Достони зиндагӣ (қ. 1) Stories of life

Transcription

XУДОИНАЗАР АСОЗОДА

ДОСТОНИ ЗИНДАГӢ

(ЧнАДН 1)

Душанбе — 2006
МЖ 84 гоҷик 7-4

Л-83

\. Асіноля. Достони шш)иси. Душанбе, Деваштич,

2006. 460 сах.

Доктора и.ін.\ои филаюгия. профессор X. Асозода дар ҷилди якуми
кытоби хопшроти \уд ҳаёти тифливу наврасӣ. солҳои
докишч\й.ажиин қадаиҳои дар ҷодаи илму шориф гузошпши хешро
сч) забани шево 6а риштаи театр каишдааст Му то таи китов барои
Опирал Аісеи хоштдагон. аиихусус барои онҳое. ки омузиши ҳаёт во
уҷодиёпт чеҳраҳои шипохтаи фарҳаигиро пешаи худ қарор додапд,
судманд хоҳад буд.

Мучиррнр: И.Рахимй

IS НМ 99947-36-18-3

«Л А . Асо ѵнкі. 2000
МУКА Д ДИМА

Ба гавачмУҲИ хонапдаи гнромй раеолиданиам, ки банда
СИІЖИ Іііап-ро маги cap кардам. Аккун метавоиам воксоги
дар ии умри ішіггсола аз cap гузаронкдаамро муфассал руи
коі им оварам. Бисер мета рейдам, ки го шает намерасам.
Аммо Худой мутгаол лутф намуду маро ба ии син расоид,
го км 6а милл.тгам хидмати бештаре анчом дода бодам'.
Камина ду китоб аз рУзгори дар хорича гузаронидаи худ
рѵ ііи нон овардам.

Оиҳо ханодису саргузашти маро дар солҳои 1971 1973
ва 1978-1981 фаро гирифтааид, ки дар кишвари Афгонисгои
гинарй шудаанд. Гузашта аз ии, сахифахос аз рӯзгорам дар
насгуфтори китоби «ЧехраХои фархангй» (1996) ва
рнсолахои «Зиёратп Каъбатуллоҳ» (1998), «Бде аз дусти
чавримардам» (2002) дарҷ ёфтаанд. Вале кайхо мехостам.
ки аз айёми кУдакиву навраей ва солкой чавониам бинависам.

Ба пн восша аидаке худамро дар пайвастагй 6а авлодони
надариву модариам муаррифй кардан мехохам. Барой амалй
гохтани чунин ният 6а мисли китобхои дигар дафтархои
хотира надорам Маибаи асосии май хотироту ёддоштхо ва
дидаву шунидахоям мебошаид. Шояд сариавншти банда
барон хар хонандае чолибу дилчасп набошад. Чунин хам
шуданаш мумкни аст. Аслан, май 6о навинггани китобхои
ёддоштиам дарди сари хонаидаву доиишчу ва зиёие шудаий
местам, балки максад аз ин гуна и а вшита ҳ о он аст, ки хешу
акрабо, бародарои, фарзандон ва баъдомадагоии авлодам
маро аз рӯйи калами хулам шииосанд ва аз ин рох дар
фаъблияти хеш хар кадом масъулият эҳсос намояд. Бо ин
гаъкид гуфтанй местам, ки он\о 6о номи банда ифтихор
кунанд ва опро дасгак иамоянд, зеро гирди номи авлоду
падар ганггану ифтихор кардан кори шоиста пест. Аммо
номбардори падар шудан бадм влдорад. Маи ҳамеша 6а
хотири зинда іардондапи номи кибдатох захмат кашндам
Ни цѵхмат ил 6а воеитаи дар борам падар млколаи\
pin о іаХОи і.шіиикину гаргибП шшиштан, балки ба вопили
номвар гардиданам чун «писари Асо Сод и к» амалп шудаас і
Яънс онхое. ки 6о падарам солхо хамкорп доштанл, мегӯяцҷ-
«фалонл фарзаяди Асо Содик аст». Чуиин су хан дар аЙц;г
замок зътирофест аз падар. Эътирофест, к и бештар 6 ,
бегонагон гааллук мегирад, маъніш рамзиву зохирр дорал *
Барон фарзандбну наберагону аберагон аз падару бобои хещ
шннохтн дкгаре пеш меояд. Яъне, касро ба воситаи китом
шинохтан як шннохт аст, вале вакте ки аз ин авлод шах< .
Уро хамчун саробони хонавода ва кавм муаррифп менамояд <
шннохтн дигаре пеш меояд, ки ба чуиин шинохт бешта і
авлодон эхтиёчманд мебошанд. Дар ил чода «Ёддоштхо. і
и устод Айнп, «Субхн чавошш мо»-и С.Улуғзода, «Устоді
мал. мактабп мал, худл мал»-и Ч.Икромй ва даххо асархо;
тарчумаихолиро номбар карда метавоием, ки муаллифо <
аз падару модарон ва авлоду кабилам хеш сУхбат ба мт с
овардаанд. Кигобхои ёддошти дар баробарн замлна г
тарчумаиҳолп касб намудан, чалбахои чугрофиёп, иктисодп J
гаърихЛ ва фархаягиву тарбиявй лалдо меламоялд. Аз и і
рУ, ил млвьи осор мухити як давраи муайяни зиндаги /
инсонҳоро дар бар Мёгиранд. Вокеан, вакте ки як чех par
фархашй сарнавишти хешро руйи к от аз меорад, баро *
ласлхои баъдй фондам маънаяп мебахшад ва долит >
инсоншиносиашонро боло мебардорад. Мута ас сифона, бисе '
щахсиятхо аз пайи навиштаіш сахифахои рузгори хеі 1
иамеіЬавлнд ва ин амалро як навь фаъолияти дуюмдарач
меҳисобанд. Ҳол он ки чехрахои фарҳангиро маҳз 6 F
воситаи камни павъ ііавиштахояшон хубтар мешиносан/і 1
Хотироту ёддошінависп дар фаъолияти эчодии ҳз^
равшаификру дней чойи алохидасро бояд ипггол нймоял *
Аз ин чост, ки банда хае ютамро дар шагтсолаг П сӯйи солхоі,
кудакиву наврасй ва чавониву донишчУй, солхои омУзгорг (
дар чодаи илми адабиёгшиносй карор шрифтам равои-N
на му да, ба кадре, ки аз Ухдааш ба ром ада м, ба калам додам *
Хоху нохох рУзе умри инсол ба поен мера сад. Им кола *
г ѵе писан кадр яайдо мекунаду Уро аз наздик шинохтаиф
мешаваид. Албатта, дар чодаи шинохт, рӯзгори на хамФ
касок метавоиад маводи чолиб дихад. Аз ин ру, мохйяпз

4
|”r I

ласари ёдлоштй дар фаъолияти эмодии адибону донншмандон
іі ал повесту румон ва достонхои калонхачми эіінкй поёнтар
> нахоҳад буд. Масъулияти ёддоштнависП аз румоннависи ва
.іё асари тадкикотие на камтар, балки баландтар аст. Зеро
ііасари ёддоштй ни июне аз сарнавишт ва рУзгору фаъолияти
хнасле мебошад. Дар карни бист наслҳои С. Айнй, А
с Дохути. С. Улугзода, М. Турсунзода, Муьмин Қаноаг
ёдоварп мешаванд. Ба ни наслхо даҳҳо чехрахои адабиву
г идмиро шомил сохтан мумкии аст, ки рӯзгорн окон баёнтарн
панчох соду хафтод сол ва сад соли таърих ва фарҳанги
I миллати гомик хохад буд.

I, Банда худую ба насле тааллук медоиам, ки солкой манги
Олмону ІІІУравй ва панч-шаш сол баъдтар таваллуд ёфта,
фаъолияти эчодиву илмиашон солкой хафтодум сурат
I гирифтааст. Ҳамсолоии анодкорам метавонанд аз роки
хаётии банда лахзаву саҳифаҳоеро бихонанд, ки айнан хам
\ набошад, дар рУзгори онон низ 6а вукУъ пайвастааст, лекин
, дар карняву шахри дигаре, дар шароити дигареву муҳити
, дигаре. Дар мачмУъ, дар ин ёддошт дар мавриди падару
, модар. бародарону наздиконам, хамдарсонам, муадлимонам
ҳарфхое мезанам, ки онҳоро сирф барон авлодам небахшам.
Бо эҷоди ин китоб чизе гамаъ надорам. Факат худамро бо
j назари хулам дидаи мех о хаму бас.

Ногуфта намонад, ки банда дар навиштани пн китоб
кнлимаву истилоххоеро, ки солхои шаст дар забони томики
роим буданд, моианди: университет, факултет, курс,
ташхилоти партиявй, комсомола, кафедра, колхоз, совхоз,
бригада ва гайра нстифода менамоям. Зеро аз шиохи имрУз
калим а ву таъбирхои он солхо^ю тахрир кардан ва ё тарҷума
“ намудан, вокеияти солхои марбутаро тахриф сохтан хохад
буд. Пайваста 6а хамин мавзУъ. агар мутаваччех шавед.

