмардро ба ёд намеоранд.

56
Рухаш шод бод, номаш ҳамеша дар дили дустдорони миллати тоник
боки хохад монд.

Рашод

22.04.200908:24

Рафтани Тоҳири Абдуҷаббор аз ин олам, мусибати як оила, як деҳ, як
нохия нест, мусибати миллати тоҷик аст! Шукрона бояд кард, ки ин марди
бузург дар Точикистон ба хок супурда шуд.

Тоҳири Абдуҷаббор падари Истиқлолияти Точикистон аст. Барой
патриотхои миллат бояд номи Тохири Абдуҷаббор ва Истиқлолият
баробарвазн бошанд... Ба бародари азиз, ба журналиста саршиноси
муосири точик, ба нафаре, ки ба маънои томаш вожаи МИЛЛАТ барои
У азиз аст’ Рахматкарими Давлат, ки рахмати Аллох барои ӯ фаровон
бод, арзи сипос мегӯям. Ай марди Худо, ту буди, ки таи рӯзхои охир
хама аз ҳолу аҳволи Тохири Абдуҷаббор менавиштй. Ва ин буд, ки
мардум ӯро дар зиндагиаш низ ба ёд оварданд. Вагарна пас аз маргаш
уро ёд мекардем, шармандагиамонро дубора такрор мекардем.

Маҳмадрахим

22.04.2009 03:39

^ стодро аз охирҳои солҳои 80-ум мешинохтам. Хеле одами бофарҳанг,
босавод, бомаданият, хайрхоҳ, миллатдӯст ва ватандӯст буданд. Миллат
боз аз яке фарзандони барӯманди худ маҳрум шуд. Афсӯс. Илоҳо чоятон
ҷаннат бошад, Устод!

Ghaffor аз Т ojikiston

22.04.200902:53

Падари озодагӣ ва истиқлолхоҳии Точик буданд.

Рӯҳаш шод бод!

Sodatsho аз Khorugh

21.04.2009 23:26
Устоди гиромиқадр!

Дунёро барои Шумо дӯзах карданд, аммо охирати шумо чаннати
абадист! Омин!

Khushdil аз USA

21.04.2009 21:13

Рӯхаш шод бод, Қахрамони Миллат!!!

О. Сафар

21.04.2009 20:59

Вакте аз ӯ пурсидам, ки барои донишчӯёни точик аз номи шумо чи
паёме ё насихате бирасонам?

57
Гуфт: Бигуед илм омузанд, ки хама ин мушкил, ки ба сари мардуми
мо омад, аз бесаводй буд.

Худованд раҳматаш кунад!!! Омин.

Нигина аз Техрон

21.04.200918:44

Равонашон шод бод! Марди шариф буданд!

Faridun аз Pomir

21.04.2009 18:31

Устод худ миллат буд, маҳад надошт, баръакси миллати мо, ки имрӯз
худ кабила аст. Равонаш шод бод!

Сино аз Машҳад

21.04.200918:12

Даргузашти устод Тохири Абдучабборро барои хамаи мардуми
парешонрӯзгори тоник тасаллият мегӯям. У бидуни шак танҳо намунаи
комили як рӯшанфикри озодаи тоник дар карни бистум буд. Марде озода.
озодандеш, хоксор, ботамкин, бекина ва пойбанд ба роху равиши худ.

Ҷои хушхолист, ки дидгохи аксарият дар бораи он навонмарди асил
яксон аст. Ин худ далели шахсияти бебадали Тоҳири бузургвор аст.

Рӯхаш шод ва хонаи охираташ обод бод!

Абдулло аз Санкт-Петербург

21.04.200918:07

Бо хондани ин хабар хеле табъам хира шуд ва бевосита ба худ гуфтам
микрафони 6 абадан хомӯш шуд... Роста, ки дар парлумони Тоҷикистон
чандин сол аст, ки мисли микрафони 6 ҳич садо баланд намешавад. Афсӯс.
дар чанозаашон ширкат карда наметавонам.

Устод Тохир аз таррохони бедории фикрии миллати тоник буд.

Рӯхи ин марди Худо шод бод.

Мунаввар аз Душанбе

21.04.2009 16:30

Мо хама назди равони Ӯ карздорем.

Равонаш шод бод!

Dagi аз London

21.04.200916:13

Афсус, ки боз як рӯшанфикри арзишманди тоник даргузашт.

Дар воқеъ, ин як бадбахтии бузурге барои миллату мардуми Тоник
аст. Тоҳири Абдуҷаббор яке аз аввалин рушанфикроне буд, ки мехост
ин миллатро аз торикй ва зулмоти ғуломй берун биёварад ва занчирҳоро
бишканад. Вале, мутаассифона, ин ормон дертар насиби мардуми мо шуд.

58
Устод Тоҳири Абдуҷаббор дар

Пайрав аз Кулоб

21.04.2009 15:14

Дар хотирам ҳаст. ки боре дар яке
аз гуфтугӯҳои мустақими телевизио-
нии аввали солҳои 90-ум нафаре пеш
аз суол додан ба Тоҳири Абдуҷаббор
чунин муроҷиат карда буд:

- Ассалом, эй марди Худо.

Ва устод Тоҳири Абдуҷаббор фар- J
муданд: |

- Лутфи Худо бар Шумо бод! Ва !
баъд ба сухоати хеш идома доданд. $

Ба андешаи ман. ӯ намунаи беҳга- |
рини марди фарҳангй ва латифгуф
тори барон мо мардуми тоҷик буд.

Толибшоҳ аз Душанбе

21.04.2009 14:44

Гӯянд марги олиме марги олам аст.

Устоди гаронқадри мо, симбули

озодй ваистиқлол ин ҷаҳонро падруд ^ - - --................

гуфт. Офтоби тобони ростиву адлу озодипарастй гуруб кард Вой да пет

уд. Аз он ки дар данозаи ин азиз. ин бузурги миллат натавонистам
ширкат бикунам, хеле мутаассифам. Ман имрӯз ҳар як вохӯрй ҳар сӯҳбати
худро 6о о„ Точики Бузург пеши „азар „еоварам. ҲарТмГ.Е
тстиклолу пешрафт дорем. бешак моли андешаву муборизаи Устод Тохио
аст. У воқеан Тохир буд. „ок буд, соф, бегашу бе^иш буд Грояш то
киематмесузам. Мо дарзиндаги бакадриинМардиХудонарасвдем Ӯ
сазовор ба хама мақому мартаба буд. У беҳтарин ва арзандатапин
фарзанди миллати тоҷик дар тайи ҳамин 500 соли ахир буд Худо рахмат
кунад Устоди азизи маро. У УД Рахмат

Зарина аз Душанбе

21.04.2009

Дар ҳақиқат. ӯ дуруст қайд карда буд: Сулҳ бе
ва тақсими мансабҳои давлатй сурат тирад.

14:04

ҳич гуна қайду шарт

Patriot аз Russia

21.04.2009 14:22

А3 хурдсоли то ҳол бисёр эҳтиромаш мекардам. Инсони
оуданд. Агар дарҳукумати имрӯзаи Тоҷикистон 4ё 5 кадр
Тоҳири Абдуҷаббор мебуд, бовар дорам Точикистони
оухрони моливу энержи баромада буд!

ҳақиқатпараст
монанди устод
азиз кайҳо аз

59

www.millat.tj

www.ozodi.org
ТАЪЗИЯИ ХАБАРНИГОРИҲО

Зиндаву ҷовид монд, ҳар к-ӯ накуном зиап,

К-аз ақибаш зикри хайр, зинда кунад номро.

Қишрҳои асил, озодихоҳ ва истиқлолталаби Тоҷикистон дар сӯги
ҳамтабори боғурур, зуфунун ва намоди рӯшанфикриву ормонгароии хеш
нишастаанд. Зимин эъломи ғамшарикии хеш, зикри ин нуктаро бамаврид
мешуморем. ки Устод Тоҳири Абдуҷаббор ба амри такдир дар Тоҷи-
кистон, Ирон ва Афғонистон зист ва ҳамвора посдори азамату шукӯхи
орищ буд. Истиқлоли воқеии Тоҷикистон ва ҳамбастагии форсизабонон
аз чумлаи ормонҳои ҳақиқии ин марди озода ба шумор мерафт. Донишу
андешаҳои барои рушди миллату кишвар муфид, лаҳни шевои форси,
тамкину оромиши маънодор, ҷасорату поймардии мисолзаданй. шикас-
танафсии орифона... дошл ва ин вижагиҳои шахсиятиаш буд, ки Устод
Тоҳирро ба як чехраи мондагор мубаддал кард. Мутмаинем, мардуми
тоҷик бо аз даст до дани шарифмарде чун Тохири Абдуҷаббор бештар
ба худ меояд ва Эъломияи истиқлоли иншокардаи ӯро ба ҷойгоҳи воке-
ияш хоҳад расонд.

Ёдаш гиромӣ ва роҳаш пурраҳрав бод!

Кормандони радиёи «Садои Хуросон»
*

Ба аҳли хонавода ва пайвандони ус-
то ди гиромй Тоҳири Абдуҷаббор, ки пас
аз беморй даргузашт, изҳори ҳамдардӣ
ва ҳамдилй мекунем. Даргузашти эшон
мо ва бисере аз мардуми кишварамонро
андӯҳгин кард. Исми устод Тоҳири Абду-
ҷаббор ва андешаҳои ӯ дар дилу зеҳни
ҳазорон тан аз мардуми озодипараст ва
адолатхоҳи кишвар барои солхову карн-
ҳо боқй хохад буд ва наслҳои оянда уро
ба унвони Меъмори истиқлоли Тоҷикис-
тон ёд хоҳанд кард. Мо ба хамсар, фар-
зандон, наздикон, пайвандон, дӯстон ва
дӯстдорони устод Абдуҷаббор, ки нома-
шон бо мафоҳими истикдол ва адолатҷӯӣ
тавъам аст, дар ин рӯзҳои ғамангез ва
муснбатбор сабри ҷа.мил хоҳонем.

Кормандони дафтари Би-би-сй дар
Тоҷикистон ва Лондон

Устод Тоҳири Абдуҷаббор
чапд соли ахир бо радиоии
ББС ҳамкорӣ догит ва аз му-
носибрту самимияти корман-
дони ин идора изҳори қано-
атмапдӣ мекард._________

60
Ҳафтаномаи "Миллат ",
Раҳматкарими ДАВЛА Т

МАРДЕ, КИ БА САОДАТ РАСИДААСТ

Даргузашти Тохири Абдучаббор, раҳбари чунбиши истиқлолхоҳии
Точикистон ва раиси созмони мардумии Растохез, кабл аз зуҳри рӯзи
сешанбе, 21 апрели соли чорй чомеаи Точикистонро лаҳзае такой дод
ва сукут бахшид.

Т охири Абдучаббор донишманд ва рӯшанфикри беназири тоҷик буд,
ки бо маҳзи фаро расидани имкони муборизаҳои истиклолталабй ва озо-
дихохй дар миёнахои солхои 80-и асри гузашта бо ғулғула ва салобати
хосе, ки монанди худро надошт, вориди сахнаи фархангй ва баъдан сиё-
сати Тоҷикистон шуд.

Мавчи озодихоҳй ва харакати рӯшанфикрии Точикистон дар ин айём
созмони мардумии Растохезро ба миён овард. Ин созмон аслан аз усто-
дони донишгоҳхо ва фархангиёни тоҷик иборат буд. Аслиддини Сохиб-
назар, Бозор Собир, Муҳаммадчон Шакурй, Сотим Улугзода ва Акбари
Турсун ва соири донишмандони точик аз муассисони ин созмон буданд.
Ва Тоҳири Абдучаббор раҳбарии ин созмонро бар душ гирифт. Ин соз-
мон як хадафи умда дошт ва он хам истикдоли Точикистон буд.

Ammo дар соли 1989 ва ибтидои соли 1990, ба маҳзи бештар мардумй
шудан ва махбубият касб кардани ин чунбиш, дастгохи амнияти шӯравии
пешин дар пайи бадном кардани ин созмон ва рохбарони донишманди
он шуд. Аввалин ин буд, ки бархе аз донишмандон тахти фишори КТБ-
и собик, аз Растохез андаке канор рафтанд. Вале бо вучуди ин дар инти-
хоботи порлумонии соли .1990 Тохири Абдучаббор тавонист бо шикает
додани рақиби худ ва он хам муншии Ҳизби коммунист ба порлумон
рох ёбад. Ва аз он замон марҳилаи дигари фаъолиятхои сиёсии Тохири
Абдучаббор оғоз шуд.

Дар 24 августа соли 1990 ӯ ба порлумон тархи Эъломияи истакло-
лияти Точикистонро пешниход кард. Порлумон онро он замон сад дар-
сад раъйи мух олиф дод. Аммо баъди як сол вахте табаддулоти давлатй
дар сатхи шӯравй пеш омад ва дигар чамоҳир истиклоли худро эълон
карданд, хамин порлумон низ рохе дигар чуз қабули пешниҳоди
истиқлолро надошт. Ва тархи пешниходии у дар 9-уми сентябри соли
1991 бидуни таҳрир ва ислох чун Эъломияи истиклолияги Точикистон
пазируфта шуд.

Даргузашти Тохири Абдуҷабборро хоса хамсафону хамрохонаш дар
чунбишхои озодихохй бо таассуфи зиёде дарёфтанд. Ҳочӣ Акбари Тӯра-
чонзода, қозии собики мусалмонони Точикистон, ки хамроҳи Тохири
Абдучаббор вакили мардумй дар охири даъвати шурои Олии Точикис-
тон буд, мегӯяд: "Хабари даргузашти бародари гиромй Тохири Абду-

61
чабборро шунидам. Вокеан як такони бузурге барон ман аст. Тамоми
нишонахои инсони некро Худованд барон ӯ арзонй дошта буд. Умел
дорам, ки дустон ва пайравонаш кори ӯро идома хоханд дод!"

Тохири Абдуҷаббор баъди иҷлосияи 16-уми Шурой один Тоҷикистон
дар Хуҷанд, ки марҳилаи дигаре аз чанги дохилй ба дунболи он оташ
гирифт. Точикистонро тарк гуфт ва муддате дар Маскав. Теҳрон ва сипас
ишкек ба cap мебурд. Ва дар ин муддат ба иттиҳоди мухолифинн мусал-
лахи давлат напайваст ва ба кори мутолиа ва тадрис дар донишгох маш-
ғул буд. Аммо ҳаргиз нисбат ба сарнавишти ин миллат бетараф набуд.

Ҳайдаршоҳ Акбаров, вакили Шӯрои
Олии Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум ва
вазири кишоварзй дар хукумати Муросои
милли дар соли 1992, ки дах соли мухочират
дар Бишкекро бо Тоҳири Абдуҷаббор ба cap
бурдааст, мегӯяд: «Ӯ ба иловаи як мубориз
як донишманд ва рушанфикри беназире
будааст, ки месазад даргузашташро ба ҳа-
маи опҳое, ки ба истиқлоли Тоҷикистон >ъ-
тиқод дорапд, таслият гуфт. Устод ҳамаи
вуҷуди худро барои ип миллат бахшида буд.
Поктарии ва самимитарип иисои буд. Касе
буд, ки аввалии шӯълаи маърифатро дар ип
Каем бедор кард. Шахсе, киҳамеша дар фик-
ри иаҷоти ипмардум буд. Шахсе буд, дур аз
ифрот ва тафрит, устоди фозил, донишманд
ва ботаҷриба. Ҳамин аст, ки даргузашти уро
оарои ҳамаи касоне, ки ба ин сарзамин ва
истиқлоли ӯ эҳтиром доранд, таслият арз
мекунам».

Тоҳири Абдуҷаббор дар охирин мусоҳи-
бааш гуфтааст, ормони мо истиклол буд, ки ба он расидем, хадафи мо
озодихохи буд, ки ба он даст ёфтем, мо истиқлолталаб будем, на мансаб-
талош ва ба ин саодат расидем. Ҳоло мухим нест, ки барномахои моро
ки амали мекунад, мухим ин аст, ки онҳо амалй мешаванд.

Тохири Абдучаббор шояд танхо вакили мардумие аз даъвати дувоз-
даҳум буд, ки дар тачлил аз 15-солагии иҷлосияи 16 дар Хучанд даъват
нашуд. Ва пешгоми андешаи истиклоле буд, ки дар хеч чашни истиклол
роҳ наёфта буд. Аммо мегуфт, ба саодат расидаем.

Бемории Тохири Абдучаббор аз декабри соли 2008 хуруч кард ва бо
исрори дустонаш ба Техрон барои мудово фиристода шуд. Аммо ба
анчоми амали чарроҳӣ розй нашуд ва ба ватан баргашт. Муддате дар
Душанбе ва баъд хам дар Хучанд ба cap мебурд. Бояд биафзоям, ки чанд
дакика қабл аз расидани ин хабар, масъулони Вазорати тандурустии

62

Ёд бод аз нависандаи шаҳир
Сотим Улугзода, ки аз рӯз-
ҳои нахусти ташкили Соз-
мони Раапохез ҳамнишин ва
маслиҳатгари устод Тоҳири
Абдуҷаббор ва узвираёсати
ин созмон буд.
Тоҷикистон дар тамос шуданд ва аз банда, ки охирин мақоларо роҷеъ
03 аҳволи т°хири Абдуҷаббор навишта будам, суроғаи ӯро гирифтанд,
зеро, мегуфт он масъул, дар ягон беморхонаи Тоҷикистон бо супориши
вазорат номи уро пайдо накардаанд, ман суроғаи ӯро додам ва баъди
гузоштани гӯшӣ билофосила, аз гӯшии дигаре хабари даргузашти Тохири
Аодуҷабборро шунидам.

Чанд ҳафта ба ин ҷониб, матбуот ва расонаҳои Тоҷикистон низ пай-
васта аз ҳоли Тоҳири Абдуҷаббор мегуфтанд. Комили Бекзода, файла-
суфи тоҷик, аз ҷумлаи онҳост, ки менависад, зиндагии амалии Тоҳири
Абдуҷаббор ба шеваи зиндагии Шамси Табрезӣ монанд буд, ғурури сар-
каш, қотеият, ҷасорат, устуворй ва шарофати инсонии дар ҳадди хеле
ооло ва болотар аз боло.

Натиҷаи заҳматҳои Тоҳири Абдуҷаббор дар рисолае таҳти унвони
4аро мо ақиб мондаем?" гирд омадааст.

*

Радиои «Озодӣ»,

Насибҷон Амонӣ, 19.05.2009

ГИРОМИДОШТИ
ТОҲИРИ АБДУҶАББОР
ДАР АЛМААТО

Дар Алмаато, пойтахти Қазоқистон, маҳфили
I иромидошти пешвои ҳаракати миллй-озодихоҳии
Гоҷикистон 1 охири Абдуҷаббор баргузор шуд.

Дар он Сафар Абдулло, яке аз дӯстони Тохи-
ри Абдуҷаббор, сухан гуфга, аз мақоми ин шах-
сияли фарзонаи миллати тоник ёд кард. Ба гуфтаи Сафар Абд^Г
I оҳири Абдуҷаббор аз шахсиятҳои истисноист, ки факат дар андешаи
миллат, Ватан ва ободиву озодии он буд ва барояш мансабу маком ва
ҶОХУ лалол аРзише надошт. Сафар Абдулло гуфт, дар Тоҷикистон, ба
вижа баъди даргузашти устод нашрияҳо дар бораи Тоҳири Абдуҷаббор
мақолахои зиеде чоп карда истодаанд. Вале Устод дар зиндагиаш қадр
нашуд ва чун бештари хирадмандон зиндагии душвореро аз cap гузаронд.
Вале бо ин ҳам донишманди тоҷик шукр кард, ки пас аз марги Тоҳири
Абдуҷаббор уро ёд мекунанд.

Вай гуфт: «Пас аз марги устод Тоҳири Абдуҷаббор рӯзномаҳои Тоҷи-
кистон, махсусан нашрияи "Миллат " бисёр мақолаҳои хуб чоп кард ва ба
ҳадде арҷ гузоштанд, ки кош ин арҷгузорӣ дар давраи зиндагии Тоҳири
Абдуҷаобор мебуд. Валеҳолоҳам, ки арҷ гузошпгапд, шукр ки мардуми мо

63
фарзандони фарзонаи хешро фаромӯш намекунад. Маълум аст, ки ин
миллат ба қадри фарзандонаш мерасад. Имрӯз ҳам, ки мо дар ин ҷо ҷамъ
омадем, бояд ҳамеша онҳоеро, ки 6а миллати мо холисона хидмат карда-
анд ва орзу доштанд, ки миллатамонро сарбаланд бубинанд, дар ёд дош-
пш бошем ва ҳамталошкунем, ки орзуҳое, ки Тоҳири Абдуҷаббор ва ёронаш
доштанд, амали шавад. Хеле аз онҳо амалй шуданд ва хеле дигараш хам
амали бояд бишавад».

Дар маҳфил ҳамчунин гуфта шуд, Тоҳири Абдуҷаббор дар ҳамон
давра чандин пешниҳод ба миён гузошт. ки онҳо, мутаасссифона, аз
ҷониби ҳукумати вақти коммуниста ва порлумони коммунистгаро пази-
руфта нашуданд. Пешниҳодҳои вай дар бораи ташкил кардани артиши
милли ва баровардани пули милли ва тамоми моликияти дар кишвар
мавҷударо эълон кардани моликияти Тоҷикистон хеле дер иҷро шуданд
ва дар натича ба кишвар зарари беҳисоб расид ва Тоҷикистон гирифтори
ҷанги дохили шуд. Нотиқон гуфтанд. ки Тоҳири Абдуҷаббор на танҳо
дар Тоҷикистон, балки дар Осиёи Марказй ягона шахсе буд, ки дар за-
мони Шурави масъалаи истиклолияти кишврашро ба миён гузошт ва ин
баёнгари ҷасорату худши-
носии олии ӯст. Ҳамаи ин
ҷасорату худшиносй мар-
бут ба он аст, ки гуфт Уба-
йдулло Умарзода, яке аз
донишмандони тоҷики му-
қими Қазоқистон, Тоҳири
Абдуҷаббор шахси дониш-
манд буд ва фақат дониш
инсонро комил месозад.

Ҳамчунин, аҳли ни-
шаст бо лавҳае, ки созмон-
дихандагони махфил бах-
шида ба зиндагии Тоҳири
Абдуҷаббор омода карда Лаҳзае аз маросими ёдбуди Тоҳири Абдуҷаб-
буданд,ошно шуданд. Дар бор дар Алмаито- 19.05.2009.
он лавҳа аксхои Тоҳири Абдуҷаббор дар Алмаато гузошта шудаанд.
Донишманди тоҷик 7 моҳ дар Алмаато ба сифати мушовири як ширкати
эрони фаъолият кард ва баъд боз дубора ба Бишкек баргашта буд. Бар
плова, аҳли нишаст бо мақолаву рисолаҳои Тоҳири Абдуҷаббор ва мат-
лабҳои дар бораи вай банашррасида ошно шуданд. Дар маҳфил ширкат-
дорон хабари дар Душанбе моҳҳои наздик ба чоп расидани асарҳои
Тоҳири Абдуҷаббор ва китоби ба вай бахшидашударо гарм истиқбол
карданд.

*

64
МОТАМИ ЛОЛАҲОИ АРҒУВОНӢ

Муъмин ҚАНОAT,

шоири мардумии Тоҷикистон

ТОҲИР ОЛИМОНА,
ОРИФОНА

ВА ТОҶИКОНА ЗИСТ

Гоҳири Абдуҷаббор як инсони нарм, боадаб, донишманд ва тахам-
мулпазир ва дар айни замон ҳадафманд буданд. Ба андозае,. ки бархе гу-
мон мекарданд, чандон ҷиддй набошад. Зеро хеле одй ва хоксор буд.
Хеле баьдтар дар ҷараёни корҳо ӯро фаҳмиданд, вақте ки назарияхои
усули ва илмии чиддии иқтисодн ва иҷтимоиро барои пешрафт ва оян-
дабинӣ пешниҳод кард. Аммо донишу ҷаҳонбии ӯ амик ва бунёдӣ буд.
Я к олим ва шахсияти одӣ ва каторӣ набуд. Ҷахонбинии ӯ зиёдтар дар
мабнои ахлоки Мухаммад Иқбол ва Махатма Гандй устувор буд. Вале
андешаи Тохир беш аз ҳад инсондӯстона буд. Беш аз хад. Маҳз барон
хамин мардум ӯро нафаҳмид. Зеро ҷомеа дар шароити фурӯпошии
Шӯравй қарор дошт. Ва аз ҷониби дигар омодаи истиқлол набуд.
Мардум фарҳанги зистан дар шароити истиклолро надошт. Ба ин хотир
уро хама нафахмид. Аммо ӯ ба дарки ҳарфҳое. ки мегуфт расида буд.
Андешаҳои ӯ чаҳонй буданд. Вале гурӯхҳои манфиатчӯ ва мутаассиб бо
дарки кӯчаки худ ба моҳияти андешаҳои ӯ нарасиданд. Ин гурӯҳхо фар-

65
ҳанг ва андешаи милли надоштанд ва бо зӯри бозу ва ё силоҳ мехостанд
казияро хал кунанд. Дар ин миён андешаи Тоҳир аз дигарон истиснобуд
I уфтам, у шогирди мактаби Махатма Ганди буд, ки бо хирадгарой
мехост масъалаҳо хал шавад, ки нашуд, зеро ӯро нафаҳмиданд.

Ҳаракати ӯ хам замонавй буд, қам олимона буд, хам орифона ва хам
а3 РУ11 ахлоқ тоҷикона буд. Афсӯс, ки ӯро дар ибтидо нафахмиданд.

Ьа қадри чунин инсонҳои бузург вақте мерасанд. ки онҳо мурдаанд.
Албатта барои амали шудани андешаҳояш барои Тоҳир дигар дер

шуд, вале оарои чомеаи Тоҷикистон амалӣ кардани он ҳанӯз хам дер
нашудааст. " 1

У ПАРЧАМЕ АЗ ХИРАД ACT

Жолаам ҳаргиз наборам пюби эҳсони касе,

Об мегардам, агар аз хок бардоранд маро
Ин порашеъри пур аз ғуруру шикастанафсй, тамкину бурдборйшархи
ҳоли мухтасарест аз Устод Тохири Абдуҷаббор, ки даргузашти зудраси-
Дааш кама мардуми озодаманиш. Механпараст, богурур. воқеъбин ва
хирадварзи ин марзу бумро бар хок нишонд. Ин абармарди таърихи мил-
лат, яке аз саромадони муборизаи рохи демократия, файласуф ва иқти-
соддони маъруфи тоҷик, муаллифи лоиҳаи Истиклоли Тоҷикистон барон
ахли хирад рохе рушан ба сӯйи озодагиву рӯшангарой офаридааст ва
касоне. ки поибанд ба усули хирадварзӣ ҳастанд, ӯро хуб дарк карда-
анд. Аслан, дарди эҳтироми чойгоҳи шоистаи устод Тоҳир пас аз навиш-
таи пур аз самимияту нодиракории хабарнигори барчаста Раҳматкарими
Давлат бо маколаи арзишманде дар ҳафтавори ормонии «Миллат», ки
ин саҳнаи хурду бовикор аз рузи нахуст майдони андешаварзии Тоҳири
Абдуҷаббор буд ва гузориши СМТ, ки бо захмати Зинатуллоҳи Исмоил
журналиста варзида пахш шуд, сари забонҳо омад. Баъдтар дониш-
мандони озодманиш ва кадршиносе чун Комил Бекзода, Зафар Мирзоён,

66
Махмуд Қосими. Ибодуллоҳи Оқилпур, Азиз Хошок аз ин марди хирад-
манД ва пур аз донишу одамият сухан гуфтанд. Вале ба гуфтаи Авҳадй:
Гурги аҷал якояк аз ин галла мебарад,

В-ин галларо бубин чи осуда мечарад?

В5 даргузашти ин маРДи °Қилу фарзона садҳо афроди баору номусро
ба суг афканд. Шоири тавоно ва донишманд Устод Мӯъмин Қаноат.
Бехруз Забеҳулло, Наҷмиддини Шоҳинбод, Қосими Бекмуҳаммад,
Дикматуллоҳи Сайфуллоҳзода, Зафари Сӯфй... бо афсӯсу дареғ аз даргу-
зашти Устод Тоҳир ва бо надомат аз кадрношиносии бархе ба ин марди
раҳҷуву раҳпаймои фарҳангу озодии миллат сухан гуфтанд.

Шаҳобуддини Фаррухёр аз Теҳрон. Алиризо Кирмонй ва Шафқати
Раҷабиён аз Лондон, Меҳрварзи Ковиёнӣ аз Вашингтон, Диловари
Хуросони аз Кобул, шахсиятҳое аз Бухоро, Алмаато, Бишкек ва даҳҳо
танедигар аз дохилу хориҷ занг зада, аз даргузашти Устод Тоҳири Абду-
чаббор дареғу афсус мехӯрданд. Садои хаставу пурафсӯси Устод Бозор
Собир аз роҳи дур ба гӯш мерасид: «Ҳайф шуде, сад дареғи Тоҳир!».

Ба сомонаҳои сершумори Интернет назар кардам. Садҳо одам аз гӯ-
шаву канори дунё бо афсӯсу дареғ аз даргузашти Тоҳири Абдуҷаббор
ва ҷою мақоми волои ӯ дар ҷомеаи тоҷик ёд кардаанд.

Он рӯз ва ду-се рӯзи дигар пай дар пай ба Муҷтамаи журналистон
(ГЖК) рафтам. Рузи нашри ҳафтаномаҳо буд ва дидам, ки шумораи ҳаф-
таномаву маҷалаҳо дар кишварамон хеле афзудааст ва аз ин шукр гуф-
там. Ба нашрияҳое, ки бештар даъвои рӯшангарой мекунанд, назар аф-
кандам. Дар бештаринашон маводди кӯчабозорӣ, игвогарона, нолозим
ба табъ расида буд, аммо дар бораи Тоҳири Абдуҷаббор хабаре ҳам на-
навишта буданд. Он руз магар хабари муҳимтаре аз ин буд, ки Тоҳири
Абдуҷаббор - Меъмори Истиқлоли Тоҷикистон даргузаштааст. Қарор
гузоштам, ки чун солҳои пешин дигар ҳеҷ гоҳ ба рӯи касифи ин нашрияҳо
ҳатто назар намеафканам.

Дертар, рӯзе. ки ин мардум ба дарки бузургтарин неъмати дунё барои
як миллат - Истиклол расиданд, номи Тохири Абдучабборро парчаме
баландафрошта хоҳанд кард. То он рӯз номи онхое, ки дар саргаҳи мубо-
ризаи истиқлолхоҳӣ ҳамеша бо ӯ душманӣ варзидаву имрӯз бешармона
лофи истиқлолхоҳӣ мезананд, аз забонҳо хоҳад афтид.

ЗУҲУРИ ШАХСИЯТ

_2 июли соли 1989 дар толори Шӯрои ОлииТочикистон ҷаласаипор-
лумон масъалаи ба забони форсии тоҷикӣ додани мақоми давлатиро
барасй мекард. Ба маҷлис ғайр аз депутатҳо намояндагони илму фарҳанг
даъват туда буданд. Устод Лоиқ Шералй ва Мухаммад Осимй ба ман,
ки чун хабарнигори телевизион барои таҳияи барнома дар он ҷаласа
ширкат мекардам, барои расонидани баъзе иттилоот ба шахсони масъул
супориш медоданд. Нишастагон мавзӯи мавкеъи забони ҳукмрони русиро

67
дар Қонуни Забои муҳокима мекарданд. Аксарияти кулли намояндагон,
ки балегӯи дастгоҳи ҳизби ҳоким буданд, ҷонибдорӣ аз ворид кардани
банди "забони русй хамчун забони муоширати байни миллатхо" ба Қо-
нуни Забои пуштибонӣ карданд, Танҳо Тохири Абдуҷаббор (даъватшуда
дар ин ҷаласа) ягона касе буд, ки дар ин мархалаи бунёдй дар он ҷаласаи
таърихӣ қотеона садо баланд кард. Ин нахустин суханронии ӯ дар миёни
депутатҳои дастболокунаки он замон буд, ки хама хайратзада ва гунгу
карахт ба ӯ менигаристанд. Ӯ мегуфт: «Агар забони русӣ ба масобаи за-
бони муоширати миёни миллатҳо дар қонун навишта шавад, ба ин забон
ҳукми фаъолияти озодона дода мешавад. Мафҳуми "забони муоширати
байни миллатҳо" дар қонун мафҳуми галит аст. Дуру cm аст, ки забони
руей худ ба сари худ чунин вазифаро бар душ дорад. Шумо тасаввур кунед,
ки ду нафар гайритоҷик ба ҳам бо ин забон, ки "забони муоширати байни
миялатҳо”номидамешавад, бояд сӯҳбат кунанд, зеро дар қонун навишта
шудааст, яъне онҳо бояд қонунро вайрон накунанд. Пас барои омӯзиши
забони давлатӣ чи зарурате боқӣ мемонад? Ва агар ин ҳукм дар қонун ҷой
дода шавад, бар зарари забони тоцикй аст. Бе навиштани ин нукта дар
қонун ҳам, намояндагони миллатҳои дигар бо забони барояшон қобши қабул
метавонанд сӯҳбат кунанд ва ҳеҷ қонуне ба ин мухолифат намекунад.
Бубинед, дар ин ҷо навишта шудааст, ки "озодона амал мекунад", ин чй
маънй дорад?! То ҷое ки маълум аст, озодона амал кардан - ин хислати
забони давлатй аст».

Вале ин пешниҳоди заковатмандонаи Тоҳири Абдуҷаббор аз сӯи
депутатҳо қабул нашуд, зеро онҳо ба дарки ин маънй нарасида буданд
ва холо ҳам аксар ин масъалаи муҳимро намефаҳманд. Аз ин рӯ. ин мас-
ъала то ҳол ба ҳамон шакли ноқис вуҷуд дорад ва барои душманони
забони мо хамчун масъалаи калидӣ боқй мемонад.

Аммо бузургтарин пешрафт дар он солҳои авҷи худшиносӣ қабули
Қонуни забон буд, ки дар ҳамон ҷаласа ба тасвиб расид ва дар ин ҷода
хидмати Устод Тоҳири Абдуҷаббор бештар аз дигарон аст. Зеро ӯ чанд
мохе пештар аз ин ташаббускори намоише бо ширкати чанд тан дар
хиёбонҳои марказии Душанбе буд. Ӯ дар шонаи худ шиоре овехта аз ма-
қомдорон ва мардум талаб мекард, ки ба забони форсии точикӣ дар
ватани худаш мақоми давлатй дода шавад.

Аз он ҷаласаи вокеан таърихӣ боз як лаҳзаи хеле гуворо дар ёдам
мондааст, ки ман онро «шикасти хун ба шамшер» номидаам. Ҳангоме
ки Устод Тоҳир ба сухан даромад, тамоми аҳли ҳузур саросар, ба сӯйи ӯ,
ки назди микрофони ақиби зал бо забони буррову шево, бо лаҳни тозаву
гуворои форсии тоҷикӣ сӯҳбат мекард, нигаристанд. Мардуме, ки тақ-
рибан ҳеҷ гоҳ чунин шеваи сухани волову беолоиши тоҷикиро нашунида
буданд, он лаҳза ҳайратзада ба ӯ ва оханги гуфтори мантиқиаш гӯш ме-
доданд. Аммо чун мантиқи ин сӯҳбатро намефаҳмиданд, пешниҳоди ӯро
Кабул накарданд. Ва баъдтар мақомдорон аз зуҳури ин падидаи

68
донишманд ҳаросида, уро ба иронгарои, афғонгарои ва боз чиҳои дигар
гунахкор мекарданд.

Ин лахза боз як нуктаи ҷолиб дошт. Ба вақти сӯхбати Устод Тохир
ман дар курсии паҳлӯи Гаварков - котиби якуми ноҳияи Дарбанд (он
вақт Комсомолобод) нишаста будам. Дар поёни сӯхбати устод ҷаноби
Гаварков ба ман нигоҳ карда, ба хашм гуфт: «Зачем всё это надо?». Вай,
ки пештар бо ман ошноии наздик дошт, ҳоло бо нигохи пурхашмаш ме-
хост маро бугй кунад. Мисли барқ аз сарам ду андеша гузашт: нахуст,
хатман забони мо макоми давлатй мегирад; дигар, ин ки ӯ дар муқобили
таъсиру нуфузи сухани волову талаби қатъии Устод Тохир маро хам
чун точик «гунахкор» медонист, ки ӯ барои ин кор «ҳақ» дошт. Ман
оҳиста аз паҳлӯйи ӯ ба наздики Устод Тохир рафтам. Вакте ки конунро
бо раъйи аксари намояндагон қабул карданд, устод Тохир дар толор

ГД.

Ин лахза лаҳзаи
зуҳури шахсияте буд,
ки cap бар санг меза-
над, аммо аз роҳаш
барнамегардад, тан-
ҳо мемонад ва ба
танҳой пеш меравад.
Ин гуна мардон дар
сарнавишти миллат-
ҳо ками андар ка-
манд. Онхо ному
нанги миллаташон,
ифтихори озодиву
эътибори миллати
худро дар хуни шар-
кулфату гирифторй,
бо қомати афрошта. вале бо азобу шиканча ба сӯйи куллаи максуд пеш
мераванд. Дар ҳамон замон ва имрӯз ҳам даҳҳо ашхоси фазилатфурӯш,
чохталабони беор дар рӯбарӯи Устод Т охир карор шрифта, бо суханони
бефарозу алфози бемаънии худ ӯро сарзаниш кардаанд. Аммо ин нукта
якин аст, ки номи ин кабила мардум бо суханони бефарози худ, бо навиш-
таҳои тамаъҷӯёнаашон баробари маргашон аз ёдҳо зудуда хохад шуд.

ҚОНУНИ ЗАБОИ ҲАНӮЗ ҲАМ НОҚИС ACT
Имрӯзҳо, ки тарҳи қонуни нави Забои бояд бо пешниҳоди Раиси
Ҷумҳури кишварамон тахия, муҳокима ва тасвиб шавад, бори дигар бар
сари мубориза ва андешахои Тохири Абдучаббор бармегардем. У
нахустин касе буд. ки барои ною макоми Забои тазохурот кард, дар тахи-
яи конун иштирок кард ва барои кабули қонун мубориза кард. Дарзамоне

69

рост меистод, чашмонаш аз хушнуди барк

Устод Тоҳири Абдуҷаббор бо Мирзошоҳи Акобир
ва муаллифи мақола, соли 2008.

ёнашон чой додаву сарбаландона, аммо бо хазор
ки фазой сиёсии кишвар боз шуд, ин конун ҳокими ҷомеа буд, аммо бо
дигар шудани ҳукумат, конуни наве кабул шуд, ки барои рушди ҳукумати
поидори он заминай дурусте мавҷуд нест. Душманони Забони Точикй
дар он давра аввал ба номи мубораки забони мо хамла оварданд ва вожаи
модари ва бунедии он «форсй»-ро аз фарзандаш чудо карданд. Ёд доред
онхо пас аз кабули ин пешниҳод дудаста қарсак зада ва дар расонахо
гуфтанд, ки «забонро тоза кардем».

Албатта пешниҳоди Раиси Ҷумхур барои таҳияи қонуни нав самимона
ва аз сари нияти поки ғамхори ба Забони Миллат ва Давлат аст Аммо
ки бовар карда метавонад, ки ин навбат хам конун дуруст ва бунёдй
тахия ва кабул мешавад^ Магар хамон душманони забои дар даргоҳҳои
хукумат ва дар толорҳои барҳавои ин кишвар чой надоранд? Боз ин бор
хам онхо бо истифода аз бепарвоии сохибзабонон шогирдонашонро
барои хароб кардани нуктаҳои ин конун сафарбар намекунанд? Агар
чунин набуд, ОНХО чи тавр метавонистанд мардуми моро аз алифбои ас-
ЛИИ худ, ки миллионҳо асархои бузурги сатхи чахонй бо ин хат навишта
шудааст, ба ин ҳадд битарсонанд.

Имруз, ки башарият ба сатхи болои истифодаи иттилооти интернета
расидаасг, магар кишвари мо дар ин арса хеч манбаи дурусти хабарй ва
илми дорад? Аммо бародарони ҳамзабони мо дар кишвархои дуру наздик
хазорхо саитхои муқтадири хабариву илмиро ба ин забои мавриди исти-
фода карор додаанд ва хар касе. ки чашми ин хатро дорад, ба осонй аз
онхо истифода мекунад.

ДАХОЛАТ ДАР КОРИ ДОХИЛИИ КИШВАРИ МО
Як далели дигарро хам мехоҳам ин чо зикр кунам, ки ба сиёсатхои
муғризонаи минтақави ва азаматталабии хукматдорони Русия марбут
аст ва он дар мукобили рушди фархангу забони миллати мо созмон дода
шудааст. Ба наздики бародарзодаам аз Сахалин занг зад. Гуфт. ки мехо-
хад барои хонаводаашон каме пул равон кунад, аммо бонкҳои ин минтака
ному фамилияи маро кабул намекунанд. Бояд ман номеро ёбам, ки хатман
охирчаспакхои "ов", "ович” дошта бошанд. Номи каси дигарро барояш
муаррифи кардам ва ба сиёсати "бародарона"-и хукуматдорони ин киш-
вар ахсант хондам. Кор ба чое кашидааст, ки фарзандони тоҷик ки
ному насаби точикй доранд, ночор пул сарф карда, дубора номи хона-
водагиашонро ба русй бармегардонанд, пас барои гарибкорй ба Русия
мераванд. Дар дохили кишварамон ҳам мақомоти хукуматҳои маҳаллй
дигар аз номгузории тоҷикй даст кашидаанд. Ташаббуси начиби Раиси
Ҷумхури мо Эмомали Рахмон дар ин чабҳа бо як зарбаи "бародарона"
кариб, ки ба нести расидааст. Ҳамин қадар мондааст, онхо фармоне содир
кунанд, ки хар касе ному фамилияи точикй дорад, ба кишвари мо набиёяд.
Номи ин гуна сиесат - дахолат дар кори дохилии кишвари дигар аст.

70
^-«.ар пн рузҳое, ки бештарин хабаргузориҳои минтақави ва форсии
ҷаҳон даргузашти Устод Тоҳирро талафоте барои илму фарҳанги мо
унвон кардаанд, хабаргузории русии "Сентразия", ки маълум аст, ба мақо-
моти ҷосусии кишваре хидмат мекунад. бо такя ба маълумоти хабар-
гузории русизабони Тоҷикистон "Азия-плюс" бо гузоштани сарлавҳае
муғризона, тавтиъаҳои хоҷагонашро пас аз вафоти ин абармард хам
идома^додааст ва шояд заҳрашро барои охирин бор чакондааст, ки хос-
тааст ба дардҳои бедавои империяхоҳияшон малҳам бишавад.

Аммо ин ба он маъност, ки баъзеҳо аз мурдаи Тоҳири Абдуҷаббор
ҳам метарсанд.

МИТИНГ БАРОИ ТОҲИРИ АБДУҶАББОР

_ ^оли 1998 як хабарнигори қирғиз ба Тоҷикистон омад ва пас аз чанд
рузи ҳамкори ба ватанаш баргашт. Ҳинни бозгашт гуфт, бароят чӣ хид-
мате анҷом бидиҳам. Гуфтам, дар Бишкек дӯсте дорам Тоҳири Абдуҷаб-
бор, уро хабар бигир ва ба май занг бизан. Пас аз як рӯз занг зад ва бо
хаяҷон гуфт: «Медоиӣ, дар Бишкек ҳама ӯро мешипосапд, раиси ҷумҳури
мо уро хеле эҳтиром мекунад, вай идеалы ҳамаи донишҷӯён аст, дар дарсҳои
иқтисодиаш ду донишманди Малайзия, як дониш-манди иронии муқими Ам-
рико ду сол боз лексия мешунаванд. Ба наздикӣяк кори аҷоиб шудааст. Аз
сабаби дарси бисер кафедра як ҷуфти дарси ӯро ба устоди дигар дода-
аст, дощшҷӯёни ин гурӯҳ шиору плакат бардошта ба назди идораи ректор
омадаанд, ки бамо фақат Тоҳири Абдуҷаббор дарс бидиҳад».

Пас аз шунидани ин хабар, дарҳол ба устод занг задам. Дар ҳуҷраи
кориаш дар Донишгоҳи улуми инсонии Бишкек, ки дар он ҷо мудири
кафедра буд, пайдош кардам. Пас аз ҳолпурсй гуфтам:

- Ҳа, устод, боз чй ran?

- Ҳадафи пурсишатро намефахмам, — гуфт аз он сӯи телефон. Одатан
у ҳеҷ гоҳ аз муваффақият ё мушкилоташ ҳарф намезад. вале мо ба ҳар
роҳ дараки корҳояшро меёфтем.

- Охир, чи хел намефаҳмед, дар он ҷо ҳам боз митингу шиору плакат
ташкил кардаед! - гуфтам бо ҷиддият. Садои хандаи самимона ва рӯҳ-
навозаш аз гушии телефон ба фазой хона печид. Писарам Комрон гуфт,
ки ин садои хандаи устод Тоҳир аст. - Инро ба ту кй гуфт? - пурсид ус-
тод, гуфтам: - Ман дар он ҷо ҷосусҳо дорам ва ҳар қадами Шуморо ба
ман хабар медиҳанд...

Ҳангоме ки ба диданаш рафтам, мо дар Алмаато вохӯрдем (воқеан,
масъулони донишгоҳҳои ин шаҳр ҳам ҳангоми дар Душанбе будани
V стод борҳо ба ман занг зада мегуфтанд, ки ҷояш дар мудирияти фалон
кафедра холи аст, бояд ҳар чи зудтар биёяд). Воқеаи донишгоҳи Биш-
кекро ёдовар шудам. Гуфт, ки сатҳи маърифати донишҷӯён ва дониш-
омузи дар ин шаҳр хеле болост ва аз мушкилоти донишгоҳҳои Тоҷи-
кистон афсӯс хӯрд.

71
РАСТОХЕЗ ВА КГБ-И ШУРАВИ

Дар иайи пурсишҳои дурударози кормандони КГБ-и Тоҷикистон, ки
борқо фаъолони ҶМТ- Созмони Растохезро ба ин коргоҳи тарсбарангези
таҷассусй даъват мекарданд, хеле аз мардуми сустирода ноаён аз созмои
канор мерафтанд. Танҳо мардуми якрӯву қотеъ то охир ба ин ормони
волои милли собитқадам боқӣ монданд, ки имрӯз ҳам дар хиёбонхои
Душанбе сарбаландона кадам мезананд. Аммо худи устод Тохир қам бо
дарки амиқи вазъи баъдй таъкид мекард, ки шахсиятҳои маъруфи кишвар,
ки аъзо ва чонибдори созмони Растохез буданд, ба чаласаҳо даъват карда
нашаванд, то дар атрофи номи онҳо камтар фитнаи сиёсй бисозанд. Ба
ҳамин далел, устод Лоиқ ва чанде дигар, ки ҳанӯз вақти баршумурдани
номи он\о нарасидааст, ба ҷаласаҳо даъват карда намешуданд.

Як масъули идораи КГБ бо но-
ми Краснухин Устод Тоҳир ва мо
аъзои раёсат ва масъулони рӯзно-
маи «Растохез»-ро ҳам борҳо пур-
суҷӯ ва таҳдидҳое мекард. Баху-
сус. як давра пурсучӯйи растохе-
зиён ва тахдидҳои Краснухин ва
дигар масъулони КГБ ба бачаҳои
мо зиёд шуд. Ҳангоме ки дӯсти ва-
фодори мо - узви созмон Беник
Богдасарян нашрияро пинҳонй аз
Литва меовард, дар ҳавопаймои
Маскав-Душанбе дар қатори дув-
вум чой гирифта буд. Вай як бас-
таи мукаммали нашрияро дар пе-
ши пояш зери курсии аввал ҷой
дода будааст. Ҳангоми парвоз
Қаҳҳор Маҳкамов, ки он давра
ҳокими кишвар - Котиби якуми
ҳизби коммунист буд, дақиқан дар
болои бастаи рӯзномаҳои «Растохез» нишастааст. Беник дигар ба ҷуз хо-
мӯшй чорае надошт. Ҳавопаймо он рӯз ба далели ҳавои номусоид дар фу-
ру дгоҳи Душанбе нанишаста, баргашта ба Хучанд рафт ва субҳи рӯзи ди-
гар бо мусофиронаш мукаммал ба Душанбе расид. Рӯзнома базудй даст-
раси муштариёни муштоқи худ шуд ва хабари шӯхиомези «Маҳкамов "Рас-
тохез"-ро овардааст» низ таъҷилӣ ба КГБ расид, ки дарҳол Устод Тохир
ва рӯзҳои дигар хамаи моро якояк ба назди Краснухин хонданд. Устод
Тохирро намегӯям, аммо мо боқимондаҳо ҳама гуфтем, ки аз рӯзнома хабар
надорем ва онро дар бозор аз дасти мардум харидаем. Сипае, Краснухин
ба ман бо тахдид гуфт: «Мо медопем, ки ин рӯзпомаро ту мебарорӣ, ҳама-
ашро медопем, ҳоло вақташ биёяд, мо бо ту дигар хел гап мезапем...».

72

Устод Тоҳири Абдуҷаббор бо муалли-
фи мақола дар рӯзи Истиқлоли Тоҷи-
кистон dap чорбоги Рӯдакӣ, соли 2008.
ТАНИ ТАНҲО ВА БО РАСТОХЕЗ

Як далели дигар хам вуҷуд дошт; чанд тане аз роҳбарони сатҳи болои
созмон, ки гумони хамкории онҳо бо КГБ ва хадафҳои ғаразноки 2-3 на-
фарашон бештар рӯшан шуда буд, ба ҷаласахо камтар даъват мешуданд,
ки баъдтар Устод Тохирро бо гунохи мағрурӣ. яккарохбарй ва монанди
инҳо муттаҳам карданӣ мешуданд. Воқеият ин буд, ки амалан Устод
Тохир аз ин кор хабардор ҳам намешуд, зеро мо аъзои раёсат ин гуна
ашхоси машкукро ба ҷаласаҳо даъват намекардем. Онхо бо дарки ин
воқеиятҳо оҳиста-охиста созмонро тарк мекарданд. Ва шунидам, ки баъ-
зеи онҳо ҳоло ҳам аз Устод Тохир шиква доранд.

Аммо мавзӯйи муҳим ин буд, ки худи Устод Тохир ошкор мегуфт, ки
мо ҳеч чизе пинҳонӣ надорем ва аз ҳеҷ кас ибо ҳам намекунем. Дар чандин
чаласаҳо намояндагони расмии КГБ иштирок мекарданд. Ба ҳамин асос,
устод Тохир бо лутфи хоси худ мегуфт, ки «агар ҳатто шайтоп аз ис-
тиқлолияти Тоҷикистон пуштибопӣ купад, мо бо ӯ ҳамкорӣ мекупем».

Устод Тохир бар асоси хислати зотии маърифатпарастй ва хираде,
ки дошт, ба ҳеч гурӯҳи сиёсӣ, мазҳабӣ, шахсиятҳои ҷудогонаи чомеа
кина намеварзид ва мухолифати бадандешона надошт. Ӯ дар ҳеч чое
касеро даъват накардааст, ки узви Ҷунбиши Мардумии Точикистон —
Созмони Растохез шавад.

Рӯзҳои душвори моҳхои апрел ва майи соли 1992, ки ҳанӯз дар май-
донхои Душанбе гирдихамоиҳо идома доштанд, Устод Т охир ба унвони
узви сигоди мухолифин ба хеле аз тадбирхо ва амалҳое, ки аз сӯйи ин
гурӯх карда мешуд, мухолифа г нишон медод. Бахусус, талаби ӯ, ки мегуфт
ба митингҳои дурудароз хотима дода шавад, хелеҳоро норохат мекард.
Аммо мухолифати ӯ дар мавриди ба гарав гирифтани чанд нафар депу-
татҳо дар ин майдон боиси норохатии афроди алохида шуда буд. Як бе-
гоҳӣ дар хаймае, ки аъзои Растохез менишастанд, Мирбобо Миррахимов
даромад ва аризаи хориҷ шуданаш аз ин созмонро ба Устод Тоҳир дод.

— Мо барои шомил шудан ба созмон аз ҳеҷ кас ариза нагирифтаем ва
барои хорич шудан хам ба касе мухолифат надорем, - бо тамкин ва оромо-
на гуфт Устод. Миррахимов умед дошт. ки ақаллан чанд нафар ба Тоҳири
Абдучаббор мухолифат мекунад ва "кахр кардани ӯро" ба ҷанчоле табдил
медиханд. Аммо аввалин касе, ки хориҷ шудани ӯро хуш пазируфт, узви
раёсати созмон Салими Шукрона буд, ки мехост дар бораи ин «амри хайр»
сухане сазовор бигӯяд, аммо устод ба ӯ монеъ шуд. Вале сухани буррову
баланди Азизи Хошок дар он миён ин «чаласа»-ро поён бахшид: «Мо ин
цо аз пушти Тоҳири Абдуҷаббор омадаем, агар мысли ту садтояш аз созмон
бираванд, парвое надорем». Баътар Миррахимов дар варакаи корни 237,
чилди 16-уми парвандаи ҷиноии №695 нисбат ба Миррахимов М., Ко-
милов А., Қосимов X., Назаров X. дар хотирахояш навиштааст:".. .бегохии
22 апрели соли 1992 баъд аз дар ичлосияи ШО тасдик шудани протоколи
гуфтушунид бо гирдихамомадагон дар хаймаи Растохез чамъомад шуд.

73
Устод Тоҳири Абдуҷаббор
дар Теҳрон, соли 1996

Ман тамоми камбудиҳои Т.Абдуҷабборро гуфтам ва аз созмон рафтам.
Доир оа ин камбудиҳо Салими Шукрона ҳам сухан гуфта, аз созмони
Растохез баромад. А.Комил низ чунин рафтор кардааст". Тавре дида
мешавад. мо бо Салими Шукрона то ҳанӯз узви созмон бокй мондаем ва
хеҷ гох андешаи хориҷ шудан аз созмонро накардаем. Мирраҳимов ҳамон
вақт ҳам ин гуна афкору навиштаҳо дошт, ки мо ба хубӣ аз онҳо огох бу-
дем ва дертар дигарон ҳам ин гуна амалҳоро дарк карданд.

Аммо хама ин гуна бозиҳо дар баробари маърифату шоистагиҳои
Тоҳири Абдуҷаббор ночиз буд. Ҳатто бо гузашти солҳо ин кабил мардум
натавонистаанд дар баробари қотеият, салобот ва камолоти инсонии ӯ
заррае дошт бидиҳанд. Устод Тоҳир шахсе буд, ки дар бораи масъалае.
ки наандешида буд е намедонист, ҳарф намезад. Мо шоҳид хастем ва бо
тамоми масъулият гуфта метавонем, ки
Устод Тохир номи баъзе одамони хеле
нангину беарзишро дар тамоми давраи
хамкориву хамнишиниаш хатто боре хам
ба забои намегирифт. Танҳо аз ноилоҷй
гоҳе дар ҷараёни сӯҳбат бо дигарон "ӯ"
ва ё "онҳо" мегуфту бас. Ба хамин далел,
намояндагони ҳизбу созмонхои гуногун,
миллатхои мухталиф ва ҷараёнҳои хар-
гуна ва миллатхои ғайритоҷик узви ин
созмон буданд, хатто омилони КГБ. Дар
бораи афзоиши аъзо ва нуфӯзи Созмони
Растохез дар он давра далелхои зиёд мав-
чуд аст. Ю. Кулчиков, С. Румянцев ва Н.

Чичерина навишта буданд: "Бешубҳа,

Растохез бузургтарин чумбиши шахрван-
дии Точикистон аст ва на та нҳо аз лихози
теъдод, балки аз лихози имкониятх,ои иь
данские движения в Таджикистане, Москва, 1990, сах. 48).

ТОҲИРИ АБДУҶАББОР ВА ДЕПУТАТҲОИ ШО
Боре дар идораи Растохез Ҷонибеки Асрориён ва Холаҳмади Самеъ
нишаста буданд, ки Тохири Абдуҷаббор аз ҷаласаи навбатии Шӯрои
Олии Точикистон баргашт. У озурдахотир ба назар мерасид. Аз ӯ пурси-

данд, ки устод чи ran шудааст, бо ҳамон норохатй гуфт; депутатхоро
ҳақорат кардам.

Албатта, хеч гоҳ ва дар хеҷ ҳолат касе сухани дурушт гуфтани устод
охирро ед надорад, бинобар ин Ҷонибеки Асрориён бо ҳайрат мепурсад:

- у стод, чи дашноме ба депутатхо раво дидед?

- Ба онхо гуфтам, ки Тоҷикистон гӯсфанди холаатон нест, ки ба хар
касе хоҳед, бифурушед! - бо хамон чиддият посух мегӯяд Устод.

Ҷонибеку Холаҳмад хуб механданд ва мегӯянд: «Мо фикр кардем

74
модари касеро дашном додаед». Устод ҳам соддагии худро дарк карда,
самимона механдад.

ҲАМА ҶОЙИ ИРОН САРОИ Ӯ БУДУ НАБУД

Дар солҳои душвори ҷанги дохилй пас аз озод шудан аз зиндони Ду-
шанбе, вақте ба Теҳрон омадам, ки Устод дар бахши русии радиол Ирон
кор мекард. Чанд бор ба ин идора рафтам. Кормандони ин радио ба
ҳадде ӯро эҳтиром мекарданд. ки носутуданй буд. Онҳо дар бораи дони-
ши фаровони сиёсӣ, иқтисодй ва фарҳангии ӯ ба сурати хайратовар сухан
мегуфтанд. Забондониашро барои худ мактаб медонистанд. Бояд бигӯям,
ки бештарин мардуми Ирон дар ин соҳаҳое, ки гуфтам, дониши фаровон
доранд, вале тавоноии Устод Тохирро мардона эътироф мекарданд.

Воқеан, устод забони русиро олй ва забони англисиро ҳам хуб медо-
нист. Аммо бемуҳобо устоди забони форсй ва гӯишҳои тоҷикй, форси ва
дарии он буд. Агар мардона эътироф кунем, забондониву адабгуфтории
Ӯ бештарини журналистон, олимон ва мардуми гуногуни ҷомеи тоҷик
таъсири гуворо ва гузашта аз ин боасаре доштааст. Мо пайравон ва шо-
I ирдони Устод ҳамеша дар партави сухандонӣ ва суханрониаш, ҷасорати
бемисли инсониаш худро тарбия мекардем. «Одам ба ҳар забоне сухан
мегуяд, бояд тозаву белоиш сухан кунад», - мегуфт Тоҳири Абдудаббор.
Ба ҳамин маънй мо бархе дар назди рӯхи поки у барои омӯзиши донишҳое
ва сухан омӯхтану гуфтан худро қарздор медонем.

Боре ҳамроҳ ба Донишгоҳи Теҳрон рафтем ва ҳангоми вохӯрй бо рай-
ей ин донишгоҳ, устодро муаррифй кардам. - О, Устод Тоҳири Абдул-
ҷаббор! - хитоб кард ӯ, - Бале, мешиносам, номашонро дар Интернет
дида будам, навиштаҳояшонро хондаам.

Ман пешниҳод кардам, ки устодро дар донишгох ба кор шомил ку-
нанд. Гуфт: - Бо ифтихор. Аммо пас аз ду рӯз занг зад ва гуфт, ки бузург-
тарҳо розй нашудаанд ва узр хост.

Ҳамин гуна мардеро, ки аз Ваган бо тамгаи иронгарой берун ва дар
оа дар шуда буд, дар Ирон ҳам барояш ҷойгоҳе қоил намешуданд. Аммо
у хамоно мардона ва бо лабханди барояш зебанда ин ҳамаро таҳаммул
мекард ва эҳсоси асабоният ҳам намекард. Агарчй ин замон ман ҷойи ӯ
аз қаҳр ба худ мепечидам.

Аммо дар ин сарзамин мардоне, ки ба қадри ҳиммату заҳмати устод
Тохир мерасанд, кам нестанд. Мавридхоеро аз саргузашти ин озодамард,
ки қобили гуфтан хает, зиёд ёд дорам, ки барои як матлаби дигар мегу-
зорамаш. Ва ин ҷо овардани ҳа.минро басанда медонам, ки нависандаи
хушзавк Наҷмидцини Шохинбод, ки ба унвони марди адабпарвар ва
кадршинос дар ду моҳи бемориаш ҳамеша нигаҳбону ҳамнишини Устод
Тоҳир буд ва дар мақолаи сӯгворнаш ачаб зебо нигоштааст: «Ман ба
Ватани соҳибистикдолам ягона хидматеро халол меҳисобам, ки соатҳо
дар бари Устод Тохир будам».

Дуруст гуфтаанд: Ё мард бош, ё дар хидмати мард!

75
Наҷмиддини ШОҲИНБОД,

нависанда

ЛОЛАҲОИ АШТ САРХАМИДААНД

Лолаҳои дашти Ашт сархамидаанд, табиат домони гиря cap додааст.
Аз ин дашт 5 рӯз кабл бори охир ба зодгоҳи худ абармарди даврон,
поягузори истикдоли тафаккур Устод Тоҳири Абдуҷаббор мегузашт.
Саҳнаи катли Артур аз достони «Ғурмагас» ёдам омад. Тир мебориду
Артур мижа намезад: «Ман ба марг тамасхур мекунам...».

Устод низ то лаҳзаҳои охирини умр бо вуҷуди он ки медонист барои
зистан умед нест, аз ояндаи миллат ҳарф мезад: - Растан осону хестан
мушкил. Хестану сохтан ормони Растохез аст. Факат барои дифои
истиқлолу ғурури миллй хестан лозим. Барои ғасби тахт, ҳукумат хестан
ғарази хусусӣ аст...

Яке аз охирин гуфтаҳояш ин буд: - Аз бӯҳрони молӣ натарсед...
бӯхрони маънавй - Ахриман аст...

5 рӯз... ва 5 соат... Расо 5 соат масофаи вақти сафари дунёи охират
барояш чудо карданд. Издиҳоми мардумрс фақат 5 соат барои видов
ҳақ доданд. Илтиҷо ва хоҳиши дӯстони дур низ рад шуд: - Ҳеч мумкин
нест! Мо мардумро алакай хабар кардем...

- Во дареғ!!! Мардуми хабаршудаву аз хидмату шуҷоати Устод
бехабар...

Банда дар ду моҳи охир бо устод будам. Ман ба ватани соҳибистиқпол
ягона хидмате, ки ҳалол меҳисобам - ин соатхои дар паҳлӯи ӯ буданамро
ҳисоб мекунам.

Дар хонаи устод се ҳисобкунак - яке барои барқ, дигаре барои газ ва
сеюм ҳисобкунаки дӯстону душманон буд. Ҳисобкунаки шумори аё-
даткунандагон - дӯстон аз ҳисобкунаки барк бештар давр мезад. Рахмат-
карими Давлат, Насибҷони Амонӣ, Адолати Мирзо, Ҳайдаршоҳи Акбар-
шоҳ, Аҳмадшоҳ Комилзода, Абдуқодири Абдуҳаюм... ҳар соат аз ҳоли
Устод пурсон мешуданд...

Мурдан оғози зистан аст... Дар дили ҳазорон дӯстон, шогирдон
зиндаву човид аст...

76
Ҳайдаршоҳи АКБАР,

шоир ва донишманд

КУҲЕ АЗИМ РЕХТ...

Кӯҳе азим рехт дар ин кӯҳна хокдон,

Кӯҳе, ки тег барбикашидӣ ба каҳкашоп.

Куҳе, ки порае гар аз он уфтад ба баҳр,
Амвоҷи баҳр cap бизанад то бар осмон.

Дилҳо агар зи санг набуд, он гаҳ ин замин,
Дар сели ашк гарқ бигаштӣ ба як замон.

Огаҳ зи хеш гар бишавад ин гунуда қавм,

То рӯзи ҳашр мӯя кунад пиру ҳам ҷавон.

Хокам ба cap, чи гӯямат, эй миллати гариб,
Рафтанд сарваронату ту бехабар аз он.

Он андалеби минбару он кони маърифат,

Он беҳтарини аз ҳама беҳтар суханварон.

Он ифтихори миллату он махзани адаб,
Рамзи сахову иззату озодии баён.

Эй марҳами шикастадилоп, ҳамниишни дил,
Баъди ту нест дар дти мо ҷуз гами гарон.

Эй мазҳари адолату меъмори Растахез,
Акнун ба растахез диҳанд адли ин ҷаҳон.

Нафсат чу пок буд, башорат муборак аст,

"Е нафсу мутмаъинна " - туро нафс дар амон.

77
Ҷонибек А СРОРИЁН,

донишманд

ПАРЧИНИ РОЗҲО

Гумонам, ки Тохири Абдучаборро
мешинохтам. Вале на ин тавр буд. Аз дои-
раи андеша ва тафаккурам болотар ва хеле

болотар маснад дошт. Тамкину тахаммул, маърифат ва суханваришро
ёд мекунам. Монои як фаришта пеши назарам чилвагар мешавад. бо
мӯйҳои мисли кафкобаи обшорони кишвар сафед. Виқору ғурури
кӯхистонӣ дошт ва зори пайсаву давлату дороӣ набуд. Шиква намекарду
бадгӯй ҳам. Ҳама хусусиятхоро дошт, ба ҷуз аз бадию зиштӣ. Пиндору
ангорам дар борааш як лахт сапеди сапеданд ва мехоҳам
зиндагиномаашро, ки монои докаи сафеди модарон сафеду намозй буд.
бинависам. Вале дар ин амал оҷизам.

Дар хама ҳолат тачриба кардам, ки аз худ берун набуд. Ғазабу саҳл-
ангорй ва таърифу ситоиш ва лофгӯиро фурӯ менишонд - дар худ ва
ҳамсӯхбатон. Дар солҳои мудхиш барои мардуми точик ӯ мачмӯаи
тадбирҳо буд. Пас аз дунё гузаштанаш сӯҳбатҳоро, ки аз наздик бо хам
дошлем, аз ёдномаҳоям варак мегардонам ва пушаймонам, ки ба қадраш
нарасидем...

Рузе, ки дунёро тарк гуфт, дар ёд намегирам, чи ки дилам аз зиёиёни
миллат ва дунё хунук мешавад. Чи ки бозигаранду бозихунук. Рузе хафт
аз фавти устод гузашта буд, ки сари хон нишастахо ба сифати устод
Тохир меафзуданд. Пас аз фавташ ба бузургию худшиносй ва ватан-
парастиаш тан медоданд. Вале дар зиндагиш анқариб хама аз ӯ дурй
меҷӯстанд. Ва гохе медидамаш бо Аҳмадшохи Комил. Аз сӯҳбатхо
маълумам мешуд, ки Рахматкарим ва чанд тани дигар аз устод Тохир
хавф надоштанд. Вале нишастахо бо дахону лабу забони равганин аз
бехурматӣ ва беэътибории халқу давлат нисбати устод Тохир харф
мезаданд.

Дар сэрам ин лахза суолхое гардон буданд: Кист он халку хукумат?
Магар мо нестем, ки ин чамъиятро созмон додаем? Магар мо набудем.
ки бо кисмат кардани доираи манфиат, гурӯҳеро, нафареро сиёҳи сиёх
кардем. Вале ин замон бар газоф рӯсафедӣ дорем, ки рӯсиёҳимон бехтар
буд. Пикагй дар дилам намеғунҷид. Он рӯз ҳар кадар ки дар бораи
Тохири Абдуҷаббор бӯхтону дурӯг мебофтанд, хамаро дар сари мардуми
ба кавлашон нохакшинос мерехтанд. Вале изхор намедоштанд, ки устод

78
Тоҳир буд, ки аз зиндагии якнавохти бенури мардум дилгир мешуд ва
онхо низ қадди мағзи нон азизаш медонистанд.

Дар миён сухан аз боби он мерафт, ки расонаҳои ҳукуматӣ дар маҷ-
мӯъ дониш ва андешаҳои Устодро истифода накарданд. Манзур ин буд,
ки демократия дар матбуот вуҷуд надорад ва гӯё барои Тоҳири Абду-
ҷаббор ҳама дарҳо баста буданд.

Вале банда аз кинатӯзӣ, маломатгӯии рақибони устод ва лоф-
заниҳошон парҳез мекунам ва чанд пора ёдномаҳоро руйи варақ
меоварам.

Рӯзи 9-уми сентябри соли 2008 буд. Бо хоҳиши хабарнигори радиои
"Садои Душанбе" Инобат Икромй устод ба студия омаданд, то андешаву
афкор ва бурду бохти чандсолаи иқтисодиётро мавриди баҳс қарор
бидиҳанд. Уро Аҳмадшоқи Комил ҳамроҳй мекард. Устод аз боби
пешрафти сиёсӣ ва фарҳангӣ бо далел сухан мегуфт ва камбуду
норасоиро дар иктисодиёт муйшикофона байён дошт. Сӯҳбат хеле ҷолиб
ва маърифатомӯз буд.

Банда, ки барномаро дар утоқи корй мешунидам, аз Ақмадшоҳ
хохиш кардам, ки устодро ба ran бигирад. Дар назди хонаи Радио гарму
ҷӯшон вохӯрдем ва аз ғайриинтизор пайдо шуданам хеле шод буд. Тибқи
машварати пешакй бо Ахмадшоҳ, ки доштем суханро бо гила шурӯъ
кардам:

- Устод, мемонед як ҷо баҳузур кор кунем. Аз дасти Шумо гурезаву
бадном шудем. Дар ҳамин ҷо ҳам аз дасти Шумо ба бало мондем..бо
гила гуфтам.

- Нафаҳмидам Ҷонибеки азиз,- ҳайрон ба ман нигариста як кулоб
дуд кашиданд.

- Ними дунёро вайрон кардеду ҳаминро нафахмидед,- гӯё асабонй
гуфтам ва афзудам,- хозир аз куҷо меоед?

- Аз радиои "Садои Душанбе", ки хоҳиш карданд чанд андешаамро
аз боби истиклолияти сиёсй ва иқтисодию фархангӣ баён кардам. Сухани
баде нагуфтам, - расмӣ ва дар ҳолати ҳузн посух дод Устод.

- Ман, ки ин ҷо роҳбарам, - кариб ки хандаам меомад, гуфтам, -
шояд имрӯз охирин рӯзи кориам бошад...

-Маъзарат мехоҳам, Ҷонибеки азиз, маъзарат, узр мехоҳам, -илтиҷо
мекард Устод. Ва маро бо пушаймонй ба оғӯш кашид.

Аҳмадшоҳ бесадо механдид. Дар ин ҳолат ду тан он чунон ҷилави
хандаро дар додем. ки Устод ҳайронтар шуд. Чун аз ҳазлҳои мо огох
шуд ва спектакламон ошкор шуд, устод Тоҳир хушход гардид. Ба чаш-
мони маҳзунаш нур давид. Он рӯз сешанбеи ҳафта буд. Се тан бо сабук-
рави Аҳмадшоҳ то бозори Саховат омадему асбоби фароғат муҳаё
сохтем. Моро дар ҳавлии берун аз шаҳр Холаҳмад мунтазир буд.

Аз пешин то шом дар чорбоғи нимободи Холаҳмад аз ҳар боб сӯҳбат
мекардем. Устод ҳазлҳои зебо доштанд ва қиссаҳои ҷолиб мекарданд.

79
Инсони вокеи буданд. Идомаи сӯҳбат дар хонаи мо вакеъ шуд. Устод
Тоҳир бисёр мехост фарзандонамро бубинад, ошно шавад. Ва бештари
вақтро ба онҳо додаву машғул шуд.

Сахеҳтар бигӯям, бо Т.Абдуҷаббор замони шӯравй, ки дар АУ кор
мекарданд, ошно шудам. Марди заковатманд ва ҷаҳонбинии билкул
дигар дошт. Нигоҳаш ба атроф ва падидаҳои ҷамъиятӣ комилан аз
дигарон тафовут дошт. Тарзи суханронӣ ҷолиб, хаводорони зиёд пайдо
мекард.

Бо устод Тоҳир тамоми минтақаҳои ҷанубро сайр кардем.
Мардумони зиёде ба дидораш меомаданд, аз муносибати самимиаш
маънй мебардоштанд.

Дар ноҳияи Маскав (феълан ба номи Хамадонй) дар хонаи дӯстамон
Ситамшо пешин мехӯрдем. Дар лаълие як навъ қаланфури аз тугма
калонтар оварданд. Дар табақи калон шӯрбои классики мехӯрдем. Устод
бо ишора аз ман пурсиданд, ки ин чист. Посух додам, ки қаланфур.
Пурсиданд, ки тунд аст? Гуфтам, ки начандон ва яке аз онро ба дахон
андохтам ва дар як гӯшае дахон нигоҳаш доштам. Ӯ низ пайравй кард.
Пас аз лаҳзае ба устод менигаристам, ки сарашро хам карда буд, то оби
равони чашмонашро касе набинад. Сир бой намедод. Дигарон, пайхас
карда бошанд хам, барои иззати устод дам дарун зада буданд.

Пас аз лаҳзае қаланфурҳои дарози ватанй оварданд. Якеашро ба
даст гирифта ба устод муроҷиат кардам:

- Инаш зоти ватанй ва хеле хуб аст. Қаланфури тоҷикй.

- Бигир, дураш андоз то ба чашмам нанамояд,- дидцй таъкид кард
ва афзуд,- онеш, ки хеле кучак буду ин кадар тунд, инаш-ку хеле бузург
аст.

Бо ошкор шудани асрор, хона гӯё аз ханда таркид. Устод, ки бехабар
монда буд:

- Мошоллоҳ, даҳонам хич тамъро эхсос намекунад, хеле тунд буда-
аст,- бо ханда илова кард. Хандаҳои хушрӯйи самими дошт.

Ба устод эқтироми самими меварзидем, вале гоҳе аз соддагиаш
истифода мекардам ва ҳич гоҳ хафа намешуд.

Дар ноҳияи Ховалинг, зери чанори Қазған, дар лаби чашмаи мусаф-
фои Қазған менишастем. Чанд нафар аз чумла Шарофиддин ва Одил
Ислом хушгӯй мекарданд. Шарофиддин хоҳиш кард, ки устод Тоҳир оши
палав пазад. Мо тарафдор шудем.

Устод бо ханда ба қиссае пардохт, ки хеле ҷолиб буд: - "Ҳини таҳсил
дар шаҳри Маскав инчунин вазифаро ба ман вогузор карда буданд. Бояд
ба хона меҳмон меомад, дақиқтараш аз муаллимони кафедра. Зану мард.
Ҳарчанд изҳор доштам, ки инчунин ҳунарро надорам, маҷбурам карданд.
Ин ишора бад-он буд, ки аз вилояти Ленинобод (ҳоло Суғд-Ҷ. А.) ҳастам,
ош пӯхта метавонам. Ҳама чиз буд. Онҳо аз пайи кори худ рафтанд. Худам
танҳо мондам. Пиёз андохтам, баъд гӯшт. Онхоро зирбондам. Сабзию

80
об низ ҷобаҷо шуд.- Пас аз лахзае суханашро ид ома дод Устод,- як коса
биринҷро шуста ба дег андохтам. Дег нисф нашуд. Б хиёлам кам буд, ки
боз як-ду косаи дигар биринҷ илова кардам. Ба ростй, дамхобониро
намедонистам. Осуда шудаму китоберо ба даст гирифтам. Замоне ба
сари дег Давидам, ки биринҷ аз дег берун меомад. Қисматеро дар зарфе
гирифтам. Пас аз лахзае биринч боз зиёд шуд. Ман хамоно дар як зарф
онҳоро мебардоштам, ки зарф пур шуд. Қисмати таг шавларо мемонд.
Пекин меҳмонон таъриф карда мехӯрданд. Ба чуз аз точикон, ки бад бад
тарафам нигох мекарданд. Пасон ба онхо гуфтам, ки Шумо аз паҳлӯи
дигари фаъолиятам дарак надоред. Ва барояшон зарфи пурбиринчи
ннмхомро намудам." - Ӯ ҳикояро хатм кард.

- Агар инчунин мехохед, мепазам,- пас аз лаҳзае бо ханда омада
буданашро ба ошпазй изҳор карданд Устод, вале мо нону обро авлотар
донистем.

Қиссаҳо бар хотири он буд, ки аз инсони заминй будани Тоҳири
Абдучаббор ёд кунем. Донишманд, бомаърифат ва хушманд буданд
устод Тоҳир. Ва агар имкон даст медод, аз дигар мезистам шоистатар
монои Тохири Абдучаббор.

Муаллифи мақола, доншиманди тоҷик Ҷонибеки Асрориён дар
маросими ёдбуди Тоҳири Абдуҷаббор, Душанбе, 25 апрели соли

2009.

81
Қосими БЕКМУҲА ММ АД,

донишманд

ҶОЙГОҲЕ, КИ БАРОИ
ҲАМЕША ХОЛИСТ

Зикри хайри Устод Тоҳири Абдучаббор аз ин ба баъд бештару беш-
тар хоҳад шуд, зеро шахсиятхои ворастаро маъмулан пас аз даргузаш-
ташон кадр мекунанд ва ҳар микдоре, ки фосила миёни онҳову мардум
бештар бишавад, холй будани чою ҷойгохашонро дардноктар эқсос
мекунанд.

Дн1 ар Устод Тохири Абдуҷаббор бе ниёз аз касеву чизе бо вичдони
пок ва номуси барҳақ сутудании ннсониву миллӣ роҳии манзили охират
шуд. Шахсияте аз миёни мо рафт. ки ҳаргиз ниёзе ба касеву чизе надошт.
Ва агар иддае аз дӯстону шогирдон аз он сухан ба миён оварданд, ки
макоме ё сохибмансабе ба аёдаташ бираванд ва аз ӯ ҳолу аҳвол бипур-
санд, ин сирфан бархоста аз он эҳсос буд, ки хама ва бахусус ононе, ки
имруз пушт ба курсихои мудириятии сутуҳи мухталиф задаанд ва ба
таврн хастагинопазир шукри истиқлол мегӯянд, ба Устод Тохири Абду-
чаббор, ки парчамдори наҳзати истиклолхоҳй буд, хеле бидехкоранд.

Андешахои худро дар мавриди Устод ба замони дигар вомегузорам
ва дар ин чанд дақиқа ба унвони зикри хайр саҳнаеро аз хотироти Бишкек
- маҳалле, ки чандин соли умри худро дар он ҷо сипарй карда буд. пеши
чашм меорам.

Устод Тохири Абдучабор дар Донишгохи улуми инсонии Бишкек даре
мегуфт. Таври маълум 5-10 соли пеш маоши устоди донишгох чизе набуд.
ки бо он битавон барои худу хонаводаи худ аз назари меъёрхои имрӯзӣ
зиндагии шоистаеро таъмин кард. Бавижа барои муаллимоне назири
Устод Тоҳири Абдулчабор, ки ба истилох гариб буданду ҷуз хамон мао-
ши ночиз манбаъи дигари даромад дар ихтиёр надоштанд. Чй бирасад
ба ин гуна муаллимон, ки гоҳ-гохе сӯҳбатҳое аз он ба гӯш мерасид, ки
хеле аз донишчуён ва бахусус он идда, ки нисбатан заъифанд, бо пардох-
ти подош мушкили санчишу имтиҳоноти худро осон мекунанд.

Иттифоқан сӯхоатҳоеро аз кавли баъзе аз донишчӯёни донишгохи
ёдшуда шунида будем, ки Устод Тохири Абдучаббор дар миёни хамко-
рони хеш бо он ангуштнамост, ки ҳаргиз бар сари дониш савдогарй
намекунад. Ва иттифоке афтоду худам шохиди чунин сахна шудам.

82
Ду-се нафар аз тоҷнкони муҳоҷири муки ми Бишкек, ки шароити хуб
ва даромади муносиб доштанд, гоҳ-гоҳе бо ҳар баҳонае ба устод кӯмаки
молй мекарданд. Ва ҳамеша Устод ба сахтй розй мешуд. Мегуфт вазъи-
яташ хуб аст, маошаш кифоят мекунад. Вале хама медонистанд, ки на
ин асту на он. Ба \ар ҳол он ҷавонмардони гавҳаршинос барояш ме-
гуфтанд: «Устод мо вазифаи тоҷикин худамон медонем, то чунин кореро
кунем. Шумо барон он ки моро нороҳат накунед, аз мо бипазиред, баъд
аз он ихтиёратон...».

Ин чизро шояд ҳар каси дигар бо хушҳолӣ мепазируфт, аммо дар
чунин вазь шонаҳои Устод Тоҳири Абдуҷабор хамида ва чеҳрааш он
кадар гирифтаву музтариб мешуд, ки гӯё муртакиби хатое шуда бошад.

Ва боре дар манзили яке аз он ҷавонмардони боҳиммат, ки зикрашон
рафт, теъдоди зиёде аз точикони муҳоҷир даъват шуда будем. Зимни
сӯҳбат аз ину он вай ба Устод рӯ овард ва хостори мусоидати ӯ барои
ҳалли мушкиле шуд. Устод гуфт, агар коре аз дастам биёяд, бо камоли
майл иҷро хоҳам кард.

Хулосаи калом ин шуд, ки аз Устод хост, то ба як нафар аз донишҷӯ-
ёне, ки аз санҷиш ё имтиҳон нагузаштааст, баҳои хуб гузорад. Чеҳраи
Устод гирифта шуд ва ба сахтй табассуме карду гуфт: «Ҳоло ки то ин
ҷояшро гуфтй, аз идомааш даст бикаш, зеро агар ному насабашро би-
фаҳмам, шояд дигар аслан ҳеч гоҳе натавонад аз ман баҳо бигирад. Би-
донед, ки ман ҳаргиз донишро савдо намеку ним.

Онҳое, ки наздиктар нишаста буданду дар чараёни ин гуфтугузор
карор гирифтанд, фикр карданд, ки кори баде шуд ва Устод кадри не-
киҳоеро, ки дар ҳаққаш карда буданд, ба до наовард...

Вакте меҳмонй ба поён расиду
ҳама иароканда шуданд, он шахе ба
мошинй ҳомили Устод нигоҳ ме-
карду мегуфт: «Имрӯз ман беш аз
ҳар чизе аз дарси Устод кайф кар-
дам, Бовар дорам, ки ҳар каси дигар
мебуд, гапамро мегирифт, вале Ус-
тод донишро пафурухт. Ифтихор
мекунам, ки чунин тоҷик ҳам дорем.
Аз ин ба баъд эҳтиромам ба вай сад-
чанд хоҳад шуд...».

Ва ба якин медонам, он шахе, ки
холо дар яке аз кишвархои хориҷй
ба cap мебарад, бо шунидани хаба-

Абдугаффори Камол ва Қосими Бек-
муҳаммад дар маросими ёдбуди ус-
тод Тоҳири Абдуҷаббор, Душанбе,
25 апрели соли 2009.

ри шуми даргузашти Устод Тохири Абдуҷаббор қабл аз хама аз он таас-

суф мехурад, ки акнун чунин имкони ифтихорро аз даст додааст.
Ва чаро танҳо ӯ? На. имрӯз хелеҳо дар сӯги Устод нишастаанд.

*

83
Муҳиддин КАБИРИ,

раиси ҲНИТ

ДАҲСОЛАҲО ИН МИЛЛАТ
ТОҲИР НАХОҲАД ЗОД

Даргузашти Тоҳири Абдуҷаббор талафоти сангине барои мардуми
кишвар, бавижа рӯшанфикрон ва миллатдӯстон аст. Миллати тоҷик дар
даҳсолаҳои баъдӣ шахсияти пешрафтае назири Тоҳири Абдучаббор
нахоҳад дошт. Мутаассифона, сиёсатмадорон ва рӯшанфикрони феълӣ
ҳанӯз дар пояи андешаҳои даҳаи 1980 Тоҳири Абдуҷаббор қарор доранд
ва бо гузаштисолҳо мо метавонем танҳо бар пояи як дарсади андешаҳои
вай бирасем. У дар тӯли ин солҳо мавзеъгирии худро таҳти таъсири ҳеҷ
як омиле тагйир надод. Барои устод Тоҳири Абдуҷаббор танҳо андеша
арзиш дошт. на мақом ё сарват. Даргузашти Тоҳири Абдуҷаббор барои
ман мусибати азимест, зеро ба унвони як фарди тоҷик эҳсоси нотавонй
мекунам ва хиҷолат мекашам, ки устод Абдуҷаббор дар ҳолати шигифт-
ангезе дунёро тарк карданд ва мо натавонистем барояш кӯмак кунем.

Масъуд СОБИРОВ,

раиси ҲДТ

ЁДАТ БА ХАЙР, УСТОД
ТОҲИР!

(Дар сари тобути устоди ҷавонмарг
Тоҳири Абдуҷаббор)

Т оҷикистон дар шахси донишманди тавонои МИЛ Л Й - устод Тоҳири
Абдуҷаббор нафареро аз даст дод, ки истиқлолияташ ба ӯ решапайванд
аст. У яке аз нафароне буд, ки баҳри ба даст овардани исиклолияти ко-
мили Гочикистон қамеша дар мубориза буд. Бешубҳа, сарнавишти Тоҷи-
кистони соҳибистиқлол ҳамтавдири устод Тоҳири Абдучҷабор аст. Ме-
сазад, ки устод Тоҳирро муборизи роҳи ба даст овардани истиқлоли
Тоҷикистон номид ва ӯ вокеан арзандаи ин унвони олист...

Ман, шахсан аз номи худам ва аз номи роҳбарияту аъзои Ҳизби
Демократи Тоҷикистон аз марги бемаҳали устод Тоҳири Абдучаббор
сахт андӯҳгин буда, ҳамдарду мотамсарои мардуми Тоҷикистон дар сари
тобути эшон ҳастам.

Ёдат ба хайр, донишманди тавоною мубориз, устод Тоҳир. Шумо
барои ҳамеша, бо мо ҳастеду дар дилу дидаед ва аз ин беш боз чй ҳам
бигуям!

84
Лҳмадшоҳи КОМИЛЗОДА,

журналист

ТАНҲО FAME, КИ ДОШТ, ИСТИҚЛОЛИ
ВОҚЕИИ МИЛЛАТ БУД
Чаро дивизиям 201 моли Тоҷикистон нашуд?

Ман борхо шоҳид шуда будам, ки аз чумлаи мардони сиёсӣ марҳум
Қадриддин Аслонов, Акбаршоҳ Искандаров, Ғоибназар Паллаев сухано-
ни Тоҳири Абдуҷабборро хеле бо эхтирому самимият мешуниданд ва
бо ӯ маслиҳат мекарданд.

Боре бо устод Тоҳир ба хузури Рахмон Набиев, ки он вақт раиси ҷум-
ҳури кишварамон буд, даромадем. Вазъи сиёсй ноором буд ва Набиев хам
нигаронии зиёд дошт. У ба истикболи устод Тоҳир аз ҷояш баланд шуд
ва «Ҳа, Тоҳири Абдуҷаббор, биёед, биёед!» гуфт. Мо нишастем ва устод
Тохир мисли хамеша бо тамкину қотеъият ва дарки амики масьала гуфт:

- Рахмон Набиевич, ман дубора бар сари ҳамон масъалахо сӯхбат
карданиям. Холо ки вақт нагузаштааст, Шумо фармон бароред ва Ди-
визияи 201, марзҳои Точикистонро моли кишварамон эълон кунед. Мо
хақ дорем хиссаи худамонро аз касрхои Маскав ва дигар дороихои СССР
талаб кунем. Охир, чумхурихои дигар ин корро алакай карданд, баъд
дер мешавад.

Набиев нигохашро аз рӯи устод Тоҳир намеканд. Ба назар мерасид,
ки ӯ ҳарфҳои устодро хеле самимона гӯш мекунад. Аммо мо ҳарду дарк
карда будем, ки хушу ёди ӯ дар чойи дигар аст, чашмонаш карахту
нигоҳаш кунд буд. Баъди фурсате Набиев ба устод Тоҳир боз хам
чиддитар нигариста. мисли ин ки нав аз хоб бедор туда бошад. гуфт:

- Ҳа, Тоҳири Абдучаббор, гапатон дуруст, мо ин масъалая дида
мебароем...

Мо аз утоқи кори президент берун шудем.

- Устод, Шумо дидед, ки Раҳмон Набиевич ҳатто суханони Шуморо
нашунид, - гуфтам ман.

- Бале, вале охир ғами ин мардумро кй мехӯрад, - гуфт дар посух. -
Танҳо ӯст, ки метавонад ин масъалаҳоро ҳал кунад. Мардуми мо ҳама
ба сиёсатбозиву мансабталошӣ афтода, масъалаҳои бунёдиро аз ёд баро-
вардаанд. Фардо дер мешавад.

Ба назарам расид, ки аз даруни дили устод Тоҳир дуд баромад. Фарму-
даи боадолатонаи шоири тавонманд Маликушшуаро Баҳор ба ёдам омад
ва онро барои устод хондам:

Дардо, ки кӯҳнакор вазирони мулки мо,

Сад бор нав шуданду накарданд кори нав.

- Қурбонат шавам! - хитоб кард устод бо табассуми фарох, ки аз
шунидани шеъри бамавқеъ хушҳол шуда буд ва дасти маро фушурд.

Вале барои халли масъалаҳои бунёдй кайхо дер шуда буд!

85
I=p.......------------------------------------- - — •* -ivxjriv/JJJ'i 1\у длин

азими Точикистон сабуру ботаҳаммул буд. Эҳтироми дигаронро зиёд

Тохири Абдучаббор фарде буд вораста аз ҳар
гуна шару шӯр, ки хеч гоҳе барон худаш зинда-
гони накардааст. Балки зиндагиашро курбони
саодати миллати озода кард. Ӯ мисли кӯҳхои

ҳуқуқшинос

Ойниҳол

БОБОНАЗАРОВА,

ba ҷо меовард. Вакте дар Қиргизистон буд, бар суроғаш рафтам. Ӯ Нар-
вой хеч чизро надошт, чуз ин ки аз Ватан мепурсид, аз вазъият, аз нав-
гониҳо ва дастовардҳои Тоҷикистон мепурсид. Бояд иқрор кунам ки
дар миени пешвоёни ҳаракати озодихоҳӣ дар Тоҷикистон ӯ беҳтарин
ватанхоху озодихох буд. Агарчи имрӯз дар Точикистони сохибистиклол
барои у ҳаикал нагузоштаанд, аммо ҳайкали ӯ дар дилҳои фард-фарди
ин миллат побарчост. Ман аз марги нобаҳангоми дӯст, хамватан ва як
марди соҳибандеша таассуф мехӯрам.

якчо дар як интихоботи порлумони ширкат
кардем ва вакили Шӯрои олӣ шудем, аз наз-

дик ман бо он кас ошно шудам, ки чӣ қадар дилсӯзй барои миллат дорад.
Аввалин бор Эъломияи истиқлолияти Тоҷикистонро ҳамон вақг навиш-
та буд. Баъди чанги дохилии таҳмилӣ дар солҳои ҳиҷрат дар Техрон
хамроҳ будем. Агарчанд расман узви Иттиходи мухолифин набуданд
аммо хамеша дар машваратҳо ва нишастхо барои эҷоди роҳи хал ва
оштии миллй машваратхои муфид медоданд. Ниҳоят фозилу олим.
хушахлоқу ботавозуъ ва миллатдусту механдӯст буданд. Тамоми нишо-
наҳои инсони некро Худованд барояш арзонй дошта буд. Умед дорам.
ки дустон ва пайравонаш кори ӯро идома хоҳанд дод.