' май чос калн-маи «устод*-ро нстифода набурда, балки
1 «муаллим» ва баьд аз соли 1968 истилохи «домулло»-ро 6а
‘кор мебарам. Чуни и тарзи ифода дар он асос аст, ки солхои
11963-1968 дон ншч у факат «муаллнм» гУёи мурочиат менануд.
і'Кллимаи «у<ггол*-рр дар мавриди шахси «муаллим» касс 6а
Jзабоя намеовард. Ҳамчуиин донишҷу муаллимеро «домулло*

5
ном наметирифт. Истилохи «домулло миёни муаллимон.
монанди III. Хусейнзода, Д. Точиев, С. Табаров, В. Асрорр^
Ҳилол Каримов дар истифода буд. Яъне, ин даста (у
хамдигар «домулло» гӯёи мурочиат мекарданд. М аса лав*
агар С. Табаров Ш. Ҳусейнзодаро ном тирад, «домулл,
Хусейнзода* мегуфт. Вале Д.Точиевро «Додочои» ,І0ѵ‘
мебурд ва Д. Гочиев бошад. С.Табаровро «Сохибчон* гуф1;
мурочиат мекард. Муаллимони чавонтар ин чаҳор каср,
«домулло» мегуфтанд. Хуб ба одам хает, ки дар хамон солҳ»
хеч кадом аз аввалшахсхои факултетро кустод,
нлменомиданд. Аз калимаи «устод» фанат дар маврид*
Рудаки, С. Айн и ва М. Турсунлода истифода мебурданд.

Ванте банда лаборанти калон шудам, Ш. Хусейнзода, (
Табаров, Д. Точиев, Ҳилол Каримов ва В. Асрорирс
«домулло» туфта ном метирифтам. Мурочиат дар шаклі
«устод» солхои хаштод маъмул гардид. ИмрУз ба хар яі
муалдими. одди "устод” тУён мурочиат мекунанд. Махсусаі
донишҷӯе, ки аз муаллим бахо тирифтаи мехохад. .. Да|
Эрон шахсеро «устод» меноманд, ки 6а дарачаи профессор;
рас и да бошад. Хандаовар аст, ки имрУз хар шах се, к:
исмашро беталат менавиеад «устод» аст. Дар миёни шопрог
хама якдигарро устод меномаад. Калимаи устод тамомі
табакаи чомеаро фаро гирифтааст. Ронандатон хам аз иі
НСТИЛОҲ истифода мебаранд. Ҳоло хам барон банд;
Рудакиву Айн я ва М. Турсунлода устод хисоб меёбанд
Албатта, С.Табаров, IГГ.Хусейнзода, Д.Точиевро метавоі
дар баробари домулло устод хам номид. Б и дун и шубха
зшон 6а сатҳи устодН расида буданд. Бо ин чан;
мулоҳизахои фавк гуфтаниам, ки калимаи мУътабарі
<устод»-ро хеле бекадр сохтаем. ІІІояд ба рӯзе расем, ю
дузди хурд дузди калонро «устод» номад...

Китобе, ки дар даст доред, аз чор фаслу ианчоху ха ей
хикояти хурду калон тартиб ёфтааст. Ин чо 6о ном}
насабхое вомехУред, ки хамаашон вокеиянд. Дар хар фас;н
китоб бандаро дар иҳотаи хешу акрабо ва хамдарсон}
муаллимоіі хоҳед дид. Чо-чо ба ручУъхои лирики в<
лаҳзаҳри хузнангез дучор меоед, ки ба эҳсосмаидии камиш

л
(ирти6от до ранд. Ман кушиш намудаам. ни сухаябози

I накунам. балки факат воксиятро аз рУзгори хеш ба калам
'днхам. Впнобир ни. хяви мутолиаи кнтоб чарфн дуруіинро

II нахохед днд. Он чи го август соли 1968 мохонед. дар
" заминай хогирот 6а вучуд омадааст Да хикояти «Лаборантм
' кл.юн* cap карда, банда дафтари рУзномаамро варакгардон
1 менамоям, кіі дар асари таъсир бардоштан аз
' рУзномаиавііснн устод С.Табаров палил омадааст.

Рѵаноманлннсн минбаъд «дома меебад. кн бахшхое аз овро
д.ір кнтобчон «Лфгонистони шохя» (2002). «Лфгоннстони
пн килобит (2003) мутодиа намудед ва давомашро дар
чнлди дуюми нн кнтоб хохед хонд, ки оіизаш 6а июли
соли 1981 ва баъд рост меояд. Дафтаркой хотирахои солкой
манрнди назар давронеаад, ки май дар чодаи навиштани
рисо.іан докторй карор гирнфтаам. 15а нн максад се. соли
умрамро дар Масклв сішари ламу дам. Сипае фаъолинти
педагогиамро дар Донншгохи давлатП ндома додам, шохндн
рузу моххон нашими мнллат гаштам, куднрн кафедра
шудам. сарварни факѵлтсти филодогняро 6а ухда доштдм
ва кихоят бар асари фишори чанд тан ҳамкорону роҳбароии
нодидагнри Донишгохи давлати фаъолиятамро дар мактаби
олнн дигарс и дома бахшндам. Тавре ки мебннед, чнлди
баъдЯ хело сермочаро хохад шуд. Худо кунад. ки умр бевафоП
ванамояд ва нн калар ҳарфхон хокданбобу о.мУзанда лар
дохилн дафтархои хотнра пиихон намонанд. Бо умедн
орзухон нек метавонед китобн дар дастдоштаатонро
варакгардон кунед. Ба ҳар хонанда тавфик мехохам...

Муаялнф

7
ФЛСЛИ АВВАЛ

Деха. Овони тнфлину бачаги
МОМАЙИ

Нахуггхихояти банда аз боби дехли Момайи хохад (л
іеро решая авлоля падаряам 6а и н деха пайнаuj
шэгѵсагтаяя лорах Момайй 40*50 километр дуріар а:» цщҳр
К?лоб 6а самтя Балчувояу Ховалинг дар теплая хокие м,
хнряфта, аз ду чониблгп 6о чашмасоронн габни нх0]
гзрлндааст Агар шахе 6а воситаи мошнн аз К У лоб су*
бдлчувон ё Хоюдиг сафар кунад. дар хясеас аз шохро
ба чинори бузурге рУ 6а рУ меоял, ки бо вот «Чивор
КнблайЯ* машхур аст. Мусофирони аз харду самт меома.
чанд лахза зераш нафаг рост мекунанд ва табиаі
іебоманзари каторкУххои Ехсуро тамошо менамоянд. Ҳиц
гамошо иазарашон блина талу теппахо 6а хонахон деха
МимайЯ бармсхУрад. Табнясг, ки факлт барон касок
чннгака МомайП буданн он деха маълум аст, на баром Ха
рахгузар. Росгн ran, то ход бароям маълум пест, ки Момай
чп маъшш лугавне дорад. Ҳамин кадар медонам, кн и
ном таърихя агг ва садсолаҳо вучуд доштааст. Дар гирл
атрофіі он деҳахон Тушаигсаяглох, ІІІагмон (хол
Садбаргхо), Ҳалкаёр, Бугдояк, Канаб, Баглнсой воке
гардядаанд, ки дар масофан ду-се ва панч-шаш киломел
дуртар аз якдигар карор дораяд. Мардумн ин дехот чн да
гузашта ва чн имрУз галлакору молдоранд. Агар ба собнқа
Момай я мутаваччеҳ шавем, ин деха бештар донншмандоіг
ко< ябонро дар худ чой додааст. То 6а мивтака омадані
русхо дар Момайя Мадраса амал мекардааст ва аз тамомі
гѵшаву канорн он толнбнлмон ба таҳснл фаро гнрифт
нешудаавд. Баъдан баъзе аз ояон барон идоман тахеил рохі
Бухороро пеш мегнрифтааяд.

Ачдодонн падари май замене ал мннтакаи Ёхсу, кн макош
слЛилзодахо (tуллті. 6» 'Hmmfm МонаЯи *ѵі бягт* /уод,
ГГ*Ы|1 ллмшяжм корвиро м Миш пбщ харилоу* шлнупд.
Лгхаи иоибурлдро никоим доимми жпи карор цѵи

*хл" "» «Ш *з *лйидо* буддеял 6» іѵдй мягки нарду мм
іаччои обрѵву мак мыт іыйлп карда. млріпшнии м» ніѵ.ылид
Азбаски ілйидо* факат 6о кпгиГмву і&ллдкорн вл мгчпати
ЧЛЛОЛИ худ руз жіѵ ырониддмд. дгхкояояу мѵшмюмро ддр
атрофм хеш члмъ оварда. сохам гадлакоряву чорюиірѵирмро
инкніпоф додакд Ии ав.юд іхцълфі дар миктаки яуфу і пдАдо
карда, злмимкутояяиюнро маггъ канула. то cap чад* рѵдм
Ёхсу, ки аз рУ 6а рУи лгхаи Хоиобод кегузарад. расонидиид
Дар иатича замянхом Саягягур. Чнямсой, Каиаб ва
Халкасрро ал худ карлааид Ба ни хогнр дар Саиіигѵр
малрасж* сохта. даххо доиишамдѵ.юмро баром гахги.і чолб
влмудланд Дар чаял карп* гузапгта Сакгшѵр 6а яке а.і
марказхои фархангй табднл иеёбад. Ьесабаб мест, ки
ГУристоии СамгшУр чаилнп гектар замянро кшіол карддап
То солхоя наллик макбарахоя бузуріелш мн дядей монахи
Хазратп Хоча Акрами вал». Хаз рати Хоча £рмухаммяли
вали мавчуд бу.іанл