Худо чояшро чаннат кунад!



Хабари даргузашти бародари гиромӣ
Тохири Абдуҷабборро шунидам, ки вокеан
як такони бузурге барои ман аст. Мо ҳарду

Ҳоҷи Акбари
ТУРА ҶОНЗОДА,

пешвои мазҳаби

86
Беҳрӯзи ЗАБЕҲУЛЛО

БУИ БАҲОР РАФТ...

Марде ба вусъати ҳамаи рӯзгор рафт,
Нақши баҳор мондану бӯйи баҳор рафт.

Гӯӣӣ барои мову ту дигар баҳор нест,

Ин растахез омаду он растагор рафт.

Он рӯҳи устувор чу он кӯҳи пойдор,

Танҳо гузошт миллати беихтиёр, рафт.

А ндӯҳи ӯ башонаияк духтари латиф,
Тобути ӯ ба гӯшаи пганги диёр рафт.

Ай кош, ҳамнишини ту будам тамоми умр,
Сард аст зипдагӣ, агарат гамгусор рафт.

Имрӯз рӯзи мотами як қавми гофил аст,
Озодмарди рӯшану иззатмадор рафт.

Марде, ки бо замонаи рокид ситез кард,

Аз ҷабри ип замонаи бебандубор рафт.

Ҳар рӯз доги тоза ба дил мерасад зи дӯст?
Қофиладори силсилаи догдор рафт.

Падруд, ай муаллими озодагони қавм,
Ҳимматбаланду нодираи рӯзгор рафт.

I

I

I

| Дӯ стму ҳ а м м ади
| Дӯст, Ҳайдаршоҳи
Акбар ва Азизи Хошок
дар маросими ёдбуди
устод Тоҳири Абду-
ҷаббор, Душанбе, 25
апрели соли 2009._

87
Ҳикматулло САЙФУЛЛОҲЗОДА,

донишманд, шаҳри Брюссел

ДАРГУЗАШТИ
ЭҲЁГАРИ БУЗУРГ

Миллати дар тӯли таърих ҷафокашида ва
имрӯз ҳам ҷафокаши тоҷик, ки натавонис-
тааст, чехраҳои миллӣ ва таърихии худро
дар марҳилаи зиндагии онҳо бишносад ва
дарк кунад, мугахамили талафоти навбатӣ
шуд. Ман барои ҳамаи бародарон, ки ин масъаларо дуруст дарк кардаанд
ва дарди онро мекашанд, изҳори ҳамдардй ва таслият мекунам.

Бадбахтии бештар дар он аст, ки ин ҷаҳолат ва торикии хешро на
танҳо кишрҳои миллат, балки бисёре аз доираҳои фарҳангӣ ва илмй низ
дарк карда наметавонанд.

Имрӯз ҳаракати дар ҳоли ташаккули равшанфикрй, ки Тоҳири
Абдуҷаббор яке аз эҳёгарони бузург ва саршиноси он буд, бо даргузашти
эшон вориди мархилаи сангин гашт. Барои онҳое, ки қобилияти дарки
масъаларо доранд, мехоҳам бигӯям, ки ин инсони шариф масъулияти
хешро дар назди миллат ва таърих сарбаландона иҷро кард.

Бовар дорам, ки рӯзе миллат дар шинохти афроди таърихии хеш
тачдиди назар ва чеҳраҳои сиёсй, мазҳабӣ ва миллиро сарчин хоҳад кард
ва ба худшиносӣ хоҳад расид. Ин як амри таърих ва табиии миллатест.
ки онро барои худ фарз ва воҷиб медонад. Худованд, ҳидоятгари имрӯзу
фардои мо бошад.

*

Ҳошим ХОЛЗОДА,

хабарнигор, иш.ҳри Машҳад

Даргузашти Устод Тоҳири Абдуҷабборро барои озодихохону истиқ-
лолталабони Тоҷикистон таслият мегӯем, ки як Озодихохи асил ба маъ-
нии томи калима аз канорашон ё дурустараш сафи пешашон рафт. Агарчи
ин талафот сахту сӯзон аст, аммо бояд модари точикро ба парварондани
чунин фарзандоне озодавау тохир (пок) табрик ва шодбош гуфт. Ин
миллат бояд Покмардоне чун Тоҳирро қурбон кунад, то ба ҳадди ормо-
нии покӣ ва сарбаландй бирасад.

Устод ба огӯши хок рафт...

88
Навруз ГУЛЗОД,

устоди ДДОТ

КИ ЧУН Ӯ ДИГАРЕ Н-ОЯД ЗИ
МО ДАР ДАР ЗАМИН

(БА МЛРГИ ТОҲИРИ АБДУҶАББОР)

Само бар шоми ҳиҷрони замин ночор мегиряд,

Дарупи сипаи ҳасрат дили бемор мегиряд,

Тамаппо порасида бар висоли ёр мегиряд,

Чу тифле гашта аз модар ҷудо такрор мегиряд,

Фалах дар сӯгвори Тоҳири Ҷаббор мегиряд.

Дарахпге босамар аз боги умедам хазой гардид,

Зи дида ашк ҷайҳупвор бар рӯям равои гардид,

Ба руи тобуташ эҳзоп ато аз осмоп гардид,

Сари шоистае хам пеш пои нокасон гардид,

Замин дар зери тобут чун ба рӯи дор мегиряд.

Туро, эй зиндагӣ, номарду ноҳамвор мехонам,

Басе ночизу бемаъниву нодаркор мехонам,

Туро бераҳм чун девонаи хунхор мехонам,

Ба гардан ҳалқаи маҳкумиат аз дор мехонам,

Дар он дам, ки цаҳон бар Тоҳири Ҷаббор мегиряд.

Саропо дарди миллапг цой буд андар вуҷуди ӯ
Ба номи миллаташ ҳар як дуову ҳар суҷуди ӯ,

Ба номи миллаташ бахшида шуд буду набуди у,
Саранҷом бӯйи миллат бар магиом омад зи дуди ӯ,
Кунун миллат барояш зор булбулвор мегиряд.

Яке андар футувват буд бономусу нотакрор,

Яке андар набарди зиндагй шоиставу сопор,
Надонистанд қадраш сокинони кӯчаву бозор,

Ки чун ӯ дигаре н-ояд зи модар дар замин такрор,
Аз ин рӯ, кас зи беқадрии одам зор мегиряд.

Ацал, ту ҷомаи фурқат ба тан Гулзодро кардй,
Муқими маҳбаси мотам зи гам озодро кардй,
Зи бедодй парешон хотири ободро кардй,
Макони гусса аз мотам дили бас шодро кардй,
Зи мотам то ба рӯзи ҳашр Маҷнунвор мегиряд.
89
Ғаффор МИРЗОЕВ,

фаӣласуф

ЗИНДАГИ ОЗОДИИ ИНСОНУ
ИСТИҚЛОЛИ УСТ

У ба мо ниёз надошт, мо ба ӯ
ниёз доштем

ӮРО НАМЕФАҲМИДАНД. AMMO Ӯ

РОҲАШРО МЕПАЙМУД

(Мо ба гуфтаҳояш дертар амал кардем)

Хаоари фочиабори марги яке аз бузург-
кзрин фарзандони барӯманди халқи тоҷик, равшанфикр ва парчам-
бардори озодиву истиқлолияти кишварамон дар қарни бистум Тоҳири
Абдуҷаббор. ки рузи 21 -уми апрели соли равон иттифоқ афтод, такой ва
ларзиши сахте дар қалбхои хазорон нафар ҳамватанони мо, ки хисси
ватанхохиву истиқлолхоҳӣ барояшон бегона нест, ба вучуд овард. Зеро
ин марги шахсияте буд, ки дар маркази ходисаву муборизахои шаддиди
милливу озодихохӣ аз солҳои 80-уми қарни гузашта карор гирифта, ливои
истиқлолиятхохии Ватанамонро бо хамроҳии хамфикрону хаммаслакони
равшанфикраш баланд бардошта. онро огоҳона, сабурона. котеъона ва
чавонмардона пеш бурд.

У ин рисолати таърихӣ ва идеоли худро алорағми тамоми мушкилоту
махдудиятхои дохиливу берунӣ сарбаландона то лаҳзаҳои охирини ҳаё-
таш идома дод. Гарчанде кадамҳои аввалини ин ҳаракат ба фоҷиаи бу-
зурги милли чанги шахрвандӣ сарбасар шуда бошад ҳам, инхо омилхое
буданд, ки онро дасти бегонагон матраҳ намуда буд. Тоҳири Абдучаббор
аз ин фочиаи милли то магз-магзи устухонаш ранҷ бурда, тамоми донишу
малакаашро ба он равона мекард, ки бидуни ҳеч шарту талаб сулҳи та-
рафҳо баста шавад ва самти сохтори истиқлолияти миллй идома ёбад.
Мутаассифона, ба иллати он, ки ҷомеа то ба ҳанӯз ба ин арзишхои балан-
ди башари омода набуд, дар аксари кулли мавридхо ӯро намефахмиданд.

СССР-РО ТОҲИРИ АБДУҶАББОР БАРҲАМ НАДОД

(Агарчи хелеҳо мехостанд дубора бисозандаш, ки нашуд)

Иддае аз худихо ва тарафдоронаш ба умки тафаккур ва назариёти ӯ
сарфахм нарафта, ба ифроту тундравӣ ва муноқишаҳои дохилй даст за-
данд. Иддаи дигар, ки аз сохтор ва ҳокимияти пешин аламдида буданд,
мехостанд аз мақом ва мавқеи ӯ сӯистифода намоянд. Рақибонаш аз вазъи
баамаломада ва ноогохии оммаи мардум истифода карда, чомеаро бар
зидди ӯ ва акидаҳояш мешурониданд, ки сабабгори ин бесарусомонихои

90
замона ва бархамхӯрдани СССР-и собик маҳз ӯ ва ин андешахояш ме-
бошанд. Мардум намедонист, ки он идеология дар ҳамон лонае, ки ба
вучуд омада буд, дар ҳамон лона барҳам дода шудааст. Ва мо маҷбур
хастем, ки роху равиши худ ва ҳаракати худамонро худамон муайян ку-
нем:

Дар ҷаҳон бо пару боли худ паридан омӯз,

Ки паридан натавон бо пару боли дигарон.

Дигар ба умеди касе мондан ва чизеро аз касе интизор шудан маънй
надошт ва ҳар чй зудтар асосхои давлати милли ва истикдолияти сиёсиву
иктисодии онро эҷод кардан лозим буд.

Тоҳири Абдучаббор, ки худ дар сиёсати давр ворид буд ва аз низоми
идории русиву коммунистй огоҳй дошт ва дар хориҷи кишвар кору фаъо-
лият карда буд, ин нуктаро хеле барвакт, ханӯз пештар аз замони бозсозии
горбачёвй дарк карда буд. У мегуфт, ки фақат бо роҳи эълони истиқло-
лият метавонем ояндаи инкишофи кишвар ва халқамонро таъмин кунем.

У ҶОНИБДОРИ ЭВОЛЮТСИЯ БУД

(Аммо тарроҳон «револютсия» карданд)

У ҳаргиз тарафдори инқилоби иҷтимоӣ ва дигаргун намудани сохти
ҷамъиятй аз тариқи зӯрй набуд, балки хоҳони инкишофи эволютсионии
ҷамъият тавассути баланд бардоштани шуур ва худшиносии мардум ва
эҷоди давлати с о хи б и сти кл о л и миллй буд, ки дар он ҳаққу хукуки тамоми
халқияту қавмиятҳо риоя карда шавад.

Ба андешаи ӯ, ин самти ногузири инкишоф барон ояндаи мо буд, ки
бо истиклолияти сиёсиву иқтисодй метавон чойгоҳи худро дар байни
дигар кишварҳо таъмин кунем, то ин ки дастнигару мӯҳтоҷи дигарон
набошем. Вале мутаассифона, ҷомеа ва хамсафарон барои дарки ин анде-
ша омода набуданд. Аксари кулл интизор буданд, ки давлати пешин боз
барқарор мешавад ва онхоро аз сари нав ба оғӯши худ мегирад. Нидои
истиклолият ва эчоди давлати миллй барои онҳо бегона ва дилхарош
буд. Тохири Абдучаббор дар тӯли фаъолияти сиёсй ва иҷтимоияш ба
хайси раиси Созмони Мардумии Растохез ва депутата Шурой Олии То-
чикистон ақидахои истиқлолиятхоҳй, давлатсозй ва озодихохияшро
қотеъона пайгирй карда, онхоро аз ҷиҳати илмиву назариявй исбот ме-
кард. Раванди баъдинаи ходисахо дурустии ақидаҳои ӯро исбот намуд.

Ӯ ҶОНИБДОРИ ДАВЛАТИ МИЛЛЙ БО АРТИШИ МИЛЛЙ БУД

(Давлатмардон ба ҳарфаш гӯш надоданд!)

Дар самти сохгори истиклолияти миллй яке аз масъалахои меҳварӣ,
ки у аз он дифоъ мекард, ин ба забони точикй додани мақоми давлатй
буд. Хушбахтона. дар ин соҳа мо ба натичаҳое расидем, ки сахми Тохири
Абдучаббор дар он беандоза зиёд буд. Масъалаи дуюм, ин ташкили Арти-
ши Миллй ва моликияти Тоҷикистон эълон кар дани ҷузву томҳои харбии

91
собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ буд, ки дар хоки Тоҷикистон мустақар буданд
ва Тоҳири Абдуҷаббор қар чӣ зудтар амалй кардани ин масъаларо талаб
мекард. Вале мутаассифона, бо сабабҳои барои ҳамаи мо маълум аз он
моликияти ҳарбии Артиши Шӯравӣ, ки дар он ҳакки мо низ буд, чизе
нагирифтем.

Агар мо Артиши Миллии худро сари в акт месохтем, ҷанги шаҳрвандӣ
дар кишвари азизи мо ҳаргиз ба ин сурату ин миқёс ҷараён намегирифт.
Замони қумондонсолорй, ки ҳар "калашникуф"-дор худро дар минтақае
хоким эълон карда буд, ба амал намеомад.

Ӯ МЕГУФТ, ПУЛИ МИЛЛЙ РУКНИ ДАВЛАТДОРИИ МИЛЛИСТ

(Давлатмардон ба ларкаш дер расиданд!)

Масъалаи дигар, ки онро олимона матраҳ ва аз нигохи назариявӣ ис-
бот ва пешниҳод мекард, ин дуруст ба роҳ мондани иқтисоди кишвар ва
ба муомилот баровардани пули мюшй буд. Ба андешаи ӯ, пули миллй
бояд хеле барвақт, яъне ибтидои солҳои 90-ум ва бо назардошти хусуси-
ятҳои миллй ва иқтисоди худамон бароварда мешуд. Аммо ҳокимони
давр ба умқи ин масъала сарфаҳм намерафтанд ва пешниҳоди ӯро дар
ибтидо аслан кабул накарданд. Ба вуҷуди он ки Точикистон кишвари
мустақил эълон шуда буд, мо муддати чанде дар ҳудуди пули русӣ "рубл"
бо кишвари Русия боқй мондем ва гумон дошлем, ки ин ҳолат метавонад
доимо давом кунад. Оқибат моро ба миллионҳо доллар қарздор намуда,
баъд пешниҳод карданд, ки аз доираи пули кишвари бетона берун равем
ва пули худамонро барорем.

Ҳамин тавр, дар замони сарвазирии Абдуллоҷонов аввалин пули мил-
лии мо бо сурат ва мусаввараи пули даврони Иттиҳоди Шӯравй бо тарзи
таҳкиромез, бидуни ягон рамзу символикаи миллй факат бо андозаи хурд-
тар ва навиштачоти точикй ба муомилот бароварда шуд. Барномаи теле-
визионии РТР-и Русия дар гузориши худ ин хабарро матраҳ карда туфта
буд, ки дар Точикистон тахаюлоташон кифоят накард, ки барои пули
миллии худ мусаввараи ҷолиберо пайдо кунанд. Факат соли 1999 бо дахо-
лати бевоситаи сарвари кишвар Эмомалй Рахмон пули миллии мо аз
сари нав ба муомилот бароварда шуда, ному унвони муносиб ва мусавва-
раву рамзҳои арзандаро таҷассум кард. Дар рафти ислоҳоти иктисодй
мо дарк кардем, ки воқеан пули миллй яке аз рукнҳои асосии давлати
соҳибистиклол будааст ва ба кадри он бояд расид. Инро барои мо Тохи-
ри Абдуҷаббор хеле барвақт туфта буд. вале ба дарки ин маънй дер ра-
сидем.

Ӯ БАРОИ ИСТИҚЛОЛИ ЭНЕРЖЙ ПОФИШОРЙ МЕКАРД

(Давлат бар гуфтааш амал кард)

Дигар аз самтҳое. ки Тохири Абдуҷаббор пофишории катьй мекард,
ин дар муносибат ба корхонаҳо ва ниругоҳхои барқии кишвар буд. Ӯ аз

92
аввал то ба охир дар ин акида буд, ки ин иншоот бояд факат моликияти
Хукумати Тоҷикистон бошад. Дар як маколаи илмй-тахлилияш хеле
пештар исбот намуда буд, ки ягон кишвари беруна барои мо ниругоххоро
бидуни манфиати худ сохтанй нест. Мо бояд ба умеди касе нашуда, роху
воситаи сохтанй онҳоро пайдо кунем. Чунончй аён мешавад, асли масъ-
ала то ба ҳанӯз дар хамин сатҳ бокй мемонад.

МАРДЕ ДАР МИЁНИ САД МУШКИЛ

(Вале хастагинопазир)

Ғ уфтаҳои дар боло овардашуда танҳо намунае аз самтҳо ва талошҳои
ин марди барӯманд дар матни муборизахои истиқлолхохона ва
озодихохонааш барои халку Ватанаш буд. Ӯ ба вуҷуди фишору тазйик,
таҳқиру нобарорихо хаста нашуда, барои амалӣ шудани ин ақидаҳояш
тамоми бурду бохт ва имконияти худро сарф кард. Боварй дошл, ки ин
мушкилиҳо мегузаранд ва рӯзе Ватан ва ҳамватанонаш ба истиқлолияти
аслй, ки маънии зиндагии хар як инсон аст, мерасанд.

САРМЕЪМОРЕ, КИ ҲЕЧ ГОҲ БА ҶАШНИ ИСТИҚЛОЛ РОҲ НАЁФТ

(У бениёз буд, мо ба ӯ ниёз дошлем)

Точикистони мо имрӯз ба
истиқболи ҷашни 20-солагии
исгиклолияташ зина ба зина
том мегузорад. Ҳамахурду бу-
зург, хама раису мудиру ва-
зир то хизматчиву дехкон,
хатто он депутатхое, ки дар
чаласаҳои Шӯрои Олй сад дар
сад ба муқобили Тоҳири Абду-
ҷаббор ва андешаи истикдол-
талабиаш овоз медоданд ва
ӯро аз хукуки сухангӯй махрум
мекарданд, ба ин чашн омо-
дагй мегиранд, аз бузургии ис-
тиқлол харф мегӯянд ва худро
дар дастёбй ба он сахим мешуморанд. Аммо дар ин байн сармеъмори
аслии матни ин истиклолу озодй нест, чунончй дар чашнхои пешина
хам набуд. Ва шояд хоҳиши дар ин маъракаву сурудхонихо иштирок
карданро хам надошт. Зеро ба ин эхтиёч надошт. Мо ба ӯ ва он наза-
риёташ эхтиёч дошлем, на ӯ ба мо. Мо факат баъди чандин соли душ-
вориву дарбадаргардиҳо, мухочирату сарсонихо, бебаркиву беқадриҳо
ба умқи гуфтаҳои ӯ сарфаҳм рафта истодаем. Дар вақташ ба кадри ӯ ва
суханхояш нарасидем.

Маросими ёдбуди устод Тоҳири Абду-
цаббор дар Душанбе, 25 апрели соли 2009.

93
МАРДИ БЕДОРИ МИЛЛАТ

(У акнун дар огӯши \ок хуфтааст)

Имрӯз дашту теппаҳои Ашт пур аз гулхои сурху аргувониянд, ки гӯё
бар мотами Тохири Абдуҷаббор қабои хунин ба бар кардаанд ва болои
хоки уро гулпӯш намудаанд. Дил аз беқадриву беманзалатии чунин
фарзандони саршиноси миллат ба дод омада, мехохад ба сари хокаш
биёяд ва бигӯяд, ки эй порам хоки диёр оё ту медонй, ки чй шахсиятеро
ба огӯши худ гирифтай ва киро дар канори худ дорй? Охир ӯ шахсест, ки
тархи истиқлолу озодии Ману Туро эълом додааст ва тамоми хаёту
мамоташро дар ин рох бахшидааст. Мо хамватанон ба кадри ӯ нарасидем
ва шояд Ту, эй пораи хок, ба кадри ӯ бирасй ва каноратро барои ӯ болини
гарм намой ва ҷисми нахифашро навозиш кунй.

Хама кавму халкиятҳои олам, ки дар рохи тараккиёт ва саодати
халқашон ба чое расидаанд, бузургону хирадмандони худро кадрдонй
ва эхтиром мекунанд, андешахои волои онхоро дар пешравии чомеаашон
истифода кардаанд. Императори рус Николайи I дар ибтидои қарни XIX.
ки даврони эҳё ва оолоравии маданияти русҳо ба хисоб меравад, баъди
пазироии яке аз равшанфикрон ва маорифпарварони рус Александр
Пушкин рӯзи корияшро хеле бобарорхисобида, изҳори хушҳолй кардаст.
У гуфтааст, ки ман имрӯз кори бузургеро анчом додаам ва бо хирад-
мандтарин марди кишвари Русия ҳамсӯхбат шудам.

Шояд баъди сари мо рӯзе фарзандонамон ба кадри неъмати истиклол
бирасанд ва ба сари қабри Тоҳири Абдуҷаббор омада, бо изхори сип осу
эҳтиром дастагуле бигузоранд. Баъди он бо ифтихор бигӯянд, ки ман
имрӯз кори бузургеро анчом додаам ва ба сари қабри бузургтарин хам-
ватани озодихоху истиқлолхохам гулчанбар гузоштаам. Факат он вакт
метавонем ба истикдоли вокеиву ботинй бирасем ва фахр кунем.

Едаш ба хайр ва манзили охираташ обод бод, устод Тохири
Абдучабборро!

— *
Сайид Муҳаммади Хайр-
хо.ҳ - сафири ҶИ Афго-
нистон, устод Муъмин
Қаноат ва Пайванди
Гулмурод - устоди ДМТ
дар маросими ёдбуди
устод Тоҳири Абдуҷаб-
бор. Душанбе, 25 апрели
соли 2009.

94
Ашӯрбой Имомов,

номзади илми ҳуқуқ,
дотсенти ДМ Т.

"Ҷомеа", с.2009, 28май.

ОЗОДМАРДИ ҶОНФИДО

Ёде аз фарзонафарзанди
озордидаву иззатнадидаи тоҷик
Тоҳири Абдуҷаббор

Бо гузашти рӯзҳою моҳҳо фироки озодмарди зиндаёде чу
Абдуҷаббор, азоби маҳрумият аз ӯ, ба аҳли ақлу фаросат гарон меафтад.
Дигар он ҷасурмарди ҷонфидое, ки оид ба ҳар масоили гарони зиндагии
мардум, ҳам дар сатқи иқтисоду сиёсат, ҳам иҷтимоиёту маънавиёт,
давлатдорию хифзи мустакилият сухани ҳақро ботамкину боасос ва
беибо гӯяд, бо мо нест. Дигар пушту паноҳи ҳар фардро Худой мутаол
ба худи ӯ вогузоштааст. Тоҳире нест, ки бе мансабу курсй, бе молу чиз,
дар ғами беҳбудии зиндагии мардум, шарики ташвишу гаму гуссаи он
бошад ва аз номаш сухани ҳақ гӯяд. Худой меҳрубон ба ӯ фақат синни
мубораки пайгомбариро муносиб донистааст.

Дар ҳиҷрони аз номи мардум ҳақталошию хақгӯӣ озодмардон ҳамеша
худро сарфи назар кардаанд ва дар маҳрумияту нодорию бехудй зис-
танро насиб донистаанд. Ва аз ин тақдир боре гиламанд нагаштаанд ва
шикояте надоштаанд. Вале онҳо аз чаҳолат, кундии акду заковат, бефар-
ҳангӣ, худношиносию бардагии аксари мардум бо дарду ҳасрат ва
таассуф рафтаанд. Ва ин таассуфу ҳиҷрон ҳамон орзӯи амалинашудаест,
ки ҳам ҷисму хам аклу заковали нобигаро хазон сохтааст.

Ба мисли аксари фардоне, ки Тоҳири Абдуҷабборро дар марҳалаи
бозсозии сохтори Шӯравӣ ва баъди вакили мардумӣ интихоб гаштани ӯ
шинохтаанд, мулоқоту шиносоии мо ҳам, дар танаффуси байни чаласа-
хои Шӯрои Олй ба вуқӯъ мепайваст. Хуҷраҳои корни барои Кумитаи
назорати конститутсионй таъиншуда, ки банда он вақт фаъолият доштам,
дар қабати сеюми бинои Шӯрои Олй ҷойгир буд. Дар байни чаласаҳо
вакилон ба утоқи кориам медаромаданд ва оид ба баъзе масъалаҳои таҳия
ва қабули қонунҳо сӯҳбатҳо баргузор мешуданд. Х,ар як баромади То-
хири Абдучаббор дар музокироти порлумонй ва чопи мақолаҳояш дар
сахифаи рӯзномаҳо, сӯхбатхояш дар телевизиону радио он солҳо боиси
диққату эътибор буд. Х,ам дар байни вакилон ва хам берун аз Шурой
Олй пешниҳоду таклифҳои ӯро бо завқ шунида, ҳақҷӯ будани ӯро дарк
мекарданд. Вале барои қабули онҳо ҳанӯз тайёр набуданд. Баъзе аз
мансабдорону вакилон пешниҳодҳои муфиди ӯро бо тамасхур, дигаре

95
бо истеҳзо шунида, майлу рағбати қабули онро надоштанд. Бо вуҷуди
ҳанӯз дар Шӯрои Олӣ ҳукмронии якандешии коммуниста ӯ мавкеи худро
дар сатҳи маърифати баланд ва акду фаросат ба гӯши ношунавои "ва-
килон" ва мардуми дар хоби гарон буда, расонидан мехост. Аммо якан-
дешии онвакта хислати болшевикона дошта, роҳи баҳсу талоши созанда
ва муколамаро намепазируфт ва бинобар ин таклифу пешниҳодҳои берун
аз қолаби таффакури худро бо ҷангҷӯӣ ва ҳайоҳуй пешвоз мегирифтанд.
Азбаски аксарияти вакилон қобилияти гуногунандеширо дарк кардан
ва одобу баҳсу талошро намедонистанд, нисбати ӯ дуруштию ҳарзагӯиро
муносиб медонистанд.

Воқеан аввалин сӯҳбатҳои мо бо Тоҳири Абдуҷаббор дар хусуси
лоиҳа ё меъёри конунхое авҷ мегирифт, ки дар Шӯрои Олй ва сохторхои
он баррасй мегаштанд ва ман мекӯшидам, ки роқи дурусти ҳуқукии ҳалли
онро фаҳмонам. Дар марҳалаи майдонбароию шиоргӯии мардум ӯ акса-
ран дар хиҷолат буд. Зеро ки аз анбӯҳи мардуми аз маърифати ҳукукию
сиёсй дурро ба кӯчаю майдон кашидан ва онро ба ихтиёри ҳар гуна ҳан-
гомаҷӯю тундгароён гузоштан меҳаросид. Ҳодисаҳои февралии соли на-
вадум як ҳушдори ваҳмангезе барои ҳамаи озодандешони тоҷик буд. Г ар-
чи ҳукуматдорон тавонистанд, ки ташаббускорони кину коли ҷавонмар-
дони точикро аз беруни кишвар нишон дихднд, аммо аслан иҷрокунандаю
ҳавасмандони такрори ин кирдор дар дохил низ кам набуданд. Инро
Тоҳири Абдучаббор хуб дарк мекард ва аксаран даъвати мардумро ба
майдон чандон намепазирфт. Воқеан агар касе ба барномаю ҳадафхои
созмони мардумии Растохез аз ибтидо боҳушу бекина назар андозад,
дар он нишонаҳои даъват ба тундгароиро намебинад. Ва дар ҳадафи
асосии он аз бедорсозии тоҷик аз хоби гарони бисёрасра ва даъват ба
худшиносии асли хеш, чизи дигареро намебинад.

Аммо як зумра ҳангомаҷӯён, тамаъкорон ва чандрӯяҳо дар баробари
озодандешони асл, ки вокеан мавқеи Тохири Абдуҷабборро дарк ва
дастгирй мекарданд, дар атрофи ӯ ба худ ҷой ёфта, бо мурури дар ҷомеа
эҳтиром пайдо кардани ин созмон, дар атрофи он ба мисли парвона давр
мегаштанд. Чанде аз онҳо маҳз бо ҳамин роҳ худро маълуму машҳур
сохтанд ва бо ишораи аввалини хукуматдорон ба мансабҳо соҳиб гашта,
аввалину охирин шуда, санги маломатро ба сари ёрони хеш заданд.
Барои онҳо ин мансаб чи аз ҳокимияти Шӯравии аз кудрат маҳрумгашта,
чи аз тоифаи ба ҳифзи ҳукумати "конститутсионй" бархеста тӯҳфа шу-
дааст, чандон фарқ надошт. Муҳимаш он буд, ки ба сари хони хукумат-
дорон даъват гарданд. Ҷойи тааҷҷуб ҳам нест, ки аз байни онҳо баъдан
вазирон, мушовирони давлатӣ. вакилон ва ҳатто сафирон пайдо гаштанд.
Вале ҳамаи онҳое, ки дар атрофи Тоҳири Абдуҷаббор бо максади неки
бедории мардум ҷамъ гашта буданд, аз ин "ҳангомаҷуён" ҳаросида ё
худро канор мегирифтанд ва ё кӯшиш ба харч медоданд, ки алангаи дар
атрофи созмон сӯхта истодаро хомӯш созанд. Дар интиҳои кор онҳо аз

96
сиёсат дилгир гашта, хомӯширо пеша карданд ва ё мухочиратро ихтиёр
ва дар орзӯи бедории тоник дар мусофират нони кокро аз хони пур аз
неъмати боминнат авло донистанд. Онхо орзӯю ҳадафи худро ба фурӯш
нагузоштанд.

Дар яке аз ичлосияҳои Шӯрои Олй соли 1991 бахсу талош дар хусуси
ба чавобгарй кашидани вакили халк, раиси комиҷроияи шахри Душанбе
Мақсуд Икромов хеле шиддат ёфт. Аз чумла, прокурори генералй
Н.Ҳувайдуллоев дар хусуси гунахкор будани М.Икромов хеле истодагарй
намуд. Дар танаффус дар дахлез бо Тоҳир рӯ ба рӯ омадем ва бо таассуф
гуфт. ки ман бо Нурулло Ҳувайдуллоев хеле эҳтиром дорам, аммо наме-
фаҳмам, ки чаро ӯ нисбати М. Икромов сахт часпидааст. Ба сӯи толори
мачлисгох ишора карда, илова намуд, ки ба ин чанобон харду хам даркор
нестанд. Бо гузашти сОлҳо ин суханҳоро ба ёд оварда, ҳақ будани ӯро
бештар дарк мекардам.

Мавриди вохӯрии дигар дар хусуси хиҷрати Н. Ҳувайдуллоев ба
Хучанд афсӯс хӯрда, гуфт, ки чанд рӯз аз ин пеш харду сӯхбат дошлем ва
барои хичрати он кас зарурате набуд. Вақте ки шодравон Нурулло
Ҳувайдуллоевро хунхорони нобакор ба катл расониданд, насади ӯ баъди
муоина дар мурдахонаи Қарияи Боло барои видов ба бинои Шурой Олй
оварда, гузошта шуд. Пеш аз оғози маросим Тохир бо чашмони ашколуд
дар он чой пайдо шуд. Ба часад наздик гашта, афсӯс хӯрд, ки ана боз як
фарзанди барӯманди миллатро аз даст додем ва хам шуда, болопӯши
катшударо рост намуд ва то анҷоми аёдат дар он чо бимонд.

Аз кашолсозию рӯйтобии рохбарони чумҳурӣ аз қабули яроку аслиха
ва лавозимоти ҷангии шӯравии дар марзи Тоҷикистон буда Тоҳири
Абдучаббор дар хайрат афтода буд. Дар чаласахои порлумонй ва берун
аз он, ба таъҷилан сохиб шудан ба ин моликият даъват мекард, ба вакилон
мурочиат менамуд, вале мурвати гӯши онҳо фақат ба мавҷи ларзиши
овози роҳбарон мувофиқ гардонида шуда буд. Аз ин рӯ, ақли солим на
хар вакт ба кор меомад. Ҳатто баркияи охирин вазири мудофиаи ИҶШС
ба роҳбарони Тоҷикистон оид ба таъҷилан муайян кардани муносибати
ҷумхурй барои сохиб гардидан ба силоҳу мухимоти Харбин дар марзи
чумхурй карор дошта, онҳоро аз ҳолати бемасъулиятию манфиатчӯйии
хеш рахо карда натавонист. Минбаъд он моликият талаву тороҷ гашта,
ба тамоми хоки собик давлати Шӯравй пахн гардид. Ва ачаб нест, ки он
яроку аслихаро сохибони нав ба "Фронта халкй" ва "мухолифини тоник"
фурӯхта бошанд, то ки онхо якдигарро бикушанд. Саҳнаи дар иҷлосияи
Шурой Олй, аз минбари порлумонй ба вазири онвақтаи иқтисод
Т.Ғаффоров мурочиат намудани Президента Т очикистон Рахмон Набиев
ханӯз ҳам дар пеши назар аст. Ӯ аз вазир пурсид, ки "Тӯхтабой! Шумо
гӯед, ки барои нигоҳбонии яроқу аслиҳаи шӯравии дар Тоҷикистон ҷой
дошта, хар сол чй қадар маблағ зарур аст?".

97
Вазир чавоб гардонида буд, ки кариб ду миллиард рубл. Рахмон На-
биев инро шунида, ахли толорро хеле бо хаячон бовар мекунонд, ки ба-
рон Точикистон ин яроқу аслиҳа зарурат надорад ва барои нигохубини
он маблаги калон зарур аст, ки мо онро надорем. Ҳол он ки ақли солим
такозо мекард, ки нархи ҳар яке аз даҳҳо танки вазнин ва тайёраҳои ҳар-
бй бо "пулҳои чӯбини" онвақта аз як миллиард кам арзиш надоштанд ва
дар холати моликияти чумҳурӣ эълон доштани он харчи худро худ баро-
варда метавонист. Вале "вакилони халк" бо сарвари худ яксару якпо
буданд.

Пешниходҳои Тохири
Абдучаббор дар хусуси таъ-
чилан гузаштан ба пули
миллй, оид ба худпарокан-
дашавии Шӯрои Олии даъ-
вати охирин ва ташкили
порлумони нави чумхурй ва
боз чанде дигар, ки ба ман-
фиати сохибихтиёрии Т оҷи-
кистон ва миллати тоҷик
дахл доштанд, ё бечавоб ме-
монданд ва ё вакилону вази-
рон баръакси он амал ме-
карданд. Он вақт акли со-
лим ба кор намеомад. Сарфи
назар аз ҳамаи ин, Тоҳири
Абдучаббор ҳамоно дар
пешниҳодхои худ истода-
гарй мекард.

Моҳи ноябри соли 1991
Тохири Абдучаббор бо ву-
чуди хавфу хатари вокей ба
Точикистон дар Хуҷанд сари вакт хозир гашт. Дар рӯзу соатхои тайёрй
ба кори ичлосия дар толори Қасри Ӯрунхӯчаев аллакай ошкор туда
буд, ки тархи пешакии кй ба сари кудрат омадан ва чи тавр саркӯб
кардани ақаллияти ба ном мухолифини порлумонй тайёр аст. Акнун
фақат он тарҳро бе килу кол ба иҷро расонидан мондаасту халос. Бинобар
ин, дар маслиҳату машварати гурӯҳҳои гайрирасмии нимпорлумонию
нимдавлатию нимчамъиятй сухан аз роххои ба зудй амалй намудани
тарҳи кашидашуда мерафт. Дар чанде аз ин чаласахо иштирок доштам
ва медидам, ки қар як пешниходи Тоҳири Абдучаббор оид ба дар доираи
конун, одобу ахлоки порлумонй амал кардан, бо қатъияту дағалй рад
карда мешавад. Дар яке аз ин машваратҳо иштирокдорони чаласа ба
ман савол доданд, ки рохи бекор кардани падидаи идораи президента

98

Устод Ашурбой Имомив дар мари сими ёд-
буди устод Тоҳири Абдуҷаббор, Душанбе,
25 апрели соли 2009.

ҳаёташ, ба иҷлосияи 16-уми Шурой Олии
чй гуна аст. Ҷавоб гуфтам, ки идораи президентй дар Тоҷикистон дар
Конститутсия пешбинй шудааст ва то он даме, ки Конститутсия дар амал
аст, онро бекор кардан илоҷ надорад. Аммо ҷавоби ман пеши чунин
икдомро гирифта натавонист ва идораи президентй бекор карда шуд.

Дар чанд рӯзи кори иҷлосияи шонздаҳум, ки Тоҳир иштирок дошт,
ҳамаи сохибмансабон ва думравон санги маломатро ба сари чанд нафар
озодандешони дар толор ҳузур дошта заданд ва ҳатто аз ҳақорату таҳқи-
ри кӯчагй ҳам худдорӣ намекарданд. Фақат дар рӯзхои охири кори ин
иҷлосия ӯ толорро тарк кард. Он рӯзҳо мансабдорони мақомоти маҳаллй
хам аз ҷасурии вакилон рӯх гирифта, дар маҳалҳо озодандешонро боз-
дошту азият медоданд. Ҳатто дар баъзе деҳаҳо, ба монанди деҳаи Пун-
ғази ноҳияи Ашт, гурӯҳи махсуси авбошон барои латукӯб ва бадномсозии
озодандешон ташкил карда шуда буд. Онҳо мардуми соҳибақлро ба
даҳшат андохта буданд. Аз ин рӯ, чанд мӯҳлате, ки Тоҳир дар зодгоҳаш
мезист, барояш бехатар набуд. Маҳз бо истодагарии дӯстон ва падару
модар, ӯ маҷбур гардид Ватанро тарк гӯяд.

Маъракаи сияҳсозии озодандешон дар он айём то ҳадде расида буд,
ки аз ҳеҷ восита хазар намешуд. Дар яке аз ингуна маъракаи тӯҳмату
бӯҳтон дар чандин рӯзнома ва воситаҳои ахбор хабарҳои супоришие
пайдо гаштанд, ки гуё қиблагоҳи Тоҳири Абдуҷаббор аз фаъолияти
фарзандаш норозй гашта, ӯро "ок" (нафрин) карда бошад. Худо медонад,
ки он рӯзҳо ин бӯҳтон ба падари иззатманд ва бародарони обрӯманди ӯ
чӣ гарониҳое овард. Аммо падару модаре, ки чунин фарзанди боақлу
хушро тарбия намуда, ба воя расондаанд, аз ҳар кас беҳтар аз қалби ӯ
бохабаранд. Падар ба нохалафон нидо кард, ки ӯ ҳеҷгоҳ фарзанди худро
нафрин накардааст, хамеша дар дуои тансиҳатию сарбаландиаш буда,
аз Тохири худ фахр дорад. Намедонам, аз ин раддия дасту забони хабар-
гузорони дурӯғин хушк шуд ё не, вале онҳо дигар чуръат пайдо накар-
данд, ки аҳли оила ва мардуми бофарҳанги сарбаланди деҳаи Аштро
муқобили ӯ гузоранд.

Чанд соли аввали муҳоҷирати Тоҳир аз ҳолу аҳволи ӯ маълумоте на-
доштам ва фақат мешунидам. ки бо як зумра равшанфикрони тоҷик дар
Эрон мебошад. Бинобар ин, баҳорони соли 1996 бо амри такдир, вақте
ки ба ёдбуди бузургдошти сарвари аъзами давлати Эрон ҳазрати Имом
Хумайнй даъват гаштам, ғайр аз қаноатмандию шукргузории дидани ин
мулки бузург. инчунин имкони вохӯрӣ бо Тоҳир маро дилгарми ин са-
фар гардонид. Гурӯҳи калони шаҳрвандони Тоҷикистон рӯзҳои охири
моҳи май бо даъвати тарафи Эрон ба Теҳрон расидем ва дар мехмон-
сарои "Шаҳр" қарор гирифтем. Дар байни ҳамсафарон чанд кас толиб-
илмони тоҷик, ки дар донишгоҳҳои ин кишвар таҳсил доштанд, низ бу-
данд, Аз онҳо аз хусуси Тоҳири Абдуҷаббор пурсидам, онҳо ваъда до-
данд, ки ӯро дарёб карда, суроғаи моро месупоранд.

Рӯзи дуюми сафар баъди хӯроки шом дар миёнсарои калони

99
меҳмонсаро чаш,мам ба Тохир афтод, ки мунтазири мо буд. Аз вохӯрӣ
хеле хушнуд гаштам. Дар ин асно ҳамсафарам Ҳадятуллои Файзулло
низ бо мо ҳамроҳ шуд. Ва онҳо аз ҳоли якдигар хеле бо самимият пурсон
гаштанд. Воқеан, Ҳадятуллои Файзулло шахси бофарҳанги озодан-
дешест, ки дар чанде донишгоҳҳои ҷумҳурй аз забони арабй даре мегӯяд
ва дар ибтидо бо Тоҳири Абдуҷаббор яке аз таъсисдихандагони созмони
Растохез буд. Мо меҳмонро ба чойхонаи самти росли миёнсаройи хутал
роҳнамоӣ кардем. Дар он ҷо аллакай даҳҳо ҳамсафаронамон баъди
хӯроки шом ба чойнушй оғоз карда буданд. Бо ворид гаштани мо ба
чойхона як лаҳза хомӯшие толорро фаро гирифт ва мизи холиеро интихоб
карда нишастем. Аҳли толор бо шитобу ҳарос чойхонаро тарк карданд.
Ин саҳнаи хеле дилгиркунандае буд, ман аз Тоҳир хостам узр пурсам,
вале ӯ бо табассум гуфт, ки ба чунин сахнахо дар Ватан бисер дучор
шудааст, аммо дар мусофират бори аввал аст. Дар сари чойнӯшӣ аз ҳолу
ахволаш пурсон гаштем, чавоб дод, ки шукри Худо дар мусофират
зиндагй ба мачрои муайян
даромадааст ва бо ҳамва-
танони дар Теҳрон буда
зуд-зуд вомехӯрад. Ӯ аз мо
аз хусуси зиндагии мардум
пурсон мешуд.

Дар айни сӯҳбат баъзе
аз ҳамватанон чойхонаро
бо шитоб тарк карда боз
як-як ба он чо беҷуръато-
на баргашта, ҳангоми во-
хӯрй мегуфтанд, ки як навъ
кори таъҷилй доштанд ва
ҳоло онро ба анҷом расо-
нидаанд. Тоҳир бо лаб-
ханд ҷавоб медод, ки боке

Лаҳзие маросими ёдбуди устод Тоҳири Абду-
ҷаббор, Душанбе, 25 апрели соли 2009.

нест, муҳимаш он ки Шумо баргаштед. Дар омади ran. Ҳадятулло
пурсиданд, ки оё пеш аз изхороти худ дар хусуси катъ ёфтани фаъолияти
созмони Растохез Шарофиддин Имом бо Шумо дар тамос буд. Тоҳир ба
савол бо савол ҷавоб гардонд, ки оё дар ин хусус дар Ватан, бо Шумо,
ки яке аз роҳбарони ин созмон ҳастед, мувофиқа шудааст? Ҳарду иқрор
шуданд, ки аз ин "ташаббус" бехабаранд. Як бегоҳии дигар Тоҳир ба
меҳмонсаро омад, дар ҳамон чойхонаи дохили хутал сари пиёлаи чой
хеле нишастем ва дар вақти гусел орзӯ кардем, ки минбаъд дар Ватанамон
вомехӯрем.

Соли 1998 бо даъвати шӯъбаи Хазинаи Сорос дар Қирғизистон барои
омӯхтани таҷрибаи кори онхо чанде аз фаъолони ин хазина, аз ҷумла, Н.
Табаров, О. Бобоназарова, С. Неъматуллоев, Н.Ятимов ва камина ба

100
шахри Бишкек омадем. Як бегох ба хутали "Достик", ки дар он мезистем,
якчанд ҷавонони тоҷик омада, моро ба рӯзи дигар, ба меҳмонӣ таклиф
карданд. Бегохии дигар моро ба мошинахои худ ба канори шахр, ба собик
шахраки немисҳо бурданд. Ҳавлие, ки мо дар назди он карор гирифтем,
ба хати роҳи оҳан наздик буд ва дар он до моро чанде точикписарон
пешвоз гирифтанд. Дар байни онҳо шогирдам, хатмкарда факултети
хукукшиносии ДМТ Хайриддинро шинохтам ва аз ходу аҳволаш пурсон
гаштам. Ӯ хам дар мухочират дар шахрхои Русия чанд сол гашта, холо
дар Бишкек қарор гирифта будааст. Ҳанӯз дохили меҳмонхона нагашта,
ходими ҷамъиятию сиёсии тоҷик, собиқ аъзои Ҳукумати мусолиҳаи
миллй, вазири кишоварзй Ҳайдаршо Акбарзода ба хавлй ворид гашт ва
пас аз вохӯрии самимона ба кабати дуюм баромадем. Акнун дастурхон
густурда буданд, ки аз поён овози "Устод омаданд" баланд шуд ва баъди
лахзае Тохири Абдуҷаббор вориди меҳмонхона гардид. Мо хампахлу
нишастем ва аз ҳолу ахвол ва зиндагии ӯ дар чойи нав пурсон гаштам.
Мухтасар гуфт, ки бо таклифи чанде хамватанонамон аз Техрон ба Биш-
кек омадааст ва дар Донишгохи байналмилалии ин чо ба кори омӯзгорй
шӯрӯъ кардааст. Вазъи Бишкекро барои муҳочирони тоҷик мусоид до-
ниста, дар ин самт эътибору ғамхории Президенти Қирғизстон Аскар
Акоевро кайд намуд. Дар лахзаи сӯҳбат яке аз точикписарон ба меҳмон-
хона даромада, моро аксбардорй намуд, ки аз он нишаст нишона мон-
дааст. Бо сохиби хона, соҳибкори ҷавони точи к Саидбек С. самимона
хайрухуш карда, ба ҳутал баргаштем.

Бегохии дигар моро Сафарбеки Солех, кинорежиссёри маъруфи
точик, собик хамсояам дар махаллаи Зарафшон, ки дер боз дар Бишкек
истиқомат дошта, дар сафоратхонаи Эрон кор мекард, ба манзили худ
бурд. Дар он ҷо Тоҳир бо ҷавоне сӯхбат дошт. Дар рафти нишаст аз ӯ
пурсидам, ки кай азми бозгашт ба Ватан дорад? Илова намудам, ки вазъи
ҷумхурй рӯ ба бехбудй аст, Комиссияи оштии миллй кори худро ба анчом
мерасонад ва гояи вахдат пойдор гашта, хусумату бадбинй хотима меё-
бад. Ӯ баъди андеша гуфт, ки оё дар Душанбе барояш чойи кор ёфт ме-
шуда бошад. Гуфтам, ки дар мактабҳои олй имрӯз омӯзгорони соҳибун-
вон намерасанд, дар муассисаҳои илмй низ ахвол хамин тавр аст. Ӯ ваъда
дод. ки то анчоми соли хониш дар ин хусус андеша мекунад. Инчунин аз
ӯ пурсидам, ки холо бо кадом масоили илмй шугл дорад ва чаро дар
матбуоти ҷумхурй чизе ба чоп намерасонад. Ҷавоб дод, ки масъалахои
рушди ичтимой ва иктисодй хамеша дар зери эътибор аст, аммо бо са-
баби дастрас набудани сарчашмаҳои даркорй аз вазъи имрӯзаи Точи-
кистон, ӯ наметавонад ягон тахлили чиддиро ба анчом расонад. Илова
намуд, ки аз барномаҳои ҳизбхои нави сиёсй низ бехабар аст. Ваъда до-
дам, ки барои дарёфт ва дастрас намудани онхо кӯшиш мекунам. Вокеан,
баъди бозгашт ба Душанбе яке аз китобхоро дар хусуси хизбхои сиёсии
Тоҷикистон бо шиносе ба ӯ фиристодам.

101
Бо гузашти чанд сол барон иштирок дар семинари байналмшталие.
як гурӯҳ ба Бишкек омадем. Рӯзи дуюм баъди анҷоми машғулият дар
даромадгохи ҳутал бо шиноси деринаамон соҳибкор Саидбек рӯ ба рӯ
омадем. Ӯ мунтазири мо будааст, баъди каме сӯхбат гуфт. к и пагох
маросими буръёкӯбон дорад ва иштироки моро тақозо кард. Мо аз банд
буданамон сухан кушодем, аммо ӯ гуфт, ки бегоҳирӯзӣ бароятон мошин
меояд ва хатман биёед. Дар вақти ваъдагӣ барои моро бурдан дӯсти
деринаамон Ҳайдаршо Акбарзода омада, маро хамрохи ходими намоёни
давлатию ҷамъиятии ҷумхурй Одил Бердиев дар мошинаи худ ба чойи
таъиншуда, канори шаҳр ба назди бинои нави бохашамате овард. Сар-
сари роҳ Ҳайдаршох нақл кард, ки Саидбек хонае бино карда имрӯз дӯс-
тонро аз Ватан ва аз ин но хабар кардааст.

Моро дар толори азими кабати сеюм, ба назди меҳмонони сершумор
шинониданд, ки аксари онҳо аз Тоҷикистон маҳз барои иштирок дар ха-
мин маросим омада будаанд. Ҳамон лаҳза Тоҳир низ пайдо гашта, ба
назди мо омада нишаст. Яке аз хофизони шоистаи дар мусофират будаи
тоҷик Амриддин Кабиров бо овози дилфиреби то андозае маҳзунаш, су-
рудхои навини худро бо махорати баланд иҷро карда, мехмононро лаззат
мебахшид ва ба таамулу андеша, аз гардиши фалаку гузашти айём рӯхаф-
тода нашудан даъват менамуд.

Дар рафти сӯҳбат аз Тохир сабаби ба Ватан барнагаштанашро пур-
сидам. Бо овози махзун ҷавоб дод, ки вакте азми бозгашт катъй мегашт,
хабари катли фарзанди содиқи миллат, рӯзноманигори обрӯманд Отахон
Латифй расид ва ин азми мо пир шуд. Бо вучуди дар Донишгоҳи байнал-
милалй хамчун устод ва олими закй машхур будан ва Тохир чисман ва
рӯҳан хастахол менамуд. Баъдтар Ҳайдаршо дар хусуси сабаби ошуф-
тахолии ӯ гуфт, ки "Устод марди фикру андеша ва хаёл ҳастанд. Дар ху-
суси кайфияту лаззати зиндагй бепарвоанд ва биноан танхой охири
охирон касро хаставу ошуфта месозад. Г арчи дар байни хамватанон ва
шиносон хурмату эҳтироми беандоза доранд, вале носозии зиндагй бе-
таъсир намемонад. Хаёлмандии Устод то хаддест, ки аллакай чандин
бор маоши худро то хона нарасонида, дар рох тӯъмаи дуздон кардаанд"
ва илова намуд, ки вале аз касе тамаъе надоранд.

Инак, соли 2006 хушхабаре расид, ки Тоҳири Абдучаббор ба зодгох
баргаштааст. Дар охири моҳи августа он сол рӯзе телефони хона занг
зад ва овози Тохирро шунидам, ки аз омадани худ ба Душанбе хабар
медод. Ман бо хушнудй ӯро ба кулбаам даъват намудам ва сари чой
хеле холпурсй кардем. Азбаски холо ӯ чойи кор надошт, барои аз рӯйи
касби омӯзгорӣ чойи кор пайдо намудан азм кардем. Ба чандин кафед-
рахои умумидонишгохии иктисодй, факултетхои иктисодии ДМТ муро-
чиат кардем, бо баҳонаи сарбориҳо аллакай тақсим шудан, аз қабули ӯ
cap мепечиданд. Охири охирон, дар Донишкадаи технологи ва инноват-
сионй чойи кор пайдо кард. Аз хонаи холии яке аз дӯстон, рӯзноманигори

102
маъруфи дар муҳоҷират буда Насибҷони Амонӣ. қучрае пайдо намуда.
дар он танҳо мезист. Дертар дар яке аз вохӯриамон ӯро пурсидам, ки
ҳолаш читур аст ва чаро шалпар менамояд. Гуфт, ки дар сарбориаш
дарсҳои шифоҳии бисёр дорад, ҳатто баъзе рӯзҳо 8-10 соат дарс мегӯяд
ва барои истироҳат вақт кам аст.

То ба касалӣ мубтало гаштан Тоҳир бо ҳамин минвол кор мекард.
Илова ба ин рӯзноманигорон мунтазам ӯро ба сӯҳбат даъват намуда, аз
ӯ оид ба масъалаҳои рӯзмарраи иҷтимоию иқтисодӣ маводи таҳлилӣ
дархост мекарданд. Ӯ хислати дархостро бе ҷавоб гузонгган надошт ва
илова ба ин, меҳнати рӯзноманигоронро қадр мекард. Бинобар ин, ҷисман
имкони истироҳат надошт.

Дар оғози соли хониши 2008-2009 раёсат ба яке аз кафедраҳои умуми
донишгоқй барои аз фанҳои иқтисодӣ навиштани рисолаҳои курсӣ ва
дипломй иҷозат дод. Ба ин муносибат дар ин кафедра барои ёздаҳ омӯзгор
якбора ҷой пайдо шуд. Вақте ки дар як нишасти хоса мудири ин кафедра
дар хусуси душвории дарёб кардани чавонони лаёқатнок ташвиш изҳор
кард, ба ӯ тавсия намудем, ки Тоҳири Абдуҷабборро ба кор даъват на-
мояд. Зеро онҳо якдигарро хуб мешинохтанд ва дар сафари хизматии
дарозмӯҳлат якҷоя будаанд. Аммо мудири мӯҳтарам ба ташвиш афтода
гуфт, ки ин корро карда наметавонад. чунки дар боло маъқулнамедонанд.
Мо гуфтем, ки ёздаҳ ҷавони бетачрибаро якбора ба кори устодй ҷалб
кардан масъулияти чиддиест. Агар дар қатори онҳо ба монанди Тоҳири
Абдуҷаббор омӯзгори пуртаҷриба ва олими намоён фаъолият намояд,
аз ӯ ҳам омӯзгорони ҷавон ва ҳам донишҷӯён бурд хоҳанд кард. Вале
мудир дар аҳди худ истодагарӣ кард.

Охирин, вохӯриамон бо Тоҳир моҳи октябри соли 2008 ба вуқӯъ
пайваст. Ин дафъа рангу рӯяш парида ва беҳол менамуд. Дар хусуси са-
ломатиаш гуфт, ки нотоб аст ва аз муоинаи тиббӣ гузашта истодааст.
Минбаъд ба занги телефонй ҷавоб намегуфт ва баъдтар пурсуҷӯ карда,
муайян сохтем, ки барои табобат ба Эрон рафтааст. Умедвор гаштем,
ки табибони он ҷо шояд даъвои дарди ӯро биёбанд. Вале афсӯс, Худой
мутаол ба ин марди наҷиб фақат синни пайғомбариро насиб дониста
будааст.

Тоҳири Абдуҷаббор бо калбу пурҳарорату дили озурда орзуҳои худро
дар дил ниҳон дошта, дунёи фониро падруд гуфт. Аз Худой меҳрубон
илтиҷо менамоем, ки охирати ин бандаи чонфидоро обод ва раҳмати
худро насиб гардонад. Ҳамзамон тавре, ки Тоҳир мехост, мардуми
ғафлатзадаи тоҷикро соҳиби аклу фаросат, худогоху зирак ва дар ҳифзи
манфиати хеш часур гардонад. Омин.

*

103
Дориюиш РАҶАБИЁН,

журналист

ПОРАҲОЕ АЗ ЁДВОРАҲО

Ба ёди устод Тоҳири Абдулҷаббор

1994-2009

Ҳамчунон аз канори ҷоддае пурғубор дар бахши навсохти хошияи
Теҳрон фароз меравам. Г арди симони чодда дар дарзи кафшҳову шерозаи
шалворам менишинад. Дар остонаи вурудии сохтмоне чаҳортабака
кафшхову шалворамро метаконаму меафшонам.

Аз ин чо метавон тамоми шаҳри Теҳронро рӯи кафи даст дид, ки дар
миёни анбӯҳе аз бетуну оҳан пушти пардаи захим (ғафс)-и ғубор тақри-
бан нопайдост. Дар ин маҳалли баланд сохтмони маскунии баланде хает,
ки маҳалли иқомати муҳоҷирони баландмақоми точик аст ва дар
баландтарин мақом ё табакаи он Устод зиндагй мекунад. Бар хилофи
дигар ҳамроқони баландмакомаш Устод танҳост.

Дар утоқи нишемани як хонаи духоба пушти як мизи анбошта бо ки-
тобҳои катуру бузург Устод бовикору сарбаланд нишастааст ва аз пушти
пардаи сигор ба ман нигох мекунаду лабханде мезанад ва мепурсад:

- Кучохо мегардй, эй писар?

Моҷароҳои парерӯзу дирӯзу имрӯзамро барояш таъриф мекунам ва
барномаҳои фардоямро бо ӯ дар миён мегузорам. Аз гузаштаҳо мегӯем.
Аз Душанбеву саргардониҳо. Устод ошкоро хурсанд аст, ки ҷон ба сало-
мат бурдаам.

Ҷӯёи ҳолаш мешавам. Мегӯяд, «Лаззоти фалсафа»-и Вил Дуронти
омрикоиро мехонаду сер намешавад. Забони шевову баёни расой Аббоси
Зарёб - мутарчими порсии ин китоб мафтунаш кардааст. Ва бештар аз
он мантиқи каломи худи Вил Дуронт. Устод китобро варак мезанад ва
сарсарй фасле аз онро бармегузинаду мехонад:

- Табиъат, ончунон ки гумон мекунем, боҳуш нест. Бидуни шак, мо
кавданӣ (аблаҳӣ)-и бениҳояти худро аз ҳамин модарбузург ба ирс бур-
даем.

104
Ва боз ба ман рӯ меораду намунахое аз кавдании башариро аз торихи
муъосири худамон бозгӯ мекунад. Аз суханхояш нами ашк меояд ва бӯи
ҷигари сӯхта. Ва мегӯяд, дарего, ки ин хамаро дар бораи миллате мегӯем,
ки дар гузашта нигини дурахшони тамаддуни ҷахонй буда. Ин бор
китоби хаҷими Arnold Toynbee (торихнигори барчастаи бритониёйй) “А
Study of History” ё «Мутолеъаи торих»-ро боз мекунад ва пораҳоеро аз
зуҳуру суқути импротуриҳо бароям мехонад ва аз азамати имперо-
турихои эронй дар гузашта ва аз ин ки сиришти тамаддун ва фарханги
мардумони ғайриэронии бисёре дар Ховари Миёна, Осиёи Миёна ва
Осиёи Хурд (Туркия) хам эронист. Ва боз ба имрӯзи нагуни мо барме-
гардад.

Дафтари кӯчакаш пур аз вожаҳои ноошнои инглисист. Рузномаи
«Tehran Times»-po мурур мекунад, порахоеро бо садои баланд мехонад
ва мани забоннафаҳм банди хайрат мемонам, ки Устод кай ва дар кучо
забони инглисиро фаро гирифтааст.

Китоберо аз ӯ вом
мегираму аз ҳузури му-
боракаш мураххас ме-
шавам. Устод таъкид ме-
кунад:

- То метавонй, би-
хон. Х,атман имрӯз на,
фардо ба дардат хоҳад
хӯрд. Баҳсхои бехудаи
сиёсиро канор гузор. Би-
хон.

Х,илму мехрубонй ва
бештар аз хама сӯхбат-
хои хирадмандонаи Ус-
тод муътодам кардааст.

Боз хам суроги он хонаи
баландро мегирам. Ин бор бо дӯстони дигар. Канори ҳам «Дар имти-
доди шаб»-ро барои садумин бор тамошо мекунем, латифа мегӯему

механдем ва ба фармудахои гаронбори Устод гӯш фаро медиҳем.

** *

Ранги Устод ин бор зард аст. Мегӯяд, захми меъда азияташ мекунад.
Аз Ӯ мепурсам, хӯрданй чй мехохад. Мегӯяд, ҳеч, хама чиз дар хона
хает. Пинҳонй аз фурӯшгоҳ ширу панир меоварам. Худам хам сармо хӯр-
даам. Фикр мекунам сармое сабук бошад.

Аммо пас аз шом табуларзи шадид амонам намедихад. Устод иерор
мекунад, ки дар хонааш бимонам ва се пату (кӯрпа)-ро рӯи рахтхобам
меандозад.

105
Дар хилоли табуларз аз утоқи Устод садои заччаи ӯро мешунавам
ки дандонҳояшро фишурда ва нолаи ҷонкоқ мекашад. Бегумон дарди
захми меъдаи Устод сахттар аз табуларзи ман аст. Ба по мехезам. Замни
даври сарам мечархаду дубора ба рахт меандозадам.

- Ширро бинӯш, то сард нашуда.

Овози бами Устод аз хобам бедор мекунад. Соъат ҳафти бомдод аст

з даруни финҷони доғи шир бухори гарм дар фазо пахш мешавад. Устод
канори болинам нишастаасту ҳолпурсӣ мекунад. Мегӯям. ба маротиб
беҳтар шудаам, аммо шармандаи лутфи Устодам. Мегӯям, шунидам чй
кадр дардатон зур буд, лозим набуд заҳмати овардани ширро бикашед.

Мегуяд, дарди захми меъдааш фурӯ нишаста ва маъмулан шабхо буоуз
мекунад.

Устод бароям таҷассуми Теҳрон шудааст. Ҳафтае мест, ки яке-ду бор
сурогашро нагирам ва аз суханони пурбораш файз набарам. Ва ман танҳо
нестам Дустони азизе чун Беҳрузу Аҳмадшоҳу Хуршед хам пайваста
канори Устоданд. Ин мард ин хамаро кай ва чй туна фаро гирифта?

***

Акнун ифтихори ҳамкорй Устодро дорам. Ҳар ду дар бахши буРун-
марзии Садои Эрон барномахои русй месозем. Устодро ин чо хама «окон

дуктур» садо мекунанд ва хама, бидуни истисно аз дониши бекарони
русии у бахра мегиранд.

Сарохати калом ва бепардагуии Устод ин ҷо ҳам машҳуд аст. Раиси
чадиди оахшамон оқои Маликй як охунди дасторбасар аст. Маликй ба
утоки корни кучаки ману Устод cap мезанад ва мепурсад:

- Окои дуктур, ҳолатон чй тур аст?

Устод бо лаҳни шӯхӣ мегӯяд:

- Хубем, хочй-око. Аммо фазой ин ҷо бисер хастакунанда аст На-
мешавад. ки як дастгохи забти савт ин чо насб кунед ва чанд навори

угушро гузоред, ки соъоти корамон хамрох бо хушию фарогат бошад9

Малики музиёна табассумеро рӯи лабхояш чарроҳй карду мустакиман
ба утоки Хушдил (раиси барномахои Урупову Омрико) рафт ва суха-
нони Устодро ба у мунтақил кард. Албатта, бо обу ранги охундй. Пас
аз чанд руз узри Устодро хостанд.

Бузургвори мо хаме ба абрӯяш наоварду афсурда хам нашуд, аммо
дубора дар чаҳордевории хонааш гир кард. Ва ин бор дар хона осори
сирилликро ба дабираи порей баргардон мекард. Аммо шугли доими-
ашро ҳатто барои як руз канор нагзошт: андӯхтани сармояи дониш Ус-
тодро ҳамеша пушти деворхои китоб дар ҳоли мутолеъа мебинам.

***

Солхо гузашт. Теҳрон дар замҳарири хотиротам хушкид, аммо тас-
вири Устоди азизу бовиқору пок ҳар чи барчастатар мешавад. Дигар танхо
садои Бузургвор аст, ки аз гушии телефун гӯшҳои пажмони моро навозит

106
мекунад. Симои гарми ӯ пушти девори баланди китобҳояш дар тасаввур
мавд мезанад. Дар ҳар расонаи ҷаҳоние. ки кор мекунам. дунболи баҳонае
мегардам, то садову қудрати мантиқи Устод ба гушу ҳуши одамони
бештаре бирасад. Ба замона нафрин мегӯям, ки мурокиби Бузургвори мо
нест. Сифлапарварии чархро, ки мову шумо кашф накардаем.

Сабаб мапурс, ки чарх аз чй сифлапарвар шуд.

Ки комбахшии ӯро баҳона бесабабист.

(Ҳофиз)

Як байти дигари Ҳофиз ҳам гӯё шоҳиди қоли Устод аст:

Ҳофиз, калами шоҳи чаҳон муқсими ризқ аст?

Аз баҳри маъишат макун андешаи ботил.

Устод касест, ки харгиз ба хотири ризку рӯзию маъишат андешаи
ботил намекунад ва роҳи каж намеравад. Агар сиришти нопоке дошт,
бо ин дарёи донише, ки дорад, метавонист виждону усулашро канор
бигзораду ба бартарин мақомҳо
бирасад.

Сари баландаш хамвора баланд
бод!

Ландан. Бомдоди сешанбе, 21
оврил. Телефуни ҳамроҳамро аз
зери болишт берун мекашам, то
занги соъати шаммотаро хомӯш ку-
нам. Паёме дорам. Аз азизе дурдаст:

“Ustad Tahir passed away... Sorry for
the bitter news.” Кӯтоҳу кушанда.
аммо на дур аз интизор.

Яке-ду рӯз пеш аз он вуҷудамро
воҳимаи даргузашти Устод фаро
гирифта буд ва соъати 4-и бомдод пушти сари хам шумораҳои дӯстонам
дар Душанбеву Хучанду Панҷакату Аштро мечидам ва суроғи Устодро
мегирифтам. Ҳамсари андух,гини Устод дар Ашт бароям гуфт, ки эшон
тавони сӯҳбат кардан ро надоранд... Дӯстон ҳам гуфтанд, ки дигар умеде
нест. Мехостам барои ду рӯз хам ки туда, дар поёни ҳафта ба дидори
Устод бирасам. Аммо Устод ачала доштанд ва дар ҳамон оғози ҳафта
морову чархи бадсиголро падруд гуфтанд.

Телевизюни Би Би Си мехост дар бораи Устод чизҳое бигӯям. Гичу
манг будам ва намедонам дар он мусоҳибаи зиндаи 3-дакиқайӣ чиҳо
гуфтам. Ҳар чи гуфтам, арзиши як рӯзи зиндагии ҳамосаии Устодро
надошт.

Фардои он рӯзи шум чакомаи ноберо аз Беҳрӯзи Забехуллоҳи азиз
хондам, ки табуларзи шабҳои теҳрониро бароям пас овард ва ба ёди
рӯзҳои ғамгусорй бо Устоду Беҳрӯзу Аҳмадшоху Хуршед дар Теҳрон
уфтодам ва бароям ҳолати гарибе даст дод, ки баёнаш макдур нест:

107

Маросими ёдбуди устод Тоҳири
Абдуҷаббор дар Душанбе, 25 апрели
соли 2009.
Марде ба вусъати хамаи рузгор рафт,

Нақши баҳор мондаву бӯи баҳор рафт.

Гӯйй барон мову ту дигар бахор нест,

Ин растахез омаду он растагор рафт...

***

Фаришта буд? На. Инсоне буд канори инсонхои дигар бо сириште
бартар аз фариштагоне, ки ҳанӯз ба дидорашон нарасидаем ва акнун
ҳамроҳони ӯянд ва аз хамсиришту ҳамтабори худ бехтар аз мо мурокибат
мекунанд.

Дар замоне хато ва маконе хатотар ба дунё омад. Аммо дурусттар аз
Ӯ наметавон зист. Замоне ба дунё омад, ки тӯдаҳо гала-гала мағзшӯйй
мешуданду дасту дил аз решахои хешу пеши худ мешустанду бебозгашт
ба бегонагон мепайвастанд. Аммо замону макони хато ҳам ӯро ҳамранги
ҷамоъат накард. Замона бо ӯ насохт, ӯ ҳам ҳаргиз бо замона насохт,
балки ба ҷои он замонаро сохт.

Рӯзгоре буд, ки ӯ мегуфт «Тоҷикистон як кишвари мустакил, демукро-
тик ва хуқуқбунёд аст» ва мавриди хандахариши дастаҷамъии намоян-
дагони порлумон вокеъ мешуд. Дуруст як сол пас аз он хамин чумла
ҷойгузини моддаи якуми Қонуни Асосй шуд, аммо танҳо пас аз он ки
ҷумҳуриҳои мустақилли дигари Шӯравӣ лошаи иттиходи пешинро тикка-
пора мекарданд ва аз он танҳо устухон боқӣ монда буду бас.

Чашму зеҳни дурбину дурандеши ӯ пайваста роҳу чоҳро аз хам тамйиз
медод, забони шевову баёни салиси ӯ бо садое қотеъу бурранда моро аз
суду зиёни тасмимҳо ҳушдор медоду огох мекард. Садои Устод, чи дар
майдон ва чи аз пушти «микрофуни 6», чун теғаи кӯхе баланд абрхои ти-
раву торро медарид ва мустақиман бо виждони шунавандагонаш сӯҳ-
бат мекард. Аз авони навҷавонӣ суханрониҳои Устодро аз наворфурӯ-
шиҳо мехаридам ва аз баёни ӯ илҳом мегирифтам ва аз қудрати мантиқи
ӯ шигифтзада мешудам. Ин садо то замоне баланду танинандоз буд, ки
садои тонку туп гуши виждонро пора кард ва кишвар ба дасти бевиж-
донию бевиждонон уфтод.

Дар ҳамон тазоҳуроти 59-рӯза одамоне буданд, ки гайбат ё набуди
Устодро нишони «хиёнат»-и ӯ ба «ормон»-ҳои миллӣ медонистанд. Ҳа-
мон афрод акнун ба осудагӣ рӯи курсии вазорату ваколатҳо нишастаанд,
аммо Устод ҳаргиз ба ин хорию хиффат тан надод.

Дар ҷараёни он тазоҳурот, ки сароғози ҷанг буд, аз Устод пурсида
будам, ки чаро канори раҳбарони ҷунбиш нест. Бисёр кӯтоҳу муфид посух
дод: «Бӯи хун меояд» ва пушт карду рафт. Бо вуқуъи рӯйдодҳои пасин
ба мантиқи вахшуронаи Устод имон овардам.

Ва чи хуб шуд, ки Устод ба дахдо курсие, ки пешкашаш карда буданд,
нанишаст. Чун ҷойгоҳи ӯ кошонаи дили ҳазорон фарди худшинос аст. Ӯ
ба хостаҳои умдаи худ расид: ба забони порей мақоми расмӣ дод, ҳув-

108
вияти порей (тоҷикӣ)-ро дар замири хазорон тан зинда кард, ба Тоҷи-
кистон қонуни истиқлолашро дод ва ба бозмондагонаш як чахон суха-
нону навиштахои хирадбор ба ҷо гузошт, ки шояд вуқӯън бузургтарин
хостаи ӯро хам муяссар кунад: рушди фарҳанг ва иртиқои сатҳи саводу
дониши мардум ва бунёди як чомеъаи маданй.

-«То метавонй, бихон. Ҳатман имрӯз на, фардо ба дардат хохад хурд.
Бахсхои бехудаи сиёсиро канор гузор. Бихон».

— Ба рӯи чашм, Устоди поку мутаххар. Ва ба хотири шодмонии
равонат. Ва ба хотири эҳёи Растохез.

Зифари СУФИ,

журналист

ҒУРУБИ РАМЗИ ҒУРУР

Озодатарин ва сарбаландтарин мард моро тарк гуфт...

Имрӯз мебоист парчамхо поин мсомад. Имрӯз мебоист мотами
умумй эълом мешуд. Аммо...

Мо дар чойгохе набудему нестем, ки битавонем арзандаи У ба Ӯ арч-
гузорй намоем. Ӯ бо хамон сарбаландӣ, хамон ғурури ба худаш хос,
хамчунон самимона ошики ин марзу бум ва миллати азияткашаш, ману
моро барон ҳамеша тарк кард. Моро, ки сазавори Ӯ набудем, тарк гуфт.
Озодатарин, сарбаландтарин ва самимитарину богуруртарин фарзанди
ин диёр, устод Тохири Абдучаббор, моро тарк кард.

Ҳатман дар ин робита хама хоҳанд навишт. ҳам дӯстон ва хам бего-
нахо ва хам ошноёни бегонахӯ. Зеро ин як амри табиист. Зеро устод То-
хири Абдучаббор он кадар бузург буд, ки месазад дар борааш хама бина-
висанд. Зеро ӯ он кадар харфи гуфтан дошту гуфт, ки имрӯз хама дар
бораи ӯ бигӯянду бинависанд хам боз ногуфтаҳое боки хохад монд. У
як Инсоне буд, ки бо тафаккури миллй ва аклу хушёрй тавонист як наел,
балки як аерро бедор кунад. У муаллифи эъломияи бузургтарин неъмати
як миллат, яъне Эъломияи Истикдоли Точикистон буду хает ва хохад

109
монд. Ҳеч ифтихоре барои як фарзанди фарзонаи миллат мисли устод
Тоҳири Абдуҷаббор болотар аз муаллифи Эъломияи истиқлоли кишвар
будан набуду нахоҳад буд.

Инҳо, ки имрӯз лофи истиклолхохй мезананд, дар он солҳо, ки устод
Тоҳири Абдучаобор салон озодй cap дода буд, сарсахттарин мухолифи
истиқлоли тоҷик буданд ва имрӯз пас аз наздик ба ду даха ха мчу нон аз он
руҳияи гуломй берун наомадаанд. Аммо устод Тохири Абдучаббор дар
хамон солҳои авҷи қудрати хукумати комунистй дар ростом дифоъ аз
манфиати миллаташ тавонист кад алам кунад ва то охир чунин боқӣ монд.

У мисли ҳеч кас набуд, балки хеч кас наметавонад мисли У бошад.
Озодатарин, поктарин, самимитарин, бериётарин. сарбаландтарин, ме-
ҳандӯсттарин, миллатдӯсттарин, озодтарин, мӯъчазгӯтарин - хама хис-
латҳои неки У буд. Салобату шахомати ӯ дар айни хоксорй фақат ва фа-
қат зебандаи Тохири Абдучаббор буду хает. Худо шоҳид, ки ин чанд
нуктаи парешонро бояд чанд моҳе қабл ҳангоми таҳияи мусоҳиба бо ус-
тод Тохири Абудчаобор рӯи когаз меовардам. Аммо ба кавли худаш
чарбзабониро дӯст надоштани устод аз як сӯ ва як сухбати Ӯ дар мавриди
масъалаи дигаре аз зиндагияш, ки дар муқаддимаи мусоҳиба оварда бу-
дам, маро водошта оуд. ки аз навиштани чумлахои болоӣ худдорй кунам.
Ammo дарегу дард. ки имрӯз, пас аз шунидани хабари моро тарк кардани
устод онхоро рӯи коғаз мекучонам...

У дар мушкилтарин лаҳзаҳои зиндагияш низ рашку хасади даҳхо.
балки садҳо нафарро меовард, ки дар авчи кудрату рифоҳ буданд. Ӯ дар
хонаи иҷорай низ болотару бартар аз даххо кушкнишину қасрнишин буд.
Онхо бо хама дастдарозӣ ба ӯ рашк мебурданд, зеро ӯ қаноату сабре
дошт, ки ҳеч як аз инҳо надоштанду надоранд. У он кадар мухаббату
алоқа ба ин миллату ватан дошт, ки нисфи онро инҳо надоштанду надо-
ранд. У он кадар сарбаланд, он кадар боло буд, ки инҳо ба хама болотар
рафтанхояшон аз зинаҳои мансаб ба Ӯ нарасиданду наметавонанд расид.
Қомати болои устод Тохири Абдучаббор дар фарохнои таърихи миллат
барои ҳамеша сароаландона устувор хоҳад буд ва ҳеч тӯфону боде наме-
тавонад Уро такой бидихад, чи бирасад ба он ки аз он густара берунаш
кунад. У хамеша якрӯ, якроҳ ва якмаром буд, яъне хамеша манфиатҳои
миллаташро пуштибон буду дар ин роҳ содиқ монд, пас хеч тагйири ни-
зомусиёсатхо наметавонад чойгоҳи Ӯро дар таърихи миллат тагйир ди-
ҳад. V хамеша ҳамчунин беназиру озода хоҳад монд, харчанд имрӯз ману
мо натавонистем арзандаи чойгоҳи ин каҳрамони воқеии миллат барояш
охирин нафасҳои зиндагй дар марзу бумро фарохам оварем. Вой бар
ман! Вой бар мо, ки ҳамеша бузургонамонро дар хори нигаҳ медорем.
дар эхтиёч оа коми март равонаашон мекунем ва сипас ангушти афсӯсу
надомат зери дандон мегирем...

Талошҳое, ки барои нодида гирифтан ва ё инкор кардани ҷойгоҳи
устод Тохири Абдучаббор дар бедории миллӣ ва расидан ба истиқлол

ПО
сурат гирифта, монанди марому ҳадафҳои талошгарон дар ин росто
муваккатӣ ва бебақо буду ҳаст. Ҳарчанд бозихову каҷбозихои давр
онхоро баром муваққат аз ҷойгоҳи арзандаашон дур дошта бошад ҳам,
аммо мусалламан миллат як рӯз қаҳрамонхояшро хоҳад пазируфт ва ба
онхо мутобики ҷойгохашон арч хоҳад гузошт. Ҳатман замони арчгузорй
ба фарзандони сарбаланду озодаву содиқи милат мисли Тохири
Абдуҷаббор хохад расид.

Аммо он сӯҳбат, км боиси то ба имрӯз кашидан ва оҳанги мотамй
гирифтани ин навиштахо шуд. Банда баром мусоҳиба бо устод Тохмри
Абдуҷаббор ба манзили эшон рафтам, км дар ошёнаи чоруми як хонам
чорошёна карор дошт. Як хонае, км воқеан хеле факирона буд. Устод
дар як уток, ки тирезае ба сӯи офтоб дошт, сукунат доштаанд. Дар ин
уток як ҷойхобе иборат аз як бистару як пату ва як болишт буд. Дар ту-
шам уток, назди тиреза мизеву рӯи он компютере карор гирифтааст. (Ман
ин ҷумлахоро менависаму хамоно он манзараро пеши назар мебинам ва
ҳамчунон дилам ба дард меояд ва ашк дар чашмонам мечархад...) Он
рӯз устод туфта буданд, ки ин манзили яке аз дӯстон аст, ки солҳост дар
хориҷ аз кишвар иқомат дорад. Агар содатар гӯям устод дар синни шасту
ду дар хонаи иҷора зиндагй доштанд. Як шахсияте, ки Эъломияи истик-
лоли Тодикистонро навишта буд, дар пойтахти кишвари соҳибистиқ-
лолаш иҷоранишин буд. Онҳое, ки раккосаҳоро соҳиби хона мекарданд,
ҳеч гох дар фикри Тоҳири Абдуҷаббору афроде мисли ӯ набуданд. Зеро
инхо шахсиятҳое буданду ҳастанд, ки ҳеч гоҳ ба оханги дигарон наме-
раксанд. Инҳо ҳамеша ҳарфи худро гуфтанду метӯянд, ҳатто дар баҳои
чонашон аз усулхову арзишҳояшон рӯй намегардонанд...

Сухан кӯтох, дар мукаддимаи мусохиба ба ҳамин иҷоранишин будани
устод Тохири Абдучаб-
бор ишорае карда будам.

Аммо устод бо қотеъияти
ба худашон хос исрор на-
муданд, ки ин бахшро бар-
дорем. Гуфтам: чаро? Ус-
тод гуфтанд: Мардум ин
Кадар мушкил доранд, ки
дили одамро ба дард мео-
варад, чй зарурат дорад,
ки болои гуссаи онҳо боз
як туссаи дигаре изофа ку-
нем? Дар Душанбе хона
надоштани ман як муш-
кили шахсй аст, биёед, ма-
соили шахсиро дар ин му-
сохиба чой надиҳем...

Ҷонибеки Асрориён, Маҳмуди Қосим, Акбар-
шоҳ Искаидаров ва Абдугаффори Камол дар
маросими ёдбуди устод Тоҳири Абдуҷаббор,
25 апрели соли 2009.

111
Умедворам кудрати ҳофиза маро назди рӯҳи поки устод шармсор
накунад, аммо бар ин боварам, ки сӯҳбати устод айнан чунин буд. Пас
аз ин суханҳо як бори дигар қаноатпешаӣ, сарбаландӣ ва ҳамешаву дар
ҳар ҳолат дар фикри мардум будани устод Тоҳири Абдуҷаббор бароям
исбот шуд.

Ду рӯз баъд гӯшае аз ин сӯҳбатро бо ошное, ки беш аз бист сол аст
мешиносаму инсоне тариф, хайрхоҳ ва баимону миллатдӯст аст, кисса
кардам. Чунон мутаассир шуд, ки ашк дар чашмонаш чархид ва пеш-
ниход кард моҳонае барои устод ихтисос бидиҳад ва аммо бо таваҷҷӯҳ
ба сарбаландиву озодагияш шояд устод Тоҳир мустақим аз номи ӯ ва ё
ташкилоти ӯ ин моҳонаро напазирад. Бинобар ин беҳтар аст хар моҳ
маблағи мазкурро ба ҳисоби «Озодагон» интиқол дода ба устод ҳамчун
мушовири хафтанома пардохт намоем. Ҳарчанд ин барнома, ба иллати
бемории устод ва дар ин маврид анҷом нагирифтани сӯхбати инҷониб
бо Ӯ, ба зинаи амал нарасид, аммо имрӯз ба он хотир ёд кардам, ки ме-
хоҳам таъкид намоям фарзандони сарбаланди дигари миллат ҳастанд,
ки хозиранд барои шахсиятҳои сарафрозу озодае мисли устод Тоҳири
Абдуҷаббор хар кореро анҷом бидиҳанд ва ҳамин силсила аст, ки арзишу
усули озодагиро ҳифз хоҳад кард.

Аммо афроди, ба истилоҳ хамраҳони Ӯ, онҳое, ки дар Растохез хам-
роҳаш буданд ва ба назар мерасид то охир ба роҳи интихобшуда содик
мемонанд, намедонам имрӯз пеши рӯҳи поки устод Тоҳири Абдуҷаббор
ва фардо назди таърихи миллат чй посухе дошта бошанд. Охир хеч асроре
нест, ки як рӯз фош нашавад. Даҳҳо тан намояндаи Растохез ба мансабҳои
мухталиф дар хукумат расиданд. Албатта мухим мансаб хам нест. Зеро
устод Тоҳир ҳеч гоҳ барои мансаб талош надошт. Аммо муҳим пазируф-
тани тавоной, истеъдод ва қоил шудан ба ҷойгоҳи арзандаи як инсон, як
сиёсатмадор, як олим дар ҷомеа буд. Онхое, ки ҳеч гоҳ ба пояи устод
Тоҳир нарасиданду нахоханд расид, ҳарчанд дар Растохез суханронии
устодро шунида, огоҳии нисбие аз сиёсату иҷтимоъ пайдо карданд, худро
чеҳраи сиёсй муаррифй намуданд, пас аз расидан ба мансаб, ки хатто
бархе то вазирй ва ҷонишини вазирй буду хает, устодро гӯё фаромӯш
карданд. Ба назарам, ин амалашонро ду омил буду хает: аввал, метар-
сиданд, ки робитаашон бо Тоҳири Абдуҷаббор метавонад тахдиде барои
боки монданашон дар курсии мансаб мегардад. Дуввум, ва шояд муҳим-
тарин омил ин буд, ки аз рӯ ба рӯ омадан бо Тоҳири Абдуҷаббор шар-
манда буданд, рӯҳан хиҷолат мекашиданд. Зеро медонистанду медонанд,
ки устод Тоҳири Абдуҷаббор аз хар кадоми онҳо дар ҳар ҷиҳат. яъне чи
огохии сиёсй, чи илм, чи шуҷоат, чи бедорй, чи миллатдӯстӣ, чи инсо-
ният... болотар буду хает. Охир хеч чашме наметавонад дар баробари
офтоб тоқат биёрад. Ин дар холест, ки инхо мисли чашмони бемор
буданду ҳастанд ва дар баробари нур зуд ашкашон берун меояд...

112
Ба ҳар сурат, расми зиндаги ин буда ва ҳеч касро гурез аз дасти аҷал
нест. Ӯ хам аз ин коида истисно набуд. Дар он шахре, ки бо ӯву афкори ӯ
бегонавор бархӯрд дошт, барои ҳамеша ин оламу ин хокдони бегонахӯро
тарк кард. Аммо...

Инсон хамеша камолҷӯст ва камолот факат дар талош барои истиқ-
лол метавонад комил бошад. Аз ин дидгоҳ то замоне, ки миллат як фар-
занди камолҷӯ дорад, то лахзае ки озодй ва истиклол чузъе аз арзишхо
ва муқаддасоти миллат аст, пас, устод Тохири Абдуҷаббор зинда хохад
буд. Уро мисли Абдукодир Мухиддинов, Шириншо Шотемур, Нусра-
тулло Махсум ва дигар озодихохони тоник ёд хоханд кард. Зеро ӯ дар
солхои 80-и садаи бист дар саргахи талош барои истиқлол ва озодй комат-
баландона қад алам карда буд.

Шоир ва донишманд Рустами Ваҳҳоб, нависандаи номдор
Абдулҳамиди Самад — муовини раиси Иттиҳодаяи нависан-
даҳои Тоҷикистон, нависандаи маъруф Ҷонибеки Акобир -
раиси маҷаллаи «Садои Шарқ» ва журналистони гиинохта
Абдугаффори Қурбон ва Қиёмуддин Сатторй дар маросими
ёдбуди устод Тоҳири Абдуҷаббор, Душанбе, 25.04.2009.

113
Насибҷон АМОНЙ,

Узви раёсати ҶМТ
-Созмони Растохез

АБАРМАРДЕ, КИ ПӮЁИ РОҲИ
ХЕШ БУД

Мутафаккири чиноии даврони бостон Кон-
футсий гуфта буд, ки инсони шоиста аз паи дига-
рон намеравад. Яъне, ӯ бояд роҳу равиши вижаи
хешро дошта бошад. Барои пайдо кардани чунин роҳ табиист, ки инсон
бояд талоше кунад бесобиқа ва бо роху зиндагии абармардони гузаштаю
имрӯза ошно гардад ва аз он панди судманде бардорад. Вақте бо зин-
дагию пайкор ва рӯзгори Устод Тоҳири Абдуҷаббор аз наздик ошно ме-
шавед ё лаҳзае чанд аз сӯхбати дилчаспу пурмӯхтавои эшон бахра бахра
бурда бошед, итминон ҳосил хохед кард, ки ин мард ва Созмони Мар-
думии Растохез, ки ӯву хамсафонаш ташкил карда буданд, дар зиндагй
роҳи хешро пайдо кардаанд ва хеч аз он берун нашудаанд. Ин рохест
барои дарёфти ҳақикату ростӣ, расидан ба худогохиву худшиносй ва
озодиву истиклол.

Дарзамони Шӯравӣ, ки ағлаби мардум СССР-ро ватани озоду ободи
хеш мехонданду Ленинро чун бут мепарастиданд, рохи интихобкар-
даашон барои устод Тоҳири Абдуҷаббор ва ҳамсафонаш пурхатар ва
басо сангин буд. Зеро мардум зери таъсири шадиди идеологияи Шӯравй
монда, ғолибан хуввияти хешро аз даст дода, хам худ ва хам Худоро
фаромӯш карда, бегонапараст шуда буданд. Дар он замон истиқлолу
озодй барои ағлаби онон бегона буд ва хамон зиндагй зери фармон ва
супориши Маскав барояшон ошно буд. Вале Устод Тоҳири Абдуҷаббор
ва хамсафонаш нахуст дар махфили сиёсии "Рӯ ба рӯ", баъдан бо созмон-
дихии Ҷунбиши Мардумии Растохез изхор карданд, ки хар кавм хак
дорад аз фархангу забои ва суннатҳои хеш дифоъ кунад ва ба арзишҳои
озодии баёну озодии виҷдон арҷ гузорад ва Пиндори нек, Гуфтори нек
ва Кирдори нек шиори ахли ҷомиа бошад. Дар Барномаи Созмони Мар-
думии Растохез, ки соли 1989 ташкил гардид, ин нуктаҳо ба таври рӯшан
баён ёфта буданд. Вале мухимтарин масъалае, ки Тохири Абдуҷаббор
ва созмони Растохез ба миён гузоштанд, озодиву истиклолияти Точи-
кистон буд.

МУСТАҚИЛӢ ТАҲТИ РАҲБАРИИ МАСКАВ?

Устод Тохири Абдучаббор мегуфт, ки дар СССР ҷумхурихои шӯравӣ
ҳарчанд аз чониби Маскав идора мешуданд, вале дар сатхи гуногуни
сиёсиву фарҳангй карор доштанд. Масалан, ҷумҳуриҳои канори Балтии

114
- Латвия. Литва ва Эстония дар асл худро ҷузъи Шӯравӣ ҳисоб намекар-
данд ва мегуфтанд, ки Шӯравӣ ҷумҳуриҳои ононро забт кардааст ва дер
ё зуд онон ин "хонаи умеди ҷах,он"-ро тарк хоқанд кард. Вале дар Осиёи
Марказй ва бавижа дар Тоҷикистон вазъ комилан дигар буд ва чун
худогоҳиву худшиносй барин падидаҳо зери по туда, ҷои онро бегона-
парасгй гирифта буд, ағлаби мардум худро бидуни Маскав тасаввур кар-
да наметавонистанд, аз ин хотир чун дар маҷлиси Шӯрои Олин Тоҷикис-
тон депутат Тоҳири Абдуҷаббор масъалаи истикдолияти Тоҷикистонро
ба миён гузошт, ағлаби депутатхо бо такя ба Қонуни асосии Тоҷикистони
шӯравӣ гуфтанд, ки Тоҷикистон ҷумҳурии озоду мустақил аст ва зарурат
ба озодии дигаре нест.

Вале Тоҳири Абдуҷаббор бепояву бемантиқ будани ин гуфтахоро
собит намуд.

- Дар хайъати як кишвар кишвари дигаре наметавонад сохибис-
тиқлолу озод ва мустақил бошад, - гуфт ӯ. - Аз ин хотир ҳам Тоҷикистон
ва хам дигар ҷумхуриҳои шӯравӣ ба ном озоданд. вале дар асл фармон-
бардори Маскаванду бидуни иҷозаи он коре карда наметавонанд. Вале
ҳамаи депутатҳои Шӯрои Олии Тоҷикистон ин ҳакикати бебаҳсро дарк
карда натавонистанд ва ба Эъломияи мустақилияти Тоҷикистон раъйи
мухолиф доданд. (Ин нуктаро рӯзноманигори боистеъдод Раҳматкарими
Давлат низ дар нашрияи "Миллат" басо дуруст ва пурра баён кардааст)
Вале хамаи ин талошу муборизаи Тоҳири Абдуҷабборро дар роҳи
расидан ба озодиву истиқлолият сует накард. Баръакс ӯ хам дар маҳфилу
гирдихамоихо ва хам тавассути нашрияхое чун "Ҷавонони Точикистон",
"Сухан" ва "Растохез" озодиву истиклолро чун олитарин неъмати зиндагй
ба хамагон мефахмонд ва расидан ба ин ҳадафро марому мақсади хамагон
медонист...