Д'ідоди пддаряам 6а гаяр аз і аллакормвѵ чорвидорй 6а
кос ибп мани ѵ л буда. бахусу с сохая чармгаркро «тар МокдйП
хслс рнвоч додаанд. Ҳоло хам няшояахос ал дасттоххои
чармгарии ононро дар дарам Момайн дмдлн мумкми ас т
Бахшн чорводорнву іаллакормм ономро муридондшон 6а
Ухда дошгалид Фаъодпят мадрагаѵоя Момайи ва Самтгѵр
ва то Чое Халкаср бешіар ба мударрнсонм хамим авлол
иргибог доштааст Сад афсУс, ки таьрихи дуртарм ни
авладро дуруст шмедош. Хамим каддр маьлѵкам ас?. ки
падарам мегуфт: а Ли доли мо аз сайидзодахоя Чорхоиахои
Ехсу мебошад». Дар хам пи іамнна кяггахое хам мекард

вале мая, ки хурл бу дам. ба ларкн му химии оихо раенда
нлмгтавоіііігтам. Аз им рУ, ба сад дусад соля наадякя лгхаи
Момайи меиигарам ва мсбииам. ки дар гари ин ачдол Мудло
1>а|ют мемстолаасі, ки тахеилдндли мадрасахом Бухоробулл,
девонп ашъор хам доштааст. Содхои 90 умя асри -
жаявш ааппрт Мулло Блротро ш аз —с цмиимиц tg
■ома Айяу дош. п хо.то дар Мокайй икомат лорад, ба
даст оварда. барія муайян клрдани иуидаричаи кятоб рохя
Ховалингро и истирал. Оа чо рУзноманигоре, ки ба хата
арабе бодал будаагг. кягобро истирал аа то имрУз окро ба
воркаяи иуаллифаш барнамегардонал. Боре У дар радлои
чумхурй хабаре оил 6а левоии Мулло Ба рот пахш хам
карлааст. Бо талаби баяла чаял лафъа. ки Абдулхамид ба
Ховалииг рафт, он рУзноманиторро лайдо на карл. Мулло
Ба рот бо иомхоя Набот, Ҳаёт, Начот, Да плат, Солик
фарзандон доштааст.

Набот, Ҳаёт ва Начот хамчун мулло маяіхур будаанд.
Давлатро чун сУфя мешинохтааид. Бобов маро усто Содик
меномидааид. Яке аз фарзандони Мулло Набот Мулло
Шариф ном дошта, миёни мардум хамчун охуни Мулло
Шариф шУхрат сфта будааст. Чигарбандони Мулло Шариф
Абдулхай. Абдулкаюм, Абдулхаким, Абдулхамид,
Абдусаттор ва Бнбнгул будаанд. Абдулхай дар Чанги
Бузурги Ватанп (1941-1945) нобуд гардид. Ҳар калом аз
эшон чандфарзандя доранд, ки барои исми оионро оварлан
кулрат над о рам.

Аз Мулло Ҳаёти хочя, ки мударриси мал расам Момайя
буду баъди фант дар сахни он дафн гардидааст, писару
духтароне бо номхои Бобохон, Чиснгул ва Латифамох бокя
монданд. Фарзандони Бобохон Ойчонбиву Ҳикматуллох
ном доіптанд. Чиёнгул баъд аз худ Тӯраву Ҷӯра, Ойкизу
Бибикнз ва Майрамбиву Фотима ва Гулистонро бокй
гуэошт.

Мулло Начот Мухаммадназар ном писар доіпт, ки У
писаронашро Карахон, ТУрахон, Ҷӯрахон ва Кенча номида
буд. Авлодони Сӯфй Давлат - Мухаммадсаиду Сӯфй Талбак
ва Бибича мебошанд. Усто Содик Гулбуттаву Мохсира
(Мохсират), Гулчехра ва Асову Галатиро ёдгор монд. Дар
бора* Гулбуттаву Мохсира маълумоте надорам, аммо исмхои
фарзандони аммаи Гулчехра - Марворид, Нураля, ШералЯ,
Абдугаффор, Гулхоним, Гулбону мебошанд. Аз аммаи

10
ГалатП - Сафару ЧУрахои ва ГулбЯ ни шона моидаанд.
Фарзаидоии Асо инхо мебошанл: Холнаэар, ХулоГніазар.
Шохиаэар, Сохибиазар. Чуиъахон, Аиоргул ва Мусо.
Модарашонро И Клим ох мегуфтаид. Асо баъд аз фа ста
Иклнмох хамсари іаі гирифт, ки аз У се духтар -
Майдагул, Файзигул ва Саодат 6а ёдгор гузонп.

Ба Хамин тарик, дехаи Момайй зодгохи банда хам будааст.
ки аз он ифтихор мекунам. Боиси хурсаидист, ки баъд аз
муҳоҷиршавихо ин деха боз обод шуда, хамом ном и
собикааш - Момайиро нигох доштааст. Ҳол он ки дехаи
Шагмон акнуи Садбаргхо уивон гирифтааст.

Ногуфта намонад, ки май дар бораи Момайй хоти роти
торик дорам. Такрибан се-чорсола будам, ки падар аз он чо
ба дехаи Чинисой куч бастааст. Факат дар гУшае аз
хотиротам мондааст, ки мо ду хоиачаи хурдакак доштем.

Аз ии хона дар сдам мондааст, ки пагохие аз надар шаппотие
ба рУй хУрдам. Сабабаш он буд, ки махсии падарро ба дасташ
иадода, балки чонибаш партофтам, ки ба рУяш зад. Баъд аз
чазои киблагохро чашидан худро ба огУши модар андохтам
Модар ба холи падар пинхоня механдид. Ии амалам чуиии
маъни дошт, ки хеле бачаи шухтабнат будаам. Модарам
баъдхо накл мекард, ки маро дар пояхон кати чубине бо
банд баста, сипас корхои хонаро ба сомон мерасондааст.
Махсусан хангоми ба говчӯшя шурУъ кардан ин амалро
анчом медодааст. Боре модар маро ба rax вора баста, худ
барои пухтани нон овора мешавад. Хамин вакт замин
мечунбаду як похсаи калони хона болон гахвора чаппа шуда,
ба дастаи он бармехУрад. Он похса ба дастаи гахвора
бархУрда, ба ду кием чудо шуда меистад. Хамин буд, ки
ман аз марг рахо ёфтам. Ачиб он будааст, ки бо хамин
Кадар зарба ман акнуи аз хоб бедор шуда, парвое надоштаам,
ки болои чашмоиу сару рУямро хок пахш кардааст. Хине ки
модарам бо тарсу харос «вой, бачам зери хок монд»- гУён
маро аз гахвора халос карданй шудааст, ман ширин
механдидаам.

Лахзаи кучбандп ва ба кутали Момайй боло шудану ба


самтн Читкой pox пеш гирифтанамон хам андаке дар
хотнрам мондааст. Ллбатта вахте ки ба воя расндам,
зодгохамро дурусттар шинохтам. Ҳарчанд ки аз таърихи
зодгохам нишонае намондааст ва хатто хонам падариам хам
ба хок яксон аст, хар сари вакт ба хотири гузаштагонам
онро зиёрат менамоям... Махсусан мавзеи Садахои Момайй,
кн макони хомУшон аст, хеле дилрабо ба налар мерасад.
Дар ин мазорн бузург гӯшае гирдаш девор до рал, ки
оромгохи авлоди мо мебошад. Ҳам Набот, хам Охуни Мулло
Шариф ва бобои Содик ва садхо гузаштагони ин авлод дар
хамин оромгохи Садахои Момайй мадфунанд. Садахои
Момайй аз тамоми гӯшаву какори КУ лоб намоёнанд. Ногуфта
намонад, ки бобокалонамон Мулло Барот низ дар
гУристони СангигУр мадфуи аст.

АСО - ФАРЗАНДИ СОДИК

Бобои падариам Содик чил сол умр дидааст. Ӯ касби
чармгарй доштааст ва табиист, ки рУзгораш хам чандон хуб
иагузаштааст. Момаи падариам Бибй Хатича духтари Охуни
Муллой карияи Нури Ҳазрати Султон духтарзо будааст.
Аз ин рӯ усто Содик орзу мекардааст, ки писардор бошад.
Такдир 6а рУяш механдаду баъд аз Гулбуттаву Мохсира ва
Гулчехра дар хонадони У писар ба дунё меояд, ки исмашро
Асо мегузоранд. Усто Содик умед доштааст, ки ин писар
дар пириаш хамчун асо такягохаш мешавад. Мутаассифона,
ханУз Асо се-чорсола буд, ки бобои Содик ин чахонро
падруд мегУяд. Баъдхо падарам лахзаи дар дами марг карор
доштани бобоямро ба хотир оварда мегуфт: намедонам, се-
чор сола будам, ки падар бетоб шуд. Бача ки будам, болои
шикамаш баромадам. Падари беморам бо як дилсардй ба
атрофиёнаш нигариста, «Гиред Асоро, рохати вайро ким-
кии дигар хохад дид», - гуфт. Ҳамеша падарам хамон
лахзахоро ба ед оварда, аз умри кам дидани бобоям афсУс
мехУрд.