МАСКАВ ПЕШНИҲОДИ УСТОД

ТОҲИРИ АБДУҶАББОРРО НАПАЗИРУФТ

Ба хамагон маълум аст, ки агар пешниҳодҳои Устод Тоҳири Абду-
ҷаббор дар бораи ташкили урдуи миллй, пули миллй, моликияти Точи-
кистон эълон кардани тамоми сарвату корхонаҳое, ки дар қаламрави
кишваранд, рохандозии минтакахои озоди иқтисодӣ ва гайра сари вақт
пазируфта мешуданд, имкон дошт дар Тоҷикистон ҳам ҷанги бародар-
куш намешуду хам кишвар ба ин холи хароб гирифтор намегардид.
Шигифтовар он буд, ки баъзеҳо хам дар хукумат ва ҳам дар Шӯрои Олй
мухимии ин пешниҳодҳоро дарк мекарданд, вале танхо ба хотири он ки
онҳо аз чониби раиси Созмони Мардумии Растохез пешниход мегарданд,
аз онҳо ҷонибдорй намекарданд. Чун баъди Эъломи истиқлолият Раҳмон
Набиев ва Шӯрои Олӣ пешниҳоди депутат Тоҳири Абдучабборро дар
бораи моликияти Точикистон эълон кардани тамоми сарвату корхонахо
ва амволе, ки дар қаламрави кишваранд, напазируфт, дар натиҷа диви-
зияи 201 ва чанд пурӯжаи низомии дигари ҷумҳурӣ дар ҳоли номуайян

115
монданд ва дере нагузашта моликияти Русия шуданд. Ба гуфтаи баъзеҳо
дар фурӯдгоҳи хавоии низомии Айнй дар як рӯз ҳама хавопаймохои ни-
зомй ба Русия парвоз карданд ва ҳамаи ин моликияти Точикистон, ки
ҳар яке миллионҳо доллар киммат дошт, дигар барнагаштанд. Чун дар
аксари корхонахои саноатии Точикистон сарварон аз ҷумлаи миллатҳои
ғайритоҷик буданд, бисёр моликияти он корхонахо ба Русия ва дигар
кишвархои хамсоя кашонида шуданд. Хдрчанд Шӯравй пош хӯрда буд
ва Точикистон ба истиқлол расида, вале сарварони ҷумҳурй, ки умре
мутей Маскав буданд, ба ҷои ин ки истикдолияти ҷумҳуриро тақвият
бахшанд, хамоно умед доштанд, ки фардо, албатта, ин "иттиходи дӯстӣ
ва бародарӣ" дубора эҳё мегардад. Онҳо ҳамоно садоқат ба Маскав дош-
танд, на ба Точикистон. Аз ин хотир Точикистон пули хешро аз хама
охир баровард ва дар натиҷа аз ҳамаи ҷумҳуриҳои шӯравӣ ба Точикистон
пули Шӯравӣ - коғази беқурбшуда рехту бар ивазаш моликияти Точикис-
тон аз кишвар берун бурда шуд. Он замон ҳар кишваре пули хешро
барвақт баровард, суди зиёд дид. Боз нуктаи дигари шигифтовар ин аст,
ки пули аввалаи баровардаи мо низ шабеҳи пули Шӯравй буд ва боз бо
ин амали хеш сарварони мо садоқати хешро ба Шӯравии аз байн рафта
нишон доданй шуданд.

Бар илова, агар пешниҳоди Устод Тоҳири Абдуҷаббор дар бораи аз
чониби мардум интихоб кардани раиси ҷумҳур соли 1988 кабул мешуд,
ин имкон медод, ки мо ба истикдолияти хеш зудтар даст ёбем. Ҳамаи ин
нуктаҳо барои бисёриҳо рӯшан аст, вале на ҳамагон медонанд, ки агар
Маскав низ соли 1991 пешниҳоди Устодро мепазируфт, аз пошхӯрии
Иттиходи Шӯравй мардум ва ҷумҳуриҳои баъдан сохибистикдолшуда
зарари бузург намедиданд...

Қабл аз баёни ин пешниҳоди донишманди тоҷик нуктаи дигареро,
ки баъди пошхӯрии Иттиходи Шӯравй дар Точикистон, бавижа дар
байни мардуми авом паҳн туда буд, ёдовар шуданиам, ки ин ҳам
баёнгари аз худогоҳиву худшиносй дур ва поин будани маърифати сиёсии
бештари мардуми ҷумҳуриамон аст. Чун Шӯравй пош хӯрду Точикистон
мисли дигар чумхуриҳо сохибистикдол гардид, ба чои шодиву нишот
бархеҳо дар ҷустуҷӯи онҳое шуданд, ки ин "Иттиходи тавоно"-ро бархам
заданд. Дар ин феҳрист номи Тохири Абдуҷаббор дар ҷои аввал буд ва
дар шаҳру деҳот овозахое паҳн мекарданд, ки гӯё маҳз Тохири Абдучаб-
бор ва хамсафонаш хам хайкали Ленинро дар Душанбе барафканданду
хам Иттиҳоди Шӯравиро бархам заданд ва бисёриҳо ба ин овозаҳо бовар
ҳам мекарданд...

- Мо намояндагони Созмони Растохез ва баъзе дигар чунбишу хизб-
ҳои сиёсии Точикистон барои истиқлодияти кишвар талош кардем ва
ба ин муваффақ хам шудем, - гуфта буд Устод Тохири Абдуҷаббор. -
Вале Шӯравӣ кишвари бо зӯр бунёдгардидае буд, ки ногузир бояд аз
байн мерафт. Ва ин равандро сарварони се кишвари славянй - Русия,
Украин ва Белорус ва ҳамчунин зиддияти Елтсину Горбачёв суръат бах-

116
шид. Вале Тохири Абдучаббор мех ост Иттиходи Шӯравӣ ба гунае барҳам
хӯрад, ки аз он ба халку ҷумҳуриҳои тоза баистиклолрасида газанде нара-
сад...

Аз 3 то 5 сентябри соли 1991 дар Маскав 5-умин анҷумани депутатхои
мардумии Иттиходи Шӯравӣ дойр шуд ва нн анчуман охирин кӯшише
буд. барои дар ягон шакл нигох доштани СССР. Дар он гурӯхи депутатхои
мардумӣ аз Т оҷикистон низ ширкат доштанд. Устод Т охири Абдучаббор
ягона депутате буд аз Осиёи Марказй, ки дар ин хамоиши бузург сухан-
ронй кард. Вай бо назардошти он, ки СССР дар холи пошхӯрист, пеш-
ниҳод кард, ки дар ин замина конфедератсия ташкил карда шавад. Ҳадаф
аз чунин пешниход, гуфта буд Устод Тохири Абдучаббор, ҳам чумҳу-
риҳои Шӯравӣ истиклолияти сиёсии хешро соҳиб шаванду хамзамон му-
носибату ҳамкориҳои иктисодй байни онон бокй бимонад. Зеро устод
Тохири Абдучаббор чун иқтисодшинос ва ҷомиашиноси жарфбин дарк
карда буд, ки якбора пош хӯрдани Иттиходи Шӯравӣ ва гусаставу пора
шудани занчири робитаҳои иктисодй барои ҳама ҷумхуриҳо мушкилоти
зиёдеро ба амал меоварад ва боиси аз кор мондани корхонаву иншоотҳои
бузург мегардад.

Зеро дар Иттиходи Шӯравй муносибати иктисодй байни чумхурихои
он чун занҷир ба хам пайванд буд: масалан, агар корхонаеро дар Маскав
бунёд карда бошанд, чандин корхонаи дигар, ки ба он қисмҳои эхтиётиву
маводи зарурй мефиристод, дар дигар нукоти кишвар - яке дар Қафқоз,
дуввумй дар Осиёи Марказй ва севвумй дар Шарки Дур чойгузин шуда
буданд. Устод Тоҳири Абдучаббор пешниҳоди хешро бо далелҳои мӯъта-
мад ба хозирон расонда, таъкид кард, ки конфедератсия рохи ягона дуруст
ва бидуни осебу газанд тавзеъ гардидани Иттиходи Шӯравист. Ин роҳест,
барои хама чумхурихои ба истиклолрасида судманд, таъкид карда буд ӯ.

Ҳангоми танаффус марди солхӯрдае назди Тохири Абдучаббор омад
ва баъди салому алайк дасти ӯро фишурда гуфт:

- Пешниходи басо чолиб кардед, хеле олй. Айнан он чизеро, ки ман
дар андешааш будам, Шумо баён кардед, офарин!

Ин мард Станислав Шаталин - академики Фархангистони улуми Ит-
тиходи Шӯравй ва машхуртарин иқтисодшиноси Шӯравй буд...

Вале чумхурихои Шӯравӣ яке аз паси дигаре бо шитобзадагй истикло-
лияти хешро эълон карданд ва касе дар андешаи конфедератсияи пешни-
ҳодкардаи ӯстод Тоҳири Абдучаббор нашуд. Ин донишманди бузург
итминон дошт, ки чумхурихо хангоми паради истикдолиятхохй бурдборй
карда, пайванду робитахои хешро нигох медоштанд, мушкилоте, ки ба
сари бархе аз он чумхурихо, аз чумла, ба Точикистон омад, пайдо
намешуд.

УСТОД ТОҲИРИ АБДУҶАББОР ВА РАСТОХЕЗ
Ин ду ном, метавон гуфт, бо хам тавъаманд. Зеро чун Тохири Абду-
чаббор мегӯем, кабл аз хама ба ёдамон Созмони Мардумии Растохез ме-
расад ва шиори машхури он "Пиндори нек, гуфтори нек, кирдори нек".

117
Зеро Т оҳири Абдуҷаббор ва ҳамсафонаш ин ҷунбиши мардумиро созмон
дода, роҳи ояндаи хешро низ дакиқ муайян карданд. Рох ба сӯи истиклолу
озодй ва ҳифзу рушди фархангу суннатҳои мардумй. Дар ин рохи пур-
печутобу пурхатар, вале бошараф борҳо устод Тоҳири Абдуҷаббор ва
Созмони Растохезро зарур шуд, ки бо дигар нерухои сиёсии кишвар
гирдиҳам омада, муборизаро барои хадафҳои волои хеш идома диҳанд.

Ҳамон солхои аввали 90-уми еадаи гузашта чун дар сари кудрат хизби
яккатози Коммунист буду тамоми пояхои хокимият дар хидмати он, чунин
фаъолияти муштарак зарур буд, - ба хотир меовард Тоҳири Абдучаббор.
- Аз су и дигар, ағлаби хадафҳои асосии мо - озодиву истиклол ва демо-
кратияву чамъияти озод барои бисер ахзоб ва созмонхо мушобеҳ буданд.
Вале Растохез дар он гирдиҳамоиҳо низ хамеша пӯёи рохи хеш буд.

Ин нуктаро устод Тохири Абдучаббор дар як мусохибаи барномаи
русии Телевизиони Точикистон дар соли 1992 низ баён карда буд. Дар
ин мусохиба, ки анқариб 1 соат идома дошт, ба пурсиши ду хабарнигори
русзабон дар бораи ин ки ин пайванди Растохез бо дигар созмонҳои
сиёсии Т оҷикистон, мисли Ҳизби демократу Ҳизби наҳзати исломии Т оҷи-
кистон то кай идома хоҳад ёфт, чунин посух дода буд:

- Фаъолияти муштараки мо, то он замоне ки хадафхои асосиамон бо
ҳам мутобиқат мекунанд, идома меёбад. Чун ҳадафҳо тагйир биёбанд,
фаъолияти муштараки мо низ қатъ хоҳанд ёфт. Вале дар ин фаъолияти
дастичамъй хама масъала бо машварати ҳамдигар ҳал шуда, тасмимгирй
дастичамъй сурат мегирад.

Вақте дар Точикистон чанги дохилй cap шуду сарварон ва аглаби
намояндагони ин иттиход кишварро тарк карданд. дар Теҳрон боз мавзӯи
дар як ҷабҳа чамъ омадани нерӯхои мухолифин ба миён омад. Вале Соз-
мони Растохез тарафдори бо рохи чанг ва зӯр хал кардани масъала набуд.
Зеро хам хукумати Точикистон ва хам нерӯи мухолифин аз ҷониби не-
рӯҳои берунй пуштибонй ва таъмини моливу низомй мешуданд ва махал-
тоҷикҳо аз харду чониб бо силохи бегонагон хуни хамдигарро мерехтанд.

Чунин роҳи мубориза барои Созмони Мардумии Растохез қобили
кабул набуд. Зеро барои созмон ва Тоҳири Абдучаббор чун рӯз рӯшан
буд, ки харчанд чанги Точикистон амали таҳмилӣ буд ва оташандозони
он дар кишвархои ҳамсоя ва собиқ хамтакдири мо буданд, вале ба ин
низоъ кишвархои хориҷаи дур низ ҳамроҳ гардиданд ва оташи чанг
баландтар гардид. Аз ин хотир, Тоҳири Абдучаббор аз иттиходи мухоли-
фин, ки дар Теҳрон дар ҳоли аз нав пайдошавй буд, берун шуд ва нахост,
ки дар ин чанги бародаркуш ширкат ва онро чун дигарон сарварй кунад.
У бо такя ба торихи чунин чангхо дар як сӯхбати хусусй гуфта буд:

- Ҷанги дохилй ҷанги худкушист ва оқибаташ танхо пушаймонист
ва ин чанг аз ягон чониб кахрамонй нест.

Минбаъд, дар соли 1996 дар шахри Алмаато боз кӯшише барои ба
иттиҳоди мухолифон ҷалб кардани Растохез ва худи устод Тохири

118
Абдуҷаббор ба а мал омад. Бо ин мақсад бархе аз аъзои Шӯрои Марказии
Растохез ба пойтахти онвақтаи Қазокистон шахри Алмаато даъват карда
шуданд. Дар ин ҷаласа, ки ҳадафаш интихоби намоянда ба Иттиҳоди
мухолифин буд, ихтилофи назар ба миён омад. Ағлаби ширкатдорон ва
банда низ ҷонибдори ба иттиҳод пайвастани Растохез шудем. Вале Устод
ба ин пешниҳод қатъан мухолифат карданд. Чун мо анқариб ҳама, ба
ҷуз шодравон Маҳмадалии Давлаталй, ки аз Устод ҷонибдорӣ намуд,
ба ӯ фишор овардем, то дар иттиҳод намояндагӣ кунад, ӯ қотеъона гуфт:

- Ҷангеро, ки имрӯз идома дорад, бо хар роҳ бояд хотима бахшид.
Мо бояд дар ин бобат андеша кунем ва набояд ба оташи сӯзон карасин ё
бензин резем! Ин амал хилофи хостаҳои Созмони Мардумии мост. Ҳар
касе аз Шумо хоста бошад. дар ин иттиҳод намояндагӣ кунад, вале ман
ин корро карда наметаво-
нам.

Вақте ки мо ҳамоно дар
хостаи хеш пофишорӣ ме-
кардем ва банда бо нори-
зой аз мавқеи Устод гуф-
там:

- Устод, охир мо ҳазор-
ҳо нафар аз паи Шумо ме-
рафтем...

Устод оромона ба ман
ва дигарон посух дод:

- На, аз паи ман нара-
вед, аз паи ҳақиқат равед. Ва баъд бо катъият ба ҷаласа ва баҳси мо хо-
тима гузошт.

- Ман намехоҳам, ки бозичаи дасти дигарон бошам! Ҳар касе инро
хоҳад. ихтиёраш...

Устодро шодравон Маҳмадалӣ Давлаталӣ ҷонибдорй ва ба аҳли
ҷаласа мурочиат кард:

- Чаро ҳамаатон фишор меоваред? Устод назари хешро баён кард ва
мо бояд онро қабул ё рад намоем, на ба эшон фишор оварем.

Вале дар охир Устод Тоҳири Абдуҷаббор таъкид кард, ки Растохез
чун созмони мардумӣ ҳамеша аз корҳои хуби хукумат ва ҳар як созмони
сиёсӣ пуштибонй мекарду ба амалҳои нодурусти онҳо мухолиф буд ва
ҳамеша дар ин мавқеъ мемонад...

Албатта. ба чунин тасмимгирии устод Тоҳири Абдуҷаббор баъзе
намояндагони Растохез ва дигар созмонҳои сиёсй назари мухталиф
доштанду доранд. Вале алъон бо гузашти солҳо ва поёнёбии ҷанги дохи-
лии панҷсола он нукта рӯшан шуд, ки ин ҷанг ҷанги бемаънй ва худкушии
милли буд, ки дар он бо силоҳи аҷнабиён ва дасти худи точикон анқариб
150 хазор тоҷик кушта шуд. Устод Тоҳири Абдуҷаббор бо дурбинии ба

119

Устод Тоҳири Абдуҷаббор бо нависанда Ко-
дири Рустам ва муашифи макала. Алмаато,
соли 2003.
худ хос ва бо арҷгузорй ва пуштибонӣ аз роҳу мароми Ҷунбиши Мар-
думии Растохез, ки хилофи ҳамагуна зӯрию зӯроварист, ҳамон вакт чу нин
тасмим гирифта буд ва баъди гузашти солҳо ва рӯшан шудани бисёр
паҳлӯҳои ин ҷанги бародаркуш мо, бисёриҳо фаҳмидем, ки чун ҳамеша
мавқеъгирй ва тасмиму пешниҳоди ӯ дуруст будааст. Ва кунун дарк
кардем, ба кавли журналиста шинохта Раҳматкарими Давлат "дасте, ки
Қонуни истиқлоли Тоҷикистонро навиштааот" ва шахсе, ки ҳамеша ба
роҳу равиши ҷунбиши мардумии Растохез содиқ аст, наметавонист дар
он ҷанги бародаркуш ҷониберо пуштибонӣ ва оташи низоъро боз ҳам
баландтар кунад...

Боз як нуктаи дигаре, ки гуфтанист, ин аст, ки Устод хангоми барасии
масоили доғи кишвар ва ё байналмилалй ҳамеша ҳарфи охирро мегуф-
танд, ҳарфе қатъӣ, асоснок ва аз ҳам ҷиҳат боэътимод. Вақте дар Тоҷи-
кистон се чаҳор сол қабл атрофи муҳимтарин корхонахои санъатии киш-
варамон баҳсхо ба миён омад, устод Тохири Абдуҷаббор пешниҳод кар-
данд, ки се корхонаи бузург корхонаи арзизи Турсунзода, неругохҳои
барки Норак ва Роғун моликияти кишвар эълон карда шаванд ва ҳукумат
чунин пешниходро пазируфт.Чанде пеш чун банда бо бойгонии Устод
ошно шудам, ба як матлаби хурдакаки нотамоме чашмам афтод, ки он
дар бораи ҷонибдорӣ аз сохтмони НБО Рогун ва сармоягузории он аз
ҷониби мардум ва муҳимтар аз ҳама аз ҷониби давлат ва ё ширкати са-
ҳомии Роғун баровардани коғазҳои киматдор ва кафилн амнияти сармо-
яи мардум гардидани давлат буд. Дурустии ин пешниҳоди Устод низ, ки
тақрибан беш аз яку ним сол пеш навишта шуда буд, имрӯз собит шуд ва
хукумат айнан ҳам коғазҳои кдматдор бароварду ҳам кафили амнияти
сармояи мардум шуд. Бехтараш. ин матлабро ба пуррагй чоп мекунем.
то худи хонандаи гиромй бо андешаҳои пайғамбаронаи Устоди бузургвор
дар бораи сохтмони НБО Роғун, ки хукумат алъон аз он кор гириф-
тааст,ошно шавад.

ФИКРИ ДУРУСТ, ВАЛЕ...

Муроҷеати ҳукумат ба мардум барои ҳамкорй дар такмили сохтмони
НБО Рогун, усулан, кори дуруст ва қобили дастгирй аст. Мардуми мо
ва бисёр кишвархои ҷахон чунин анъанаро доранд. Масалан, чанд сол
пеш ҳукумати Қазоқистон ба мардуми кишвар муроҷеъат карда, аз онхо
хоҳиш карда буд, ки ангуштарию гӯшвора ва дигар намудхои зевароти
тиллоии худро ба давлат бисупоранд ва аз ин роҳ системам молии киш-
варро тақвият бахшанд. Бисёре аз мардуми Қазоқистон ба ин хоҳоши
хукумат вокуниши мусбат нишон доданд ва дар ҳалли мушкилоти давла-
ти худ кӯмак расонданд. Ба ҳамагон маълум аст, ки дар замони Шӯравй
бисёр пружаҳои мухи ми иктисодй аз роҳи ҳашар бо ширкати хамаи мар-
думи кишвар сохта шуда буд. Фикр мекунам, ки имрӯз ҳам аксарияти
мардуми Тоҷикисгон омодаанд, ки дар такмили сохтмони пружаи Роғун

120
ёрй расонанд. Вале бештари мардуми мо факиранд. Музди мохворашон
хатто барон зиндагии ғарибонаашон намерасад. Дар чунин шароит, на-
метавон интизор шуд, ки ҳамаи мардум музди як ё думохаи худро ба
давлат хоханд супурд. Албатта, мардум мехоҳанд, ки дар ин кор ба дав-
лат ёрй расонанд, вале тавонашро надоранд. Мушкили дигар он аст, ки
давлати мо фасодзада аст. Мардум бовар надоранд, ки хар дирами пул-
хои супурдаи онхо вокеъан хам барои сохтмони Рогун сарф хохад шуд
ва хукуматдорон он маблагхоро пурра ё кисман ба киссаи худ нахоханд
зад.

Илова бар ин. пулхое, ки мардум аз гулӯи бачахояшон кашида, ба
давлат медиханд, (маблағи 5-10 миллион) мушкилро халл намекунад.
Ба назари ман, беҳтар он аст, ки давлат (хукумат) ё "ширкати сахомии
Роғун" коғазхои киматдор чоп кунанд ва онҳоро ба мардум, ба хохиш-
мандон бифурӯшанд. Дар кишвар одамони пулдор, хатто дар миёни му-
хоҷирон кам нестанд. Онҳо мехоханд дар обод кардани ватанашон сахм
бигиранд. сармоягузорй кунанд. корхонаю муассисахо бисозанд. Вале
фасоди густарда, девонсолорй ва набудани эътимод ба кормандони даст-
гохи давлат онхоро аз ин кор боз медорад. Давлат бояд кафили амнияти
сармоя ва кору фаъолияти судманди онхо шавад. Ин мушкилро осон ме-
гардонад ва имконият медихад, ки на танхо садхо миллион, балки мил-
лиардхо доллар ба даст ояд ва пружаҳои мухими кишвар сохта шаванд
ва ба кор огоз кунанд.

Устод Тоҳири Абдуҷаббор бо нависчнда Крдири Рустам ва Сафар
Абдулло - дониишанди тоҷики муқими Алма-Ато дар Қазоқистон,
акси соли 2003.

121
Шаҳобуддини ФАРУХЁР,

донтиманд ва журналист,
аз шаҳри Теҳрон

МАРДЕ, КИ A3 ИШҚИ
МЕҲАНАШ,

АЗ МАР ДУМУ АЗ
ЗАБОНАШ МЕБОЛИД

Навиштан дар бораи одамҳое, ки ба навъе эхтиромамонро бармеан-
гезанд, хам осон аст ва ҳам сахт. Осон аст аз он боб, ки мешиносемашон
ва аз онҳо хотирае дар ёд дорем ва сахт аст аз он ҷиҳат, ки пардохтан ба
ҳамаи вучӯхи шахсияти онҳо дар як навишта намегунчад.

Дар бораи устод Тохир - тарҷеҳ медихам, хама он вучӯҳро ва он хам
танҳо ба чанд мактаъ аз хотирот ва ошноиям бо ӯ басанда кунам. Ин
кор маро аз тавзехи бархе масоил мераҳонад, ки ҳар як ниёзманди
муқаддамот ва зикри хаводисе аст, ки шояд ин чо чойи муносибе барои
ёдоварии онхо набошад.

Барои ин кор, ба авохири соли 1991 боз мегардам - рӯзҳои охири
мавҷудияти Иттиҳоди Ҷамохири Шӯравӣ. То он чо ки дар хотир мон-
дааст, ҳама чумхурихои ин Иттиҳод эъломи истиқлолият карда буданд
ва Горбачев машғули навиштани охирин нутқи дабири куллиаш буд.
Давлати Ирон хамзамон (дақиқан 18-уми озармохи 1370-и хуршедй)
Хайате ба раёсати Алиакбар Вилоятӣ - вазири умури хориҷаи вакт рохи
сафари даврайй ба ҷумхуриҳои мусулмоннишин шуд ва барои расидан
ба ин чумхурихо бояд нахуст аз Маскав дидор мекард.

Ҳузури ман дар ин ҳайат, беш аз он ки ҷанбаи расмй дошта бошад,
мавзӯйе шахсй буд. Дар ҳақиқат, фурӯпошии Шӯравй ба таври малмӯсе
масири зиндагии маро дошт тағйир медод. Ҳамон туна ки масири торих
дар он рӯзҳо дошт тагйир мекард. Барои хокимони Ирон ин тағйири ма-
сир, агарчи ба зохир нобудии як душмани фарзй буд, аммо амалан чахок
яке аз ду кутби худро аз даст медод ва таккутбй (яккутбй) мешуд ва ин
барои онхо. ки аз ракобати миёни ду кутб дар сиёсати хоричиашон суд
мебурданд, рухдоде хушоянд набуд.

Ман, аммо шахсан мехостам бубинам, оё тасмими дурусте аст;
дафтари хабаргузорй дар Ланданро ба хотири бозкушоии дафтаре дар
Точикистон вобигзорам ё на.

Эътироф мекунам, ки дар иттихози ин тасмими хурд (хиради) хисобгар
набуд, ки тасмими мегирифт, ки дар рӯзгори чавонй хамеша пойи устоди
лолиён чӯбин аст.

122
Дар он рӯзхои барзахй дидор бо Горбачёв маънй надошт ва дар
нигоҳи Шеварнадзе ба Вилоятӣ, ангор ин пурсиш нуҳуфта буд ки: "хуб,
бифармоед, барон чӣ омадаед" ва харфҳо дар хадди ахволпурсй буд ва
ин ки саломи моро ба "ахли байт” бирасонед.

Баъд аз зухри рӯзи дуввум рост рафтам ба сохтмони порлумони
Иттиходи Ҷамоҳири Шӯравӣ, ҷое ки Елтсин бисоти раёсати Ҷумхурии
Русияашро мувақатан онҷо барпо карда буд - то сари сол, ки муддати
иҷораи мустаъҷирони Кремлин ба cap меояд, биравад ва дар он ҷо муста-
қар шавад.

Елтсин чанд дақиқае вақт гузошта буд, ки бо Вилоятй акс ва филме
бигиранд ва прутукулхои ташрифотиро риоят кунанд. Бақия хам, аз
думла ман - рафта будем, ки фазой порлумонро дида бошем ва хиёбонҳои
Маскав ва одамҳояшро дар охирин рӯзҳое, ки Шӯравӣ ҳанӯз ба исм барпо
буд. Дар ҳавои ей дараҷаи зери сифр сардин диктаториро дар хама ҷо
ва ҳама чиз ҳанӯз мешуд хис кард ва дид. Он рӯзҳо ва он лақзот ба истодан
дар маъбади торих мемонд. Таърих дошт ба оромй аз пеши чашмонамон
у бур мекард.

Барой ман, аммо ҳамаи инҳо мукаддимае буд барои расидан ба Мо-
вароуннаҳр ва Хуросони бузург. Фурӯпошии Шӯравӣ дар назарам -
зоиши муҷадцади порае аз Ирон буд ва ман дар орзӯи дидори касе аз он
мардум ва шунидани садои ошно ба ин сафар омада будам ва кашфи
дубораи ҳар чизе, ки ба он тааллук дошт, ҳаяҷонзадаам мекард.

Дар Сарсаройи (Бӯстонсарой)-и бузурги порлумон - хамон чое, ки
чанд мохе баъд маҳалли таҳсини (қалъаи) мухолифини Елтсин шуд ва ӯ
низ онро ба туп бает, чанд витринаи соддаи шишай гузошта буданд ва
чанд зани миёнсол, ки ба гумонам чавониашонро дар пушти ҳамон вит-
ринаҳо ба cap оварда буданд (масалан фурӯшанда буданд ва ман масалан
- харидор). Матоашон филму дафтару когаз буд ва ман мехостам даф-
тарчаеро, ки нишоне аз Шӯравӣ бар ҷилд дошт, ба ёдгор бо худ бубарам.
Кори савдоро шурӯъ кардем, бе он ки ҳатто харфе муштарак биёбем.
Фурӯшандагон ҷуз руей каломе намедонистанд ва чуз рубл бе қеҷ пуле
савдо намекарданд.

Кори ин тичорат дошт шикает мехӯрд, ки ногох садое ба форсии салис
ва равон ва пуртанине - ба пурсиш аз канори ман ба гӯш расид, ки "кадом
якеро мехоҳед?" Вақте баргаштам - марде бо қомати миёна, сурате
кашида, риши профессорй табассуме бар лаб канорам истода буд. Ҳанӯз
он хайрати ширинро бо худ дорам ва он хушоянде васфнопазиреро, ки
навид медод ...

Хеле зуд кори харидро вониҳодам ва ба шайдой истодам ба пурсидан
ва пурсидан, то донистам - яке аз намояндагони ғайриҳизбии мардуми
Точикистон дар Шӯрои Олии Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравй аст. Ӯ -устод
Тоҳири Абдулҷаббор буд. Бе хеҷ тартибе ва одобе омада буд, то аввалин
хайати расмии Иронро, ки ба Точикистон мерафт, ба шеваи хеш пешвоз

123
бигирад. Хоксорона ва бериё истод ба сухан гуфтан ва суроғи ҳеҷ як аз
аъзои расмии хайатро нагирифт, то худ бинамоянд.

Боисрор дафтареро, ки ба хавои нишони Шӯравӣ бар ҷилдаш қасди
харидан доштам, саховатмандона харид ва хадя кард ва ман бо ифтихор
пазируфтам ва номи устодро дар гӯшаи он бо хурсандй ба ёдгор сабт
кардам. Ӯ нахустин тоҷик аз мардумони Фароруд буд, ки медидам.
Марде, ки хеле зуд дарёфтам - инсоне ягона ва вижа аст ва то расидан
ва истиқрор дар шаҳри Душанбе, андаке маро ба хато афканда буд, ки
гумон мекардам, ки дар Тоҷикистон хама бо чунин равонй ва зебой бо
ман ба форсй сухан хоҳанд гуфт. Агарчи фарҳехтагоне чун ӯ кам набуданд
ва бештарашонро мешуд дар марокизи фарҳангӣ ва донишгохй ёфт -
ҳамонҳое, ки пас аз барқарории сулх. дар эҷоди давлати кунунӣ нақше
бунёдй ба ухда гирифтанд ва давлати миллии точиконро барпо кардана.

Дар даврони иқоматам дар Тоҷикистон фурсати зиёде барон дидор
бо устод Тоҳир фароҳам нашуд, чанд боре дар ҳаёҳуи миёнҳои сиёсат
дар шахри Душанбе ҳамсухан шудем ва ҷанги ногаҳон дар ғафлати мар-
думй, (ки пеш аз ин - тақсимоти сталинй чанд пораашон карда буд), аз
рох расид. Дасти сарнавишт хар касро ба гӯшае бурд ва устод Тоҳир бо
ҳазорон иштиёқва орзӯ ба Теҳрон рафт. Инак, навбати маъшуқи ҷафокор
буд, то таъми васлро талх кунад. Тоҳир Абдуҷаббор, ки ҳаргиз дар анде-
шаи хед чоху мансабе набуд, гумон мекард рӯзҳои гушанишиниаш ба
дилдодагй дар Исфаҳон ва Табрез ва Шероз ва Нишопур ва Мозандарон
ва Туе... бо Фирдавсй, Саъдӣ, Ҳофиз, Хайём, Аттор, Камоли Хучандй,
Беҳзод... ва саранчом кӯчаву паскӯчаҳои Техрон хоҳад гузашт.

Нахустин нишонаҳои чашмгири Техрон намунаи дигаргунае аз Шу-
равин фурӯпошидаро арза мекард - шиорҳо ва тасвирхо бар дару девор-
хои шаҳр ва мамнӯъиятхои бешумори кишвари исломй хеле зуд ба ёдаш
овард. ки ин ҷо низ кишваре идеоложик аст - бо боядхо ва нобоядхои
бешумор, ки бо чехраи миллии чун ӯ сари созгорй надорад. Бо ин вучуд
устод Тоҳир тарчех дод бимонад ва лахте бо ёри чафопеша ба cap кунад.
Барой гузарони зиндагй гузораш ба родюи бурунмарзй афтод, ки кори
тарчума аз форси ба руей анҷом медод. Ҷои кораш дуруст дар чавори
родию ва теливизиони арабии Ҷумҳурии Исломй қарор дошт. Ҷойе, ки
шумори кормандонаш ба андозае зиёд буд, ки устод Тоҳир ҳар рӯз барои
чанд соате эҳсоси дар Ирон буданро аз даст медод ва дар ҳоле ки садои
сурудҳои арабй дар бораи Фаластин тамоми фазой корашро пур карда
буд, менишаст ва матнҳои идеоложики исломиро ба руей бармегардонд.

Рӯзҳо ва ҳафтаҳои нахустро мешуд ба пои ғамзаҳои маъшуқ гузошт
ва тоб овард, аммо рақиб бо он туршрӯиҳо ва забони ноошнояш ҳеҷ
фурсате барои ҳеч ошиқе боқй намегузошт ва устод Тохир Теҳронро
тарк кард ва ба Бишкек рафт. Ва ин поёни давраи пуркашокашй буд, ки
ӯ ҳар рӯз бо коргузорони идеоложики хукумат дар родиюи бурунмарзй
аз сармегузаронд.

124
Рӯзхои икомати устод Тоҳир дар Бишкек ба тадрис дар донишгоҳ
огоз шуд ва идома ёфт. Агарчи киргизҳо гиромиаш медоштанд, аммо
бешак ин чо ҳам доғу дардхои худро дошт ва хабархое, ки аз рӯзгору
зиндагиаш мерасид, дӯстонашро дилхуш намекард. Ба cap оурдан оо
навдавлатоне, ки дар кори таърихсозӣ ба гузаштаи точикҳо чанг меан-
дохтанд, чун хамеша сахт буд. Бо ин ҳол, дар кишвари туркон мамнӯ-
ъияте барои шунидани таронаҳои иронй ва тоҷикй ва афғонӣ вуҷуд
надошт ва дастикам онхо ҳам хам гох-гох таронахои Гугуш ва Ахмад
Зохирро аз телевизионашон пахш мекарданд, ки устод Тоҳир аз хаво-
дорони хардуяшон буд.

Солҳои ахир Тоҷикистон бо таҳаввулоти навидбахше хамроҳ шуд,
нафакат даврони оромиш ва сулҳ аз рох расида буд, ки химояти посдош-
ти арзишхои миллй дар дастури кори давлат карор дошт ва дуруст аст,
ки пайкараи Фир-
давсиро аз майдо-
ни аслии шахр ба-
рдошта буданд,
аммо ба ҷояш
амир Исмоили Со-
мониро гузошта
буданд, ки паёме
сареҳтар ва ош-
кортар ба ҳамаи
механдустони то-
ник мефиристод.

Ва устод омада-
нашро бо мақола-
ҳое, ки дар наш-
риёт ба чоп мера-
сонд,озмуд.

Пас аз бозгашт ба Тоҷикистон, бештар дар бораи масоили иктисодии
кишвар, ки тахасуси донишгохиаш буд, қалам мезад ва нигарони рӯзгори
тоҷикхое буд, ки дар Русия ба иҷбор кору зиндагй мекарданд.

Соли 2007 охирин боре буд. ки устодро дидам, бо хамон садо ва сами-
мият ва содагие, ки дар Сарсаройи Шӯрои Олии Иттиходи Шӯравӣ дида
будам. Филми мустанади "Як зимистони дигар"-ро месохтам, ки дар
бораи об ва инержй дар Осиёи Миёна буд. Мавзӯе, ки ба далели мухоли-
фати ӯзбакҳо ва туркманҳо ба Тоникистон, имконоти истифода аз он
махдуд шуд ва мочарои пурдарду охи мардумиро гузориш мекард, ки
дар канори манобеи азими об ва инержй нишастаанд, аммо бегонаҳо
иҷозаи бахрабардорй аз онро намедиханд. Достони зимистонхои хомӯш
ва сарди хаммеханони таърихиамон буд ва устод Тохир дар фарози ин
мустанад, он чо ки аз ӯ мепурсидам "агар рӯзе Точикистон бар манобеъи

125

Устод Тоҳири Абдуҷаббор дар ҳалқаи дустонашон.
Теҳрон, 1995.
об мусаллат шавад, оё аз он ба унвони силоҳе дар баробари ҳамсоягоне,
ки имрӯз душманй мекунанд ва монеъи сохти нерӯгоҳхо мешаванд, бахра
хоҳад гирифт?" Устод Тоҳир бисер зариф ва зиракона ба нуктае ишора
кард ва дар ҳоле ки ин иддаоро рад мекард, сабаби ихтилофро низ мегуфт.
Устод Тохир бо садое, ки ҳанӯз танини солҳои 92-ро дошт гуфт: "Давлат
ва мардуми Тоҷикистон ба далели инсонӣ хеҷ гох обро бар рӯи касе на-
хоҳанд бает, изофа бар он ки дар поиндашти рудхонахои Омударё, Сир
ва Зарафшон, ки то Самарканду Бухоро меравад, тоҷикҳо зиндагй меку-
нанд, ки хама бо мо хешанд ва аз як таборанд".

Соли баъд дар як рӯзи поизй хабар шудам, ки саратон рох бар гулӯи
устод Т охир бастааст ва ӯ барои дармон дар Теҳрон аст. Пурсон-пурсон
шуморае ёфтам ва занг задам ба хонаи Фаридун Ҷунайдй, ки гуфтанд он
чост. Гуфтанд устод Тохир дар бемористон аст ва фардо чарроҳй хохад
шуд. Аммо умеде нест.

Рӯзи дигар дар роҳи бемористон будам ва дар тамоми рох калимотро
паи хам мекардам, то чумлае муносиби ҳол биёбам. Бешак, агар чарро-
ҳиаш мекарданд, ӯ наметавонист сухан бигӯяд ва ёфтани каломе, ки бе-
ниёз аз посух бошад, душвор буд. Чизи зиёде наёфтам ва ниёзе низ ба ҳеч
каломе нашуд. Гуфтанд лаҳазоте пеш устодро бидуни анҷоми чаррохй
бурдаанд. Бахона карда буданд, ки заррабони номуносиби қалбаш ичозаи
чаррохй надодааст. Аммо пайдо буд, ки кор аз чаррохй гузаштааст.

Дубора занг задам, саранчом телефонй сӯҳбат кардем. Ба сахтй сухан
мегуфт ва хамон харфхои пизишконро такрор кард ва гуфт рафтаанд, ки
билети бозгашт бигиранд, то вақте шароити бехтар шуд бозгардад ва
дармонро идома диҳад. Гуфтам кори филм ба поён расида ва хушхол
мешавам, ки аввалин бинандааш бошад. Ташаккур кард ва қарор шуд,
ки агар парвоз ба таъхир афтад, хатман биёяд ва мизбонаш бошам. Фур-
сате, ки дар тамоми солҳои ошноиамон ва ҳузури ӯ дар Техрон даст
надода буд ва ин охирин гуфтугӯи ман бо устод Тоҳир буд ва ӯ ба парвозе,
ки сарнавишт аз муддатҳо пеш чойе барои ӯ холй карда буд, расид ва ба
шаҳри Хуҷанд бозгашт, то ба зодгоҳаш шаҳри Ашт наздик бошад. Дар
миёнахои бахор буд, ки барои хамеша рафт, дар холе ки дигар ханчарааш
барои вогӯийи хеч харфе ёриаш намекард.

Чанд рӯз пас аз рафтанаш лаҳзаҳои филмро мурур мекардам, он ҷо
ки канори панҷара истода буд, то сухан бигӯяд ва насими хунуки берун
озораш дод ва садояш гирифт, андаке истод ва бо хамон содагй ва
бериёии хамешагй гуфт: "Барои Худо, магар бо ин садо мешавад сухан
гуфт" ва харду хандидем ва садояш аз он рӯзи ба ёд монданй дар Маскав
ва нуткхояш дар Мачлис (Порлумон)-и Точикистон то хамин чумлаи
охиринаш, хар гоҳ ки ба ӯ ва он рӯзхо меандешам, бо ман аст ва ёдовари
марде, ки ба Меҳанаш, ба ҳувияташ, ба мардумаш ва ба забону таърихаш
ишк меварзид ва аз баёни ин ошикй ба худ меболид.

126
Мардони МУҲАММАД,

журналист

ОРИФЕ, КИ
ҚАДРАШРО
НАШИНОХТАНД

Замоне ки хабари шуми марги Т оҳири Абдуҷаббор, як шахсияти дорой
ғуруря саркаш. ҷасорат, қотеъият ва устуворй дар Душанбе-пойтахт ра-
сид ва дили садҳо миллатдӯсту ватанпарастро хун кард, шояд душманони
акидатй ва рақибони ӯ дар саҳнаи сиёсӣ оҳи сабуке кашиданд. Аммо
бархе аз ин гуна афрод аз шунидани хабари марг тааасуф хӯрданд, ки
чунин як абармард ва муборизи роҳи озодии миллат бо хорӣ аз дунё
реҳлат кард. Як шахсеро мешиносам, ки дар солҳои 1990 намояндаи Шу-
рой Олӣ буду ҳамеша алайҳи Тоҳири Абдуҷаббор сухан мегуфт, ба пеш-
ниҳодҳои ӯ раъйи мухолиф медод ва аз ҷумлаи онҳое буд, ки барои маҳ-
рум кардани оқои Абдуҷаббор аз сухан гуфтан ё аз тарики телевизиюн
пахш нашудани суханронии ӯ овоз дода буд. Зимнан, дар авоили даҳаи
1990 ҷаласахои Шӯрои Олии Тоҷикистон ба таври комил тавассути ша-
бакаи телевизиюни кишвар пахш мешуд ва тамошобинони сершумор
дошт. Ин намояндаи пешини порлумон, ки имрӯз аз ҳамаи мақомҳои
давлатй рафтаву нафақахӯр ё бознишаста шудааст, аз талошҳои Тоҳири
Абдуҷаббор барои Истиқполияти миллй ва лоиҳаи пешниқодии ӯ дар
бораи Истиқлолияти Тоҷикистон дар моҳи августа соли 1990 ёдоварӣ
карда ва иброз дошт, ки он замон аксарияти кулли намояндагони Шӯрои
Олй ин гуна пешниҳодро "беақпона" ва "хаёлпарастона" хонда буданд.
Ин намояндаи собиқи порлумон гуфт, ки ӯ ва вакилҳои коммунист, ки
ҳудуди 90 дар сади намояндагони Шӯрои Олиро ташкил медоданд, ин
икдомро "ҷудоихоҳй" арзёбй карда ва ба окон Абду ҷаббор тамгаи "душ-
мани халк ва давлати Шӯравӣ"-ро заданд.

Аммо раванди баъдии ҳодисаву таҳаввулоти сиёсӣ дурустии акидаи
ӯро собит кард ва пас аз як сол ин порлумони коммуниста санади Истиқ-
лолияти Тоҷикистонро тасвиб карда ва Тоҷикистонро давлати мустақил
эълом кард.

Пешниҳоди Тоҳири Абдуҷаббор, Аслиддин Соҳибназаров ва ваки-
лони миллатпараст дар бораи ташкили Артиши Миллй низ ба мухо-
лифати шадиди вакилони коммунист ва давлати вақти Тоҷикистон рӯ
ба рӯ шуд. Ҳатто пас аз фурупошии Иттиҳоди Шӯравӣ, ки ҷамохири
Шӯравии собиқ чузъу томҳои дар худудашон будани Арткши муқтадири

127
Шӯравиро миллӣ карданд, давлати Тоҷикистон дар ин замина икдоме
накард. Ёдам меояд, марҳум Раҳмон Набиев, раиси ҷумҳури вақти
Тоҷикистон дар як нишаст гуфта буд, ки "Армияимиллӣ чи даркор? Охир
мо-ва ягон кас ҳуҷум намекунад-ку! Барой армия нигоҳ доштан пули калон
даркор". Ҳодисахои баъдии Тоҷикистон то чи ҳад тангназар ва кӯтоқбин
будани мақомоти ин кишварро собит кард. Тоҷикистон маҷбур шуд, ки
баъдан техникам ҷангию силоҳхое, ки бояд аз Артиши Шӯравӣ мерос
мерасид, бо кимати гарон харидорӣ карда ва Артиши Миллиро дар ҷойи
холй ташкил кунад.

Ҳоло бо гузашти солҳо, зимни таҳлили хаводису тахаввулоти он солхо
ба чунин натича расидам, ки мушкили аслӣ мавзеъгирии вакилони
коммунисту давлати вақти Точикистон дар баробари вакилони рӯшан-
фикру ватанпарасте чун Тоҳири Абдуҷаббор буд. Чун ин афрод андеша-
ҳои тозаю инқилобй ва миллим ӯро таҳаммул надоштанд ва ӯро душмани
ақидатии худ мепиндоштанд, хар пешниҳоди Тохири Абдуҷабоор бо
мухолифати шадид мувоҷеҳ буд. Алорағми гуфтаҳою пешниҳодоти То-
хири Абдуҷаббору вакилони рӯшанфикру миллатдӯст амал кардани ни-
ҳодҳои давлатӣ чи оқибатҳо фалокатборе барои иктисод, иҷтимоъ ва
дар мачмӯъ барои давлату миллати тоҷик ба бор овард. Таъхир чи дар
масъалаи ташкили Артиши Миллй бошад, чи ба муомилот баровардани
пулии миллӣ, моро ба бӯҳронҳо ва мушкилоти шадид мувоҷех кард...

"Мӯхтарам"

Ин вожа дар авоили солхои даҳаи 1990, дар ҷараёни кори порлумони
ҷадиди Точикистон, ки чеҳрахои тоза ва фавқуллодае дар он зуҳур карда
буд, пайдо шуд. Яъне, дар замоне ки вожаҳои ноби тоҷикии форсй аз
забони рӯшанфикорону донишмандон садо дода ва батадрич дар мукола-
маи ҷомеаи Точикистон ба гӯш мерасид. Муаллифи вожаи "мӯхтарам'
Тоҳири Абдучаббор, намояндаи порлумон буд, ки ба ҳамкорони худ бо
лаҳни ширин ва меҳрубонона "Мӯхтарам раис" ё "Мӯхтарам вакил" гуфта
муроҷиат мекард.

Барои бештари намояндагони порлумони он замон. ки мафкураю
сирати коммуниста дошта ва ба ҳар тахаввули миллӣ бо шубҳаю ҳарос
менигаристанд, ин тарзи суханронӣ хушоянд набуд. Ҳарчанд бархе аз
вакилони мардумӣ худро ҳамқадами даврони бозсозию таҳаввулот вона-
муд карда ва вожахои тозаи тоҷикиро чаппаю роста ба замон меовар-
данд. Чунончи, ин афрод вожаи ҷадиди "нохия"-ро "нойиҳа" ва "вахдат -
ро "вадҳат" талаффуз мекарданд.

Банда, ки дар он солхо аввал ба унвони хабарнигори "Ҷавонони Тоҷи-
кистон ва баъдан рӯзномаи "Садои мардум" аз ҷараёни кори порлумон
гузоришхо омода мекардам, борхо шоҳиди тамасхуру ришханди ваки-
лони коммунистмаоб ба нахваи суханронии Тохири Абдуҷаббор шуда
будам. Боре, генерал Мамадчонов, комиссари низомии Тоҷикистон ба

128
дунболи сӯҳбати окон Абдучаббор ба назди баландгӯ омада ва бо
тамасхуру истехзо "Намедонам Шумоя ҷаноб гӯям-мӣ? Гапҳои худа
дониста занед! Ман таклиф мекунам, ки гапҳои ин депутата аз телевизор
шунавонда нашавад!" Аз ин пешниҳод аксари кулли вакилони Шӯрои Олй
тарафдорй карданд ва шоми он рӯз дар гузориши муфассали теле-
визиюни Тоҷикистон аз ҷараёни кори Шурой Олй акси Тохири Абдучаб-
бор бидуни садо пахш шуд.

Воқеъан, ин вожа барои аввалин бор дар охирҳои соли 1989 ва аввал-
ҳои соли 1990, дар чараёни тадорукоти қабл аз интихоботй ба Шӯрои
Олии Точикистон, ки Тохири Абдучаббор дар ин тадбир ба унвони ном-
зад ширкат мекард, садо дода буд.

Рахмони Мухаммад, сокини рустои Ашт ва муьовини раиси Созмони
Растохез дар ин русто дар аввалхои солхои 1990 дар бораи мушкилоту
мавонеъи фаровон дар рохи пешниҳоди номзадии Тохири Абдучаббор
ба вакилии Шӯрои Олй ё порлумони Точикистон ва пирӯзии ӯ дар ин
муборизот чунин гуфт:

- Такрибани моҳи сентябри со-
ли 1989 ба ибтикОр ва талошҳои як
гурӯх ҷавонони рӯшанфикр дар
рустои Ашт созмони аввалияи Ҷун-
биши Растохез таъсис шуд. Тилав
Расулзода, раис ва камина муоъви-
ни раиси ин созмон интихоб шудам.

Дар даврони бозсозй ва ошкорба-
ёнии горбачёвй насими озоданде-
шй ва навчӯйй ба ноҳияи Ашт низ
расида ва мардум, ки аз ҳукумати
якнавохт ва бюрокросии комму-
ниста хаста шудаю ташнаи тагй-
ирот ва дигаргунй буданд. Дар ин
марҳилаи хассос зухур кардани
созмони чадиди Растохез бо ахдо-
фи эхёи сунану арзишхои милли аз
ҷониби акшори мухталифи рустои Ашт мавриди пуштибонии густарда
карор гирифт. Дар муддати кӯтоҳ теъдоди аъзои он зиёд шуда ва таво-
нист дар интихоботҳои шӯрохои махаллй, нохиявй ва вилоятй ном-
задхои худро пешбарй кунад. Дар интихоботи Шӯрои Олй ё порлумони
Точикистон аъзои созмони аввалияи Ҷумбиши Растохез аз номзадии
Тохири Абдучаббор, раиси ин созмон ҳимояту тарафдорй карданд.

Дар аввал ниҳодхои давлатй талошхои зиёд ба харч доданд, то окон
Абдучаббор ба унвони номзад сабти ном нашавад. Эҷоди чунин садду
мавонеъи маснӯъй натичаи баръакс дода ва таваччӯхи мардум ба
шахсияти Тохири Абдучабборро бештар кард. Дар бинои мактаби

129

Раҳмони Муҳаммад, муьовини
раиси ҶМТ - Созмони Растохез
дар ноҳияи Ашт аз шахсиятҳои
фаъол ва муборизи кишвар аст._
рақами 42-и рустои Ашт бештар аз 800 нафар сокинон чамъ омада ва
масъулони комиссияи ҳавзавии интихоботро даъват карданд. Аввал онҳо
даъватро напазируфтанд, аммо исрори сокинони русто аъзои комиссияи
интихоботро водор кард, ки дар хамоиш хозир шаванд. Дар ҳамин чаласа
номзадии Тоҳири Абдучаббор ба интихоботи Шӯрои Олии Точикистон
расман сабти ном шуд. Ракиби окон Абдучаббор дар ин интихобот Абду-
ҳамид Абдувалиев, муншии аввали ҳизби коммуниста ноҳияи Ашт буд,
ки раҳбари воқеъии но\ия махсуб мешуд.

Аввалин фитнае, ки ниҳодҳои давлатӣ алайҳи Тохири Абдучаббор
барангехтанд, душмани ӯзбакзабонхо талақӣ шудани ӯ буд. Дар варақа-
ҳои паҳн гардида, гуфта мешуд, ки агар Тохири Абдучаббор вакил ин-
тихоб шавад сокинони ӯзбактаборро аз ноҳияи Ашт меронад. Аъзои Соз-
мони аввалияи Растохез ба маҳаллхои зисти ӯзбактаборҳо рафта ва тӯх-
мату дурӯғин будани ин иддаро ташрех додаанд.

Аз сӯи дигар, хукуматдорони махаллӣ ва намояндагони ҳизби комму-
нист ба окон Абдучаббор тӯхмати дигаре зада ва ӯро аз созмондихан-
дагони фочиаи февралии соли 1990 эълом карданд. Зимнан, дар ходи-
сахои хунини моҳи феврали соли 1990 дар шаҳри Душанбе, ки бо хабари
дурӯгини "вуруди фирориёни арманй ва тақсими хонахо ба ин гурезахо"
шурӯъ шуд. Аммо баъдан ин омил комилан аз ба гӯшаи фаромӯшӣ афтоду
дар ҳамоишу эътирозоти моҳи феврал масоили мубрами ичтимоъие, чун
бекорй ва факр матрах шуда буд. Дар чараёни ин хаводиси хунин худуди
30 нафар аз иштирокчиёни гирдихамоиҳои эътирозй кушта шуданд ва
дар шахри Душанбе вазъияти фавкулодда эълом шуд.

Ҳамчунин, намояндагони хукумати маҳаллӣ ва хизби коммунист ба
Тохири Абдучаббор тамғаи "ҷосуси Амрико" ва "чосуси Эрон"-ро
часпонданд. Ба унвони "далел" бо шеваи эронӣ сӯҳбат кардани ӯ ва даъ-
ват барои бунёди чомеаи демукротй пешниход гардид. Аммо окон Абду-
чаббор дар мулокот бо мардум ин ҳама бӯхтонхоро накш дар об кард ва
интихобкунандагон ба ӯ бовар карданд.

Воқеъан, дар пирӯзии оқои Абдучаббор 7 маркази раъйгирй дар рус-
тои Ашт накши аслй ва калидй дошта ва дар онхо Тохири Абдучаббор
аз 90 то 95 дар сади овозхоро ба даст овард.

Чи омилҳое боне шуд, ки Тохири Абдучаббор дар ин интихобот ба
ракиби неруманд аз ҳизби хокими коммунист пирӯз шавад? Омили аслй
ин чеҳраи ҷадиди бо хизби коммунист омезиш наёфта буд, ки бо мардум
бо лахни оддй ва бо камоли зебою шево сӯҳбат мекард. Дуруст аст, ки ӯ
ба мардум кӯхи тилло ё зиндагии олй ваъда накард, аммо ӯ роххои раси-
дан ба ин гуна зиндагиро нишон дод. Дар мулоқотхои кабл аз интихо-
ботии Тохири Абдучаббор беш аз хазор нафар ширкат мекарданд ва
сокинони рустохои атроф низ хозир мешуданд.

Барои бори нахуст мардум вожахои "мӯҳтарам", "хамин тур" ва "хо-
ҳиш мекунам"-ро, ки хоси сӯхбатхои ӯ буд, шунида ва аз кироати ашъори
осмонии Ҳофизу Румй ба вачд меомаданд.

130
То соли 1991 сокинони русто Ашт ва атрофи он ба далели набудани
онтеннҳои мавҷқабулкунӣ аз тамошои телевизиюни Тоҷикистон маҳрум
буданд ва камоли фасеҳу ширини тоҷикии форсиро аз забони Тоҳири
Абдуҷаббор шуниданд. Баъди пирӯзии оқои Абдуҷаббордаринтихобот
бо мусоъидати ӯ ва аз тариқи ҳашари сокинони рустои Ашт дар ин русто
чунин онтенн бунёд туда ва пахши телевизиюни Тоҷикистон оғоз ёфт.

Дар мубохисоти рӯ ба рӯ бо раиси кумитаи иҷроияи нохияи Ашт ва
намояндаи Кумитаи ҳизби коммунист дар вилояти Ленинободи вақт,
Суғди феълй низ оқои Абдуҷаббор бо далелу арқом аз барномаи қабл аз
интихоботии худ ҳимоят карда ва ба суолоти таҳдору иғвоангези онҳо
посухқои сазовор медод.

Мардум воқеъан ташнаи демо-
кратияи воқеъӣ ва таҳаввулот буд,
зеро интихоботҳои қаблй ҷуз бо-
зии демукротӣ чизи дигаре набуд
ва ин вазъ мардумро аз интихобот
хаставу ноумед сохта буд. Бо вази-
дани насими таҳаввул ва демукро-
сй мардум бедор шуда ва дигар
имкони онҳоро аз тариқи зӯр идо-
ра кардан душвор шуда буд.

Пешниходоти мушаххас барои
бехбуди вазъи зиндагии мардум,
назири бунёди корхонахои хурду
миёна барои сокинони Ашт ҷолиб
буд. Зеро мумкин буд, ба ин васи-
ла ҳам ҷавонон бо кор таъмин шу-
да ва ҳам маҳсулот дар бозорҳо
фаровон гардад.

Шояд дар пирӯзии Т охири Аб-
дуҷаббор дар интихоботи порлу-
монй зодан рустои Ашт будани ӯ
низ нақш дошта ва интихобкунан-
дагон ӯро бар Абдуҳамид Абдувалиев, ки аз ноҳияи Хуҷанд буд, афзал
хонданд.

Аз дониби дигар, хоксорию фурӯтании Тохири Абдуҷаббор дар му-
кобили кибру ҳавобаландии номзади хизби коммунист дар рӯҳияи инти-
хобкунандагон асар гузошт. Абдуҳамид Абдувалиев бовар дошт, ки ба
ҳайси рахбари коммунистхо дар ноҳияи Ашт бидуни мушкил дар инти-
хобот пирӯз мешавад. Шояд ба хамин далел буд, ки ӯ аз мулоқот бо
мардуми рустои Ашт сарфи назар кард. Дар холе ки садхо нафар барои
ин мулоқот гирдиҳам омада буданд.

Хонаводаи Абдуҷаббор Калонов. Ус-
тод Тоҳири Абдуҷаббор бо падару мо-
дар ва бародаронаш. Вай дар қатори
дуввум аз тарафи чап истодааст.

131
Дар ибтидои соли 1990 дар рустои Ашт беш аз 70 узви фаъоли Созмони
Растохез фаъолият карда ва теъдоди ҳаводорони ин ҷунбиш хеле зиёд
буд. Аммо баъд аз шурӯъи ҷанги дохилй дар Тоҷикистон мақомоти расмӣ
Созмони Растохезро дар канори аҳзоби наҳзату демукрот ва Ҷунбиши
"Лаъли Бадахшон" аз созмондихандагони нооромиҳо дар ин кишвар
хонданд ва пас аз ба қудрат расидани хукумати феълй таъқибу озори
аъзо ва тарафдорони ин ҷумбиш дар ноҳияи Ашт оғоз ёфт. Вақте гурӯҳи
бозрасони умури дохила ва додситонӣ ба рустои Ашт омаданд ва ма-
нозили аъзои Растохезро кофтуков мекарданд. аъзои ин созмон гирдиҳам
омада вазъиятро назорат мекарданд, ки мабодо аъзои гурӯҳи бозрасон
ба хона маводи мухаддир ё силоҳ напартояд. Зеро чунин ходиса дар
дигар рустбҳои ноҳия иттифоқ афтода ва афроди бегуноҳбо ҷурми <<гай-
риқонунй нигоҳ доштани силоҳ» ё кашф шудани маводи мухаддир ба
муддатҳои тӯлонй равонаи зиндон туда буданд. Масалан, Нуриддин
Саъдидинов, раиси Созмони Растохез дар ноҳияи Ашт, ки дар хона тан-
ҳо буд, гурӯхи бозрасон таппончаеро дар манзилаш партофта ва баъдан
ӯро барои ғайриқонунӣ нигоҳ доштани силоҳ муҳокима ва ба муддати 9
сол зиндонй карданд. Ҳарчанд дар таппонча пайи дасти оқои Саъди-
динов ёфт нашуд, бо ин вуҷуд бо ин ҷурм ӯро ба маҳкама кашиданд.

Вақте гурӯҳи бозрасон ё тафтишотии умури дохила ва додситонӣ ната-
вонистанд, аъзои Созмони Растохези рустои Аштро дар ягон амалҳои
ғайриқонунӣ муттаҳам кунанд, онҳо барои ҷазо додани ин ашхос роҳи
дйгарро пеш гирифтанд, Яъне, аз тариқи комисориёи низомӣ дар бораи
омӯзиши курсҳои семоқа дар минтақаи Ромит. воқеъ дар атрофи шахри
Дущанбе барои аксари аъзои Растохез даъватномаҳо тавзеъ шуд. Вале
ҳамагон гуфтанд. дар ҷанги бародаркуш ширкат нахоҳем кард. Агар
дбдситонӣ мехоҳад алайҳи мо парвандаи ҷинойй боз кунад. Дигар ба мо
кордор нашуданд.

Баъд аз поёни иҷлоси 16 Шӯрои Олии Тоҷикистон дар шаҳри Хуҷанд
Тоҳири Абдуҷаббор ба рустои Ашт баргашт. Рӯҳаш шикаста ва навмед
буд. Вақте аъзои Растохез суол карданд, ки «Устод, мо мағлуб шудем?»
Ҷавоб дод, ки «Натанҳо мо, балки тамоми мардуми Тоҷикистон маглуб
шуд». Оқои Абдуҷаббор чанд рӯз дар рустои Ашт зиндагӣ карда ва баъ-
дан бо машварати дӯстон Тоҷикистонро ба қасди Қирғизистон тарк кард.

Санавбар Нуруллоева, раиси Кумитаи иҷроияи нохияи Ашт баъдан
эътироф кардааст, ки дар авоили солҳои 1990 хабари аз Хуҷанд ба Ашт
баргаштани Тоҳири Абцуҷабборро билофосила ба мақомоти вақти
Точикистон расонида. аммо аз ҷониби онҳо дастури ба хабе гирифтани
Ӯ дода нашудааст. Пас аз хорич шудани оқои Абдуҷаббор аз ноҳияи
Ашт мавзӯъи зиндонй кардани ӯ матрах шуд.

Як нуктаи чолиб. Дар ичлоси 16-и Шӯрои Олии Точикистон дар шахри
Хучанд Сангак Сафаров, фармондеҳи чабҳаи халкй Тоҳири Абдучаб-
борро "окипадар" хонда буд. Ӯлмаси Одил, хабарнигори радиои Тоҷикис-

132
тон дар рустои Ашт бо падари Тоҳир - бобои Абдучаббор ҳамсӯхбат
шуда ва аз ӯ дар бораи сиҳҳатии иддаои Сангак Сафаров суол карда
буд. У чунин посух дода буд, ки "Ҳама фарзандои барои май азизанд,
аммо ҷойи Тоҳир бароям азизтар аст".

Вакте Тохири Абдучаббор даргузашт, дар маросими чанозаи ӯ дар
рустои Ашт мардуми зиёд гирдиҳам омаданд. Ҳукуматдорони ноҳия
тамоми чорахоро андешиданд, то дар рӯзи мотам минтинг ё суханронихо
баргузор нашавад. Мачбур карданд, ки дар асри ҳамон рӯзи фавт часади
оқои Абдуҷабборро ба хок супоранд. Мардум аз ин икдоми ҳукуматдо-
рон чунин натичагирй карданд, ки онҳо на танҳо аз зиндаи Тохдри Абду-
чаббор, ҳатто аз мурдаи ӯ низ тарсу харос доштаанд. Марде, ки дар му-
боризоти шадиди миллию озодихоҳии дахаи 1980 дар Точикистон пар-
чами истиқлолиятхохии кишварро болои cap бардошта ва онро огохонаю
қотеъона пеш бурда буд. Вале чашидан аз меваи Исгиқлол ва ширкат
дар чашнхои он барои ӯ насиб накард.

Шояд бо гузашти со.лхо мардуми мо ба кадру манзалати ин абармарди
миллат ва муаллифи Эьломияи Истиклолияги Точикистон бирасанду
барои ӯ мучассамахо эъмор кунанд? Шояд!

Устод Тоҳири А бдуҷаббор бо хонум ва наберагонаш, Хуҷанд,
соли 1998.

133
СУГВОРИ ДАР МАРОСИМИ ЁДБУДИ
УСТОД ТОҲИРИ АБДУҶАББОР

БУЗУРГДОШТИ ТОҲИРИ АБДУҶАББОР
ДАР ДУШАНБЕ

Маросими бузургдошти Тоҳири Абдуҷаббор, пешвои ҳаракати
истиқлолхоҳии Точикистон ва Раиси Созмони Мардумии Растохез субхи
рӯзи 25 апрел дар шаҳри Душанбе бо ширкати ёру дӯстон, маҳфилҳои
сиёсӣ, фарҳангй ва рӯхонии кишвар ва инчунин рақибони собиқи ӯ
баргузор шуд.

Аммо зимни баргузории ин маросим, хамаи ҳозирин аз Тохири
Абдуҷаббор ҳамчун шахсияти нотакрор, ориф, олим ва мутафаккир ёд
карданд.

Мӯъмин Қаноат-шоири тавоно ва донишманд ва Муҳаммадҷон Ша-
курй - донишманди саршиноси точик бо ёдоварӣ аз хислатхои хамидаи
инсонии ин абармард, таъкид бар он кардад, ки Тоҳири Абдуҷаббор
муборизахои хуДро дар рохи худшиносии мнллӣ ва истиклол аз мубориза
барон поксозии забои ва макоми давлатӣ додан ба забони точикй шурӯъ
карда буд. Мухаммадҷон Шакурй афзуд, ба фарк аз аксари пещвоёни
замони истиқлолхохй ва муборизахои демократй Тохири Абдуҷаббор
шахсияте буд, ки ҳаргиз ҳарфи бидуни мулохиза назада буд ва манофеи
миллиро бештар аз дигарон ташхис дода ва дарк карда буд.

134
Муҳаммадҷон Шакурй таъкид кард, ки дар ба курсй нишондани забо-
ни тоҷикй дар охирҳои солҳои 80 уми асри гузашта, хидматхои Тоҳири
Абдуҷаббор бениҳоят будааст.

Ҳоҷӣ Акбари Тураҷонзода, козии собики мусулмонони Тоҷикистон,
ки Тоҳири Абдуҷабборро яке аз ҳамсангарҳои содиқ дар муборизаҳои
фарҳангй-сиёсии солҳои 90 қарни гузаштаи худ медонад, гуфт: - Тоҳири
Абдуҷаббор барои ҳарчи зуд расидан ба сулҳ талош мекард ва агарчй
узви ҳайати комиссиюни оппозитсиюн набуд, аммо машваратҳои хубе
барои сулхд пойдор медод. Ҳоҷй Акбар Тураҷонзода гуфт, ки Тоҳири
Абдуҷаббор ба унвони як зоҳид буд.

Шодй Шабдолов - раиси Ҳизби коммуниста Тоҷикистон, ки низ дар
маросими бузургдошти Тоҳири Абдуҷаббор ширкат дошт, бар минбар
омад ва бо андӯхи гарон марги ин соҳибдилро барои мардуми Тоҷи-
кистон таслият гуфт. Шодӣ Шабдолов, афзуд, Тоҳири Абдуҷаббор як
фарди истисной буд, ки бо дониш, фаросат ва ҷасораташ дар миёни
рӯшанфикрони тоҷик фарқ мекард. Раҳбари коммунистони Тоҷикистон
афзуд, агарчи ӯ дар муборизаҳои сиёсӣ яке аз сарсахттарин рақибони мо
маҳсуб меёфт, вале ман тӯли ин ҳама муборизаҳои шадид ҳеҷ кинае аз ӯ
дар дил надорам, зеро ӯ аз фарханги рақобати солим хуб огоҳ буд ва дар
масоили сиёсй бисёр муаддабона бархӯрд мекард. Шодӣ Шабдолов аз
ҳодисахои Баҳманмоҳи хунини соли 1990 ёдовар шуда, гуфт, Тохири
Абдуҷаббор бо вучуди миллатдӯстӣ ва милатхоҳиаш, ҳеч гохе миллатчӣ
набуд ва афзуд, ӯ аз ҷумлаи фарҳангиёни саршиносе буд, ки аз мардуми
арманй аз барои ин тавтиаи нангин узрхоҳй кард.

Масъуд Собиров - раиси ҲДТ ва устоди донишгоҳи иқтисоди Тоҷи-
кистон низ гуфт, ки ҳар тоҷике чунин зиндагй ва маргеро бояд орзу кунад.
Зиндагии пок, беолоиш ва ҳамчунин даргузаште бо сари буланд, бо cape,
ки ҳаргиз пеши касе хам нашуд.

Ҳамин гуна хотираи абармарди озода, ориф ва ворастаи миллат бо
чамъи афроди саршиноси миллат, вакилони маҷлис, сафирони кишварҳои
Афғонистон ва Ирон, намояндагони аҳзоби сиёсӣ, макомот ва шахси-
ятҳои саршиноси сиёсй. устодони донишгохдои Душанбе, қамандешон
ва ракибони сиёсии собиқи ӯ гиромй дошта шуд. Ӯ аз ҷумлаи ангушт-
шумор нафаронест, ки дар Тоҷикистон шахсияти ӯро ҳам ҳамандешон
ва ҳам мухолифони андешааш эътироф кардаву барояш эҳтиром қоиланд.

Ҳафтаномаи "Миллат"

*

135
Муъмип ҚАНОА Т,

Шоири мардумии Тоцикистон

- Ин лаҳза мо дар ҳоле қарор дорем,
ки мухотаби мо дар ҳузури мо нестанд. Ва
мо метавонем, ки танҳо бо рӯхи эшон
сӯҳбат кунем ва аз ёдҳое, ки дорем, бигӯем.

Ҳангоме ки чанд муддат бо Тоҳири
Абдуҷаббор дар Теҳрон будем, нишонаи
покӣ ва сифатҳои хуби инсониашро дар он
лаҳзаҳо май хуб эҳсос кардам. Боре субҳ-
гоҳӣ дидам, ки кафшашонро бардошта ме-
хостанд ба назди кӯхнадӯз бибаранд, гуф-
там, ки устод, биёед бароятон кафши нав ГДу тан абармарди фарҳанги
бихарем гуфтанд, ки хамин кифоят меку- кишвар устод Тоҳири Абду-
над. Баъдтар, вақте ки он кас аз Теҳрон ҷаббор ва устод МуъминҚа-

рафтанд, май дар мавзеъи Куи Нафт дар ноат■ Душанбе, соли _

ҳамон манзиле, ки мезистанд, ҷойгир шудам. Аз бойгонишон ин қадар
китобе баромад, ки ба як ҷаҳони китобхона монанд буд ва китобҳои нодир
ҳам буданд. Баъдтар ман як кием аз ин китобҳоро ба дӯстон такдим кардам
ва қисмашро ҳамроҳи худам ба Душанбе овардам, ки ҳоло хам дар дасти
ман хастанд.

Ду тан абармарди фарҳанги
кишвар устод Тоҳири Абду-
ҷаббор ва устод Муьмин Қа-
ноат. Душанбе, соли 2007.

Ва ҳар лаҳзае ки бо Тохир дучор мешудед ё менишастед, як чизи нав
мегуфтанд. Ё чизи кӯхан, ҳакимона буд, боарзиш буд. Як чизе мегуфтанд.

ки дар мадди назари ҳеч кас набуд, яъне аз ҳамзамононаш каси дигар хамон
мавзӯъро намедонист.

Ва вақте ки дар парлумон даромаданд, бори нахуст гуфтугуи фарҳангҳо,
муколамаи фарҳангҳоро барои ахли маҷлис, барои ҷомеа пешниҳод кар-
данд. Чун мардуми мо он вақт ба зӯрӣ такя мекарданд, ҳар кас як чизи но-
пӯхтаро парчам карда буд ва мардумро мехост аз думболи худаш бикашад,
Тоҳир идеяи нави наҷоти ҷомеаи башариро пешниход карданд, 20-30 сол
қабл аз ин. Вале касс набуд бифахмад, ки ин чист, чи мавзӯъ аст. Аммо яго-
на роҳи наҷот ҳамон буд, ки Тохир пешниход кард. Ва агар мардум хамон
пешниход, ҳамон барнома, хамон ахлокро мепазируфтанд, шояд, ки марду-
ми мо ба ҷанги шаҳрвандӣ, ҷанги бародаркуш, як ҷанги бефоида ва бесуд
гирифтор намешуд.

Аммо Тохири Абдуҷаббор як нафаре буданд, ки ду раванд доштанд:
хам ба реша ва хам ба пеш ва хар дуро ба хам пайванд мезаданд ва андешаи
миллй, тафаккури худи дар хамин миён эҷод мешуд. Тавре мебинем, анде-
шаҳои пешниҳодии Тоҳири Абдуҷаббор дар барномахои ҳукумати имрӯза
сари кор омадаанд, яъне дар амал хастанд ва мардум аз рӯи онҳо амал ме-
кунанд. Вале бисёре аз мардум, ки огоҳӣ надоранд, намедонанд, ки инро ки
тарроҳӣ карда буд ва меъмори ин ақида, ин назария, ин ҷунбиш кй буд. Ва
хайр аст, ки натиҷаи амалаш дар чомеа ҳаст. Агар худашро эътироф наку-

нанд хам. вале натичаи ҳама андешаҳояш дар ҷомеаи мо дар амал аст.
Дигар, ёдашон ба хайр. Ин дафъа дар ҳузури худашон сӯҳбат намекунем.

136
академик, узви раёсати ҶМТ-
Созмони Растохез

ША КУРИИ БУХОРОЙИ,

Муҳаммадҷон

- Мо имруз касеро аз даст додем, ки метавон гуфт чандин сол яке аз
пешвоёни миллат буд. Дар муборизахо сарварй мекард, сухани асосиро
мегуфт. Аз нимаи солхои 80-ум (садаи гузашта) Тохири Абдучаббор яке
аз фаъолтарин рахнамохо дар хама масъалахои ичтимои, иктисоди, сиёси
ва аввал фарҳангӣ, ки он солхо мухокима мешуд, буд.

Фаъолияти ӯ, чунон ки дар ёд дорам, аз масъалаи забои cap шуда
буд. Дар ёд дорам, ки дар он солхо як рӯз ба Пажӯхишгохи забои ва
адабиёт ба назди ман омад ва гуфт дар бораи забои макола навиштаам.
Гуфтам, чи зарурат аст, ки дар бораи забои макола нависи? Албатта у
он вакт як одами ношинохта буд. Гуфт, ки хондам, дидам, ки бисёр ма-
қолаи чиддй, дар бораи вазъи он рӯзаи забои ва пешниҳодоте дар мав-
риди он ки чй бояд кард, фардо забони мо чи гуна бояд бошад. Ва ба
масъалаи забони мо ранги сиёсй дода буд, андак-андак, хар чо-хар чо
ва дар бисёр маврид хеле аз суханхо чиддй ва қатъй гуфта шуда буд.

Ман гуфтам, ки оё зарур аст, ки хамин рӯз хамин гуна макола чоп
шавад? Гуфт, ки ман чоп мекунам ва минбаъд бо хамин роҳ меравам.
Пурсидам: Куҷо меравй? Гуфт: Ман худам медонам. Ҳақикатан. ҳамон
макола, ки баъд чоп шуд, гӯё сарогози хама марому маслаки вай дар
солхои баъд буд. Макола мақолаи бисёр хуб буд, яъне муборизаҳои
Тохири Абдучаббор хам аз масъалаи забои огоз шуда буд. Масъалаи
забои муҳимтарин масъалае буд, ки хама масъалахои мухими фарханги,
иҷтимоӣ, сиёсй ва ҳатто иқтисодӣ аз ҳамин масъала cap зада буд. Масъ-
алаи забои дар замони Сомониён хам мухимтарин масъала оуд. Дар за-
мони Сомониён мегуфтанд, ки забони форсии дарй забони киссахои шаб
аст, форсии дарй достони Хусравон гӯяд, ин забои барои илм ва дигар
соҳахои зиндагй кудрат надорад, хатто Берунй хам ин тур гуфта буд.
Пекин Сомониён уламоро чамъ карданд, фатво гирифтанд, ки Қуръон
тарчума шавад, Қуръон тарчумаи нагз шуд ва маълум шуд, ки заоони
дарй иқтидор доштааст, тавоно будааст ва баъд дар хама соҳахо барои
худ рох кушод, хамин тӯр дар замони мо хам шуд.

Фаъолияти Тохири Абдучаббор на танхо дар маколаи якумаш, балки
дар мақолахои дигараш низ чиддй буд ва масъалаи забонро дар чои ав-

137
вал мегузошт. Тохири Абдучаббор дар он солҳо, дар майдони мубориза
яке аз пӯхтафикрҳо буд, ки худи хозир Мӯъмин Қаноат низ ишора кар-
данд. Дар он солҳои задухӯрд, солхои нооромй, солҳои сахтравй бисер
суханҳои нопӯхта ҳам гуфта шудаанд. Аммо пӯхтатарин суханҳоро Тоҳир
мегуфт; чи дар Шурой Олй, чи дар митингхо. нишастҳо, дар хама масъа-
лаҳои муҳими он рӯзҳо суханҳои пӯхта мегуфт; беандеша, саросемавор
ҳеҷ гоҳ сухан нагуфтааст. Бисёр касон, ки даъвои лидерй доштанд, хато-
ҳои калон карданд, лекин Тохири Абдуҷаббор дигар буд. Сухани савоб
мегуфт, фаркаш аз дигарон дар он буд, ки агар дигарон ҳамон рӯзрову
рӯзхои пешинро танқид мекарданд. инкор мекарданд, аммо барномаи
мусбат надоштанд, ё ин ки он чизеро ба унвони барнома пешниҳод мекар-
данд, як чизи очизе буд. Чизе чун барномаи мусбат мегуфт, ҳамин Тохири
Абдуҷаббор буд. Пора-пора суханхои ӯ дар матбуоти солхои 80, 90 чоп
шуда буд. Агар он пора-пораҳоро ҷамъ кунем, ба фикрам, як барномаи
мукаммали мусбат дар бораи роҳбурди имрӯзу фардо ба даст хоҳад омад.

Ман дар ин акидаам. ки Тохири Абдучаббор дар таърихи мубори-
заҳои миллй-озодихохии халки точик дар охири асри XX хеле мавкеи
калон дорад. Албатта, мавқеъ ва чойгоҳи ӯ дар баёни андешаи милли,
дар муборизаҳои озодихоҳй кам-кам омӯхта хоҳад шуд. Барой муайян
кардани ҷойгоҳи ӯ як созмоне лозим аст, ки суханхои уро. гуфтахо ва
навиштахои парокандаи ӯро чамъ оварем ва омӯзем, тахкик кунем, он
гох симои Тохири Абдучаббор ба сифати як пешвои расофикр намоён
мешавад.

Ёдаш ба хайр. Тохири Абдучаббор дар таърихи мо солхои сол зинда
хохад буд.

Гуруҳе аз рушанфикрони тоцик дар маросими ёдбуди
Тоҳири Абдуцаббор, 25 апрели 2009.

138
Шодӣ ШАБДОЛОВ,

Paucu Ҳизби Коммунисты
Тоҷикистон

-Мо бо Тоҳири Абдуҷаббор шиносо-
ии дерина доштем. Солҳои пеш дар Афғонистон якҷо кор мекардем. баъд-
тар дар Шӯрои Олии Тоҷикистон вакил будем. Ман Тоҳири Абдуҷаббор-
ро хамчун олим, ҳамчун нотиқ хуб мешиносам, воқеан ӯ ҳам нутқ дошту
хам калам дошт. Чунин одамон камназиранд. Бисёр одамон хеле ran ме-
зананд, вале чун қалам ба даст мегиранд, як сатр навишта наметаво-
нанд. Чун бо калам навишта нашавад, фикри мукаммал нест.

Ӯ аз чумлаи касоне буд, кн вокеан ҳам равшанфикранд. Албатта, ба-
рон шумо маълум аст, ки мавкеи сиёсии мо аз ҳамдигар тафбвут мекард.
Мо баҳсҳои зиде мекардем, вале як чиз мусаллам аст, ин ки ӯ як хосияте
дошт ва ин одами фарҳангӣ будани ӯст. Вай хеч гоҳ сухани дуруште на-
гуфтааст, ки ба ҳайсияти ман, ё ҳамчун шахрванд ба ҳисси инсонии ман
захме ворид карда бошад. На дар митингҳо, на дар баҳсҳои парлумонӣ
чунин ҳарфе набуд, стенограмаи ин суханҳо ҳамааш мавҷуд аст; на дар
маколаҳояш ва на дар суханоне, ки аз тариқи телевизиони ҷумҳурй пахш
мешуд, он вақт телевизиони ҷумхурӣ бисёр чизҳоро ошкор пахш мекард.

Ҳакикати дуввуми Тоҳири Абдуҷаббор ин аст, ки ӯ ватандӯст ва мил-
латдӯсти ҳақикй буд, миллатгаро набуд. Далел. Ёдатон ҳаст, ки соли
90-ум 40-42 нафар арманиҳо баъд аз таъқиби экстремистхо ба Тоҷикистон
омаданд ва ин ҷо низ одамоне пайдо шуданд. ки гуфтанд ин ҷо ҷои арма-
нихо нест ва муттассифона, онҳо аз ин ҷо фирор карданд. Лекин иддае
аз рӯшанфикрон, аз ҷумла устоди ман Муҳаммад Осимй ва Тоҳири Абду-
ҷаббор ба номи Амбарсумян - раиси Фарҳангистони улуми Арманистон
номае ирсол карданд, ки меҳмонро қабул накардан ё радд кардан - ин
хусусияти тоҷикй нест ва мо аз шумо ҳамчун шахси забардасти илм дар
Иттиҳоди Шӯравӣ ва ҷаҳон ва аз тариқи шумо аз мардуми арман узр ме-
хохем. Ҳоло ин гапҳоро гуфтан осон аст, вале он вакт ҷомеаи мо дар ду-
шу хурӯш ва дарду алам буд.

Як хислати хеле волои Тоҳири Абдуҷабборро мехоҳам ёдоварӣ кунам.
Он вақт ман котиби Комитета Марказй будам. вале боре хам нашунида-
ам, ки ӯ даъвои кадом вазифа карда бошад. Аз дигарон бисёр шунидем,
худашон, хешу таборашонро вакил мекарданд, вазифа мепурсиданд. Аммо
аз ӯ надидем, талоши ӯ факат барои ормонҳои ватан ва миллат буд.

Ҷомеа мисли як оила аст, албатта дар оила ҷангу чанчол ва хархаша
мешавад, лекин баъди ҳамин баҳсҳо ва хархашаҳо оила бояд барҳам

139
нахӯрад. Оилаи мо ба таври омм ватани мо - Тоҷикистон аст. Мо фар-
зандони як диёр ҳастем ва касе кадом мавкеи сиёсй бигирад, ихтиёр дорад.
Ин аз рӯи хуқуқи башар аст ва дар Конститутсияи мо ҳам сабт шудааст.
Вале бар асари баҳс набояд ватанро ба парокандагӣ бибарем, ончуноне
ки қариб дар солқои 92-93 чунин ходиса рух доданӣ буд.

Ман бо истифода аз фурсат, аз номи худам ва аз номи вакили мардумӣ
пяр Мадлиси Намояндагон аз ноҳияи Ашт Нозирҷон Солиҳҷонов, ки ин
ҷо қузур доранд, ба хешу табор ва ёру дӯстони марҳум таъзия баён
мекунем. Рӯҳашон шод бошад.

Ортикц ҚОДИР,

Ҳунарманди мардумии ҶТ

- Устод Тоҳири Абдуҷаббор вокеан па-
дарсолори демократияи тоҷик буданд. Дар
фаъолияти Ҷунбиши Мардумии Тоҷикистон
- Созмони Растохез танҳо манофеи миллӣ,
ормонҳои миллат таҷассум ёфт. Устод Тоҳи-
ри Абдуҷаббор танҳо шахсе буданд, ки ин
дарду армонҳои миллиро мароми зиндагии
қарор дода буданд ва бо ҳамин дарду армон
ин дунёро падруд гуфтанд. Дар фаъолияти
устод Тоҳир ҳеҷ гоҳ ғаразҳои шахсй, талон

дошт ва баъдан, хангоме ки мо соҳиби истикдол шудем ва кишвари мо
дигар давлати соҳибистиқлол эълон шуд, ҳамон андешахои волои устод
Тоҳир, ки дар Эъломияи машҳури худ навишта буданд, ба тадриҷ ҷорӣ
мешуд. Ва имрӯз мо мебинем, ки бештарин армонҳои ӯ дар ҷомеаи мо
сари коранд. Мо давлату давлатдорӣ дорем, суруду парчам дорем, соҳи-
би Артиши миллӣ шудем, пули миллӣ дорем - ҳамаи ин аз ҷумлаи
ормонҳои устод Тоҳири Абдуҷаббор буданд, ки нахустин бор ӯ ташкили
ин қаринаҳоро пешниход карда буд ва ба рағми садҳо мухолифонашон
ҳамеша ин мавзеъгирихояшонро сарсахтона пуштибонй мекарданд.

Соли 1991 як сафари таърихие дошлем ба Самарканду Бухоро. Бо
мошини худи устод мерафтем ва ронандаи мо Ахмадшоҳи Комил буд.
Мо дар Самарканд дар шаби шеъри устод Бозор Собир иштирок кардем
ва мардуми ҷамъомада дар баробари бо шӯру шавқ шунидани шеъри
устод Бозор ҳамчунин талаб карданд, ки устод Тоҳир низ дар ин базм
сухан бигӯянд. Ва мардум бо ҳамон шӯру шавқ ва ташнадилй сӯҳбати
устод Тоҳирро шуниданд. Пас ба Бухоро омадем. Устод Тоҳир барои
кадамгоҳи бузургони миллат он кадар мухаббат доштанд, барои ин
шаҳрхои армонии мо дилашон месӯхт, он қадар бо ҳасрат сухан мекар-
данд. Мегуфтанд, ки дар тамоми давраҳо хиёнат домангири миллат и мо
будааст ва ба сабаби ҳамин хиёнат мо шаҳру деҳоти бузургамонро аз
даст додем ва имрӯз хам бархе кӯрдилону буздилон ба муқаддасоти мил-

140
лати мо хиёнат мекунанд. Ин шеъри олиро устод Бозор Собир ҳамон
вакт эҷод карда буд:

ДАР БУНЁДИ РАСТОХЕЗ

Мо хамчу хуни мулк

Аз гардани буридаи Низомулмулк

чуръа, чуръа, чуръа чакидаем,

Мо хамчу борон

Аз шохаи «Дарахти Асурик»

қатра, катра, катра чакидаем.

Аз тору пуд

тика, тика, тика даридаем,

Аз ҳалқахои хеш

халқа, халқа, ҳалқа гусатаем.

Аз ҳафт шаҳри ишк гузаштем,

Аз ҳафт курсй низ,

Дар курсие нанишастаем.

Ва бо хама ин рафтан
Агар ки решай точик наканд,

Рахмат ба хоки Бухоро,

Рахмат ба хоки Самарканд.

Мо халқпораҳо,

Мо ҳалкаҳои халк,

Мо қатраҳои халк,

Халке, ки халқ карда буд сад халк,

Бояд, ки катра, катра, қатра ба хам оем,

Боист чуръа, чуръа, чуръа ба хам оем,

Пора, пора, пора ба хам васл шавем,

Ҳалқа, халқа, ҳалқа баста шавем.

Ва бенишониро
Бенишона кунем.

Ин ҳарфхои сахт,

Ин мисрахои бофтан ман.

Ин чумлахои тофтаи ман
Тозиёнаи бедорист!

Вокеан, устод Тоҳир марде фариштахӯ буданд ва мисли фаришта аз
дунё рафтанд:

Ай миллати аламзадаи дилхароби мо,

Ороми туст, матлаб аз ин изтироби мо.

Гар дар рахи начоти ту мурдем, баъди март
Ёди гами ту меравад аз туроби мо.

141
Ойниҳол БОБОНАЗАРОВА,

узви раёсати Ҳизби Демократы Тоҷикистон

- Устод Тохири Абдуҷаббор як шахсияте буд. ки рохи мушаххаси
худро дошт. Вай бо симои хеле зебои тоҷиконааш мисли кӯхҳои Точи-
кистон ботамкин буд. Ман кам одамонеро дидаам, ки мисли ӯ дар халли
мушкилот талош карда бошанд. Вай дар холатхои мушкил ва ташаннуч
хамеша кӯшиш мекард, ки тарафхоро ба хам наздик кунад, ихтилофро
бо рохи сӯхбат ва гуфтушунид хал кунад. Ҳангоме ки устод Тоҳир аз
сӯхбате ба қахр меомад, факат хамин қадар мегуфт, ки «Аз барон Худо,
бас кунед!», сухани сахте, ки барон дигарон мегуфт, ҳамин буд.

Рафтору гуфтор, одобу ахлоки Тохири Абдуҷаббор худ намунаи олии
як интелегент аст, ки мо ин намунаро дар чойи дигар бояд начӯем.

Дахсолаҳо мегузарад, то мо мардуми точик ба қадри ин нобиғаҳо
мерасем. Хеле афсӯс мехӯрам, ки мо дар замони зиндагиаш натавонистем
барои ӯ кори арзишманде бикунем, агарчи ӯ аз мо коре ҳам намехост.
Чанд бор дар Бишкек бо ӯ мулоқот кардам. Ҳангоми сӯхбат агар касе
мехост хукуматро танқид ё бадгӯйӣ кунад, фавран садо мебаровард: «Аз
баҳри Худо бас кунед, биёед дар масъалахои муҳимтар сӯхбат кунем».
Хдмеша даъват мекард, ки бо ҳукумат муросо кунед, барномахое бисозед,
ки зиндагии мардум беҳтар шавад. Тохири Абдучаббор, воқеан як марди
донишманди воло ва пеш аз хам инсон буд. Хеле кам сухан мегуфт, вале
ҳар суханаш як чаҳон маънӣ дошт.

Май хеле афсӯс мехӯрам, ки садо ва симои ҳукмат дар бораи Тохири
Абдучаббор чизе пахш накарданд. Ман фикр мекунам. ки хукуматдорон
бояд имрӯз ин чо меомаданд ва аз ин шахсият кадрдонӣ мекарданд.

Тохири Абдуҷаббор дар ёди хелеҳо хамчун Устод боқӣ мемонад.
Рӯхаш шод бод!

Мирзошоҳи Акобир - узви раёсати Растохез, Сотир Амшюв
на шоири номдор Зиё Абдулло дар маросими ёдбуди устод
Тоҳири Абдуҷаббор, 25 апрели 2009.

142
Мирзошоҳи АКОБИР,

Узви раёсати ҶМТ -
Созмони Растохез

- Агар дар Тоҷикистон касе аз ҳама беш-
тар барои ба истиқлол расидани кишвари
мо сақм дошта бошад, устод Тоҳири Абду-
ҷаббор аст. Мо дигар касеро мисли ӯ дар
ин роҳ муборизи якрӯ, собитқадам, дониш-
манд, Меҳанпараст ва дилсӯз ёд надорем.

Касони дигар ҳам гоҳе худро муборизи фа-
ъол дар роҳи барқарории истиқлоли киш-
вар нишон доданй мешаванд, вале онҳо дар
сояи тануманди дарахти муборизаи Тохири
Абдуҷаббор нопадиданд.

Интихоби қотеъонаи рохи мубориза, бо дарки пешомади нохушоянд
ва гирифторӣ, сарбаландона ба ин ҷабҳа ворид шуда ва то охир якрангу
якмаром мубориза кардан танҳо дар мисоли пайкори устод Тохири
Абдуҷаббор дида мешаваду бас. Ин ҳама гӯёи шахсияти боҳушу
донишманд. дур аз ҳама гуна ғаразу манфиатхоҳӣ аз заковати устод
Абдуҷаббор шаҳодат медиҳад.

Даргузашти устод андӯҳи гаронест барои муборизони роҳи адолату
пешрафти кишвар!

Шаҳрия АҲТАМЗОД,

шоир

- Ёдам меояд, солхои 90-уми садаи гу-
зашта буд. Мо бо Ирону Афгонистон роҳе
надоштем ва намедонистем, чи тавр бо
хамзабонони худ роҳи дӯстиву мулоқот пай-
до кунем. Ва дар ин миён устод Тоҳири
Абдуҷаббор дар саҳнаи зиндагии кишвари
мо пайдо шуданд, ки дар бораи ҳамзабонои
мо ва дар бораи хама чиз хеле маълумоти
фаровон доштанд. Аз ҳам муҳимаш ин буд, ки ӯ бо забони ширину гуворо
ва лаҳни зебои форсии тоҷикӣ хеле устодона сӯҳбат мекарданд, ки хамаи
моро ба сӯи кашида буданд. Ҳар кадоми мо кӯшиш мекардем, ки бо ӯ
наздик бошем ва сӯҳбаташонро аз наздик бишнавем. Мо чанд тан аз
шоирони ҷавони он замон аз Искандари Хатлонй (Рӯҳаш шод бод!) хоҳиш
кардем, ки мехоҳем бо Тоҳири Абдуҷаббор нишасте дошта бошем. Ин
сӯҳбат муяссар шуд ва мо гуфтем:

- Устод, мо мехоҳем, ки Шумо сӯҳбат кунед ва мо бишнавем. Ва ун
кас гуфтанд, ки охир шумо бояд сӯҳбат кунед, ки шоиред.

Устод Тохир хеле боадабона, тоҷикона, бо лафзи ширин ва шеваи
рангин сӯҳбат мекарданд ва мо аз сӯҳбаташон ҳаловат мебурдем. Ҳама
ҳавои сӯхбати ҳалвоии ӯро доштем.

Баъдтар донистам, ки устод донишманди бузурги иқтисод ҳастанд

143
ва медидам, ки зиндаги ва шахсияти эшон муродифи қаҳрамони шеърам
буд, муродифи дӯст доштан буд. У орзӯи шеъри май муродифи васли се
кишвари хамзабон Ирону Афғонистону Тоҷикистон буд, ки дар шеърам
васф мекардам.

Устод Тоҳир арзишҳои рӯҳониву маънавиро бештар аз дигарон арч
мегузошт. Мо ифтихори милливу ватанодориро ба сурати дуруст аз у
омӯхтаем. Ба кавли Ҳофизи азиз:

Ҳаргиз намирад он, ки дилаш зинда шуд ба ишқ,

Сабт аст дар ҷаридаи олам давоми мо.

Рӯхашон шоду ҷояшон ҷаннат бошад!

Мирзо НА СРИДДИН,

нависанда

- Устод Тоҳири Абдуҷаббор ягона
шахсе буданд, ки аз рӯи дониши худ сухан
мекарданд, дар ҳоле ки бештаринҳо ҳанӯз
ҳам сухан гуфтанро наомӯхтаанд. Ҳангоме
ки устод дар порлумон Эъломияи
истиқлолиятро пешниҳод кард, касе ба
ҷонибдорш1 ӯ овоз надод. чунки мардум он
вакт ба дарки истиклолият нарасида буд.

Акнун мо фахмидем, ки Итикдолият ни будааст. Ман мехохам бигуям, ки
бубинед. устод Тохир аз мо мардуми кишвар чи кадар пеш рафта будаанд.

Имрӯз, ки беҳтарин гули сари сабади кишвар дар ин чо ба поси хотири
ин абармард чамъ омадааст, худ гувоҳи садоқати мардум ба устод Тоҳири
Абдучаббор аст. Рӯхашон шод, чояшон чаннат бод!

Тоцинисо АЗИЗОВА,

узви раёсати ҶМТ- Созмони
Растохез

- ТОчикистон бо даргузашти Тоҳири
Абдучаббор талафоти бузурге дод. Зеро
Ӯ барои ба даст овардани истикдолияти
Тоҷикистон бештар аз дигарон галошу
мубориза кардааст. У касе буд, ки пеш аз
хама масъалаи ташкили пули миллй, ар-
тиши милли, марзу буми озоди ин мил-
латро пешниход карда буд. Х,оло ки ин оромонхои воло бештараш дар
ҳукми амал хастанд, мо бояд аз рӯҳи поки устод Тоҳир миннатдор бошем.

Устод Тохир ҳамеша аз фазой истиклоли кишвар ва марзу буми озоди
он бо ифтихор сухан мегуфтанд. Воқеан, ин ҳамон фазову ҳавое буд, ки у
солҳои пеш дар ҷаласаву нишастхои зиёди хукумат ва порлумон пеш-
ниход мекарданд, вале анкариб хама ба ин гуна пешниходоти у мухо-
лифат мекарданд. Имрӯз бештарин ормонхои Тоҳири Абдучаббор руи
коранд ва онҳое ҳам, ки ба ин пешниходот мухолиф будунд, аз неъмати

144
Истиклол ва аз озодии Тоҷикистон самаранок бахра мебаранд.

Устод Тохир пеш аз хама як устоди бузурги иктисоддон буданд ва
дар роҳи ислоҳоти иктисодии кишвар хеле кӯшиш мекарданд. У буд, ки
аввалин бор барномаи ислохоти иқтисодии Точикистонро тахия кард.
Рӯхаш шоду манзили охираташ обод бод!

Нуриддипи С А ЪДИДДИН,

Раисы созмони аввалияи Растохез
дар ноҳияи Ашт

ШАФАҚЕ БУД, ХОМӮШ
ШУДАН НАДОШТ

Мо, инсонхо меоему меравем. Баъд аз сари
мо низ меоянду мераванд. Косаи давр хама
вакт хамин тавр гирдгардон аст. Аммо чунон
бояд зист, ки аз хеш накши некӯ гузорй, дилеро
дарёбй, уфтодаеро такягоҳ бошй, ба халку
миллати хеш содиқона хизмат намой. Қадру киммат ва манзалати инсон
хам дар хаёт дар хамин аст.

Чун сухан аз шахсняти нотакрор. фарзанди барӯманди миллат Тохири
Абдучаббор меравад, месазад номи ӯро бо як ифтихори бузурги ватан-
дӯстй ва инсоншиносй ёдоварй кард. Оре, ӯ инсоне буд комил, инсоне
буд некирода, инсоне буд часоратпешаву чонсӯзи миллат. Вай аз зумраи
ҳамон зиёиёни рӯшанфикру равшанзамире буд, ки дар солхои Бозсозии
горбачёвй ва минбаъд дар даврони истиқлолияти Точикистон барои
тантанаи ҳақиқату адолат талош меварзид, мубориза мебурд, то ин, ки
Точикистонро чун чумхурии шукуфону мардумашро осудахол бубинад.

Тохири Абдучабборро вусъати харакати демокративу ошкорбаёнй
ба мачрои сиёсй, ба майдони чахду талошҳои беқиёс ворид намуд. Махз
дар хамин давраи шиддатёбии муборизаҳои сиёсй ӯ бо дӯстонаш ба
Созмони Мардумии Растохез бунёд гузошт, ки ҳадафаш ба даст овардани
истиқлолияти кишвар, таъмини озодиву демократия, беҳбуди зиндагии
мардуми Точикистон буд. У дар ҷараёни муборизахои сиёсй обутоб ёфт
ва хамчун як фарди пешкадами часур ба сафи пеши сангари муборизаи
истиқлолхоҳй баромад.

Пас аз интихоб шудани Тохири Абдучаббор ба вакилии Шӯрои Олии
Ҷумҳурии Точикистон фаъолияти чамъиятиву сиёсии ӯ хеле густариш
ёфт ва дар байни халк махбубияти зиёде пайдо намуд. У дар хар баромаду
суханрониҳояш дар ҷаласаҳои Шӯрои Олй халли масъалаҳои ҳаётан му-
ҳими иктисодй ва ичтимоиро ба миён мегузошт, ки дар пешрафт ва шуку-
фоии Точикистон, тантанаи демократия, ошкорбаёнй, баланд бардош-
тани маърифати мардум, бехтар намудани тарзи идороти давлатй ба
аҳамияти калон молик буданд.

145
Тохири Абдуҷаббор барон дигаргунсозиҳои хаёти чомеа котеъона
мубориза мебурд ва барон раҳои аз мушкилоти пеши рӯ барномаҳои
хеле мухимм арза мекард. Вале макомдорони дур аз дарки ин мушкилот
ва дар банди ҷоҳу мансаб ба ин андешаву барномаҳои ватаНдӯстонаву
донишмандонаи вай чоҳилона мухолифат мекарданд. У наздик шудани
бесарусомонихо бар асари ихтилофи назарҳо ва камбудиву норасоиҳои
чойдоштаро дарк мекард ва худро ба мачрои муборизахо мезад, то андаке
хам оошад дар боло бурдани маърифат, ки асоси пешгирй аз мушкилот
аст, сахме бигирад.

Тоҳири Абдучаббор шохиди вокеаҳои фоҷеабору хунини Бахманмохи
соли 1990 буд. Пас аз он ки мардуми кишвар ба ду майдони муборизаи
ба хам зид таксим шуданд, хамеша аз окибати фочиабори ин вокеа хуш-
дор медод. Тахдиди ошкори ин раванди шумро ба такдири миллат хис
мекард ва хамеша хаммаслаконашро маслихат медод, ки сабру тахам-
мулро пеша кунанд ва ба ақли солим такя намоянд.

Ҷангн шахрвандй пеш аз хама ба зиндагиву муборизаи ӯ зарбаи хало-
катовар зад. Дар огози ҷанг муборизаи чандинсолаи равшанфикрони
точик барои истиклолият ва харакати демократй, ки дар сари он устод
Тохири Абдуҷаббор меистод. миёншикан шуд. Мардони баору номуси
миллат, ки тайи солҳо дар муборизаҳои пинхону ошкор тарбия шуда ва
ба як нерӯи солоре табдил шуда буданд. бо ҳидояти манфиатчӯёни бетона
ва ба дасти одамони худӣ мавриди куштору ғорат, кундаву зиндон қарор
шрифта, бештаринашон Ватанро тарк карданд.

Вай аз мухолифони сарсахтн идомаи чанги шахрвандй ва таксими
мансаб буд. Дар чанд мулоқоту музокироте, ки миёни тарафхои даргири
Тоҷикистон ширкат карда буд. хамеша котеъона поён бахшидани мухо-
лифат, харчи зудтар ба Ватан бозовардани панохандагон ва бидуни кайду
шарт имзо кардани Созишномаи сулхро талаб мекард, ки ба ҳамин сабаб
дар миёни тарафҳо мавкеи танҳоиву бетарафиро иштол кардааст. Вале
вай дар ин мархилаи мубориза, ки амалиёти мусаллахона дошт. боз хам
котеъона каноррафтва ба хеч яке аз тарафҳо ҳамрох нашуд. Аммо устод
имзои Созишномаи истикрори сулхро дар 27.06.1997 дар шахри Маскав
"осоише барои мардум" хонда буд.

_ Дар °н солҳои пурфочиа барои Тохири Абдучаббор барин марди
рушанфикр, донишманди беназири иктисод. фалсафа, устоди сохаи
чомеашиносй ва фарханг, ки барои гурӯхе аз мардум "душман" шуда
буд, хеле душвору гарон буд. Бузургиаш дар он буд, ки хама мушкилотро
бо тахаммули ба худ хос пушти cap мекард.

_ Рӯзгори беаҳд ва зиндагии бераҳм хам ба ӯ бевафой кард. Дар айёми
чушу хурӯши зиндагиаш ба хаёт падруд гуфт. Вай дар дил орзӯҳои зиёде
дошт аммо... Ед дорам, дар солҳои 1988-89, вакте ки дар кишвар лоихаи
Қонуни забон мухокима мешуд. Тохири Абдучаббор ба унвони яке аз
ташабоускорони макоми давлатй гирифтани забони форсии точикй хеле
серкору серташвиш шуда буд. Вай дар баробари эчоди маколахои
пурарзиш бо гурӯххои мухталифи чомеа дар бораи роххои расидан ба
истиклол ва макоми давлатй касбкардани забони миллат мулокоту
сухбатҳои судманде барпо мекард.

Устод Тохири Абдучаббор дорой хислатҳои наҷиби инсонй, марди

146
оқил, донишманди беназир ва сиёсатмадори коршиносе буд. Ба хусус,
барои мо дӯстонаш мусаллам аст. ки вай як шахсияти нотакрор, хоксору
фурӯтане буд ва ба хусус дар қаринаи муошират хислатҳои волое дошт.
Дар сӯҳбатҳои илмӣ бо далелҳои ҷиддии мантиқй сухан мегуфт, аммо
дар ҳалқаи ёру дӯстон, бо ахлоку тамкини хоси худ ва дурандешона сӯх-
бат мекард. Ман ҳеҷ гоҳ надида будам, ки ӯ касеро озор додав а ё шахси-
яти касеро паст зада бошад. Вай одатан хамсӯҳбатонашро ба сабру тахам-
мул даъват мекард, аз дидаву шунидақояш аз мизони акду заковат хуло-
са мебаровард.

Зуд-зуд ба зодгоҳи азизаш Ашти бостонй меомад. Мо дӯстонаш ме-
донистем, ки дар чанд соли охир дар Донишгоҳи улуми инсонии
Қирғизистон даре мегуфт. Ҳамдиёрони мо, ки аз Қирғизистон меома-
данд, мегуфтанд, ки ӯ дар миёни шогирдону ҳамкасбонаш чун устоди
донишманд, гамхору мехрубон ба
ҳурмату эҳтироми хосе қадрдонй
мешавад. Вай ҳамеша аз истиқлоли
кишвар бо хотири болида ва қано-
атмандй сухан мегуфт. Тоҳири Аб-
дуҷаббор, ҳарчанд ки чанд соли
охир дар мусофират мезист, вале бо
ёди ватани азизаш нафас мекашид.

Ҳамеша аз дигаргунсозиҳои давро-
ни Истиқлолият, торафт обрӯ ва ну-
фуз пайдо кардани Тоҷикистон дар
арсаи байналхалқӣ сӯҳбат мекард.

Ҳангоми бемориаш мо, дӯстонаш
зуд-зуд ба аёдаташ мерафтем. Ҳар-
чанд бемориаш хурӯч мекард, вале
рӯҳи шикастнопазираш ӯро сар-
баланду зиндадил нишон медод. Ба
назар мерасид, ки ҳатто марг ҳам
рӯхи ӯро мутеъ карда наметавонад...

Бале, Тоҳири Абдуҷаббор ба
ҳаёт мардонавор омад ва ба он мар-
донавор падруд гуфт. Ба гуфтаи шоир:

Зиндаву ҷовид монд, ҳар кӣ накӯном зист,

К-аз ақибаш зикри хайр зинда кунад номро.

Хотираи дурахшони ӯ дар дилу дидаи фарзандону пайвандон, ҳамко-
рону хаммаслаконаш, ҳамаи онхое, ки вайро аз наздик мешинохтанд ва
чун яке аз шахсиятҳои барҷаста эътирофаш мекарданд, абадй нақш хохад
баст. Номи Тоҳири Абдуҷаббор ҳамсанги Истиқлоли Тоҷикистон аст.

Мо, мардуми нохияи Ашт бо номи неку кори неки ин фарзанди
барӯманди диёрамон ифтихор мекунем. Ҷасорати Тоҳири Абдуҷаббор
шафақеро мемонд, ки ҳеч хомӯш шудан надошт. У ҳам дар сухан ва ҳам
дар амал марди ҷасуре буд, дунёи маърифаташ ба як дунёи пурғановат
мемонд. Шояд чандин солҳо мегузарад, ки боз модари тоҷик мисли ӯ
фарзандони баору номус, фазилатпешаву дурандешро таваллуд кунад.

Устод Тоҳири Абдуҷаббор бо зану
фарзанду наберагонаш, Хуҷанд,
соли 2005.

147
Ҷамолиддини МУСАМИР,

иқтисодчӣ

ДАР СУГИ ФАРЗАНДИ СУЛОЛАИ ҒУРУР

Ман, ки анқариб 20 сол мешавад ба рӯзномае чизе нанавиштаам,
бароям хеле душвор аст овардани чанд сатре болои варақи сафеди мисли
дили софу поку беолоиши фарзонамарди озодандештарини миллат - Сар-
меъмори истиқлолияти Точикистони азиз устод Тоҳири Абдуҷаббор.

Вале, имрӯз нанавишта натавонистам, чунки субҳи имрӯз, яъне

22.04.2009 аз тариқи бахши тоҷикии родиои «Озодй» хабари марги бар-
маҳали ин Инсони Шарифро шунидам, сахт такон хурдам ва ду маротиоа,
ҳангоме ки назди тиреза машғули ришгирӣ ва омодаи ба кор рафтан бу-
дам, хеле талх ва дарунокй бесадо гиристам, хамон гуна ки мардон мегир-
янд. Ин ҳангом ҳамсарам, ки ранҷур аст ва бо дасти ҷароҳатдор ва гач-
баста болои рахт рӯяш сӯйи девор мехобид, бо ман сӯхбат дошту суолҳое
медод ва дигар ҷавобе намешунид (чунки дигар маҷолй сухан гуфтан
надшигам). ҳоли маро бо чашмони пуроб дида бо таҳайюр гуфт: «Барои
Тоҳири Абдуҷаббор гиристй?» Бо душворй ҳамоно, ки мачоли харфе ба
даҳан овардан надоштам, бо овози гиряолуд ва дардолуд, гуфтам. «Оре.
Дар сӯгвории чунин абармард (бо истилохи бародарам Раҳматкарими
Давлат «Фарзанди сулолаи ғурур»), ки тамоми буду шуд ва ҳаёту мамо-
ташро барои имрӯзу фардои ин миллати ҷафокашида курбон кард (ха-
қиқат ҳамин аст), месазад қар нафаре, ки хуни тоҷикй дар шараёнаш
ҷорист ва нангу номусу гурури тоҷикӣ дорад, бояд беихтиёр бигиряд,
тамоми миллат бигиряд ва мотам бигирад. Чунки вазнинии ин талафоти
бузурги миллатро танҳо чунин касон метавонанд дарк кунанд. на сохиб-
мақомони мансабталош.

Мутаассифона, аксари мардуме, ки ханӯз хам дар хоби ғафлатанд ва
гаронии ин талафоти бузурги миллатро дарк накардаанд (аслан, айби
мардум ҳам нест, чунки зимомдорони вақт бо мудирияти ноӯхдабароёна
ва то ҷое хиёнаткорона бо бештар кардани мушкили рӯзгор мардумро
ғофил аз дарки маънавиёт кардаанд). Ин сатрҳоро пушти компутар хан-
гоме менависам. ки соат аз 10-й шаб убур кардаву ҳанӯз хам ба худ нао-
мадаам, агарчи медонам дар хона фарзандонам ва нахустнабераи дӯст-
рӯякам бозгашти маро бесаброна интизоранд. Виҷдонам ва арвоҳи поки
ин озодмард нагузоштам, ки фориғ аз кор ин сӯгномаро нанигошта хона
биравам. Рӯхаш шоду манзили охираташ обод бод устодро. Номаш бо
гуфтору рафтораш тавъам буду пок буду пок рафт. Ёдаш ба хайр!

Бо kclmo.ui эътиқод ва эҳтиром,
22 апрели соли 2009, соати 22-30.

148
Саёфи МИЗРОБ,

журналист

Б А ҶОИ ТАЪЗИЯ...

Рӯҳи Тоҳири Абдуҷабборро наранҷонед!!!

Бадтарин чизе, ки барои Тоҳири Абдучаббор буд, дурӯягӣ ва фурӯ-
моягӣ буд. Чаро аз ин шурӯъ кардам? Зеро он фардхое, ки устод Тоҳирро
фурӯхта буданд, аз сари таре, точикона, ночавонмардона ва ғуломта-
биатона... имрӯз гирди номи Тохири фавтида гул-ғула меафгананд.
ГГештоз хохам навишт, ки хич гох шогирд ва пайрави устод набудаам,
то мудаинин гумон набаранд, ки матлабе бар сапедкунии ҳуд хоҳам
навишт: Худо нишон надихад! Хдрчанд бо Устод риштаи рафокат дош-
там, вале дӯст ва пайраваш набудам. Агар ман пайгири Тохир мебудам,
ба устод содик мемондам; амсоли Раҳматкарими Давлат, Аҳмадшоҳи
Комил... Воқеан ин 2 аз нафароне буданд, ки то лахзаи охир дар канори
устодашон буданд, ки ҳалолашон бод! Инҳо буданд, ки Устод даме табас-
сум бар лаб дошту дар Ватан худро замонаке бетона эҳсос намекард;
харчанд бехона буд! Дигар шогирду хамфикрони устод, ки бархе ҷомаи
вазирӣ ба бар дошту бархи дигар бизнесу тиҷорат аз У бурида буданд.
Танҳо як тани дигар Ҷумъахони Алимй, чавонтарин доктори илм ва кам-
бизоаттарин фард дар Кӯлоби бостонӣ, хатто дар лахзахои хатарзо, ки
Растохезиён "ростахезчй" ва "вовчик" буданд, борхо дар сӯҳбат бо ман.
аз тариқи радиои "Озодй" аз устод ва ибтикороту ормонхои одютона-
тоҷиконаи Ӯ хифз мекард ва худро намояндаи ҷумбиши мардумии
Растохез дар Кӯлоб мехонд; дар соли 1998-2000!!!

Чаро "Озодй" гуфтем? Имрӯз ин радио аз Устод дар сайтҳои худ пай-
кара мегузорад; бо доду воҳу аҳу ваҳ аз У ёд мекунад. Ва ин доду фарёд
шахсан ба ман, ҳамчун шоҳиди як моҷарои радиои Озодй бо Устод
басе сахт мерасад, ки дигар бачахои "Озодй", агар бачаанд, бояд дар хо-
тир дошта бошанд: Дар хотир ҳатман бояд дошта бошанд, ки вакте ху-
қукхои Устод дар ин расона поймол шуд ва иронихои фурӯхташудаи
"Озодй", ки сари точикони бахши гуфторҳои точикии ин радио хукмрони
доштанд, Тохири Абдучаборро хор намуданд, "кидат" карданд, ишон
хомӯш буданд: Ҳама! Агар марданд, бигзор посух гӯянд, ки чунин
набуд...

Тоҳири Абдучаборро махз радиои "Озодй" аз Бишкек - ватани дув-
вумаш ба Тоҷикистон хонд ва ӯро ба ҳайси коршинос-эксперт ба кор

149
фаро гирифт. Барой шархи гузоришоти ин расона Устод бояд маблаги
ночизе мегирифт; агар бигирем, ки У, чуноне ки "Озодй" мегӯяд ягонаи
офок ва бузургтарин сиёсатмард буд (шахсан ман бар ин гуфта бар
боварам!). маблаги пардохтаи "Озодй" "мизер" буд. Агар хато накунам.
барои ҳар шарҳ худуди S10-15. Устод рӯзе то бар 2-3 гузориши хоми мо
ташреҳи сиёсӣ мегуфт, ки обурӯи "Озодй" бар осмон дакка мехӯрд. Устод
вокеан универсал буданд ва дар хар мавзӯъ ташрехи ноб мегуфтанд.
Аммо, то ҷое ман дар хотир дорам, ягон гуфтаи Устод зидци ормонхои
миллй набуд. Бараке, Ӯ кӯшиш мекард, ки бо хар ташрехи вокеан
беназири худ аз манофеи миллаташ пуштибон бошад. Ва шояд ҳамин
миллатпарастии Устод ба рахбарияти вакти ин расона хуш наомад. Ба
хамин тартиб, як хонумаки иронй, бо исми Турфе, турфа коре кард, ки
ба Устод дар тӯли 3 мох 28 сомонй(?!?!) гонорар чудо намуд.

Устод, ки сахт ба пул ниёз дошт, бо хамон гурури бикри худ, он пулро
нагирифт ва аз Радиои "Озодй" бадар рафт...

Шахсан ман ва Рахматкарим Давлат талошхо кардем, ки ҳаққи
Устодро "Озодй" бидихад. Вале кучо! Турфе бо лагандбардорони худ,
ки сафашон басе бешгар буд, ба Устод пайсае надоданд (мутмаинан пуш-
тибонҳои тоҷикаки ҳаррангаи ин хонумак хатман аз тарики Инет аз Ав-
рупо ба ман посух хоханд гуфт: ин посухҳоро хонед ва лагандбардоронро
шиносед!!!). Журналистони "Озодй" хама хомӯш буданд: Ин хомӯширо
ман дар тӯли 12 соли кор дар ин расона садхо бор мушохида кардаам.
Вале фикри хоме доштам. ки хадди нихоӣ ин хомӯшии гуломонаи мо
дар баробари ҳуқукхои фарде хамчун Тохири Абдучаббор мешиканад:
Нашикаст!.. .Устодро шикастем. Сахт. Маънан. Зеро У аз бачаҳои Прага
умеди бештар дошт, ки худи ишон сазоворанд! Онхое, ки имрӯз дар ин
расона фаолият доранду худро нофи замин ва гули миллат мешуморанд,
хомӯштар аз дигарон буданд. Зеро харосу таре аз як хонумаки иронй
доштанд. Хулласи калом, ба ин кормандони Радиои Озодй намезебад,
ки имрӯз думболаи чанозаи Устод Тохири Абдучаббор хангома хезон-
даву бар имиҷи худ замм кунанд. Ҳадди ақкалл, хамкорони гиромй пеши
виждони худ шарм кунед, чун аз миллату Худо шарм намедоред.

Хонандаи гиромй! Ҳар чизе, ки дар ин радио перомуни зиндагиномаи
Устод менависанд, агар мутааллик ба калами Рахматкарим аст, хонед.
Хонед, ки ӯ бар У содик буд. Ман шахсан бо Рахматкарим дӯст нестам;
душман хам нестам: Тем более хамшахрй нестам! Вале хакикатро бояд
гуфт, охир! Дигар матлаберо дар бораи Устод аз сомонаи ин радио нахо-
нед. Нахонед, ки рӯхи Устод озурда мешавад; на танхо аз онҳое, ки Уро
ранҷонида буданд ва мубтало ба умки бенавой намуданд - яъне корман-
дони масъули Радиои Озодй, ки хам аз шумо - хонандагони гиромй, ки
пас аз мутолиаи ин сутур аз мочаро огах шудед.. .Ба як тартибе "Озодй"
хам Устодро кушта буд: маънан ва бебозгашт...

Рӯхат шод бод Устод! Ин ягона матлабе буд, ки барои осудагии рӯҳат
ин ҷо нигоштаам. Худо рахматат кунад, ки бас бузург марде будй:
Фишонад гӯркан rap хок бар cap,

Зи мотам нест, дорад дарди дигар!

150
Раҷаби МИРЗО,

журналист

«МАРО ФУРӮХТАН
МУМКИН, AMMO
ХАРИДАЫ ИМКОН
НАДОРАД!»

Ин принсипро баъди Тоҳири Абдуҷаббор
кӣ идома хоҳад дод?

Ба Маликшо Неъматов - раиси Кумитаи ҷавонон, варзиш ва сайёҳии
назди Ҳукумати Тоҷикистон ҳарфҳои гуфтаи ман дар матлаби ҳафтаи гузаш-
та сахт расидааст. Он қадар сахт, ки дар анҷумани ахири Иттифоқи ҷавонони
Тоҷикистон дар пеши яксаду чанд ҷавони ҷамъовардааш ман ва ман барин-
хоро «кӯрдилу нотавонбин» хонда, боз ҳам мисли қартаи соли 2004 гуфтааст,
ки моро кадом як созмонҳо маблағгузорй мекунанду хадафамон нооромии
чамъият аст. Ҳарфҳои шннос аз як одами на он қадар шинос.

Аслан ман ба ин бовар ҳастам, ки ҷавононе, ки ба мансабҳои ҳукуматй
раҳ меёбанд, ба ғайр аз вазифаву рисолате, ки дар назди онҳо мегузоранд,
ҳамчунин муваззафанд барои ҷомеа маълум намоянд: онҳо мисли ман-
сабдорони собиқ андеша ва амал намекунанд. Яъне онҳо принсипҳое
доранд, ки ба ҳеҷ чиз иваз карданашон мумкин нест. Ин принсипҳо бояд
бозгӯи ҷаҳони имрӯз бошанд.

Ammo. .. Маликшо Неъматов чанд вақти охир дар мағзи ҷавонон ан-
дешаеро бор карданист, ки аз пушти «онҳое, ки нони хурдан надоранд»,
нараванд.

Ман дар муқобили ин мегӯям: дар кишваре, ки ҳазорон мушкил дорад,
бо либосхои фохиру мошинҳои гароннарх гаштани одамони бовичдон,
хосатан агар онҳо мансабдори давлатй бошанд, аламовар, ҳатто нангин
аст. Барои ин мисол ҳам овардам аз натиҷаҳои аудити Бонки миллй дар
замони раёсати Муродалй Алмардон, ки боиси гуфтугузори чиддй дар
дохилу хориҷи кишвар шудааст. Мисоли дигар аз замони раҳбарии
Оятулло Хумайнй дар Эрон аст, ки вақте барояш кондитсионер тӯҳфа
меоранд, ӯ рад карда мегӯяд, вақте чунин асбобро дар хонааш раҳ хохад
дод, агар шаҳрванди қатории кишвараш чунин асбобро соҳиб гардад.
Вале дар Тоҷикистон баъзеҳо танхо онхоеро муваффақу ватандӯст медо-
нанд, ки «нони хӯрдан доранд».

Соли 1991, вақте Давлат Худоназаров номзадиашро ба президента
гузошт, ба ӯ таъна заданд: одаме, ки худ хона надорад, чй гуна метавонад
Тоҷикистонро соҳибй кунад?

151
Соли 2005 май хам, вакте барои пешбарии номзадиам ба вакилии Маҷ-
лиси намояндагон эъломияи такрибан холин молу амволамро ба ҳавзаи
интихоботй пешниҳод намудам, ба он бо шубха назар карданд. мумкин
нест бо ин шӯхрати доштааш чунин бенаво бошад ва эъломияро хеле

мавриди бозпурсй хам карор доданд.

Хулоса, дар Тоҷикистон бовар надоранд, ки одамоне ҳам ҳастанд та-
моми имконоти доштаашонро барои рисолати худ сарф мекунанд. Барои
онҳо сарвату дорой мухим нест. Вале хеле кам мепурсанд. ки масалан
фалонй чаро дар як муддати кӯтоҳ хеле сарватманд шуд? Ва хам чаро
мансабдорони тоҷик рози намешаванд маълумоти эъломияи дороии худ-
ро барои ҷомеа пешниҳод кунанд?

Прокурори генералй як бор намедонам, бо шӯхй гуфтабуд, ё ҷидди,
ки чунин ҳолат метавонад барои дуздону горатгарон рах кушояд...

Дар банди ин андеша ва баррасии он будам, ки чаро Маликшо Неъ-
матов ахиран ба қароре омад, ки мушкилоти соҳаашро дар танҳой наме-
тавонад хал бикунад ва писари калонии Эмомалй Раҳмонро дар Итти-
фоқи ҷавонони Тоҷикистон барои худ муовин намуд, ки шумхабаре ра-
сид: Устод Тоҳири Абдучаббор даргузаштааст!

Ростй, барои ман доиман Устод Тохир намунаи он «бенавоҳое» буду
хает, ки ба гардани на хамаи «номуваффакхо» таънаи бисёр задан мумкин
аст. Оё кй метавонад сатҳи саводу ҷаҳонбинии Уро бо дилхох вазири
феълии точик баробар донад? Оё У наметавонист, агар ҳадаф зиндагии
шахсиаш буд, онро бароварда созад? Оё У наметавонист аз ҳисоби
«сифоизаҳо» мансаб бигираду дорой ҷамъ биёварад?

Халифабобо Ҳомидов, Шарофиддин Имомов ва дигарон, ки замоне
муовини раиси Созмони мардумии Растохез буданд, чаро тавонистанд
ба мансабҳои давлатй бирасанду Тоҳири Абдучаббор не? Оё У аз онҳо
ватани худро камтар дӯст медошт, ё ба он хизмат кардан намехост?

Як дӯсти ман, баъди натичаи аудита Бонки миллӣ гуфт, ман ҳам тай-
ёрам ба ивази 800 миллион доллар Тоҷикистонро мисли онхо дӯст дорам,
агар меъёри ватандӯстй ҳамин аст...

Не! Устод Тоҳир шахеи принсипиалй буд. Дар Точикистон аз чунин
одамон, ки ақидаи худро ба хеч вачх иваз намекунанд, сахт метарсанд!
Вагарна оё медонед, ки мухолифати Устод бо роҳбарияти мухолифини
собиқ сари ин буд, ки Ӯ намехост мухолифин дар музокироти сулх шарти
мансаб гузоранд ва ошкор кунанд, ки хадафашон мансабхохист? Оё ме-
донед, ки Ӯ дар замони Ҳукумати муросои миллй ҳам мансаб нагирифт?
Оё медонед, ки Ӯ хонаашро фурӯхту пули онро барои Растохез сарф
карду баъдан то дами марг бехонаву дар буд?

Шояд намедонед ва агар медонед, шояд бовар намекунед: наход одаме
хам бошад, ки зиндагии худро қурбони зиндагии дигарон кардан мехоҳад!

Ин бадбахтист! Аслан одамоне ба самимияти дигарон бовар намеку-
нанд, ки худ самими нестанд. Бовар кунед, вагарна шумо ҳам самимиятро

152
аз даст хохед дод. Аммо самими оне хохад буд, ки дар зиндагиаш арзиш-
хое дораду онхоро хамеша хифз мекунад.

Тохири Абдучаббор бо сари баланд ва ғурури инсонӣ ин дахонро
падруд гуфт. Рӯзи чанозааш ба даххо нафаре, ки як вақт дар гирди У
парвона буданд, занг задам, то маълум кунам, ки ба чанозаи Устод
рафтаанд ё не?

Аз баъзеашон посухи манфй гирифтаму онҳоро хақорат кардам, баъзеи
дигарашон тилфони худро набардоштанд. Аммо акнун аз хамкасбонам
— аз нашрияхои Тоҷикистон хохиш мекунам: аз ҳамаи онҳое, ки Устод
Тохирро мешинохтанд, як бор пурсед: Ба чанозаи Тохири Абдучаббор
рафта будед?

Ва сурати ҳамаи онхоеро, ки дар ин маърака ширкат надоштанд, тахти
унвони «Инҳо хиёнаткоранд!» чоп кунед. Онҳое, ки ба дӯстиву акида
хиёнат мекунанд, хеч арзише надоранд. Бигузор шикамхои дамидаву сар-
вати бисёре доранд!

Баъди ин, ҷавонони Тоҷикистон дар хулоса хато нахоханд кард: аз
пушти кй бираванд ва аз пушти кй не!

*

Маннон МАХСУМОВ

МИЛЛАТ ЗАРШИНОС ACT
Бояд института фалсафа номи
Тоҳири Абдуҷабборро тирад

Аз вафоти устод Тохири Абдучаббор тамо-
ми мардуми Точикистон ғамгину махзун
шуданд.

Мо шахсеро аз даст додем, ки вокеан сохиби пиндору гуфтору рафтори
нек буд ва дар замираш ба чуз аз озодиву соҳибихтиёрии Точикистон ва
саодати миллат хадафи дигаре надошт. Андешахои озодихохй, худши-
носию худогохӣ ва давлатсозии ӯ ҷовидона хоҳанд монд. Миллат дар
ҳакикат заршинос аст. Соли таърихии 2008 (Соли бузургдошти забони
точикй ва 1150 солагии устод Рӯдакӣ) нашрияи бонуфузи «Миллат» оли-
ми маъруф ва мутафаккири точик Тоҳири Абдучабборро иктйсоддони
беҳтарини соли 2008 эълон кард. Устод Тоҳир бӯхрони иқтисодиро, ки
имрӯз чахонро фаро гирифтааст, пешгӯйӣ карда буд ва шояд роҳҳои
беҳтару хубтари рафъи онро хам медонист...

Шоири чавони тоҷик Фазлиддин Собирзода менависад:

153
Чист Истиклол? Дур аз бандагй,

Бар муроди хеш кардан зиндагй.

Ҳиммату номусу имон доштан,

Бо хунар, бо илм cap афроштан.

Афсӯс, ки мо неъмати худодод - Истиклолиятро баъди таърихи
27.06.1997 дарк мекардагй шудем.

Дар масоили худшиносиву ватанхоҳй миллату халкҳои туркзабон
байни худ мухолифат намекунанд. Барой онҳо Ватан, замин ва забонашон
мукаддас аст. Бубинед чй тавр коммунистони асил - Сафармурод Ниёзов
(Турк-манистон), Нурсултон Назарбоев (Қазокистон), Ҳайдар Алиев
(Озарбой-ҷон) ва Ислом Каримов (Узбакистон) кишвархояшонро бо роҳи
худого-хии миллй ба сӯйи рушду тараккиёт бурданд.

Аммо ҳамон солҳо дар порлумони Тоҷикистон бо пешниходи як тан
коммуниста матинирода, ки имрӯз низ дар даст мандати вакилй дорад,
уст од Тоҳири Абдучабборро аз ҳукуки сухангӯйӣ, ки суханҳояш саршор
аз дарду ормонхои миллй буд, махрум сохта буданд.

Сарсупурдагони маънавии рохи озодиву истиклолият хеч гох наме-
миранд, онхо дар дили миллат зинда мемонанд.

Барой абадй нигох доштани хотираи неки инсони бузург, асосгузори
ғояҳои озодию соҳибистикдолии Тоҷикистон, бо дарки масъулияти ҳаки-
к,ати таърихи навини тоҷикон ва сипосгузории миллату давлат дар назди
устод ТГохири Абдучаббор ба Институти фалсафаи Академияи илмхои
Ҷумхурии Точикистон номи ӯ дода шавад.

Шаҳри Истравшан

I уруҳе аз рушанфикропи тоҷик бар маросими еООуди 1 оҳири
Абдуҷаббор, 25 апрели 2009._______________________

154
Ҳоишми ХОЛЗОДА,

журналист,
шаҳри Машҳади Эрон

ҶАҲОНЕРО ДИГАРГУН КАРД ЯК МАРДИ
ХУДОГОҲЕ

Ёдкарде аз Устод Тоҳири Абдуҷаббор дар
чиҳилумин рӯзи даргузашти андӯҳборашон

МАРГУ ЗИНДАГИИ ТӮФОНЙ

Гузашти рӯзгор моро аз рӯзи марги Устод Тоҳири Абдуҷаббор дур-
тару дуртар мебарад. Шахсияти камназире, ки торихи миллати тоҷик
номи ӯро ба унвони Меъмори истиқлол ва саромади ҷунбиши миллӣ-
истиқлолталабии Тоҷикистон дар китоби заррини худ ҷой додааст. Мар-
думи Тоҷикистон ва дӯстону пайравон акнун осори Устод Тоҳирро аз
варақҳои таърих меҷӯянд ва садои расояшро ба навори хотираҳо супур-
даанд... Марги номбурда тӯфонӣ фаро расид, ҳамон тавре ки худи ӯ дар
охири солҳои 80-уми қарни гузашта тӯфонй вориди майдони мубориза-
ҳои истиклолталабӣ ва озодихоҳй шуд ва ҳамон аём бо таъсиси Созмо-
ни Мардумии Растохез растахезу дигаргуние дар ҷаҳони андешаҳо ва
муборизаҳои миллии тоҷикон падид овард. Т оҳири Абдуҷаббор хеле зуд
бо садоқати рафтор, самимияти кирдор ва фасоҳати гуфтор дар саҳнаи
рӯзгор ва дар миёни анбухи муддаиёни муборизаи миллӣ ҷойгоҳи вижа
пайдо кард. Бо гузашти замон ин хайли анбуҳ ба далели сустии иродаҳо,
тангии назарҳо ва носолимии ниятқо парокандаву тунук шуд, аммо то-
ҳирон (покон)-е чун Тоҳири Абдуҷаббор ба ҳузури худ дар саҳнаи кору
пайкор барои истиқдол ва ободии меҳан идома доданд. Дар ин саҳна
боз ҳам Устод Тоҳир буд, ки ростқоматтару бошарофаттар ба чашм ме-
хӯрд, чун ростиву шарафро бо мақому манфиати зудгузар иваз ва обрӯро
бо оби ҷӯ баробар накард. Ӯ дар ин роҳи пур дардисар, вале пуршараф
аз дасти замонаи каҷрафтор, ёрони сустниҳод ва бадхоҳони бадсигол
сахтиҳои зиёде кашнд, «калушдепутатҳо» монеъи суханрониҳояш аз та-
риқи микрофони маъруфи 6 мешуданд. Маҳбуси собиқадоре, ки бар асари

155
оташу хунбозихои соли 1992 мубаддал ба «қахрамон» туда буд, аз мин-
бари иҷлосияи 16-ум ноҷавонмардона таҳқираш намуд, Растохези соз-
мондодаашро ибтидо аз даруй заъиф ва сипае мамнуъ карданд. маҷбур
ба тарки Ватан ва зиндагй дар ғурбат шуд, пас аз бозгашт хам дар пои-
тахт рӯзи хуше надошт ва то охири умр дар ин шаҳр ичоранишин буд.

Оре, шахсияте. ки Эьломияи истикдоли ҷумҳурии Тоҷикистонро иншо
карда буд. дар пойтахти ин чумхурии акнун сохибистикдол чунин ходу
рӯзе дошт Афсусу алам, ки ин Шахр бо калонҳояш, дар вопасин солҳои
зиндагй барои Усгод Тоҳири фарзона як сарпанохи беминнат ва рузгори
беташвиш мухайё накард то битавонад бо фароги хотири бештар ва ба
шакли бехинатар аз хираду тачрубаи гаронбахои хеш дар хидмати ҷомеа
бошад, аёми ҷонсӯзи беморй дар ин ҳама беморхона як кате барои дар-
монаш чудо накарданд ва пас аз марг хам як вачаб хоку як қабрро барои
орамиданаш дарназарнагирифтанд... Шояд дарҳаркуҷои дунёингуна
вокеияти талх, ки андешманди фарҳехтае чун Тохири Абдучаббор бо он
рӯ ба рӯ буд, гайри кобили кабул шуморида шавад, аммо на дар кишвари
мо ва на барои бисёре аз мо ва рахбаронамон...

ӯ ХУД Б А ТАНҲОЙ ЯК МИЛЛАТ БУД...

Ҳамон тавре аксари хамсафон ва хаводорон дар хотирот ва сугно-
махои худ таи ду моҳи охир гӯшзад кардаанд. аз вижагиҳои барчастаи
Устод Тоҳир ин буд, ки перомуни мушкилоту сахтихои худ харгиз лаб
ба шикоят накушуда ва хамвора халли масоили мардумро бар масоил
ва мушкилоти шахей афзал медонист. Бисёре аз сахтихои кашидаи у ба
хотири мардумдорй ва химояи манфиатхои миллй, на шахеиву гурухи
буд. Тоҳири Абдучаббор таи муборизаи беш аз 20 солаи фарханги-сиёси
собит кард, ки дилсӯзи мардуми тоҷик ва ошики истиклолу озодии
миллату механ буд. Вай бо ин ИШҚ зиндагй мекард ва то охирин тавону
нафас ба ахду паймони фитрии хеш, ки хамоно талош дар роҳи озоди,
ободй ва истикдоли комили Тоҷикистон буд, пойбанд монд. Агар чуз ин
буд, бо он донишу хирад ва ҷасорату мантиқе, ки дошт, метавонист сохи-
би бехтарин зиндагй шавад, ба макому маснад расад, болоншнини мач-
лисҳо гардад, вале ба хама ин имкониятхо пушт гардонд, чун намехост
ва наметавонист ба ормони хеш ва миллату кишвар пушти по занад. Аз
замоне ки дар нимаи дуюми солҳои 80-ум вориди арсаи муборизаҳои
фархангӣ-сиёсӣ шуд то охир ҳамроҳи мардум боди монд. Чи он замон.
ки дар муборизаҳо, мунозираҳо ва майдонҳо буд, чи он замон, ки дар
мухолифат бо муборизаи мусаллахона худро канор кашид, хамвора дар
миёни мардум ва дар фикри миллат ва Ватан бокй монд. Тохири Абду-
чаббор ба хайси як рӯшанфикр ва чеҳраи илмй-фарҳангӣ маромаш ин
буд, ки тагйирот дар ҷомеа аз роҳи талоши фарҳангй-сиёсй амали шавад.
ӯ марди пайкори фикрй-фархантй буд, на пайкори разми ва қудратта-
лабй. Аз ҳарфҳои ӯст, ки; «кудрату мансаб фардро аз мардум дур

156
мекунад»... Дар ҳамин росто буд, ки дар даврони муборизахои фикрй
ва ороми майдонӣ аз рахбарони аслии ҳаракатҳои мардумй ба шумор
мерафт. Аммо чун бар асари барномарезихои хоричй ва дурнаандешихои
дохилй раванди тағйирот ба самти чангу хунрезй кашида шуд, сукутро
бартар аз мочарочӯй донист ва барон муддате канор рафт.

Мухимтарин коре, ки дар ин солҳо кард, мушорикат дар танзими
барномаҳои сулҳу оштй ва бозсозии баъдичангӣ буд. Ҳамзамон бо фаро
расидани Сулҳ яке аз волотарин орзухо ва хостаҳои Тоҳири Абдучаббор
ва ҳамфикронаш бароварда шуд. Вале ҳанӯз шароит барон кори пурчӯшу
хурӯши илмй ва назари ин тоифа фароҳам набуд. Ба хамин хотир барои
чанд соли дигар дар дори ҳиҷрат бокй монд. Таи ин муддат ба дарсу
мутолиа ва андӯхтани бештари улуму тачрубаҳои башарӣ ва чаҳонӣ
идома дод ва худро барои пайкорхои тозаи фикриву фархангй дар чиха-
ли ободиву щукуфоии Т оҷикистони азиз ва мюшати ранҷкашидаи тоҷик
омода мекард. Бад-ин тартиб Устод Тоҳири Абдучаббор ба кишвар бар-
гашт ва бидуни хеч идаъо ва хостаи сиёсй-шахсй худро дар сангари
хидмат ба миллат карор дод. Танҳо силохи ӯ дар ин сангар китобу калам
ва хосили талошҳояш баёни андешахои корсозу зарурй барои пешрафти
механу миллат буд, аз зарурати таъсиси минтақаҳои озоди иқтисодй ва
моликияти миллй эълон шудани тарххои бузурги саноатй ва энержй

| гирифта то бознигарй дар қонуни
забои ва сармоягузорй рӯи бахши
илму маориф ва тарбияи кадрхои
коромади миллй. Дар хулосаи ин
матолиб месазад гуфт, ки ӯ худ ба
танхой як миллат буд.

СУГНОМАҲО БА УСТОД ТОҲИР
Даргузашти нобахангоми Ус-
тод Тохири Абдучаббор дар рӯзи
21 апрели соли 2009 пӯяндагони
рохи озодиву истиклоли вокеии
Т очикистон ва дилсӯзони ин мар-
зу бумро ба сӯг нишонд. Ҳамсафону дӯстдорони ин марди бузург ар
хотираҳо ва сӯгномаҳо чакидахои эхсоси ошуфтаи хешро аз ин талафоти
чуброннопазир бозгӯ карданд. Албатта ин чараён бо нигоштаи пур-
эхсоси Рахматкарими Давлат «Фарзанди сулолаи ғурур ва озодй» ҳанӯз
дар замони хаёти Устод Тоҳир огоз шуда буд ва дар сафхахои нашрияҳои
«Миллат», «СССР», «Озодагон», «Вароруд»... ва торнигорҳо ва сомо-
нахои интернетие то муддате идома пайдо кард. Ҳар кадоме аз иродат-
мандон ба лаҳни хосе аз Устоди шодравон ёд кардаанд, ки якоякашон
хотирмону чолиб ва чашмнавоз хастанд. «Тохир олимона, орифона ва
тодикона зист» (Устод Мӯъмин Қаноат), «Устод Тоҳир зохид, олим ва

157

Устод Тоҳири А бдуҷаббор дар
дафтари радиои ББС, соли 2008.
фозил буд» (Ҳоҷй Акбар Тураҷонзода), «Ҳайкали ӯ дар дили фард-фарди
ин миллат побарчост» (Доктор Ойнихол Бобона-зарова), «Андешахои
ӯ барои рушди Точикистон буд» (нависанда Абдул-хамид Самад),
«Шоистатарин инсони асри мо» (рӯзноманигор Ахмад-шохи
Комилзода). «Рамзи сахову иззату озодии баён» (Ҳочӣ Ҳайдаршохи
Акбар), «Устод ҳушдор медоданд, ки мо огоху бедор бошем» (ровӣ Ор-
тики Қодир), «Намоди рӯшанфикрӣ ва муаллими озодагони кавм» (рӯз-
номанигор Бехрӯзи Забехуллоҳ), «Намунаи олии равшанфикрӣ, тахам-
мулпазирӣ, инсоният ва мадоро» (рӯзноманигор Абдулғаффори Камол),
«Падари миллат» (рӯзноманигор Дориюши Рачабиён), «Эхёгари бузург
ва саршиноси ташаккули равшанфикрй» (сиёсатшинос Ҳикматуллох
Сайфуллохзода), «Рамз ва намоди бедории миллии точикон» (рӯзно-
манигор Аъзами Хучаста), «Ҷои ӯ хамеша холист» (рӯзноманигор Қо-
сими Бекмухаммад»), «Ватандӯсти асил ва ҷонфидои миллат» (рӯз-
номанигор Ибодуллохи Окилпур), «Озода ва вораста» (донишманд За-
фари Мирзоён)... Зикри хамаи гуфтаҳо ва навиштахо дар бузургдошти
Устод Тоҳири Абдуҷаббор дар мачоли ин макола нест, вале наметавонам
аз як ҷумлаи содда ва дар айни ҳол самимии Шохмансури Шоҳмирзо,
пажӯхишгари точики муқими Техрон чашм бипӯшам, ки метавонад
хулосаи хубе барои арзёбихои боло пиромуни ҳаёт ва фаъолияти Т охири
Абдуҷаббор бошад: «Аз нишонаҳои бузургии Устод Тоҳир ин аст, ки
хама пас аз маргаш аз ӯ бо бехтарину нағзтарин суханхо ёд мекунанд».
(Зимнан хаминчо хам вазифаи инсонии худ медонам, ки аз ҳамёрихои
хамаи касони гамшарик ба Устод Тоҳир дар даврони бемориаш бавижа
аз Ҳайдаршоҳи Акбар, Рахматкарими Давлат, Начмиддини Шохинбод,
Шохмансури Шохмирзо, доктор Фаридуни Ҷунайдй - донишманди
иронй, Беҳрӯзи Забеҳуллох, Шамсиддини Саидзод бо дастури Мухид-
дини Кабирӣ ёд ва кадрдонӣ кунам.)

МАРГ МУШКИЛ, ЗИНДАГЙ МУШКИЛТАР ACT

Инак миллати точик боз як фарзанди фарзонаи худро ба рохи охират
гусел кард. Рӯҳи буланди муаллифи Эъломияи Истиқлоли Тоҷикистон
«дар гушаи танги диёр» орамидааст ва гӯйй назорагари мо вомондагон
аст, ки чи гуна ба масъулият ва вазифаи худ дар чиҳати ҳифзи истиклоли
миллй амал мекунем. Бояд гуфт, ҷои холии Устод Тохир аз он чо бештар
эҳсос мешавад, ки миллати мо ба бовари аксари соҳибназарон ба мизони
зиёде ниёз ба такомул дорад то ба сатхи як миллати вокей, бедор, огох,
мутамаддин ва комилистиклол бирасад ва вуҷуди шахсиятҳои боризе
чун Тохири Абдучаббор метавонист ба бехтару зудтар тай шудани маси-
ри ин такомул ва шукуфой ёрй расонад. Албатта ин нуктаро ҳам набояд
аз назар дур дошт, ки хар миллате, аз чумла тоҷикон дар ростои расидан
ба ормонхои воло ва пӯёиву моной (мондагорӣ) маҷбур ба додани курбо-
нихо, пушти cap кардани мушкилот ва бахра гирифтан аз таҷрубаҳои

158
торихй ва таквияти захираҳои маънавию моддй аст. Аз ҳамин манзар
шинохт ва намунабардорӣ аз вежагиҳои шахсиятй, илмй ва муборизотии
чехраи мондагоре чун Устод Тохири Абдучаббор барои имрӯзу ояндаи
ҷомеа як амри судманд мебошад. Ҳаминҷо ҳам кайд кунем, ки Тоҳири
Абдучаббор чун хар инсони хокии дигар ва бахусус чун як чеҳраи сиёсй
наметавонист аз камбудиҳо ва иштибоҳот орй бошад. Аммо шарти инсоф
ва мантиқ ин аст, ки мо бубинем ва бисанчем. ки ӯ дар қиёс бо хамсафону
ҳамтарозони хеш чй ҷойгоҳеро доро будааст ва кадом пилла дар таро-
зуи фаъолиятҳои шахсӣ, ичтимой, сиёсй ва фарҳангии ин марди ба диёри
боқй шитофта вазнинтар аз дигаре аст. Шакке нест дар ин муқоиса саҳми
хубиҳо ва фазилатҳову ҳикматҳои сарнавишти Устод Тоҳир ба маротиб
бештар аст. Бандаи ҳақир дар пайи мушоҳидаҳои шахсӣ ва баррасии
рафторҳои сиёсй ва иҷтимоии чеҳраҳои матраҳи беш аз 20 соли охири
Тоҷикистон мисли бисёре аз хамфикрон ба ин натиҷа расидаам, ки Тоҳири
Абдучаббор яке аз самимитарин ва дилсӯзтарин ашхос барои кишвар ва
миллат буд ва ин боиси ифтихори мост, ки ҳамдаврони ӯ будаем. Аммо
афсус, ки фақат пас аз даргузашти ӯ дарк мекунем, ки чи инсони арзиш-
манде будааст. Шояд на, балки дакиқан ин хислати точиконаи мост, ки
баъди аз каф рафтани неъмат ба чанд оху афсус басанда мекунем ва боз
ба кадрношиносии маъмулӣ идома медиҳем.

Қавмҳои дигар гавҳаршиносанд ва ба қадри гавҳарҳои маънавй ва
миллии худ мерасанд ва аз ҳамин лиҳоз хам роҳи пешрафтро пурши-
тобтар тай кардаву мекунанд. Лек мо ҳанӯз ба ин ҳақиқати одй пай набур-
даем, ки яке аз далелҳои ноҳинчориҳо ва ақибмондагиҳои мо аз рӯи ғараз-
варзиҳо нарасидан ба қадри бузургони воқей ва истифода накардан аз
заковату дироят ва хираду илми онхост. Ҳамлаҳо ва фишорҳои табли-
ғотии солҳои охир суратгирифта бар алайҳи чеҳраҳои саршиноси ҷомеа,
аз ҷумла марҳум Тоҳири Абдучаббор намунаи ин қадрношиносиҳост.
Ҳатто мутаассифона, ин кадрношиносихо пас аз марги онон низ сурат
гирифтаву мегирад, ки хочат ба баёнашон нест. Бояд қабул кард, ки
ҷомеаи мо ба андозаи кофй шахсияти шоиста ва дилсӯзу коромад барои
рушди механу миллат надорад ва агар ба қадри андак сармояҳои миллие
дар ихтиёр дошта нарасем, мушкилотамон на кам, балки беш аз пеш ме-
шавад. Шояд ин ҳарфҳо хеле ормонй ба гӯш расанд, вале танҳо каме
андешаву таҳлил кофист то бароямон рӯшан шавад тарбия ва рушди
чеҳраҳои саршиносе чун Устод Тоҳир ба осонӣ муяссар намешавад. Дар
идома ва ба тартиб ба чанд хусусияти ахлоқӣ, иҷтимоӣ ва эьтиқодии
Устод Тоҳир ишора мекунем то моҳияти баҳси мо бештар рӯшан шавад.

ҲИКМАТҲОИ САРНАВИШТИ ТОҲИРИ АБДУҶАББОР

1. Ростӣ ва садақит

Ин вежагии шахсияти Тоҳири Абдучаббор аз сабабҳои аслии маҳбу-
бияти вай дар назди хосу ом будааст. Салими Аюбзод аз хамсафони

159


солҳои 80-уми Устод Тоҳир чунин менависад: «Устод Тоҳир на танҳо
нотиқн махкамсухан, балки як инсони кушодадил, нармху ва мехрубон
низ буданд ва ин хислатхо сабаб мегашт, ки одамон ба ишон майл кунанд.
зуд унс бигиранд, ба ӯ бовар оранд ва дили худро барояш боз кунанд».

2 Шикастанафсӣ, хоксорӣ ва зуҳдпешагӣ

Охирин боре, ки Устод Тоҳирро зиёрат кардам, тобистони соли 2006
дар назди фурӯшгохд «Садбарг» буд. Бо яке аз ошноен, ки фориғуттаҳ-
сили Донишгоҳи Файсали Покистон буд, саргарми сухбат будем, ки ба
ногох Устодро дидем, ки бо ҳамон салобат ва фурутании ҳамешаги дар
миёни сели ҷамъияти шахр намоён шуд. Баъди холпурси ва сухбати ку-
тоҳи самимие, Устод бо лабханди хоси худ гуфтанд, ки дасггоҳи видео-
иро барои таъмир додаанду чанд боре барои пае гирифтан ба таъмир-
гохи воқеъ дар ошёнаи болоии «Садбарг» рафту омад кардаанд ва гуф-
танд шояд ин дафъа дуруст карда бошанд. Ва хамин тавр бо хамон
самимият ва салобат хайрухуш карданду
рафтанд. Пас аз рафтани Устод ман ба
он ошноям гуфтам: «Ишонро шинохтӣ,

Устод Тохири Абдуҷаббор буданд». У
тааҷҷуб кард ва гуфт: «Боварам наме-
шавад, Тохири Абдуҷаббор хамин одам
бошад». Ман дар ҷавоб чизе нагуфтам
ва фақат ба худ андешидам, ки дар зехни-
яти аксари мо шахсиятҳои хоксор ва
бекарру фар намеғунҷанд, мо одат кар-
даем, ки шахсиятхоро бо шаклу шеваи
мутафовит аз худ бубинем... Аммо Устод
Тоҳир аз ҷумлаи истисноҳо буд ва ба ха-
мин иллат ҳам бисёриҳо ханӯз шинохти
дурусте аз ӯ надоранд.

Ба ҳар ход фурӯтанй ва хоксории У с-______

тод забонзади ҳамаи ошноёну пайравони ӯ аст ва ҳамин хислат буд, ки
вайро аз маҳфилҳо ва нишасту бархост бо хокимону соҳибнуфузони ҷо-
меа дур нигох медошт ва ин аз ифтихороти у буд. Ҳол он ки бисере аз
ҳамроҳони Тохири Абдуҷаббор дар идомаи рох маҳз ба далели надош-
тани ин хусусият фирефтаи хавасҳои модди ва зудгузар шуданд ва дар
нихоят беобрӯ гардиданд. Аз забони Устод Саид Абдуллоҳи Нури шах-
сан шунидаам, ки мегуфт: «Агарчи оқои Тохири Абдучаббор дар бархе
масоил бо мо хамфикр набуд, вале фурӯтани. роста, садоқат, тамаъна-
варзӣ ва якрӯву якқавл буданаш қобили эҳтиром ва эътирофи инҷониб
аст». Зимнан Устод Тоҳир низ нисбати равоншод Нури назари муҳаб-
батомез дошт. Вай дар яке аз сӯҳбатхо бо радиёи «Озоди» дар августи
соли 2006 аз чумла чунин гуфтааст: «Дар чанд сӯхбате, ки бо он кас
доштам, афсӯс мехӯрданд аз ҳодисахое, ки ба сари халки тоҷик омад ва

160

Устод Тоҳири Абдуҷаббор
дар соли 1998
дар садади он буданд ҳар чй зудтар он хотима дода шавад, дар Тоҷи-
кистон оромиву осоиш ҳукфармо шавад, мардуми муҳоҷир баргашта
биёянд ва ба зиндагии осоиштаву кору бори худ машғул шаванд. Ман
якин дорам, ки ин хадафи один Абдуллохи Нурй буд».

3. Паӣравӣ аз ҳусни тафоҳум ва ҳалли масоил аз тариқи мусолимат-
омез

Боризтарин намунаи ин хусусияти Устод Тоҳир дар пуштибонии ӯ аз
музокирот ва созишномаи сулҳ ҳувайдо шудааст. Ӯ сулхро на ба хотири
касби мансаб ё ғарази гурӯхй ва ҳизбй мехост, балки ба унвони як амри
муқаддас ва хаётй барои Тоҷикистон кабул дошт.

4. Эҳтиром ба тарафи мухолиф

Шодй Шабдолов, раиси Ҳизби коммунист иқрор кардааст, ки агарчи
дар замони хамкорй дар Шӯрои Олии собиқ бо Т охири Абдуҷаббор ихти-
лофи назарҳои зиёде миёни онхо вучуд дошт, вале ҳеч rox Тоҳир дар
гуфтугузорҳо бо тарафи мухолиф аз таҳқиру тавҳин ва расидан ба иззати
нафс кор нагирифтааст. Хдмин тавр нисбати ҳукумати кунунии Точикис-
тон назари муътадил дошт. Агарчи бархе барномахои ин хукуматро тан-
қид мекард, аммо аз барномаҳои ба суди ҷомеа ва барои рушди кишвар
дар назар гирифтаи хукумату давлат истикбол мекард. Ӯ аз аввалин ка-
соне буд, ки дар моҳи марти соли 2006 зимни мусоҳиба бо хафтаномаи
"Миллат" аз икдоми Раиси чумхур барои дар канор гузоштани пасванди
"ов" аз ному насаб ҳимоят кард.

5. Унси пайваста бо китоб ва мутолиаи ҳамешагӣ ва талош барои ёд
гирифтани чизи тоза

Ин одат аз манбаъҳо ва сабабҳои аслии маърифати волои Устод Тохир
буд ва аз чумлаи нукоте буд, ки дар мулокот бо ошноён ва ҷавонон хам-
вора мавриди таъкид карор медод. Ин дар ҳолест, ки бисёре аз зиёиба-
шараҳо дар чомеа ба мутолиа одат надоранд. Ҷои китобро дар зехну
атвори ин тоифа шаробу кабоб гирифтааст ва ин аз омилҳои аслии
бадбахтии фикрй ва иҷтимоии онҳост.

6. Орӣ будаи аз эҳсоси маҳалгароӣ

Маҳалгарой аз чумлаи харобиовартарин дардхои ичтимой дар чомеаи
мост, ки мутаассифона бисёре аз чеҳрахои шинохта хам ба он гирифтор
шудаанд. Устод Тоҳир дар ин иртибот хам як чеҳраи истисной буд ва
нисбат ба ин падида нафрати амик дошт. У Тоҷикистонро бо тамоми
манотик ва фархангу лахчахояш кабул дошт ва ҳамагонро ба ин масъ-
алаи сарнавиштсоз даъват мекард. Бесабаб набуд, ки дар аёми беморй
ва даргузашти Устод бузургтарин хамёрй ва хамдардиҳоро ғайриҳам-
шаҳриёнаш карданд. Ӯ чи дар зиндагй ва чи дар марг марзи маҳалро
шикаста буд.

7. Фасоҳат дар калом ва лафзи ширины форсӣ-тоҷикӣ

Тоҳири Абдуҷаббор ба воситаи дониши амиқ, мутолиаи бардавом ва
зиндагй дар кишвархои форсигӯи Ирон ва Афгонистон соҳиби гӯиши

161
зебо ва гӯшнавози модарӣ буд. Ин гӯиш ҳануз дар солҳои 80-ум ва баху-
сус замони хузур дар порлумони вақт кишрхои гуногуни ҷомеаи Тоҷикис-
тон ва хорич аз онро шефтаи худ карда буд. Таъкиди вай ба вахдати
форсизабонон хам аз ҳамин реша об мехӯрд.

8. Назарияпардозӣ ва тарҳи андешаҳои созанда

Устод Тохири Абдучаббор аз чумлаи нодиртарин рушанфикрони мо
буд, ки назарияпардозй ва тархи накшаву барномахоро шеваи кори худ
қарор дода буд. Боз хам гӯшзад кардан бамаврид аст, ки аз чумлаи омил-
хои мушкилофарин барои кишвари мо набуди назарияҳо ва тарххои оян-
данигар ва калидй аст. Устод Тохир бо иншои Эъломияи истиклол ин
равияро поягузорй кард ва пасонтар тарххои дигаре низ дар масъалаи
Қонуни Асосй ва Илму Маориф пешниход кард.

9. Таъкид ба мантщ

Устоди зиндаёд ҳамвора талош мекард дар суҳбатҳо ва мавзеъгири-
ҳояш мантик, инсоф ва эътидолро риоя намояд. Ҳамин масъала боне
шуда буд, то хатто аксари мухолифонаш ба дидгоххояш эхтиром бигузо-
ранд ва гохо хам таслими мантиқу далели ӯ мешуданд.

10. Побандии амщ ба ормони истщлолталабй ва ободии кишвар

Аз барчастатарин хусусиятҳои зиндагии Устод Тохир бархурдори аз
истиклоли фикрй ва рафторй буд. Ҳамин хислат дар сатхи васеътар ниг о-
ҳи ӯ ба кишвар ва давлатдории точиконро низ асосгузори карда буд.
Ормони аслии Устод Тохири Абдучаббор расидан ба истиклоли воқеии
Тоҷикистон буд ва бо ин ормон ба чахони хасти падруд гуфт. Рухаш
шод!

УСТОД ТОХИР, МО В А ОЯНДА

Устод Тохири Абдучаббор ба торих пайваст. Шахсе бахше аз торихи
точикон шуд, ки фардои обод ва озоди Ватанро орзу мекард ва дар ин
рох азхудгузаштагихо намуд. У саломатй, обру, осоиш ва эьтибори худро
нисори ин хадафи воло кард. Аз ин рӯ баҳо додан ба сарнавишти Устод
Тохир дар чахорчӯби танги як созмон ё як қишр ва пешаву вазифа (хамон
тавре ки бархе доирахо мехоханд ӯро факат чун муассиси Растохез ва е
чун як донишманди иктисод бишиносанд) нораво аст. У дар колаби у-
зургу мукаддаси Миллат ва Механ кобили таъриф аст. Аз ин нигох вази-
фаи хамаи кишрхо, бавежа рӯшанфикрон. каламбадастон ва хукумат-
дорон аст, ки ёду хотираи ин чехраи миллиро зинда нигох доранд.

Нашрияҳоро лозим аст, ташаббуси нашрияи "Миллат"-ро дар бузург-
дошти Устод Тохири Абдучаббор чонибдорй ва дунболагири кунанд.
Рӯшанфикрон ва хамсафону пайравон нишастхои илми дойр кунанд ва
осору афкори ин андешмандро ба риштаи накду барраси кашанд, оарои
у нишасти бузургдошт дойр кунанд. (Намояндагони ин табака Оидонанд,
агар ин корхоро анчом диханд, фардо дигарон хамин икдомро барои
онон такрор хоҳанд кард, вагарна сарнавишти дигаре дар интизорашон

162
аст.) Онҳо метавонанд ва бонд аз Раиси ҷумҳур ва дигар макомот дар-
хости гиромидошти Устод Тоҳирро намоянд, то рӯҳияи миллй (на мил-
лигарой, ки дар афкори бузургоне чун Тоҳири Абдуҷаббор ҳаргиз ҷой
надошт) ва ҳисси ватанпарастй дар ҷомеа пурранг гардад. Дар шароити
имрӯз, ки хатарҳое аз дохил ва хориҷ Точикистонро таҳдид мекунад, рӯ-
ҳияву эқсоси зикршуда метавонад дар рафъи хатархо кӯмакрасон бо-
шанд. Ҳукуматдорон бидонанд як мунтақиди беғараз, беидаъо ва дониш-
мандро аз даст додаанд ва агар ба хотири андешаҳо ва икдомоти милли-
аш дар рохи гиромидошти Устод Тоҳир ва ӯ баринҳо хурдтарин икдоме
ҳам кунанд, ба обрӯяшон зам хоҳад шуд. Ин интизор бавежа аз он соҳиб-
мансабоне меравад. ки замоне дар маҳфили "Рӯ ба рӯ" ва Растохез
ҳамроҳи Тоҳири Абдуҷаббор буданд.

Вокуниши мардум ба қазияи даргузашти Устод Тоҳири Абдуҷаббор
бори дигар нишон дод, ки ӯ як чеҳраи мардумй буд ва ҳамчунон боқй
хоҳад монд. Миллати тоҷик ҳам, то замоне ки ингуна фарзандони дилсӯз
ва фидоиро дар худ мепарваронад, аз рушд боз нахоҳад монд!

Сухани сугвории устод Муъмин Қаноат дар маросими
ёдбуди устод Тоҳири Абдуҷаббор, 25 апрели 2009.

163
НАВИШТАҲОИ ТОҲИРИ АБДУҶАББОР
ДАР МАТБУОТ

Тоҳири АБДУҶАББОР

"Садои Шарқ”, №8, 1989.

МУҲИТИ ЗИСТ ВА ЗАБОН

Таи даҳсолаи охир дар ҷумҳурии мо бар асари як силсила ипггибоҳот
ва каҷравиҳо теъдоди зиёди масъалаҳои ҷидцй ва печидаи ичтимои. иқти-
дукук» ба вучуд омадаақд, к„ онхо ногуаир ба инкишофи
Аапханги миллӣ, хусусан ба рушди заоони модарии мо таъсири манфи
ворид намуда бо мурури замон онро ба сарҳади таназзул расондаанд.
ВТГмаУ“мо™Тасм, дар чараёни солдол з„е„ «£> Ц

пиЛта чунин вонамуд месохтанд, ки гуе хама чиз хуб аст ва ба ваҷҳи а
ло пеш меравад. Аз минбарҳои пасту баланд дар мавриди муваффақи-
ятҳои бузурги иқтисодӣ" ва "гул-гул шукуфтани фарҳангу забони халк
тоҷик" сухбат мекарданд... Албатта, чунин равия на ™^ОИСИ ҲаЛ
масъалаҳои пешомада нагардид, балки вазъиятро бадтар сохт.

Имрӯз холати забону фарҳанги халқи тоҷик хеле вахимтар шудаас
ва ™ а«р тӯдадоя .асе„ мардум, лусусаи аии ид»у адаб ва равшан-

гЬикоони тоҷикро ба ташвиш ва нигарони андохтааст. _

Ф Ҷо„ хушист Рки дар ин авохир ба шарофати бозсозию ошкорбаени ин
масъала аз доираи сӯхбатҳои хусусй берун омада, ба саҳифаҳои рузномаву
маҷаллаҳо ва барномаҳои телевизиону радио роҳ ефтааст. Намояндагони
таГот ва кишрхои гуногуни чомеа акоид ва назариети худро ба
а^окамандй ва дилсӯзии хамом иброз менамоянд, ки онхо мавриди
_игянп ва кабули мардуми тоҷик қарор гирифтаанд.

SycaH як силсила мақолахо ва гуфтору баёнияхой шоирону
нависандагон ва олимони номию мӯхтарами мо, аз чумла Гулрухсор,
Лоик вТобир А Истад, М.Қаноат, Ӯ.Кӯхзод, М.Шукуров, А.Турсунов,
Ш Рустамов А^айфу^оев, Р.Ғаффуров, Р.Амонов, М.Диноршоев ва
^гарон ки ба диккати мардум хавола шудаанд, фавкудодда пурарзиш
;Гдитчасп буда дар равшан сохтани мохияти масъала ва идроку фах-
миши дурусти он хизмати босазое анҷом доданд. Ҳамчунон конференсия
ва бахсе ("мизи мудавваре"). ки дар Академияи илмхои Тоҷикистон мохи
"олд 1988 пяромуни хусни ба5„

миллатхо доир гардиданд, дорои аҳамият буданд. Таи мақолаҳО ва оае
нияхо вазъи конунии забони тоҷики тахдил ва зарурати беҳтарнамуда

““^1. Бад-ин манзур пеш»«од гардидааст ки б» забоаи
доч”«ош, давлатӣ дода шавад. Бнлоаоари ондо Шуроя Один

164
Тоҷикистон коммисияеро ташкил дод, ки он машғули баррасии пешни-
ходҳои мардум ва тартиб додани Лоиҳаи қонуни корбасти забонҳо дар
ҷумҳурии мо мебошад.

Ҳоло бахсу мунозира дар атрофии ин масъала чараён дорад. Дар ми-
ёни анбӯҳи мактубҳою мақолахо ва талабномаҳои бархаки мардум мақо-
лаҳое низ ба табъ расиданд ва садохое хам гӯшрас мегарданд, ки аз танг-
назарии муаллифону гӯяндагони онхо шаходат медиҳанд. Онхо мухоли-
фи мақоми давлатӣ додан ба забони точикй буда, зарурати чунин иқдом-
ро бидуни асосу далели маъкул рад мекунанд ва ё таҳти шубха қарор
медиханд. Баъзе талаб намуданд, ки дар баробари забони тоҷикӣ ба за-
бони русй хам макоми давлатй дода шавад. Бархе хам пешниход наму-
данд, ки се забои-точикй, русӣ ва ӯзбакӣ —макоми давлатй гирад. Иддае
низ тақозо доранд, ки дар Точикистон танҳо забони русй забони давлатй
эълон гардад. Чунин ақидаю пешниходҳоро дар маколаҳои С.Рачабов
ва К.Митюкова "Сверяясь с историей. Размышления о межнациональ-
ных отношениях после дискуссии в Академии наук" ("Коммунист Таджи-
кистана", 24.12.88), Р.Ҳошимов "Вернутся к истокам ленинской нацио-
нальной политики" ("КТ" 19.02.89), Ю.Исхоқй, М.Ғуломов. X.Каримов
"Право выбора" ("КТ" 22.02.89), М.Муродов "Не впасть бы в крайность"
("КТ" 23.02.89), "Внести ясность" ("КТ" 23.02.89), дар баёнияхои баъзе
аъзои коммисияи Шурой Олй оид ба тартиб додани лоиҳаи конуни за-
бонҳо ("КТ" 25.02.89), дар гуфтори як идда ашхоси дигар, ки дар хабари
ТоҷикТА зикр шудааст ("КТ" 4.03.89) ва ғайра метавон дарёфт намуд.
Мутолиаи маколахо ва баёнияхои мазкур нишон медиҳад, ки муаллифони
онхо мавзӯъро хамачониба ва амик дарк накардаанд, аз бисёр чихатхои
он огоҳй надоранд ва нисбат ба забони точикй беэҳтиромй зохир намуда,
поймол шудани ҳуқуқи халқи тоҷикро нодида мегиранд.

Масалан, дар мақолаи доктори илми хукуқшиносӣ С.Рачабов ва ном-
зади илми таърих К.Митюкова аз таҳлили ҳолати ногувори забону
фарханги мардуми тоҷик ва чигунагии муносибати байни миллатхо дар
Точикистон асаре ёфт намешавад, ҳарчанд ки мақола "Дар муқоиса бо
таърих. Андешаҳо дар бораи муносибати байни миллатхо пас аз баҳс
дар Академики илмхо" ном дорад. Дар мачмӯъ маколаи мазкур аз гуф-
тори парешон, мутазод, мушкук ва чумлахои умумию иттихомоти беасос
иборат буда, хадафи аслии он рад намудани пешниҳодхои аҳли мачлис
("Мизи мудаввар"), аз ҷумла акоид ва такозои нависандаи ин сатрҳо дар
бораи макоми давлатй додан ба забони точикй мебошад. Онхо хонандаро
ба сайри таърих (албатта, аз дидгоҳи худашон) даъват намуда, хотир-
нишон месозанд, ки Точикистон гӯшаи ақибмондаи Русия буд, ҳеҷ гоҳ
талаботи худро бо нон конеъ намесохт... Тоҷикон саросар бесавод ва
ақибмонда буданд... Бо кӯмаки бародарони бузург, яъне халки рус бо-
савод шуданд, нони серй ёфтанд мактабу роҳҳо сохтанд... Аммо на хама
инро дар хотир доранд, дар дарсхо рочеъ ба ин накл намекунанд...

165
Ин гуфтори обшуста ва таблиғотиро аз бисер касон, хам аз ашхоси
бесаводе, ки аз кӯчаи таърих нагузаштаанд, хам аз як теъдод шахсони
дорой унвонхои илмй ва хам аз бархе кормандони масъули органхои
хизбию давлатй борхо шунидаем.

Аввал аз хама бояд тазаккур дод, ки Тоҷикистон ҳеҷ гох ҷузъи давлатй
Русия набудааст, балки дар натиҷаи сиёсати тачовузгарона ва забткоро-
наи хукумати подшохии он кишвар муддати кӯтохе таҳти тасарруфи он
карор доштааст, яъне мустамликаи Русия будааст. Биноан, Т оҷикистонро
"нохия ё гӯшаи ақибмондаи Русия буд1’ гуфтан нашояд.

Сониян, дуруст аст, ки кабл аз инқилоб Тоҷикистон сарзамини пеш-
рафта набудааст, хамчунон ки имрӯз хам аз пешрафту тараккии вокей
хеле дур аст. Вале баёни ин матлаб ба ин шакл ("гӯшаи акибмондаи
Русия") чунин маънй медихад. ки гӯё Точикистон гӯшаи ақибмондаю
Русия кишвари пешрафта будааст, дар холе ки Русия низ, ба истиснои
баъзе шахрхояш, дар маҷмӯъ як кишвари акибмондаи зироатй буд.

Дар мавриди "хеч гох нони се-
ри надоштани точикон" бояд ■

гуфт, ки ин гуфтори беасос ва ду-
рӯг аст. Пӯшида нест, ки минта-
кахои Мовароуннахру Хуросон аз
кадимулайём яке аз манотики
пешрафтаи зироатй буда, истех-
соли гандум на танхо эхтиёчоти
ахолии худ, балки зарурати мар-
думи навохии ҳамсояро низ таъ-
мин мекардааст. Кам шудани хач-
ми истеҳсоли галла ва конеъ на-
гардидани талаботи мардум аз
хисоби гандуми махаллй дар ин
авохир натиҷаи мустамликадорй
ва сиёсати иктисодии носолими хукумат таи дахсолаҳои гузашта мебо-
шад. Дар чое ки қариб тамоми заминҳои беҳтарин ва обиро барои кишти
пахта ихтисос дода бошанд ва хама чизро, хам галлакорию богпарварй,

. -• ■'
^ v«

Мовароуннаҳру Хуросон аз қадимул-
айём бо истеҳсоли гандум на танҳо
аҳолии худ, балки мардуми навоҳии
ҳамсояро низ таъмин мекардааст.

ҳам полизкорию молдорй ва хатто мухити зисту саломатии мардумро
курбони пахтакорй карда бошанд, дар чое ки майдони зироати гандум
то ҳадде кам шуда бошад, ки имрӯз факат 11 фоизи майдони киштро
ташкил дихад. (Народное хозяйство Таджикской ССР в 1986г. Д., 1987,
с. 83) ва он хам дар шароити иклими гарму камбориши Точикистон (!)
асосан заминхои лалмй бошад, магар мумкин аст, ки ҳолат таври дигар
бошад? Албатта, не. Ҷои шакк нест, ки ин сиёсати гайриокилона ва ин
холати ғайри қобили тахаммул аст. Барои баланд бардоштани самара-
бахши истеҳсолот ва дарачаи некӯахволии мардум ва хифозати мухити
зисту саломатии одамон лозим аст, ки таркиби сохавии истеҳсолоти

166
хоҷагии қишлоқ ба таври ҷиддӣ тағйир дода шавад. Яъне, мебояд, ки ба
ғаллакорию боғдорӣ, сабзавоту полизкорӣ ва молдорию истеҳсоли хӯ-
роки чорво диққати махсус дода шавад ва ин соҳаҳо ҷои сазовори худро
ишғол кунанд. Барой ин лозим аст, ки майдони кишти пахта ҳадди ақал
ба андозаи 50-60 фоиз кам ва мутаносибан майдони зироатҳои дигар зи-
ёд гардад. Дар ин сурат зарурат ба истифода нуриҳои минералӣ ва мод-
даҳои заҳрноки кимиёвӣ низ ба маротиб камтар хоҳад щуд ва ба мардум
муяссар хоҳад шуд, ки аз гизои солим ва безаҳр тановул кунанд.

Аз бобати кӯмакҳои иқтисодии халқи рус ва дигар миллатҳои бародар
дар ин ҷо факат ҳаминро мехоҳам зикр намоям, ки ҳеҷ кас ахампяти онро
инкор намекунад. Аммо масъалаҳои печида ва мураккаби ҳамкориҳои
иқтисодии байни ҷумхуриҳои иттифоқй, аз ҷумла, муносибатҳои иқтисо-
дии Тоҷикнстон бо соири ноҳияҳои кишварро набояд чунин соддалавҳо-
на ва якҷониба таъбир кард. Хусусан, ки бисёр ҷиҳатҳои ин мавзӯъ ба ан-
дозаи кофӣ мутолиа ва равшан нашудаанд. Дар маҷмӯъ, ба ақидаи ман,
таърихи пешрафти иҷтимоӣ ва иқтисодии Тоҷикистон таи солҳои Ҳоки-
мияти Шӯравӣ хеле печида ва пурфоҷиа будааст ва эҳтиёҷ бар он дорад,
ки таври ҳамаҷониба, воқеъбинона ва беғаразона таҳкиқу барасӣ шавад.

Роҷеъ ба он ақидаи роиҷ, ки гӯё то инкилоби Октябрь "тоҷикон са-
росар бесавод буданд", бояд тазаккур дод, ки ин иддаои дурӯғ ва дур аз
ҳақиқат буда, сохтаю пардохтаи як теъдод шовинистон ва лаганбардо-
рони онҳо мебошад. Албатта, ҳеҷ кас исрор намекунанд, ки тоҷикон пеш
аз инқилоб саросар ахди савод буданд. Вале воқеиятро нодида гирифта,
ҳамаи тоҷиконро бесавод шумурдан - ин яъне поймол кардани ҳақиқат
аст. Дар бораи он ки чунин гуфтори дурӯғ ба иззати нафси мардум чӣ
гуна таъсир мерасонад, ҷои ran ҳам нест. Ҳар касе, ки бо таърихи халқи
тоҷик ошноӣ дорад ва беғаразонаю воқеъбинона онро таҳқиқ намуда-
аст, ба хубй медонад, ки халки тоник то инкилоб саросар бесавод на-
буд. Теъдоди зиёди мактабу мадрасаҳо машғули таълиму тарбия буданд
ва қишри сершумори мардуми босавод ва сохибмаърифат мавҷуд буд.
Масалан, дар ибтидои асри XX танҳо дар як шаҳраки Душанбе, ки дар
ҳудуди 20 ҳазор аҳолӣ доштааст, 13 мактаб ва 2 Мадраса фаъолият мекар-
дааст. (К.Расулов. "Душанбе", "ҶТ", 5.02.89). Дар шаҳраки Ховалинг бо-
шад, 7 Мадраса будааст, ки дар ҳар кадоми он 80-100 нафар ва бештар аз
он таҳсил мекардаанд. (А.Саидзода. "Мадрасаҳои Ховалинг куҷо шу-
данд?", "ҶТ", 5.02.89)

Зимнан савияи таълими бисёр фанҳо, хусусан илмҳои иҷтимоӣ хеле
баланд буд ва фориғони он мактабу мадрасаҳо, тавре ки як идда олимон
изҳор медоранд. дар риштаҳои забону адабиёт, фалсафаю мантиқ, таъ-
риху забоншиносй ва назмшиносию санъати суханварӣ донишҳои амиқ
касб менамуданд ва аксари онҳо аз ашхоси сохдбмаълумоти имрӯз барта-
рй доштанд. Албатта, системаи таълиму тарбияи он замон аз нуксону кам-
будиҳо холй набудааст, вале тамоман инкор намудани он хатой маҳз аст.

167
Инро \ам набояд фаромӯш кард, ки халқи тоҷик танҳо аз тоҷикони
мукими Тоҷикистони имрӯза иборат нест. Мардуми Самарканду Бухоро
ва бисёр ноҳияҳои дигар, ки имрӯз бинобар сабабхои маълум аз худуди
Тоҷикистон берун мондаанд, низтоҷик мебошанд. Магар онхо низ capo-
cap бесавод буданд? Ҳаргиз не. Ба ҳамагон маълум аст, ки шахрҳои
асосии халқи тоҷик дар тӯли ҳазорсолахо яке аз бузургтарин ва маъруф-
тарин марказхои илму фарханг дар Машрнқзамин буданд. Мактабу
мадрасаҳо ва доирахои адабии онхо дар тамоми минтақа ва берун аз он
шухрат доштанд. Ононе, ки аз босаводии халкхо харф мезаданд, чаро аз
ин хақиқати таърихй чашм мепӯшанд?

Муаллифони мақолаи мазкур изхор
доштаанд, ки сиёсати миллим ленинӣ хам
дар замони хаёт будани Ленин ва хам
баъд аз марги он таври пайгирона ва би-
лоинхироф амали шудааст. Самти хара-
кат (сиёсати милли — 1 - А.) — навиштаанд
онхо, - он кадар дуруст муайян шуда буд,
ки солҳои шахспарастй ва карахти ната-
вонистанд онро тағйир диҳанд". Ва сар-
фи назар аз иштибоҳот ва ҷиноят, "таи
солҳои Ҳокимияти Шӯравӣ дар амри ра-
сидан ба баробарии воқеӣ миёни халкхо,
муваффакиятҳои бузург ба даст оварда
шудааст".

Бо дарназардошти вокеияти зиндаги
наметавон ба ин ақида розӣ шуд. Агар,
дар ҳакикат сиёсати миллӣ таври дуруст
танзим шуда ва таи солҳои шахспарастй

ва карахтй бидуни тағйир ва инҳироф ______________________——

амалӣ шуда бошад, пае "каҷравихо дар фаъолияти идеологии ҳизб ва

"тазйику, саркӯб намудани халкхо" чи маъно дорад? _

Агар қарорхои анчуманхои X ва XII Партияи Коммуниста дар бораи
"махаллй" сохтани дастгоҳи давлат ва "таври озодона ва бемонеа созмон
додани зиндагии миллй дар ҷумҳуриҳо" амали шуда бошад, пас чаро
органҳои ҳукумат ва идораи давлатии Точикистон ба ин андоза ғаири-
маҳаллй" шудаанд ва хислатҳои миллӣ, ҳатго забони худро аз даст дода-

^'Дар солҳои 1937-1938. - навиштаанд муаллифон, - дар Тоҷикистон
ҳамаи онҳое, ки аз тарафи халқ ба сифати беҳтарин намояндагони мардум
ба вазифахои давлатй пешбари гардида буданд, нобуд сохта шудаанд .
Саволе ба миён меояд, ки он ба татбиқи сиёсати милли иртибот дорад.
оё аз тарафи кй ва барои чӣ онҳо нобуд сохта шудаанд? Агар ин кор би-
нобар иродаи халқи тоҷик сурат гирифта бошад, пас чунин хулоса бар-

168



Бесавод хондани халқи тоҷик
маънои инкори таърихро до-
рад, дар ҳоле ки ин миллат
дар гузашта даҳҳо нобигиҳои
ҷаҳ.ониро ба дунё овардааст.
меояд, ки ё онҳо "беҳтарин намояндагони халк" набудаанд, мардум ба
иллате дар холати гумроҳӣ қарор доштаанд ва натавонистаанд манофеи
худро дарк кунанд.

Агар онхо (арбобони давлатии Тоҷикистон) чинояте содир накарда
бошанд ва на тавассути халқи тоҷик ва хости он, балки бар хиЛофи иро-
даи он нобуд сохта шуда бошанд, пас чунин бармеояд, ки халқи точик
дар кору фаъолияти худ озод набудааст ва имконияти онро надоштааст,
ки аз рӯи хоҳишу иродаи худ амал кунад ва "зиндагии миллии худро
таври озодона ва бемонеа созмон диҳад". Агар' холат чунин будааст
(тавре ки аз мақолахои доктороки улуми таърих Р.Масов ва Ш.Султонов
бармеояд, дар ин кор халки тоҷик ихтиёр надоштааст. ("Т.С". 9.01.89,
"ГМ". 14.01.89). Пас оё гуфтори муаллифони макола дар бораи "инки-
шофу тараккиёти сиёсати милли" ва "таъмин намудани истиклолият ва
сохибихтиёрии воқеии чумхурии Точикистон" хакикат дорад?

Муаллифони макола аз ҷумлаи арбобони саркӯбшуда Шотемур ва
А.Қосимовро ёдовар шудаанд ва қайд намудаанд, ки мо дар бораи онҳо
маълумоти кам дорем. Дуруст аст: мо вокеан дар бораи арбобони мазкур
ва садҳо ва хазорҳо нафар фарзандони курбоншудаи халқ чизе намедо-
нем. Чаро? Магар дар китобхои таърих ва адабиёти дигар рочеъ ба онхо
маълумоти кофӣ мавҷуд асту мо аз танбалии хеш онхоро нахондаем?
Албатта, не! Иллати асосй дар ин чост, ки мактаби мо танхо ба ном
мактаби миллист, чун танҳо дарсхо ба забони точикй сурат мегиранд.
Аммо мазмуну мӯҳтавои китобхои дарей хислати милли надоранд. Бисёр
китобхои дарей, аз чумла китобхои фанни таърих аз тарафи олимони
точик ва барои мактабхои точикй тартиб дода кашудаанд. Бинобар он,
дар онхо хама он чй ки барои тарбияи фарзандони вокеии халки точик
зарур аст, мавчуд намебошад. Ҳатто китобхои дарсии забону адабиёти
точик аз асолату вижагиҳои миллӣ бархурдор нестанд. Онҳо таҳтн
таъсири шадиди китобхои дарсии забону адабиёти рус сохта шудаанд.
Китобхои дарсии граматикаи забони точикй ва русиро мукоиса намуда,
метавон яқин ҳосил намуд, ки забоихри мухталифанд. Дар мавриди омӯ-
зншгоҳхою техникумхо ва донишгоххои олии Точикистон бояд гуфт, ки
онҳо аз бисёр чиҳат ҳатто ба зоҳир хам хислати милли надоранд, чун
Д1:р онхо раванди таълим ба забони тоҷикй ё ҳеч сурат намегирад ё хеле
кам сурат мегирад. Ин ҳслат боиси поин омадани сифати тарбияи кадрхо
гардида, ба пешрафти иқтисодию ичтимой ва фархангии Точикистон
таъсири манфй расонда ва мерасонад.

Магар чунин ҳолат натиҷаи амалй намудани сиёсати миллии ленинй
аст? Оё ин хама окибати тахрифи он сиёсат аст? Ба назари май, дар киш-
вари мо таи даҳсолаҳои гузашта принсипхои ленинии сиёсати миллй ба
таври бояд ва шояд риоя нашудааст ва иллати бисёр масъалахо ва муш-
килоти пешомада, аз чумла яке аз сабабҳои асосии таназзули забону
фарханги мо иборат аз дур шудан аз асли он сиёсат мебошад.