Ба хамин тарик, Асо дар се ё чорсолагй аз падар махрум

12
мемонад. Модараш низ умри зиёде намебинад. Аз ин чост
ки Ӯ дар хавлии язнахояш калом мешавад. Шавхари Гулбутта
Мулло Довуд ном дошта, солхои ей ба Афгонистон кУчида
боном у иишон гардидааст. Як апаи дигараш шавхари точир
карда, ба тарафхои Русия рафтааст. Точир бошандаи
м ишакам Бойсу и бу да, 6о писари Мулло Ҳаёт - Бобохон
дӯстиву хам кори допггааст. И и дӯстй боне шудааст, ки
Бобохони точир духтари амакашро ба точири бойсунй дихад
Ба ин маънй, ин духтар хам назди авлод беному иишон
мемонад. Асоро дар шаш-хафтсолагй ба мактаб медиханд.
Саводи арабй мебарорад.

Огози солхои бистум русхо минтакаро тахти тасарруф
карор медиханд. Дар Момайй хам сохти Шӯрой баркарор
мешавад. Азбаски як барномаи давлати нав босавод сохтани
мардуми гахчоп буд, мисли Асо мадрасахонхоро ба курехои
семохаи омУзгорй, ки дар Балчувон, Кангурт ва Ховалинг
амал мекарданд, мефиристанд. Дар натича Ӯ муаллим
мешавад. Соли таваллудашро духтурони шӯроӣ аз рӯйи
дандонхояш 1912 муайян мекунанд. Бо ин таъинот падарам
розй набуд, зеро 9 барвакттар солхои 1909-1910 таваллуд
ёфта будааст. Ба хар хол мехохам тарчумаи холи падарро,
ки бо калами худаш 1.06.1955 навишта шудааст, бо андак
тахрир пешкаш намоям.

Асо Содик соли 1912 дар карияи Момайии совети
кишлоки Бугдояк, хочагии «Коммунистов нохияи
Кизилмазор, баъдтар Советский, дар оилаи дехкони
камбагал таваллуд шудааст. Дар синни панчсолагй аз падар
ятим монда, аз синни хабдахсолагй то бистсолагй дар хонаи
язнааш хидмат кардааст. Соли 1930 дар деха мактаби советй
таъсис мегардад ва ӯ 6а бахши шабхонхо дохил мешавад.
Соли 1934 мактаби дехаро хатм менамояд. Огози соли
1936 дар маркази нохияи Қизилмазор курехои семохаи
муаллимтайёркунй ташкил гардиданд. Асо Содик дар он
тахеил мекунад. 27 апрели хамон сол бо фармони мудири
маорифи нохия ба сифати муаллими калонсолон-бесаводон
ба совети кишлоки Кафлондара, дехаи ТандурсоЙи Боло

13
таъин мегардад. Фаъолияти 9 дар мактаби номбурда і()
я кум и июн идома ёфта, синае курги ссмоҳац
муаллимтайеркуниро дар Кӯлоб ба поён мсрасонад
Луввумбора ба совети кишлоки Қафлондара баргашта,
хамчун мудири мактаби ибтидой ва калонсолон дар деҳац
Ч и муллу к ифои вазифа мекунад. Дар таътили тобистонац
соли 1937 курен семохаи муаллимтайеркуниро дар К У лоб
мехонад. Якуми сентябри хамон сол шӯьбаи маориф вайро
ба совети кишлоки Бугдояк, колхозн Точикливизияи дехаи
Чинисой ба вазифаи муаллим ва мудири мактаб таъин
менамояд. Тобистони соли 1938 бори сеюм дар курс»
семохаи муаллимтайёркунии КУлоб тахеил мекунад. Якуми
сентябри соли 1938 дар совети кишлоки Чолтош, кишлоки
Вотункалъа (Утункалъа хам мегУянл) ба сифати мудири
мактаб ва муаллими синфхои 1*2 ва калонсолон ба фаъолюп,
мепардозад. Дар мактаби номбурда то соли хониши 1941
ифои валифа менамояд. Дар таътили тобнетонан соли
номбурда дар шахрчаи Кангурт се мох нхтисосашро
такмил меди хал. Аз якуми сентябри соли 1941 бо фармонн
нави мудири маорифи Қизилмазор луввумбора ба совет»
кишлоки Бугдояк, колхози «Коммунист» хамчун муаллим
ва мудири мактаб таъин мегардад. Дар ин мактаб то сол»
1945 кор мекунад. Якуми сентябри хамон сол бори дуввум
ба мактаби карияи Чинисойи колхози Точикдивизия
фиристода мешавад. Соли хониши 1945 дар марказ»
Ховалинг курен семохаи такрории муаллимон таъсис
мегардад. ки он чо итоги 10-умро ба поён мерасонад ва
аттестати синфи дахумро соҳиб мешавад. Ҳамин тавр,
фаъолияти муаллимиаш дар мактаби дехаи Чинигой то
августе соли 1949 идома мссбзд. Оголи соли хониши 1949
дувумбора ба чамоати Чолтош, ба мактаби дехаи
Могуикалм, колхози «Мамуиа* меояд. Дар таътили соли
1950 курси такрории муаллимоиро дар КУлоб кати
мекунад Соли хониши 1951 ал Нотуикалъа ба дехаи
( ашигѵри чямойіи ІулиеоЙ, колхози Микоян фирис/оиида
иешаияд Ии чо ТО МОХ И МііріИ юли 19,54 ба і иф.пи мудири
мактаб м муаллимн синфхои 1-4 фаъолият мі-намояд. Аз
27 марти соли 1954 касби муаллимиашро дар мактабн 6а
иоми Чкалов и дехаи Хоиободи чамоатн Даханаи нохияи
КУлоб идома меди хал. Дар ин мулдат 6а чазое гирифтор
иашудааст. Ду маротиба ба медалхои давлатп кадр
гардидааст. Бояд гуфг. ки ни тарчумаи ход нопурра ап. 6а
ни маънП, кн на хамаи солхон фаъолияти Асо Содикро
дар бар мсти рад. Дар мачмУъ Асо Соднк, чунон ки борхо
касса менамуд, дар пахлуи синфхои ибтилол дар гурУххои
махви бесаводп, кн аз чумлаи занону мардони хам чавону
хам калонсол ташкил гарднда буданд. даре мегуфгааст. Дар
яке аз чуннн гурУххо духтаре бо номи Иклимох хушаш
меояд ва Уро ба хамсарп мепазирад. Аммо ин кор бо осонп
ба Асо муяссар нагаштааст, чунки Иклимох аз табакаи
бойхон номип Балчувон буд. Асо бошад, як муаллимбачаи
пойлуче беш набуд. Ба гумонам. муаллим бу дани Асо
бойхоро метарсонад, ки лили нохохам духтарашонро ба У
медиханд. Қиссан модараму ачдодонаш алохнда хохад буд. .
Поспи солхон сП падарам бо номи Асомуаллим боз ба
зодгохаш Момайп пас мегардад. Дар ин миён, вакте ки
Асомуаллим дар дехаи Чилча, тахмннан соли 1936-37 даре
мегуфт, духтарчае аз Иклимох таваллуд мешавад, вале ба
зуди нобуд мегардад.

Дар хамин замина бояд гуфг, ки поённ солхон хаштодум
дар Донишгохи омузгории КУлоб вазифаи раисии
имтиҳоноти давлатиро дар факултети забои ва адабиёт
аичом медодам. Рузе Мирзоев Гоиб ном дотсенти
забоишинос моро ба Чилча мехмонй бурд. Он чо бародари
калони У, кн сиинаш ба чое расида буд, там ид кард, ки
Асомуаллим солхон маврили назар дар Чилча муаллим
буд ва дар хонаи шоири халкй Бобоюнус Худойдодзода
нчора мсииінаст. «Хамой айём духтарчае таваллуд шуду
гулами» - гуфі у. Хамза мои зшои, ки талиба и Асомуаллим
будааст, муяллимашро таърифхо карл. Хатто хонаи
Вобоюнусро иииюн дод, ки дар офгобруя карор донн зам.

Синае Асоиуяллимро ба дехаи Вотуикилъаи нохияи

15
К и іилмязор и«' фирм* ми,I On w ими 1919 6і|И/дл|/|
ШЮШіИ Х<ШИШр ШЯЛЛуД МяММ 'ІуіИЖ А И /ѵфМ'М/ WWW
ИМ) Лот А« мѵѵчхят МоиніНі (яцляпп», ш Оч муи/ииммр, j
/о іи fit и чти аліт» иепихяп Банда 25-уми дгмбрИ соли
І941 дар уі/ио/и надари гмлллул ёфгмм ЬѵМ *• л У №і|
іодарми I Лох да мр ім дар Момяйи Ля дуя» омал Ими
соле, rn надарамро иаоряфм нмхияи Кизялмазор а » мілгоі I
Аа /Ѵхая Ҷяннсой мефярягтад. оилаи У аз пат иафар мАораг I
будаасг.