169
Барои тасдиқи ин матлаб каме поинтар далелу бурҳонӣ кофи оварда
хоҳад шуд. Дар ин но факат ин нуктаро бояд таъкид намуд, ки дар амри
баррасӣ ва тафсиру баёни равандҳои печида ва басо мураккаби иҷтимои
набояд ба сахлангорию зоҳирбинӣ ва беандешагию сиёсатбози рох дод.
Зеро хар чое, ки сиёсату сиёсатбозй густариш меёбад, бар ростгуию хак-
парастй чой намемонад ва ногузир рукуди илму маърифат фаро мерасад.
Ҳаводис ва падидахои мураккабе, ки имрӯз дар чомеаи мо зухур наму-
даанд, решаҳои амик доранд ва намоёнгари масъалахои мушкили мо
мебошад. Биноан, бидуни мутолиаи амиқ ва хамаҷониба хулосахои сатхи
ва соддалавхона баровардан, гумонхои худро ба якин додан ва бидуни
далелу асос мӯхру тамғаи "миллатчй" ва иттиҳомоти дигар ба мубохиси
худ бастан оқибати нек нахохад дошт.

Аммо муаллифони мӯхтарам на танхо аз тахлили амики вазияти феъ-
лии ҷомеа ва падидахои он имтино варзидаанд, балки хатто кушиш на-
кардаанд, ки гуфтори дигаргонро дар замина ба хуби дарк намуда, дар
мукобили онхо акидахои худро бо далелхои маъкул иброз бидоранд.
Онхо бидуни хеч гуна асосе ширкаткунандагони "мизи мудаввар", аз
ҷумла бандаро. ба "шиорбозӣ", "маҳалчигӣ" (яъне миллатчиги - Т.А.)
"танокизот" ва "бемантикй" муттахам намудаанд.

Чунин иддаои беасос, албатта, наметавонанд, далели хакбачониб бу-
дани муддаиён бошад. Зеро, ҳамон тавре ки маълум аст, инкори соддаи
кадом як воқеа (факт), ҳанӯз далели адами он намебошад.

Агар муаллифони мақолаи мазкур мухолифи ақидаи ман бошанд, пас
чаро бахс намекунанд? Чаро бо далелу бурхон онро рад намуда, фикри
худро исбот намекунанд? Ё умед доранд, ки мо бояд ба суханони хушку
холии онхо бовар кунем?

Онхо навиштаанд, ки "Ҷабборов қотеона изҳор намуд, ки дар чум-
ҳурии Точикистон миллатчиги мавчуд нест..." Аввал ин ки ман борхо
гуфтаам ва боз такрор мекунам, ки танҳо фикру мулоҳизаи худро баен
мекунам ва ба хеч вачх даъвои хақикати мутлақро надорам. Биноан, дар
ин чо калимаи "котеона" бечо аст.

Сониян ман чунин изхори ақида намуда ва менамоям, ки дар ҷумҳурии
мо, дар миёни аҳолии маҳаллй, яъне тоҷикон хисси миллатчиги вучуд
надорад. Дарвокеъ ман ягон нафар точикеро надидаам, ки он худро е
миллати худро ба миллати дигар мукобил гузошта точиконро миллати
истисной, бехтар ва болотар аз миллатҳои дигар хисоб кунад. Тавре ки
маълум аст, миллатчигй махз аз хамин, яъне миллати худро беҳтар ва
болотар аз хама ҳисоб кардан иборат аст.

Таърих гувох аст, ки халки ситамдида ва ҷафокашидаи тоҷик дар гу-
ли карнхои зиёд борҳо мавриди хамлаю таҷовузи кабилахо ва халкхои
гуногун гардидааст. Уро талаву тороҷ ва горату қатл намудаанд, шахру
дехоташро ба харобазор табдил додаанд. Вале халки точик дигарбора
зинда мешуд, ба по мехест, боз шахру дехотро обод мекард, иктисод ва

170
илму фархангро инкишоф медод, сарвати бебахои маънавй меофарид. Ӯ
муковимат мекард, барон ҳифозати истиқлолияту озодӣ мубориза ме-
бурд. Аммо ҳеҷ гоҳ ба хоки дигаре хамлаю таҷовуз накардааст, халқи
дигареро қатлу ғорат ва ситам накардааст. Башардӯстй, заҳматкашӣ,
меҳмондӯстӣ ва раҳму шафқат аз хислатҳои хоси тоҷикон будааст.

Албатта, ман аслан хаёли онро надорам. ки тоҷиконро дар қиёфаи
идеалй тасвир кунам. Баръакс, ба назари банда, мо, тоҷикон, аз нуқсону
камбудихо ва аз одату анъанахои нолозим ва хатто музир холӣ нестем.
Қисмати зиёди мардум аз лиҳози иҷтимоӣ, сиёсӣ ва иқтисодй фаъол
нестанд, дараҷаи огоҳии онҳо баланд нест. Ғамангезтар он аст, ки мо
бисёр хислатхои наҷиби миллй ва арзишхои волои маънавиро аз даст
дода, аз баъзе чиҳатҳо, ҳатто аз он чи будаем, бадтар шудаем...

Аммо барон муттаҳам намудани тоҷикон ба миллатчигй ҳеҷ гуна асосе
вучуд надорад. Ҳисси ғамхорӣ нисбат ба миллати худ ва сарнавишти
он, муҳофизати фарҳангу забон ва арзишҳои маънавии миллӣ, дилбастагӣ
оа таърихи халк, гиромй доштани ёди гузаштагони худ ва эҳтирому
вафодори ба расму оин ва анъанаҳои миллй ба ҳама халқу миллатҳои
хос аст ва он на танҳо як ҳисси наҷибу хислати неки инсонист, балки
барон хар фарзанди миллат ҳам фарз ва ҳам қарз аст. Ин гуна эҳсосот
дар вучуди афроди миллатҳои "кӯчак”, ки дар иҳотаи миллатҳои "бузург"
зиндагӣ мекунанд ва хоҳ-нохоҳ таҳти таъсири хурдкунандаи онҳо қарор
мегиранд, бештар ва барчастатар мушохида мегардад. Ин як ҳолати
табиӣ мебошад ва набояд онро ба миллатчигй нисбат дод, зеро чунин
кор иштибоҳи бузург ва хатои фоҳиш хохад буд.

Хамин гуна саҳлангорию кӯтоҳандешӣ дар соири қисматҳои мақола
низ ба назар мерасад. Чунончи, муаллифон аз ҳодисаҳои Кӯҳистони Қа-
Рабоғ ва Эстония ёдовар шуда, онҳоро "падидахои манфй, бадманиш ва
миллатгароёна тавсиф намудаанд. Саволе ба миён меояд, ки оё муалти-
фони мӯҳтарам аз тафсилоти он ҳодисахо огохии комил доранд? Оё тамоми
чавониби онҳо ва иллатҳои ба вуқӯъ пайвастанашонро хамаҷони-ба
таҳлилу таҳқиқ намудаанд? Фикр мекунам, ки не. Агар чунин бошад, магар
лозим буд, ки бо шитобзадагй он ҳаводисро чунин яксон таъбир кунанд?

Ба назари банда, месазад, агар дар он "хаводис" аввал аз хама андӯҳи
бузург ва фоҷеаи садҳо хазор нафар одамон ва дарду алами миллионҳо
нафар қазоқҳо, арманиҳо ва эстониҳоро (на танҳо онҳоро), ки аз сарна-
вишти ноҷури халқи худ ба изтироб омадаанд, ташхис намоем. Фикр
мекунам, ки бештар воқеъбинона ва мантиқӣ хоҳад буд, агар онҳоро
хамчунон натиҷаи иштибоҳот ва таҳрифи сиёсати миллии ленинй таи
даҳсолаҳои охир арзёбй кунем.

Мутааесифона, гуфторҳои беасосу зоҳирбинона дар бораи забони
тоҷикй ва мақоми он кам нестанд. Ин ҳолат шаҳодат медиҳад, ки бисёр
касон, аз ҷумла як идда олимону кормандони масъули хизбй ва давлатй
мӯҳтавои мавзӯъ ва аҳамияти онро ба қадри лозим дарк накардаанд.

171
Ammo мавзӯи бахс хеле ҷидди буда, решақои ваеею амиқ дорад. Бисёр
ҷавониби он ҳанӯз бо андозаи кофӣ мутолиа ва баррасӣ нашудааст ва
эҳтиёҷ ба шарҳу эзоҳи бештар дорад.

Биноан, баъзе аз ақоид ва андешаҳои худро пиромуни ин мавзӯъ иброз
медорам, то бошад, ки мушкилоти масъала ва роҳҳои ҳалли он равшантар
гардад.

* * *

Аввал аз қама ин нуқтаи бас муҳимро бонд тазаккур дод, ки забои яке
аз аломатхои асосй ва унсурҳои худшиносии миллат буда, ҳамзамон ҷузъи
муҳимтарин ва пурарзиштарин сарват ва ганои маънавии онро ташкил
медиҳад. Ҳама гуна пешрафти иҷтимоӣ, иқтисодй, сиесй ва фарҳангии
миллат дар забони ӯ тачассум ёфта. онро ба пояҳои баландтар мерасонад.
Биноан, беҳуда нест, ки забои ба сифати нишонаи пешрафти ҷамъият ши-
нохта шудааст. Миллатҳои аз ҳар ҷиҳат рушдёфта ва озод. ки пешрафти
онҳо умдатан бар пояи авомили дохилӣ устувор мебошад. яъне нерӯи пеш-
баранда дар вуҷуди худи он миллат нухуфтааст, дорой забони ғанӣ, пур-
обуранг ва тавоно мебошанд. Ва
баръакс, халқҳои ақибмонда ва
мутеъ, ки аз авомили худи рушду
инкишоф бархурдор нестанд ва ё
ба идлате аз онҳо маҳрум шуда-
анд, маъмулан забони ғанй надо-
ранд, хазинаи луғавиашон махдуд
аст.

Аз ҷониби дигар, забои дар
пешрафти миллат нақши мухим
дорад, зеро тамоми ғанои маъна-
вӣ тасассути он фаро гирифта ме-
шавад. Ҳар наели ҷадид, ҳамза-
мон бо аз бар кардани забони мо-
дарии худ, аз андӯхтаҳои фарҳан-
гии ниёгони хеш баҳраманд ме-
гардад ва ба хайси фарзанд ва давомдиҳандаи рӯзгор ва ҳастии ниегони
худ рушду камол ёфта, сарвати маънавии гузаштагони худро соҳиб ме-
шавад ва онро ғанитар сохта, ба ояндагон ба масобаи пурбаҳотарин
ганҷ ба мерос мегузорад ва бад-ин тартиб карзу масъулияти худро дар
баробари гузаштагон ва ояндагон адо мекунад.

Чун ҳама гуна донишу маърифат ва маонӣ ва мазомини мухталиф
дар қолаби мафоҳим ва калимот рехта шудаанд ва аз тариқи онҳо фаро
гирифта мешаванд, аз ин рӯ хуб донистани забоне далели бисёр донистан
аст ва ин амр худ василаи рушду такомули тафаккур ва зеҳни инсон буда,
аз ин роҳ шароити пешрафти фарқангй, иқтисодй ва сиёсии миллатро
фароҳам месозад.

ЗАБОИ

МЦИМТАРИН
ОМИ/Ш
ХУДШИНОСИИ
МИЛЛАТ ACT.

Ҳама гуна пешрафти иҷтимоӣ, иқти-
содӣ, сиёсӣ ва фарҳангии миллат дар
забони ӯ таҷассум ёфта, онро ба поя-
ҳои баландтар мерасонад.

172
Албатта, ин мухтасар барои ахли назар маънии тозае нест. Дар ин ҷо
хадаф аз зикри он, аввалан, ба ёд овардани он маънии аз ёд рафта аст, ки
омили умдаи хдмагуна рушду тараккй иборат аз инсони бомаърифат,
озод, мутафаккир ва соҳибҳунар мебошад ва, сониян, бори дигар таъкид
намудани аҳамият ва арзиши фавкулоддаи забои ва забондонй аст. Дои
ифтихор ва сарбаландии мост, ки ниёгон ва бузургони мо забони хеле
ганй, рангин ва зебову шеворо бароямон ба мерос гузоштаанд. Вале мо
ворисони ин неъмати гаронбаҳо ва ганчи маънавй, то чй андоза аз он
баҳра бардоштаем? То чй андоза онро медонем, қифз мекунем, ганои
бештар бахшида ба наслхои оянда вомегузорем? Яъне, масъулият ва кар-
зи худро чй гуна адо менамоем?

Мутаассифона, бояд икрор шуд, ки хеле бад. Вокеан, имрӯз савияи
забондонии аксарияти мардуми мо хеле поин аст ва вазъи забони
модариамон сахт ногувор ва изтиробангез аст.

Барои исботи ин нукта ҳочат бар овардани далелу бурхони зиёд нест.
Хамин кадар кофист, ки як ба атроф бингарем ва ба тарзи гуфтору шеваи
баёни мардум гӯш бидиҳем, то яқин ҳосил ишвад, ки дар чй вартаи душ-
вор қарор гирифтаем ва чй масоили бузург ва мушкиле дар пеш дорем.

Имрӯз, дар замони "махви комили бесаводй" ва "гул-гул шукуфтани
фарханги миллат", аксарияти мардуми мо, - ин ворисони яке аз зебо-
тарин ва ғанитарин забонхои ҷаҳон - дар донистани забони модарии худ
ба ҳадде оҷизу нотавон шудаанд, ки хатто намставонанд фикри худро ба
соддагй, дуруст ва бидуни саҳву хато баён кунанд. Ба хангоми сӯхбат аз
калимахои бегона фаровон истифода мекунанд ва ин боиси гӯшхарош,
мубхам ва олуда шудани забои шудааст. Аз хусну малоҳат ва фасоҳату
зебоии баён ҳочати ran ҳам нест.

Ҳар гоҳ ба забони точикй сухан гуфтани аксари коргарон, деҳқонон,
равшанфикрон ва кормандони ҳизбу давлати худро мешунавем, аз забони
қосир, шикаста, беобуранг ва олудаи онҳо, аз аҷзи камол ва нотавонии
тифлонаи онхо эхсоси дард ва шармсорй мекунем.

Ин холат худ баёнгари он ҳақиқати талх аст, ки тӯдахои васеи мардум,
мутаассифона, то зинаҳои болоии рушди фархангй нарасидаанд ва аз
маонии баланду афкори дилписанд, аз он ганои маънавй, ки дар тӯли
қарнҳо тавассути ниёгон андӯхта ва дар қолаби суханхо рехта шудааст,
бенасиб ё камнасиб мондаанд.

Ин фақри маънавй корро ба таназзули фарханг, таҳриби пояҳои ах-
лок. ривочи фиску фасод, ришвахӯрию авомфиребӣ, пулпарастию чоҳ-
талабй, хӯи гуломию хушомадгӯй, лоқайдию бегонагй, майпарастию
нашъамандй ва амсоли онҳо хасоили номатлуб ва дур аз фазоили инсонй
кашондааст. Бар хилофи ақидаи роич мабнй бар ин, ки гӯё таи даҳсолаҳои
охир забони тоҷикй аз хисоби калимахои интернасиолналй рушду ганои
бештар ёфтааст, дар вокеият мо ба таназзули забони гуфтор ва тахрир
рӯ ба рӯ шудаем. Метавон гуфт, ки ин вазъи ногу вор бузургтарин нуқсони

173
ҷомеаи мо буда, хамзамон сади роҳи пешрафти он шудааст ва окибатҳои
бас мудҳиьи ва хатарнок дар пай дорад.

Имтино варзидан аз ин хакикат ва нодида гирифтани он ҷинояти бас
бузург ва нобахшиданист, зеро ин мавзӯъ - мавзӯи сарнавишти миллат
ва хастию несши он мебошад. Дар ин ҷо аз шарху эзоҳи бештари ин
маьнй худдорй намуда, танхо андешаи шоираи махбубамон Гулрухсорро
ёд меорем, ки гуфтааст: "Марги миллат аз марги забони у огоз меёбад .
Олими амрикой Ирвин Грин низ ба ин маьнй ишора намуда чунин изхор
доштааст: "Ҳар гоҳ шахсе забони худро аз даст медиҳад, ӯ ногузир аз
тамоми фарҳанги худ маҳрум мешавад".

Ва аммо иллати чунин падидаи номатлуб дар чист ва мо чи гуна ба

ин холати ногувор расидаем?

Ҳамон тавре ки қаблан ишора шуд, забони миллат инъикосдиҳанда
ва баёнгари ахволи он мебошад. Бинобар он сабабхои таназзули забонро
дар чигунагии зиндагии моддй ва маънавии чомеа бояд сурог кард. Дар
хакикат хам. ин холати ногувор натиҷаи як мухити иҷтимоии номусоид
ва носозгор барои рушду тараккии фархангу забони миллат мебошад,
ки он худ бар асари як силсила равандхои таърихй ва иштибохоти чидди
дар тартиб ва танзими сиёсати иҷтимоӣ ва иқтисодӣ ва хам шевахои
амалй кардани он ба миён омадааст. Теъдоди зиёди масоили сиёси,
идеолога ва хукукй низ бар он "мӯхри" худро гузоштаанд. Дар ин чо
саъй хохам кард, ки баъзе аз онхоро то андозае шарх бидихам.

Яке аз сабабҳои ҳолати ногувори забони тоҷики дар ҷумҳурии мо, ба
ақидаиман, иборат аз даст кашидан аз алифбои арабиасоси тоҷикӣ-форсӣ
ва ба ивази он дар соли 1929 ҷорӣ кардани алифбои лотипй ва баъдан дар
солҳои 1939-1940 гузаштан ба алифбои руси (кириллица) мебошад. Ин ама-
ле буд носавоб ва комилан галат, зеро як силсила масъалахои мушкилу
печида ва оқибатхои манфиро ба бор овард. Аз чумла, бар асари он дар
байни имрӯз ва гузаштаи халки тоҷик садди бузурге эчод ва риштаи
инкишофи таърихи мо катъ гардид. Ин амал дар рохи фаро гирифтани
ганои маънавии ниёгонамон монеа ба вучуд оварда, мардумро мисли
фарзандони ятим ва бепадар аз мероси фархангии гузаштагонамон мах-
рум ва дур сохт, ки ин хама боиси фикру нотавонии забони наслхои имруз

шудааст.

Аз чониби дигар, ин сиёсати ғайриоқилона корро бад-он кашонд, ки
точикони мукими кишвари мо аз хамзабонони хоричии худ - мардуми
Эрону Афганистан чудо монданд ва робитахои фархангаю адаби бо онхо
гусаста шуд, ки ин амр бидуни шак ба рушди забои ва адабиёти тоҷик
таъсири манфй ворид кард.

Ҳакко ки:

Ҳар ки ӯ аз хамзабоне шуд чудо,

Бенаво шуд, гарчи дорад сад наво.

(Ҷалоиддини Руми)

174
Ҳамон тавре ки маълум аст, дар Эрону Афғ онистон ва ҳам дар Ҳинду
Покистон осори гаронбаҳои бузургони қуруни гузашта ва шуарою нави-
сандагони муосири ин кишвархо ва соири кишвархои ҷаҳон борҳо нашр
шуда ва ҳам тавассути олимон ва муҳаққиқони онхо корҳои зиёде дар
таҳқики осори адабию фархангии бузургони мо анҷом дода шудааст,
рисолаю мақолаҳои зиёд таълиф ва нашр шудааст. Аммо мардуми мо аз
онхо комилан оебаҳра мондаанд, зеро ба китобу маҷаллаҳо ва рӯзномаи
он кишварҳо дастрасӣ надоранд ва гузашта аз он аксарияти мутлақи
тоҷикони шурави онхоро хонда ҳам наметавонанд. Ҳадди акал барно-
маҳои телевизионии Эрону Афғонистон дар Тоҷикистон пахш наме-
шавад, то мардум битавонанд аз каломи фасеҳу ширин ва баёни малеху
рангин баҳраманд шаванд.

Ҳамчунон бояд илова кард, ки алифбои русӣ (кириллица), кимо имрӯз
аз он истифода мекунем, наметавонад тамоми хислатҳои фонетикии
забони тоҷикиро ифода кунад. Аз ҷумла, алифбои мазкур имконият на-
медиҳад, ки фарқи байни садонокҳои кӯтоҳ ва дароз ба хубӣ ташхис ша-
вад. зеро онҳо бо як харф ифода мешаванд. Барой мисол, дар калимаҳои
меҳр, меҳмон, меҳргон, солеҳ, бехтар... ва дар калимаҳои зебо, дебо,
оекор, бедил, меҳан, сероб.... садоҳои микдоран ва ҳам сифатан мухталиф
бо як ҳарфи "е" ифода ёфтаанд. Ё худ, дар калимахои дил, фикр, ҳосил,
соҳил, инсон, имом... ва дар калимаҳои шир. амир, панир, имон, замир,
занҷир... зарияи ҳарфи "и" овозҳои аз ҷиҳати дарозӣ гуногун ишора
шудаанд. Ин ҳолат боиси ба вуҷуд омадани иштибоҳот дар талаффузи
калимаҳо ва норасоихои ҷиддй дар таълим ва омӯзиши забон гардида
ва мегардад.

_ Албатта. бо дарназардошти ин матлаб саволҳое ба миён меояд, ки оё
чи Гуна ва ба кадом асос аз алифбои пешин даст кашида, алифбои дигарро
чори намуданд? Ин гуна тасмим аз тарафи ки ва чаро иттихоз шуд? Оё
ин мавзӯъ дар маърази мухокимаи мардум гузошта шуда буд ва ё ҷабран
таҳмил гардид? Мутаассифона, аксарияти мутлақи ҳамватанони мо наме-
тавонанд ба ин саволҳо ҷавоб бидиҳанд. Онҳо ҳамчунон намедонанд,
ки чаро номи падар ва исми фомилии мо. тоҷикон, ба шакли русӣ ба
иловаи суффикси "ов", "ова" ва "евич", "евна" сохта мешаванд? Чаро ном-
хои зебо ва анъанаҳои мо, масалан, Аҳмади Носирӣ имрӯз ба Ахмед
Насырович Насыров табдил шудааст? Чй касе чунин амали беҷо ва но-
шоистаро роиҷ сохтааст? Дар ин бора чизе намегӯянд, наменависанд.
Лозим аст, ки ба ин саволҳо ҷавоб гуфта шавад ва ҳақиқати ҳол ошкор
гардад. Умед аст, ки олимони таърихшиноси мо аз таҳқиқ ва баёни ин
мавзӯъ ва соири масоили мубҳами таърихамон кӯтоҳй нахоҳанд варзид.

Иллати дигари таназзули забони тоҷикӣ дар он нуҳуфтааст. ки таи
солиёни гузашта сиёсати ғайриоқилона нисбат ба дин ва мазҳаби мардум
пеш гирифта шуд ва ахкоми Қонуни асосии кишвар мабнӣ бар озодии
сухан ва виҷдон риоя нагардид. Таблиғоти густурдаи зидди мазҳаб. таъ-

175
кибу саркӯб намудани ахли дин ва имон, поймол намудани ҳукуки онҳо.
тахкиру тавҳини эхсосот ва шахсияти онхо, харобу вайрон сохтани мас-
ҷиду мадрасахо, ёдгорихои таърихӣ, фархангӣ. мамнуъ ва нобуд сохтани
китобхои муқаддас ва хазорон хазор рисолаву китобҳои пурарзиш дар
улуми мухталиф аз ҷумла фалсафа. адабиет, забон, таърих, тибб ва ғаира
таъсири сахт манфӣ ба зиндагии маънавии мардум аз ҷумла, ба холати

забони он ворид намуданд. _ _ г

Ин аъмоли хилофи қонун ва дур аз хасоили башардӯсти боиси зуҳур
ва густариши рӯхияи нигилиста, дур шудани мардум аз хама он ни, ки
дар тӯли карнхо эҷод туда буд ва бино бар сабабҳои маълум обу ранги
мазхабй дошл, гардид. Возех аст, ки дар мухити исломи фарханги мавна-
вии мардум наметавонист обу ранги мазхабй надошта оошад. Ва аг р
чунин мебуд, арзише намедошт. Зеро ислом ба масобаи ҷаҳонбини ва
шуури иҷтимой тамоми ҷавониби зиндагй ва фаъолияти ҷомеаро дар
бар шрифта, нормахои ахлоқ. рафтору кирдор, зиндагии хонаводаги ва
ичтимоии одамонро таъин ва танзим менамуд. Дар чунин 1 ■

ба сифати мухимтарин чузъи фар-
ханги милли ва инъикосдихандаи
вокеияти рӯзгор, ба ҳеч ваҷх на-
метавонист аз ин ҳакиқати зин-
дагй бар канор монад ва онро за-
рияи образхои бадей тасвир на-
мояд.

Биноан табиист, ки дар осори
бузургони мо истисноду иқтибос-
ХО аз Қуръону Ҳадис, кинояву
ишорахо ба гуфтори пайгамбари
ислом ва ёрони ӯ, нақлу ривоёти
динй ба ҳадди фаровон дида ме-
шавад. Зимнан, он хама бо мак,-

I

I

Яке аз саГшвҳои ҳолати ногувори за-
бони форсии тоҷикӣ гузаштан оа
алифбои русӣ (кириллица) мебошад.

шавад. Зимнан, он хама ии мал,- i,------------------------—'

садхои мухталиф истифода шуда, аксаран барои ифодаи маонии баланд
фалсафӣ, андешахои амиқи ирфонй ва андарзхои ҷовидона хидмат кар-
даанд Аз ин ҷост, ки бидуни огохӣ аз Ақоиду Сахех ва дини ислом,
хусусан Қуръону Ҳадис, дарки саҳех ва амиқи мероси адабии халқи тоҷик,
билхусусосориҷовидонаиХайём, Саъдӣ, Мавлонои Руми, Ҳофиз, Бедил,
Ҷомӣ ва дигарон басо мушкил ва баъзан хатто гайриимкон мебошад.

Бо дарназардошти ин матлаб метавон гуфт, ки даст кашидан аз алиф-
бои классики, ки зарияи он ғанои маънавии беш аз ҳазорсолаи мардум
муҷассам шудааст, рад кардану нах задан ва дур андохтани тамоми осо-
т динй" (яъне, хама он чиро ки бо алифбои калби навишта буданд) дар
вокеияти амр маънии теша задан бар решаҳои таърихии миллатро дошт,
бар решахое. ки нихоли фарханги маънавии онро оби зиндагони меоах-

шид.

176
Ин ҳолат дар шароити таъкибу махкум ва саркӯб намудани ахли дин
ва равшанфикрони точик, дар шароити ҳукмронии чабру зудм ва тарсу
вахми ҳамагони на танҳо мардумро барои омӯхтан ва фаро гирифтани
мероси ниёгони худ во намедошт, ташвик намекард, балки хатто хама
гуна майлу рағбати онҳоро аз бех бармеканд.

Ҳамзамон бо нобуд сохтани осори хаттй ва одамони бесавод (тавре
ки аз гуфтори калонсолон бармеояд, дар он замон на танхо мулло будан.
балки хатто алифбои классикиро донистан ва хондаю навншта тавонис-
тан хатардоштааст, зеро одамонро ба ин "чурм" таъкибу таъбид мекар-
данд. Бинобар он бисер касон худро ба бесаводй мезаданд), таблиғоти
васеъ ба рох андохта шуд, ки "то инқилоби Октябр тоҷикон саросар
беса-вод буданд ва танҳо аз баракати инқилоб соҳиби хату савод ва ки-
тобу маълумот шуданд". Бар асари ин гуна таблиготи дуру г. ки то ба
хол идома дорад, дар зехни мардум, хосатан чавонон фикри хато рох
ёфта, рухияи нигилистй бештар шудааст ва эшонро бар он доштааст. ки
нисбат ба фарҳанги миллӣ беэътиной ва дилсардй зоҳир намоянд.

Чунин ба назар мерасад, ки ба хар тартиб кӯшищ ба амал омада, то
аз лавхи хотири мардум осори гузаштагону ёди ниёгон пок гардад ва он
хама чизро фаромӯш карда, аз "ман"-и худ махрум ва мисли навзоде
гардад, ки аз он ҳар чӣ сохтану ба хар роҳ даровардан осон бошад... Чй
ситам бар рӯхи мардум! Чй чинояти мудхиш! Ин гуна аъмол якчо бо
авомили дигар боиси пеш омадани чунин вазъияти гамангез шудааст,
ки холо аз мушоҳидааш дили реш-реш дорем. Чунин аст, қисмате аз нато-
пчи гатбиқи сиёсати бехирадона ва хатто чинояткорона, ки алайҳи фар-
ханги миллат ба дунёи маънавии он равона шуда буд.

Иллати дигари тапаззули забони тоҷикӣ ба фаъолияти воситаҳои ах-
бори чамъиятӣ ва ҳунари кино вобаста аст, Ҷои шак нест, ки имрӯз воси-
таҳои ахбори ҷамъиятй, яъне рӯзномаҳову маҷаллахо ва радиову телеви-
зион, беш аз хар вақт таъсири бузург бар рухияи мардум дошта, дар та-
шаккул ва тарбияи афроди чомеа нақши муҳимро ичро менамояд. Возех
аст, ки вобаста ба чигунагии шакл ва мазмуни матолиби нашршаванда,
таъсири онхо мумкин аст мусбат ва ё манфй бошад. Васоили иттилооти
чамъии Тоҷикистон дар инкишофи забони точикй дар мачмӯъ таъсири
мусбат надоштанд. Онхо комилан таҳти тобеияти органхои ҳизбй ва дав-
латй қарор дошта, аз озодй ва ихтиёр бархурдор нестанд ва бад-ин сабаб
асолат ва хосияти худро аз даст додаанд. Қисмати зиёди матолиби онхо
иборат аз матолиби рӯзномахо ва мачаллаҳои марказй. аз кабили "Прав-
да , Известия ва гайра мебошанд, ки бо шитобкорй ва тахтуллафзй
тарчума шудаанд. Аз ин рӯ сохти ҷумлахои точикй бештар шабеҳи ҷумла-
ҳои русй шудаанд. Бар иловаи он, охиста-охиста ба ивази калимот ва
иборахои точикй, калимот ва ибораҳои русй маъмул ва роиҷ шудаанд.
Дар натича забони воситахои ахбори чамъй он хама зебой, нафосат, чаз-
з°бй, ғано ва обу ранги худро гум кард. Ин холат, дар навбати худ, ба

177
забони шифоҳй ва тахрири мардум таъсири манфи вориднамуд. (Ҷои
хушист, ки дар ин авохир забони васоили иттилооти чамъи хеле беҳтар
ва рангинтар шудааст. Вале ҳанӯз ҷои хотирҷамъи нест).

Маълум аст, ки хунари кино аз чумлаи мухимтарин хунархост ва он
ба зиндагии чомеаи имрӯз ба хадди васеъ рох ёфта. дар ташаккул ва
тарбияи зебопарастии (эстетикии) инсонҳо нақши мухим дорад. Аммо
аз бахти бади мост, ки аксарияти мардуми Тодикистон имконияти онро
надоранд, ки аз ин василаи мухим ба андозаи лозим истифода намуда,
бо чахонбинй ва тачрибаи зиндагии дигарон ошнои хосил кунанд, акоид
ва назариёти созандагони филмхоро дакик ва амиқ дарк намоянд ва аз

ин рох худро ва забони худро ганитар созанд.

Иллаташ он аст, ки дар тамоми кинотеатрхои Тодикистон, хатто дар
дурафтодатарин дехахо, ки мардум забони русиро хеч намедонанд,
филмхо бо забони русй намоиш дода мешаванд. Аксари филмхое. ки оа
воситаи телевизион намоиш дода мешаванд, низ ба забони русианд.
Ҳатто киностудияи "Тодикфилм" махсулоти худро ба забони тоҷики ис-
техсол намекунад ва намоиш намедиҳад. (Ҳоло дар бораи каммахсул
будани ин студия, сифати пасту соддалавҳона ва дур аз хакикати зиндаги
будани аксари филмҳои он ran намезанем. Масалан, ин ки чаро точикон
дар вучуди қаҳрамонони филмҳо худро, шеваи зиндагии худро, мушкилот,
ғаму шодй ва андешахои худро намебинанд, намешиносанд ва дарна-
меёбанд, низ як сӯ мегузорем). Вазъи мавчуда на танхо ба инкишофу га-
нои забони модарии мардум мусоидат намекунад, балки хатто ооиси

бадтар олуда шудани он мегардад.

Пӯшида нест, ки муддати умри хама гуна падидахо бар он зарурате

вобаста аст, ки боиси зухури онхо шудааст. Дар сурати аз баин рафтани
зарурат. ногузир падидаи марбута низ аз миён хохад рафт. Забои ба мисли
хар кадом падидаи дигар, то замоне зиндаву фаъол боки мемонад ва
рушд мекунад, ки мардум бар он зарурат дошта бошанд, ба таври васеъ
истифода намоянд, забои тамоми вазоифи худро, аз чумла вазоифи ичти-
моии худро ба ӯхда дошта бошад ва дар микёси чомеа паиваста ичро

Бо дарназардошти ин нукта, метавон гуфт, ки яке аз иллатхои асосии
таназзули забони точикӣ иборат аз махдуд намудани соҳаи истифодаи
он мебошад. Мутаассифона, бар асари риоят накардани сиесати миллии
ленинй дар Точикисгон таи дахсолахои гузашта соҳаи фаъолияти забони
ТОЧИКЙ ба хадде махдуд шудааст, ки хатари нобудии он дар чумхурии

мо пеш омадааст. _

Дар тамоми муассисаҳо ва корхонахои давлати, дар кисмати зиед

мактабхои миёнаи махсус, омӯзишгоҳхо ва донишгоххои оли ва хам дар
институтхои илмию тахкиқотии Точикисгон забони точики аз истифода
монда ва чои онро забони руси гирифтааст. Ҷамъомаду митингхо ва
мачлису машваратхои расмию гайрирасми низ маъмулан ба забони руси

178
гузаронида мешаванд. Забони тоҷики ҳамчунон аз сохаи коргузори берун
афтодааст. Дар натиҷа кор ба ҷое кашидааст, ки тоҷикон барон дар Точи-
кистон таври мӯътадил зиндагй ва кор кардан маҷбуранд, ки забони ру-
сиро ҳам биомӯзанд, зеро донистани танҳо забони модарй кифоя нест.
Ин ҳолат аз бисёр ҷиҳат тоҷиконро дар вазъи нобаробар бо аҳолии руси-
забон гузоштааст. Чунин нобаробарй ҳам ба фаъолияти иҷтимоию сиёсй,
хам дар рушди забони тоҷикй ва ҳам фарҳанги миллй таъсири ногувор
расонда ва мерасонад.

Яке аз сабабхои дигари бад шудани вазъи забони тоҷикй дар соҳаи
иктисод нухуфтааст. Аҳамияти иқтисод хамчунон пояи моддии инки-
шофи фарханги маънавй ба ҳамагон маълум аст. Ҳамчунон маълум аст,
ки таи солҳои Ҳокимияти Шӯравӣ муваффакиятҳои чашмгир дар ин соха
ба даст оварда шудааст. Вале бо он ҳам Тоҷикистон ба сатҳи баланди
инкишофи иктисодй нарасидааст. Хосатан, агар мо сатхл пешрафти иқти-
соди чумхурии худро на дар муқоисаи соли 1913. балки бо дарназардошти
муктазиёти замони имрӯз ва сатхи инкишофи кишварҳои пешрафта би-
санҷем, ба хубӣ ошкор мегардад, ки чумхурии мо яке аз кишварҳои ақиб-
монда буда, иқтисоди он бештар хислати аграрӣ дорад. Сохаи асосии
иқтисоди Точикистон зироат ва молдорй буда, он ҳам яктарафа ва
ғайриоқилона созмон дода шудааст. Зироати асосии хоҷагии қишлоқ
пахта буда, он мохиятан ба якказироат табдил ёфтааст. Майдони кишти
пахта бештар аз 60 фоизи заминхои обии мавриди истифодаи Тоҷикис-
тонро ташкил медиҳад. Дар хоҷагии кишлоқи мо кариб нисфи корман-
дони хоҷагии халқи Точикистон машғули кор мебошанд. Дар холе ки
дар миқёси Иттиҳоди Шӯравӣ ин шохис фақат 19 фоиз, дар кишвархои
пешрафта факат 2-5 фоизро ташкил медиҳад. Агар ин нуқтаро ҳам дар
назар бигирем, ки тоҷикон камтар аз 1/4 хиссаи синфи коргари моро
ташкил медиҳад ва он хам бисёрашон коргарони беихтисос мебошанд,
возеҳ мегардад, ки аксарияти мутлаки точикон дар зироату молдорй ва
соири шуғлҳои камсамар масруфи кор мебошанд. Ҳамчунон пӯшида нест,
ки истеҳсолоти хоҷагии кишлок ба андозаи лозим механиконида нашу да,
асосан бар меҳнати дастй асос ёфтааст. Тибқи маълумоти Комитета дав-
латии эхсоияи Точикистон, бештар аз 90 фоизи кормандони кишоварзй
ва молдорй машгули мехнати дастй мебошанд (Народное хозяйство
Тадж. СССР, в 1986г. Д., 1986, с. 151). Аз ин сабаб дар маҷмӯъ, сатҳи са-
марабахши кор баланд нест. Бар иловаи он бинобар каҷравиҳо дар сиё-
сати нархгузорӣ меҳнаткашони дехот дар мукобили кори пурмашаққату
токатфарсо ва иҷборй дар шароити сахти иқлимӣ музди хеле ночиз
мегирифтанд ва ҳоло низ вазъ чандон тагйир накардааст. Тасодуфй нест,
ки Точикистон аз лиҳози самарабахшии кор ва даромади capo на дар яке
аз ҷойҳои охир қарор дорад. Масалан, музди моҳвори кормандони хоҷа-
гии қишлоқи Точикистон дар соли 1987 ба ҳисоби миёна камтар аз 140
сӯмро ташкил дод, ки он аз дараҷаи умумииттифоқӣ хеле поинтар аст.

179
(Народное Хоз-во Тадж. ССР за 1987г. Д., 1988, с. 108-109; Нар. Хоз. СССР
за 70 лет. М.. 1987, с.434,435). Зимнаи инро хдм бонд дар назар дошт. ки
агар дарИттиходи Шӯравӣ бештар аз 57 фоизи аҳоли машгули кор оо-
шанд, микдори кормандони хоҷагии халқи Тоҷикистон факат 28 фоизи
ахолиро ташкил медихад (Нар. Хоз. СССР за 70 лет, с.373. 411; Нар.

Хоз-во Тадж. ССР в 1987г. с,140-150).

Аз ин чунин бармеояд, ки аввалан, дар ҷумхурии мо маъмулан ои-
лахои калон ва серфарзанд мебошанд, ва, сониян, теъдоди зиеди мардуми
кобили кор машгули кор намебошанд ва аз ин ру даромад хам надоранд.

Аз ин чо дарки ин матлаб мушкил нест, ки даромади саронаи мардуми
мо, хосатан ахли дехот хеле ночиз аст. Воқеан, дар сурате ки аъзои хона-
водаи як нафар марди дехкон иборат аз 6-7 нафар бошад (ин як хонлв™
маъмулӣ ва начандон калони точикон дар дехот аст), пас маблаги 140
сум маоши мохвори он ба ҳар нафар 20 сӯмй мерасад. Ин маблағ ҳатто
барои нони хушки ақоли ин гуна хоиавода^кифоет намекунад. Барои
танхо бо гизои солим таъмин кар-
дани чунин хонавода дар шаро-
ити нарху навои имрӯз ҳадди акал
450-500 сӯм зарур аст. Барои раф-
ъи эҳтиёҷоти дигар (либос, асбобу
анҷоми рӯзгор, рахти хоб, биста-
ру болин, радиову телевизион, ях-
дону мошини колошӯӣ ва гаира)
хамчунон маблаги зиёде (аз рӯи
ҳисоби тахминии банда, хар мохе
500-600 сӯм) зарур аст. Бар иловаи
он маблагеро. ки барои сохтани
чанд дар хона, тӯю мехмонихо,

азою хайрот ва соири кор зарур -------------------------

аст дар назар бигирем. ба хубй ошкор мегардад, ки хонаводахои дех-
конҳое, ки даромади мохвораашон аз 140-150 ва хатто аз 200 сӯм тачовуз
намекунад, дар нихояти факру бенавой зиндагй мекунад ва аз гизои со-
лиму мукаммал, бисёр васоили зиндаги ва хадамоти маиши маҳруманд.
Пӯшида нест, ки чунин вазъи иқтисоди ба инкишофи чисми ва фикрии
кӯдакон ва навҷавонон таъсири багоят манфи дорад. Тасодуфи нест. ки
Точикистон аз ҷиҳати беморихо ва маргу мири кудакон дар кишвар яке
аз чойхои аввалро ишгол мекунад. Масалан, дар соли 1986-87 дар мачмуъ
аз хар 1000 нафар 6,8 нафар фавт намуда бошад, фавти кудакони то
сола - 17 4 нафар ва то 1-сола - 48,9 нафар аз хар 1000 нафарро ташкил
додаст (Нар. хоз-во Тадж. СССР в 1987г. Д., 1988, с. 146).

Даромади ками мардум дар шароити болоравии нарху наво ва кам-
буду норасоии бисёре аз амволу хидамоти мавриди ниези аҳоли боиси
хеле поин будани сатҳи зиндагонии моддӣ ва маънавии қисмати зиеди

180

Бештарин хонаводаҳои мардуми мо чи
дар замони Шӯравӣ ва чи дар имрӯз дар
ҳоли камбизоатй ба cap мебаранд.
аҳолӣ, хусусан мардуми дехот шудааст. Чун кимати зиндагӣ хамвора
боло меравад ва маоши мадум барои рафъи эҳтиёҷоташ кифоят наме-
кунад, биноан садхо хазор нафар одамон маҷбуранд, ки даст ба корхои
изофй бизананд ва тамоми вакти холй ва рӯзҳои истирохати худро ба
хотири ба даст овардани чанд сӯми дигар сарф кунанд, то буҷети хона-
водаашонро андаке хам бошад, зиёдтар созанд. Аз ин ҷост, ки бештари
ҳамватанони мо имконият ва вақту соати кофй надоранд, то ба таври
мунтазам ба омӯхтани адабиёти бадей, сиёсй, илмй, ҳукуқй ва гайра
машғул шаванд ва аз ин роҳ ба чаҳони маънй ва каломи бадеъ ошно ша-
ванд ва бо фаро гирифтани гуна-гуна донишҳо забони худро низ бештар
ва беҳтар равнак бахшанд. Чун таи муддати зиёде хол бад-ин минвол
буда ва хает, дар зехни бисёр одамон, одамоне, ки дар як муҳити носо-
лими иҷтимой, дар шароити фосид шудани ахлоки табакаи ҳокима ва
ривоч ёфтани ҷоҳталабӣ, ришвахӯрй ва авомфиребӣ зиндагй мекунанд,
микробу чизу пулпарастй нуфуз карда ва эшонро аз арзишхои маънавй
дур сохта ва ба хадде расонда, ки дар назари онҳо шаробу кабоб ва мо-
шину дача аз сухани фасеху каломи зебо ва аз ашъори ҷовидонаи Саъдиву
Ҳофиз ва Бедилу Мавлоно арзиши бештар пайдо кардааст. Ва ин худ
нишони рукуди муҳити маънавист, ки авоқиби бас хатарнок дорад.

Дар чунин шароит бисёр касон ҳатто он чизеро ки дар мактаб ва ё
донишгох фаро гирифтаанд фаромӯш мекунанд. Агар ин нуктаро ҳам
дар назар бигирем, ки сифати таълим дар мактабҳо ва донишгохои олӣ
аз хадди лозим хеле поинтар аст ва ҳам бинобар авомили мухталиф, аз
чумла, ба иллати ҷалб намудани шогирдон ба корҳои саҳро, аксарияти
онҳо ба ҳангоми тахсил донишу маълумоти хуб касб намекунанд, равшан
мегардад, ки чаро захираи луғавии бисёре аз хамватанони мо чунин мах-
дуд аст ва дар санъати суханварй ба ҳадди ғайри кобили таҳаммул
нотавон ва заифанд.

Албатта, иллати зуҳуроти ин падида ҳамчунон вобаста ба он аст, ки
таи даҳсолаҳои охир конуни иқтисодии сотсиализм - таксимот мувофики
мехнат, риоят нашуда ва намешавад. Бар хилофи муқтазиёти ин қонун
дар чомеа таксимоти мусовиёна ривоҷ пайдо кард. Адами вобастагии
сатҳи зиндагии моддии кормандон ба микдор ва сифати корашон дар
бисёр ҳолатҳо боиси беахамият шудани арзишҳои маънавй, сует шудани
талабот ба кори пурмаҳсул ва сифати тарбияи кадрхо гардид. Ин дар
навбати худ боиси он шуд, ки дар зехни шогирдони мактабхо ва дониш-
чӯёни донишгоҳхо ҳисси бемасъулиятй ва бетафовутӣ эҷод шудааст. Теъ-
доди зиёди донишҷӯён на дар суроғи донишхои амиқ ва ҳамаҷониба,
балки ба хотири гирифтани диплом ба донишгоҳҳои олй рӯй меоваранд.
Зеро дар шароити ба истилоҳ "мусовот" ("уравниловка") аксаран танҳо
доштани диплом кофист, ки сохиби он сарфи назар аз дараҷаи тахассус
ва маҳорату лаёқати касбиаш бо вазифаю маош таъмин шавад. Баноан,
агарчи донишҷӯён ба ихтиёри худ ба донишгоххо меоянд, таълиму тар-

181
бияи онхо, ҳамон тавре ки дар мактабҳо роиҷ шудааст, бештар хислати
иҷборӣ дорад. Ин ҳолат раванди тарбияи кадрҳои баландихтисосро хеле
мушки л ва сифати таълимро поин намуда, дар роҳи фаро гирифтани до-
нишҳои амиқ, аз ҷумла омӯхтани забои монеа эҷод мекунад.

Дар ниҳоят бояд гуфт, ки бисёре аз сабабҳои вазъи ногувори забони
тоҷикӣ ба чигунагии фаъолияти органҳои хукумат ва идораи давлатӣ
вобаста аст. Дар кишвари мо давлат бо тамоми органхои он ба як мо-
шини бузург ва кудратманд табдил шудааст. ки ҳама чизро дар бар ме-
гирад, ҳама корро созмон медихад ва тамоми масъалаҳои марбути фаъо-
лият ва зиндагии ҷомеаро халлу фасл мекунад. Дар ҷомеаи мо. маъмулан,
ҳеҷ коре ё амале бидуни ихтиёр, рохбарй ва ширкати органхои хизби ва
давлатй сурат намепазирад. Аз ҷониби дигар, мардум, одамони одди
дар муқобили ин дастгохи нерӯманд хеле заифу нотавон буда, хуқук,
озодӣ ва ихтиёри комил надоранд, дар кори конунгузорй ва иттихози
тасомим дар масоили сиёсй, ичтимоӣ. иктисодй ва фархангй ширкат
намекунанд ё хеле кам хисса мегузоранд.

Бо назардошти ин нукта метавон гуфт, ки оргащои ҳукумат ва идораи
давлатй дар таназзули забони тоҷикӣ нақши муҳим бозиданд. Дарвокеъ,
ин ҳолати ногувор аз бисёр чиҳат натичаи амалй намудани як силсила
икдомоти сиёсй мебошад. Аз чумла, карор дар бораи даст кашидан аз
алифбои точикй-форсй, ки таъсири мудҳиш ба сарнавишти забону
фарханги мо дошт на аз тарафи мардум, балки тавассути органхои хиз-
бию давлатй кабул ва амалй шудааст. Ташаббускор ва созмондихандаи
сиёсати шум ва доманадор бар зидди зиёиён. рӯхониён ва ахди дину маз-
ҳаб ва таъқибу нобуд сохтани онхо низ хамин органҳо буданд ва бо ин
амали хеш зарбаи шадид бар пайкари фарханги маънавии миллат ворид
намуданд.

Масъалаҳои номгузорй, тағйири номхои шахру дехот ва кучаву муас-
сисаҳо низ аз ҷумла салохиятҳои органхои хукумат ва идораи давлатй
мебошад. Махз ба "кӯшишу гайрати" онхо бисёр шахру дехот, аксарияти
кӯчаву хиёбонҳо, колхозу совхозхо ва муассисахову корхонахои Точи-
кистон имрӯз номхои нохинчор ва гайри тоҷикй доранд. Барой мисол,
аз ҷумлаи 200 колхозу совхозхои пахтакори Тоҷикистон танхо камтар
аз 40-тояш номи тоҷикӣ доранду бас. Ба "шарофати" онхо тоҷикон то
ба хол филмҳоро асосан ба забони русй тамошо мекунанд. Албатта.
номхои зебо ва анъанавии точикй на ба ихтиёри мардум шакли руси
гирифта, бо иловаи суффиксхои "ов", "ова" ва "ович", овна навишта
мешавад.

Бисёре аз камбудию нуқсонҳои сохаи маориф ва тарбияи кадрхо низ
ба фаъолияти органхои да в л дата, пеш аз хама назорати маориф, ки тас-
диқ намудани китобхои дарсй ва программахо, тасвиби мундарича ва
таркиби онхо, таксими соатҳои дарсй барои омӯхтани мазмунхои гуногун
ва халлу фасли бисёр масъалахои марбути таълиму тарбияро ба ухда

182
дорад, вобастаанд. Маҳз бо дахолати ин вазорат миқдори соатҳои дарсй
оарои омухтани забои ва адабиёти тоҷикй ва таърихи халки тоҷик ба
андозаи қобили мулоҳиза кам карда шудааст, ки он боиси бесаводии тӯ-

даҳои васеи мардум дар масъалаҳои таърих, адабиёт ва забони точикй
шудааст.

Ин ки дар бисёр донишгохло ва муассисаҳои таълимии Тоҷикисгон
раванди таълим ба забони русй сурат мегирад ва аз ин сабаб сифати
тарбиян кадрхо поин шудааст, бе ширкати ин вазорат амалй нагарди-
дааст^ Сабаби ниҳоят кам будани китобҳои дарсй ба забони тоҷикӣ ва
паст оудани сифати онҳо ҳамчунон ба фаъолияти ин вазорат вобаста аст

Тавре ки дар боло зикр гардид, яке аз сабабхои асосии бад шудани
вазъи забони тоҷики иборат аз берун афтодани он аз дойра истифода
дар соҳаҳои идораи давлати, коргузорй, илм ва маҳофили расмию
гаирирасми мебошад. Иллати асосии ин ҳолат хамчунон ба фаъолияти
органҳои ҳизбию давлати вобаста аст. Онҳо. ки дар ҷомеа нақши ҳал-
кунанда ва роҳбарикунандаро доранд, муошират ва коргузориро ба забони
руси бароҳ манда, ташкилоту корхонаҳои дигар ва аҳолияро низ маҷбур
сохтанд. ки ба онҳо пайрави ному да, дар тартибу танзими аснод, ҳисобот
мукотибот ва гайра аз забони русй истифода кунанд.

Чунин ба назар мерасад, ки ин ҳолат натиҷаи омилхои зерин мебошад-
Аввалан, органҳои хукумат ва идораи давлатии Тоҷикистон аз ихтиёр
ва истиқлолияти кофи дар ҳалли масъалаҳои ҷумҳурии мо бархурдор
нестанд ва яқинан дар солхои гузашта низ бархурдор набудаанд. Бар
иловаи ин онҳо ба ҳадди лозим пухта ва корогоҳ набудаанд ва аз ин рӯ
оқибати ҳамчунини амали носавоб, яъне дур андохтани забони тоҷикӣ
аз сохаҳои дар боло зикршударо натавонистанд дарк намоянд ва аз ихло-
ли хуқуқ ва манофеи миллат чилавгири накардаанд.

£онИЯН' ба дастгохи Давлат ва органҳои идорй ба паймонае васеъ
ашхоси бемасъулият, норасида ва каммаърифат. ки аз хусусиёти ин сарза-
мин, аз расму оин ва фарҳанги мардум огоҳ нестанд ва ё комилан бета-
фовуганд ва нисбат ба онҳо дилсӯзӣ зоҳир намекунанд, ҷалб шудаанд
Ҳамчунон омши бас муҳим иборат аз он аст, ки таи даҳсолаҳои охир
мардуми зиед аз ноҳияҳои дигари Иттиҳоди Шӯравй ба Тоҷикистон
мухоҷират намуданд. Аксарияти онҳо дар шаҳрҳо сукунат ихтиёр на-
муда, дар органҳои ҳукумат ва идораи давлати дар вазоратхонаҳо, муас-
сисаҳо, корхонаҳо ва гайра хеле зуд ва осонй дохши кору вазифа илуданд
Надонистани забони тоҷикӣ ва хусусиёти мардуми мо барояшон ҳеҷ туна
монеа эҷод накард ва аммо донистани забони русй онҳоро дар вазъи бо-
лотар аз аҳолии маҳалли қарор дод ва барояшон имкониятҳои бештар ва
мусоидтар фароҳам овард.

Бояд гуфт, усулан ҳеҷ касе мухолифи муҳоҷирати мардум аз ҷое ба
чои дигар нест. Аммо Ҳеҷ ҷои шак нест, ки ин амал бояд хадду андозае
дошта бошад. Ҳар гоҳ миқдори муҳоҷирин аз ҳадди маъқул таҷовуз ку-

183
над боиси пеш омадани масъалаҳо ва мушкилоти зиед дар соҳаҳои мухта-
лифи зиндагии ҷомеа мешавад. Ин нукта хусусан барон чумхуриҳои
нисбатан кӯчак ба мисли Тоҷикистон ахамияти фавкулодда Д°рад_
дТокеъ, мухочирати теъдоди зиёди мардуми гайри точик 6а Точи
кистон оқибатҳои печида ва номатлубро ба бор овард. Дар ин чо га х
баъзе азТнхоро. ки ба мавзӯи бахс иртибот дорад. тазаккур меднхем.
Дввалан мухочирати зиёд таносуби байни ахолии маҳалли ва гаири
^^ро дар Точикистон, хусусан дар шақрҳои он хеле тағиир дод.
Барой мисол, дар Душанбе - маркази сиёсй, фарханги ва илмии чумхурии
мо ахолии гайри точик ба андозае зиёд шудааст. ки акнун то,икон дар
пойтахти давлати худ ақалиятро ташкил медиҳанд, ки инро наметавон

падидаи мусбат арзёби намуд.

Сониян, ин амр боиси ба вучуд
омадани мухити нохамгун ва но-
созгор дар ҷомеаи мо ва бархӯрду
омезиши фархангхову арзишхои
маънавии гуногун шудааст. Зим-
нан як нуктаи бас мухимро бояд
тазаккур дод, ки фарҳанги миллии
халқи тоҷик дар муцобили фар-
ҳанги муҳоҷирон дар ҳолати но-
баробар ва мупгеъ қарор гирифт.

Зеро мухочирон умдатан аз фар-
ханги "миллати бузург" ва дорой
кудрати сиёсй намояндаги карда,
чузъи лоинфак ва давом ё як шо-
хаи фарханги воҳид ва нерӯман-
ди Русия дар Точикистон мебо-

мо на бузург

ва дорой кудрати сиёсию фармонраво. яъне бо фарханги Русия ру б ру
шуд Биноан, дар Точикистон таи даҳсолахои охир на фарханги милла
асосй - точикон. ба акаллиятхои миллй таъсир ворид кард, балки фар-
ханги "акаллият" (мухочирон) таъсири шадид бар фархангу забони м
ворид кард. На таъсири мутакобила ва ба хам наздику ганишавии дуч -
ниба балки таъсири якчониба ва мутеъ сохтану танг кардани маидони
Ааъолияти забону фарханги мо ба вукуь паиваст.

Ф дТр чунин холат хукумати Точикистон бинобар он ки ихтиеру сало-
хияти кофй надошт ва надорад, на танхо аз забону фарханги милли химо-
ят накард батки хатто дар амри бештар ба таҳти тасир мондани онхо
мусоидат намуд. Бинобар ин, ба ивази он ки мухочирини ба Точикистон
омада забони тоҷикиро ёд гиранд, точикон мачбур шуданд, ки забони
русиро биомӯзанд ва ба истилох "дузабона" шаванд.

184

Дар саросари Тоҷикистои амалан за-
бони русӣ ҳукмфармо буд. Ҳама на-
вшитаҷот ба русй буд ва ин шпоре, ки
мебинед, бозмондаи ҳамон замен аст,
ки ҳанӯз бар сари бомҳои Душанбе чил-
вагар аст. _______
Дар натиҷаи афзудани теъдоди муҳоҷирон ба Тоҷикистон ва ҷойгузин
шудани онҳо дар дастгоҳи давлат ва идораҳою муассисаҳои он, нациш
забот руси сол то сол бештар туда, мутаносибан эътибори забони то-
ники камтару истифодаи он маҳдудтар ва он аз доираи идораи давлатй,
коргузори ва илм дур андохта шуд. Ҳамчунон вазифаи дигари забони
тоники, яъне забони муоширати байни миллатҳо низ ба забони русй вогу-
зошта шуд ва он забони асосии маҷлисҳою митингҳо ва ҷамъомадхо
шуд.

Густариши рӯзафзуни забони русй дар сохахои дар боло зикр туда
ва хам дар кудакистонҳою мактабҳо, омӯзишгоҳҳою донишгоҳҳо, дар
радоиву телевизион, рӯзномаҳо ва дар кӯчаю бозор корро ба ҷое кашонд,
ки акнун дар ҳама ҷо алфози русӣ нисбат ба тоҷикӣ бештар ба гӯш ме-
расад. Ин холат боиси сахт олуда шудани забони аксарияти мардуми
тоҷик ва аз ин рӯ сақилу норавон ва беобурангу зананда шудани он шу-
дааст.

Бадтар аз ҳама, ин муҳити сермиллат ва ноҳамгун аст, ки дар он арзиш-
қои маънавии гуногун, ночӯр ва хатто мухолифи хамдигар вуҷуд доранд,
оарои рушди солими инсон мусоидат намекунад ва ҳатто мумкин аст
таъсири манфи ба раванди ташаккулёбии наели наврас ва ҷавонон
оирасонад. Бояд гуфт, ки то алҳол ба ин масъалаи хеле мухим ва ҷиддӣ
таваҷчӯхи лозим мабзул нагардидааст ва тавре ки аз баҳсу мунозираҳои
имруз бармеояд, бисёр касон онро ба хубй дарк накардаанд. Олимони
муҳтарам С.Раҷабов ва Митюкова бошанд, моҳияти масъаларо аслан
нафахмида, дар маколаи худ, ки қаблан аз он ёд шуд, гуфтори бандаро
дар ин замина ба "бемантиқӣ" нисбат додаанд. Бинобар он лозим аст, ки
дар ин но баъзе аз чавониби он мухтасаран шарҳ дода шавад.

Аввал аз хама бояд тазаккур дод, ки пурарзиштарин ва муҳимтарин
сармояи хама гуна ҷомеа ва хамзамон шарти асосии инкишофу пешрафти
он худи инсон мебошад. Инсони хамачониба рушдёфта, поктинат, огох,
мутаффаккир ва озод, ки то зинахои баланди маърифат расида ва дорой
вахдати вучуд мебошад: инсоне, ки бар пояи махками донишҳои амику
васеъ ва арзишхои волои маънавй устувор аст; яъне, инсоне, ки ба сатҳи
камолот расидааст. Зимнан, чунин инсонҳо, на танҳо омили умдаи пеш-
рафти ҷомеа, балки ҳамчунин ҳадафи асосии он мебошанд. Ва ҳар қадар
теъдоди онхо зиёд бошад, ба ҳамон андоза чомеа ғанитар, рангорангтар,
пешрафтатар буда, дорой имконияти бештар ва авомили худи рушд хо-
хад буд. Табиист, ки сатхи зиндагии моддии мардум низ баланд хохад
буд. Ташаккулёбии инсон — як раванди басо печида, бугранҷу мушкил
ва тӯлонӣ аст. Мухим он аст, ки ин раванд бояд мудовим, билоинкито
ва хадафмаид бошад. Зимнан, донишҳо ва арзишҳои маънавии тозае, ки
бо гузашти айём фаро гирифта мешаванд, бояд бо андӯхтахои калбй на
дар холати тазод, балки дар тавофут ва пайванди ногусастанй бошанд
ва якдигарро инкор ва наҳй насозанд. Ҳар пораи навбати зиндагй бояд

185
давоми солҳои гузаштаиумр ва асосу пояи қисмати дар пеш будет он бошад.
Имрӯзи инсон бояд аз дирӯз ва фардои он аз имруз барояд. Дав-рахои
мухталифи умри инсон набояд аз хам чудо бошанд ва е якдигарро инкор
кунанд. Хулласи калом, тамоми зиндагии инсон бояд мисли як порчаи
яклухт дорой мазмун ва мӯхтавои мутавофик ва бо хам созгору паиваста
бошад ва миёни "ман" ва "худ"-и инсон на ихтилоф, балки созиш вучуд
дошта бошад. Танхо дар чунин сурат раванди билоинқитои рушд ва
ҳусули вахдати вучуди инсон имконпазир мегардад. Ва ин амр поидори
ва устувории инсонро аз лихози равонЯ ва иҷтимои таъмин менамояд,
ки ин холат хам барои зиндагии шахсии афрод ва хам чигунагии чомеа
багоят мухим аст. Вале барои расидан ба ин поя (вахдати вучуд) бар
иловаи шароити дигар хамчунон мухити сифати муаияну мушаххас ва
аз лихози шеваи зиндагй, одобу ахлок, расму оин, рафтору чахонбини
ва арзишхои фархангию маънавй якхела, созгор ва хамгун зарурат аст.

Накши муҳит, хосатан дар марҳилаҳои аввали ташаккулебии инсон,
хеле бузург аст. Зеро кӯдакон ва наврасону чавонон асосан ба сифати
объекта (мафъул) таъсири мухит зохир мешаванд. Дилу дида ва тушу
хуши онхо ба рӯи дунё боз буда, идроки хисси онҳо хеле тез ва гирост.
Аммо тафаккури мантиқии онхо хануз ба хадди лозим рушд наефтааст
ва тахлилу таҷзияи равандхои печида ва ҷилвахои рангини зиндаги аз
тавони онхо берун аст. Баноан, падидахо ва хаводиси мухитро оо хама
хубихош ва бадихош ба таври механики, ғайриогоҳона ба ҳофизаи худ

^ҲаргоТинсон на танхо аз нигохи чисмй, балки аз лихози акли низ ба
пояи балогат мерасад, гаъсири мухит бар он торафт камтар мешавад ва
у худ дар накши фоил зохир мегардад. Албатта, рушд ва инкишофи инсон
ба суй камолот катъ намешавад, вале идроки мухит ва арзишхои чадиди
фархангй умдатан огохона сурат мегирад. Биноан, ашхоси камолефта
дар мухити ичтимой ва фарҳангии ноошно андухтаҳои худро на танхо
аз даст намедиҳанд, балки мумкин аст, аз тарики кабул ва хазми арзишхои
маънавии чадид, ки таври интихобй сурат мепазирад, хатто ганитар со-

Аммо вакте ки наврасон ва ашхоси ноболиг дар мухити чадид, но-
хамгун ва ё бегона, ки арзишхои гуногун, мутазод ва рафтору ахлоқи
барояшон ноошно хукмрон аст, карор мегиранд. ба осони худро гум
мекунанд. Ба онхо эхеоси бегонагй, тазалзул, бесуботи, ноустувори ва
ранч даст медиҳад. Зиндагй дар чунин мухит, барояшон мушкил мешавад,
зеро арзишхои маънавй ва тачибаи зиндагии онхо, ки дар мухити дигаре
андӯхтаанд, мумкин аст камарзиш ё нолозим воқеъ шавад. Онхо мачоур
мешаванд. ки бисёр чизхоро дубора аз cap шурӯъ кунанд. Зимнан мумкин
аст. ки бо мурури замон хама он андӯхтахои фархангии худро. ки каблан
дар бадали солхои зиёди умри хеш дарёфта буданд, ба иллати нолозим
будан, кисман ё тамоман фаромӯш кунанд. Онхо шеваи зиндаги, рафтору

186
кирдор ва арзишҳои муҳити ҷадидро. мисли кудаки бетаҷриба, таври
механики ва таклидкорона фаро мегиранд, нусхабардорӣ мекунанд.
Аксаран ин кор ба осони муяссар намешавад.

Солҳо мегузарад, то ин ки онҳо битавонанд ба муҳити ҷадиди ичтимой
комилан одат гиранд ва нақшҳои тозаи худро ба хубӣ иҷро намоянд.
Ьарои оисер касон иҷрои ин кор аслан муяссар намешавад. Дар натиҷа
чунин ашхос наметавонанд, то ба сатҳи вахдати вуҷуд, пойдории равонй
ва ягонагию ҳамоҳангии дунёи маънавии худ бирасанд ва онро ҳифзу
тақвият кунанд. Онхо худро дар вазифаҳо ва нақшҳои иҷтимоияшон очизу
нотавон эхсос мекунанд, ба худ боварй ва итминон надоранд ва аз ин рӯ
дар зиндаги муваффақ намешаванд, хосатан дар чое. ки муктазиёти муҳит
чидди ва сахт бошад. Шуури онҳо ноҷур, "пора-пора" ва пуртазод ме-
гардад. Арзишҳои фархангие, ки қаблан андӯхтаанд, дар назарашон то
андозае оеаҳамият мешавад ва дар айни замон аз арзишҳои ҷадид низ
комилан розй ва қонеъ намешаванд, нисбат ба онҳо эътибору эътимоди
комил ҳосил намекунанд. Аз ин ру, арзишҳои ҷадид, ки пурра "ҳазм" на-
шудаанд ва дар зеҳну қалбашон нанишастаанд, таври автоматй рафтору
кирдори онхоро таъйин намекунанд, зеро ин ҳолат маъмулан дар сурате
имконпазир мегардад, ки он арзишҳо дар оғози ташаккулёбии инсон
яъне дар овони кудаки, фаро шрифта шуда бошад. Бар иловаи он, арзиш-
хои каблан андухта, хосатан дар шароити идома доштани робитаҳо бо
бигГ™ аВВЗЛИба осони намегузоранд, ки арзишҳои ҷадид "чои" онхоро

Дар натича, инсоне ба бор меояд, ки маҳсули таъсири мутақобила ва
омезиши фарҳангҳо ва тамаддунҳои мухталиф мебоишд, вале ба ҳеҷ яке
аз онҳо сад дар сад тааллуқ надорад. Дунёи маънавии он пур аз тазодҳо
ва пора-пора аст ва ҳар пора аз қофилаи дигар. У метавонад ҳам Саъдию
Ҳофиз ва хам Пушкину Достоевскийро бихонад. ҳам О.Ҳошим. Ҷ.Му-
родову З.Нозимро ва ҳам Ф.Шаляпину Л.Зыкина ва А.Пугачёваро биш-
навад, вале ҳеҷ яке аз онҳо уро мутаассир намесозад, ба шӯру шавқ ё
дарду риккат намеорад, эҳсосоти амиқу тарабангез ва ё хузноварро дар
Калби онхо бедор намекунад. У ба мисли матои рангинест, ки аз порчаҳои
гунгуни таври маснуи бо ҳам часпонида сохта шудааст.

Ин ҳолат аломати ноқис будани шахсияти чунин ашхос мебошад ва
онхо оо номи "маргинал" мусаммо шудаанд. Албатта, вобаста ба шаро-
ити муҳит ва чигунагии таъсири авомили мухталифи он дараҷаи марги-
налии ашхос метавонад мухталиф бошад. Вале дар мачмӯъ ин падидаи
бадфарчом аст. Зеро чунин ашхос аз фарҳанги миллии хеш ва арзишҳои
маънавии он бехабар ва дур мондаанд. Аз ин рӯ нисбат ба онҳо беэътиной
ва қадршиноси зоҳир мекунанд. Дар воқеъ. масалан, як нафар фарзанди
точик танҳо дар сурате ба кадри Саъдию Ҳофиз, Мавлоною Бедил ва
дшар худовандони маъни мерасад ва осори гаронмояи онҳоро дурусту
амиқ дарк карда метавонад ва аз шунидани як порча шеъре аз онҳо ба

187
вачд меояд, ки бисёр таҳсил карда, ганои маънавии миллати худро фаро
гирифта бошад, аз доираи оддй ва мутаориф берун омада ба пояи оа-
ланди маърифат расида бошад, каломи бадеъ ва маонии баландро па-
растиш кунад. Яъне бо тамоми тору пудаш мансуби фарханги миллии
тоҷик ва оганда аз арзишҳои маънавии он бошад.

Мутаассифона. теъдоди ашхоси маргинал дар ҷомеаи мо. хусусан,
дар байни кормандони хизбу давлат ва зиёиён кам нест. Онҳо бидуш
шак дар поин омадани эьтибор ва нуфузи забони тоҷики ва олудаю
гӯшхарош шудани он ва ҳамчунон хору беқадр шудани фарҳанги милли

"саҳми" худро гузоштаанд.

Бар асари мухочирати беандозаи ахолии ғаири тоҷик ба Тоҷикистон
ва ба вуҷуд омадани мухити ноҳамгун ва мутанокдз окдбатхои номатлуби
дигар низ ба бор омадааст. Аз ҷумла, аз шиддат ефтани масъалаи ба кор
ва хона таъмин намудани ахолӣ бархӯрди арзишхои мухталифи маънави
ва поин омадани кадру кимати

фарханги миллии точик, тахриои м ‘ •

пояхои ахлоқ ва ривоч ёфтани чи-
нояткорй, адами тагйироти чид-
дй дар сохтори ичтимоии миллати
точик дар натичаи "тақсими кор
байни ахолии махаллй ва тайри
маҳаллӣ (барои аҳолии маҳаллӣ
асосан кор дар деҳот, дар хоцагии
қишлоқ, барои муҳоҷирон — шаҳр,
идора, саноат), ривоч ёфтани
рӯхияи пулу чизпарастй, лоқайдй
ва бетафовутй, адами ғамхорӣ ва
муносибати дилсӯзона нисбат ба

ин сарзамин ва сарнавишти он. --_---------------------------

сахт олуда ва тахриб шудани мухити зист ва дар нихоят. аз тезутунд шу-
дани муносибати байни миллатҳо метавон ёдовар шуд. Яке аз илаат-
хои асосии чунин падидаи ҳузнангези ҷомеаи мо - худсузонию худкушии
духтарон ва чавонзанони точик, ба назари банда, хамчунон дар тазод-
ХОИ муҳити зисти нохамгу ни мо ва бархӯрди арзишҳои мухталифи маънави
нуҳуфтааст. Аммо баррасй ва шарху эзохи ин масоил як баҳси муфассал

ва алоҳидаро ичоб менамояд.

Албатта, хукумати Точикистонро лозим буд, ки тамоми оқибатҳои
ногувори ин равандро дар назар гирифта, миқёс ва самти муҳоҷирати
аҳолиро танзим ва махдуд кунад ва чорахои лозимро биандешад, то со-
ҳаи истифодаи забони точикй махдуд нагардад.

Вале он на танхо аз мухочирати беҳаду андоза ҷилавгири накард,
балки ҳатто ба хотири иҷрои планҳои машкуки истеҳсоли микдори зиеди
коргарон ва мутахассисонро аз дигар ноҳияҳо даъват ва чало намуда,

188

Барои аҳолии маҳазлӣ асосан кор дар
деҳот - дар соҳаи кишоварзй, барои
муҳоҷирон - шаҳр, идора, саноат му-
қаррар туда буд.
бо додани имтиёзҳо ва муҳайё сохтани шароити мусоид барон онҳо ра-
ванди мухоҷиратро афзоиши бештар бахшид.

Дар айни замон, ҳукумати ҷумхурии мо ба масъалаи истифодаи сама-
рабахши кувваҳои кори Точикистон ба хадди лозим таваҷҷӯҳ накард.
Ҳарчанд ки дар аксари ноҳияҳои зироатии Тоҷикистон аз солҳо ба ин
тараф масъалаи бо кори пурсамар таъмин кардани аҳолй ҳал нашудааст
ва биёр дехоти мо аз касрати аҳолй ва бекорй ба танг омадаанд, хукумати
Тоҷикистон шароити мусоиди маишй ва иҷтимоию фархангиро барои
ба паймонаи васеъ чалб кардани мардуми дехот ба шахрхо ва истеҳсолоти
саноатй мухайё насохт. Дар чараёни шахрсозй ва танзими маҳалҳои суку-
нати мардум на танхо анъанаҳо ва расму оини милли ва хусусиятхои
рӯзгордории мардуми точик дар назар гирифта нашуда ва намешавад,
балки ба мардуми тоҷик имконияту иҷоза намедиханд, ки дар шахрхо,
тавре ки лозим медонад, барои худ хонаву ҷой дуруст кунанд ва ҳатто
барои он идда ҷавононе, ки аз ночорй розианд дар хонаҳои барои точи-
кон номуносиб ва номусоиди шахрхо зиндагй ва кор кунанд. ба осонй
сарпанохе намедиханд. Ононе, ки аз деҳот ба қасди сукунат ба шахрхо
меоянд, мачбуранд, ки 15-20 сол дар ба дару кӯй ба кӯй овораву сарсон
бигарданд, то ба яке аз он хонахои бетонй, ки ба шароити иклимй ва
урфу одати мардуми мо ҳеч мувофик нестанд, ба сифати "сохибхона"
дохил шаванд. Шахрхои мо, алалхусус шахри Душанбе, бо доштани
чунин шароити номусоид барои мардуми махаллй, на танхо мардуми
деҳотро чазб намекунанд, балки аз худ дур меандозанд.

Тасодуфӣ нест, ки имрӯз баъд аз сипарй шудани беш аз 70 сол аз бар-
карор шудани Ҳокимияти Шӯравӣ миқдори точикон дар шахрхо ва
хусусан дар байии коргарон ва кадрҳои соҳибгахассуси корхонахои
саноатй ва сохтмон хеле ночиз аст. Ин амр дар таҳаввулу тараққии лшллат
ва забону фарҳапги он бетаъсир памопдааст.

Ин хама, ба акидаи банда, натачай тахриф ва дур рафтан аз усули
ленинии сиёсати миллй мебошад, ки он умдатан, дар бехадду андоза
марказият ёфтан ва бюрократа шудани ҳукумат, поймол кардани прин-
сипҳои демократия ва худидоракунӣ зоҳир шудааст. Ин холат боиси фи-
шору тазйик ва диктату фармонравоии органҳо ва идорахои марказй,
накзу тахаллуфи истиқлолият ва соҳибихтиёрии чумхурихо, ба эъ табор
нагирифтани манофеи онҳо, махдуд кадани хукуки халкҳо дар чихати
рушду инкишофи озод ва мустақил шудааст. Дар шароити як кишвари
хеле бузург ва сермиллат органхо ва идорахои марказй натавонистанд,
ки масоили пешомадаро сари вакт ташхис ва хал кунанд. Органхои ҳу-
кумат ва идораи давлатии ҷумҳурии мо, ки аз мустақилӣ ва салоҳиятхои
лозим бархурдор нестанд ва дар хар кадам, хатто барои ҳалли масоили
ночиз ва хурду реза ба органхои марказй мурочиат мекунанд, хамчунон
дар рафъи фаврии мушкилот оҷиз мондаанд. Онҳо хосияту мушаххасоти
ҳукумати соҳибихтиёр ва комалҳуқуқро аз даст дода, амалан ба як ҷузъи

189
механизмы бузург ва камҳаракати идораи давлатии кишвар ва иҷро-
кунандаи гӯш ба фармони сиёсати органҳои марказй табдил ёфтаанд.

Яке аз сабабҳои чунин холат, ба назари ман, иборат аз он аст, ки ба
ҳангоми ташкил додани органхои ҳукумат ва идораи давлатй присипхои
демократии сохтмони давлатй миллӣ риоя намешуданд. Ҳарчанд ки
зохиран интихобот сурат мегирифт, дар амал мансабдорони органхои
давлатй аз "боло" таъйин мешуданд. Аз ин ҷост, ки роҳбарон ва корман-
дони дастгоҳи давлат ва идораҳои он на дар хидмати мардум, балки дар
болои он қарор гирифтанд ва аз кору фаьолияти хеш на ба мардум, балки
ба оргащои марказй, ки онҳоро тақаррур намудаанд ва ҳар лаҳза мета-
вонанд таъвиз кунанд, ҳисобот медоданд ва медиҳанд.

Адами риояти принсипхои демократия ва назорати вокеии мардум аз
болои органхои хукумат ва идораи давлатй боиси бештар бюрократа
шудани онхо, нуфузи ашхоси ҷоҳталаб ва нолоик ба он дастгох ва ривоч
ёфтани падидахои манфй. аз қабили фасод, ришвахӯрй ва соири нобасо-
монихо шудааст.

Манофеъ ва макосиди ин дастгохи бюрократии давлатй, ки дорой
механизми махсуси худсозй мебошад, аз манофеъ ва армонҳои мардум
аз бисер ҷихат тафовут пайдо кард. Бад-ин сабаб органхои давлатй на
танҳо ба хотири рафъи эҳтиёҷот ва бароварда сохтани орзӯҳои мардум
икдом намекунанд, балки аксар вақт онхоро нодида мегиранд.

Албатта, чунин ҳолат наметавонист, оқибатҳои нек дар пай дошта
бошад ва тавре ки зиндагй нишон дод, вай меваҳои талх ба бор овард.
Ривочу равнақ ёфтани усули фармонравой дар умури идорй, тахрифи
принсипхои демократия, ҷабран тахмил кардани иродаи "раҳбарони
худхох, ба эътибор нагирифтани қонунҳои айнии инкишофи чомеа, мах-
дуд кардани ҳукук ва озодихои фардй. пуркудратии органхои хукумат
ва оҷизу нотавонии мардуми оддй, то ба хадди ифрот идеологи сохтани
тамоми сохахои зиндагй, тахги фишор карор додани шахсияти инсонхо
ва омилхои дигар, ногузир чомеаи моро ба мушкилоти зиёд ва масоили
бас печида ва ҷиддӣ рӯ ба рӯ сохтанд.

Чунинанд баъзе аз сабабхое, ки ба назари банда, ба таназзули забони
точикй дар Тоҷикистон оварда расонданд.

Ҷои хушист, ки ба шарофати бозсозй ва ошкорбаёнй бисёр чизхо таг-
йир ва бехбуд меёбанд. Ҳамакнун гомхои махкам дар роҳи эхёи принсип-
хои сотсиализм ва демократия ва баланд бардоштани накши шӯрохою
инсони захматкаш бардошта шудааст. Агарчи то ба демократияи вокей
ва фаъолияти баланди ичтимой ва сиёсии тӯдаҳои васеи мардум ҳанӯз
хеле фосила дар миён аст, самти умумии ҳаракаги мо, фаъолияти рӯз-
афзуни мардум ва пуштибонии катъии онхо аз ахдофи бозсозй, ислохоти
мухиме. ки ҳоло амалй хохад шуд, умеду имони моро бар халли муваф-
фақонаи бисёр масоил ва мушкилоти дарпешистода бештар ва кавитар
месозад.

190
„Гб™ «Та,»" ТзаТ" 1аб0ЯУ фа"'""-™

даст афт. Чи тадбирхоо андешида шаванд. то масъала хал гардад?

sriTa

;==?i=~=

амри зарури ва хатмист. Лешниҳодот ва талибы мардум аз чутГахли

praESi

матлаброҳамагонбоядбахубйлапк^нянт, сғ, - р dJaP нест-

edaZZZ^7opa!XZr ФавҚУЛ°дда ба ZIZ ZZZZhuu

аГГрСг^х“г=:г“

3=ируШдуравна^ баъдии он ф ea;2dH0ZZ paZfL' ™

=======

=======

ЯГТИН ^,МаЛ (иСТНқроРи ма^ом ва мартабаи забони тоҷикӣ) барон он saovn
ст, ки фарзандони халқи тоҷик на гунгу безабон ва очизу нотавон батей
ба сифати ивсонхоа фозил, бомаърифат. фаьол ва м,,сл„ ™его„„ «удГ

191
ханшиносу зебопараст ва башардӯст ба камол расанд ва ниҳоят, бита-
вонанд ки дар хоки худ тамоми масоили хурду бузурги худро зарияи
забони модарии худ халлу фасл кунанд. Ин хакки табии ва қонунии халки
тоҷик асг ва хед касе набоид дар ин кор ба ваи монеъ шавад.

Аз ин ҷо дарки ин матлаб мушкил нест, ки ба забони тоцики доданы

мақоми давлатӣ ҳадаф нест, балки высылай ҳалли

сарнавиштсози миллапг ост, ки аз солҳо ба ш тариф ба миен<омада,>то
кунун бидуни ҳал мондаанд. Бинобар он бояд як силсила тадбирхо ва
чорабинихо андешида шавад ва амалй гардад.

Возех аст, ки дар шароити мушаххаси чумхурии мо дар иртиботи ин
мавзӯъ як теъдод мушкилот нет меоянд. Яке аз онхо - масъалаи заоони
муоширати байни намояндагони миллатхост. ки ин вазифаро то ҳол за-
бони русй иҷро мекунад. Ҳоло аз
тахдили тамоми ҷавониби ин масъа-
ла худдорй карда, фақат хаминро
тазаккур медиҳам, ки агар забони то-
ҷикӣ забони давлатй ва забони русй -
забони муоширати байни миллатҳо
эълон гардад, дар он сурат яқинан
вазъи фалокатбори мавцуда ҳеҷ таг-
йир нахоҳад кард. Биноан, пешниқод
мекунам, ки танҳо забони точикй ба
сифати забони давлатии Тоҷикистон
эълон гардад ва вазифаи забони муо-
ширати байни миллатхоро низ иҷро
кунад.

Дар иртибот пешниходхои дагар
мабнй бар забони давлатй эълон на-
мудани забонхои русй ва ӯзбакй бояд
гуфт. ки муаллифони онхо ба назари
ман, мохияти мавзӯъро ба хубй дарк
накардаанд ва ё аз тангназарии хеш
вазъияти пешомадро нодида меги-
ранд. Сухан дар бораи хукуки мил-
лат ва манофеи он меравад, на дар

Дар огози солҳои навадуми садаи
гузашта даҳҳо ҳазор мардум дар
кӯчаҳои Душанбе ба пуштибони аз
ҳуқуқи миллат ва забони худ тазо-

лат ва манофеи он меравад, пи »иУ ҳурот карда o.i банд.— ---

бораи ашхоси алоҳида ё намояндагони миллатҳои дигар дар Тоцикистон
масъсшш забони русй-марбутимшзати рус аст ва миллатирус аз чандсад
хазорнафар намояндагони он, кидар Тоцикистон зиндагимекунанд, иборат
нест Забони тавоно ва рушдёфтаи русй дар кишвари паҳновари Руси
забони давлатй аст ва ҳеҷ чизе ва хеч касе бар он тахдид намекунад ва
эҳтиёчоте хам надорад, ки миллатхои дигар бар ҳимояи он бархоста,
онро ба сифати забони давлатй дар чумхурихои милли эълон кунанд.
Айни ин чизро дар мавриди забони узбаки ва забонхои дигар метавон

192
гуфт. Дарки ин маънй мушки л нест, ки имрӯз дар Точикистон забони
тоҷикй дар ҳолати ногувор ва мӯҳтоҷи ҳимоя аст, на русй ё ӯзбакй. Дар
Точикистон ҳуқуқи точикон поймол шудааст, на русхо ва ин забони
тоҷикй ас г, ки аз доираи истифодаи конунии худ дур андохта шудааст, на

русй ёӯзбакӣ. Илова бар он забони давлатй эълон шудани забони тоҷикй
ба забони русй ҳеч гуна таъсир ва тахдид намекунад. Вале додани макоми
давлатй ба забони русй дар Точикистон зарбаи мудҳише хоҳад буд ба
забону фарханги миллати тоҷик.

Гузашта аз он, дар Точикистон бар иловаи забони тоҷикй забони дав-
латй зълон кардани забонҳои русй ва узбеки, маънии поймол кардани
принсипхои ленинии баробархукукии миллатхо ва забонхоро дорад ва
аслан хилофи демократия ва акли солим мебошад... Баройтаъмини баро-
барҳуқукӣ кофист, ки дар ҷумҳурӣ танҳо як забои - забони миллати асосй
забони давлатй бошад.

Дар мавриди ононе, ки худ забони точикиро намедонанд ва ё хуб на-
медонанд ва аз ин рӯ тақозои ду (ё се) забони давлатиро мекунанд, бояд
гуфт, ки онхо аз сабаби дарки амиқ надоштанашон мехоҳанд манофеи
миллатеро курбони манофеи шахсии худ созанд.

Ҳамчунон дар мавриди ононе, ки зарурати дар мактабхои олй ба за-
бони тоҷикй таълим додани фарзандони халқи тоҷикро рад мекунанд,
бояд гуфт, ки чунин мафкура баҳонае беш нест. Возеҳ аст, ки форигони
донишгоххои Точикистон умдатан дар миёни мардуми точик кор ва зин-
дагй хоханд кард ва мардум ба духтурону инженерен ва агрономҳою
мутахассисони кордону ҳолдон зарурат доранд, на ба кадрҳои гунгу нодон.
На танҳо эҳёи забону фарханги миллати точик, балки пешрафти икти-
содию ичтимоии Т очикистон ҳамин чизро тақозо мекунад.

Зимнан, инро хам бояд хотирнишон кард, ки мақоми давлатй додан
ба забони точикй дар Точикистон маънии махдуд кардани хукуки намо-
яндагони миллатҳои дигарро надорад. Албатта, лозим аст, ки тадобири
зарурй барои инкишофи мӯътадили онхо андешида шавад.

Дар иртиботи ин мавзӯъ ногузир масъалаи дузабонй ва бисёрзабонй
пеш меояд. Вақтхои охир дар ин бора зиёд ran мезананд ва маъмулан
чунин изхор медоранд, ки дузабонй барои мо хатмй ва зарурист. Дар
рӯзномаи "Коммунист Таджикистана" борхо бо харфхои дурушт ин ши-
орро нашр кардаанд, ки "Двуязычние - норма нашей жизни" (яъне "Дуза-
бонй - мароми зиндагии мост").

Ба назари ман, дар ин маврид ба саҳлангорй ва кӯтоҳандешй pox дода
шудааст. Аввал аз хама саволе пеш меояд, ки оё дузабонй чй маънй дорад
ва ба кадом асоси ҳуқуқӣ чунин мафкура талқин мешавад? Ҳамагон бояд
дузабона бошанд ё қисмате аз ахолй? Агар на хама, пас кадом қисми
мардум бояд ду забонро донанд? Ва чаро дузабонй мароми зиндагии
мост?

Агарчи тафсири соддагароёнаи истилохоти мазкур роич аст, вале

193
возеҳ аст, ки танхо дар сурате метавон касеро дузабона ва ё бисёрзабона
номид, ки он ду забон ё бештар аз онро бахубӣ донад. Аммо ба хубӣ до-
нистани забон чй маъни дорад? То чй андоза касе бояд забонеро фаро
гирад, то ки шоистаи ин ном бошад? Оё зинаи поинтарин, ки баъд аз он
забондонй оғоз мегардад, кадом аст?

Ба назари ман, хангоми муайян намудани ин зинаи поинтарин ё хадди
акали лугатҳо ва калимаҳо, бояд ин нукта мадди назар гирифта шавад,
ки за бон — ин василаи маърифат, муошират ва фаъолияти гуногун ме-
бошад, ки аксаран дар ягонагй зохир мешаванд. Биноан, касеро танхо
дар сурате метавон забондон хисобид, ки агар ӯ забонро ба андозае. ки
барои иҷрои макосиди дар боло зикршуда зарурат аст. фаро гирифта
бошад. Яъне бо ин забон дар мавзӯъхои маишй, иҷтимой, сиёсй. адабй
ва ихтисосй, ақаллан битавонад озодона ва бегалат гуфтори дигаронро
фаҳмад, худ сухан кунад, хонад ва нависад.

Возех аст, ки барои расидан ба чунин савия хеле заҳмат кашидан ва
вақти зиёде сарф кардан зарур аст. Албатта, ҷои шак нест, ки инсон ҳар
кадар забонҳои зиёдро фаро гирад, ба ҳамон андоза барояш бехтар аст.
Донистани забонҳои зиёд фазилати бузург ва муфид аст, хосатан имрӯз,
ки тақсими байналхалқии кор, ҳамкорихо, алокахо ва вобастагии му-
такобилаи кишвархо ва халқхо беш аз ҳар вақт амиқтар ва густурдатар
шудааст.

Ин ҷо саволе ба миён меояд. ки дузабонӣ ё бисёрзабонӣ то чӣ андоза
зарур в а имконпазир аст? Албатта, ran дар бораи як гурӯхи муайяни
одамон, кормандони баъзе соҳахо, аз чумла илм намеравад. Онҳо бино-
бар хусусияти корашон ба донистани чанд забон эҳтиёҷ доранд ва хам
аз имконоти лозим ва ҳатто баъзан истеъдоди хуб хам бархурдоранд.
Гап дар бораи тӯдаи васеи мардум аст, ки дар ноҳияҳои мухталиф аз
чумла, дар дехот зиндагй ва кор мекунанд. Оё дар сурати риоя шудани
тамоми ҳукукхои инсон ба онҳо лозим аст, ки забони дуюмро низ би-
донанд? Агар зарур аст, пас чаро? Ба кадом асос? Ва дар нихоят, оё онхо
метавонанд, ки ду ё се забонро, хусусан русиро, ки хеле печида ва мушкил
аст, фаро гиранд? Хосатан дар ҷое, ки хатто барои дуруст омӯхтани як
забон - забони модариашон - шароит ва вақти кофй надоранд, оё ин кор
имконпазир аст? Равшан аст, ки ин аз тавони онхо берун ва гайриимкон
аст. Ба хубй донистани забон ё забонҳо танҳо дар сурате имконпазир
аст, ки он таври муназзам омӯхта ва дар тӯли зиндагй пайваста такмил
дода шавад.

Тавре ки таҷриба нишон медиҳад, ҳатто дар чунин холат на ҳамеша
натоичи матлуб ба даст меояд. Бисёре аз онҳое, ки дар тӯли солиёни му-
тамодй, таври муназзам ба забони русй сӯҳбат мекунанд, менависанд ва
дар кору зиндагии худ аз он истифода мекунанд, тавонистанд, ки ба кадри
кофй онро фаро гиранд ва бегалату тоза гап зананд. Бисёр ашхосе, ки ба
вазифа ва унвонҳои баланд сохиб шудаанд, на танхо ба забони русй,

194
балки ба забони модарии худ низ таври дуруст сӯҳбат карда намета-
вонанд.

Ба ҳар сурат фарз мекунем, ки тӯдаҳои васеи мардум бо заҳмати зиёд
як забони дигарро фаро гирифта дузабона шуданд. Хуб, баъд чи1 Баъд
барон он ки забони омӯхтаашонро фаромӯш накунанд, лозим аст ки
хамеша ва фаъолона онро истифода баранд, яъне пайваста ба он забои
суҳбат кунанд, хонанд, нависанд, шунаванд ва ғайра. Вагарна меҳнату
вақти барон омухтани он сарфшуда беҳуда барбод меравад.