ИҚЛИМОҲ-ДУХТАРИ ТОҲИРБОЙ

Модараи Иклимох ном лояпа, такрибан голхон 191(1
1920 дар дсҳаи Лойгойи Балмувоіі таваллул ёфтааоі
Моларат Уро 6а дуиё меораду хул вафот мекунад. Ба и6ор.іи£
дигар, сарм фарзанд меравад. Вахте км Иклимох бемодарУ
мемонад, холааш баром ѵ хакки модарй пайдо карда, 6а|
вояаш мерасонад. Падараш Тохмрбой 6а ьл ал чанд пакт fa I
бонуи дягаре издивоҷ мсбандад, кн ясмаш Карашма буд.1
Аз ин зан Ӯ сохиби чор фарзанд мегардад: Мехтар.І
Шарифамоҳ.Ҷӯрахон ва...

Модарам накл мекард, ко 9 соли «урус омад» таваллул!
ёфтааст. Вай борхо аз холахояш шункда будааст, ки вакте
аскаропя рус Балчувоиро забт мепамоянд, бойхо 6о|
хонаводахошон горхом бетагро якоматтох интихоб намуда,1
моҳхо 6а берун намсбаромадаяд. Дар нн миён амаку тагоҳои I
модарам бо номхои Мулло Зуҳур (Зухурбой ҳан
мегуфтаядат), Сайдалнбой, Саъдуллобой, Тохирбой.
Ашурбой хам будааид. Назар 6а накля авлодони модариам, |1
ии бойҳо омад оиадя русхоро шуямда, чориои худро ба I
чУпояхояюя такгям мекуиаял Бпдхо, ки онхоро ҳамчун
бой Ам тафтяім исбараил, Аа габабя чуияи амали нгкапюи
Агии* игмомамд Иикялобя руги. кя худ мякялоби коргяру
ППШ Ауд м Аармомахоямои хяч Аа манфиаіи табякая
ппЫа (титл гмрляда Ауд, іябммг t кя жі амаля хайрхохояая 1
Лухурбою Гохирбой вм мгірм ѵуямоі мггялммл мм ягяві
CntXftpo
£<іЛХОИ MMffi
дар Фархяр
наиѵланл.

•-* рѵйг *»»и дутмам(*мй

l^rtiin мая яаі и»«яияял ta
,/ІѴМ ЛУ ижфяр ю ч+ттплю fmtfmmH for ирон»
дйилагй М4>яярмил 'Іѵ((-,н//,и бобоям мял

_| *и С»м хо Чаял СОХ «Я X ИгоЛи ЧОрЯОЯ
баласгопарлаашон ptaropN •COXHftaiwtat»-ро н^гуирпяляил.
Ия чуяоихо то поспи уир аз Тохирбой ргпй булл ил Ніктс
ки Иклииох 16-соля исшавал. Уро марля гаряятмяидг ба
сифати лани луюм 6а я и ко ха ш медяроряд. Лабагки яи никоя
гайри хохиши И клииох сурат мегярад, У як ямб хам пеши
он сарватпеша намокла, балки ба хонаи холиву гагохояш
пас мегардад. Чуионки гуфтам. хам я я айём будааст, км
Асомуаллнм Иклимоҳро таги чаши намуда. завалам розигии
Ѵро шрифта, сип ас 6а хонаи собик бойхо хостгор
) мефиристад. Мулло Зухур, ки дар сари им авлод каpop
ДІдоштааст, чаид муддат хостторхои «муаллими сурх» ро
,1 намепазирад ва мегӯяд: «Ман 6а ин сагераи пойлуч духтар
иамедихам. Гузашта аз ин, У муаллими сурх аст ва хам аз
! адигар кавму авлод...» Аэбаски он даврон хукумати расмй
З^муаллимонро дифоъ мекард, Зухурбой аз та|>си он. ки баром
чиянашро 6а муаллими сурх надоданаш имкон дошт, ки
зиндонй гардад, Иклимохро ба Асомуаллим медихад. Аммо
чу ним мешавад, ки пас аз як сол Мулло Зухурро 6а махбаси
шахри КУлоб мекашанд. Авлодони модарам ин ходисаи
нохушро 6а фаъолияти нала рам нисбат до да, солхо 6о У
бетаваччУХй эохир менамоянд. Харчанд ки Асомуллим дар
ин хиёнат даст надоштанашро мефахмонад, вале хешу
акрабои И к л и мох бовар намеку нанл ва умуман
рафтуомадро 6а хонаи чнянашон катъ менамоянд.
Бад6ахтона Мулло Зухур дар зиндони КУлоб вафот кард.
Табиист, ки Уро купѵта буданд. то дар авч як шахси бог а вод
кам гардад. П У шила нест, ки сол хои си сиёсати муллокушя
бу л. Садхо чех ра хои шииохтаро 6о ном и мулло 6а катл
расоилднд. Лар им хиёиаткорихо, пет аз хама, худя точнкхо
даст доолаяд. Вагария як шахси рус аз кучо мслоиигт. ки
фа ломя мулло аст, ё бой. Ба хар яаяъе ки буд, маргя Мулло
Зухур к и баром Иклимох хам хукми надариро лонггу хам
хукми тагоро, дар муносибати хешу таборя mJ
Асомуаллиму кавми модаря сардиро ба вуҷуд овард. СолГ1
блъд борхо аз забонн холан Сафаргулам, ки ба модар. і
хам хода буду ва хам апа, шуналам, ки мегуфт: «Ак;і1!І
отав букаи ту кушт». Аз ин гуфтугузорхо мода рам сЛ
мерами ид ва ба холааш фахмонданп мешуд, ки АсомуалЛ
дар катли тагояш Му л л о Зухур хеи гунохс надорад. Л
вучуди нн, холан Сафаргул то лоёни умр дар синц,
Асомуаллнм душман и чониашро мед ид. аммо ИклимоЛ
сндкан дӯст медошт ва соле ду-се бор ба аёдаташ мерасц
К веса кутох, Асомуаллнм духтари балчувониро ба деЛ
МомайЯ меорад ва баъдхо дар хама кУчбандихо, ки Л
фаъолняти омУзгории «муаллнмн сурх» сурат мегириф
дар пах лун шавхари дӯстдоштааш буда, ӯро бо эхтирЛ
«муаллнм» гУён ном мебурд.

Ногуфта намонад, ки Иклнмох бар асари дарсхЛ
Асомуаллнм хату саводи хуби лотинл бароварда, чанд мудда
дар Балчувоиу МомайЯ хамрохи хамсараш мѵаллимаі
мекунад. Аммо, вахте ки фарзанддор .чешавал. Асомуалл»
Уро дигар ба нн касб нчоэат намедихад.



ДЕҲАИ ЧИНИСОЙ

Чинисой дехаи начандон калоне буд, ки аз МомайЯ &
самти Хонободу КУ лоб мавкеъ дошт. Барон он, ки аз Момай
ба тарафи ин деха рох пеш шрифта шавал. дехахои Бугдоя
ва Канабро пушти cap гуэошган лоз им меояд. Чинисой да;
баланлие ной шрифта аз он ба хубя дехахои Хонобод
Файзобод, Дахаиа ва шахрн Кулобро дидан мумкин буд. Иі
деха назар ба муиюхидаи даврони бачагиам дорой 20-30 хочаП
буда, маркази хочагии <Точикдивизия»-ро ташкил медод
Маълум аст, ки дар огоэн чаши чахонии дуюм нн унво<
6а хотнрн дивнзняи точикП до да шудааст. Дурусттараш, дар
соли дуюми чаши Олмону ШУравЯ хочагии Чинисойро бо
ин ном 6а рас мнят даровардаанд.

Хонаи мо дар сари кишлок буд. Як хонаи калон доштему
бас. П ада рам баром аспаш огиле сохга, нисфашро кахдон
кард. Ҳавличае буд, ки дар гѵшае аз он суфа чой мегирифт.
Шабхои тобистонро хамон чо рӯз мскардем. Фасли зимистои
танУрн нонпазни модар дар байни хона карор мегирифт.
Дар байни шифти хона дудбаро вучуд донгг. Баъди ин, ки
нон пухта мешуд, болом танӯр сандали мемондем ва
болояшро бо курпа мепУшондем. Рузхои змммстон поЙхо
ба таги сандаля менмшагтем. Базом сандали хамчун мизм
хурокхури ва баром падарам чун чойи дарстайеркуни хизмат
мекард. Рафта-рафта знндагиамон хуб шуд. Сохиби гови
ЧУ шоп, бузу гУсфанд ва мурги зиёде гард идем. Камбудии
Чиддй он буд, ки падарам пул дошт, аммо гандуму орд
харидорй карда наметавонмст. Ҳафтае як бор аз К?лоб барон
но ба сабаби муаллмм будани падарам нони хлеб
меоварданд. Хлебаш хеле туруш ва обдор буд.

Чмнисой вахустмн дехаест, км даврам кудакиям то
Хаштсолагй он чо сипарй шудааст ва банда аз рУзгору
зиндагии хонавода дар ин давра хотироти бештаре лорам.
Шинохтам аз падару модар маха дар хамин кария огоз
мегирад

Хочагии «Точикдивизия* асосан ба кншти галладона -
гандум, чав. паск, загир, нахУд ва парвариши чорвои шохдор
машгул буд. Садхо гектар замини кишти лалмй дошт. Ранен
колхоз Рахмон Каримов ном шахе буд. Мардн дигаре
бригадиря мекард. Дар дохили деха оби нУшокй вучуд
надошт, ба масофаи дусад метр ба дараи Чинисой нойин
фаромада, аз чашма об овардан лозим мешуд. Чашма хеле
сероб ва хунук буд. Гирду атрофи онрр чаманзору майсазор
и хота мекард. Мавсими тобистон аксари мусофироне, ки
аз чониби Кӯлоб суйи Ховалинг ва днгар дехахом ммнтака
сафар мекарданд, соате дар чаманзорм сохили сойча. ки аз
оби чашма чорй мешуд. рохат мекарданд, нони хушке, ки
доштанд, ба оби чашмаи Чинисой тар карда мехУрданд ва
халоват мебурданд. Мо як гурУх бачахои шУхи бегам борхо
ин лахзахоро аз дур назора мскардем. Болотар хавзи обе
аз чашма ва боронхон бахорй чамъ мешуд, ки чукуриаш ба

19
я9р то іону мерасип, Он чойи оббояии мо (гул Коли хин «і
кипии питчу бѵйнок ни яар оЛи он юл яяляиу би с.пру рц
инлипір обиошй намудяихоямои ба нен/и ипяирпм меня,
Инчуиин дяр лпби хат (//ими і Уіігшг мсгирифтемі Д,,
мидии ми Гу иг и Алим ном Лама додярярЛ и ранги кощ
Моро хамгніа ааиаі мгдод. Гуши А іам ба гол аа мо калоиц
хеле іѴііМ и, I якраи Ауд. Ьачахоро мачбур мгкар/і, к и бо и,
гУпггин інран/і, Агар кисе рил мекирд, УрО ба дя/іуми Ха*,
гилин кашола карда, піраніро дяХ'Дуяоидях бор ба (ш
бѵйаада мсхалон/і, го даме ки іниками он бсчора аа ы,
і и чип чур ніанад, Ііо Гуиги Алам гохе бародарам Холяазш
ки саргахтихо лошг, ба мусобикп мсбаромал, нале гвлаЛ
ба даст намеонард. Чолиб он буд, ки дар іУінае аа ин хліЦ
духтарякони хамгиннн мо барахна мешуданд на иоабн < ^
бачахо худро ба хава меаидохтаид. 5а хяр хол барон он, ь.|
онхо шарм накунанд, онхоро ааият намедодем, пале гоя
дуадона бадаии сафеду нозукашонро тамошо мснамудс» j
Бехтарин лаҳзаҳои ҳаети бачагиамро хамин навъ боаиѵ |
ташкил медоданд.

Чинигой дорои масчид ва мактаб буд, ки зери чинор
калоне карор дошганд. Албатта масчид амал намекаpj
Онро ба анбори галлам хочагӣ табдил дода буданд. Ка» ,
дуртар аз мактаб идораи колхоз вучуд дошт, ки дар хама
даврон вазифаи хукуматро ичро менамуд. Хочагп
4Точикдивизия» дорои фермам бузурге хам буд, ки дар а
гад-дусад гови чӯшо нигохубин карда мешуданд. Ҳар навъ
галладона анбори алоҳида дошт. Анборҳо дар кисмн поён
деҳа, наздик ба чарй. дар шакли дарозрУя карор гирифг
буданд. Ёдам ҳаст, ки мудири анбор Дод Шарифов хел
шахси боинсоф ва содик 6а хочагй буд. Ягон кило галлар
бе ичозати расмии рамен хочагй ба касе намедод.

Мавсими гандумдаравиву хнрманкӯбй дар чанд хирмая
галлакУбии деҳа 6а нимаи дуюмн июл ва аввалҳои авгус
рост меомад. Махсусан, аз тарафи шаб «мандоғ*-гУй сур»
мегирифт, ки баъзе мисраъхояш дар хотирам мондаанд:
ГнидуМ ДО ди, МИІЧіИ IШIдум ДО ди,

Ошнқ шудиим би думіи/ш НИШ о ди

Он лях іахо пин рѵйи рлхти хоЛ клрор іи рифы, го
Хоил**ихои млидоггМн хялоият мебурдям, Діхкои 6о
млидоі хони іѵё путмфн/діи і цяямУбщт шил ютарлоил
Барой хирмамхо чойхои иіамолраи ииіихоб мпнудлид
Іалляро баьди дярниидли Ли хирманхо гаяяссути чиіиш»

ЯК ШИП,и НЯКЛИёТИ борКЛІІІ МСКЯШОИДЯНД, ('ИИМ', ИЯИЧ ПНИН

бар.іаюнро бі икдигар ;і і гирдамхоіном ба шякли зяичир
бапа, 6л I прими галли мсдароиардаид Дгхкоиг іпопаи
іиулашй дар дяст бо гадом махеусс, км барааіояхо 6а ои
Олат карда буди ид, онхоро гмрдогирди тарами галла лона
Даяр мгла нонд. Чанги галла то дарачае ханоро пах hi мскард,
Хи дехкони Iопронабадастро інииохтаи душиор мпнуд. Ии
холатхо мо бачахо чос иишаста, хирманкӯбии он дехкомро
Мушохида мсчіамудсм. Баъд ал он, ки галла дар .тори пойҳои
барлаговҳо ба ламин хампор мегардил, мархаллаи дуюми
хирмаккубй cap мсшуд. Ба гардани ду барзагов чаиарро 6а
юге, ки дар гардани барзаговхо баста туда буд, пайваст
и л муда, чапар мекарданд. Ин амал соатхо идома ёфта,
донаро аз пӯсту кохаш чудо менамуд. Дар мархаллаи сеюм,
вакте ки шаббода ба вазидан медаромад, галларо бо Шохину
курчакхои чУбинн махсус бод медодаяд. Хирманкӯбхо вактя
вазидани шаббодаро хуб медонистанд. Назар ба мушохидаи
бачаи хафт-хапгтеола, бод додани галла яке аз тарафи сахар,
днгаре дар чошт ва сеюм баъд аз шом сурат мегирифт. Вакте
ки галладона ба пуррагй шакли худро мегирифт, раиси
хочагп, бригадир, котиби чамоат, мудири анбор ва боз ду-
ге дехкони дигар онро ба халта-чуволхои панчох-садкилоП
андохта, дар тарозу баркашида ба анборчп месупориданд.
Сипае, рохбарони хочагп аз рӯйи рӯзи мехнат ба аъзоени
хочагп чандхалтап гандум, чав, наск, нахӯд ва гайра хамчун
Хаккн захмат таксим менамуданд, ки то хоенлн оянда
зиндагиашоиро ба cap бараяд. Баъд хакки давлатро ба
Чуволхо андохта, ба воситаи маркабу говхои боркаш чониби

21
Хон обод ё Д л ха на мефиристоданд. Ин амалро корвоі
ғаллабарҳо меномиданд, ки то маркази кабул и галла оіці
интикол медоданд. Мархалаи нихоми янтиколи гал.і
заготзерно (лаказерно)-и КУлоб буд, он чо, ки осиёб J
заводи нонбароря фаъолият менамуд-

Едам хает, соле, ки хушкеоля меомад, дехкояон орз\
омадани боронро аз Худо талаб некарданд. Ба ин хоц
маъракаи « Ашагулон» ташкил медоданд. Марду зани зы
дар майдоне чамъ омада. бо сатилхо 6а сару рУйи якдиг*
об мепошиданд ва сурудв машхури 4Ашагулон*-р :
мехонданд. Дар чунин чорабинихо мо бачахо хам ипггирЛ
мекардем ва аз он сару садову хушихо, ки мардумро фа;
мегирифт, халова і мебурдем. Борхо шохид бу дан, ки баш
аэ анчоми « Ашагулон* борон меомад ва боиси хосид і
ғалладонаи дехкон мегардид.

Мо бачахои деха рУзҳои ядро хеле базавк мегузаронде*
Понэдах-бнст кас чамъ шуда. аввалан дехан худамонро даЭ
мезадем ва халтахомонро аз тухми рангаву орзуку чалпаг ;
кулчахои идона пур карда, ба хона меовардем. Сипае чо j
чамъ шуда тухмчаяг мекардем. Ҳатман хини тухмчанг 6 !
якдигар дастгиребон мешудем. Тухмчанг ба бачачанг табдж
меёфт. Сабабаш дар он буд, ки баъэе бачахои харомкор 6 .
чойи ба нуги тухм задан ба бари он мезаданд ва тухм
эерро мешикастанд. Сохиби тухми аз поён бу да. табивг
ки ба сохиби тухми боло дармеафтод. Занозаня то он ч
мерасид, ки калонсолтаре пайдо мешуду моро аз мушт зада*
руй харошндан начот медод. Ин халат ба ёрии ман Холназар
ки бакувваттар буд, мерасид. Лахзае баъд тухмхоі
ши каста ро нушн чон карда, ниятя ба дехахон гнрду атроф
ки хар калом на кам аз 5-6 километр масофа доштаШ
ндгардак рафтанро мекардем. Баъзан аз Чнннсой и
Халкаёру Канаб ва СаягигУр хам мерафтем. Чолиб он буд
ки агар сохибзани хона тухм намедод, каме дуртар рафта
Уро дашноми кабех медодему мегурехтем. Сохибзан а
пушти сарамон дод мезад: «Тухмакотон дур шавае
сагерахои ахмак. аз кучо тухмтон бтум, ки мург надоруи

22
худум тухм када натонум, ха пайтон каида шавае...».