Аммо дар куҷо ва чи гуна онро истифода кунанд? Агар аз забони
дуввум ба ивази забони модарии худ истифода кунанд, (ки он хам як
муҳити марбутро иҷоб мекунад). пас ин кор боиси фаромӯш шудани
забони модариашон мешавад. Ва агар ҳаду забонро ҳамзамон истифода
кунанд, дар он сурат забонашон ба хадде олуда мешавад, ки ҳар инсони
оомаърифат аз он нафрат мекунад. Ашхосе, ки ба шеваи махлут ва олуда
гаи мезанад, яъне ҳеҷ яке аз ду забонро ба хубй намедонанд, ногузир ба
инсонхои ноқис ва маргинал табдил меёбанд, ки ин ҳолат аз бадбахтии
онҳо ва ҷомеа шаҳодат медиҳад.

Ҳамон тавре ки мебинем, ин масъалаи хеле ҷидцӣ ва мушкил аст Бино-
ан. бидуни мутолиаи ҳамаҷониба қабул кардани карорҳои беасос ва ба
дараҷаи сиесати расми бардоштани дузабонй, ҷабран таҳмил кардани
он белой мардум ба қимати гарон тамом туда, оқибатҳои манфй ба бор
меорад. Чунин оқибатҳо аллакай зоҳир шудаанд. Аз ҷумла, вазъи бади
забони тоҷики,олудагии он, маҳдудияти муқтазиёти маънавии мардум,
аз циҳати сиеси ва ицтимои фаъол набудани онҳо, хароб шудани пояҳои
ахлоқ ва гайра натиҷаи ҳамин гуна сиёсат аст.

Бо дарназардошти ин матолиб оё зарур аст, ки ин қадар заҳмат ва
вақт ба харҷ дода, мардумро дузабона созем? Хосатан, ки самараи он
дар муқобили масорифи бузург хеле ночиз ва ҳатто манфй аст?

Магар беҳтар нест. ки нерӯи мардум аввал аз хама барои халли мас-
ъалахои муҳими иқтисодй, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва экологӣ равона шавад^
далли ин масъалахо ҳамчунон кору заҳмат ва маблағу вақти хеле зиёдро
талаб мекунад. Аммо умри инсонҳо кӯтоҳ ва корҳои муҳимтар аз ду за-
бони дар зиндагӣ бисёранд. Масрафи гайриоқилонаи вақти танги мо боиси
зоеъоти бузург ва беҳуда дар миқёси чомеа мегардад. Ба ҳар сурат.
масъалаи дузабонй набояд дар утоқҳои ором ва дарбасгаи як теъдод
ашхоси соҳибмансаб хал шавад. Онро бояд мардум ҳал кунад, зеро мус-
тақиман ба ҳукук ва манофеи миллат ва ҳар шахс дахл дорад ва ҳеҷ кас
хақ нЗДорад, ки дар ин кор ба ҷабру зӯрй роҳ диҳад. Омӯхтани забони
дуюму сеюм бояд комилан ихтиёрй бошад.

Гузашта аз он ҳукумати чумҳурии мо мукаллаф ва муваззаф аст ки
иродаи халқро ба инобат гирифта, шароити лозимро барои рушду пеш-
рафти солими миллат дар асоси пояҳои худи он фароҳам созад

Ҳамчунон лозим аст, ки роҳҳои маъқул ва самарабахши ҳалли мас-

195
ъалахое, ки дар замина пеш меоянд, чустуҷу ва пайдо карда шавад. Яке
аз рохлои ҳадди ин масъада, ба назари ман, иборат аз тарбияи теъдоди
зиёди тарҷумонхои баландихтисос хохад буд. Онҳо метавонанд ки ало-
қаи байни халкхо ва адабиёту фарҳангҳои моро таъмин намоянд. Ғаир
аз он бо кӯмаки онхо мумкин аст, ки адабиёти гуногун, аз ҷумла адабети
илмй ба забони тоники тарчума ва ба паймонаи васеъ нашр шавад. Чунин
шеваи кор аз ҷихдти иқтисодӣ муфидтар ва аз нигохи ичтимои ва сиеси

маъқултар хохад буд.

Дар мавриди мулокот ва муоширати хусусии намояндагони миллат-
хои гуногун бояд гуфт, ки дар сурати лузум онхо ба осонй метавонанд
дар худуди чандсад калимахои маъмулро аз фонди лугавии забони хам-
сӯҳбати худ фаро гиранд. Ин кор худ ба худ, ба шакли табий сурат меги-
рад. Вале фаро гирифтани чунин микдор калимаю иборахо ҳануз маънои

дузабониро надорад.

Мухим он аст, ки ба
раванди табии таъсии му-
такобилаи фарханги халк-
хо ва аз ганои маънавии
якдигар бахраманд шуда-
ни онхо набояд набран
мудохила кард. Ин амал
натичаи хуб нахохад
дошт.

Хамой тавре ки каблан
ишора шуд, макоми дав-
лагй додан ба забони
точикй хадаф нест. балки
васила аст. Хадаф - эҳёи
забои ва фарханги мил-
лист. Агар дакиқтар би-
гӯем, мақсади асосӣ - та-
раққӣ ва пешрафти ҳама-
цонибаи ҷомеа, миллат ва

Дар он солҳо ҳама рушашрикрон аз макоми
давлатии Забони форсии тоҷикӣ пуштибони
мекарданд. )(унармандони маъруф Дабибул-
ло Абдуразоқов, Фаррух Қосимов ва нависан-
даи хушсалиқа Муҳаммадзамони Солеҳ дар
майдони тазоҳурот, иксы соли 1991.

цопииии jnvub/i**iГ* ..... -------------------——---------------7-

худи инсон аст. Забону фарханг маҳсули чомеаи инсони буда, пешрафти
онхо ба пешрафти ҷомеа вобаста аст ва хамзамон барои пешрафти чомеа
аст Аммо ҷомеа иборат аз инсонҳост ва чигунагии холати инсонҳо ва
сатҳу пояи камолоти онҳо чигунагии ҳолат ва дарачаи пешрафти ҷомеаро

таъйин мекунад.

Аз ин ҷост, ки бояд тамоми тадобири лозима иттихоз ва амали шавад,
то як муҳити иҷтимоии мусоид ва созгор барои ташаккул ва рушди соли-
ми инсон, инсони озод ва баркамол. ки хам шарти пешрафти ҷомеа ва
хам хадафи он аст, эчод гардад. Возех аст, ки ба ин максад бояд як силсила
масъалахои иҷтимой, иқтисоди, сиёси, идеологи ва ҳуқуқи ҳал карда ша-

196
вад. Чун давраи ташаккулёбии инсонхо дар оила, кӯдакистонҳо ва мак-
табу донишгоххо мегузарад, биноан онхо таваҷҷӯҳи махсуси ҷомеа ва
давлатро талаб мекунанд. Албатта, барон тарбияи атфоли тоник дар
кӯдак истонхои тоҷикӣ дар хама ҷо бояд шароити лозим фарохам оварда
шавад ва кори тарбия дар кӯдакистонхо ба маротиб бехтар гардад. Бояд
дар кори таълиму тарбия ва барномаҳои дарсии мактабхо ва донишгоххо
тағйироти ҷиддӣ ворид гардад ва ҳам базаи моддй ва техники онҳо бо
дарназардошти тақозои замой ва дастовардхои илму техника тандид ва
тақвият гардад. Зимнан таваҷҷӯхи махсус ба омӯхтани забои, адабиёт ва
таърихи халқи тоҷик мабзул гардад ва бад-ин манзур соатҳои дарсй барон
ин фанхо хеле зиёд карда шавад. Китобҳои дарсии цадид тавассути
олимони тоҷик тартиб ва нашр гарданд. Вазорати маорифи Точикистон
аз ҳуқуқ ва салоҳиятҳои васеъ бархурдор бошад ва набояд ҳама он чизеро,
ки аз мар к аз мерасад, тӯтивор такрор ва тақлид куна'д. Мактабу
донишгоҳҳои Тоҷикистон бояд самой худ ва мазмуну мӯҳтавои миллии
худро дошта бошанд. Зарурати беҳбудии мазмун ва забонй китобҳои
дарсие, ки аз русй тарчума мешаванд, ба хама аён аст.

Ҳамчунон мебояд, ки осори адабй ва илмии шоирон. нависандагон
ва мутаффаккирони тоҷик ва соири миллатҳо (ба забонй точикӣ) ба миқ-
дори зиёд нашр карда шавад.

Ба хотири таъмин карданы иртибот ва пайванди имрӯзу гузаштаи
халқи тоҷик ба эҳёи забону фарҳанги миллат лозим аст, ки хатой фоҳиши
содиршударо ислоҳ намуда, дубора дар cap то сари Точикистон ба алифбон
классики баргардем. Тақозои шоири номии мо Гулрухсор ("Ҷ,Т" 8.03.89)
ва талаби мардум дар ин бобат комилан дуруст ва барҳак аст. Акоиди
як идда ашхос. ки дар ин чиҳат бахоначӯй ва мушкилтарошй мекунанд,
ҳеч асосе надорад.

Албатта, омӯхтани алифбои классикй таври хусусй, дар маҳфилу курс-
хо ва бо кӯмаки рӯзномахо икдоми нек аст. Вале ин роҳ роҳи халли мас-
ъала нест. Ба кавли мардум "уштурро бо кафлез об додан" нашояд. Ба
акидаи ман, лозим аст, ки таи як ду соли оянда тамоми корҳои муқад-
димотиро анҷом дода, гузаштаи ба алифбои қалбӣ дар ҳама ҷо огоз гардад.
Дар мактабҳо омӯхтани алифбои мазкур бояд аз синфи аввал шурӯъ шавад.
Ҳамзамон дар синфҳои дигар (2-10) ваҳам дар омӯзишгоҳҳою донишгоҳҳо
омӯхтани он огоз гардад, то ба тадриҷ дар як муддати кӯтоҳ алифбои
феълй комилан ба алифбои классикй иваз шавад. Зимнан, барон калонсолон
ташкил карданы курсҳои "маҳви бесаводй" кори мушкил нахоҳад буд.

Бояд гуфт, ки омӯхтани алифбои классикй ва иваз намудани алифбои
имрӯза бо он, тавре ки баъзе касон тасаввур мекунанд, кори мушкил
нест ва вақту масорифи чандон зиёдро хам талаб намекунад.

Баркарор кардани алифбои классикй. на танхо моро бо ниёгонамон,
бо таърихи халқи худ пайванд медихад ва аз ин тариқ моро бехтар
месозад, балки хамчунон ба эхё ва равнаки забону фарханги миллии мо

197
мусоидат хохад кард. Ба иловаи он ба ислоҳи галатҳое, ки имрӯз дар
навшитану талаффуз кардани калимаҳо ҷой дорад, кӯмак хоҳад намуд,
зеро он алифбо ба хислатҳои фонетики забони мо бештар мувофиқ ме-
боишд. Гузашта аз он имконияте ба вуҷуд меояд, ки мардуми мо китобхо,
мачаллахо ва рӯзномахои кишвархои хамсояро мутолиа кунанд ва аз
дастовардҳои фархакгию маънавии онҳо бахраманд шаванд.

Албатта, барои истифодаи васеъ аз нашрияҳои кишварҳои ҳамсоя,
хусусан Эрон ва Афганистан, лозим аст, ки робитаҳои мустақими фар-
ҳатӣ ва илмӣ бо ощо барқарор гардад ва табодулаи осори адабй, илмй ва
ҳунарӣ ба таври васеъ ба роҳ монда шавад.

Бо дарназардошти он ки номҳои одамон ва шахру дехот дар таърихи
хар кадом халку кишвар ва худшиносии миллат ахамияти калон дорад,
зарур аст, ки шаклхои каблии номхои точикон роич гардад, яъне аз илова
намудани суффиксхои "ов", "ова", "ович" ва "овна" ба номи падару фа-
милиям точикон сарфи назар шавад. Ҳамчунон дар cap то сари Тоцикистон
номҳои ноҳинҷор ва гайри тоҷикии шаҳрҳою деҳаҳо, колхозу совхозҳо,
муассиеаҳою корхвнаҳв вамаҳаллаҳою кӯчаҳо ба номҳои таърихӣ ва зебои
тоҷикӣ иваз карда шавад.

Ҷои хушист, ки дар ин авохир ҷашнхои миллй ва анъанавии тоцикон
аз ҷумла чашни Наврӯз ва Мехргон дубора зинда ва таври ваееътар
истиқбол гирифта мешаванд ва хукумати мо низ ба он бо дидаи хайрхо-
хона менигарад. Ин икдоми нск аст, вале мусодиф сохтани ин ҷашнхо ба
рузхои якшанбе кори носавоб аст, Зарур аст, ки онхо ба вакту замонашон,
яъне чашки Наврӯз дар рӯзи аввали мохи фарвардин (хамал), ки мусодиф
бар 21 (22) мохи март аст ва чашни Мехргон дар рӯзи 16 меҳрмох (мизон),
ки мусодиф бар 7-уми октябр мебошад, чашн гирифта шаванд ва ин рӯзхо
расман рузхои таътили хамагонй талон шавад,

Тавре ки дар боло зикр шуд, воситахои ахбори чамъиятй ба забону
фарханги мардум таъсири бузург доранд, Биноан мебояд, ки барои зебою
ратин ва ҷаззобу диячасп шудаии забои ва мазмуну мундариҷаи опҳо
тадвирҳои зарур аидешида шаванд, Бад-ин мапэур лозим аст, ки аксари
матолиби рузномахою мачаллахо ва радиову телдевизнон бонд аз аввал
ба забони точикй иншо шаванд, Матолибе, ки аз дшар забонҳо тарҷума
мешаванд, бомд таҳтуллафзӣ набошанд ва боиси хароб шудани ҳусни забои
наишванд. Дар шароити кунунй (кам будани кегаз, кадрхои боиетеъдед
ва гайра) ба назари май, бехтар хохад буд, ки агар аз нашри рузномахои
районй ва вилоятй сарфи назар гардад ва ба ивази онхо адади нашр ва
тевдоди сахифахои рузномаю мачаллахои марказй зиёдтар гардад. то
хамаи мардуми течикзабони Тоцикистон аз онхо бахраманд шаванд,
Барои бехтар ва рангинтар еохтани мазмуну мундаричаи воситахои
ахбори чамвиятя лозим аст, ки аз тафешшти зиёд ва ҷузъии хабарҳои
щтисода кота шавад ва бештар матолиби дилчасп пиромуни масоили
муҳими иҷтимой, иқтисодӣ, еиёсӣ, фарҳатй ва гайра нашр еардад.
Албатта, бояд хабирҳо дар бораи авэои сиёсӣ, иқтисодй ва фарҳангии
ҷаҳоп хеле бештар ва зудтар пашр гардапд. Ҳоҷати ran нест, ки бояд дар
хар шумораи рӯзномаҳо шеъру ҳикояҳо ва ҳаҷвияҳою тасвирҳои
саргармкунанда нашр шаванд.

Ин нуқта ҳам қобили тазаккур аст, ки воситаҳои ахбори чамъиятй
бояд аз соҳибихтиёрй ва мустақилияти бештар бархурдор бошанд.

Ба аки дай ман, беҳтар аст, ки як нашрияи озод, ки тобеъияти ҳеҷ
кодом органҳои ҳизбӣ ва давлатиро надошта бошад, таъсис гардад. Ин
гуна натрия дар инъикос додани афкору ақоиди тӯдаҳои васеи мардум ва
фаъол сохтани онҳо метавонад хидмати босазоеро анҷом диҳад.

Ҳамчунон лозим аст, ки дар Тоҷикистон филмхо асосан ба забони
точикй намоиш дода шаванд. Барой расидан ба ин хадаф бояд кино-
студияи "Точикфилм" инкишоф ва тавсиаи бештар ёбад. Албатта, мас-
ъалаи кадрҳо ва таквияи базаи моддй ва техникии он хал гардад. Дар ин
бобат ба таври васеъ намоиш додани беҳтарин филмҳои эронй, афгонй
ва филмҳои кишварҳои дигари ҷаҳон, ки ба забони форси (дари) дубляж
шудаанд, хеле муфид хоҳад буд. Рӯи кор омадани чунин инсони бомаъ-
рифат ва пуристеъдод - мисли Давлат Худоназаров ва як идда корман-
дони ҷавони бомаҳорат дар киностудии "Точикфилм" умедовр месозад,
ки онхо метавонанд масъалаҳо ва мушкилоти мавҷударо дар муддати
кӯтоҳ ҳал кунанд.

Хдмчунон бо дарназардошти ҳукми Қонуни асосии кишвар мабнй бар
озодии вичдон ва аҳамияти дин дар эҳёи арзишҳои ахлоқй ва башарӣ ва
хам хусусияти осори ниёгони мо лозим аст, ки дар муносибати давлат
ба дин ва диндорон бозсозии куллй амалй гардад, омӯхтани таърихи
дин ва натри китобҳои динӣ (Қуръону Хадис) ба алифбои классика ба роҳ
монда шавад.

Ҷои шак нест,ки бидуни ҳалли як силсила масьалахои иқтисодй, сиёсй
ва хукуқй эҳё ва рушди забону фарҳанги миллии мо муяссар нахоҳад
шуд. Аввал аз хама бояд тамоми чораҳои зарурй андешида тпяиянд то
сатҳи зиндагии моддии мардум баланд гардад. Барой ин лозим аст, ки
сохтори феълии иқтисоди миллй, таркиби сохдвии он ва тақсимоти
мавҷудаи кувваҳои корй ба таври куллй тагйир дода шавад.

Бояд як иқтисоди бисёрсоҳа, мутавозин, мустақил, муттакй бар худ
ва худтаъминкунанда танзим гардад. Албатта, ин амр ба ҳеҷ ваҷҳ ишти-
роки фаъоли Тоҷикистонро дар тақсими байналхалқии кор чи дар миқёси
Иттиҳоди Шӯравӣ ва чи берун аз он истисно намесозад. Хддафи асосй —
инкишофи баланди қувваҳои истеҳсолкунанда, самарабахшии кор ва
истиқлолияти иктисодӣ мебошад. Қонуни иқгисодии сосиализм-такси-
мот мувофиқи кор, бояд дар сатҳи ҷумҳурй амалй шавад, яъне Тоҷикис-
тон, бояд ба хисоби хоҷагии пурра гузарад ва принсипҳои асосии он -
мустақилӣ, худидоракунй ва худмаблаггузориро сад дар сад татбиқ на-
мояд. Албатта, барои ин аввал аз хама бояд як силсила масъалаҳои муш-

199
кил, аз ҷумла масъалаи нархгузорӣ ва андоз аз гардиш (даврон) ва ривоч
додани бозор, хусусан бозори воситаҳои истехсолот ҳал гардад. Шарху
эзохи ин масъалахои хеле печида гуфтори алохида ва доманадорро талао
мекунад. Дар ин чо фақат хаминро бояд зикр кард, ки бар асари механи-
змы мавҷудаи нархгузорй ва андоз аз гардиши даромади миопии Тоцикис-
тон таври дуруст ҳисоб ва таъйин намешавад, яъне аз будаш хеле камтар
нишон дода мешавад, зеро нархи махсулоти хочагии кишлок ва ашеи
хом паст буда, тамоми мехнати чамъиятии барои истехсоли онхо сарф-
шударо ифода намекунад ва як қисми арзише, ки дар хочагии кишлоки
Точикистон ба вучуд оварда мешавад, на дар даромади миллии Точикис-
тон, балки дар даромади он нохияхое, ки махсулоти хочагии қишлоқи
Тоҷикистонро ба сифати ашёи хом истифода мебаранд, ба хисоб гирифта

мешавад. Дар натича даромади
он нохияҳо аз будаш зиёдтар ва
даромади Точикистон камтар во-
намуд мешавад. Арзиши мазкур
ҳангомиба гардиш афтодани маҳ-
сулоти пгайёри корхонаҳои сано-
атй ба шакли андоз аз даврон ба
буцети марказӣ интиқол меёбад ва
баъдан аз тариқи буцети марказй
тақсим ва истифода мешавад. Аз
ин чо тасаввуроти нодурусте ба
миён омадааст, ки гӯё Точикис-
тон даромади каму сарфи зиёд до-
рад ва аз ҳисоби кӯмак (дотация)
зиндагй мекунад. Ин комилан
дуруст нест

Бидуни ҳалли як силсила масъалаҳои
иқтисодй, сиёсӣ ва ҳуқуқӣ эҳё ва
pviudu забоиу фарҳанги миллии мо
муяссар нахоҳад шуд.

руст пСС1.

Аз чониби дигар, бар иловаи паст будани нархи хариди маҳсулоти
хочагии кишлок кимати махсулоти саноати, хусусан мошину тракторҳо.
комбайну механизмхо ва як идда махсулоти мавриди эҳтиеҷи мардум
таи солҳои ахир хеле баланд рафтааст, ки ин ҳама боиси тақсими дубораи
даромади миллй шудааст.

Бояд гуфт, ки ин гуна ҳолатқо хилофи қонунхои иктисодии сосиализм,
хилофи адолати ичтимой ва натичаи дур рафтан аз онхо мебошад. Би-
ноан пайгирона амалй кардани бозсози дар ин соха ва ба даст овардани
сохибихтиёрии комил дар умури иктисоди, сиёси, иҷтимои ва фарханги
барои Точикистон як амри зарурй мебошад. Зимнан, лозим аст. ки дар
тамоми соҳахои иктисоди ҷумҳурии мо, дар зироат ва молдори усулхои
нави хоҷагидорй пайгирона татбик шавад. Вале дар ин амр мушкилоти
зиёд мавчуд аст. Аввал аз хама, масъалаи зиёд будани ахолии деҳот ва
кам будани замин аст. Дар сурати чорй кардани системаи ичораи хона-
водагй, ки усули беҳтар ба назар мерасад, майдони кишти мавҷуда (дар

200
ҳудуди 800 хазор га) барои як кисмати ночизи ахолии деҳот кифоят ме-
кунаду бас. Микдори зиёди мардуми дехот бояд ба корҳои дигар, аз ҷум-
ла ба сохаҳои саноат, сохтмон, нақлиёт ва сохахои ғаириистехсолӣ ҷалб
ва ҷазб шаванд. Бад-ин манзур бояд сохаҳои мазкур (саноат, сохтмон,
накдиёт, хадамоти маишӣ ва ғайра) хам дар шахрхо ва ҳам дар дехот та-
раккй дода шаванд. Зимнан зарур аст, ки саноат дар шахр ва хусусан дар
деҳот бо дарназардошти зарурати коркарди ашёи хоми зироатй ва ис-
техсоли маҳсулоти тайёри саноати сабук, хӯрокворй ва масолехи бинокорй
инкишоф дода шавад. Ин кор аз чанд ҷихат муфид аст. Аввал ин ки теъдоди
зиёди мардуми аз зироат фориғ шуда ба корхонаҳои саноатй ва дигар
муассисот ҷалб меигаванд ва аз ин рох масъалаи бекорй то андозае ҳал
хохад шуд. Дигар ин ки дар худи Точикистон кор кардани ашёи хом ва
истехсол намудани маҳсулоти тайёри саноатй ҳаҷми даромади миллиро
зиёд ва дараҷаи некӯаҳволии мардумро баландтар хоҳад кард.

Ҳамчунон лозим аст, ки як қисми ахолии дехоти Тоҷикистон ба шахр-
хо чалб шаванд ва ба ин максад дар шахрхо шароити мусоиди кору зин-
дағӣ барои онхо фарохам оварда шавад. Ин кор хамчунон дар амри тағ-
йир додани таносуби байни ахолии маҳаллӣ ва ғайри махаллй дар шахр-
ҳои Точикистон, эҷоди мухити иҷтимоии хамгун ва созгор барои инки-
шофи забону фарханги миллй ва рафъи бисёр мушкилоти ичтимой
мусоидат хоҳад кард. Дар мацмӯъ "тоҷикӣ" сохтани шаҳрҳо, яъпе зиёд
намудани теъдоди тоҷикон нисбат ба намояндагони миллатҳои дигар ва
"симои миллй" додан ба кӯю маҳаллаҳо ва кӯчаю хиёбонҳои онҳо як амри
зарурист. Дар бароварда сохтани ин амр бояд тамоми чорахои зарури
андешида шаванд. Аз ҷумла лозим аст, ки аз омадани аҳолии ғайри
тоҷикзабон ба Точикистон (барои сукунати доимй) ҷилавгирӣ шавад.

Возех аст, ки ҳалли ин мавзӯъҳо бештар ба фаъолияти органҳои XV-
кумат ва идораи давлатии Точикистон вобаста аст. Барои он ки хукумати
Точикистон битавонад ин хама масоилу мушкилотро дар сари вакт ва
муваффакона хал кунад ва инкишофи хамачониба ва босуръати чумхурии
моро таъмин кунад. ӯ бояд аввалап соҳибихтиёр, мустақил, дорой ҳуқуқу
салоҳиятҳои ваееъ барои ҳалпи тамоми масоили иқтисодӣ, ицтимоӣ, сиёсӣ
ва фарҳангии Тоҷикистон бошад. Сониян. у бояд як ҳукумати миллй бошад,
яъне хусусият, расму оин, анъанаҳо ва манофеи халқи тоҷикро ба хубӣ
бидонад ва арзишҳои маънавию фарҳангии онро амиқан дарк ва қадр кунад.
Аз ин рӯ. лозим аст, ки аксарияти мутлаки кормандони дасггоҳи давлат
ва идораҳои он аз точикон иборат бошад.

Ҳамчунон барои он ки хукумат ва органхои давлатӣ воқеан хислати
демократӣ дошта, дар хидмати мардум қарор гиранд, зарур аст, ки бех-
тарин намояндагони халқ, фарзандони бомаърифат, корогох, ғамхор ва
содики миллат тавассути худи мардум интихоб ва ба дастгоҳ ва идорахои
он пешбарй шаванд. Ин кор, албатта, бедор ва фаъолу огоҳ будани тӯ-
дахои васеи мардумро талаб мекунад.

201
Ба қар сурат, ин матолиб бояд дар Қонуни Асоси Точикистон зикр ва
тавассути он танзим гардад.

Дар маҷмӯъ мебояд, ки Қонупи Асосии Тоҷикистоп ҷиддап тагйир ва
такмил дода шавад ва дар он припсищои асосии демократия ва ҳуқуқу
мукаллафиятҳои мардум, органҳои ҳукумат ва идораи давлатй ва таш-
килошу созмонҳои иҷтимоӣ ва сиёсй таври дақиқ ва мушаххас зикр гар-
данд. Дар Қонуни Асоси бояд пешбинй гардад. ки масъалаҳои иҷтимой
иқтисоди, фархангӣ, сиёси ва экологй (аз ҷумла. масъалаҳои сохтмони
корхонаю иншооти бузург, ки ба табиати Точикистон таъсир мера-
сонанд) бидуни мухокимаи хамагонӣ ва розигии мардуми махаллй ҳат
нахоҳанд шуд.

Зимнан дар Қонуни Асосӣ ҳуқуқу озодиҳои васеъ барои афроди чомеа.
33 ҷУмла озодии сухан ва виҷдон на танҳо пешбинй гардад, балки
механизмҳои зарури барои тазмини онҳо тартиб ва танзим шавад. Зеро,
ба ақидаи ман, ҷомеа танҳо дар сурате метавонад пешрафт намояд, ки
афроди он озод бошанд, озодона фикр кунанд, озодона ва бидуни ҳарос
андешаҳо ва ақоиди худро баён карда битавонанд. Суханварй ва озодии
сухан хислати чомеаи инсонй аст ва тафовуту имтиёзи он аз ҷумла
хаивонот низ дар хамин аст. Биноан тасодуфй нест, ки озодии сухан ба
сифати яке аз шартхои асосии демократия талқин шудааст. Волтер ин
маъниро хеле хуб баён кардааст: "Ман ба ақидаҳои шумо нафрат дорам.
вале барои он ки шумо битавонед онҳоро баён кунед, ман хозирам ҳатто
чони худро фидо кунам". Чунин аст моҳияти низоми демократа. Дар
чое, ки демократия (яъне - хукумати халкй) вучуд дорад, мардумон барои
иорози андешахои худ аз касе ичоза намепурсанд (чун худ сохибихтиё-
ранд) ва агар як теъдод ашхос дар чое чамъ омада суханронй кунанд,
шаҳрдорону соҳибмансабонро табларза намегирад ва аз паи фишор
овардан болои онҳо намешаванд, чунки ба мардуми худ эътимод ва такя
доранд. Дар ҷое, ки аз шундани ҳақицат ҳарос доранд ва озодии фикру
баёнро маҳдуд месозанд, табиист, ки наметавонад демократия вуҷуд дош-
та бошад. Дар чунин ҳолат дер ё зуд ҷомеа ногузир ба таназзул ва сукут
мувоҷеҳ мегардад. Таърих инро борҳо собит кардааст.

Ба ҳар хол, тавре ки мебинем, масъалахою мушкилоти зиёд дар пеш
аст. Ҳал кардани онхо, расидан ба як чомеаи мураффаъ ва эхёи забону
фарханги милли ба фаъолият ва кору заҳмати ҳамачонибаи тамоми
мардум, хар фарди чомеа вобаста аст.

*

202
МАҚОЛАҲОИ ТОҲИРИ АБДУҶАББОР ДАР
ҲАФТАНОМАИ "РАСТОХЕЗ"

Тоҳири АБДУҶАББОР
(НЕКЗОД),

Нашрияи "Распгохез",

№1, майи 1990

РАСТОХЕЗ ҚИЁМАТ
НЕСТ!

Ҷомеаи дардманди мо гирифтори
ҳазорон мушкилоти иқтисодию иҷти-
мой ва фарҳангию экологӣ гардида аст,
кл онҳо боиси нороҳатию бадбахтиҳои , -ч,

зиёди мардум шудаанд. Метавон гуфт. ки бузурггарин ва сахттарин бад-
оахтии мо ин фақри маънавист, яъне бесаводию каммаърифатии мост
Ва аз хама бад он аст. ки на хама бемаърифат будани худро дарк меку-
нанд. Бисериҳо гумон доранд, ҳар к асе, ки хондаю навишта метавонад
ва гузашта аз он соҳиби гувоҳномаю диплом бошад, босаводу бомаъ-
рифат аст. J

Бесаводии чунин шахсон ба ҷомеа зарари калон мерасонад. Зеро онҳо
оесаводии худро намедонанд ва аз нодонӣ худро донои ҷаҳон мешумо-
ранд, гумонхои ботили худро ба яқин дода, мардумро фиреб медиханд
аз мақому мансаби худ истифода бурда, афкори пучу бемаънии худро
ҷабран ба сари дигарон бор мекунанд ва онҳоро ба рохи ғалат мебаранд.
Онҳо аз бемаърифати манфиатҳои худро болотар аз манфиатҳои ҷомеа
мегузоранд ва барои расидан ба максадҳои шуму ғаразолуди худ қонун
Ва адлУ инсофро поймол мекунанд, аз ҳеҷ гуна сияхкорию палидиҳо ру
дозандРД°НаНД’ °ШК0Р° ба дуруггУию авомфиребй ва иғвогарӣ мепар-

Намунаи чунин авомфиребию иғвогарихоро дар фаъолияти ТоҷикТА
ки худ лухтаки беиродаю гушбафармони як теъдод мансабдорони ҳизби
Коммуниста Тоҷикистон мебошад, метавон бахубӣ мушоҳида кард Ин
дастгоҳи дуруғбофи, ки таи даҳсолаҳои охир ба бесаводию мардумфи-
реои машҳур шудааст. дар ин авохир хабархоеро таҳти унвони "Сир охир
фош мешавад (Т.С. 23.02.90) ва "Растохез чист?" (Т.С 02 90) таҳия ва аз
рӯзномаҳою радио нашр намудааст, ки онҳо аз мақсади шуму иғвога-
ронаи муаллифону ҳомиёнаш шаҳодат медиҳад.

Агар ТоҷикТА, дурустараш муаллифони он хабарҳо ахли саводу маъ-
рифат мебуданд, магар маънии калимаи тоҷикии Растохезро. ки он аз

203
таркиби вожаҳои "раст" (растай, растани) ва хез (херган)'“боратуд
маънии ба мисли растани сабз шудан, баланд шудан. рақои ефтан (аз
ақибмондагию таназзул) ва тараккй кардану пешрафт карданро ДОР Д
ва муродифи арабии он "эхё" ва русин он - "возрождение мебошад, дар
Гугатко (в! он хам дар лутатхои нокис) мечустанд? Агар онхо максади
шуму иғвогарона намедоштанд, магар калимаи Растохезро шуру ғавғо.
кангоГгалогула, киёмат" маънидод мекарданд ва "китобу мачаллахоро
ваГК зада", дар суроги "материалхои марбути ташкилотхои Растохез
мешуданду Созмони Мардумии Растохези Ҷумхурии Тоҷикистонро, ба
кадсш яктащкнлотхои Растохез, ки гӯё дар Афгонистону Ирон вунуд
доштаанд, иртибот медоданд?

Аввал ин ки, ба кавли мутахассисони афғоншиноси мо, ДарМ'* -
тон хеҷ гоҳ ташкилоте бо номи Растохез вуҷуд надоштааст. Дар Ирон
бошад дар замони шох хизби сиёсие бо номи "Растохези миллати Ирон
мавҷуд буд, на ҷабҳаи халқии Растохез. Сониян, чунин ном доштани
хизби сиёсии Ирон худ далели он аст, ки Растохез маънии эхе, пешрафт
тараккй"-ро дорад. на "шӯру гавго ва Киёмат"-ро, вагарна онхо дар номи
хизби худРхеҷ гох калимаи Растохезро истифода намекарданд. Муалли-
фони хабари "Растохез чист?" аз бесаводии худ ин нуктаи содда ва мусал-
ламро дарк накарда, шояд гумон карда бошанд, ки ирониҳо мисли Точик
ТА бесаводанд ва биноан "қиёмат"-ро аз "эхёю пешрафт фарк карда на-

Ж дуруст аст, ки дар адабиёти динӣ ибораи "рӯзи растохез" ба маънии
мачозй ба ивази калимаи "киёмат" истифода шудааст ва он киноя бар он
ривоятест, ки тибки он рӯзи киёмат хамаи мурдагон дубора зинда ^
шаванд ва ба по мехезанд. Аммо ин маънии маҷозиро ба маънии аслии
калима, яъне "эхёю тарақкд" чй муносибат аст? Магар чунин таъоири
ТочикТА авомфиребй нест?

Ва билохира чй бадй дорад, агар калимаи Растохез - номи созмони
халкии Точикистон, - замоне дар номи хизби сиёсии Ирон истифода шуда

б° Биноан бо якин метавон гуфт, ки навиштаи ТоҷикТА дар бораи ин ки
гӯё "бисёр сокинони Точикистон савол медиҳанд, ки калимаи Растохез
чй маънй дорад ва нештар (71 -Т.А) ба хамин ном ташкилоте> будамС-
-Т А) ё не?" дурӯғ аст ва дурӯғ будани он аз калимаҳои нештар... буд
низ хувайдост, зеро касе, ки аз будану набудани чунин ташкилотхо огох
набошад дар пурсиши худ феъли замони гузаштаро истифода намекунад
вГа “р о ох бошРад, чунин савол намекунад. Чунин савол вахте гузошта
ки агар „урсанда максади дигаре дошта бошад.Он^са.олко в
он ҷавобхо сохтаю пардохтаи бархе аз кормандони ТочикТА ва силен
лачунбонхои пушти пардаи он мебошад, ки онхо якинан максади «опоке
доранд. харчанд ки зохиран дар он хабар он максад ба таври равш

ифода нашудааст.

204
Вале дар хабари дигари ТочикТА ки тахти унвони "Сир охир фош
мешавад" нашр шудааст, ки дар он мақсади шум возехтар эҳсос мешавад.

Албатта, хонандаи равшанзамир он хабарро хонда дар хайрат
мемонад ва савол мекунад, ки охир кадом сир ошкор мешавад? Агар
корманди радиои "Озодй" ба сокини ш. Душанбе Т. Абдуҷбборов телефон
карда, дар мавриди созмони Растохез ва акидаи сарварони он дар бораи
вокеаҳои Озарбойҷону Арманистон савол карда бошад ва агар узви Рас-
тохез А. Холиқзода тавассути телефон ба намояндаи "Саюдис" - Фронта
халқии ҶША Литва ran зада бошад, пас ин ба фоҷеаи 12-14 феврал дар
Душанбе чй алока дорад? Агар алоқа дошта бошад, пас чаро ТочикТА
онро фош намегӯяд
ва возеху равшан || 1
наменависад. ки но-
оромихои 12-14фев-
ралро созмони Рас-
тохез ташкил наму- И
дааст? Баъд аз каме
андеша кардан хо- I
нандаи борикбин
мефахмад, ки ин як
бозии игвогарона
асту гаразе дар ми-
ён аст. Мақсад аз
нашри он хабархо
иборат аз бавучуд
овардани чунин ақ-
ида дар байни мар-
дум аст, ки гӯё ба
нооромихои 12-14 (j
ташкилкунандаи он бошад. Максади дигар - аз бехабарии омма ва поин
будани сатҳи огохии сиёсии он сӯиистифода бурда, мардумро гумрох
кардан ва аз асли воқеа, аз сабабхои асосии он ва гунаҳкорони хунрезй
дур кардан аст.

Хукуматдорон бисер мехостанд воцеаҳои баҳманмо-
ҳи сопи 1990-ро ба души Созмони Растохез бор ку-
нанд ва бо ин роҳ нируҳои тозазуҳурро аз саҳнаи сиё-
сат дур кунаид, вале баьдтар ип сиррашон фош шуд.

гврал Растохез алока дорад ва хатто мумкин аст

Созандагони филми мустанад дар бораи ҳодисаҳои 12-14 феврал, ки
онро 3 ва 6 март телевизион нишон дод, низ хамин мақсадро доштанд.
Агар онҳо максади игвогарона намедоштанд, магар навореро, ки дар он
рохпаймоии як идда аъзои Растохез сабт шудааст ва он 26 январи соли
ҷорй ба аломати эътироз нисбати аз тарафи кормандони хизбию давлатй
поймол шудани конуни интихобот сурат гарифта буд ва хеч алокае ба
ҳодисахои 11-14 феврал надорад, дар аввали филми худ монтаж
мекарданд ? Онхо бо ин амали сохтакоронаи худ боиси дар байни мардум
ба вучуд омадани фикри галате шуданд, ки гӯё рохпаймоии 26 январ ба
ходисаҳои 11-14 феврал алокае дорад. Як идда одамони бемагз баъд аз
дидани он филм хатто чунин "хулоса" бароварданд, ки нооромихои 12-
14 февралро созмони Растохез ташкил карда аст.

205
Ammo воқеият чунин аст, ки созмони Растохез ба он ҳодисаҳо хеҷ
алоқае надорад ва баъд аз авч гарифтани нооромиҳо бинобар даъват ва
маслиҳати роҳбарони Тоҷикистон як идда аъзои он барон ором намудани
мардум ва ҷилавгирӣ кардан аз хунрезиҳо кӯшишу талошҳо кардаанд.
Ин ҳақиқат ба ҳамаи шохидони ходисаҳои 12-14 феврал ва митинги 18
феврал ва ҳам ба роҳбарони Тоҷикистон бахубӣ маълум аст. Дар ин ҷо
саволе ба миён меояд, ки агар воқеият чунин бошад, пас чаро дар бораи
Растохез бӯҳтонҳо паҳн мекунанд ва он аъмоли иғвогаронаи ТоҷикТА
ва телевизиони Тоҷикистон аз бахри чист? Чаро як идда мансабдорони
ҳизбию давлатй Созмони Растохезро чашми дидан надоранд ва кӯшиш
мекунанд, ки ба ҳар рох онро сиёҳу бадном кунанд ва ҳатто маҳв созанд?
Ва аслан Растохез чй гуна созмон аст, аъзои он киҳоянд ва марому мақ-
садаш чист? Ба хотири баланд бардоштани фаъолияти сиёсй ва иқтисо-
дию иҷтимоии мардум ва ҷалб намудани онхо ба раванди бозсозй Соз-
мони Растохез - Ҷабҳаи Халқии Тоҷикистон, ба таърихи 14 сентябри
соли 1989 таъсис шуд, ки дар он фарзандони равшанфикру бедори халқ
-аз ҷумлаи коргарону дехконон, муаллимону табибон, шоирону нависан-
дагон, олимону инженерон ва ғайра ҷамъ омадаанд.

Мақсаду мароми Созмони Растохез дар Оиннома ва Барномаи он ба
таври возеху равшан инъикос ёфтааст, ки асоситарини онхо иборат аз:

-Раҳой ёфтан аз вазъи ногувору бухронии мавҷуда аз тарики бозеозии
тамоми сохахои хаёти чомеа ва таъмин намудани рушди иқтисодию ин-
тим ой ва фархангии Точикистон;

- Баланд бардоштани сатхи зиндагии моддй ва маънавии мардум;

- Мубориза ба хотири аз байн бурдани чабру зулм, истисмор, нобаро-
барихою беадолатихо, фисқу фасод, авомфиребию бадахлоқӣ, дуздию
порахӯрӣ;

- Азнавсозии гояхои ахлокии чомеа бар асоси арзишхои волои
умумиинсонӣ ва эхёи ахлоқи некую писандидаи ниёгон.

- Т агйир до дани системаи мавчудаи бюрократа, ба таври васеъ демо-
крата сохтани хаёти сиёсй ва ичтамоии чомеа, ба вучуд овардани як ни-
зоми воқеан демократй, ки дар он тамоми кудрат ба халқ ва Шӯроҳои
мардумӣ тааллук дошта бошад ва баландтарин макомро дар чомеа инсон,
инсони бомаърифату заҳматкаш дошта бошад. Инсонхо набояд мисли
имрӯз мутею гулом ва фармонбардору дастнигари хизбу хукумат ва идо-
рахои бюрократии он бошанд, балки озоду соҳибихтиёр ва сохибмулку
соҳибдавлат бошанд.

- Додани хуқуку озодиҳои васеъ ба афроди чомеа ва таъмин намудани
адолати иҷтимоӣ дар хама соҳахои зиндагй;

- Босуръат инкишоф додани иктисоди милли ва тагйиру тавсеа додани
таркиби сохавии он;

- Бо кори пурсамар таъмин намудани хамаи ашхоси бекор ва зиёд на-
мудани даромади ахолй;

206
*ЛМШ «tf*C ту«ру>г»»и

ШАҲОДАТНОМАМ



«*Д_

— Ҷиддан тағйир додан ва беҳтар кардани системам таъдиму тарбия,
назарияи мактаби миддй;

— Муҳофизати осори фарҳангии ниёгон ва эҳтиром ба расму оин ва
анъанахои неки миллй;

— Эҳёю рушди фарҳанги миллй, аз ҷумла татбиқи ҳамаҷонибаи конуни
забои, баргаштан ба алифбои ниёгон дар саросари Тоҷикистон:

— Аз байн бурдани олудагии муҳити зист ва муҳофизату беҳтар кар-
дани ҳолати он;

— Муҳофизати сиҳати аҳолӣ, беҳтар сохтани шароити кору зиндаго-
нии мардум, хосатан ахли деҳот.

— Таъмин намудани соҳиб-
ихтиёрии сиёсй ва мустақилияти
иқтисодии Тоҷикистон ва бад-ин
манзур моликияти ҷумҳурии То-
ҷикистон эълон кардани замин,
об, фазо, тамоми сарватҳои та-
бий ва хамаи корхонаҳою муас-
сисот, воситаҳои истеҳсолоту ин-
фраструктураи иқтисодию иҷти-
моии дар қаламрави Тоҷикистон
воқеъшуда;

-Таъмини муносибатҳои дӯс-
тона ва бародарона ва ҳамкори-
ҳои ҳамаҷониба бо тамоми халқ-
хою кишварҳои ҷаҳон, хосатан
бо ҷамоҳири ИҶШС ва кишвар-
хои ҳамсоя.

Ҳамон тавре ки мебинем, дар
барномаи Созмони Растохез мак-
саду орзӯҳои неки халқи мо инъи-
кос ёфтааст ва дар он хеҷ чизе,
ки хилофи адлу инсоф ва ахлоқи

—— «янщ» .Грегам» - *
H-WWI TCNWmenXI

MSSSBPmL.

•• *ars®r sfcrssu ж.**-

«ячу»а* , %тж пиежт

Шгт twmxm

•, дпмдч» ҷус то-wwtren

*лл*4***

Созмони Растохез дар 21 июни соли
1991 аз сӯи давлати Тоҷикистон ном-
навис шуд. Шаҳодатномаи Созмони
Растохез.

инсонию қонунҳои башарӣ бошад, аслан вуҷуд надорад. Созмони
Растохез бар зидди ҳеҷ кадом халқе ё миллате нест. Баръакс, он тарафдори
сулҳу амният, дӯстию рафоқат ва баробарию бародарии ҳамаи халкҳою
миллатҳо мебошад.

Созмони Растохез ба хотири ҳимояи ҳаққу хукуқи поймолшудаи мар-
дум ва аз байн бурдани беадолатиҳо ба вучуд омадааст ва барои таъмин
намудани растохези халқи тоҷик ва Тоҷикистон, яъне аз хоби ғафлат бе-
дор намудани мардум, аз қайди ғуломию дармондагӣ ва фақру бенавоии
моддию маънавй наҷот додани онҳо, ба хотири даст ёфтан ба пешрафту
тараққии иқтисодию иҷтимой ва сиёсй, барои эҳёю рушди забону
фарҳанги таназзулёфтаи мо мубориза мебарад.

207
Созмони Растохез бар зидди системаи мавчудаи бюрократа бар зидди
диктатурам хизб. ки дахсолахо боз инчониб принципам социализму де-
мократия, адлу инсоф ва ахлоки инсониро поимол каря*_меояд,мубор
мебарад Растохез тарафдори какиқат. адолат, озоди ва баробарию баро
ва мекӯшад"к„ хеч*асе(гурӯхе. хизбе)белой
кумату фармонравоӣ накунад, хақки дигаронро нахурад. Ҳама ва хар
кас озоду сохдбихтиёр бошад ва факат аз хисоби кору заҳмати худ зин-

ДаГравш1и ас?.' ки ин хама марому мақсадхои Растохез танхо дар сурах,
амалй туда метавонад, ки агар системаи бюрократии хизбию давлати
ҷиддан тагйир дода шавад ва як низоми воқеан демократа (марду, )
эҷод гардад. Вале мансабдорони дастгохи хизбию давлати, ки аксаран
ба хону амирхои вилоятхою нохияҳои худ табдил шудаанд, ба хеч вачх
намехо™ ки Барномаи Растохез амалй шавад ва онхо хукуматро ба
дасти мардум дода, аз макому мансаб ва имтиезҳои худ махрум шаванд.
Аз ™ W ки тта нух мохи гузашта онхо кӯшиш карданд, ки номи Рас
тохез дар хеч чое шунида нашавад ва мардум аз марому мақсадҳои он
21 нашаванд, садои эътирози худро баланд накунанд ва зиндагии орому
похати мансабдорони чаласаводро халалдор накунанд.

Махз барон ҳамин теъдоди зиёди мансабдорон хам дар Кумитаи Мар-
казй ва хам дар кумитаҳои вилоятию ноҳиявии ҳизб аз созмони Растохез
Гтарсанд ва ^хи душманиро нисбат ба он пеш шрифта, дар хакки он
SonnaxH мекунанд, дар шахрхою дехот аъзои Растохезро таь
Ж тахдид мекунанд, хукукхои гражданин онхоро поимол намуда, ба
онхо фишор меоранд. Махз барон хамин то ин вақт нагузоштанд, ки
Барномаю Оинномаи Растохез нашр шавад ва мақолаҳое, ки тавассути
хабарнигорони АПН, "Коммунист Таджикистана" ва гаира Дар борти
Растохез тахия шуда буданд, дар рузномахо чоп шаванд. Баъзе корман
доГ;™ионвГРӯзномаи"ҶавонОТ

чазо доданд. ки онхо мусохибаи раиси Растохезро (Ҷ.Т. 31.U.89 нашр
карданд Сабаби чоп нашудани мактубу мақолахои мардум, ки чавобан
ба хабархои иғвогаронаи ТоҷикТА ба редакцияи рӯзнома фиристода

ШУМахз бо^амин с^баб котиби якуми КМ ПК Точикистон Махкамов
Қ. М. қатъиян розй нашуд, ки бо иштироки аъзои раесати Растохезве
мансабдорони хизбию давлати дар бораи ходисахои 11-14 февралсух-
бате ороста, онро аз тарики телевизион ва радио нашр намоем, то ха

аз хакикати ҳол Огоҳ шаванд. Аммо...

Дурӯғу бӯхтон пахн кардан дар хақки номзадҳои равшанфикри халк
ва хабархои игвогаронаи ТоҷикТА {"Сир охир фошмешавад ва Р"хез
чист?) ва филми мустанади сохтакоронае, ки рӯзхои 3 ва 6 март аз тарики
ТВ намоиш дода шуд, хеч тасодуфй набуданд. Онхо оа максади бадном
™ни Растохез ва номзадхои ватанпарасту вафодори мардум махз дар
рӯзҳои интихоботи депутатхои халқии Точикистон нашр карда шуданд.

208
Ва мардуми бехабару ноогох он хабарҳоро хондаву шунида ба доми фи-
реб афтоданд ва аксаран на фарзандони арзандаи халкро, балки мансаб-

дорони чаласаводу ҷоҳталабро ба Шурой Оли интихоб намуданд.

Ҳамон тавре ки дидем, дастгоҳи бюрократй ба максади худ ноил шуд:
аксарияти мутлақи депутатҳои Шӯрои Олиро мансабдорони ҳизбию
давлати (котибони КМ, кумитаҳои хизби вилоятҳою ноҳияҳо, раисону
дирекл орхо ва ғ.) ташкил доданд. Ба Шӯрои Оли фақат як нафар коргар.
ду нафар дехқон, се нафар ходими дин ва даҳ нафар олим интихоб шу-
данду бас. Дар мачмӯъ беш аз 93 фоиз депутатҳои Шӯрои Олии Тоҷикис-
тон узви ҳизби коммунистй мебошанд (агарчи аъзои ин хизб факат 2,5
фоизи ахолиро ташкил медиханд) ва онхо бештар фармони хизбро ичро
мекунанд, на иродаи халқро.

Бад-ин тартиб
дастгоҳи бюрокра-
тии хизбию давлатй
тавонист, ки ҳуку-
матро дар дасти худ
нигоҳдорад, макому
мансаб ва имтиёзҳои
худро хифз кунад, ва
ин натиҷаи бемаъри-
фатии хамагонй буд.

Бемаърифатии рох-
барону мансабдоро-
ни ҳизбию давлатй,
бемаърифатии тӯда-
ҳои васеи мардум.

Агар рохбарону ман-
сабдорон маърифа-

Растохез зидди дастгоҳи бюрократии ҳиз-бию
давлатй ва мансабдорони бемаърифати он мебошад
ва мехоҳад, ки ҳеҷ ҳукумат дар болои мардум набо-
\шад, тамоми қудрат бонд ба халц тааллуқ дошта
1 бошад.

те медоштанд, дарк мекарданд, ки имрӯз, дар ин мархилаи сарнавиштсоз,
мо ба як Шурой Олии комилан чадид, ба депутатҳои дигаре, ки дорой
маърифату диди васеъ ва афкору акоиди тоза мебошанд ва роххои ҳалли
мушкилоти моро медонанд, зарурат дорем, на ба мансабдорони чаласа-
воду консервативй, ки мардумро ба сархади қашшоқию нобудй расон-
данд.

Агар мансабдорони хизбию давлатии мо, аз чумла муншии (котиби)
а ввали кумитаи хизои ш. Душанбе Ҷ. Каримов ва муншии дуюми нохияи
Октябри ш.Душанбе А. Костыря ва амсоли онхо ахли саводу маърифат
мебуданд, аъзои Растохез ва равшанфикрони точикро "мочароҷӯёни
сиёси" (политические авантюристы) наменомиданд ва намегуфтанд, ки
"аъзои Растохез даъвои қудрату ҳукумат мекунад", зеро агар ҳирси чоҳ-
талаби ва чахл акли онхоро тира намекард, бахубй дарк мекарданд, ки
ашхосе, ки зидди мансабу мансабдорон мебошанд, дар талоши мансаб
намегарданд. Растохез зидди кудрати (ҳукумати) диктатурии мавчуда,
зидди дастгохи бюрократии хизбию давлатй ва мансабдорони бемаъ-

209
оифати он мебошад ва мехоҳад, ки хеҷ ҳукумат дар болои мардум набо-
шад. тамоми кудрат бояд ба халк тааллук дошта бошад ва сухани нихои -
сухани халк бошад. Органхои идорй тавассути халк интихоб шаванд ва
комилан тобеи халк, тахти назорати халк бошанд ва иродаю хостахои халк-
ро амалй кунанд, яъне дар Точикистон низоми тоталитори ва диктатураи

хизб аз байн бурда шуда, низоми демократа эчодгардад.

Пас чй гуна Созмони Растохез кудратеро, ки вучуд надошта бошад, тала
кунад, ё мансаберо талош кунад, ки худ зидди он аст ва мехохад он кудрату
он мансабро аз байн барад? Агар котиби Президиуми Шӯрои Олии То I
кистон А. Қосимова ахли саводу маърифат мебуд, аз минбари Плену.

КМ ҲК Точисистон (16.02.90) намегуфт, ки "Барнома ва Оинномаи Соз-
мони Растохез - ин барномаи сарнагун кардани Ҳокимияти Шурави дар
Точикистон аст" (КТ. 18.02.90). Агар у аҳли маърифат мебуд, мефахмид,
ки хокимияти мавчудаи Точикистон хокимияти Шурави нест. балки як дик-
татура аст ва низоми чамъиятии мо низ аз социализм ва демократия фар-
саххо дур аст... Агар v магзи шахшудаю тафаккури колабй намедошт, медо-
нист ки дар ҷумхурии мо "таҳти рохбарии хирадмандонаи ленинчиени ма-
хин” ва хизби коммуниста амалан чамъияти сотсиалисти сохта нашуд. Ҷоме-
аи мо аломатхою сифатҳои асосии сотсиализмро надорад ва хукумат хамон
тавре ки 73 сол қабл аз ин дар дасти халк набуд, холо хам дар дасти мардум
нест Агар ӯ бо маърифат мебуд, мефахмид, ки Созмони Растохез на бар
зидди хокимияти Шӯравй. балки бар зидди Ҳукумати диктатурии мавчуда,
бар зидди хукумати авлодии мансабдорони бемаърифат мебошад.

Агар тудахои васеи мардуми бечораи мо хама бомаърифат ва бедору
худшинос мебуданд, намегузоштанд, ки як идда рохбарони ноухдабарою
худобехабар хакку хукуки онхоро поймол карда, афроди чомеаро мисли
гуломон тобею фармонбардори худ созанд. Агар сатхи маърифати халки
мо баланд мебуд. махз хамин А. Қосимова дар хакки модарону хохарони
мо чунин тахкирро дар саҳифаи "Ориентиры”" (№ 10. 1989. с. 5) нашр на-
мекард: "Наши молодые женщины в 20-25 лет имеют уже от двух до пяти
детей И это часто внебрачные дети. Ведь выдают замуж за определенную
сумму." Агар ин гуфтахоро тарчума кунем, маълум мешавад. ки занхои 20-
25 солаи точик фохишаанду фарзандони онхо хароми. Шумо чи мегу ..
Агар сатхи огохии сиёсии мардум баланд мебуд ва чи будану чи вазифа
доштани Шурой Олиро медонистанд, хангоми мулокот бо номзадхои худ
савол намекарданд ки "шумо ба сифати депутата Шурой Оли ба мо чи
сохта медщед? Ҳаммому магоза месозед, роҳамонро асфалтпуш мекуне ,
бо об таъмин мекунед...?" ОнҲо ба ваъдахои дурӯгину авомфиребона, ба
чУбу тахта, калӯшу помбарх ва канду собун фирефта шуда, мансабдорони
колонку камсаводро, ки чомеаи моро гирифтори бӯхрону таназзул сохтаанд.
ба органи олии қонунгузории Точикистон интихоб намекарданд...

Махз бо хамин сабабхо мо ба растохези миллӣ эхтиеч дорем, мо бояд
растохез кунем, моро растохези миллат мебояд...

210
Тоҳири АБДУҶАББОР ,.t
(НЕКЗОД),

Нашрияи "Распгохез ",

№2, июли 1990

ОЁ тоҷикистон

СОҲИБИХТИЁР АСТ?!

Дпгар пӯшида нест, ки Тоҷикистон яке
аз ақибмондатарин ва кашшоқтарин ҷум-
ҳуриҳои Иггиҳоди Шӯравӣ мебошад ва ин
матлабро ҳатто онҳое, ки то имрӯз асосан
ба дуруғбофию худтаърифкунй ва авом-
фиреби машғул буданд, маҷбур шуданд, ки

аз минбарҳои баланд иқрор кунанд. -----

.ИКРТ шуданд’ ки иқтисоди мо бӯҳронию бозорамон касод шудааст

Йр°о™ГрГг,°"газзул 'фтаасту мухи™

зиндагии мардум ба ҳадде поин омада’ “ак

УК риб 60 дар сади аҳолии чумҳури дар холати фақру бенавой win ба

нанл вГНД Ҳа3°Р0Н НафаР беК°Р на-Д°нанд ки даУба “*
ананд ва чи гуна қути лоямуте пайдо кунанд ва хонабардӯшон ҳайпо

нанд, ки ба кадом дар cap халанду чӣ тавр сарпаноҲе ёбанд ?

Зимомдорони мо барои раҳоӣ ёфтан аз ин вазъи фалокатбору бухпонй
чи тадбиру чораҳо мебинанд? локатоору буҳрони

зорй-'3кибЯиИн?ГСеПЦИЯИ) ба ИСТИЛ°Ҳ "хуДидоракунй ва худмаблағту-
ри , ки бино бар амри марказ тавассути ҳукумати Тоҷикистон тахия

р : я ГФ 6 Каме тагииР°т нигоҳ доштани системам мавҷуда
аст. Яъне боз ҳамон тобеияти ҷумхурй, ки боиси пеш омадани вазъи бӯх
ронии мо шудааст. Назарияи "гузаштан ба иҚтисоди
нолло,, чи истилоҳест!), ки тавассути хукумати марказй пешни'од шуГ

аст ва ҳукумати Тоҷикистон намедонад, ки бо он нп кунад^нанТб'
тақсир, мо розй хоҳад гуфт). У над (якинан хуб,

Равшан аст, ки яке аз сабабҳои асосии вазъи бӯҳронии мо ба чигунагии

гасто^во^адга^ст!1183" Ва фаъолияти °РганЛои ҳизбию давлати^Точи*-

Дар моддаи 76 Қонуни Асосии Иттиҳоди Шӯравӣ ва моддаи 68 Ко
ну ни Асосии Тоҷикистон зикр шудааст, ки Тоҷикистон яке аз чумқуриҳои
соҳибихтиери Иттиходи Шуравй мебошад. Вале ин гуфтор ХанХО
руи коғаз аст. Ҳарчанд ки Тоҷикистон дорой ҳудудҳои муайян қонуни
асоси, органҳои один қонунгузорй, ҳукумат ва идороти давлатй мебошад,

211
вале моҳиятан ин ҳама як завоҳири фиребанда аст, зеро органҳо ва
идороти давлатии Тоҷикистон худ салохияту ихтиёре надоранд ва тобеи
органҳою идороти марказӣ буда, иродаю фармонҳои марказро итоату
амалй менамоянд. Биноан, Тоҷикистон, халқи тоҷик дар воқсият аз со-
ҳибихтиёрии сиёсӣ ва мустақилияти иктисодӣ бархӯрдор нест.

Агар мо соҳибихтиёр мебудем. магар иқтисоди мо чунин заифу нокис,
тобею яктарафа мебуд? Агар мо ихтиёр медоштем, магар забону фар-
ҳанги мо таназзул мекард, магар мо рӯҳи падарон ва ниёгони худро тах-
қир карда, аслу насаби худро фаромӯш мекардем, магар аз анъаноти
миллии худ, аз алифбои ниёгон даст мекашидем? Магар мо наметаво-
нистем сарватҳои табиии худро муфт надода, оқилона истифода кунем
ва баҳри беҳбудии зиндагии мардум сарф намоем? Агар мо ихтиёр ме-
доштем, аксарияти шахрхою корхонаҳою муассисот ва кӯчаю хиёбонхои
мо ба ивази номҳои махаллӣ номҳои гайритоҷикй ба худ мегирифтанд
ва магар Хуҷанд - Ленинобод мешуду Мӯъминобод - Ленинград? Магар
дар миёни шахру дехоти мо, ки аксарияти мутлаки сокинонашон мусул-
мон мебошад, фермаҳои хукпарварй сохта мешуд ва бо чунин кор анъа-
ноти миллию муътақидоти мазҳабии мардумро тахкир мекарданд? Агар
халқи тоҷик соҳибихтиёр мебуд, магар мазмуну мӯҳтавои китобҳои дарси
ва шеваҳои таълиму тарбияи фарзандони мо ва чиро хондану чиро нахон-
дани онҳоро мансабдорони болонишин аз марказ муайян мекарданд, он
ҳам мансабдороне, ки аз фарханги миллии мо ва хеш хеч хаоаре надо-
ранд?

Агар Тоҷикистон соҳибихтиёр мебуд, магар котиби якуми КМ ҲК
Тоҷикистон (ва акнун раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон низ) дар минбари
баланди Маскав аз раф. Мураховский ва Горбачёв М.С. бо зориву тавал-
ло илтимос мекард, ки ичоза диҳанд, то як мушт нахи пахтай худро ба
Югославия фурӯхта, ба ивазаш тухми чуворимакка харем?

Агар ҷумхурии мо ихтиёр медошт, магар барои ҳалли кучактарин
масоил. ҳатто барои ба кор гирифтани ду-се нафар ба "Бунёди Забои" ва
тасдик намудани акти масрафи тармими як мошини кӯҳна ба марказ
мурочиат карда, ичозат мепурсид? Агар мо ихтиёр медоштем...

Ҷумҳурӣ танҳо дар сурате метавонад вокеан чумҳурй бошад, яъне
амалан сохибихтиёр бошад, ки иқтисоди миллии худро дошта бошад ва
тамоми масоили иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсию фарҳангии худро худ
ҳаллу фасл намояд. Аммо Тоҷикистон дар воқеиятяк қисмимутей "Ком-
плекси вохиди иқтисоди кишвар" аст, на як организми мукаммалу мус-
такил ва худтанзимкунанда. Ин организми ноқису маъюби иқтисоди чум-
ҳурии мо шадидан таҳти таъсири омилҳои беруна карор дорад ва ҳадаф-
ҳою самтҳои фаъолияти он асосан дар берун аз хоки чумхрй, яъне аз
марказ (Масков) таъин ва танзим мегардад. Тасодуфй нест, ки беш аз 90
дар сади истеҳсолоти саноати ҷумҳурии мо тахти тобеияти вазоратхо-
наҳою идороти марказӣ қарор дорад. Амаликунандаи чунин сиёсати шу'м

212
дар Т оҷикистон Партия Коммунистии Т оҷикистон (отряди ҲКИШ) буда,
ки таи дахсолахои охир "бахри ичрои карорхои анчуманхои ҲКИШ"
кору пайкор намуда, хаққу хуқук ва манофеи миллии халқи точикро
поймол сохтааст ва дар натича кор ба чое кашидааст, ки акнун чумҳурии

мо танҳо бо ном ҷумҳури асту бас.

Ҳамчунин номи кишвари мо - Иттиходи Ҷамохири Шуравии Сусие-
листй (ИҶШС) - мантикан ба мазмуну мӯхтавои он чандон мувофиқ
нест. Зеро мафхуми ИҶШС чунин маънй дорад, ки чанд (15) чумҳурии
соҳибихтиёр ва мустақил бар асоси созишнома бо хам иттиход бастаанд
ва зимнан хеч кадоми онҳо бархам нахӯрда, балки, тавре ки аз номи
"Иттиходи Ҷумҳуриҳои..." бармеояд, ба сифати ҷумҳурихои сохибих-

тиёри Шӯравӣ бокй мондаанд, вагарна дар номи кишвар калимаҳои

"Иттиход" ва "чумхурихо" изофи ме-
буд. Аммо кучостанд он ҷумҳурихои
сохибихтиёр? Дар кишвари мо онҳо
танхо ҳукми бечое дар Қонуни Асосй
ва хукуматхои лӯхтакмонанде бо ном
сохибихтиёру дар асл беихтиёр боқй
мондаанд. Акнун эътироф шудааст, ки
давлати мо давлати Шӯравй нест,
балки як низоми диктатурй, тотали-
тарй аст ва сохти ичтимоии моро низ
бо тамоми маънй сохти сотсиалистй
гуфтан нашояд.

Бад-ин тартиб, ИҶШС танхо номи
шартии як давлати тоталитарии сер-
миллат, то ба хадди ифро г марказони-
дашуда ва абаркудрате, ақибмондае
мебошад, ки силоҳи зарравию рокит-
хои байникуравй дораду лек нони сери
не.

Ҳоло вақти он расидааст, ки мо,
тамоми халқхои кишвар, бо дарки ин
вокеияти талхи зиндагй аз гуфтор ба
амал гузарем ва ҷомеаи худро бар асо-
си принципхои демократия ва адолати

Қадриддин Аслонов - раиси вацти
Шурой Олт Тоцикистон дар 9 сен-
тябри 1991 қарори тасдиқи Эъло-
мияи Истиқлоли Тоҷикистонро
имзо ва онро дар ҳузури мардум ци-
роит кард. Аммо вакшон аз ин руй-
доди бузург хуш набуданд.

иҷгимой куллан бозсозй кунем.

Барой ин аввал аз хама лозим аст, ки маънии аслии мафхуми Итти-
ходи Ҷамохири Шӯравии Сусиёлистй" баркарор гардад, яьне сохиоих-
тиёрии сиёсй ва мустакилияти иқтисодии хар кадом чумхурихои кишвар
амалан таъмин ва тазмин гардад ва онхо таври довталабона ва йҳтиёри
иттиходу ҳамкорихои хамачонибаи иктисодиву техники, илмию фарханги
ва сиёсиро бар асоси созишномаи ҷадид муттакй бар принсипхои баро-

213
барҳукукй, дӯстию бародарӣ ва мудохила накардан ба умури дохилии
якдигар таъмин намоянд. Аз ин рӯ, қарорҳои хукуматхо ва созмонхои
иҷтимоии чумхуриҳои Наздибалтик, Русия, Молдава, Укроина, Бело-
рус, Гурҷистон ва дигар чумҳуриҳо дар мавриди эълон намудани со-
ҳибихтиёрии сиёсӣ ва мустакилияти иктисодишон қобили дастгирӣ ва
пуштибонӣ мебошад. Зеро озодй, сохибихтиёрӣ ва ё мустақилй хақки
конунй ва табиии ҳар як халқ ва чумҳурӣ буда, ҳеч кас ва хеч нерӯе ҳақ
надорад, ки озодию истиқлолияти халке ё миллатеро махдуд кунад ва ё
зӯран болои он ҳукумат кунад.

Оё Точикистон, халқи точик ҳам метавонад сохибихтиёр ва мустақил
бошад? Оё Шӯрои Олии Точикистон дар чаласаи навбатии худ эъло-
мияеро дар бораи сохибихтиёрии сиёсй ва мустакилияти иктисодии Точи-
кистон тасдиқ ва нашр менамояд, ки бар асоси он Қонуни Асосии Точи-
кистон аз нав тартиб ва танзим шавад? Албатта, барои таъмин намуда-
ни сохибихтиёрию мустақилияти Точикистон лозим аст, ки тамоми хок,
сарватҳои табий, об, фазо. тамоми корхонаҳо ва муассисаҳо ва инфра-
структураи иктисодиву иҷтимоии дар каламрави Ҷумхурй вокеъшуда
бояд моликияти ҷумҳурии Точикистон эълон гардад ва истифодаву бах-
рабардории онҳо танҳо бар асоси қонунхои Точикистон сурат гирад.
Муносибат ва ҳамкорихои иқтисодию техникй ва илмию фарҳангии То-
чикистон бо марказ ва дигар ҷумхуриҳои бародар ва бо кишварҳои хори-
чй бар асоси мувофикатномахои мустакими дуҷониба ва ё бисёрчониба
таъйин ва танзим гардад.

Ин нукта мусаллам аст, ки пешрафту тарақкй фақат дар шароити озод
будани афроди чомеа, дар шароити низоми демократй муяссар шуда ме-
тавонаду бас. Лиҳозо, то замоне ки ин системаи бюрократии хизбию
давлатӣ побарчо бошад, мо наметавонем ба пешрафту тараққӣ ноил ша-
вем. Ҳамзамон бо ба даст овардани мустақилияту соҳибихтиёрй бояд
системаи сиёсии мавчударо ҷиддан тағйир дод ва як низоми воқеан демо-
кратй, як хукумати мардумй эчод гардад. Бад-ин манзур мебояд, ки кону-
ни чадид дар бораи хукумат кабул гардад ва бар асоси он хизби коммунис-
та комилан аз хукумат дур ва чудо сохта шавад ва кудрати давлатй сад
дар сад ба халк ва намояндагони интихобшудаи он супурда шавад. Зим-
нан фаъолияти ҳизби коммуниста ва соири аҳзоби сиёсй дар дастгоҳи
хукумат, вазоратхонаҳо, хосатан дар возорати дохила, кумитаи бехата-
рии давлатй, дар урду (армия) ва хам дар идорахои махкамаю додгустарй
(суд ва прокуратура) ва дар системаи маориф ва илм қатъиян манъ карда
шавад. Дар мачмӯъ чомеаи мо аз тахти таъсири идеологияи догматикй
раҳой ёбад.

Кору фаъолияти ин органхо бояд чиддан тагйир дода шавад. Онҳо
то алхол дар хидмати як идда мансабдорони олирутбаи ҳизбй қарор до-
ранд ва асосан, онҳоро муҳофизат мекунанд, на халку давлатро.

Моро лозим аст, ки афроди чомеаро аз тарбиятгарони бетарбия ва
чалласаводу бемаърифат рахо созем. Бигузор, халки точик, хар фарди

214
ҷомеа роҳу равиш ва шеваи зиндагии худро худ муайян кунад. Охир ба
кадом асос ҳизбе, ки фақат як қисми кӯчаки ҷомеаро ташкил медиҳад ё
гурӯхи ашхоси кӯрсаводу бефарҳанг, ки дар қиёфаи мансабдорони ҳиз-
бию давлатӣ зохир мешаванд, болои халқ қукумат мекунанд ва иродаи
носавобу ақоиди ботили худро ба мардум ҷабран таҳмил мекунанд? Чаро
тамоми мардумро мисли ғулом таҳти тобеияти худ даровада, ба онҳо
амру фармон содир мекунанд? Ба онҳо кй чунин ҳақро додааст? Мо бояд
бандагиро (гуломиро) тарку озодиро ихтиёр кунем. Халқи тоҷик бояд
соқибихтиёр бошад. Ҳакко, ки устод Лоҳутй дуруст фармудааст:
Зиндагӣ охир cap ояд, бандагӣ даркор нест,

Бандагӣ гар шарт бошад, зиндагй даркор нест...

Тоҳири АБДУҶЛББОР
(НЕКЗОД),

нашрияи "Растохез",
№4, октябри 1990

ПЕШГУФТОР Ё
ҲАҚИҚАТИ ҲОЛ
ДАР БОРАИ РАСТОХЕЗ

Ҳамватанони азиз! Хонандагони мӯҳ-
тарам!

Барнома ва Оинномае, ки дар даст до-
ред, ханӯз тобистони соли 1989 тавассути
як идда зиёиёни ватанпараст, аз ҷумла А. Холиқзода, Ҳ.Хдбибуллоев, С.
Мастонзод, X. Ҳамидов, Ҳ. Абдул, Аҳмадҷонзода, Ҳ.Файзуллоев, ниго-
рандаи ин сатрҳо ва дигарон таҳия ва тартиб туда, дар маҷлиси муасси-
сони созмони Растохез (14.09.89) тасдиқшуда буд. Қарор буд, ки дар ав-
вали соли ҷорӣ (1990) анҷумани Созмони Растохез даъват гардад ва дар
он бо дарназардошти фикру мулохизаҳои мардум таҳриру тадқиқ ва
такмил сохта шуда, таври ниҳоӣ тасдиқ гардад ва бар асоси он кору фа-
ъолияти Ҷунбиши Мардумии Растохез ба роҳ монда шавад. Зеро
Растохез моҳиятан як ҷабҳаи мардумй (фонти халкй) буда, дар барномаи
он муҳимтарин масоили зиндагии ҷомеаи мо инъикос ёфтаанд, масоиле,

ки ба зиндагии имрузу фардои ҳар як сокини ҷумҳурии мо дахл дорад ва
дар назди ҳар кас ва ҳамаи мо истодаасту ба ҳалли онҳо ҳамаи мо манфи-

атдорем.

Оиннома ва Барномаи Растохез ҳанӯз дар моҳи сентябри соли гузашта
(1989) бо мактуби расмй ва протоколи маҷлиси муассисон ба Шӯрои
Олии Тоҷикистон ва шаҳрдории ш. Душанбе ва баъдан ба КМ ҲК, Шу-
рой Вазирони Тоҷикистон супурда шуда буд. Зимнан аз мақомоти расмй

215
хоҳиш намуда будем, ки созмонро ба қайд гирифта, дар иҷрои вазифа-
ҳояш ҳамкорй намоянд. Ҳамчунон нусхаҳои Оинномаю Барнома ба рӯз-
номахои "Тоҷикистони советӣ", "Ҷавонони Тоҷикистон", "Комсомолец
Таджикистана" ва ғайра пешниҳод шуд. то онро барои хонандагон нашр
намоянд. Бигзор ҳар кас онро хонда фикру мулохизахои худро гӯяд. агар
нуқсону камбудиҳо дошта бошад, ошкор созанд, то онро ислоҳ намуда,
беҳтар созем.

Аввал дар рӯзномаҳо изҳор доштанд, ки ҳатман чоп хоханд кард. Вале
баъд аз сипарй шудани чанд муддат мегуфтанд, ки: "Албатта, барнома
хеле хуб аст. Мо мехостем чоп кунем, вале аз "боло" манъ карданд..."

Чанд дафъа бо роҳбарони ҳизбу давлат, аз ҷумла бо Қ. Маҳкамов, Ғ.
Паплаев, И. Ф. Дедов, А. Қосимова, Н. Ҳувайдуллоев, Ш. Шабдолов, О.
Латифй ва дигарон дар КМ ҳизб ва Шӯрои Олии Тоҷикистон пиромуни
Барномаю Оинномаи Растохез мулоқот доштем. баҳсу музокира кардем.
Мепурсидем, ки куҷои Барномаи Растохез ба шумо маъкул нест? Чй кам-
будй дорад? Дар ҷавоб баъзе масоили чузъиро пеш меоварданд ва акса-
ран аз гуфторашон маълум мешуд, ки ба моҳияти бисёр масъалаҳои дар
барнома зикршуда сарфаҳм нарафтаанд. Баъд аз шарҳу эзоҳи мо баъзе-
ашон мегуфтанд. ки "мебахшед, мо забони тоҷикиро нағз намедонем.
Барон ҳамин Барномаро нағз нафаҳмидем.Ваъда медоданд, ки бо Рас-
тохез ҳамаҷониба ҳамкорӣ хоҳанд кард ва "ба наздикӣ онро ба қайд хо-
ханд гирифт".

Аммо дар амал теъдоди зиёди мансабдорону кормандони ҳизбӣ ва
давлатӣ якҷо бо косалесону лагандбардорони зархариди худ нисбат ба
Растохез роҳи душманиро пеш гирифта, дар шаҳру ноҳияҳо ва корхонаю
муассисаҳо, дар байни мардум дар ҳакқи Растохез бӯҳтон мезаданд ва
пайваста дӯруғхо мебофтанд.. Ҳатто овоза паҳн карданд, ки "ин барномаи
асосии Растохез нест. Растохез як барномаи пинҳонии дигар дорад. Он
мехохад, ки хукумати Шӯравиро дар Тоҷикистон барҳам дода. чумҳурии
исломӣ созад. Растохез миллатчӣ аст, мехоҳад, ки русхоро аз Тоҷикистон
пешкунад...".

Халқи рус як зарбумасали хеле хуб дорад ва он чунин ифода шудааст:
"Каждый судит по мере своей испорченности". Ҳақ асту рост. Он ман-
сабдорони бюрократ ва чоплусони бехирад, ки худ ба дурӯғгӯию дурӯягӣ,
балки садруягй одат кардаанд ва рӯзе, ки чанд дурӯғ нагӯянд, хобашон
намебарад, хаёл мекунанд, ки дигарон низ мисли эшонанд. Агар онҳо
бемаърифат намебуданд, мефаҳмиданд, ки Растохез сиёсатбозию дурӯягй
намекунад, зеро "он, ки дурӯғгӯй бошад, зидди дурӯғгӯй мубориза наме-
барад, чун ин маънии зидди худ мубориза бурданро дорад".

Растохез фикру ақидаи худро кушоду равшан баён мекунад ва ҳозир
аст, ки гуфтори дигаронро бишнавад ва агар тарафи мукобил бо далелу
бурҳон ақидаи худро исбот намояд, омодааст, ки онро кабул кунад.
Растохез зидди низоми тоталитарй, зидди дастгоҳи партократию бюро-
крата, зидди беадолатию риёкорй, амру фармонфармой, зулму истисмор,

216
ришвахӯрию чохталабй ва фиску фасод буда, тарафдори ҳакикат, адолат,
баробархуқукию бародарй, сулху сафо, тарақкию пешрафт ва озодию
ободии халқу ватан мебошад, барои барпо кардани давлати демократии
ҳукукбунёд мубориза мебарад.

Ин, албатта, ба мансабдорони хизбию давлати маъкул нест, зеро дар
сурати ба вучуд овардани низоми демократӣ, ба дасти мардум супурдани
ҳукумат, онхо аз мақому мансаб ва имтиёзҳои худ маҳрум хоханд шуд.
Ин аст сабаби асосии душмании онхо нисбат ба Растохез. Мансабдорони
хизбию давлатӣ, хосатан пас аз ҳодисахои мохи феврали соли 1990 ба
максади гумрох сохтани мардум, рӯпӯш кардани асли ҳодисаю гунаҳ-
корони асосии он ва зарба задан ба созмони Растохез таблиғоту ташвиқот
ба рох андохтанд, ки ба он ходисахо Растохез шарик аст ва хатто мумкин
аст ки ташкилкунандаи он бошад. Теъдоди зиёди мардуми гумрохшудаи
мо хам ба ин доми фиреб афтода ба он дурӯғу бухтонхо бовар карданд.
Вале чунон ки мегӯянд, "офтобро бо доман пушонида намешавад". Хаки-
кат дер ё зуд ба рӯи об мебарояд, ниқоби дурӯггуёну ҷинояткорон аз ру-
яшон меафтад ва чехраи ҳакиқии сиёхи онхо ба хамагон ошкор мешавад.
Бо вучуди он хама дурӯгу бӯхтон имрӯз аксарияти мардум хам дар чумху-
рии мо ва хам берун аз он фахмиданд. ки асли воқеа чи буд, фаҳмиданд,
ки Растохез рӯҳониёни мӯхтарам ва равшанфикрони ватанпараст он
ходисаҳоро ташкил накардаанд. Онхо факат кӯшиш намуданд ва таво-
нистанд, ки хунрезию нооромихоро катъ намоянд ва инро комиссияи
махсуси Шӯрои Олии Точикистон низ дар гузориши худ тасдик кардааст.
Чархи таърихро боздошта намешавад. Гардун хамеша дар харакат асту
ҷомеа низ тагйир мекунад, ба пеш меравад.

Ҳарчанд ки хукуматдарони мо зидди Барномаи Растохез оуданду
хастанд ва дар хама чо дод заданд, ки Барномаи Растохез нодурусту та-
лат аст. зидди хукумати Шӯрой аст ва ғайра, вале таи як соли гузашта
як кисми масъалахою максадхое, ки дар Барномаи Растохез зикр шуда
буданд, ногузир халли худро ёфтанд. Аз чумла, хамон тавре ки Растохез
талаб мекард, моддаҳои 6 ва 7 аз Қонуни асосй бардошта шуд. Эъломияи
истиқлолияти Точикистон, ки тархи онро аъзои Растохез соли 1989 тахия
карда буданд ва ба душворихои зиёд 17.08.1990 дар "Точикистони совета
чоп шуд, дар Сессияи дуввуми Шӯрои Олии чумхурй (августа с. 1990) аз
ҷониби депутатхои мӯхтарами Точикистон рад шуд, ки ин аз савияи
фарханги аксари намояндагони халк шаходат медихад.

Талаби созмони Растохез дар бораи эхё намудани тарзи номгузории
анъанавии точикон, дубора баргардондани номхои таърихии шахру де-
ҳот ва кӯчаю хиёбонхо дар Шурой Олии Точикистон кисман кабул шуд.

Созмони Растохез бар асоси Барномаи худ Консепсияи мустакилияти
иктисодии Точикистонро тахия карда, ба ҳукумат пешниход намуд. Он
ханӯз дар мохи январи 1990 дар рӯзномаи "Ҷавонони Точикистон
(30.01.90) нашр шуда буд. Ҳарчанд ки он аз тарафи мардум ва теъдоди
зиёди олимону мутахассисон мавриди кабул ва пуштибони карор гирифт,

217
вале ҳукуматдорони мо ва як идда олимони лагандбардор онро напази-
руфтанд. Аммо баъд аз чанд моҳ Шӯрои Олии Русия ва ҷумҳуриҳои дигар
қонунхое кабул карданд, ки мазмуни онхо кариб сад дар сад ба мазмуни
консепсияи Растохез мувофиқ аст ва ниҳоят мансабдорони мо низ мачбур
шуданд, ки дар бораи мустакилияти иқтисодии ҷумҳурй харф зананд.

Дар барномаи Растохез ханӯз беш аз як сол қабл аз ин зарурати аз
нав сохтани Иттиходи Шуравй, тартиб додан ва акд намудани Созишно-
маи ҷадиди иттиҳод ва ба вуҷуд овардани Иттиҳоди давлатхои мустакилу
сохибихтиёр зикр шуда буд, ки онро мансабдорони хизбию давлатй ва
як идда "олимони" лагандбардор бо каҳру ғазаб рад намуданд. Вале баъд
аз 8-9 моҳ ҳукумати Русия ва баъдан президента Иттиходи Шӯравӣ М.С.
Горбачев расман дар бораи Созишномаи чадиди Иттиход ва эчоди "Ит-
таҳоди давлатхои сохибихтиёр" ("Союз суверенных государств") масъала
гузоштанд. Ва танхо баъд аз он хукуматдорони мо низ тарсида-тарсида
ик мавзӯъро ба забои оварданд. Ин гуна мисолҳое, ки дуруст ва ҳакконй
будани Барномаи Растохез ва марому максадхои онро исбот менамояд,
зиёданд. Вале бо таассуф бояд қайд кард, ки карору конунхое, ки тавас-
сути Шӯрои Олии Тоҷикистон то ба хол кабул шуданд, аксаран номукам-
мал ва дорой камбудихою нуқсонҳои ҷиддӣ мебошанд. (Барой мисол,
чунинанд лоиҳаи конунҳо дар бораи моликият, замин ва алалхусус, Эъло-
мияи истиклолияти Тоҷикистон). Аз ин рӯ, масъалахою мушкилоти чоме-
аи моро ба таври куллй хал карда наметавонанд.

Гузашта аз он бисёре аз масоилу мақсадхо ва вазифахои дар Барномаи
Растохез зикршуда ҳанӯз мисли як кӯҳи бузург дар назди халки мо, хар
як сокини чумхурии мо истодаанд ва халли худро талаб мекунанд. Бинбар
он ба хар яки мо ва оа хамаи мо лозим аст, ки он масоилу мушкилоти
чомеаи худро ба хубй дарк кунем ва хама як чо мутгахид шуда, ба халли
онҳо бикӯшем, аз бӯхрону таназзул начот ёбем, халку ватани худро озоду
обод созем, зиндагии орому осуда ва лоики инсонро барон хамагон таъ-
мин кунем, яъне растохези миллати худро амалй созем.

Бо ин уммед Созмони Растохез дер хам бошад, Барнома ва Оинномаи
худро ба микдори бештар нашр намуда, ба диккати хамватанони азиз
пешкаш мекунад ва аз ҳамагон таманно дорад, ки онро мутолиа кунанд.
фикру мулохиза ва пешниходҳои худро ба раёсати СР бифиристанд. то
ин ки бо дарназардошти онҳо Барномаю Оинномаро беҳтару хубтар со-
зем. Созмони Растохез созмони мардум, созмони хамаи Шумо ва барои
Шумо аст. Ба сафхои созмони Растохез бипайвандед ва мақсадхои неку
наҷиби онро амалй намоед!

Бо эҳтиром,
Тоҳири АБДУҶАББОР,
раиси Созмони Растохез

сентябри соли 1990. ш. Душанбе

218
БАРНОМАИ СОЗМОНИ РАСТОХЕЗ -
ҶУНБИШИ МАР ДУ МНИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

Олитарин арзишҳои инсонй, аз чумла озодию озодандешӣ, ахлоқи
хамидаю башардустй, ҳақиқатгӯию ҳақиқатпарастӣ, адолати иҷтимоию
баробарҳуқуқии инсонҳо ва халқҳо, дӯстию ҳамкории миёни онхо ҳамеша
муҳимтарин пояҳои ҳастии ҷамъияти инсонӣ ва умдатарин шартҳои
мавҷудияту бако ва тараққию пешрафти он будаанд ва мебошанд. Дар
хама асру замон мардумони тамоми кишварҳои ҷаҳон, махсусан шахсони
огоҳу равшанзамир, пайваста кӯшиш мекарданд, ки арзишҳои олии ин-
сонй дар ҷамъият мавқеи баланд дошта, сармашки зиндагии одамон бо-
шанд. Зеро дар хар ҷое, ки ин арзишҳо аз доираи муқаддасот ва эътибору
эҳтироми мардум берун монанд ва ҳисси молпарастию ҷоҳталабӣ, беадо-
латию авомфиребй ва ҷабру зулм дастболо шаванд. чамъият ҳатман ги-
рифтори бемориҳои гуногун шуда, дар охир ба карахтию нестшавӣ
мерасад.

Дар ҷамъияти мо арзишҳои муқаддас беқадру поймол шудаанд. Аз
ин рӯ, муддатест, ки ҷамъияти мо сахт бемор аст. Он дар банди ақиб-
мондагии иқтисодӣ, сиёсй, иҷтимой ва маданй мебошад.

Имрӯз ҷамъияги мо роҳи наҷотро дар бозсозӣ, яъне дар тағйироти
ҷидции хамаи соҳаҳои зиндагии хеш мебинад. Бозсозӣ роҳест, ки моро
аз ақибмондагию бенавоӣ, қашшоқии маънавию фасод ва мутеию

219

Коршиносон нақши Созмони Растохезро дар мубориза барои Ис-
тиқлолияти Тоҷикистон муҳим арзёбӣ мекунанд. Агарчи даврони
пас аз эъломи истиқлол печидагиҳо ва мушкилоте доштааст, вале
имрӯз ҷомеаи ҷаҳон кшивари моро танҳо ба ту файлы Истиқло-
лаш мешиносад.

Тандис аз ҳафтавори "Миллат ".
нобарориҳо ба сӯи озодию баробарҳуқукӣ, дӯстию бародарӣ ва тараккию
пешрафт мебарад, ба эҳёи нав, яъне растохези хама и миллатҳо, аз ҷумла
миллати тоҷик мусоидат мекунад.

Аммо бозсозй танҳо дар сурате амалй шуда метавонад, ки оммаҳои
васеи мардум мақсадҳои онро дастгирӣ намуда, дар татбиқи он бошу-
урона ва фаъолона иштирок намоянд.

Акнун мардум бедор шудаанд ва фахмиши сиёсию фаъолияти ватан-
парастонаи онхо торафт зиёд мешавад.

Дар ин замина созмони Растохез (СР) ба сифати ташкилоти умуми-
халқй ва сиёсӣ мувофиқи моддаи 51 Қонуни Асосии Иттиходи Ҷамоҳири
Шӯравии Сӯсиёлистй (ИҶШС) ва моддаи 49 Қонуни Асосии Ҷумхурин
Шӯравии Сӯсиёлистии (ҶШС) Тоҷикистон ба вуҷуд омад, ки одамони
равшанфикру огоҳ ва ҳамақидаю ҳамназарро муттахид намуда, барои
ҳарчи зудтару беҳтар амалй сохтани мақсадҳои бозсозй фаъолият ме-
кунад.

Мақсадҳои асосии СР-и Ҷумҳурии Шӯрааии Сӯсиёлистии Тоцикистон
аз ииҳо иборатаид:

- берун шудан аз ақибмондагӣ бо роҳи бозсозии куллии тамоми соҳа-
ҳои қаёти ҷамъият ва давлат дар Тоҷикистон;

-таъмин намудани тараққиёти иқтисодию иҷтимой ва фарҳангии То-
ҷикистон;

- баланд бардоштани сатҳи зиндагии моддӣ ва маънавии мардум;

- таъмини адолати иҷтимоӣ;

- эҳёи забону фархангм миллй ва анъанаҳову русуми писандидаи ни-
ёгон;

- навсозии хаёти ҷамъият дар асоси арзишхои олии умумиинсонӣ;

- аз байн бурдани ҷабру зулм, истисмор, нобаробарию беадолатихо,
фисқу фасод, авомфиребию бадахлоқй, тарсу ваҳми ҳамагонӣ;

- ба вуҷуд овардани як давлати хақиқатан демократӣ ва ҳуқуқбунёд;

- расидан ба як ҷамъияти озод ва шукуфон, ки Дар он мақоми баланд-
таринро инсон, инсони комил ва озод дошта бошад, инсоне, ки шиору
сармашқи зиндагиаш арзишҳои олии умумиинсонй ва башардӯстӣ
мебошад;

- ҳифзи муҳити зист ва сиҳати аҳолӣ.

Барон расидан ба ин мақсадҳо, ба акидаи СР зарур аст, ки дар систе-
мам сиёсӣ, соҳахои иқтисоди миллй, хукук, фарҳанг ва муносибатхои
ҷамъиятй як катор дигаргунихои чиддй ба вуҷуд ояд.

1. МАСЪАЛАҲОИ СИЁСӢ ВА ҲУҚУҚӢ

Яке аз сабабҳои асосии ба бӯҳрон (кризис) гирифтор шудани ҷамъияти
мо ба хусусиятҳои системаи сиёсии кишвар ва фаъолияти он вобаст аст.

Аз ин рӯ лозим аст, ки:

- Дастгоҳи идории фармонфармой тағйир дода шавад ва дар ҳама ҷо
системаи худидоракунй чорй гардад.

220
- Режими бюрократа, ки то ба имруз устувор аст, пурра аз миён бар-
дошта шуда, дар чои он як низоми воқеан халқӣ, демократи оа миён ояд.

- Тамоми органхои Ҳокимияти давлатй аз поин то боло, яъне аз Шӯ-
рохои махаллй то Шурой Олии Точикистон аз тарафи мардум интихоб
шаванд ва пурра тахта назорати мардум қарор дошта, хостаҳою иродаи
мардумро амалй кунанд. Ба ин органхо шахсоне интихоб шаванд, ки до-
рои маълумоти амиқу хамачониба, ҷахонбинии васеъ, часорату мардо-
нагй, истеъдоду махорати коргузорӣ, ҳисси дилсӯзию ғамхорй нисбат
ба мардум ва мушкилоти онхо бошанд.

_ Интихобот бояд озод, демократа, бевосита ва умумй бошад. Намо-
яндагони мардум дар органхои хукумат бояд манфиати халқро ҳимоят
кунанд ва на ба ном, балки воқеан хизматгузори мардум бошанд.

- Органхои хукумат ва идораи давлатй махдуд ва микдори корман-
дони он чиддан кам карда шавад. Зимнан ба коллективхои корхонаю
муассисахо ва колхозу совхозҳо хукуку имкониятхои васеъ дода шавад
ва системаи худидоракунй ба таври васеъ амалй гардад.

- Растохез акида дорад, ки доираи фаъолияти хизб ва давлат чудо
бошад ва ҳизби коммунист ба корхои давлатдорй ва фаъолиятхои иқти-
содй мудохила накунад.

- Ҳукумати ҶШС Точикистонро Шурой Олии Точикистон ташкил
дихад ва он мутобики конунхои Точикистон, бо дарназардошти манфи-
ати мардум фаъолият кунад.

- Ҳукумати ҶШС Точикистон дар назди мардум ва Шурой Олии
Точикистон масъул бошад.

- Мардум бояд аз фаъолияти органхои хокимият ва идораи давлатй
пурра бохабар бошад, то битавонанд дар холати зарурй ба онхо таъсир
расонанд. Аз ин рӯ, принципхои ошкорбаёнй бояд хар чи бештар пахн
шуда кувват гиранд ва ҳамаи қонуну қарорхое, ки аз тарафи Шӯрои Олй,
раёсати он, Шӯрои Вазирони Точикистон ва органхои маҳаллии идора-
хои давлатй кабул мешаванд, бояд базудй нашр шаванд, Тамоми китоб-
хою хуччатхое, ки дар фондхон махсуси китобхонаю архивҳо махфузанд,
бояд дастраси хама гарданд.

- СР кӯшиш мекунад, ки принципи масъулияти тарафайни "давлат ва
мардум", ки яке аз асосхои чиддии бунёди давлатй хукукй мебошад,
хакикатан ба сурати воқеи таъмин шавад.

_ Лозим аст, ки ба таври доимй маълумоти муфассал ва дақик дар оо-
раи фаъолияти корхонаю муассисахо ва идораву вазоратхо чоп карда
шаванд, то хама аз вазъияти мавҷуда огох бошанд ва аз ин рох дар ко-
ри идораи он иштирок намоянд,

- Ҳамчунон СР лозим медонад, ки дар сохти сиёсии ИҶШС ва муно-
сибати байни чумхурихои кишвар тағйироти чиддй ворид гардад. Бо
дарназардошти хакки таъини сарнавишти миллатхо ва комилҳукукию
сохибихтиёрии онхо, шартномаи нав байни чумхурихои И1тиходи

221
Шуравй ба имзо расад, ки он Иттиҳоди ҷумҳуриҳои давлатҳои мустакил
ва сохибихтиёри сусиёлистиро дар амал таъмин намояд.

- Ҷумҳурии Точикистон бояд як давлати комилхукук ва сохибихтиёр
бошад ва тамоми масъалаҳои сиёсй, иктисодй. иҷтнмой ва фархангиро
дар Т оҷикистон мувофиқи манфиати худ мустакилона хал кунад.

- Муносибати Ҷумҳурии Точикистон бо хукумати марказй, ҷумҳу-
риҳои дигари Иттиходи Шӯравй ва давлатхои чахон дар асоси мувофи-
қатномахо, аз рӯи принципҳои баробарҳуқукию эҳтироми дутарафа, дахл
накардан ба корҳои дохилии якдигар сурат гирад.

- СР талаб менамояд, ки ҷавонони ҷумҳурй хизмати ҳарбиро дар То-
чикистон адо намоянд.

-Қонуни Асосии (Конститунияи) Точикистон бояд чиддан тағйир ва
такмил дода шавад. Ин кор бояд аз тарафи органҳои конунгузори Точи-
кистон мувофики дархости мардуми чумҳурӣ амалӣ гардад.

- Қонуни асосии Тоҷикистон бояд мутобики арзишҳои олии умуми-
инсонй, принципхои асосии чамъияти демократа, худмуайянкунии мнл-
латҳо, эъломияи Созмони Милали Муттаҳид дар мавриди "Ҳуқуки ба-
шар" ва дигар хуччатҳои мӯътабару мӯҳтарами байналмилалй, расму
оин ва суннатҳои миллии халки тоҷик ва манфиати миллии Ҷумхурии
Точикистон тартиб ёбад.

- Дар Қонуни Асосии Точикистон барои гражданинхои ҷамъият ҳу-
куку озодиҳои васеъ ва бештар пешбинй гардад. Хукуку озодихои граж-
данинҳо, аз чумла озодии сухан, афкору ақида, вичдон, матбуот, митингу
мачлисҳо, роҳпаймоию намоишҳо, хаққи рафтуомади озодона ба кишвар-
ҳои хоричй ва гайра амалан татбиқ ва хифз гардад.

- Мавчудияти назариёт ва ақидаҳои гуногун дар чомеа ногузир аст.
Озодона баён намудани фикру ақида ва баҳсу мунозираи боодобона дар
байни аъзои чамъият бояд як ҳолати оддй ва табиӣ бошад ва хатто таш-
виқу тарғиб шавад. Зеро озодию озодандешии инсонҳо яке аз шартхои
муҳими пешрафти ҷамъият мебошад.

- Шахсони алоҳида ва созмонхои иҷтимоию сиёсй бояд аз воситахои
ахбори оммавй ба таври васеъ истифода намоянд ва ба воситаи онхо
афкору акидаҳои худро изхор кунанд.

- Зимнан барои изхори акида ва назариёт ҳеч касе набояд ба таъкибу
фишор ва тӯҳмат дучор гардад. Г ражданинҳо аз тарсу ҳароси ҳамагонӣ,
ки дар дахсолахои гузашта дар шароити режими тоталитарй, зӯроварй
дар хуну магзи одамон чой гирифтааст, бояд раҳоӣ ёбанд.

- Тамоми масъалахои бахсталаб бояд ба воситаи гуфтушунид ҳаллу
фасл шавад. Таъкиб намудану фишор овардан ва тӯҳмат намудан ба
одамон барои ақидаи сиёсию мазхабиашон катъиян манъ карда шавад.

- СР муқобили ҳама гуна чабру зӯрй ва махдуд намудани ҳуқуқи инсон
буда, тарафдори он аст, ки ҳамаи масъалаҳою ихтилофот ва зиддиятҳо
бо роҳи гуфтушунид ва баҳсу музокирахои маслихатомез ҳаллу фасл
шаванд.

222
- Дар Қонуни Асосй хукуқу ваколатҳои ташкилотҳои ҷамъиятӣ,
органҳои ҳукумат ва идораҳои давлатӣ, масъулияти онҳо дар назди
Қонун ва ҷамъият дақиқан муайян карда шаванд.

2. МАСЪАЛАҲОИ ИҚТИСОДӢ

СР чунин акида дорад, ки иқтисод, фаъолияти истеҳсолй мақсади асо-
сй не, балки заминай моддй ва воситаи пешрафту камолоти маънавии
инсон ва ҷамъияти инсонй мебошад. Инсон на барои истехсоли неъ-
матхои моддист (тавре ки имрӯз мавдуд аст) балки истеҳсоли неъматҳои
моддй барои инсон аст. Аз ин рӯ, фаъолияти истехсолии Ҷамъият бояд
дорой хислату рӯҳияи инсонй ва башардустй бошад.

Асосу пояхои моддии истиклолияти сиёсиро мустакилияти иктисодй
ташкил медихад. Бе мустақилияти иқтисодй сохибихтиёрии сиёсй, миллат
наметавонад барои рушду тарақкии забону фарханг ва маънавиёти худ
шароити заруриро ба вучуд орад. Аз ин рӯ, тобеияти иқтисодию сиёсй
ногузир ба акибмондагию нотавонй ва нихоят ба нобудии миллат мера-
сонад. Ҳоло иқтисоди Точикистон як дузъи комплекси вохиди иктисоди
Изтиҳоди Шӯравй (КВИИ1И) мебошад ва тамоми хислату хосияти як
иктисоди миллиро, яъне як организми ягонаву воҳиди иқтисодиро надо-
рад ва таркибу таносуби соҳаҳо низ ғайриокилона мебошад. Бинобар ин
иктисоди Точикистон дар ин шаклу холат ва таркиби мавҷудааш, яъне ба
сифати ҷузъи КВИИ1Л1 ба хеч ваҷх наметавонад истиклолияти сиёсии
Ҷумхурии Точикистон ва рушди моддию маънавии онро таъмин намояд.

Аз ин рӯ, лозим аст, ки мафхуми "Комплекси воҳиди иктисоди Итти-
ходи Шӯравй" ва мазмуну маънии он бояд дигаргун гардад.

Ҳар кадом аз Ҷумҳурихои Иттиҳоди Шӯравй, аз ҷумла Точикистон
бояд дорой иктисоди миллии хеш бошад, ки он ба сифати як организми
мустақил ташаккул ва такомул ёфта, асоси моддии истикдолияту сохиб-
ихтиёрии ҷумҳуриҳо ва миллатхои кишвари моро таъмин намояд.

Албатта, ин ба хеч вачх маънии махдуд намудани робитаю ҳамкориҳои
байни чумхурихоро надорад. Маълум аст, ки имрӯз ҳеҷ кишваре наме-
тавонад бидуни иштироки васеъ дар ҷараёни таксими байналмилалии
кор пешрафти иқтисодии худро таъмин намояд. Точикистон низ дар ин
процесси умумиҷахонй фаъолона иштирок намуда, бо хамаи чумхуриҳои
Иттиходи Шӯравй ва дигар кишварҳои ҷахон алока ва ҳамкориҳои ҳама-
чониба хоҳад дошт, вале на ба сифати як ҷузъи мутеъ ва номустаикдли
КВИИШ, балки ҳамчун як ҷумҳурии соҳибихтиёру баробарҳукук.

Барои расидан ба мустакилияти иқтисодӣ лозим аст, ки тамоми сар-
замини чумхурй, манбаъҳои табиӣ ва сарватҳои зеризаминии он, аз чумла
хок, об, конҳою ҷангалҳо, кӯлу дарёхо ва хам тамоми корхонаю муас-
сисахо, инфраструктураи иктисодию ичтимоии дар қаламрави Точи-
кистон воқеъшуда, моликияти Ҷумҳурии Точикистон ва халқи он эълон
гардад.

223
Ҳамаи муассисаву корхонаҳо, банкҳо, шабакаю системаҳои алоқа,
накдиёт, барқ ва ғайра, ки дар хоки Точикистон вокеъ шудаанду ҳоло ба
вазоратҳои умумииттифоқй тобеъ мебошад, бояд пурра ба ихтиёри
ҷумҳуии Тоҷикистон гузаранд.

Тартибу танзими планҳои тараккии иктисодию иҷтимоӣ, идораи
истеҳсолоти ҷамъиятӣ ва истифодаи маҳсулоти чамъиятию даромади
миллӣ бояд дар ихтиёри ому томи хукумат ва мардуми Тоҷикнстон
бошад.

Лозим аст, ки дар ташкилу таъсис ва идораи иктисоди миллӣ нақши
Шӯроҳои намояндагони мардум баланд бардошта шавад.

Ба хотири амалй намудани ин ҳадаф ташкилёбии буҷети давлат аз
поин ба боло сурат тирад, яъне кисмате аз даромади корхонаю муасси-
саҳо ба сифати андоз (молиёт) ба бюҷети шӯроҳои маҳаллие, ки корхо-
наҳо дар он ҷо воқеъ шудаанд, дохил гардад ва баъдан аз бюҷетҳои ма-
ҳаллӣ дар асоси нормативҳои муайян ба бюҷети ноҳияҳо ва вилоятҳо ва
аз он ба бюҷети давлати Тоҷикистон гузаронда шавад. Ҷумҳуриҳо дар
навбати худ қисмате аз даромадашонро ба бюҷети марказӣ дохил хоҳанд
кард.

СР тарафдори гузаштани Тоҷикистон ба мустақилияти иқтисодй буда,
лозим медонад, ки ҳисоби хоҷагй ва шаклҳои наву пешкадами хочаги-
дорй дар ҳамаи корхонаю муассисаҳо ва хам дар сатҳи районҳою вило-
ятқои Республика татбиқ шаванд.

СР чунин акида дорад, ки барои бомуваффақият амалй намудани ҳи-
соби хоҷагӣ дар сатҳи ҷумҳуриҳо, вилоятҳо, районҳо ва корхонаю муас-
сисаҳо, бояд ислоҳоти куллии системаи нархгузорӣ сурат тирад, то ки
нобарориҳо, беадолатиҳо ва нобасомониҳои ин соха аз байн бурда шавад
ва нархҳо ҳадалимкон арзиши воқеии молҳоро ифода кунанд ва қиммати
молҳо дар асоси микдори кори ҷамъиятие, ки барои истеҳолашон ба
харч рафтааст. муайян карда шавад.

Додугирифт ва мубодилаи мол ҳам дар дохили Точикистон ва ҳам
байни республикаҳо аз рӯи талаботи қонуни арзиш сурат тирад, яъне
ҳангоми доду гирифт принципи баробарии арзиши маҳсулот риоя шавад.

СР чунин акида дорад, ки конуни арзиш бояд яке аз муҳимтарин тан-
зимкунандаи иқтисоди миллии Тоҷикистон бошад. Бояд як силсила исло-
хоти ҷиддие гузаронда шавад, то фаьолияти васеи конуни номбурда им-
конпазир гардад.

Ба ин мақсад лозим аст, ки шаклу усулҳои ҳисобу китоби арзиши мол,
даромади холис ва даромади миллй ҳам дар сатхи республикаҳо. ҳам
дар сатқи вилояту районҳо ва ҳам корхонаю муассисаҳо тағйир дода
шавад. Ба ақидаи СР, бояд аз механизми "андоз аз гардиш" пурра даст
кашида шавад.

СР тарафдори шаклҳои гуногуни моликият. аз чумла моликияти
давлатӣ, кооперативӣ. шахсй, хусусй, ҷамъиятӣ, омехта ва инкишофи
озодонаи онҳо мебошад; ташаббус ва фаъолиятхои истеҳсолии заҳмат-

224
кашонро дасттирй менамояд. Мухимтарин шарти фаъолиятхои истех-
солии корхонаю муассисахо, аз чумла корхонаҳои дав лат й, аз баин бур-
дани хама гуна бахракашй ва истисмори инсон аз тарафи инсон, кдтъиян
риоя кардани принципхои адолати иҷтимой мебошад.

Корхонаю муассисахо бояд фаъолияти худро мустакилона дар асоси
хисоби пурраи хочагй пеш баранд ва мудохилаи органхои идораи дав-
латй ба фаъолияти истеҳсолии онхо хаддалимкон махдуд гардад. Ба аки-
даи СР лозим аст, ки таркиби соҳавии иктисоди миллии Точикистон чид-
дан тағйир дода шавад. Сохаи асосии иктисодии Точикистон — зироат-
корй бояд аз зери бори гарони якказироат - пахтакорй рахой ёфта, ба
кишоварзии бисёрсохаи пешрафта ва мучаххаз бо техникаи хозиразамон
табдил ёбад. Майдони кишти пахтаро то 50-60 фоиз кам карда ба ивази
он богу токпарварй, полизкорй, истехсоли ғалла, лӯбиёгихо ва хуроки
чорво тараккй дода шавад, ки ин худ боиси пешрафти чорводори ва
зиёд шудани гӯшту шир, равгану панир ва инчунин дигар махсулоти чор-
водорй хохад гардид.

Пешрафти саноат ва таркиби сохавии он бояд пеш аз хама дар асоси
истифодаи окилонаи сарватҳои табий ва куввахои истехсолкунандаи
Точикистон ба хотири хар чӣ бештар қонеъ гардондани эҳтиёҷоти мар-
дум сурат тирад.

Аз таъсис ва тараккй додани соҳахо ва корхонахои саноатие, ки барон
пешрафти иктисодии Точикистон ба андозаи кофй мусоидат намекунанд
ва ё боиси сахт олуда шудани мухити зист мешаванд, сарфи назар шавад
ва чунин корхонахо баста шаванд. Ҳамчунон дар марҳилаи хозира аз
сохтани корхонахои саноатие, ки манбаъхои ашёи хомашон дар калам-
рави Точикистон мавчуд намебошад ва хам махсулоти онҳо дар дохили
Точикистон мавриди истифода қарор намегирад, сарфи назар гардад.

Точикистон бояд на манбаи ашёи хом, балки содиркунандаи махсу-
лоти тайёр бошад. Аз ин рӯ лозим аст, ки сохахои гуногуни саноати кор-
карди ашёи хом хусусан. саноати сабуку хӯрокворй ва масолехи бинокорй
дар хамаи районхои республика тараккй дода шавад. Сохахои сохтмон,
наклиёт, алоқа ва хизмати маишй босуръат тараккй намояд.

Таъсис ва босуръат тараккй додани корхонахои хурд ва миёна дар
шахру дехоти чумхурии мо ба хотири таъмин намудани куввахои башари
бо кори пурсамар ва ахолии Точикистон бо махсулоти мавриди зарурат
аз чумлаи вазифахои аввалдарача ва таъхирнопазир мебошанд. ^

СР тарафдори хамкорихои васеъ ва хамачонибаи иктисодию техники
бо хамаи чумхурихои Иттиҳоди Шуравӣ ва тамоми кишвархои чаҳон
буда, дар хоки Точикистон ташкил ёфтани корхонаю муассисахои муш-
таракро. ки дар пешрафти босуръати иктисоди миллй ва истехсоли мах-
сулоти аълосифат саҳм гузоранд, дастгирй мекунад.

Давлат ва хукумати Точикистон ин гуна масъалахоро бояд комилан
мустакилона ва мувофики манфиатхои миллии ҷумхури халлу фасл
намояд.

225
3. МАСЪАЛАҲОИ ЭКОЛОГИ
(Муҳофизати муҳити зист ва сиҳати мардум)

Ин нукта бебаҳс аст, ки инсон ва ҷамъияти инсонй зода ва парвардаи
табиат ва чузъи чудонашавандаи он мебошад. Аз ин рӯ, саломатии ин-
сонхо бевосита ба вазъи муҳити зист ва табиат вобаста аст.

Имрӯз дар натиҷаи сиёсати ғайриокилона ва фаъолияти торочга-
ронаи аксари вазоратҳо ва идорахои давлатӣ, дар натичаи бетафовутй
ва муносибати тангназаронаю бераҳмонаи баъзе гражданхо муҳити зисти
мо хеле хароб, олуда ва ифлос шудааст.

Ҳоло дар зироати Точикистон аз ҳама бештар нуриҳои минералӣ ва
захрҳои химиявӣ истифода мешаванд. Ба хар гектар замин дар ҳудуди
600-800 кг нуриҳои минералӣ ва то 40 кг захрхои гуногун андохта меша-
вад, дар холе ки дар минтақахои дигари чахон истифодаи онхо чанд ба-
робар камтар аст.

Корхонахои саноатӣ, дастгоҳҳои баркии ҳароратй, воситахои наклиёт
ва ҳам худи инсонҳо хар сол ҳазорхо тонна чангу дуд ва касофату модда-
ҳои захрдорро ба гирду атроф, ба домани табиат меандозанд. Корношоям
шудани алафзору чаманзорҳо дар натичаи аз хад зиёд кардани саршумори
чорво, дахолати ғайриоқилона ба равандхои табий боиси боз ҳам бештар
харобу олуда шудани табиат шудааст.

Олудагии муҳити мо, захрогин шудани хок, об, хаво, сабзавот, мевахо,
гӯшту шир ва намудҳои дигари ғизо ба хадде расидааст, ки он ба сихати
мардум сахт таъсир карда, хатари нобудии хамагонро ба бор овардааст.

Муромурии бехад зиёди мардум, махсусан кӯдакон ва паҳн шудани
гуна-гуна бемориҳо дар ҷамъияти мо натичаи сахт захролуд шудани
табиати ҷумҳурии мо мебошад.

Бинобар он мубориза барои аз байн бурдани олудагии мухити зист,
муҳофизати табиат ва беҳтар намудани ҳолати он, ба ақидаи СР, яке аз
муҳимтарин вазифаҳои давлат ва мардуми мо ба шумор меравад.
Мубориза барои покию зебоии табиат - ин мубориза барои саломатии
мардум, покии рӯҳи он ва таъмини саодати одамон мебошад.

Барои хифзи табиат ва сиҳатии мардум лозим аст, ки:

- сиёсати иктисодии чумхурии Т очикистон ва фаъолиятҳои истеҳсолии
аъзои чамъият бо назардошти мақсадҳои экологй танзим ва амалй гардад:

- тамоми корхона ва муассисахо бояд тавре фаъолият кунанд, ки
муҳити зистро хароб насозанд;

- муассисаҳое, ки фаъолияташон боиси олудагии муҳити зист ме-
гардад, бояд баста шаванд;

- ба сохтмони корхонахои нав, ки мумкин аст табиатро олуда созанд,
ичозат дода нашаванд;

- комиссияхои экологии давлатй ва комиссияҳои мустакили иборат
аз намояндагони мардум бояд тарҳи корҳонаю муассисаҳои навро ба
хубй омӯзанд ва танҳо бо розигии онхо сохтмони корхонаю дастгоххои
нав огоз гардад;

226
- ҳамчунин комиссияҳои махсусе ташкил шаванд, ки фаъолияти
корхонаю муассисаҳо ва сифати маҳсулоти онҳоро, хусусан маҳсулоти
зироатӣ ва саноати хӯроквориро назорат намоянд. Чунин комиссияҳо
бояд аз салоҳияти васеъ бархӯрдор бошанд;

- аз истифодаи нуриҳои минералй ва заҳрҳои кимиёвй дар соҳаи зироат
комилан даст кашйда шавад;

- баром баланд бардоштани ҳосилнокии кишоварзӣ ва молдорӣ аз
тарзу усулхои безарар, масалан, аз системаи киштгардон, поруҳои ма-
ҳаллй, шеваҳои биологй ва ғайра истифода шавад. Аз ин рӯ, таносуби
таркиби сохавии зироат ва молдорй ҷиддан тағйир дода шавад;

- нормаҳои нав ва ба маротиб камтари миқдори нитрат ва дигар мод-
дахои зарарнок дар таркиби маҳсулоти хӯрокй муқаррар гардад ва риояи
онҳо дар ҳама ҷо таъмин шавад;

- маҳсулоти хӯрокие, ки бештар аз нормаҳои муқарраршуда нитрат
ва навъҳои дигари маводи заҳролуд доранд, бояд нобуд сохта шуда, шах-
соне, ки онро ба фурӯш мерасонанд, ба ҷавобгарй кашида шаванд;

- микдори маблағе, ки аз бюҷети давлатӣ барои муҳофизати табиат
пешбинӣ мегардад, зиёд карда шавад. Ҳамчунон корхонаю муассисот
ва шӯроҳои маҳаллӣ бояд аз бюҷети худ ҳар сол маблағи муайянеро ба-
рои муҳофизати муҳити зист ва беҳтар намудани он сарф намоянд;

- "тарбияи экологӣ"-и оммаи васеи мардум ба таври васеъ ба роҳ
монда шавад. Бо ин мақсад дар ҳамаи мактабҳо ва донишгоҳҳо "Эко-
логия" ба сифати фанни махсус омӯхта шавад. Ҳамчунин бо воситаҳои
ахбори оммавй масъалаҳои экологй ба мардум маълум шавад ва онҳо
ба муҳофизати табиат ва муносибати оқилонаю дилсӯзона нисбат ба он
таблиғу ташвиқ гарданд;

- муҳофизати табиат вазифаи тамоми халкқо ва кишварҳои ҷаҳон
мебошад. Аз ин рӯ, хукумат ва мардуми Тоҷикистон дар амри муҳофизати
табиат ва обод сохтани он бо ҳамаи кишварҳои ҷаҳон ҳамкорӣ намуда,
якҷо бо онҳо амал кунанд;

-ҳамчунон лозим аст, ки Тоҷикистон минтақаи озод аз силоҳи атомӣ
эълон гардад ва халқу ҳукумати Тоҷикистон барои нобуд сохтани тамо-
ми захираҳои аслиҳаи зарравй, кам кардани силоҳи одцӣ ва таъмину таҳ-
кими сулҳу амният ва дӯстию бародарии ҳамаи халқҳо ва кишварҳои
ҷаҳон мубориза баранд.

4. МАСЪАЛАҲОИ МИЛЛИ ВА ФАРҲАНГӢ

Тавре ки акнун эътироф шудааст, дар даҳсолаҳои охир дар кишвари
мо сиёсати миллй на танҳо ба таври бояду шояд татбиқ нашуд, балки
ҳатто ҷиддан гахриф гардид. Дур шудан аз асли сиёсати миллй, вайрон
намудани принципҳои демократия, аз ҳад зиёд марказият ёфтани қудрати
сиёсию иқтисодӣ дар дасти вазорату идораҳои марказй, амалӣ намудани
накшахои шубҳаноку фаъолиятҳои иқтисодии ғайриоқилона дар маҳал-
ҳои мухталифи кишвар боиси ҷиддан махдуд шудани ҳукуқу мустақи-

227
лияти ҳукумати ҷумҳуриҳо ва халқҳо. пеш омадани мушкилоти зиёди
иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсй, таназзули забону фарханги хаяқҳои сокини
Иттиҳоди Шуравй ва тезутунд шудани муносибати байни миллатҳо гар-
дидааст. Имрӯз масъалаи миллй ба яке аз масъалаҳои дардноки кишвар
табдил ёфтааст ва қалли одилонаи худро металабад.

Ба ақидаи СР лозим аст, ки сиёсати миллй дар кишвари мо комилан
тағйир дода шавад ва ҳақки таъини сарнавишти миллатҳо на танхо
эътироф, балки амалан таъмину тазмин гардад.

СР мӯътакид бар он аст. ки хар як миллат сарфи назар аз шуморааш
ҳакки зиндагй ва пешрафти моддию маънавиро дорад. Он метавонад ва
бояд тамоми масъалаҳои иқтисодию и чтимой ва сиёсию фархангии худро
мустакилона ва бо майлу хоҳиши худ ҳаллу фасл намояд.

СР тақозо мекунад, ки масъалаҳои миллй ва муносибати байни миллатхо
аз рӯи адолату инсоф. бо назардошти принципҳои демократия ва баро-
барҳуқуқии миллатҳо ҳал шаванд. СР тарафдори дӯстию бародарй ва
ҳамкории ҳамаҷонибаи миллатҳо буда, расму оин ва забону фарханги
онҳоро эҳтиром ва хдмоят менамояд. Он муқобили ҳамагуна бузургманишй,
миллатгарой, низои миллй ва таҳкири хиссиёти миллию мазҳабй мебошад.

Бинобар он ки Тоники стон ватани таърихии тоҷикон, маъвои инки-
шофу пешрафти миллати тоҷик ва забону фарҳанги он мебошад, СР ло-
зим медонад, ки дар ин сарзамин тамоми шароити лозим барои бақою
пешрафти миллати тоҷик ва эҳёи забону фарҳанги он фароҳам оварда
шавад. Аз чумла лозим аст, ки тамоми нуқсонҳою иштибоҳот, качравихо,
беадолатихое, ки дар давоми даҳсолақои гузашта дар масъалаи миллй
ҷой доштанд, бартараф гарданд. Соҳибихтиёрию комилҳукуқии миллати
точик дар тамоми арсаҳо таъмин ва тазмин гардад.

Приндипи "маҳалӣ" сохтани дастгохи давлат амалй шавад, яъне акса-
рияти мутлақи кормандони органҳои давлатй аз намояндагони бомаъ-
рифату дилсӯзи миллати таҳҷоӣ иборат бошанд, то онхо битавонанд
вазъи мураккаби ҳозираро амиқан дарк намуда, бо кору фаъолияти со-
диқона ва хастагинопазир эҳёю пешрафти миллатро таъмин намоянд.

Забони форсии тоҷикӣ дар cap то сари Тоҷикистон ба сифати забони
давлатй маъмул гардад ва ҳамчунин вазифаи дигари хеш, яъне вазифаи
забони муоширати байни намояндагони миллатҳои гуногуни сокини
Тоцикистонро низ ба ӯҳда дошта бошад. Забони русй ба сифати воситаи
муомилаи байни чумхурихои Иттиходи Шӯравй метавонад мавриди ис-
тифода карор гирад ва шинохта шавад.

Сиёсати оқилонаи демографй танзим ва татбиқ гардад ва муҳоҷирати
беҳадду андозаи ахолй ба Тоҷикистон (барои истиқомати доимй)
пешгирй шавад.

Ба хотири эҳёи забону фарҳанги таназзулёфтаи мо ва пайванди насл-
ҳои имрӯз гузаштагонамон ҳар чи зудтар иваз намудани алифбои имрӯза
(кириллй) бо алифбои классик дар cap то сари Тоҷикистон таъмин гар-
дад.

228
Ба ин мақсад омӯхтани алифбои классики дар ҳамаи мактабхо аз
синфи I то 11 ва омӯзишгоҳу донишгоҳхо ва ҳам дар корхонаю муасси-
сахо амалй гардад, дастгоххои тачхизоти лозима тахия ва табъу нашри
адабиёти мухталиф ва рӯзномаю маҷаллахо бо алифбои классики оа
таври васеъ ба рох монда шавад.

Бехтарин осори адабию хунарй ва илмии шоирон, нависандагон ва
олимони тоҷик ва дигар халкхои чахон дар тарчума ба микдори зиёд
нашр гардад.

Кори таълиму тарбия чиддан тағйир дода шавад. Программахои таъ-
лими мактабу донишгоххо бо назардошти талаботи замой дигаргун гар-
дад. Назарияи мактаби миллй тартиб ёфта татбик шавад.

Ҳамкорихои васеъ ва хамачонибаи фархангй оо кишвархои хамзабон
ва тамоми халкхои чахон амалй гардад.

СР талош хохад варзид, то хукуки точикон. ки берун аз марзхои имру-
заи Точикистон истикомат доранд, комилан риоя шавад ва пайванду
хамкории онхо бо тоҷикони Точикистон мустахкаму доимй гардад.

СР тақозо менамояд. ки шаклхои анъанавии номгузории точикон эхе
шаванд, номҳои гайриточикй ва ношинами шахру дехот, кӯча. хиёбонхо
ва корхонаю муассисаҳо, ки таи солҳои охир дар натичаи бемасъулиятии
роҳбарон ва поймол намудани хукуку анъанахои миллати точик ба вучуд
омадаанд. бо номхои шевои точикй иваз карда шаванд.

СР тарафдори ҳамзистии осоишта ва сулхомези намояндагони мил-
латҳои гуногун дар Точикистон ва риояи хукуки хражданий онхо
мебошад.

Дар айни замон намояндагони миллатхои ғайритоҷик бояд русуму
анъанахои миллии тоҷикон ва муқаддасоти онҳоро эхтиром намоянд,
забони точикиро биомӯзанд ва дар бозсозии куллии чамъият. хифзи мухи-
ти зист ва таъмини инкишофи хамачонибаи Точикистон фаъолона инп и-
рок кунанд.

СР боварии кавй дорад, ки амалй гаштани нуктахои асосии ин барнома
бозсозии кулли чамъиятро дар хама сохахои зиндагй таъмин менамояд.

СР барои амалй гардонидани ин барномаи худ ба кувваю гайрат, ис-
теъдоду муташаккилди тамоми мардуми поктинати Точикистон такя
менамояд.

Барномаи мазкур дар мачлиси муассисони СР, ки дар ш. Душанбе 14
сентябри соли 1989 дойр гардид, мухокима ва тасдик шудааст.

ОИННОМАИ СОЗМОНИ РАСТОХЕЗ-
ҶУНБИШИ МАРДУМИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

1. МАТЛАБҲОИ УМУМӢ

1.1. Растохез чунбиши мардумй ва сиёсии Ҷумхурии Точикистон
мебошад, ки дар натичаи боло рафтани фаъолияти ичтимоию сиёсии
мардум, бинобар зарурати бозсозии амику хамачонибаи хаёти чумхури

229
мувофиқи моддаи 6.7.51 Қонуни Асосии Иттиходи Ҷамохири Шӯравии
Сусиёлистӣ (ИҶШС) ва моддаи 6.7.49 Қонуни Асосии Ҷумхурии Шура-
вин Сусиёлистии (ҶШС) Точикистон таъсис ёфтааст ва сиёсати бозсозии
чомеаи моро дастгирй намуда, дар амалӣ шудани он фаъолона иштирок
мекунад.

1.2. Созмони Растохез (СР) комилан мустақил ва соҳибихтиёр буда,
дар чаҳорчӯбаи Қонуни Асосй ва конунҳои дигари Ҷумҳурии Точикистон
мувофиқи Барнома ва Оинномаи худ амал мекунад ва талош меварзад,
ки нишондодҳои "Эъломияи ҷаҳонии хукуки башар"-и Созмони Милали
Муттахид (СММ), "Мувофиқатномаҳои Хелсинки" ва "Созишномахои
Вена" риояю амалй шаванд.

1.3. Растохез бо тарзҳои конунй ва демократа, тахти шиори инсон-
дустӣ, ошкорбаёнй, хакиқатҷӯӣ, озодӣ, баробарй ва бародарй фаъолият
карда, ҳама гуна зулму ситам, ҷабру зӯрй ва табъизу нобаробариро рад
мекунад.

2. УЗВИЯТ БА СОЗМОН

2.1. Ҳамаи шахсоне, ки Барнома ва Оинномаи СР-ро эътирофу риоя
мекунанд, сарфи назар аз нажоду миллат, мазхабу хизбият, касбу кор ва
вазъи ичтимоиашон метавонанд аъзои СР бошанд.

2.2. Аъзои СР ҳар моҳ хакки узвият месупоранд ва дар ичрои вазифа-
хои созмон фаъолона иштирок мекунанд.

2.3. Ба аъзогаи СР шахсоне, ки синнашон аз 16 болотар аст, пазируфта
мешаванд.

2.4. Қабул ба аъзогй дар маҷлиси гурӯҳи ибтидой сурат мегирад.

2.5. Аъзои СР ҳақки иинтихоб кардан ва интихоб шудан ба органҳои
роҳбарикунандаи созмонро доранд. Онхо метавонанд дар муҳокимаи
хама гуна масоили мавриди баҳс фаъолона иштирок намуда, фикру
ақидаи худро озодона баён кунанд. Зимнан, озодии баён ва эҳтиром ба
акидаву назариёти якдигар ва хатто мухолифот барои ҳамагон шарт аст.

2.6. Узвият ба СР комилан ихтиёрй буда, ҳар кас метавонад бинобар
майлу хоҳиши худ узви созмон бошад ва ё аз сафи он хориҷ шавад.

2.7. Он аъзои созмон, ки Барнома ва Оинномаро риоят намекунанд.
бар асоси пешниҳод ва розигии аксарияти аъзои гурӯхи ибтидоии созмон
аз сафи он хорич карда мешаванд.

з.сохти СОЗМОН

3.1. Органи олии СР анҷумани намояндагон мебошад, ки хар сол як
дафъа баргузор мешавад. Анҷумани ғайринавбатй аз рӯи зарурат барпо
шуда метавонад.

3.2. Намояндагон дар мачлиси бахшхои шаҳрию нохиявии СР интихоб
ва ба анчуман фиристода мешаванд. Микдори намояндагонро раёсати
СР муайян мекунад.

230
3.3. Ҳуқуқ, салоҳият ва вазифаҳои анҷуман:

- гузориши раёсати созмонро мешунавад ва тасдик мекунад;

- мақсад ва вазифаҳои созмонро таъмин ва тасдиқ намуда, равия ва
тарзҳои фаъолияти СР-ро муайян менамояд;

- Барнома ва Оинномаи СР-ро тағйир ва ё такмил медиҳад, тасдиқ
мекунад;

- ҳайати раёсат ва раиси СР, ҳайати тафтишот, муҳаррир ва ҳайати
тақририяи нашрияи созмонро интихоб менамояд;

- масъалаҳои гуногунеро, ки аз тарафи раёсати созмон ва бахшҳои
он пешниҳод мешаванд, мавриди баррасӣ қарор медиҳад.

3.4. Дар давраи байни анҷуманҳо раёсати СР амал мекунад, ки он
дорои салоҳият ва вазифаҳои зерин мебошад:

- ба роҳ мондан ва пеш бурдани кори рӯзмарра барои амалй сохтани
максаду вазифаҳои СР ва карорхои анҷумани намояндагони он;

- таъсис намудани гурӯҳҳои корӣ ва комиссионҳои махсус назар ба
зарурат ва имконият, такзими кору фаъолияти онҳо;

- намояндагй аз СР дар анҷуманҳою ҷаласот ва ҷамъомадҳои орган-
ҳои ҳукумат ва идораи давлатию созмонҳои иҷтимоии ҷумҳурй ва қам-
корӣ бо онҳо дар ҳалли масъалаҳои мухталиф;

- таъмину танзими ҳамкориҳои СР бо созмонҳои иҷтимоию сиёсие,
ки дар кишвар ва хориҷ аз он фаъолият мекунанд;

- омӯзиши эъломи масъалаҳои муҳими иқтисодию иҷтимой ва сиёсию
фарҳангии ҷомеа;

- додани ахбору маълумот ба ахди ҷамъият дар хусуси фаъолияти
созмон;

- интихоби муовинҳо ва дабири масъули раёсати СР;

- ҷамъбасти афкору андешаҳои ақли ҷомеа ва ба органҳои роҳбарику-
нандаю салоҳиятдори Ҷумҳурӣ пешниҳод намудани натиҷаи онхо.

3.5. Барои ҳаллу фасли масъалаҳои ҷорй раёсат аз ҳисоби ҷойнишинон
ва роҳбарони гурӯххои корӣ садорат ташкил менамояд.

3.6. Дар коллективҳои меҳнатии корхонаю муассисаҳо, идораҳо,
колхозу совхозҳо, донишгоҳу донишкадаҳо ва омӯзишгоҳу мактабхо, гу-
рӯҳҳои ибтидоии СР таъсис ёфта, фаъолият мекунанд. Гурӯхҳои ибтидоии
СР дар миқёси ноҳияҳо ва шаҳрҳо муттаҳид шуда, метавонанд бахшхои
нохивӣ ва шахрии СР-ро эҷод намуда, фаъолияти худро якҷоя пеш баранд.

Фаъолияти гурӯххои ибтидой ва бахшҳои ноҳиявию шаҳрӣ аз тарафи
Шӯрои онҳо танзим ва роҳбарй мешавад.

3.7. Гурӯҳҳои ибтидой ва бахшҳои шаҳрию ноҳиявии СР аз ихтиёру
салоҳиятҳои васеъ бархурдор буда, фаъолияти худро дар асоси Барно-
маю Оинномаи созмон мустақилона пеш мебаранд.

3. 8. Ҳамаи органҳои интихобии СР тамоми масъалаҳоро бо маслиҳату
машварат ҳаллу фасл менамоянд, карору дастурҳои худро дастҷамъона
содир намуда, рохбарии корро низ дастҷамъона иҷро менамоянд.

231
3.9. Раёсати СР қарорҳои худро дар маҷлисҳояш бо аксарияти овозҳо
қабул менамояд, ба шарте ки дар маҷлис на камтар аз се ду ҳиссаи ҳайати
раёсат ҳозир бошад.

4. МАСЪАЛАҲОИ МОЛЙ

4.1. СР дорой мол ва маблағи пулй мебошад, ки аз манбаъҳои зерин
ҳосил мешавад;

- пуле, ки ба сифати ҳақки узвият аз аъзои СР ҷамъ карда мешавад;

- даромад аз фурӯши нашрияҳо ва гайра;

- маблағе, ки ба сифати хайрия аз тарафи созмонҳо, корхонаю
муассисаҳо ва шахсони алоҳида ба ҳисоби СР гузаронида мешавад.

4.2. Пулу моли СР барои иҷрои мақсадҳои дар Барномаю Оиннома
пешбинишуда, аз ҷумла барои пардохтани хароҷоти амалй намудани
тадбиру чорабиниҳои гуногун, табъу нашри китобу маҷаллаҳо, ахбору
ҳафтаномаҳо, маоши моҳвору сафархарҷиҳои вазифадорон, хариди
таҷҳизоту сомони мавриди зарурат, ҳаддалимкон расонидани кӯмакҳои
моддй ба эҳтиёҷмандону офатзадагон ва ғайра истифода мешавад.

4.3. Фаъолияти молиявии даромаду хароҷоти СР таҳти назорати
ҳайати тафтиш сурат мегирад. Ҳайати тафтиш аз фаъолияти молии СР
ба анчумани намояндагон ҳисобот медиҳад.

5. МАСЪАЛАҲОИ ҲУҚУҚӢ

5.1. Растохез созмони хукукӣ ("шахси ҳуқукӣ") буда, аз тамоми хукуку
салохиятҳои дар Қонуни Асосии ҶШС Тоҷикистон ва соири Қонунҳои
марбута пешбинишуда бархӯрдор аст. Бахшҳои шахрию ноҳиявии СР
ҳамчунин аз ҳамагуна ҳукуку салоҳиятҳои дар Қонунҳои Ҷумхурй
пешбинишуда бархӯрдор мебошанд.

5.2. СР ва бахшҳои шаҳрию ноҳиявии он дорои мӯҳру коғазҳои расмй
- бланк мебошанд. Онҳо ҳисоби худро дар банкҳо доранд ва маблағхои
худро дар он нигоҳ дошта, бино бар савобдиди хеш аз он истифода
мебаранд.

Раис ва муовини он салоҳияти гирифтани маблағҳои дар банк будаи
созмон ва истифодаи онро доранд.

5.3. СР ҳақ дорад, ки ба фаъолияти нашаротй, яъне ба табъу нашри
китобу мачаллаҳо, рӯзномаю ҳафтаномаҳо ва ғайра машғул шавад.

5.4. СР ва бахшҳои он аз пардохти андози давлатй озоданд.

5.5. Фаъолияти СР танҳо бо қарори Анҷумани намояндагони СР қатъ
мегардад.

5.6. Раёсати СР дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳри Душанбе воқеъ
аст.

5.7. Оинномаи мазкур дар маҷлиси муассисони СР, ки дар шаҳри
Душанбе 14 сентябри соли 1989 бар по гардид, мухокима ва тасдиқ
шудааст.

232
Тоҳири Л БД УЧА Б БОР,
раиси Созмони
Распгохез,

Нашрияи "Дунё"
("Распгохез"),
№1, майи 1991.

МОРО МАЪРИФАТ МЕБОЯД...

Мусалламан, пояи зулму истибдод ва асорат чаҳлу нодонй аст ва
шарти озодию пешрафт — донишу маърифат мебошад. Халки бомаъри-
фат, халке, ки фарзандони он аз донишу маълумоти хамачониба бархур-
дор бошанд, огоҳу худшинос бошанд, хеч гоҳ асорату гуломиро намепа-
зирад, хеч гох тобею фармонбардори ҳокимони "худӣ" ё ачнабй намегар-
дад. Ӯ озод мебошад. Озодиро мепарастад, азизу мукаддас медонад, зеро
озодй, сохибихтиёрй шарти мавчудияту бакои халк аст, шасти пешрафту
осоиш ва саодату зиндагии мураффаҳи он мебошад.

Ҷои таассуф аст, ки тӯдахои васеи мардуми мо ба андозаи кофогоху
худшинос нестанд, намедонанд, ки бар онҳо чй мегузарад, ба чй холати
фалокатбор афтодаанд, огах нестанд, ки то чй андоза аз озодй махруманд.
дар тобею вобастагй, дар нихояти факру бенавой, дар мухити фосиди
иҷтимой ва касоди маънавй умр ба cap мебаранд.

Ин ҳсша напшцае аст, ки дар кишвари мо таи даҳсолаҳои охир тӯдаи
мансабдорони ҷоҳталабу риёкор, ки худ аз неъмати донишу маърифат
бенасиб буданд, ба хотири мақому мансаб ва манфиатҳою имтиёзҳои худ.
ба ҳар роҳ кӯшиданд, ки халқро дар бехабарию гумроҳӣ нигаҳ доранд, то
мардум аз ҳаққ v ҳуқуқи худ огоҳ нашаванд ва оарои адолату инсоф талой/
пакуианд.

Онхо пайваста чабру зулм ва катлу хунрезй мекарданд, мардумро ба
тарсу ваҳми ҳайвонӣ андохта, хукуку озодихои онро ваҳшиёна поймол
мекарданд ва мекунанд. Зимнан ҳамвора дурӯғ мегуфтанд, фирео мекар-
данд ва ба ин васила парда ба рӯи аъмоли шуму ҷинояткоронаашон меан-
дохтанд.

Мансабдорони хизбшо давлати мо, аз фарти бесаводй, чунин пиндош-
танд, ки акли кулл хастанд ва фақат онҳо асрори хастиро медонанд ва
аз роху равиши дурусти зиндагй огоҳанд. Танҳо онҳо медонанд, ки тарзи
зиндагии ҷомеа бояд чй гуна бошад ва инсонхо чй гуна кору фаъолият

233
кунанд. Онҳо худро доҳиёну падарони халку миллатҳо эълон намуда,
ҳаққи роҳбарй кардану сухан гуфтанро бар худ мунҳасир карданд ва
мардумро аз имконияти фикр кардану изҳори акида кардан махрум сохта,
мачбур карданд, ки мисли рамаи гусфандон тобею итоаткор бошад, амру
фармони рохбарони рохгумкардаро бе чуну чаро ичро карда, ба хар чару
пастие, ки ҳидоят кунанд, биравад. Онҳо кӯшиш карданд, ки халкро ба
ғулом ё роботи зинда табдил диханд ва бояд иқрор шуд, ки кӯшишашон
чандон бесамар набуд.

Онҳо ватани моро ба зиндони бузург ва халкро ба асирон табдил до-
да, бешармона онро "социализми мутараккй" номиданд. Режими дикта-
тураи худро "давлати демократӣ" (яъне умумихалқй, мардумй) гуфтанд,
Империяи мустамликадории нимафеодалиро — "Иттиходи чумҳуриҳои
Шӯравии социалистй" ном гузоштанд. Ҷумҳурихои иттиходиро ба дара-
чаи вилоятхои тобею бесалоҳият расонда, чумҳурихои сохибихтиёр вона-
муд карданд. Халкҳою миллатхоро порча-порча карда, аз озодию истик-
лолият махрум намуданд ва онхоро тобею даснигари худ сохта ба сар-
ҳади нобудй расонданд. Забону фарханги халкҳоро олудаю хароб сох-
танд, ба решаҳои маънавиёти онҳо бераҳмона табар заданд, мардумро
аз аслу насаб ва анъанаҳою муқаддасоти худ чудо карда, рӯхи онхоро
куштанд ва ин хама чиноятҳои таърихии худро беҳаёёна "таракқиёти
миллатхои сосиалистй ва бойшавию гул-гулшукуфии забону фарханги
онхо" номиданд.

Як хирвор конун вазъ карда, эълон намуданд, ки давлати мо конунй
аст ва хукуку озодихои афроди чомеаро химоят мекунанд, вале дар асл
дастгохи хизби коммунист ва давлати, ба истилох шӯравӣ, ҳакку хукуки
халқҳоро поймол карда, қонуни беқонуниро дар кишвар чорй карданд.
Роҳбарони ҳизби коммунист режимҳои монархиро (подшохиро) нах зада,
аз худашон шоханшох сохтанд ва даъвои оламгирй карданд. Кам монда
буд, ки даъвои худой ва пайғамбарй кунанд. Худро мулҳид (бедин) эълон
карда, хазёни идеологии худро ба "дини мукаддаси коммунистй" табдил
доданд, ки он бештар ба мазхаби бутпарастй шабоҳат дорад. Таи муд-
дати 70 соли ахир он кадар буту бутчаҳо сохтанду хамачо барон сачда
гузоштанд ва он кадар тимсолу тасвирҳояшонро ба дару деворхо заданд,
ки акнун микдори онхо ба ҳар сари ахолй бештар аз ҳар чизи дигар
мерасад. Агар маблағҳои барои истеҳсоли бутхою тимсолҳо ва "китобхои
муқаддас" сарфшуда барои мактабу маориф харч мешуд, савияи маъ-
рифати мардум хеле болотар мебуд.

Беҳуда нест, ки ҳизби коммунист ва хукуматдорони мо аз маърифат,
аз эътирофи хукуки инсон, аз озодию озодандешии афроди чомеа кадди
аҷал метарсанд, зеро агар тӯдахои васеи мардум босаводу бомаърифат
бошанд, хакку хукуки худро бишносанд, аз хама чиз огох бошанд ва дар
талаби адлу инсоф шаванд, дар он сурат бемаърифатии ба истилох
роҳбарон ошкор мешавад ва дигар онҳо наметавонанд ба гардани халқ
савор шуда, онро истисмор кунанд, ҳукумат кунанд.

234
Онҳо мехоҳанд, ки мардум бесаводу бехабар бошад, фикр накунад,
гуфтори роҳбаронро бовар карда, тӯтивор такрор кунад, ба қутти лоя-
муте қаноат карда, бардавор кор кунад ва ба хотири "тараққиёти бемислу
монанд" ва "гулгул шукуфтанҳо" аз "партияи ҷоноҷон" ва "ҳукумати меҳ-
рубон" то охират миннатдор бошанд, барои "ғамхориҳои падаронаашон"
як умр "рахмат" гӯянд ва аз "карорхои таърихии сьездҳою пленумҳои
партия рӯҳбаланд шуда" бо қувваи садчанд меҳнат кунанд, то сари синаи
роҳбарони хурду бузург аз ордену медалҳо пур шавад ва эшон бо азми
махкамтару бехаёии бештар ба тахти ҷамшедӣ нишаста, бо шукӯҳу ҷалил

нависапдагопи

Аксари журналисток, шоироиу
маддоҳ ва олимон тобею дастнигари табақаи
ҳоким буданд, ба мадҳу ситотии хоҷагони худ

хукумат кунанд.

Бо ин ҳизби комму-
нист тамоми воситаҳои
иттилооти ҷамъиро, яъ-
не рӯзномахою маҷалла-
ҳо, радиёву телевизион
ва гайраро зери дасти щ
худ шрифта, онро ба
олату василаи таблиго- ^ Ш
ту дурӯғпароканӣ, авом-
фиребӣ ва ахмақ кардани
мардум табдил дода бу-
данд. Як гурӯқходимони
шӯъбаи идеологии хизб,
ки бо догмаҳои садсола

"мусаллаҳ" шудаанд ва ________._______________________

аксаран худашон ҳам ба он сарфаҳм намераванд, аз худ козй-ул-куззот
тарошиданд ва хақки қазоват кардану фатво доданро бар худ мунҳасир
сохтанд. Онҳо худро ҳамабину хамадон шумурда, худ муайян мекарданд,
ки дар сахифаҳои матбуот ва барномаҳои радиёву телевизион чӣ мато-
либе нашр шаванду кадомаш не. Маҳз онҳо таъйин мекарданд, ки барои
мо, мардум чй чизҳоро хондану навиштан ва гуфтану шунидан мумкин
асту чӣ чизҳо мумкин нест. Ба олимону ҳунармандон ва шоирону нави-
сандагон "тавсия" мекарданд, ки чиро "таҳқиқ" кунанду чиро тараннуму
тавсиф намоянд. Ба коргарону деҳқонон дастур медоданд, ки кадом гуф-
тори доҳиёни кабирро замзама кунанд ва аз кадомаш "илҳом гирифта
зарбдорона меҳнат кунанд". Ба мардум мефармуданд, ки кадом мусикиро
бишнаванд, чӣ тарз либос пӯшанд ва чй гуна фикр кунанд.

Аксари ходимони васоши иттилооти ҷамъи, шоирону нависандагони
маддоҳ ва олимони унвондору беилм, ки тобею дастнигар ва эҳсондидаи
табақаи ҳокима буданд, ба мадҳу ситоиши хоҷагони худ ва таърифу тас-

диҳи гуфтору кирдори онҳо машгул буданд ва ҳастанд. Тасвири айнии
зиндагии талхи мардум, мушкилоти рӯзгори он, орзую умедҳо ва ақи-
даҳою афкори афроди ҷомеа ба саҳифаҳои матбуот роҳ намеёфт.

235
Фарди тоҷик дар гуфтори радиёву телевизион, матолиби матбуот ва
дар вуҷуди "қахрамонони" филмҳою намоишномаҳои театрҳо худро
намешинохТ, андешахои худ ва олами ботинии худро намедид. Гӯё ӯ ҳеҷ
вуҷуд надошт, дарду ғам ва зиндагии бефурӯғи он кирои ran намекард...
Шояд тоҷикон ҳанӯз ба андозаи лозим "тарбияи коммунистӣ" наёфтаанд
ва аз ин рӯ лоиқи тасвиру тамсил нашудаанд?

Татбиқи чунин сиёсати дадманишона, ки ҳоло ҳам аз бисёр ҷихат
идома. дорад, беасар намондааст. Тӯдаҳои васеи мардум ба хадде аз ма-
соили доғи зиндагӣ, аз сиёсату давлатдорй дур шудаанд, ки акнун бисёр
касон ба дарки равандҳои сарнавиштсози ҷомеа кодир нестанд. тавони
ҳамаҷониба фикр ва таҳлил кардани падидаҳои рӯзгорро аз даст додаанд.

Маҳдудияти фаъолияти фикрй ва зоҳирбинию хушбоварии сод-
далавҳонаи бисёр касон ба ҳаддест, ки онҳо гуфтори "болонншинон" ва
навиштаҳои қаламкашони матбуотро бидуни шакку шубха бовар ме-
кунанд. агарчи дурӯғи маҳз бошад ҳам. Зеро онхо аз сиёсату сиёсатбозиҳо
ва фисқу фасоди он бехабаранд. Онхо намедонанд, ки дурӯггӯию фиреб-
гарй, дурӯягию мунофиқй ва хилаю найранг барон сиёсатмадорон,
дурустт араш барои ҳукуматдорони чоҳталабу мансабпараст хам касб
асту хам хунар.

Пӯшида нест. ки чунвд соддагию хушбоварии кӯдакона ва бемаъри-
фатии хамагонӣ аз як тараф ва худхохию ҷоҳталабии ҳукуматдорон аз
ҷониби дигар, барои ҷомеа оқибатҳои мудҳиш ба бор меоварад. Алоими
дахшатзои он аллакай намудор шудааст.

Биноан, моро мебояд ки аз хоби ғафлат бедор шавем, ҳолати худ ва
чомеаи худро ба хубй дарк кунем. хақшиносу ҳақталаб бошем, махду-
дияту бетафовутиро як сӯ гузорем. ҷаҳлу нодониро дур андохта, донишу
маърифатро соҳиб шавем, барои озодию ободии халқу ватан, барои зин-
дагии беҳтари фарзандони худ талош кунем.

Вагарна таърих, наслҳои оянда моро нахоханд бахшид...

Устодон Тоҳири
Абдуҷаббор ва Ра-
ҳими Мусалмони-
ёни Қубодиёнӣ дар
ҳалқаи дӯспюн, Теҳ-
рон, соли 1996.

236
Тоҳири АБДУҶАББОР,
раиси Созмопи Растохез,
Номзади илми иқтисод.

Нширины "Дунё”
( "Растохез "),
№1, майи 1991.

ВОЙ БАР ҲОЛИ МО!

Бидуни шак, райъпурсие, ки 17 марти соли равон сурах гарифт, яке аз
рӯйдодҳои чолиби рӯзгори мо буд. Таи муддати беш аз 70 соли охир ху-
куматдорони ба истилох Шӯравй бори аввал бо халқ машварат карданд.
Ва инро мумкин буд ба сифати иқдоми нек арзёбй намуд, агар бо нияти
поку холис, бидуни фиребу найранг амалй мешуд. Мутаассифона, чунин
нашуд.

Ба хама маълум аст, ки имрӯз дар кишвар ҳаракатхои милли-озодихохи
дар авч аст. Халкхо барон озодию истиқлолияти худ, барои рахой ёфган
аз тасаллути Империя талош доранд. Дар чунин шароит, ҳукуматдорон
ба максади дароз намудани умри империяи фартух райъпурсиро ба
авомфиребии махз табдил доданд. Онхо саволи сохтакорона ва мантикан
ғалатро тартиб дода, бо камоли бехаёй ба мардум тахмил карданд.

Аммо умри дурӯғ кӯтоҳ аст. Агарчи бо хазор такаллубкорй эх>лон
карданд, ки "аксарият ба тарафдории иттиҳод овоз доданд", вале ҳамон
тавре ки мебинем, халқхо аз рохи худ барнагаштаанд. муборизаро оарои
ба даст овардани истиклолияти худ пайгирона идома медиханд.

Як нуктаи дигари чолиб. ки дар ҷараёни райъпурси равшан гардид,
ин буд. ки барои ҳизби коммунист ва хукуматдорони Точикистон озодию
истиклолияти халки точик арзишу ахамияте надорад. Онхо як бори дигар
нишон доданд, ки фармонбардори марказ ва ичрокунандаи амру дастур-
хои он мебошанд. Онхо ба хотири таъмин кардани бакои империя ошкоро
ба гумрох кардани мардум пардохтанд ва барои ин аз тамоми воситахо,
аз чумла аз воситахои иттилооти омма ба таври васеъ истифода бурданд.
Рӯзномахо ва радиёву телевизион бо амри "хочагони худ" дар фиреб до-
дани ахолй низ ҳиссаи "арзандаи" худро гузоштанд. Ҳамаи онхо пайваста
таблиг мекарданд, ки хама бояд ба тарафдории бакои "иттиҳоди шуравй,
хамчун федератсияи тачдидёфта" овоз диханд ва зарурати онро бо гуф-
тори бемаънии ашхоси чаласавод ва дурӯғҳои фаровон "асоснок" мекар-
данд. Аммо дар бораи он ки саволи райъпурсй чй маънй дорад, аз оахри

237
чист ва "ҳа" ё "не" гуфтан то чй андоза ба манфиатҳои миллим халқи то-
ник мувофиқ аст, чизе намегуфтанд. Ҳатто кӯшиш карданд, ки "ақидаҳои
мухолиф" ба туши касе нарасад.

Як мисол меорем. Дар аввалҳои моҳи март мурочиатномаи чанд нафар
депутатхои халқии Тоҷикистон. ки дар он нуксонхои саволи райъпурсй
ва тариқи ислох намудани онҳо зикр шуда буд, ба Шӯрои Олии Точи-
кистон ва идораҳои рӯзномаҳо, аз ҷумла ба идораи рӯзномаи "Садои
мардум" супорида шуд, то мардум онро дар саҳифаҳои рӯзномахо хонда,
аз моҳияти масъала огох шавад, ба доми фиреб наафтанд.

Интизор мерафт, ки агар рӯзномаҳои хизбй онро чоп накунанд ҳам,
"Садои мардум" ба табъ хоҳад расонд. Хосатан, ки муҳаррири он М.Ше-
ралиев гуфта буд, ки рӯзномаашон минбари мардум аст. У дар сӯҳбате
ба хабари нашрияи "Растохез", ки дар он ба вазифаи муҳаррири рӯзномаи
"Садои мардум" интихоб шудани М. Шералиев зикр шуда буд ва ҳамчу-
нон илова гардида буд, ки М. Шералиев "ба Маҳкамов ваъда додааст,
ки аз хати кашидаи вай берун намебарояд..." ва "Одамон рӯзномаи навро
"Садои дарбор" ном кардаанд", ишора намуда, бо эътироз гуфта буд, ки
"рӯзномаи мо садои дарбор нест. Нашрияи "Растохез" моро тахкир карда-
аст..." (Роста, порсол ман хам ба чунин акида будам, зеро "Садои мардум"
ҳанӯз нашр намешуд ва маълум набуд, ки чй гуна хохад шуд. Вале баъдтар
маълум шуд, ки ҳак ба чониби "Растохез" будааст: пешгӯии он дуруст
баромад).

Ба хар сурат, мухаррири "Садои мардум" муроҷиатномаро кабул
карда, ваъда дод, ки дар 3-4 рӯзи оянда чоп хоҳад кард. Аз миён 5-6 рӯз
гузашт, вале мурочиатнома чоп нашуд. Аз муҳаррир сабабашро пур-
сидам. Посух дод, ки "Аслонов Қ. А. (раиси Шӯрои Олй) ба чопаш иҷозат
надод..."

Акнун, биёед, каме андеша кунем. Аввалан, Аслонов Қ.А. чй ҳак
дорад,ки чоп кардани Муроҷиатномаи депутатҳои халкии Т очикистонро
манъ кунад?! Оё ин амали раиси Шӯрои Олй (органи олии конунгузорй!)
поймол кардани қонун нест?! Сониян, агар ин рӯзнома садои дарбор не,
балки вокеан Садои мардум бошад ва мухаррири он М.Шералиев ваъда
надода бошад, ки аз хати кашидаи роҳбарон берун намебарояд, чаро
нидои намояндагони мардумро чоп накард, чаро Давида пеши Аслонов
рафт, ки он "муроҷиатнома ба мардумро" чоп кунам ё не? Ва чаро аз
хати кашидаи Аслонов берун набаромад? Магар худи М.Шера-лиев
қонунро намедонад? Ё қонун барои ӯ арзише надорад? Ва ё барои
мухарррир - Аслонов конун аст?

Саввум, М.Шералиев марди тахсилкарда ва босавод аст, бисёр чиз-
хоро мефаҳмад. Гузашта аз ин, депутати халқи Точикистон аст ва бояд
манфиати халкро химоя кунад. Биноан худи ӯ вазифадор буд, ки садои
худро бар зидди ин беадолатй баланд кунад ва мардуми бехабарро аз ин
авомфиребй огох кунад. Чаро накард?! Фарзан, агар ӯ моҳияти масъаларо

238
дарк накарда бошад. аз нимкосаҳои зери коса бехабар бошад, пас чаро
баъд аз сӯхбат бо ман ва хондану тасдиқ кардани мазмуни муроҷиатнома
ин корро накард?! Чй ӯро маҷбур кард, ки нисбат ба халқи тоҷик, ки худ
фарзанди он ва намояндаи он аст, бетафовут бошад, барон озодию истик-
лолияти халқи худ, ки пурарзиштар ва муқадцастар аз он чизе нест, ла-
дош накунад? Тарсид? Аз кй? Аз Махкамов? Аз Аслонов? Аз КМ ҳизби
коммунист, ки худ узвияти онро дорад? Аз мансаби худ, ки мабодо аз
даст наравад? Худи Махкамову Махкамовхо ва Аслонову Аслоновхо
кистанд, ки кас бояд аз онхо битарсад? Президент? Раиси шӯрои олй?
Хайр чй? Магар онҳо аз дигарон хукуки бештар доранд ва ё болотар аз
конунанд? Магар Махкамов қасам нахӯрда буд, ки қонунҳоро риоя хоҳад
кард? Ва умуман, чаро мо бояд аз рост, аз ҳақиқат битарсем? Чаро аз ду-
рӯғ натарсем? Магар бадтарин гуноҳ барои инсон ӯ дурӯғ гуфтан нест?
Оё мақому мансаб ин кадар арзиш дорад, ки ба хотири он одам вичдони
худро доғдор кунад, дурӯғ гӯяд, cap хам кунад ва хатто хиёнат кунад?!

Албатта, ман мефаҳмам, ки ҷомеаи мо чомеаи мутамаддин нест, бун-
ёди хукукД надорад, хама чиз дар он сарчашма аст ва биноан саволхои
дар боло гузошташуда, соддалавҳона ба назар мерасад. Ман медонам,
ки дар кишвари мо, хамон тавре ки баъзехо китобҳои хушмуковаро барои
ороиши хона ва назарфиребӣ мехаранд, Қонуни Асосй ва дигар қонунҳо
барои фиреб додани содцалавхон ва хориҷиён қабул шудаанд, на барои
иҷро кардан. Ман медонам, ки хукуматдорон қонуни нонавиштаи худро
доранд, ки мохияти он фармонравой, зӯрй ва қонуншиканӣ кардан аз
тарафи мансабдорон ва итоату ичро кардани амри табақаи хоким барои
фукаро аст. Бародарони рус беҳуда намегӯянд, ки "прав тот, у кого боль-
ше прав". Ман медонам, ки Махкамов ба маънии томаш президент нест,
Қ.Аслонов ӯ раиси Шурой Олй нест, онхо дастнишондаю тобеи "Марказ"
буданду ҳастанд ва қасами президента дар бораи риоя кардани конун ва
химоят кардани ҳуқуқи инсон, ки онро Махкамов ба азоб ба забои овард,
як маросими рамзй буду бас. Вале чун онхо мансуби дастгоҳи пурқудрати
тоталитарие мебошанд, ки барои он мафҳумҳои хукуки инсон, шарофату
вичдон, савобу гуноҳ ва адлу инсоф беарзиш асту танхо ба сифати ниқоб
истифода мешавад, метавонанд ба сари авом хеле бадбахтиҳо биёранд.

Ҳамчунон маълум аст, ки ҳизби коммунист хамеша болотар аз қонун
меистод, ба ин роху бо он роҳ қонунро поймол мекард ва таи муддати
беш аз 70 сол он қадар қонуншиканӣ кардааст, ки хисобаш дар китобҳо
намегунҷад. Ва ҳоло ҳам ин хӯи бади худро тарк накардааст, ки мисоли
онро дар фаъолияти хизби коммунист ва хукуматдорон дар арафаи
райъпурсй дида метавонем. Тавре ки маълум аст, баъд аз нашри карори
ШО ИШ, рохбарони Тоҷикистон, ки ҳама коммунистанд, изхор доштанд:
"референдум нагузаронем ҳам мешавад". Ин аллакай огози поймол
кардани хукуки мардум буд, зеро хостанд, ки мардумро напурсида, тақ-
дирашро дал кунанд. Баъдтар ваъда доданд, ки "дар Тоҷикистон ба та-

239
рафдории Иттиҳод 99,9% овоз хоҳанд дод. Мо инро таъмин мекунем".
Ин хилофрафтории дигар буд, зеро "роҳбарон" рохи зӯрй, фишороварй
ва такаллубкориро пеш гирифтанд, дар ҳоле ки аз рӯи қонуни райъпурсй
хама гуна зӯрӣ, фишороварй ва фиребгарй манъ аст. Бо он хам, дар КМ
ва дар кумитаҳои вилоятию ноҳиявӣ бюрою маҷлисҳо ороста, ба ҳама
дастур доданд, ки "натиҷаи мусбати райъпурсиро ба ҳар роҳ таъмин на-
моянд". "Қарори КМ ҲКИШ чунин аст" ӯгуфтанд котибҳо. Ва КМ ҳизб
ходимони "барҷаста"-и худро ба ҳамаи шахрҳою нохияҳои ҷумҳурй pa-
вон кард, то мардумро ба тарафдории Иттиход таблиг кунанд. Тамоми
рӯзномахо ва радиёву телевизион аз як тараф ва ташвиқотчиёни ҳизби
коммунист дар марказу ноҳияҳо аз чониби дигар, хама бо тамоми кувва
кӯшиш карданд, ки асли моҳият ва максади референдумро аз мардум
пинҳон ва баръакс, ҳатто ба дурӯғ гуфтану фишор овардан ва тарсондани
мардум пардохтанд. Аксари фиристодагони хизби коммунист ва хамдас-
тони маҳалии онҳо дар ноҳияҳо овоза паҳн карданд, ки "қар касе ки"
"ҳа"-ро хат занад, ба ҷавобгарй кашида мешавад, то 10 ҳазор сӯм дарима
месупорад. Ва умуман, агар мо "не" гӯем, аз иттиход чудо шавем (?),
халки то дик аз гуруснагй хоҳад мурд..." ва гайра ва хоказо. Бар иловаи
он ки муродиатномаи 5 нафар депутатҳои халқии Тодикистонро дар рӯз-
номаҳо чоп накарданд (ба истиснои "Сухан", ки адади нашраш махдуд
аст), дараёни мубоҳисаро дар сессияи Шӯрои Олй пиромуни ин мавзӯъ
ба мардум нишон надоданд. Ҳамчунон мансабдорони хизби коммунист
дар хама до ба мулоқоти мардум бо намояндагони созмони Растохез ва
ҲДТ монеа эдод мекарданд ва дурӯғ паҳн мекарданд, ки Растохез ва
ҲДТ зидди иттиход мебошанд". Билохира, дар бисёр дойҳо даста-даста
бюллетенҳои пешакй тайёр карда шударо гумоштагон ба куттиҳо бурда
партофтанд. Ҳисоби бюллетенҳо низ дар дасти худашон буд...

Дар ниҳоят, бо ин ҳама қонуншиканию ҳаромкориҳо ба ходагонашон
арз карданд, ки 96,4% халқи тодик ба тарафдории Иттиход овоз дод.
яъне фармон содиқона идро шуд. Ин ҳама дурӯғу риёкорй, ин хама фи-
ребу найранг аз бахри чй буд? Чаро ҳизби коммунист, ҳукуматдорони
мо шарофатмандона ба мардум нафаҳмонданд, ки саволи референдум
авомфиребона аст ва максади он минбаъд хам поймол кардани ҳуқуқу
озодихои халқ аст?

Дар тӯли таърих ҳамаи халқҳо ва миллатхо хамеша барои озодию
истиклолияти худ талошу мубориза кардаанд ва мекунанд. Ҳед гоҳ чунин
нашудааст, ки халқе бо ихтиёри худ аз озодии худ даст кашида, довта-
лабона ба тобеияту ғуломй розӣ шуда бошад, аммо хизби коммунист бо
тамоми Кувва кӯшиш кард, ки халки тодик ба тарафдории минбаъд хам
таҳти ниқоби "Иттиҳоди Шӯравӣ" боки мондани империяи мустамли-
кадорй овоз диҳад, яъне минбаъд ҳам тобеъ бошаду хукуматдорони мар-
каз аз болои он ҳукмравой кунанд.

Чаро? Чаро ба дои он ки барои ба даст овардани хакку хукуки поймол-

240
шудаи халқи тоҷик талош кунад, баръакс барон дар асорат мондани он
кӯшиш кард? Чаро ҲК ба халки тоҷик хиёнат кард?

Ба ин хдма саволҳо як ҷавоб ҳаст ва он ин аст, ки ҳизби коммуниста
Тоҷикистон \еҷ гох ҳизби мустакил ва соҳибихтиёр набуд, яъне ҳизби
коммуниста Точикистон набуд ва нест. Он танҳо як отряди ҲКИШ дар
Точикистон аст ва хамеша фармону қарорхои рохбарони ҲКИШ-ро иҷро
!иекард ва мекунад. Мачоли мухокима ва ё рад кардани қарорхои КМ
ҲКИШ надошту надорад. Гузашта аз он. барои чунин кор тавону имко-
ният хам надорад. зеро аксари аъзои хизб, аз чумла мансабдорони он,
одамони чаласавод буданду хастанд. Онхо қонуниятҳои рушду такомули
чомеа, миллат ва инсонро ба андозаи кофӣ намедонанд, дунёи маъна-
виашон тангу тор аст. Чун аксарашон дар зинахои аввали маърифат бокй
мондаанд, хатто тавони тахлили дидаву шунида ва хондаашонро надо-
ранд. Вазифаи онхо
ва "сафарбар кар-
дани мардум ба-
рои пурраю барзи-
ёд иҷро кардани
планхои партия"
буд ва ҳаст.

Зимнан, чун
Марказ (КМ
ҲКИШ) ба комму-
нистони маҳалй
чандон боварй на-
дошт, дар ҳама ҷо
ӯ аз КМ ҲК ҷумху-
риҳо cap карда, то
ба комитетҳои хиз-
бии нохияҳо, ӯ гу-
моштагони худро
ба сифати котиб-
хои "дуюм" таъйин мекард, ки аксаран риштаи хама корхо дар дасти
онхо буд. Бар иловаи он сарпарастон (кураторҳо) аз КМ ҲКИШ тамоми
фаъолияти коммунистони чумхуриро назорат мекарданд...

Чун аксарияти мутлакки рохбарони органхои идораи давлатй аз раиси
Шӯрои Вазирои cap карда то вазирону мудирони шӯъбаҳо, раисону
директорони колхозу совхозхо ва муассисаҳо ва раисони кумитаҳои иҷ-
роияи вилоятхою ноҳияҳо — узви хизби коммунист буданд ва мебошанд,
биноан ҳукумати Точикистон низ дар ихтиёри КМ ҲКИШ ва тахта фар-
мони он қарор дошт ва дорад (албатта, аз тариқи отряди худ дар Точи-
кистон).

"якдилона маъкул кардани карорхои таърихии

Дар широите ки мубориза барои риҳоӣ ёфтии из
тасаллути Империя авҷ гирифтааст, ҳукуматдорон
ба мақсади дароз намудани умри империяи фартут
райъпурсиро ба авомфиребии маҳз табдил доданд.

241
Ба ин тартиб, ҳизби Коммуниста Тоҷикистон ҳамчун отряди ҲКИШ
таи муддати беш аз 70 соли охир ба сифати олат ё василаи амалй кардани
сиёсати мустамликадории марказ (КМ ҲКИШ) дар Тоҷикистон хизмат
кард ва мекунад.

Азбаски ҲК ва ҳукумати Тоҷикистон давоми дастгохи идории импе-
рия дар чумҳурии мо ё ба дигар гӯем, дасти Маскав дар Точикистон бу-
данд ва мебошанд, табиист, ки ҳамеша дар хидмати марказ карор дош-
танд ва доранд, на дар хидмати халки точик. Онҳо манфиатҳои империяро
химоят мекунанд, на манфиатҳои миллии халки точикро.

Аз ин рӯ, ба ақидаи ман, ҳизби коммунист ва ҳукуматдорони Точикис-
тон хаққи маънавй надоранд, ки рахбару раҳнамои халқи точик бошанд,
хосатан дар чое, ки худ намедонанд, ки рох кадом асту ба кучо бояд
рафт. Гузашта аз ин, бино бар он ки сиёсати ғайриоқилонаро пеш шриф-
та, иқтисодро ба холати бӯҳронӣ ва чомеаро ба лаби чар расондаанд ва
ба болои он пайваста қонуншиканию авомфиребй мекунанд, аз рӯи конун
ҳам чои онҳо дар сари давлат нест.

Вале бо он ҳам, тавре ки мебинем, онхо ҳукумат мекунанду мо итоат.
Ва то замоне ки мо марази бемаърифатй, худношиносй, махалгарой, во-
бастагии модцию маънавй, итоаткории бечуну чаро ва тарсу вахмро аз
худ дур насозем, чунин хукумат ва чунин холатро хохем дошт ва он моро
ба сӯи асорату нобудй хохад кашонд.

Пас чаро ин ҳама беадолатиро таҳаммул мекунем? Чаро барои ҳа-
қиқат, барои адолат, барои ҳуқуқу озодиҳои худ талош намеку нем? Чаро
сархаму итоаткорем? Чаро метарсем?

Албатта, ман мефахмам, ки савол кардан осон аст. Аммо зиндагй хеле
печидатар ва мураккабтар аст. Дар ин режими фосиду худозада хама
мӯҳточ, хама вобаста, ҳама дасткӯтаҳу дастнигаранд. Ҳама аз он метар-
сем, ки агар бо амри вичдон cap боло кунем, дар талаби ҳакикату адолат
шавем, мумкин аст, ки аз вазифа, аз мансаб махрум шавем, аз мансабе,
ки барои як гурӯҳ ашхос манбаи айшу ишрат аст, аз кору вазифае, ки ба-
рои бисёр касон ягона воситаи пайдо кардани кути лоямут мебошад.
Зиндагй ширин аст, чон азизу умр кӯтох. Ҳар кас зану фарзанд дорад.
Онхо нону хонаю либос мехоҳанд. Дар давлати бардаписанди мо барои
хақталошй нону либос намедиханд. Ҳатто баръакс, аз нону хонаву либо-
сат махрум мекунанд. Дар ин мулки худобехабарон хони пурнозу неъмат,
осоиши хонаводагй ва макому мансаб маъмулан аз рохи дуздй, фиребу
найрант, тамаллуқкорию лаганбардорӣ ва зулму зӯрй хосил мешавад,
на аз баракати фитрату маърифат. Дар чунин шароит на ҳар кас мета-
вонад ба хотири кадом акида ва андешахои мубҳам, ки маълум нест -
кай амалй мешавад, ба моли дунё пушти по занад, наферо дар банд ораду
рӯҳро озод кунад ва дар ин мухити фосид аз дасти дарози хочагону аз
таъну маломати фурӯмоягон нахаросад. Ин кор ба хар кас муяссар наме-
шавад... Ин системаи зормондаи мо, ин хукуматдорони фурӯмоя ва бефар-

242
Ханги мо буданд, ки мардумро ба пояи ғуломӣ кашонданд ва таи мудцати
беш аз 70 сол хар чй нишони озодию озодманишй ва маърифату худши-
носй буд, бо зӯру бо фиреб аз мардум дур карданд... Ин хама маълум аст.

Вале ин нукта хам мусаллам аст, ки барои инсон нанг аст, ки пеши
каси дигаре cap хам кунад, итоату гуломй кунад, зеро ҳатто саг пеши
саге cap хам намекунад.

Вой бар мо, ки хри гуломй пегиа кардаем! Сад вой бар мо, ки аз гуломии
худ огаҳ наем! Огаҳ наем, ки оқибати гуломй - нобудй аст...

Магар вақти он нарасидааст, ки мо бедор шавем, худро бишносем,
ҳаққи худро талаб кунем, озодию истикдолияти худро соҳиб шавем ва
худро аз вартаи нобудй наҷот диҳем!?

Тоҳири АБДУҶАББОР,

нашрияи "Растохез",
№11, марти1992,
№14, маӣи 1992.

истиқлолият

МУҚАДДАС ACT

Шукри бехад, ки дар интиҳои соли 1991
бузургтарин империям мустамликадории
"комунистй" - ИҶШС (СССР) аз ҳам
пошида шуд ва халқҳои сокини он озодию истиқлолияти худро ба даст
оварданд, ҷумҳуриҳои миллӣ аз қайди тобеъият раҳо ёфта, ба давлатҳои
мустақилу соҳибихтиёр табдил шуданд. Ин рӯйдоди муҳими торихй -
орзӯи деринаи халкхои собиқ Иттиҳоди Шӯравй буд ва месазад, ки ин
нирӯзии бузургро бар ҳамаи ҳамватанони азиз ва мардумони давлатҳои
мусзақили гозабунёд муборакбод гӯем ва онро гиромӣ дорем!

Албатта, барҳам хӯрдани ИҶШС амритасодуфй набуд. Баъзеҳо ақида
доранд, ки сиёсати бозсозӣ, демократисозӣ ва ошкорбаёнӣ корро ба ин
ҷо кашонд. Ин иштибохи маҳз аст. Бисёр кишвархои ҷаҳон муддатҳо
пеш аз ин роҳи демократисозй ва ошкорбаёниро пеш гирифта буданд ва
холо ба дараҷаи демократияи вокеӣ ва озодии сухан расидаанд. Вале ин
на танхо боиси тақсиму пароканда шудани он давлатхо нагардид, балки
муттаҳидии бештар ва таракқиёти босуръати онҳоро таъмин намуд.
Сиёсати бозсозию демократисозй барои раҳоӣ бахшидани ИҶШС аз
бӯҳрони иқтисодию ичтимой ва мустаҳкам кардани он пеш гирифта шуда
буд ва ба хеҷ ваҷҳ суқути империяро дар назар надошт.

Аммо дар ҷараёни бозсозй аз баракати ошкорбаёнй тазодҳое рӯ

243
заданд, ки дар ниҳоди ҷомеа, дар сохтори снеси ва иқтисодию иҷтимоиии
ИҶШС нуҳуфта буданд. Ин тазодҳо дар ибтидои ташаккулёбии Импе-
рияи Русияи подшохй бар асари сиёсати таҷовузкоронаи он кишвар ва
забту тобеъ кардани сарзамину халқҳои дигар ба вуҷуд омада буданд ва
баъд аз сарнагун кардани ҳукумати подшоҳии Русия (соли 1917) низ аз
байн нарафтанд, зеро "Инқилоби Октябр" ва Созишномаи соли 1922 (дар
бораи таъсиси ИҶШС) озодию истикдолияти халқҳоро амалан таъмин
накард. Давлате, ки таи муддати қариб 70 соли охир бо номи Иттиҳоди
Ҷамоҳири Шӯравии Сусиёлистй маъруф буд, моҳиятан на Иттиҳоди
Ҷумҳуриҳо (яъне иттиҳоди давлатҳо) буд, на шӯравй на сусиёлистй. Дар
асл он як давлати воҳиди ба ҳадди ниҳой марказонидашудаи тоталитарие
буд, ки ҳакку ҳукуқи халқро поймол мекард, яъне давоми хамом Империям
мустамликадории Русия буд. Беҳуда нест, ки хориҷиҳо ИҶШС-ро Русия
ва ҳамаи сокинони онро русҳо меномиданд. Агар он воқеан Иттиҳоди
ҷумҳурихо мебуд, ҷумҳуриҳои миллӣ ба сифати давлатҳои соҳибихтиёр
боқй мемонданд. Аммо дар собиқ "ИҶШС" ҷумҳуриҳо аз истиқлолияту
ҳуқуқхои худ комилан маҳрум шуда, ба вохидҳои идории давлати уни-
тарй табдил ёфта буданд, яъне фақат бо ном ҷумҳурй буданду бас.

Илова бар он "Иттиҳоди Шӯравй" давлати "Шӯравӣ" ҳам набуд,зеро
ҳокимият на дар дасги шӯроҳо, балки дар ихтиёри дастгоҳи ҳизби
коммунист (политбюрою СеКа-ҳо, обкомҳою райкомҳо ва котибони
онҳо) қарор дошт. Шӯроҳо ва ҳукумат ба шумули додситонҳову додгус-
тариҳо, ки роҳбаронашон асосан аъзои хизб буданд, зери фармони ҳизби
коммунист фаъолият мекарданд.

Ҳизби коммунист низ ба маънии томаш ҳеҷ гоҳ ҳизб (яъне ташкилоти
ҷамъиятй) набуд, балки ба қисми таркибии ҳокимияти давлатй ба ҳастаи
системам сиёсй табдил ёфта, режими диктотураи партократиро дар саро-
сари кишвар ҳукмфармо сохта буд. Роҳбарони чалласаводу азаматталаби
он амалан ҳокимони мутлақи империя буданд.

Гузашта аз он, ИҶ1ИС давлати сутсиёлистӣ ҳам набуд. Агарчӣ дар
Қонуни Асосии кишвар тамоми воситаҳои истеҳсолот моликияти халк
эълон шуда бошад хам, дар воқеият мардум аз моликият ва аз дав-лату
давлатдорй комилан чудо ва дур карда шуда буданд. Тамоми "халқи
Шӯравӣ" ба коргарони кироя, деҳқонони крепостной ва ғуломону ходи-
мони мутеъу фармо.чбардор табдил дода шуданд. Ҳамаи дороию сармояи
кишвар дар ихтиёри табақаи ҳоким - хизби Коммунист қарор гирифт ва
дастгоҳи ин ҳизб ва бузургтарин монополиста ҷаҳон табдил ёфта буд.

ИҶШС (Империям Русия) - ин давлати тоталитарии нимфсодалию
нимсармоядорй тавьам бо унсурҳои туломдорй, ки бо шеваҳои гайри
иқтисодй идора мешуд бар пояи зулму зурй, истисмору нобаробарй ва
поймол кардани ҳуқуқу озодиҳои халқҳо ва инсонҳо асос ёфта буд ва
бад-ин сабаб таназзулу нобудии он ногузир буд. Таърих гувоҳ аст, ки
ҳама туна низомҳои мустабиду истеъморгар дер намепоянд. ИЦШС низ
ҳамчун империя ҳсшчун низами бугикунандаи изодии халқҳо дер ё зуд бояд
бирҳам мехӯрд ва билохира суцут кард.

244
Суқути империям "коммуниста" натиҷаи конунии равандҳои айнии
ҷамеа мебошад. Сабабҳою омилхои асосии густариши бӯхрони иктисо-
дию сиёсй. шаддат ёфтани мавчи эътирозу норозигихо алайхи оеадола-
тиҳо, фасоди ичтимой истисмору истеъмор, боло рафтани сатҳи огоҳии
сиёсии мардум ва худшиносии миллӣ, рӯи сахнаи сиёсй омадани нирӯхои
миллӣ-озодихохӣ дар тамоми чумхуриҳои собик Шӯравӣ (хосатан дар
Латвиё, Литвиё, Эстониё, Молдовиё, Русия, Укроин, Белорус, Арманис-
тон, Гурчистон, Озарбойҷон ва гайра) мебошанд.

Бо камоли таасуф бояд изҳор кард, ки Шурой Олй в а ҳукумати цум-
ҳурии мо дар амри ба даст овардани истиқлолияти давлати Тоҷикистон
хидмати шоистае пакардаапд. Онхо на танхо барои озодӣ ва ҳакку хукуки
халки точик талош накардаанд, балки хатто бараке бар зидди он амал
карданд. Парлумони коммунистй ва коммунистрохбарониТочикистон
таи 2-3 соли охир борҳо собит карданд, ки онҳо ҳамчун дастнишондахои
Маскав хамеша мухофизи империя ва хидматгузорони сооиқи Марказ
буданду мебошанд. Бахубй ошкор гардид, ки онхо аз неъмати маърифат
бебахра мондаанд ва аз ин рӯ, манфиатҳои миллии халки точик ва масои-
ли давлату давлатдории онро наметавонанд дарк кунанд. Барои онҳо
фақат мақому мансаб в а ҷоҳу ҷалол лозим аст ва ба хотири он тайёранд,
ки ҳама чиз ва ҳама касро қурбон кунанд.

Ба ёд оред, ки рахбарони хизби коммунист ва хукумати Точикистон
(аз кабили Қ.Махкамов, П.Лучинский, Ч,. Каримов. Веселков ва дигарон)
якҷо бо лабайгӯёни интелегентнамояшон чй гуна бар зидди макоми
давлатй гирифтани забони тоҷикй — муҳимтарин пояи миллат ва давлати
мо баромаданд ва бо чй мунофиқихо аксари моддахои Қонуни забонро
тахриф карда, онро ба як санади пурихтилофу корношоям табдил доданд.
Гузашта аз он, се сол аст, ки хатго ба тадбики хамон конуни дасту поши-
каста мухолифаг мекунанд.

Ба хотир биёред, ки дар аввалхои соли 1990 раҳбарони Точикистон
лоихаи алтернативии Консепсияи мустақилияти щтисодии Тоцикистон-
ро, ки созмони Растохез тартиб ва пешниход карда буд ва аксари равшан-
фикрони ҷумҳурй онро тарафдорй карда буданд, рад карда бо амри мар-
каз консепсияеро кабул карданд, ки он ба ҳеч вачх мустақилияти Точи-
кистонро таъмин намекард.

Ба ёд биёред, ки порлумони Точикистон дар мохи августа соли 1990,
пас аз он ки аксари чумҳуриҳо истиқлолияти худро эълон намуданд, но-
чор (аз катор намонем гуфта/санадеро бо номи "Эъломияи испгиқлолияти
Тоцикистон" кабул кард, ки он мохиятан санади тобеияти халки точик
буд, на истиклолияти он. Дар айни замон лоихаи алтернативии ’Эъло-
мияи истиқлолияти Тоҷикистон"-ро, ки созмони Растохез тахия ва пеш-
ниход карда буд ва таъмини истиклолияти вокеии Тоҷикистонро дар
назар дошт. Шӯрои Олй напазируфт.

Ба хотир биёред, ки дар охири соли 1990 ва июни соли 1991 Шӯрои
Олии Точикистон лоиҳаи аз Маскав расидаи "Паймони Иттиходи

245
Ҷумҳуриҳои сохибихтиёр"-ро, ки ҳадафи он минбаъд хам нигох доштани
империя ва поймол кардани хукуқу озодии халкко буд, бо чӣ
шитобзадагй, бидуни мухокимаи ҷиддӣ тасдиқ кард ва аммо лоихаи
"Шартномаи иттиҳоди давлатҳои мустақил "-ро, ки созмони Растохез
пешниход карда буд ва метавонист истиқлолияти комили Тоҷикистон
ва соири ҷумхурихоро таъмин намояд ва аз бисёр ҷихат комилтару бехтар
буд, ҳатто нахост баррасӣ кунад.

Ба ёд биёред, ки рахбарони коммунистмазхаби чумхурй бо фармони
хочагони маскавиашон дар мохи марти соли 1991 ҳангоми раъйпурсӣ
бо чи макру фиреб ва дасисабозихо халқи тоҷикро гумроҳ карданд, то
ин ки умри империя ва макому мансаби худро дароз кунанд...

Ҳамин гуна аз чандин карору конунҳои Шӯрои Олӣ ва Ҳукумати Тоҷи-
кистон метавон ёдовар шуд, ки онҳо мухолифи озодию истиклолият ва
манофеи миллим халқи тоҷик
буданд...

Хушбахтона, халқхо ва нирӯ-
хои озодихохи ҷумхурихои дигар
он санадҳоро напазируфтанд ва бо
ҷасорату мардонагӣ барои озодию
истиқлолият ва баробархукукию
адолат талош карда, яке аз паи ди-
гар истиқлолияти давлатии худро
эълон доштанд. Дар натича бунёди
империя ба ларза омад, дар авохири
соли 1991 ба сукут мувочсҳ шуд.

Порлумони Т очикисотн санади
истикдолияти давлатии Точикистонро низ танхо биьд аз саркуб шудани
кудатой 19-21 августы соли 1991 ва амалан пароканда шудани ИҶШС
Кабул кард. Яъне порлумони мо дар бораи истикдолияти чумҳурй замоне
лаб кушод, ки ба кавли мӯхтарам Ҳочӣ Акбари Тӯраҷонзода Тоҷикис-
тонро се талоқ дода танхо гузошта буданд.

Ҷолиби таваччух аст, ки ҳукуматдорони мо базудӣ фаромӯш карданд
(ё сарфахм нарафтанд?!), ки Точикистон худро давлати озод эълон кар-
дааст. Онҳо таи муддати чор моҳи баъдй коре накарданд, ки шоистаи
давлати мустақил бошад ва ё барои амалй кардани конуни истикдолияти
давлатии Точикистон равона карда шуда бошад. Ишон мисли пештара
фармонбардори "Марказ" буданд, "бо Маскав маслихат" мекарданд ва
кӯр-кӯрона аз паи он мерафтанд.

Агар чумҳуриҳои дигар аз паи таҳкими истикдолияти худ намешу-
данд, агар Украину Русия ва Беларус Созишномаи Минскро дар бораи
ИДМ ба имзо намерасониданд ва Шартномаи соли 1922 ва Қонуни
Асосии ИҶШС-ро беэътибор карда, ҳукумати марказиро бархам наме-
доданд аз эхтимол дур нест, ки конуни Истикдолияти Точикистон ба
ёди хукуматдорони мо намерасид.

246

Давлати Шуравй дар бунёдаш бо
беадолатй асос ёфта буд ва ҳамон
гуна суқут кард.
Ба ҳар тартиб, мо аз ҳаракати муборизони озодихоҳонаи халқхои со-
бик ИҶШС ва талошхои пайгиронаи ҳукуматҳои Латвиёю Литвиё, Эсто-
ниё. Русия, Украину Белорус, Арманистону Молдавиё, Гурҷистону Озар-
бойҷон ва амсоли онҳо соҳиби истикдол шудем, вагарна бо вучуди та-
лошхои нирӯҳои ватанпарасту озодихоҳи худ, бо ин хизби коммунист ва
вакилону вазирони коммунистмазҳабе, ки дорем, шояд ба ин зудиҳо муш-
кили мо осон намешуд ва ба истиклолият намерасидем. Вакилони Мух-
тарами мардум Шарифбеки Ёкубзода ва Аслиддини Соҳибназар дар ин
бобат дуруст мегӯянд, ки "истикдолияти Тоҷикистон қарибмуфт ба даст
омад". Аммо вой ба холи ин халқи бечора, ки ҳокимонаш ақалан наме-
донанд, ки бо ин истикдолияти мисли раҳмати худо бар мо расида, чи
кунанд.