Мо бошем хандакунон дари хонаи дигаре «Иди тариф
муборак, тухмхо ба кали ёрак», гуфта овоз cap медодем.
Бонуи хона бо як дилхушя пешвозамон мегирифт ва агар
тухми ранга медод, Уро таъриф мекардем: «Холам зурай,
ха, тухм мета...» Ҳамин тарик, тамомн рУз дехахоро лавр
зада. тухмпУсткунон, бо дандону лабхои пур аз зардии тухм
шом боз ба Чинисой бармегаштем. Ҳар ид холи мо бачахои
деха хамин буд. Ин лахзахо кайфияти хоссаи бачагона
мебахшиданд. Чанд рУзи баъди ид худро дигар хел медидем,
гУё хеле хуб истирохат карда бошем.

Дар Чинисой бачаҳо бозихои чолибе доштанд. Бозихои
мо: токичилинкес, чиликдангал, бачошавакон, саворшавакон,
бучулбозй, чормағзбозй ва гайра буданд. Ҳар кадом аз ин
бозихо мавсимхон худро дошт. Токичилиякесу чиликдангал
Ідар фасли бахор сурат мегирифт. Бачошавакону
саворшавакон бештар дар фаслхои тобистону тирамох ичро
мешуданд. Чиликдангал аз ду асбоби бозй иборат буд: чили к
ва дангал. Ҳарду асбоби бозй аз чУбхои сахт. масалан, ҳурғай,
Ікарагоч сохта мешуданд. И и навъи чУб сахт ва вазнин
мебошад. Чили к так ли ангуппи дарозро дошт. Дангал бошад.
шакли дагтро. Яъне. яке борику кУтох, дигаре да розу гафс.
Чиликро рУйи замни гуэошта, ба сари он бо дангал мерасй.

* Вакте ки чилик ба хаво баланд шуд, онро бо дангал мезаий.

;і Агар дангал ба чилик бархУрд, он ба масофая 20-30 метр
I ДУР дар хаво парвозкунон рафта меафтад. Дар ни бозй
. чиликро бо дангал задан ва масофаи дурни парвози чилик
‘ меъёри асосй хисоб меёфт. Агар хариф чиликро бо дангал аз
I замин мебардошт. вале онро задан наметавонист, вай бойдода
I хисоб мешуд. Ҳарифи бойдода бояд ба масофаи рафтаи
чилики харифаш «зу» мегуфт. Яъне «зу» гУён бидуни нафас
гирифтан он масофаро медавид. Агар амали чарима сурат
намегирифт, бозй мохияташро гум мекард. Ногуфта намонад,
ки ин бозихо хоси бачахо буданд.Токичилинкес хам чолиб
£ буд. Токии зардузии сахтро болои замин мегузоштем ва аз
I дур бо сѵръат Давида, токиро бо пой мезадем. Хар бачае.

23
ки токиро ба масофаи дуртар мезад, У галаба ба даст меовар.Л
Ба ибо ран днгар. токичилинкес маънии тУббозни имрУза J
доіігг. Дар ин навьи бозя низ бачахо ба ду дагта таксцЛ
мешуданд- Токиро чунон шатакорй мекардем. ки баьза,
чела рил Маънии лугавни токичилинкес аз чилинг-чнлнь]
с парила парила ба чониби дигар чар шудани ток и и Ш
шата зада шрифта шудааст.

Дар бозии «бачошавакон» ду даста иштирок мекард
Махорати бозингар он буд, ки барон бачошавй чоерЯ
интихоб менамуд, ки хариф пайдояш намекард. ПайД
кардани хариф бой додан буд. Ин бозй одатан бе го хи ё шД
сурат мггирифт, ки баъзаи хатарро хам пеш меовард. ЧунД
хам мешуд, ки худро ба мургхонаву or или хамсояхо пиыҳД
мекардем, ки боисн калтлкхУрнамон мегардид.

Бучулбозиву чормагзбозй низ чолиб ба назар мерасмД
Бучулхои говй ва бузиву гУсфандЯ доштен. Барой он Д
бучул вазиин шамал, онро бо сими сУзон сУрох намудД
сурб мерехтем. Вазни бучул имкон медод, ки бучули хари; 3
ё чормагзи Уро ба масофаи чанд метр чар кунад. ЧаримД
ин бозя чормагзу курут буд. Ҳар боре, ки хариф бучулашрс
ба бучулн хариф нарасонд, як чормагз с курут ба харифаи
медод. Саворшавакои бо ду санти шрд ичро мешуд. Бач*,
саиташро ба масофаи панч-шаш метр болои замни мегузошіі
Бачаи дуюм санти харііфро нишон гирифта, сангашр: j
меандохт. Агар сангаш ба санти ҳарифаш мсраснд, хариф -
ба хамон масофа бачаи голибомадаро ба пушти худ саво{ .
карда мебурд. £ баръакс. Агар сайт иарасад хам, амалг
саворшавя сурат мегирифт. Саворшавакон барон он мегУящ I
ки бачахо якдигарро савор шуда, ба масофаи муайяіѵі
якдигарро 6а пушти худ мебараид.

Ҳарчаяд ки солхои баъдичангй хеле дахшатбор будаид
мо бачахо парвое надоштем. Бозиамонро медонистему халос 1
Ҳоло ки ба айёми бачагиам дар Чинисой назар меафканах
мебинам, ки падар бо маоши муаллимй оиларо мехУронд}
мепУшонд. Модар бошал. хамеша кУшиш менамуд, ки мс
гуруснагя накашем. Аз ин рӯ, хамеша дар дегаш чиз«

24
мечӮшил. Агар дар хона наводи хӯрока иамебуд, аз алафи
токисарак отала мепухт, то ки мо гурусиа намонем. Он
гизохо хеле бомазза буданд. Мухинаш он буд, ки мо бачахо
озодона нафас мегирифтем. Мехостем, бозя мекардем,
мехостем, барон хезум мерафтем, мехостем, чорво
мечарондем, хулоса харчи мехостем, нхтиёр доштем.
Албатта, хама фаъолияти мо 6о хидояти падару модар сурат
мегнрифт, на дар шакли фишороваря. ГУс мо вазифаамонро
хуб мефахмидем...

НАХУСТМАКТАБ

Дехаи Ҷинигой бол ба он чнхаташ бароям хотирмон аст,
ки сентябри соли 1947 ё 1948 бори аввал ба мактаби ин
деха рафтам. Соли 1947 ё 1948 гуфтанам, 6а ин маънй аст,
кн таваллуди ман то соли 1957 - 25 декабри соля 1942 буд,
на 1941. Гаи дар ин аст, ки дар соли аввали чанг ба дунс
омаданам, надарамро водор сохтааст, ки таваллуди маро як
сол неш барад. Бо вучуди ин ки падари ман конунро бисер
хуб риоя менамуд, ба хотири ин кн як сол баъдтар
фарэандашро ба ас каря бубаранд, дар шаходатномаам болон
раками як раками ду менависад. Ин чунин маънй доигт, ки
ман як сол хурд шудам. Бо ин далел, агар маро аз шашсолаги
ба мактаб дода бошанд, аз рУйи вокеияти таваллуд сентябри
1947 мешавад ва агар аз рӯйи ислохи падар мактабрав шуда
бошам, ба сентябри соли 1948 рост меояд. Ба назарам, маро
сентябри 1947 6а мактаб додааид, ки чор мохп дигар то
шашсолагиам монда будааст. Ба хар хол мешунндам, ки
падарам мегуфт: «Ту холо шашсола нашуда будя, ки ба
мактаб рафтй...»

Рӯзи нахусти мактабравя холо хам пеши назарам намудор
аст. Омодагй ба мактаб як рУз кабл аз он огоз шрифт.
Модарам аз матои тринко бароям халтае духт. Он чо китоби
«Алнфбо», чУбчахон кил кии хисобкуня то панчох адад чо
ба чо шуд. Тамоми шаб дар фикри мактаб будам.
Хурсандиам пагохии рУзи якуми сентябр хадду канор

25
надошт. Хонаи no аз нактаб ба масофаи сад метр вокёП
буд. Он пагохп падарам хам омодагп мегирифт. Ба хар хо.) I
I соли хоннши пав буд. Вай дар хочагин «Точикдивизияіі