Ба хар сурат, акнун ки Точикистон дар арсаи байналмиллали расман
ба сифати давлати мустақил арзи вучуд кардааст, муҳимтарин вазифаи
хатк ва ҳукумати мо иборат аз амалан таъмин ва таҳким намудани истиқ-
лолияти сиёсию иктисодии чумхурй мебошад.

Ҷои хушист, ки дар як муддати кӯтоҳ кариб як сад кишвари ҷаҳон, аз
чумла кудратхои Ғарбу Шарқ истикдолияти давлати моро ба расмият
шинохтанд ва дар садади баркарор кардани робитахои дипломатика
ривоч; додани ҳамкориҳои иқтисодию фархангй бо Точикистон мебо-
таНд. Мо ба онхо, хусусан ба мамолики хамзабону бародари худ Ирону
Афгонистон, ки аввалин сафоратхонахои худро дар Душанбе ифтитох
намуданд, изхори сипос менамоем ва хохони онем. ки пайвандхои гу-
састаи миёни мо ва онхо хар чи зудтар истикрор ва густариш ёбад. Ҳам-
чунон хурсандибахш аст, ки Точикистон ба узвияти Созмони Миллали
Муттаҳид (СММ) пазируфта шуда ва дари созмонҳои дигари байнул-
миллалй низ ба рӯи давлати мо боз аст. Ин хама далели он аст, ки давлати
мустақили Точикистон ба сифати суъекти ҳуқуки байналмиллалй шинох-
та шуд ва ин амр дар таъмину тахким ва химоя намудани истикдолияти
давлати мо нақши мухим дорад.

Вале мо бояд ин нуктаро ба хубй дарк кунем, ки истиклолияти Точи-
кистон ханӯз дар рӯи когаз аст ва хатари аз даст додани он, хатари дубора
ба қайди тобеияту вобастагй гирифтор шудани мо ханӯз аз байн нараф-
тааст. Нирӯхо ва омилхое вучуд доранд, ки ба истиқлолияти давлати
Точикистон таҳдид мекунанд. Онхо хам дар хориҷ ва ҳам дар дохили
чумхурй амал мекунанд.

Аз ҷумлаи хатархои берунй пеш аз хама бояд нирӯхои азаматталаби
Русияро зикр кард. Ба сафи онҳо бисёре аз рохбарону ходимони собиқ
хизби коммунист ва давлати Шуравӣ, комплекси ҳарбию саноати,
афсарону генералхои куввахои мусаллах, иддаи зиёди собиқ депутатҳои
халки ИШ, бархе аз вакилону кормандони давлати Русия ва аҳзоби сиёсии
он. "собиқадорони ҷангу мехнат" ва амсоли онхо дохил мешаванд.

Ин нирӯҳо барои барқарор кардани Империя (таҳти никоби ИҶШС)
чидду чахд доранд ва барои расидан ба мақсадҳои шуму зиддиинсонии
худ аз хеч васила ҳатто аз истифодаи қувваю силоҳ рӯ намегардонанд.

247
Сару садоҳои онҳоро хдм дар анҷумани депутатҳои халқи И ҶШС ва
Шӯрои Олии ИҶШС борҳо дидаву шунидаем ва ҳам дар ин авохир дар
толорхою дар хиёбонҳо низ мушохида кардаем.

Изхороти як гурӯх собиқ депутатҳои халқи Иҷшс (ниг. "Голос Тад-
жикистана". 10.03.92) ва кӯшиши онҳо барои доир намудани анҷумани
депутатҳои ИҶШС (17.03.92) бо мақсади барҳам додани истиклолияти
ҷумхуриҳо ва барқарор кардани ИҶШС ҳамчун давоми Империяи
Русияи подшох,ӣ далели равшани ин гуфтор аст.

Бемаърифативу ҷаҳолати азаматталабон ба ҳаддест. ки мафхумҳои
хукуки миллат, баробархукукии

халкҳо, озодии инсон. адолат. ШЖ** 'Ъ

ахлоки инсонӣ ва эхтироми "* **

соҳибихтиёрии дигарон бароя-
шон бегона ва беарзиш аст.

Онҳо намехоҳанд ё наметаво-
нанд бифаҳманд, ки ҳар миллат

- чй тоҷику чй рус, чй арману
чӣ кирғиз, чӣ латишу чй укроин

- зотан соҳибихтиёр аст ва сар-
навишти худро факат худаш
бояд муайян кунад ва қеҷ касе
ё нирӯе ҳақ надорад, ки озодию
соҳибихтиёрии халқи дигареро
махдуд ё поймол кунад. Зеро
чунин амал - зиддиахлокй ва
зидциинсонӣ мебошад.

Возеҳ аст, ки дар сурати ба
сари қудрат омадани чунин нирӯҳои сиёҳу иртиҷоӣ (бояд гуфт, ки дар
шароити мавҷудаи Русия) дар чое, ки сатҳи шуури сиёсй ва хукукии
тӯдахои васеи мардум чандон баланд нест ва ҳам вазъияти иҷтимоиву
иқтисодӣ хеле ноустувор мебошад, (чунин чиз аз эҳтимол дур нест)
мумкин аст фоҷиаи бузурге пеш ояд.

Хатари дигаре, ки истиклолияти моро аз берун таҳдид мекунад, ин
дубора ривоҷ ёфтани наҳзати пантуркизм дар Осиёи Миёна мебошад.
Ин ҳаракати шовинистй дар солҳои 20-ум ба халки мо зарари бузург ра-
сонд. боиси порчаю тақсим шудани тоҷикон ва аз Тоҷикистон чудо кар-
дани муҳимтарин марказҳои таърихй ва илмию фарҳангии халқи тоҷик
Самарканду Бухоро ва ғ. гардид. Имрӯз низ хаёли барпо кардани "Тур-
кистони бузург", ки Тоҷикистонро низ эҳтиво кунад, азаматталибони
туркзабонро ба цунбиш овардааст. Чун дар матбуоти мо дар ин бобат як
силсила матолиб ба табъ расидаанд. мо дар ин ҷо аз баёни муфассали
он худдорй мекунем.

Дар дохили Тоҷикисгон аз ҷумлаи омилҳое, ки ба истиқлолияти

248

Гурӯҳе аз ҷавоиопи Созмони Ҷавонопи
Озод ба пуштибонӣ аз Эъломияи иептқ-
лоли Тоҷикистон дар даромадгоҳи Пор-
лумон даст ба гуруснанишинӣ заданд. Дар
акс: устод Тоҳир бо ин ҷавонон.
ҷумхурй хатар эҷод мекунанд, инҳоро бояд зикр кард: нотавонию
бесалохиятии ШО ва Ҳукумати Точикистон ва дар онҳо набудани азми
қотеъ барои таъмину таҳкими истиқлолияти давлати мо; дар хоки чум-
ҳурй мавчуд будани қисмҳои харбие, ки тобеи давлати мо нестанд, набу-
дани Қуввахои мусаллахи худи Точикистон; акибмондагию вобастагию
иқтисодӣ ва чорй накардани пули миллии Точикистон; фаъолияти
коммунистие, ки тарафдори баркарор кардани ИҶШС мебошанд; мав-
ҷудияти ашхоси манқурсифату вобастаи собик ИҶШС дар зинахои
гуногуни дастгохи идораи давлатй ва ҳам дар байни зиёиён; поин будани
сатҳи худшиносии миллӣ ва фарханги сиёсии тӯдахои васеи мардум ва
ғайра. ки ин чо баъзеи онхоро мухтасар шарх медихем. Маьлум аст, ки
масъулияти хифозат ва мустахкам намудани истиклолияти ҳар давлат
пеш аз ҳама ба ӯхдаи хукумат, ба дӯши вакилону вазирон ва раисони он
мебошад. Бурду бохти сиёсати дохилию хорочии чумхури. пешрафт е
акибмондагии иқтисодию иҷтимоии он ба аклу заковат, донишу маҳорат
ва ҷаҳонбинию фаъолияти ҳукуматдорон сахт вобастаги дорад. Сиесат-
мадорону роҳбарони давлат вазифадоранд, ки донишу маърифати ба-
ланд, чахонибинии васеъ, рӯҳияи ватанпарастию озодихохи ва тавони
кашидани бори вазнин солориро дошта бошанд. Онхо бояд аз конуни-
ятхои давлату давлатдорӣ ва рушду такомули миллату чомеа огоҳ бо-
шанд ва хамеша чанд кадам пештар аз дигарон карор гирифта, пешомад-
ҳои зиндагӣ ва роху равиши фаъолиятхои баъдии давлатро муайян ку-
нанд, тавре ки манфиати хамагон дар он бошад. Бешараф аст ҳар он
касе, ки аз ин сифатҳо бархӯрдор набошад, тавони кашидани бори сан-
гины солориро падошта бошад, надонад, кироҳ куҷост, валедаъвоироҳ-
барӣ кунад! Бадбахт аст он миплате, ки ин маъоииро набинад ва ҳар
нолоиқеро, ки пеш ояд, бароҳбарӣ гузииад!...

Мутаассифона, аз муддатхост, ки мо роҳбарони худро надоштем, зеро
"хоҷагони маскавӣ"-и мо ин "саодат"-ро бар мо раво надиданд. Онхо
хакқи ба мо роҳбарӣ карданро бар худ гирифта буданд ва хар касеро, ки
аз миёни мо бо чунин сифатҳо пайдо мешуд, бо хар рох нобуд мекарданд.
Онҳо таи даҳсолахои зиёд фалсафаи бехудию шикампарасти ва навкарию
фармонбардориро талкин намуда. дар зехни мардум чой доданд. Хочагон
бар худ аз миёни мо навкар чустанд, навкарони содику фармонбардор.
Ва содиктарин навкарони худро бар сари мо ба рохбари гузоштанд.
Бисёре аз вакилону вазирон ва зимомдорону рахбарони имрузаи мо хамон
мансабдорони фармонбардори дирӯзаанд. Онхо, ки ба тобеияту итоат-
корй одат кардаанд ва аз озодию озодандешй ва тавони бо акли худ
мустакилона кор кардан махруманд, ханӯз натавонистаанд бахуби дарк
кунанд, ки Тоцикистон дигар як вилояти тобеи империя нест, акнун он як
давлати озоду мустацил аст ва ин ҳолати сифатан навеет, ки роҳу ра-
виши дигар варафтору кирдори дигареро талиб мекунад. Шояд онхо хануз
нафахмидаанд, ки масъулияти бузурге ба душ доранд, масъулият дар

249
назди халку ватан, масъулият аз бобати таъмину таҳкими истиклолияти
Тоҷикистон, аз бобати дурустй ё нодурустии сиёсати дохилию хоричии
он, аз бобати таъмини амнияти халки тоҷик ва зиндагии осоиштаи он.
Гуфтаанд, ки агар гуломи озодшуда аз озодй су хан гӯяд, аз гуфтораш бӯи
гулами ояд. Бештари вакилону вазирони мо (ва ҳатто иддае аз "Рав-
шанфикрон" низ) ба хамон ғуломони озодшуда мемонанд, ки ҳанӯз озодии
худро дарк накардаанд, чй будани маънии озодиро намедонанд, наме-
донанд, ки давлати мустақил бояд чй гуна бошад ва чй кор кунад. Аз
гуфтору кирдори онхо бӯи ғуломй меояд.

Аз ин чост, ки онҳо ба ҷои пешгоми ҷомеа будан, мисли говони аз по-
да монда, аз равандхои иҷтимоиго сиёсй дер мемонанд ва аз акиби ҳаво-
диси рӯзгор мераванд. Бад-ин сабаб Шурой Олй ва Ҳукумати Тоҷикис-
тон, хамон тавре ки барои сохибихтиёрии халки тоҷик талош накарда
буд, имрӯз дар амри таъину таҳким намудани истиклолияти ҷумҳурй
сустй мекунад. Аз ин чост, ки ШО-и мо дар мохи декабри соли гузашта
бидуни андеша ва мухокимаи чиддй Созишномаи Минск ва Алма-Аторо
дар бораи (ИДМ) тасдиқ намуда, дар ҳоле ки дар он як катор шароити
номатлуб, аз чумла урдуи воҳид, пули вохид, фазой воҳиди иқтисодй
дар саросари каламрави ИДМ пешбинй шуда буд.

Вакилону вазирони мӯҳтарам ин нуктаи бебаҳсро дарк накардаанд,
ки фазой воқиди иктисодй, пули воҳид ва кувваҳои мусаллаҳи воҳид
сифатҳои (атрибутҳои) давлати воҳид (унитарй) мебошанд ва дар сурати
ба ин роҳ рафтан ҷумҳуриҳо дер ё зуд аз истиклолияти худ маҳрум меша-
ванд ва ИДМ ба ин ё он шакл мумкин аст боз ба хамон империя табдил
ёбад. Онхо нахостанд бифаҳманд, ки Точикистон бидуни куввахои мусал-
лахи худ, бидуни пули миллии худ ва дигар унсурҳои зарурй наметавонад
давлати озоду мустакил бошад ва ногузир тобею вобастаи дигарон ме-
гардад ва ҳама гуна равандҳои манфии иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсии
чумхуриҳои дигар, аз чумла Русия, бевосита ба Точикистон ҳам таъсири
манфй мерасонанд. Мисоли онро мо аллакай дидем: баъд аз баланд кар-
дани нархҳо дар Русия, нарху наво дар ҷумҳурии мо низ даххо баробар
баланд шуданд ва зиндагии мардуми моро ба маротиб бадтар карданд.

Вакилону вазирон андеша накарданд, ки агар мо урдуи миллии Тоҷи-
кистонро ба вуҷуд наорем ва ба нигоҳ доштани Қуввахои Мусаллаҳи
воҳиди ИДМ розй шавем, пас ба кадом асоси хукукй ҷавонписарони Т о-
чикистон, гражданинхои як давлати мустакил дар давлати дигаре хид-
мати аскарй мекунанд ва агар мо пули миллии худро ҷорӣ накунем, пас
чӣ гуна метавонем иқтисоди миллии худро танзим намоем ва онро аз
таъсири манфии омилхои беруна мухофизат кунем?

Кй кафолат дода метавонад, ки азаматталабони Русия, агар худо на-
карда ба сари қудрат бирасанд, барои пахш карданы истиқлолияти
Тоҷикистон аз Қувваҳои Мусаллаҳ истифода намекунапд? Ва ё кй тазмин
карда метавонанд, ки онхо аз муҳимтарин омили (ричаги) иқтисодй -
пули воҳид, аз хамон рубли коғазие, ки корхонаҳояш дар Русия (на дар

250
Тоҷикистон!) воқеъ шудаасту шабу рӯз чоп мешавад, барои аз ҷиқати
иктисодӣ варшикаст кардани Тоҷикистон ва тобеи худ сохтани он исти-
фода намебаранд? Ҳеҷ кас!

Дар чунин шароит бесялоҳиятию бечуръатӣ ва нотавонии вазирону
вакилони мо ба истикдолияти давлати мо хатари ҷиддӣ ба бор меоварад.

Ҳамчунон розӣ шудани ҳукуматдорони мо ба нигоҳ доштани Қув-
ваҳои Мусаллаҳи воҳиди ИДМ ва мавҷудияти кисмҳои ҳарбии тобеи

"Марказ" дар қаламрави Тоҷикистон, дар шароите, ки намояндагони
ҷумҳурии мо дар Қувваҳои Мусаллаҳ ва ҳайъати фармондехии он ҳеҷ
нуфузе надоранд, барои хифзи истикдолияти Тоҷикистон бехатар нест.

Кумитаи амниити миллим То-
ҷикистон, собиқ КБД /КГБ/низ ба
гумон аст, ки барон ҳимояти ма-
нофеи миллии халқи тоҷик хид-
мат кунад. Ин дастгоҳ ҳамеша зе-
ри фармони Марказ буд ва ба хо-
тири ҳимояти манфиатҳои Импе-
рия амал мекард. Ин органи пур-
қудрат, ки тамоми сиру асрори дав-
лати моро дар даст дорад ва роби-
таи худро аз Маркази собик ҳанӯз
накандааст, дар ҳолати зарурӣ
мумкин аст дубора барон саркӯб
кар дани халқи тоҷик ва пахш кар-
дани истикдолияти он аз тарафи
азаматталабон мавриди истифода
карор гирад. Азбаски таркибу
ташкили ин орган, ҳайату вази-
фаҳо ва робитаҳои он то ба ҳол бидуни тағйир боқй мондааст, касе
наметавонад кафолат дихад, ки он ба халки тоҷик вафодор хохад буд.

Омили дигаре, ки ба истиқлолияти Точикистон хатар эҷод мекунад,
ҳизби ба истилох Коммуниста Тоҷикистон мебошад. Ин ҳизб, билхоса,
дастгоҳи роҳбарикунандаи он, ҳеҷ гоҳ хислату рӯхияи миллй надошт ва

Ҳизби Комунист, ки амалан роҳбари
давлат буд, солҳо мардумро бо шиори
коммунизм фиреб медод.

х,оло хам надорад. (Он идда коммунистоне, ки рӯҳияи миллӣ доштанд,
сафҳои ин ҳизбро тарк карданд). Он таи муддати 70 соли охир ҳамчун
отряди (кисми таркибии) КПСС ҳамеша зери фармони Марказ қарор
дошта, барои мустахкам кардани Империя ва дар тобеияту асорат нигох,
доштани халқи тоҷик содиқона хидмат кард. Маҳз ба воситаи ҳамин
хизб сиёсати истеъмории Марказ дар Тоҷикистон татбиқ гардид. Ман-

сабдорону мансубони ин ҳизб, ки асосан аз ашхоси чаласаводу чоҳта-
лаб иборат буданд, натавонистанд ба моҳияти идеологияи коммунистй
ва сиёсати истеъмории он сарфаҳм раванд ва ба хотири мақому мансаб
шуда, ба манфиатҳои миллии халқи точик ва озодию истиқлолияти он
хиёнат карданд. Маҳз ба "шарофати" роҳбарии хирадмандонаи ин ҳизб

251
истиклолияти мо зери по шуд, иқтисоди миллим мо маъюбу маслуқ, ло-
баста ба касод гардид, забону фарҳанги мо рӯ ба таназзул овард, миллати
мо аз расму они, алифбо ва сарватҳои моддию маънавии худ ҷудо туда,
кам монда буд, ки дар ватани худ беҳудуду беватан туда, тоҷик будани
худро фаромӯш кунад ва ба "хомосоветикус" табдил ёбад.

Тавре ки мебинем, имрӯзҳо коммунистони мо (албатта на ҳамаашон)
аз марги империя сахт андӯҳгин буда, ашки ҳасрат мерезанд ва орзӯи
баркарор кардани империяро доранд ва аҷаб нест, ки дар ин кор бо
азаматталабони Русия хамдастй
кунанд. Дар рӯзномаи комму-
нистон "Голос Таджикистана"
чоп кардани изхороти депутатхои
азама гталаб дар бораи зарурати
бархам задани истиклолияти ҷум-
хуриҳо ва баркарор кардани
ИҶШС (яъне Империя) ва аз та-
рафи як теъдод коммунистони
соҳибмансаби мо ошкору пинхон
тарафдорй кардани чунин санади
нангину зиддихалқй далели рав-
шани ин фикр мебошад. Бовар
кардан душвор аст, вале ин ҳаки-
катро ҳамагон мушохида карданд, ки дар иҷлосияи Шӯрои Олии
Тоҷикистон рӯзи 12.03.92, вакте ки мӯҳтарам Ҳоҷй Акбар Тӯрачонзода
масъалаи Изхороти собик депутатхои халқи ИҶШС-ро бардоштанд ва
пешниход карданд, ки он ҳамчун таҳдиди ошкор ба истиклолияти
давлати Точи-кистон махкум карда шавад ва онхое, ки барои иштирок
кардан дар Анҷумани зиддиқонунй ба Маскав мераванд, ба чавобгарй
кашида шаванд. бисер коммуниствакилон норозиёна магал бардоштанд.

Ва замоне ки Муроҷиатномаи Шӯрои Олии Русия дар бораи махкум
кардани "Изхороти депутатхои ИҶШС" кироат ва ба овоз монда шуд,
аз чумлаи кариб 180 нафар вакилони дар толор буда, факат 110 нафар
ба тарафдории он овоз доданду халос! 18 нафар - зид ва 29 нафар - бе-
тараф буданд...

Гузашта аз ин, рӯзи дигар Ш. Шабдолов (муниши КМ ҳизби Комму-
ниста Тоҷикистон) изхороти гурӯҳи коммунистонро кироат кард, ки дар
он аз тарафи Шӯрои Олии Тоҷикистон дастгирй шудани Муродиатномаи
Шӯрои Олии Русияро, яъне маҳкум кардани он изҳороти нангинро зери
шубҳа гузошт.

Инро акли кас бовар намекунад, бовар намекунад, ки вакилони халки
тоҷик(!) дар Шурой Олии(!) давлати мустақили Тоҷикистон бар зидди
озодию истиклолияти халки тоҷик овоз диҳанд! Охир ин хакикати
баҳснопазир аст, ки давлате, ки истиқлолият надорад, давлат нест,

252

Гурӯҳе аз мардум алайҳи вакилони
Порлумон, ки муқобщш Эъломияи ис-
тиқлолият раъй дода буданд, бо тазо-
ҳурот муқобилият нищон медоданд.
Ватане. ки озод набошад, Ватан нест ва халке, ки соҳибихтиёр набошад
махкум ба побуди аст!... Наход, ки коммуниствакилон инро надонанд:.
Агар медонанд, пас чаро онҳоеро, ки ба озодии ватани мо тахдид меку-
нанд. махкум накарданд?! Шояд барон он ки таи дахсолахо манфиатхои
онҳо бо мавчудияти Империяи тоталитари сахт вобаста буд?! Шояд ба-
рон он ки макому мансабхои баланд ва имтиёзхои зиёдро аз дасти хоҷа-
гони Марказишон мегирифтанду акнун, баъд аз сукути Империя, аз ман-
сабхои баланд махрум мешаванд ва биноан мехоҳанд, ки империяро ду-
бора баркарор карда, боз ба маснади хукмравой бирасанд?! Шояд. „

Иллатҳои рафтори онхо фаҳмост, вале бахшидани нест, зеро ин бори
аввал нест. ки манфиатхои чонии халқи тоҷикро мефурушанд. Факат
таи 2-3 соли охир чунин кор чандин бор такрор шуд. Вой ба холи ин
халки бечора, ки чунин коммуниствакилонро дорад, коммуниствакило-
неро, ки озодиашро намехоханд, маоши кофию нони сери дода, намета-
вонанд ва хатто намехоханд, ки акаллан заминҳоро дар ихтиёраш гузо-
ранд. то ки худаш (халқ) шиками фарзандонашро сер кунад... Албатта,
талху ногувор аст, вале хақиқат аст, хакиқати талхи рузгори имрузаи мо. ..

Ҳамчунон дар Точикистон якчанд гурӯҳҳои мухталифн аҳоли вуҷуд
доранд, ки онхо тарафдори истиқлолияти Точикистон набуданд, барои
он талош накардаанд, намекунанд ва дар сурати фаро расидани фурсати
муносиб, мумкин аст, бар зидди он (истикдолияти Точикистон) амал

кунанд. _.

Ба гурӯхи аввал иддае аз роҳбарону кормандони баландрутоаи корхо-

наҳою муассисаҳо ва идораҳою кооперативҳо дохил мешаванд. ки бо
корхонахою муассисоти Русия ва дигар чумхурихои собиқ ИҶШС во-
бастагию робитаҳои амиқи иктисодию техники доштанду доранд.
Халалдор ва хатто муваккатан канда шудани робитахои иктисоди ба
манфиатхои шахсию гурӯхии чунин рохбарон таъсир мерасонад. Онхое,
ки хамеша маоши зиёд мегирифтанд (холо маоши моҳвори баъзеашон
ба 20-25 хазор сӯм мерасад), аз тагйир ёфтани шарту шароити доду ги-
рифт ба харос афтодаанд, зеро катъ шудани робитахо ва кохиш ёфтани
хаҷми истехсолот, мумкин аст боиси кам шудани даромади онхо гардад.
Ин падидаю рӯхияи нав нест. Дар солхои авч гирифтани харакати милли-
озодихоҳӣ дар Ҳиндустон. иддаи зиёде аз буржуазияи компрадории он
кишвар, ки бо сармоядорони англис манофеи муштарак дошт, истикло-
лияти Ҳиндустонро тарафдорй накарда буд. Дар дигар кишвархо низ

чунин холат дида шудааст. _ ^

Ба гурӯҳи дигари он як идда "равшанфикрони"маҳалли (тоҷику узоак)
дохил мешаванд, ки манфиатхояшон ба назму низоми гузашта вобаста
буд. Онхо ба фаъолияти механизми идораи Империя худро мутобик
сохта, аксаран "чои худро" дар он ёфта буданд. Забони точикиро нагз
намедонанд ва аз дунёи маънавии халки точик бехабаранд. Бархе аз он-
хо мактабхои русиро хатм карда "маълумоти олй"-ро дар хоричи чумхури

253
касб кардаанд. Кору фаъолияташон асосан ба забони русй сурат мегирад,
агарчй аксарашон забону фарханги миллати русро ҳам ба хубй наме-
донанд. Ин гуна ашхоси чала (маргинал) манкуртсифату аз тагйироту
тахаввулоти пеш омада хуш нестанд, намехоҳанд, ки истиқлолияти То-
ҷикистон ва ҷорй намудани забони тоҷикй зиндагии орому маъмули
онхоро ҳалалдор кунад, ба омӯхтани забону алифбои тоҷикй мачбур со-
зад ва ё боиси иваз шудани мақоми иҷтимоияшон гардад.

Чунин тагйироту пешомадҳо, хамчунон барои теъдоди касири аҳолии
русзабони ҷумҳурй мавриди писанд нест. Онхо то дирӯз ба сифати на-
мояндагони миллати ҳоким дар Т оҷикистон аз баъзе имтиёзхо ва мақоми
хоси иҷтимоӣ бархурдор буданд ва акнун дар натиҷаи барҳам хӯрдани
ИҶШС ва мустақил шудани Тоҷикистон, аз он имтиёзот махрум хоханд
шуд. Гузашта аз он мачбур мешаванд, ки забону фарханг ва таърихи
халқи тоҷикро биёмӯзанд, ба расму оин ва шеваи зиндагии мардуми мо
унс бигиранд, қонунхои Точикистонро риоя кунанд. Албатта, ин на ба
ҳама хушоянд аст. Аз ин рӯ, теъдоде аз онхо барои баркарор кардани
"ИҶШС" манфиатдоранд.

Чои шак нест, ки дар байни русзабонон мардуми хақпарасту озоди-
дӯст зиёданд ва онхо мисли русзабонони Латвиёю Литвиё, ки аксарашон
истиқлолияти он ҷамоҳирро тарафдорй карданд, сидкан ҷонибдори
Точикистони мустакил ва демократй мебошанд. Вале ашхосе, ки анде-
шаҳои азаматталабонаю бузургманишона доранд, дар миёнашон кам
нестанд. Ба ҳар сурат, лозим аст, ки ҳукуку манфиатҳои чунин гурӯхҳои
ахолй дар назар гирифта шавад ва мутобиқи нормаҳои ҳукуки байнул-
миллалӣ ҳаддалимкон таъмин гардад.

Билохира, як омили мухими дигар, ки таҳкими истиклолияти Точи-
кистонро мушкил месозад, иборат аз сатхи иоини фарҳанги сиссии
тӯдаҳои васеи мардум мебошад.

Аксари мардуми мо аз дарки амиқи масоили давлату давлатдорӣ ва
моҳияти тағйироти сиёсии рухдода ва сабабҳои он хеле дуранд. Онхо
манофеи миллии худро ханӯз нашинохтаанд ва огаҳ нестанд, ки яке аз
иллатхои асосии бадбахтиҳои мо, касоди иктисодию иҷтимоӣ ва фархан-
гии мо - дар тобеияту вобастагии чумхурй ва хукмравоии низоми тота-
литарй мебошад. Онхо ба хубй дарк накардаанд, ки шарти асосии мав-
чудияту бақои миллат ва тараққию пешрафти он - истиқлолияти давлатй
ва озодию баробарҳуқуқии афроди чомеа мебошад. Онхо огох нестанд,
ки соҳиби давлат ва манбаи кудрати давлатй худи халк мебошад ва усулан
давлат бояд дар хидмати халк бошад, на халк дар хидмати давлат.

Вазифаи ҳар як давлат -муҳофизат кардани озодию истщлолият ва
амнияту осоиши халқ, ҳимоят кардани ҳуқуқҳои мардум, ҳар як инсон ва
расондани кӯмак ба эҳтиёҷмандон мебошад. Давлате, ки дар хидмати
мардум набошад, барои пешрафти ҷомеа шароит муҳайё накунад ва бо
зӯру бо цабр халцро тобеи худ созад, он давлат мардумй на, балки iЗав-

254
лати диктатуры ва зиддихалқӣ аст. Чунин давлат мардумро ба ақибмон-
дагию таназзул ва тобеияту бадбахтихо гирифтор мекунад.

Мутаассифона. на хамаи ҳамватанони мо ба ин гуна матолиб тавачҷӯҳ
мекунанд. Аз таъсири ҷабру зулм ва таъкибу фишорхо ва саркӯб карданҳо
таи солиёни зиёде тарсу вахм дар вуҷудашон ба хадде ҷой гирифтааст,
ки бисер касон ҳатто ҷуръат намекунанд, масоили сиёсиро мухокима
намоянд ва ё ба умури давлатдорй мудохила кунанд. Фикр мекунанд, ки
давлат як кудрати осмонӣ асту хар номаъқулие, ки аз вай cap занад, ра-
вост.

Аз ин ҷост ки бисёр касон ба
озодию истикдолияти Тоҷикис-
тон бетафовутй зоҳир мекунанд,
гӯё ки ин мавзӯъ ба онҳо дахл на-
дошта бошад, барояшон ҳеҷ фарқ
надорад, ки дар давлати озод мус-
тақил зиндаги мекунанд ё дар киш-
вари тобеъ; ҳукуматашон дикта-
туры аст ва ё мардумй.

Андешаи онҳо маъмуланд дар
атрофи шикамашон мечархад ва
бештар аз он ҳарф мезананд, ки
"дар замони Брежнуф, вақте ки
СССР буд, хама чиз фаровону
арзон буд, холо ки СССР нест в
кдматй омадааст..."

Намефақманд, ки ин бӯҳрони иқтисодию киматй ва ин хама низоъҳо
натичаи хамон сиёсати зиддимардумии Брежнофу брежнуфҳо, оқибати
ногузири режими тоталитарй аст ва мо имрӯз "лаззати" хамон ҳосилеро
мечашем, ки тухмашро солҳо пеш аз ин кошта буданд. Аз демократия
бошад, дар Тоҷикистон, хамон тавре ки дар гузашта нишоне набуд, холо
хам дараке нест. Ҷолиб он аст, ки имрӯзхо дар бораи ба "гуноҳи демо-
кратия" барҳам хӯрдани давлати Шӯравй (ИҶШС) оеш аз ҳама онҳое
харф мезананд, ки худ чй будани демократй ва мохияти "давлати Шӯ-
равй"-ро аслан намефахманд. Агар касе аз онҳо бипурсад, ки "давлат
чист ва сифату рукнхои он кадоманд?" ва ё "ашколи давлатдорй кадомҳо-
янду режими авторитарй аз давлати демократй чй фарқ дорад?", дар
ҷавоб гунгу лол мешаванд ва ё ҳазён мегӯянд. Албатта, чунин холат на
аз дараҷаи баланди маърифат ва фарҳанги сиёсии ин гуна ашхос, балки
аз гумрохии онҳо шаходат медиҳад ва ин гумроҳӣ дар шароити кунуни
хатар дорад, зеро нирӯҳои сиёҳу азаматталаб аз ин холат мумкин аст,
бар зидди истикдолияти мо истифода кунанд. Онҳо метавонанд дасисаю
игво ва таблиғоти сӯъ ба pox андохта, мардумро гумрох кунанд (тавре,
ки дар феврали соли 1990, март ва сентябри соли 1991 гумрох кардаанд)

255

Ин ҳацвия ҳамон замен дар мазама-
ти вакилони истщлолбезор чоп туда
буд. Нашрияи "Растохез", №6, 1991.

а демокра-тия шудааст, хеч чиз нест,
ва моро дубора тобеъ созанд. Аз эҳтимол дур нест, ки онҳо ба барангех-
тани низоми миллй, ривоҷ додани маҳалгарой ва чудой андохтан дар
миёни нирӯҳои озодихоҳ даст зананд ва бад-ин тариқ вазъи иҷтимоии
Тоҷикистонро ноором сохта, ба "пешрафти иқтисодии ҷумҳурй хал ал
расонанд ва эътирозу норозигии мардумро зиёд карда, аз он ба нафъи
худ истифода кунанд.

Биноан лозим аст, ки тӯдаҳои васеи мардум аз масоили сиёсӣ огоҳ ва
якпораю муттаҳид бошанд, дар умури давлатдорй фаъолона ширкат
намоянд ва барои ҳифзи озодию истиқлолияти Точикистон бо катъият
талош кунанд, вагарна таъмину таҳкими истиқлолияти мо басо мушкил
хоҳад буд.

Ба ҳукуШти мо лозим аст, ки ҳарчи зудтар аз идеяи ношудании Қув-
ваҳои Мусаллаҳи воҳид даст кашида, Вазорати мудофиа ва Қувваҳои
Мусаллаҳи Тоҷикистопро ба вуҷуд орад, тамоми қисмҳои ҳарбии дар хоки
Тоҷикистон воқеъ шударо (ба шумули кувеаҳои сарҳадӣ) бо ҳамаи
таҷҳизоту лавозимоташон ба ихтиёри худ гирад. Ҳамчунон масъалаи
тақсим намудани лавозимоти ҳарбии собик ИҶШС, хусусан техникам
харбй ва яроқу аслиҳаро якчоя бо ҷумхуриҳои дигар ҳал намояд ва ҳакки
худро ба даст орад.

Созишномаи ҷадидро дар мавриди ҳамкории Қувваҳои Мусаллаҳи
давлатқои тозабунёди шомили ИДМ ва дифои муштарак аз таҷовузи
нирӯҳои гайр тартиб ва имзо кунад.

Лозим аст, ки қонунҳои зарурй дар бораи фаъолияти Қувваҳои Мусал-
лаҳи Тоҷикистон ва хидмати аскарй, аз ҷумла дар бораи хидмати алтер-
нативӣ тартиб ва тасдиқ шавад.

Тадбирхои зарурй барои химоя кардани бозори миллии ҷумҳурӣ анде-
шида шаванд. Аз ҷумла бидуни таъхир пули миллии Тоҷикистон таҳия
шавад, муайян кардан ва масъалаи ҷорй намудани он бар шумули курбу
нархҳои табодулаи пул хал шавад.

Органхои гумрук ва механизми фаъолияти онхо такмилу тахким ша-
ванд.

Ҳарчи зудтар масъала дар бораи табааи Тоҷикистон, хуқуку озодиҳои
онҳо, аз ҷумла рафту омади озоди шахрвандон ба кишварҳои хориҷй
ҳал гардад ва шартҳои пазируфтани ашхос ба шахрвандӣ ва вазифахои
шахрвандони ҷумхурй муайян шавад. Зимнан муқаррар гардад, ки ҳар
як шаҳрванд метавонад фақат табааи як давлат бошад. Бидуни таъхир
харачу марачи мавҷуда дар нарху наво аз байн бурда шавад, сиёсати
нархгузорй бо дарназардошти андозаи музди коргарону дехконон ва
зиёиён танзим гардад, яъне нархҳо ба сатхи даромади мардум мутобик
бошад, вагарна дере нагузашта фоҷиаи иқтисодӣ ва сиёсй ҷумхурии моро
ба ларза хохад овард.

Ҳамчунон лозим аст, ки дар як муддати кӯтох ислоҳоти бунёдй дар
молдорӣ, саноати сохтмон, тиҷорат, илму маориф амалй гардад ва даст-
гоҳи идорй ва сармоягузорй ба тамоми сохахо зиёд карда шавад, то ин

256
ки тараққиёти босуръати иқтисоди милли таъмин шавад ва вобастагии
мо аз дигарон ҳарчи бештар коҳиш ёбад.

Дар ҷиҳати барқарор кардани робитаҳои мустақим бо кишварҳои
ҷаҳон ва густариши ҳамкориҳои иқтисодию техникӣ ва ҷалб намудани
сармояи хоҷагй ба иқтисоди Тоҷикистон барои сохтани корхонаҳои
саноатй чораҳои таъҷилӣ андешида шавад.

Узвияти Тоҷикистон дар ИДМ ва ҳамкорихо бо давлатҳои шомили
он бояд бар асоси баробарҳукуқй, эҳтироми озодию истиқлолияти
тарафайн ва кӯмаку дастгирии якдигар сурат гирад ва ба ҳеҷ ваҷҳ боиси

маҳдуд шудани истиқлолияти давлатии мо нагардад.

Дар ниҳояти амр чигунагии такдири ИДМ ба риояти принципҳои
фавқулзикр вобаста аст. Агар баъзе аз давлатҳои қудратманди ИДМ аз
мавқифи зӯроварию табъиз баромад кунанд. хукуку озодиҳои дигаронро
эқтиром накунанд, аз та-
рики нарху наво ва омил-
ҳои дигари иқтисодй рохи
фишор овардану фоида
кашиданро пеш гиранд,
дар он сурат, ИДМ оян-
даи нек нахоҳад дошт ва
Тоҷикистон аз узвияти он
бояд даст кашад. Ва уму-
ман, ҳар як мавзӯе, ки ба
сарнавишти миллати мо
дахл дорад, аз ҷумла мас-
ъалаи дохил шудан ба
ИДМ, бояд фақат тавас-
сути худи халқ ва бо рози-
гии ӯ ҳаллу фасл шавад.

Фақат халқи тоцик ҳақ
дорад муайян кунад, ки дар
Тоҷикистоп чи гуна назму

Лозим аст, ки мардум аз масоили сиёсӣ огоҳ
ва муттаҳид бошанд, дар умури давлатдорӣ
фаъолона ширкат кунанд ва барои ҳифзи
озодию истиқлолияти Тоҷикистон бо қатъи-
ят талош кунанд, вагарна таьмину таҳкими
Истиқлолияти мо басо мушкил хоҳад буд.

низом бошаду чи гуна давлат, бо кадом давлат паймони дӯстию хамкорӣ
бандаду бо кадомаш не. бо кӣ ҳамроҳ шаваду аз кӣ - цудо. Чунин ҳақро на
ҳукуматдорон доранду на коммунистон ва на созмонхою аҳзоби дигаре.
Ҳар конуну қароре ё муоҳидае, ки бе розигии халқ кабулу имзо шуда
бошад, эътибор надорад. Созишномаи соли 1922 дар бораи таъсиси СССР
барои халки тоҷик ғайриқонунӣ ва беэътибор буд, зеро аз халқ напурсида
буданд, ки Тоҷикистон ба он (СССР) ҳамроҳ шавад ё не.

Созишномаи ИДМ бе маслиҳати мардум имзо шуд ва ШО Тоҷикистон
"нархи сабзию пиёзро напурсида" онро тасдик кард. Ҳамин гуна
мансабдорони мо дар бораи зарурати нигоҳ доштани урдуи вохиди ИДМ

257
ҳарф мезананд, дар холе ки мардум намехоҳанд, ки фарзандонашон ба
давлатхои дигар ба аскарй фиристода шаванд ва аз он ҷо мурдаашонро
биёранд. Пас ба ҳукуматдорони мо кӣ иҷозат додааст, ки бе маслихати
мардум он санадҳоро имзо кунад ва ба ақли махдуди худ тақцири халкро
хал кунанд?

Ин худсариҳо то ба кай? То ба кай мо қонуншикании ҷоҳталабонро
таҳаммул мекунем? То ба кай манфиатхои миллим мо, озодию истиқло-
лияти Ватани мо қурбони манофеи мансабдорони бемаърифату мап кур-
то ни шикампараст мегардад?

Озодию истиқлолияти Тоҷикистон ва халқи тоҷик барои мо муқаддас
аст ва дар баробари он монофеи ҳеҷ касе, ё гурӯхе ва ё хизбе арзише на-
дорад. Ҳар як сокини ин Ватан - аз дехқон то раиси ҷумхур вазифадор
аст, ки барои таъмину тахким ва химояи он то ҷон дар бадан дорад, му-
бориза барад. Ҳар касе, ки бар зидци озодию истиклолияти халқу Ватан
амал мекунад - он душмани халк ва хойини Ватан аст ва он, хох чӯпон
бошад, хоҳ вазир, хох деҳкон бошад, хох вакил ва хоҳ коргар бошад, хоҳ
раиси ҷумхур, бонд дар назди халқ ҷавоб гӯяд ва иншооллоҳ, ҷавоб хохад
гуфт!!!

Ин акси ҳамон лаҳзаест, ки устод Тоҳири Абдуҷаббор аз лоиҳаи
Эьломияи истиқлолияти Тиҷикистон дифоъ мекард, вале порлумони
Тоцикистон сад дар сад ба муқобили он раьй дод. Акси соли 1991.

258
НАВИШТАҲОИ ТОҲИРИ АБДУҶАББОР ВА МУСОҲИБАҲО
БОУДАР ХАБАРГУЗОРИҲО

Тоҳири АБДУҶАББОР,

нашрияи "Сухан",
№1 (12), 31 январи 1991.

РАХНАЕ ДАР СУКУТИ САНГИН

Чехраи шинос

Бо вазиши боди айём имрӯз рахнахое чанд бар деворҳои сангини
дайри хамӯшиву ғафлат ворид шуда. Лек танхо рахнаҳое. Садои чанд
"бегона"-е, ки намояндаи "мазҳаби ғайр"-анд ва пойгоҳи ин даир
омадаву садо мекунанд, ба гӯши дайрнишинон намерасад.

Кистанд соҳибони ин садохо ва онон чй хадаф доранд.’...
Маълумотнома: Тоҳири Абдуҷаббор, 44 сола, гайриҳизбӣ, номзади илми
иқтисод, корманди АУ Тоцикистон, намояидаимардум дар Шӯрои Олии
цумҳурӣ, раиси Ҷунбиши Мардумии Тоцикистон - Созмони Ристохез,
муаллифи лоиҳаҳои алтернативии "Эъломияи истиқлолияти Тоци-
кистон", "Консепсияи мустақилияти иқтисодии Тоцикистон", дорандаи
цочзиимацаллаи "Садои Шарқ" барои беҳтаринмақолаи пуб.чисистӣ (6о
унвони "Забон ва муҳити зист") дар соли 1989.

Тоҳири Абдуҷаббор. Ин ном ва шахсияти ӯ, ки атрофаш шарҳе чанд
дар маълумотнома овардем, имрӯз дар байни мардум ва "шахсони расми
ақидаҳои гуногунеро ба майдон овардааст.

Аксарияти мардум ҳангоми гузоришоти ҷаласаҳои Шурои Олии
ҷумҳурӣ, шоҳиди талошҳо ва пеишиҳодоти Тоҳири Абдуҷаббор ҳангоми
ҳаллу фасли масъалаҳо ва қабули қонуни қарорҳои муҳим гардиданд.
Ҳамчунин шоҳиди онлаҳзаҳое низ буданд, ки дар қатори чанд нафари дигар,
суханони ӯро мебуранд ва ё сухангӯӣ намемонанд. Дар сурати гуш кардан
ҳам раёсат аз аксарияти пешниҳодоти ӯ сарфи назар менамояд. Илова
бар ин, таи як соли охир атрофи шахсият ва фаъолияти ӯ дар рӯзномаҳои
расмии ҷумҳурӣ мацолоти мухталифе нашр гардиданд.

Ин ҷой барои кушоиши баъзе гиреҳҳо ва шинос сохтани чеҳраи у
фиш\рдаи сӯҳбатеро ба хонандагони "Сухан" пешкаш мекунем.

- Инак, имрӯзҳо цаласаи чоруми парлумони цумҳурӣ хатм гиуд. Шумо
чун узви парлумон ба фаъолияти он чӣ гуни оаҳо медиҳед!

- Аз ҷаласаи аввал шурӯъ, фаъолияти парлумон дар фазой ғай-
ридемократй мегузарад, ки ин барои хамагон чун рӯз равшан аст. Охир
пеш аз огози хар ҷаласаи парлумон, пленуми навбатии КМ Ҳизби
Коммунист баргузор мегардад, ки аксарияти ба ном намояндагони мар-
дум, ки рохбаронанд, вазифаҳои мушаххасе мегиранд, то дар рафти ча-
ласаҳо аз доираи мавзӯот ва хатти муайян берун намонанд. Аксари дар
толор нишастагон низ, тахти фишори раёсат дар овоздихи ба масъалахои

259
муҳимтарин аз мустақилият махру манд. Чун солхои пешин "ягонагии
партия ва халқ" дар аксар мавридҳо бартарй дорад. Аксари конунҳои
қабулшуда шитобкорона ва пур аз нуқсон мебошанд, ки хангоми татбиқ
боз нуқсонхои зиёдеро ба бор хоханд овард.

- Лобаста ба им нуқта оё парлумони моро ба маънои том мардумй
гуфтан мумкин аст?

-На.

- Чаро? Охир аъзоёни парлумонро мардум интихоб кардаанд.

- Дар он сурат парлумонро мардумй гуфтан мумкин аст, ки намоян-
дагони он дарди мардумро бигӯянд ва дар ибтидо худро намояндаи мар-
дум эхсос кунанд. Дар холате ки аксари намояндагони имрӯза худро
аввалан намояндаи Кумитаи Марказй ё рохбар эхсос мекунанд, парлумон
чй гуна метавонад мардумй бошад. Намояндаи хакикии мардум дар
порлумон бояд фаромӯш кунад, ки ӯ чй мансабу вазифае дорад.

Аз магии телеграмма:

Шӯрои Олии Тоҷикистон, ба депутат Тоҳири Абдучаббор.

Аҳсан ба мардонагию мардумпарастии шумо ва ҳамфикронатон
Бозор Собир, Насриддинов, Азимов ва дигарон, ки дар байни ҳамин
кадар вазифапарастон, консерваторок, махалчиён ва бюрократон дар-
ди дили мардумро баён ва химоя мекунед. Шумо гумон накунед, ки
халқ ба монанди суруки гӯсфанд хает, ки ба сӯи кадом дарвоза ронед,
ба хамон меравад. Нс, мо хама чизро мефахмем ва дарк мекунем.
Рӯзе меояд, ки халк дастболо мешавад ва хокимият ба дасти халк
мегузарад. Хохишмандам суханони маро тазмин ба хама расонсд.

Бо эҳтиром Алимаҳмад Раҳмонов, ноҳияи Илич. 5.12.90.

- Аз муборизаҳои пешазинтихоботӣ чанд сухане мегуфтед. Рақиби
шумо кӣ буд ва маъракаи интихоботӣ чӣ гуна сурат гирифт?

- Дар Душанбе огоҳ шудам, ки номзадии маро аз ноҳияи Ашт ба
намояндагии халқ дар Шӯрои Олӣ пешбарй кардаанд. Маро чанд нафаре
огоҳ карданд, ки беҳуда ба Ашт наравам. Зеро рақиби ман муншии куми-
таи ҳизбии ноҳия А. Абдувалиев будааст ва ӯ бояд ҳатмй намояндаи халк
интихоб шавад. Дар маъракаи интихоботй асари он огоҳкунихоро хубтар
дарк кардам. Дар маҳалҳои ӯзбакнишини нохия атрофи номи ман дурӯғ-
хои зиёде пахн кардаанд. Ҳангоми вохӯрй баъзе интихобкунандагон чу-
нин саволхое медоданд, ки оё рост аст, ки агар ман намояндаи халқ инти-
хоб шавам кӯшиш мекунам мактабхои ӯзбакиро банданд ва умуман ӯзбак-
хоро аз Точикистон бадар созанд?

Ҳамчунин мақолахои тӯҳматомезро дар хакки ман ба шакли таъҷилӣ
нусхабардорй ва тарчума карда дар кишлоқхо пахн карданд.

- Мегуфтед, ки аз интихобкунандагони худ чӣ дархостҳое гирифтед
ва то имрӯз кадоме аз онҳо иҷро шудаанд?

- Аввалан бояд бигӯям, ки ба интихобкунандагон ба хотири гузаш-

260
тани номзадии худ ваъдаҳои зиёду бардурӯғе накардаам. Дархостҳои
асосй бошанд, ин сохтмони бурҷи телевизионй дар ноҳия барон кабули
барномаҳои телевизиони тоҷик, сохтмони як силсила корхонаҳои саноатй
барон бо кор таъмин кардани бекорон, беҳтар кардани соҳаи маориф ва
чанде дигар. Бо кӯмаки гурӯхе аз интихобкунандагон сохтмони бурчи
телевизионй дар ноҳия анҷом ёфт ва барои иҷрои дигар дархостқо низ
имрӯз кӯшиш дорем.

- Дар рафти чандин ца-
ласаҳои парлумон шахсан
мушоҳида кардам, ки ҳан-
гоми псшниҳодоти шумо ҳам
дар раёсат ва ҳам дар толор
ё миёни су хани шуморо мебу-
ранд ва ё аз он сарфи пазар че-
ку нанд. Шумо дар ин муҳит
худро бегона хис намеку нед ва
оё дар ниҳоди шумо эҳсосе
пайдо нашудааст, ки ҳама-
ашро ба сӯе ҳаво диҳеду pa-
вед?

- Дар ҳақиқат нисбати
шахси ман ва чанд нафаре
дигар баъзан аз сӯи бархе аз роҳбарон кундзеҳнӣ ва тангназарихо зоҳир
мешавад. Дар ин мавридҳо эҳсос мекунам, ки дарки масъалаҳои
умдатарин барои аксарнят ахамияте надорад. Ва ростй, хам худро бегона
хис мекунам ва чандин бор эҳсосе низ пайдо шудааст. ки тамоми чизҳоро
сарфи назар кунаму толорро тарк гӯям. Аммо...

Аз матни телеграмма:

Бигзор табрики рӯхафзои мо, омӯзгорон ба шумо фарзанди
барӯманди миллати тоҷик рӯҳу равони тоза бахшад. Тавоно бод ҳар
фарде, ки барои бахту саодати миллат кӯшиш ба харҷ медиҳад!

Мӯҳтарам Тоҳир Абдуҷабборов, ба шумо дар кори сессия рӯҳ-
баландӣ гаманио дорем.

Коллективы омӯзгорони мактаби миёнаи разами 2-и ба номи
Ҷӯракул Разҷонов, ноҳияи Ғарм. 5.12.90

- Дар шароти мураккаби феълӣ ва dap ҳар давру замон барои ҳар
миллати кӯчаку бузург шахсиятҳои сиёсӣ (лидер) зарур аст. Ба ақидаи
шумо шахсияти сиёсӣ чӣ гуна хислатҳоро бояд доро бошанд?

- Ба ақидаи май шахсияти сиёсй ё худ .лидер бояд дорои ҷаҳонбинии
васеъ, донишҳои ҳамаҷониба, ҷасорату мардонагй, мустақилият, бофар-
ханг ва нутқи саҳех бошад. Ин гуна шахс ҳамчунин дардҳои мардумро
нек бишносад ва илоҷи давои онро донад. Аз миллатгароиву маҳалгарой
орӣ бошад. Барои мақому мансаб ва ҷоҳу ҷалол талош наварзад. Манфи-

261

Вакилони Порлумон, ки дар соли 1990
хамагӣ бар зидди Эъломияи истиқлолият
буданд, соли 1991 ночор ба ҷонибдории
Истиқлоли кшивар раьй доданд.
атҳои шахсй ва дар зарурат хешро курбон кунад. Хуллас ин гуна шахс
бо маънии том бояд фидокор бошад, аммо на дар сухан. Ба гуфтаи устод
Бозор Собир:

Эй, ватанбозон. ватанбозӣ хунар нест,

Эй, суханбозон, суханбозй қунар нест.

- Агар бароятон цавобаш душвор набошад, имрӯз дар Тоҷикистон,
киҳоро шахсиятҳои сиёсӣ ҳисоб мекунед.

- Ин суол ростй бароям хеле душвор аст. Дар ин маврид бояд бигӯям.
ки дар тӯли хафтод сол мардуми оддй ба сиёсат кордор набуд. Ва он гу-
рӯхҳе, ки дар сари кудрат буданд (аз ҷумла, дар ҷумҳурии мо) бозичаи
дасти марказ буда, ҳеҷ гох мустакилият надоштанд. Мансабдорони имрӯз
бошанд, давоми ҳамин силсилаи сохибқудратон мебошанд, ки ҳеҷ гоҳ
шахсиятҳои сиёсй набуданд. Зеро аксар аз хислатҳое, ки шахсияти сиёсй
ва ходимони давлатй бояд доро бошанд, орианд. Шояд аз он "мавҷи на-
вин"-е, ки ба майдони фаъолият омаданду ҳанӯз ба пуррагй имконоту
кудрати эшон кашф нашудааст, зумрае аз шахсиятхои сиёсӣ зуҳур на-
моянд. Охир, кй танзим дода метавонад. ки қатто дар байни роқбарони
хоҷагихои кӯчаку бузург, ки то имрӯз танхо ичрокунандаи амрҳои боло
мебошанд, шахсияти волое нухуфта нест? Ҳарчй набошад, феълан аз
зикри номи мушаххасе худдорӣ мекунам. Ва фикр мекунам, ки чеҳраҳои
як зумра шахсиятҳо, худ барои мардум шинос мебошанд.

- Чун раиси Ҷунбиши Мардумии Растохез нуктаеро тару медодед, ки
Растохез сзмони мардуми тануо тоҷикзабонон аст ё тамоми мардуми
Тоҷикистоп?

- Растохез харакати мардумии тамоми халкхову қавмхои Тоҷикистон,
новобаста ба миллату халкият ва ҷаҳонбиниву мазҳаби онхост.

- Нуктаи дигар. Оё мақсади ниҳоии Растохез низ монанди уаракатуои
дигари мардумӣ дар Литва, Ҳаракати умумимиллии Арманистон, "Рух

и Украина ба даст овардани уокимият нест. Зеро онуо низ дар ибтидои
фаьолияти худ, гӯё ин мақсадро надоштанд?

- На. Мақсади ниҳоии Растохез ба сари кудрат омадан нест. Дар ин
боб Созмони Растохез аз ҳизбҳои сиёсй фарқ дорад. Зеро ҳар гуна хизб
манфиати гурӯҳи муайянеро химоя мекунад ва мухдмтарин мавзӯи он
ҳокимият аст. Барои Созмони Мардумии Растохез, муҳимтарин мавзӯъ
- ин ҳа.маи масоили иқтисодӣ, фархангӣ ва иҷтимоию сиёсии ҷомеа ме-
бошад. Барои мо усулан фарқ надорад, ки дар сари кудрат кадом ҳизб
аст. Муқимаш он аст, ки ин ҳизб аз ӯхдаи хдлли масоили умдаи чомеа
барояд.

- Растохез уарчанд уаракати мардумист, лек имрӯз дар байни мардум
атрофи он ақоиди мухталиф вучуд дорад. Вобаста ба ин, дар бораи
пешомадуои созмони мардумй чй андеша doped?

- Дарвокеъ имрӯз дар атрофи Растохез ақоиди мухталиф мавҷуд аст.

262
Ин чанд сабаб дорад. Аввалан, то ба ҳол ҳукуматдорон нагузоштанд,
ки барнома ва оинномаи он рӯи чопро бинад, то ҳамагон бифаҳманд, ки
Растохез чй туна созмон аст, чй максад дорад. Дуввум, аз тарики васоити
ах бори умум атрофи фаъолияти он хабарҳои тӯҳматомезу дурӯғ пахн
мекунанд. Ҳамчунин дастгохи бюрократии мавҷуда, бо тамоми васоит
хам дар марказ, хам дар махалхо аз пастии сатхи огоҳии сиёсии мардум
истифода кардаРастохезро сиёхном мекунанд. Аз чумла, рохпаимоиеро,
ки Растохез мохи январ созмон дода буд, сабт карда, баъди воқеахои
феврали бо ин вокеаҳо пайваста аз тарики телевизион нишон доданд.
Дар махалхо бошад, таъкибу фишор то имрӯз давом дорад. Як мох пеш-
тар, моро ҳамроҳи Бозор Собир барои вохӯрӣ ба яке аз мактабҳои ноҳияи
Орҷоникидзеобод даъват карданд. Баъди чанд рӯзи вохӯрн рохбарони
хизбиву шӯравии ноҳия, директории мактаб ва чанд муаллимро хоста
ба онҳо тахдиди аз кор озод карданро кардаанд. Ин ҷо бояд нуқтаеро
шарх дихем, ки дар хулосаи комиссияи Шӯрои Олй, ки барои тахкики
вокеахои февралй тартиб шуда буд, равшану хоно навишта шудааст, ки
Растохез ба он вокеахо ҳеҷ марбутияте надорад. Лек гурӯҳи манфиатдоре
то имрӯз ба найрангу бӯхтон машғуланд.

— Вобаста ба инмавзӯъ, муносибати Растохез бо изҳоби сиёсии мивчуда
чй гуна сурат мегирад?

— Ин чо танҳо як нуктаро гуфтаниам. Мо аз оғози фаъолият сиёсати
хамкориро бо тамоми ахзоб пешаи худ карор додем. Лек рохбарони ҳизби
хокими Коммунист нисбати мо сиёсати мухолифиро пеш гирифтаанд.
Хусусан баъди воқеаҳои февралй, ки дар атрофи номи Растохез бӯҳтону
дурӯгхоро пахн кардаанд. Ҳарчанд рохбарони хизби Коммунист хуб ого-
хй доранд, ки дар ба эътидол овардани вазъият ва оромии мардум дар
аснои воқеаҳои февралй ва баъди он нақши Растохез бузург аст, лек худро
нодида мегиранд.

— Дар ҷаласаи охирини парлумон Президента ҷумҳури интихоб шуд.
Вобаста ба ин мехостам саволе пеш орам. Чаро шумо худро оарои
президента пешниҳод накардед?

— Аввалан касе, ки отифаи инсонй дошта бошад, набояд барои вази-
фаву мансабе талош кунад. Илова бар ин, мухити интихоботи оаргу-
зоршуда тайридемократй буд. Раиси чумҳуре, ки ин тарз интихоб шу-
дааст. аз пуштибонии мардум бархӯрдор буда наметавонад. Ба акидаи
май, дар мӯхлати наздиктарин бояд интихоботи умумихалкй сурат тирад
ва Раиси ҷумхуриро мардум интихоб кунад, то фаъолияти у оештару
беҳтар бор оварад. Дар масъалаи номзадии худ оошад, дар сурати инти-
хоботи умумихалкй низ боз фикр мекардам.

— Саволи маъмулӣ. Аз шоирони пешину имрӯзӣ киҳоро мстсандед?

—Аз гузаштагон Саъдиву Мавлоно, Бедилу Хайём ва худованди маъни

Ҳофизро. Аз имрӯзиён Бозор Собиру Лоик.

— Макрултарин хислати инсон бароятон чист?

263
- Хирад ва шарофат.

Аз матни телеграмма:

Сессиям Шурой Олии Точикисгоп. ба депутат Тоҳири Абдуҷаббор.

Аз шумо беҳад миннатдорам. Мардона1 ии бештарро хохонам.

Мирзоҳамид Мирзоев, духтур аз нохцяи Мастчоҳ.

- Ташаккур барои сӯҳбат. Ба шумо, мо низ бурдборй ва мардонагн
хоҳонем.

Р. S Чанд матни телеграммаҳое, ки ин ҷо овардаем, танҳо дар
ду рӯз дастраси Тоҳири Абдуҷаббор шудаанд ва онҳо низ пганҳо
қисмате мебошанду халос. Ин гувоҳии он аст, ки мардуми
ноҳияҳои мухталифи ҷумҳурӣ ба ӯ эътиқод доранд.

Сӯҳбатнигор Собири РУСТАМ.

Гуру ус аз ширкаткунандагон дар маросими ёдбуди устод Тоҳири
Абдуҷаббор, 25 апрели соли 2009.

264
Тоҳири АБДУҶАББОР,

раиси Созмони мардумии
Растохез, депутаты халции
Ҷумҳурии Тоҷикистон

"Садоимардум", 20 сентябри 1991.

НОМЗАДИ МО
ШАХСЕСТ

ДАРДОШНОИ МАР ДУМ

(Мусоҳиба)

- Мӯҳтарам Тоҳири Абдучаббор! Лутфан бигӯед, ки иптихоботи
умумихалқии раиси ҷумҳурӣ аз ҷопиби созмони Растохез чӣ гуиа пазируфта
шуд?

- Интихоби умумихалқии раиси ҷумҳурӣ метавон гуфт, талаби
деринаи мо буд. Зиёдтар аз ду сол боз созмони Растохез тақозо дошт, ки
вазифаи раиси ҷумҳурӣ таъсис дода, интихоботи умумихалқии он гузаро-
нида шавад. Бинобар ин, созмони мо қонуни интихоботи раиси Ҷумҳурии
Тоҷикистонро дар маҷмӯъ бо хушнудй пазируфт. Дар баробари ин масъа-
лаҳое ҳастанд, ки ба ақидаи мо чандон кабул намебошанд. Масалан,
бехтар мебуд барои ба қайд гирифтани номзадқо, ҷамъоварии на 10 ҳазор
имзо, балки 100 ҳазор, акаллан 50 ҳазор имзо муқаррар мегардид. Агар
ин тавр мешуд, конун барои ваҳдати мардум, барои аз байн бурдани
ихтилофоти эҳтимолӣ ва осонтар шудани раванди интихобот бештар
мусоидат мекард. Ҳамчунин беҳтар мебуд, агар интихобот охирҳои моҳи
ноябр ва ё аввалҳои моҳи декабр сурат мегирифт, зеро мардум фурсати
зиёдтаре барои ошнои бо номзадҳои раиси ҷумхури дар ихтиёр медош-
танд ва метавонистанд шоистатаринро интихоб кунанд.

- Мавқеи созмони Растохез дар маъракаи сиёсии интихоботи раиси
ҷумҳурӣ чӣ гуна хоҳад буд?

- Созмони мардумии Растохез ҳеҷ гоҳ дар талаби қудрати сиёсй набуд
ва нест. Мо борҳо таъкид намудем ва ин нукта дар барномаи мо низ
зикр шуда, ки мақсади Растохез тагйир до дани системаи сиёсии Точи-
кистон ва эҷоди чунин низоми мардумист, ки дар он хукумат ба мардум
тааллуқ дошта бошад.

Созмони Растохез ҳамеша зидди низоми фармонфармой, низоми
диктатура буд ва ҳаст, зидди он аст, ки кудрати давлатй дар дасти гурӯҳе
ё ҳизби сиёсие қарор тирад. Ҳукумат бояд аз они мардум, барои мардум
ва дар хизмати мардум бошад, на ин ки мардум дар хизмати ҳукумат-
дорон.

265
Аз ин рӯ, созмони Растохез хилофи чохталабону мансабталошон аст,
вале дар ин маъракаи муҳими сиёсй наметавонад бетафовут бошад.
Созмони мо тарафдори он аст, ки ба мақоми раиси Ҷумқури Тоҷикистон
шахси бомаърифат, огоҳ ва содиқи ин халку Ватан интихоб шавад. Раиси
ҷумҳури оянда шахсе бошад, ки аз дардҳои мардум, мушкилоти ҷомеа
огоҳ ва роҳҳои наҷоти ҷомеаро аз ҳолати бӯҳронии мавҷуда донад. Чун
СР барномаи мушаххаси ислоҳоти ҷомеаи моро дорад, биноан. барои
амалй сохтани он талош хоҳад кард ва бо ин максад дар ин маъракаи
муҳими сиёсӣ ширкат хоҳад варзид.

- Пас, Растохез ба вазифаи раиси ҷумҳурӣ номзади худро пешбарӣ
кардааст?

- Ҳанӯз созмон дар ин бора тасмиме нагирифтааст. Вале анқариб
Шӯрои марказии СР ҷаласаи худро дойр намуда, дар мавриди пешбарии
номзад ба вазифаи раиси ҷумхурй ба қарори қотеъ хоҳад омад.

- Гумон мекунам, ба раиси ҷумҳурӣ номзадҳои зиёд пешбарӣ мешаванд.
Дар ҳолати дар даври аввал ноком гирдидани номзади пешбаринамудаи
худ созмони Растохез дар марҳалаи дуюми интихобот киро ҷонибдорӣ
хоҳад кард?

- Агар кор ин тавр сурат тирад, он номзад (номзадҳоеро) дастгирй
хохем кард, ки бо СР ҳамфикру ҳамакида ҳастанд ва мехоханд аҳдофи
СР-ро амалӣ намоянд.

- Интихобот маъракаест, кинерӯҳои сиёсиро гурӯҳбандӣ мекунад. Ва
хоҳ-нохоҳ иттиҳод ва ё ихтилофоти гурӯҳҳо арзи вуҷуд хоҳад намуд.
Растохез дар инмаврид чӣ шеваи муносибатро new гирифтанист?

- Мо омода ҳастем дар ин маърака бо тамоми нерӯҳои демократа
якҷоя, муттаҳид фаъолият барем. Албатта, ба шарте ки барнома ё
максадҳои онҳо хилофи ҳадафҳои волои Растохез набошад.

- Дар сиёсат чунин ҳам мешавад, ки баьзеҳо ба хотири комёбӣ барои
муддати кӯтоҳ чунин ҳаикориро ваьда диҳанду дар асл ҳамақида
намебошанд?

- Чӣ, гумон мекунед дар Растохез ба асли воқеа, ба самимият ё
вонамудсозии ин гунаҳо сарфаҳм намераванд? Рафту чунин ҳолат пеш
ояд, мо албатта, шахсияти номзадҳои раиси ҷумҳурй, дараҷаи донишу
маърифат ва тавони кори онҳоро дар назар хоҳем гирифт.

- Агар номзадии худи Шуморо ба вазифаи раиси ҷумҳурӣ пешбарӣ на-
моянд, оё розӣ мешавед?

- Аслан, ман хеч гоҳ хоҳиши соҳибӣ ба мансаб надоштам ва имрӯз

ҳам надорам. Лекин чун як силсила андешаҳоро дар ислоҳи ин ҷомеа
дорам ва агар бубинам, ки номзадҳои пешбаришуда майлу хохиши амалӣ
кардани он мақсадҳоро надошта ё тавони онро надошта бошанд, дар он
сурат маҷбур мешавам, ки агар мардум номзадиамро пешбарй намоянд,
розй шавам. sfc

266
Тоҳири АБДУҶАББОР,
Раиси ҶМТ- Созмони Растохез,

ҳафтаномаи "Сухан ",
N9 7, аз 13.02.1992

БАҲМАНМОҲИ ХУНИН ДАСИСАЕ БУД...

(Мусоҳиба)

Баъди чанд соати саршавии вокеоти хуниии баҳманмох базудй
гайричашмдошт гунаҳкоронро "дарсфтанд" ва аз тариқи родиову теле-
визиони тоҷик эълом доштанд, ки "як гурӯх нашъамандон, ифротиён, дуз-
дон, бадмастон, авбошон" даст ба бетартибиву хунрезй заданд. Он вақт
дар ин номгӯй Растохез набуд. Он вақт хукуматдорон барон ором кардани
мардум аз Растохез кӯмак пурсиданд, вале баъди "оромкарданхо" ба гу-
рӯхи "созмондехи хунрезихо” номи Растохезро ҳамрох карданд.

Аммо вақге дар дигар минтақахои Иттиҳоди Шӯрави чунин хунрези-
хову бетаргибихо ба вуқӯъ пайвастанду ҳар дафъа "як гурӯхи ифроти,
нашъаманд, авбош, дузд ва бадмаст"-ро гунахкор эълон мекарданд,
мардуми бехабар фаҳмид, ки ин "гунаҳкорон" бофгаанд, ин чо ган дигар
аст. Бегуноҳии Растохезро ҳам дертар қариб ҳама фаҳмиданд. Аз ин ру,
мо қарор додем, ки бо ранен Созмони Растохез - Ҷунбиши Мардумии
Тоҷикистон, намояндаи халқи ҷумхурӣ Тохири Абдуҷаббор сухбат ороем
ва ба баъзе торикиҳо рӯшанй андозем.

- Чунин ба назар мерасад, ки воқеахои хунини баҳманмохи соли на-
вади Душанбе ва воқеахои хунини дигар, ки то ва баъди он дар чумҳу-
риҳои гуногуни мамлакат паихам рух медоданд, шабохати зиёд доранд
ва аз рӯи як накша танзиму амалӣ шудаанд. Ба ёд биёред воқеаҳои Тиф-
лис, Боку, Ӯш, Фарғона, Вилнюс ва амсоли онхоро. Мақсади ин амалиёт
ба вучуд овардани нооромиҳо, эҷоди фазой тарсу вахму бесомони ва ба
мардум "фаҳмондан"-и он ки "бинед, бозсозй ва демократия чи дод, беҳ-
тараш баргардем ба сохтору сиёсати пешинаамон .

Ҳамаи ин ходисахо дасисаҳои палидонаи душманони бозсозиву демо-
кратия буданд. Равандхои навини чомиа бунёди давлати худкомаи онхо-
ро пайваста сует мекард, империя ва хокимияти диктатурии онх,оро дар
хатар гузошта буд. Дар Точикистон максади асоеии ин амалиёт зарба
задан ба нерӯхои миллй ва ватанпараст, сахт тарсонидани мардум, ҷори
кардани вазъи фавқулоддаву соати коменданта, галаба кардан дар инти-
хоботи намояндагони мардумӣ ва аз ин рох пойдор намудани режими
тоталитарӣ ва тобеи марказ дар Точикистон буд. Чунки моддаи 6 ва 7 аз
Конститутсия бардошта мешуд ва дар ин маврид шуроҳоро ба даст
гирифтан лозим буд. "Эчод"-и ин дасиса барои мансабдорони хизби боз
аз он чиҳат лозим буд, ки дар Точикистон пеш аз интихобот эътиборашон

267
миёни мардум ба андозаи назаррас коста буд ва баръакс обрӯи равшан-
фикрону озодипарастон пайваста боло мешуд ва такрибан панҷоҳ нафа-
рашон имкони дар интихобот ғалаба кардан ҳам доштанд. Умуман, ин
ҳодисаҳо бояд як силсила мушкилоти ҷонибдорони диктатураро осон
мекард ва чунин ҳам кард.

- Созмони мардумии Растохез ният дошт, ки рузи 17 феврал гирдн-
ҳамоии бисёрхазорнафара ташкил бидиҳад. Ва ин неш аз "ҳодисаҳо" дар
тамоми чумхурй эълон шуда буд. Оё мумкин буд, ки вокеахои "хунин"-
ро хамон рӯз бэ рох андозанд?

- Гумон мекунам, ки ҳадафи дигари хукуматдорон пешгирй кардани
гирдихамоии рӯзи 17-ум буд. Чунки он метавонист ба натичаи интихобот
таъсири бузург расо-
над. Аз тарафи дигар,
гирдихамоии Расто-
хез мебоист дар чои
дигар. дар стадиони ■

"Спартак" дойр гар-
дад. Ва онро мо идора
мекардем. Яъне, он ҷо
барои дасисабозихои
хокимони вақт имко-
нияг махдуд буд. "Ҳо-
дисаҳо"-ро бошад дар Ьинои *Укумат дар рузҳои ҳддисаи Баҳманмоҳ

чои барояшон хеле (23‘34 ФевРали со™ 1990). ______________

мувофиқ ташкил карданд - дар сероҳаи марказии Душанбе, ки чамъ
шудани одами зиёде аниқ буд. Ва боз он чиз барои "тарҳрезон" мухим
буд, ки ҳазорхо нафари тасодуфан чамъшуда "бесохиб", яъне бесарвар
буданд. Имкони хама гуна дасиса мавчуд буд.

- Онҳо дасисаю игворо созмои доданду баъд барои ором кардани
мардум аз Растохез ёрй хостанд?

- Бале, мо то чое, ки тавонистем, барои роҳ надодан ба хунрезй кӯшиш
ба харч диҳем.

- Чаро хукуматдорон аз созмони Растохез чунин rape доштанд ва дар
хаки он дурӯғу оӯҳтонҳо наҳн карда, онро сиёх карданй шуданд?

- Аввал ин ки созмои рӯз ба рӯз кувват мегирифт, чонибдорони он
зиёд мешуд, шӯҳраташ меафзуд. Ин аз як тараф хукуматдорон ва мансаб-
дорони хизбро тарсонда бошад, аз чониби дигар ва муҳимтар аз хама,
ҳадафҳои Растохез онхоро ба тахлука оварда буд. Растохез аз рӯзи таъси-
саш таьмини озодию истиқлолияти Тоҷикистон, аз байн бардоштани
моддаи 6 ва 7 Конститутсия, аз дасти ҲК гирифтан ва ба шӯроҳо супур-
дани ҳукумат, фаъолияти хизб, аз байн бурдани системаи тоталитарй ва
эхёи суннатҳои миллиро ормонҳои волои хеш карор дода буд. Ин ха-
дафхоро хукуматдорон хатто шунидан намехостанд ва дар хама чо

268
Расхохезро чун созмони миллатгаро сиёҳ карданй мешуданд ва наме-
монданд Оиннома ва Барномаи он чоп шавад.

- Ҳарчанд худи Шумо дар Душанбе набудед, Шуморо ҳам рӯзҳои баҳ-
манмоҳи хунин ҳадафи ҳуҷуми хеш қарор доданд...

- Бале, чӣ ҳучуми ночавонмардона ва дурӯғу бӯҳтони беҳисобе. Ман
он рӯзх.о чун номзад ба депутатӣ дар ноҳияи Ашт бо мардум вохӯриҳо
доштам ва аз нооромиҳо аз тариқи ТВ Маскав огох туда, рӯзи 15 феврал
ба Душанбе омадам. Дар Ашт бошад, эълон карданд, ки маро чун созмон-
дихандаи бетартибихо дасту по баста ба Маскав бурдаанд! Рӯзи 23 фев-
рал - ду рӯз қабл аз интихобот "Сир охир ошкор мешавад" ном бӯҳтон-
номаро дар ҳама рӯзномахои асосии ҷумхур чоп карда, аз он хазорхо ва-
рақа сохтанд ва борҳо тавассути родиё шунавониданд, ки ману хамса-
фонам ва дигар рӯшанфикронро дар арафаи интихобот бадном созанд...
Аз хама шигифтовараш он ки он рӯзхо роҳпаймоии 26 январро, ки му-
кобили қонуншиканихои хукуматдорон ташкил карда будем, бо рӯйдоди
бахманмох пайваста, "филми ҳуҷҷатие" таҳия карданд ва гӯё бо ин боз
моро гунаҳкорони воқеоти хунин нишон доданӣ ва гуноҳҳои бешумо-
рашонро сари мо бор карданй шуданд. Онҳо дар маъракаи интихоботи
Раиси чумхур хам бо афтонидани ҳайкали Ленин ин усули озмудашудаи
худро бори дигар истифода бурданд...

- Аммо гунаҳкорони воқеаҳои баҳманмох, ки онҳо эълон карданд,
бегуноҳ баромаданд. Ҳам Бӯрӣ Каримов, ҳам Hyp Табар, ҳам Абдулло
Хабиб ва ҳам худи Шумову созмони Растохез. Пас гунаҳкори хақикй кист?

- Гунахкорони хақиқй роҳбарони онвақтаи ҲК Тоҷикистон ва хоҷа-
гони дар Маскав будаи онхо. Прокуратураи ҷумҳурй дар мавриди воке-
ахои баҳманмох ба ғайр аз дурӯғ чизе нагуфта, ҳанӯз хам муайян накарда,
ки кй фармони ба мардуми бесилоҳ тир парронданро додаст. Аввалҳо
гуфтанд, ки мардуми ҷамъшуда яроқнок буд ва худ якдигарро парронда.
Вахте муайян шуд. ки тирхо аз силоххои аскарон бурун ҷастаанд, гуф-
танд. ки онхо худ бе фармоне барои химояи хеш яроқро истифода кар-
даанд. Вале ин ҳама бофтаи дасисабозон аст. Аскар бе фармон тир холй
намекунад.

- Ва шумораи бегуноҳоне, ки аз дасти дасисабозон шаҳид гаштанд, оё
хамагй 25 нафар аст?

- Шумораи шаҳидон хеле зиёдтар аст ва шумораи маҷрухон низ. Вале
волидону наздикони шаҳидону маҷрухон ҷиддй даъво намекунанд, ки
барои муайян намудани гунаҳкорон делои ҷиноӣ кушоянд. Ин, албатта,
таассуфовар аст. Чаро нисбати Қаҳҳор Махкамов ва хамдастонаш делои
ҷиноӣ кушода нашавад ва ҷиддй тафтиш бурда нашавад?

- Суоли охирин: Бегуноҳии Растохез-ку расман собит ва эътироф шуд
ва аз тарафи дигар баъзе аз мухимтарин максаду ҳадафхои созмон амалй
шуданд. Пас сабаб чист, ки то ҳол ба ьзехо ба он ба назари шубҳа ва ҳат-
зо таре менш аранд?

269
- Чунки МО то ҲОЛ ба пояи миллат нарасида ва мардум манофеи мил-
лим худро дарк накардааст. Дар натиҷаи сиёсати 70-солаи тоталитарй
тоифаи одамон ба ҳаде ба идеяҳои зиддимиллии коммуниста гаравида,
бемаърифат, зудбовару гумрох шудаанд, ки то ҳол аз Растохез - Ҷунбиши
Мардумй мехаросанд, оинномаву барномаи онро нахондаанд, аз максад-
хояш огох нестанд ва аз ин рӯ дар қайди бӯҳтон хастанд, ки аз тарафи
ҷинояткорон паҳн карда шудаанд. Вале умри ин бӯҳтонҳо кӯтах аст ва
дер ё зуд назари мардум ба Растохез чун ба воқеаҳои хунини Баҳманмох
ба куллй тағйир меёбад.

Сӯҳбатнигорон:
Камоли Қурбониён,
Насибҷон Амонӣ

Ҳақиқати воқеаи паигипи Баҳмапмоҳ бо гузашти вақт ифшо шуд, вале
марги ҷавонони ин сарзамин, ки дар ин ҳодиса кушта шуда буданд, барои
ҳокимони дохиливу берунӣ арзише надошт. Санги ёдбуди шаҳидони ин
воқеа, ки дар наздики майдон гузошта шуда буд, дар сопи 2008 аз сӯи
ҳукумати имрӯзӣ канда ва нобуд карда шуд. Санги ёдбуди шаҳидон ба ин
тартиб дар холигоҳи майдони миёнҷоии чойхонаи Роҳат ва қасри Раиси
цумҳур меистод.

Бокам аз туркони тирандоз нест,

Таънаи тироваронам мекушад.

270
Тоҳири Абдуҷаббор

'Миллат", 07. 09. 05

Устод Тоҳири Абдуҷаб-
бор пас аз бозгашт аз му-
ҳоҷират дар соли 2000.

ОЗОДИХОҲ БУДЕМ, НА ҚУДРАТТАЛАБ

Мусоҳиба бо Тоҳири Абдуҷаббор вакили Шурои Олии
Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум ва муаллифи нахустин тарҳи
Эъломияи истикдолияти Точикистон

- Андсшаи он ки Тоҷикистон бояд киш-
вари мустақил бошад, кай дар зехнатон на-
хустин бор найдо шуд? Оё шумо он рӯзро ёд
дорсд?

- Дакикан ёдам нест. вале хеле пеш буд.

- Қабл аз бозсозй?

- Бале. Ammo дар замони бозсозй ин анде-
шахо таквият ёфтанд. Ба хайси мутахассиси
иктисод. ман огохии бештар доштам ва медо-
нистам, ки хукумати Точикистон дар халлу
фасли масоили иқтисодию ичтимоӣ ихтиёре
надорад. Дар чумҳурихои дигар низ вазъ чу-
нин буд. Беш аз 85 фоизи муассисоту корхо-
нахое, ки дар Тоҷикистон буданд, дар ихти-
ёри Маскав карор доштанд. Такдири замину —
обу захираҳои табиӣ ва нерӯи кори Тоҷикистон низ дар Маскав ҳал
мешуд. Расман, танхо корхонахои хурду резаи вазорати хидмати маиши
дар ихтиёри Точикистон буд. Вале он хам бидуни иҷозаи вазоратхои
Маскав коре кардан наметавонист. Дигар хама вазорату корхонахои То-
чикистон тобеъи "Марказ" буданд. Фаъолияти онхо аз он ҷо тарҳрези
ва идора мешуд. Қариб хамаи, ба истилох, рохбарони Точикистон, аз
Маскав таъйин ва ё аз кор барканор карда мешуданд. Равшан аст, ки
дар чунин шароит онхо фармонхои Маскавро ичро мекарданд, на
хостахою иродаи халқи точикро. Кӯтоҳи сухан, мо як "хукумати| даст-
нишондае доштам, ки он ихтиёре надошт ва бе ичозати "Марказ наме-
тавонист кореро ичро намояд. Як мисол. Ба гуфтаи муовини директори
"Бешкентводстрой", онхо мехостанд барои мехмонхонаашон 200 метр
чит харида, рӯйҷоию пӯши болишт бидӯзанд. Вай тамоми ҳуҷчатхоро
бо имзои вазоратхонахои дахлдори Точикистон чамъ намуда, ба назди
мудири амбори комбинати бофандагии Душанбе рафтааст, то 200 мет
чит бигирад. Мудири анбор коғазҳои ӯро ба замин андохта, гуфтааст,
ки "Намедихам. Иҷозаю фармони вазоратхонаи Точикистон эътибор
надоранд. Агар бихоҳӣ чит бигирй, рав, ичозаи Вазорати саноати сабукро
аз Маскав биёр". Чунин мисолхо фаровонанд ва хама далели онанд, ки
хукумати Точикистон ихтиёру салохияте надошт. Ин буд, ки мушкилоту

...

[страницы 271-конец пропущены в транскрипции, просим обратиться к самой книге)

...
МУНДАРИҶА

Пешгуфтор..................................................3

Эъломия дар бора и истиқлолияти Ҷумҳурии Шӯравии Сусиёлистии

Тоҷикистон..............................................5

Тоҳири Абдуҷаббор (Ҳолнома)................................

Бузу pi марди ғамбемор

Раҳмат карими Давлат: Фарзанди сулолаи гурур............14

Азизи Хошок: Ёрони беаҳди Растохез куҷо шуданд?......... 22

Зафар Мирзоён: Андешаманди ворастаи миллӣ...............27

Комил Бекзода: Лаҳзаҳое аз як абадият...................32

Беҳрӯзи Забехулло: Намодирӯшанфикрӣ......................37

Ибодуллоҳи Оқилпур: Растохез қиёмат набуд................42

Махмуд Қосим: Устод, моро бубахшед......................47

Дар сӯги фарзанди сулолаи гурур

Иттилоияи хабаргузориҳо..................................48

Радиои "Озодӣ"...........................................49

Радиои Би-би-сӣ: Меъмори истиқлоли Тоҷикистон даргузашт .... 52

Варорӯд: Пири Растохезрафт...............................55

Сӯгномаҳои интернетй........................................56

Таъзияи хабарнигориҳо

"Садои Хуросон": Роҳаш пурроҳрав бод!...................60

"Миллат": Марде, ки ба саодат расидааст.................61

Гиромидошти Тохири Абдуҷаббор дар Алмаато................63

Мотами лолаҳои арғувонй

Мӯъмин Қаноат: Тоҳир олимона, орифона ва тоҷикона зист..65

Ахмадшохи Комилзода: Шоистатарин марди асри мо...........66

Наҷмиддини Шохинбод: Лолаҳои Ашт сархаманд...............76

Ҳайдаршоҳи Акбар: Кӯҳе азим рехт.........................77

Ҷонибеки Асрориён: Парчинирозҳо..........................78

Қосими Бекмухаммад: Ҷойгоҳе, ки барои ҳамеша холист.....82

Муҳиддин Кабирӣ: Даҳсолаҳо ин миллат Тоҳир нахоҳад зод..84

Масъуд Собиров: Ёдат ба хайр, устод Тоҳир................84

Аҳмадшоҳи Комилзода: Танҳо гаие ки доиип, истиқлоли воқеии

миллат буд........................... 85

Ойниҳол Бобоназарова: Зиндагиашро қурбони саодати миллат

кард..................................86

Ҳоҷй Акбар Тӯраҷонзода: Фозилу олимрафт..................86

Бехрӯзи Забехулло: Бӯйи баҳор рафт......................8 /

Ҳикматуллоҳ Сайфуллоҳзода: Даргузашта эҳёгари бузург.....88

Наврӯзи Гулзод: Ки чун ӯ дигаре н-ояд зи модар дар зсшин.89

Ғаффор Мирзоев: Зиндагӣ озодии инсону истиқлолиӯст.......90

Ашӯрбой Имомов: Озодмарди ҷонфидо........................95

Дориюши Раҷабиён: Пораҳое аз ёдвораҳо.................. 104

506
Зафари Сӯфӣ: Ғуруби рамзи гурур.........................

Насибҷон Амонй: Абармарде, ки пӯёйи роҳи хеш буд........114

Шаҳобуддини Фарухёр: Марде, ки аз иищи меҳапаш, аз мардуму

аз забонаш меболид..................1-2

Мардони Муҳаммад: Орифе, ки қадрашро иаишпохтапд........127

Сӯгворй дар маросими ёдбуди устод Тохири Абдуҷаббор
"Миллат": Бузургдошти Тоҳири Абдуҷаббор дар Душанбе .......... 134

Мӯъмин Қаноат: Сӯҳбат борӯҳи Тоҳир......................136

Мухаммадҷон Шакурӣ: Пешвои миллатро аз даст додем.......137

Шодӣ Шабдолов: У ватандӯст ва миллатдӯсти ҳақиқӣ буд....139

Ортики Қодир: Падарсолори демократиям тоҷик............140

Ойниҳол Бобоназарова: Устод Тоҳир роҳи мушаххаси худро

дошт.................................142

Мирзошоҳи Акобир: Шахсияти боҳушу донишманд............143

Шаҳрия Аҳтамзод: Устод Тоҳир тоҷикона сӯҳбат мекарданд.... 143

Мирзо Насриддин: Садоқати мардум ба устод Тоҳир.........144

Тоҷинисо Азизова: Ормонҳои устод Тоҳир амалӣ мешаванд...144

Нуриддини Саъдиддин: Шафақе буд, хомӯш шудан надошт.....145

Ҷамолиддини Мусамир: Дар сӯги фарзанди сулолаи гурур....148

Саёфи Мизроб: Ба ҷойи таъзия...........................149

Рачаби Мирзо: Маро фурӯхтан мумкин, аммо................151

Манной Махсумов: Миллат заршинос аст...................153

Ҳошими Холзода: Ҷаҳонеро дигаргун кардякмарди худого.ҳе ... 155
Навиштахои Тоҳири Абдуҷаббор дар матбуот

Муҳити зист ва забон................................. 164

Растохез киёмат нест...................................203

Оё Тоҷикистон соҳибихтиёр аст?.........................211

Пешгуфтор ё хақикати хол дар бораи Растохез............215

Барномаи Созмони Растохез - Ҷунбиши Мардумии Ҷумҳурии

Точикистон...................219

Оинномаи Созмони Растохез - Ҷунбиши Мардумии Ҷумхурии

Т очикистон..................229

Моро маърифат мебояд...................................233

Вой бар ҳоли ..........................................237

Истиклолиятмукаддас аст.............................. 243

Навиштахои Тоҳири Абдучаббор ва мусоҳибахо бо ӯ дар хабаргузорихо

Рахнае дарсукутисангин (Мусохиба)..................... 259

Номзади мо шахсест дардошнои мардум (Мусоҳиба).........263

Баҳманмохи хунин дасисае буд (Мусохиба)................267

Озодихоҳ будем, на кудратталаб (Мусохиба)..............271

Ман сиёсатмадор набудам, нестам...(Мусоҳиба)...........276

Растохез созмони озодихоҳ буд (Мусохиба)...............286

Ҳукумат он ҳангом ақибмондатар аз тӯдаҳо буд (Мусохиба). 291

507
Навпштахои солхои ахириТоҳири Абдуҷаббор дар матбуот

Дониш ва пешрафт.....................................305

НамоишгоҳиЧин........................................308

Нархҳо ҳикоят мекунанд...............................310

Миллат ва ормони он..................................313

"Семья" - Акаевро суқут дод (Мусохиба)...............322

Роғун бояд моли давлати Тоҷикистон бошад.............327

Суду зиёни муҳоҷирати нирӯи кор ва.................. • • • 329

Демократия ин нест...................................335

Омилҳои вахдакуш ва вахдатзо........................ • • • • 347

Рогунро бе Русия ҳам метавон сохт (Мусоҳиба).........355

Навиштахои Тоҳири Абдуҷаббор аз бойгонии хусусиаш

Ислохоти баҳсбарангези кишоварзии Тоҷикистон.........362

Вижагихои мархилаи гузариш дар Тоҷикистон............365

СиёсатҳоиТоҷикистон..................................368

Ба куҷо меравем?.....................................372

Равшанфикрон ва идеология............................375

Сабабҳои густариши фасод дар Точикистон..............389

Вижагихои интихоботи президент дар Тоҷикистон........393

Мушкилотипахтакорони Тоҷикистон......................397

Оё иттиходи кишварҳои Осиёи Марказй мумкин аст?......403

Муроди Растохез озодӣ буд (Мусоҳиба).................409

Густариши хамкрихои Точикистон ва Қазокистон.........415

Ҳузури фазояндаи Чин дар Осиёи Марказй...............418

Ислоҳот хадаф нест...................................424

Гарвгузории замин: рӯ ба феодалисм................- 426

Давлат ва чомеаи шахрвандй...........................431

Шаффофият - асли мубориза бо фасод...................436

Чанд хадаф дар як созмон.............................441

Оё ба истиқлоли комил даст ёфтаем?...................445

Давлат пул надорад (Мусохиба)........................452

Ҳукумат ва масъулияти он.............................470

Фасод ва иллатҳои он.................................448

Нони халол ва олигарххо..............................481

Растохез ва истиклолият..............................486

Растохез ва забони точикй............................490

Навиштахо дар робита ба Тоҳири Абдучаббор

Ахмадшох Комилзода: Неожурналист.....................496

Ойшаи Ҳомид: Ҷойгоҳи шоиспши устод Тоҳир дар мубориза

барои забон............................••••■ 303

Арзи сипос...........................................305

508
МЕЪМОРИ истикдоли ТОҶИКИСТОН

Мурратиб на муҳаррир Аҳмадшоҳи Комилзода
Саҳифабанд Озари Шахриёр
Мусаҳҳеҳ Умари Давлатзода

Ба матбаа 05.12.10 супорида шуд.
Ба чопаш 16.12.10 имзо шуд.
Ҷухъи чопй 31,87. Андозаи 60x84 1/16
Супориши № 22. Адати Нашр 100
Нархаш шартомавй.

Матбааи ҶДММ «Сифат - Офсет»

509
Нашриёти “Нодир”