яке аз иахугпт муаллимон буд. Он пагохп мода рам гардсУзц I
шнрдор тахня намуд. Хунт ношто хам надоштам. Маъталц
он будам, кн кай падар мегУяд: «Худойназар. рафгем». И|І
амр хам сурат шрифт. Ласти падар-муаллимро доштам I
Халтаамро падарам шрифт. Сахни мактаб пур аз бачахоЛ
буд. Хама хурсандя мекарданд. Он даврон синфи яку се I
якчоя мехонданд. Синфхоиа ба ду катори нишаст такси* I
туда буд. Падарам талабагони синфхои якро ба як кагор I
шнвонд. Даре огоз шуд. Асомуаллим дакикахои аввалро I
ба мавзУи интиэомнокя бахшнд. Баъд дар бораи моҳнятв I
мактаб ва хондаи сУхбат намуд. Май гохе пинхоня аз I
муаллнм ахли синфро аз назар гузаронда, бо нигоххоям ба I
ЧУрахоям гуфтаия мешудам, кн «дидед, падари маро, И
муаллнм аст, У яктост, каня минбаъд бо май дастбагиребон
шаведу бинам...» Ҳамнн навь гапхо дар андешаам чарх
мезаданду бо муаллнм буданя кнблагохам нфтихор
менамудам. Албатта, шароити онвактаи синфхонаҳои
нахустмактаби ман мнелн имрУз набуд, балки вазы I
нохинчоре доштем. Бо бури аз сафедхок сохташуда I
I менавнштем. Мизу партахо хам хеле фарсуда буданд I
Маълум, ки он партахоро аз маркаэ меоварданд. Дар |
хоти рам хает, ки партахон мо ранги сиёх дошта, болояш і
чойи рангмоннву каламмонп доштанд. Барон китоб мондав і
зери парта рафчахо сохта буданд. Шунидам, ки муаллнм ]
барон дах дакика танаффус эълон кард. Ҳамагй додгУён j
руйи хавлни мактаб баромадем. Ман бо чанд нафар |
Камсиифонам, ки хамаруза якчо мегаштем, дар бораи дарен j
нахугтин сУхбат мекардем. Медидам, ки онхо бо ман хамчуи 1
ба бачаи муаллимашон муносибат мекунанд. Ман хам
худамро днгар хел нишон доданй мешудам. Ҳамаро |
мушохнда менамудам ва таги чашм дидая мех остам, ки
талабагони синфи се чй павъ маро мебинанд, зеро онхо |
калонтлр буданд, баъзан мо хурдтаракоиро азоб медоданд. ■'

26
Рӯйи хавлии мактаб се-севу чор-чор гуруҳи бачахову
духтархо ба назар мехУрданд, ки сари харчи ran мезаданд.
Медидам, ки хама ran мезад, вале якдигарро гУш намедоданд.
Вакти танаффус., ки дах дакика буд, онхо мехостанд, ки
харчи дар дил доранд, гӯянд. Хама саросема ба назар
мерасиданд. Чехраи хама талабагон мисле ки механднд.
Мушохидахоям ба поён варасида буд, ки муаллим 6о
зангУлае рУйи хавлй баромаду онро ба ин тарафу он тараф
алвоич дод. Чунин зангУлахоро, одатан, ба гардани
шутурхои боркаш мебастанд, то ки аз роҳгардии корвони
уштурхо дарак бидиханд. Бо баланд шудани садои зангула
хамагӣ худро ба синфхона задем. Боз дастхоро болои парта
гузоштаму ба суханронии муаллим мутаваччех гардидам.
Он рУзи аввал синфи якро аз ду соат беш дар мактаб маътал
накарданд, то кн мо кӯдакон монда нашавему рУзи дигар
сари вакт ба мактаб хозир гардем. Моро баъд аз таъкидхон
зиёд муаллим чавоб дод. Халтаамро бардошта рох суйи
хона пеш гнрифтам. Чунон рох мегаштам, ки гУё
кахрамоние нишон дода бошам. Аз нахустин рУэи
мактабравӣ як навъ чиддияту масъулият дар ман падид омад.
Рӯйи хавлй модарам, <ҳа. Худойназарчон омадӣ, отат
иаомад»,— гУён бо чехраи чун хамеша хандонаш пешвозам
шрифт. Модар аввалан аэ ду бари рУям бУсид ва баъд
халтаи мактабравиамро аз дастам шрифта, барон ғизое
хӯрдан даъватам кард. Аммо ман ба даъвати модар гӯш
иадода. як тикка нони хушкро аз дастархон кандаму тоэон
аз хавлй беруы шудам. Чаиде аз ЧУрахоям низ бо пораи
нони хушк ба сӯйи ман меомаданд. Таассуроти рӯзи аввали
таҳсилро ҳар кадом ба таври худ кисса менамуд. Мо ҳам
ҳиии накл якдигарро намешунидем, фақат ran мезадаму ran
мезадем...

Баъд аз як хафтаи мактабхонӣ, дарс шакли чиддиро ба
худ шрифт. Муаллим супоришҳо медод ва рУзи дигар
ватичаи онро талаб менамуд. Дар ин холатхо падарро хамчун
муаллим дарёфтам. Ӯ низ дар баробари писараш чиддият
нипюн дода, аз хама беш чавоби дарсҳоро аз фарзандаш

27
мепурсид. Барой муаллнм хама як буд. Чи писари худаш ва
чи фарзанди дехкояро дар як сагх мегуэошт ва як хе^І
муносибат менамуд. Падарам сахтгир буд. То мактабравці
медонистам, ки падар одами сахтгиру назму низомро ду^И
медоштагй аст. Аммо хеч гумон надоштам, ки ин чиҳатхор0;
сари фарзандони дигар хам бор мекунад. Ҳамеша чи дар Я
дарсхона ва чи дар хона таъкил медошт, ки «Худойназар/ Й
Ту бояд барон фарзандони дигар намунаи ибрат бошй. Барой Я
ин бояд хамеша даре тайёр кунй ва хеч гох бехудагардцЯ
накунй. Андак, ки бозй кардй, боз ба дарстайёркунй додаЯ
шавй...». Ҳамарӯза баьди фориг шудан аз даре бо модара»Я
соатхо даре тайёр мекардам. Ҳарчанд ки модар бо алифбои Я
руей балад набуд, аммо дарехои дигарашро мефахмид ва даствН
ёрй дароз мекард. Оре, модарам бо алифбои лотинй савод
бароварда буд, оне ки аз соли 1928 то соли 1940 алифбои Я
арабиасоси форсиро иваз намуд. Чи шуду соли 1940 алифбои Я
лотиниро хам аз байн бурданд ва алифбои кириллй-русироЯ
I дар мактабхои шУрой ба расмият дароварданд.

Акиуи падарамро Асомуаллим не, балки Лео СодикуфЯ
ном мебурданд. Дуруст аст, ки дар навишт СодикоіН
игтифода менамуданд, вале дар талаффуз СодикуфЯ
мегуфтаид. Дар хочагии «Точикдивизия» хамом солхо aj Я
«уф* буд. Яке райей хочагй Рахмои Каримуф ва дигар( Я
мудири мактаб Содикуф. Исгидохи «уф» маънияЯ
калоишашідаро непод. Аз ин чост, хи дар Чинигой бам я
аз раис шахе и дуюм надари миро мешииохтаид. Агар аз Я
ииюхи саводу фархяиг бахо дола мшуд, фякат Содикуф Я
иемомду 6'м Райей кодяеп таксе буд, ки андак сяиод Я
бароварда, ба Ху'і'шхо имчо гуюипя имііиоиисту калек
киле/пни иемиплп душтр буд fin ии кенир рай со
камета бо мудири иахтаб матпарнг мсхзрл
маели/шо иееирифі

tea /амии еари*, соли аянаяи мак іМптіилМ би гиі^и pw ",J
f иифи nyttM шудац Ллиф/иіро #д іирифіам Хондзяу §
уамншанро нам чцъ/гам Хиее/т чорамациі ба ay/Iff ** I
ѵулшшумм 'Таяабаи щешкалам щупам /lap ии \иѵ/< м.>»< /•'/

Я## иапарям ки пар макі-/> ільіин**

2$
медод, ва дуюм модарам, ки шабона то дер назди чароги
сиёхи пилтай ба май даре ёд медод ва мачбурам месохт, ки
ба бештар сари китоб нишастан одат намоям. Намедонам,
чаро ба Холназар камтар таваччУх зохир мешуд. Ба назарам
у гардаишахй нишон дода, ба дарсомУзй чандон рагбат
надошт. Ҳарчанд ки У як синф боло мехонд, хисобро мисли
май намедонист. Баъзан кУшиш мекард, ки маро 6о бахонан
алафдаравиву молчаронй аз дарехонй махрум созад. Аммо
май ба У гардан надо да, кори худамро мекардам. Ҳатго хини
оббозии тобистона болои реги тафсон ва хоки чигина
масъалахои тарху чамъро хал менамудам. Дуруст навиштани
харфхоро машк мекардам. Ба хондан шавки зиёд доштам.
Баъзан ба хондани рУзиомаи «Точикистони сурх», ки
падарам аз Ку лоб меовард, дода мешудам. Дар хондани он
душворй мекашидам. вале худро мачбур мекардам.

Соли 1947 дар хонадони мо писарчае ба дуиё омад, ки
исмашро ба равиши номхои писарони дигар - Сохибназар
гузоштанд. Ачобат дар ои буд, ки ин кУдак 6а фарзандони
авналаи Асомуаллим чандон монандй надошт. РУзе як
амакбачаи падарам, ки Абдулкаюм ном дошт, ба хонаи мо
ба мехмонй омад. Ӯ руйи ҳавлй гаҳвораро лиду болои онро
кушода бо чиянаш ошио шудан хост. Ьаъд шУхикунон
чониби модарам назар андохта гуфт: «Яигаи Иклимох, ин
бачаат дигаргуиа, ким-чй хсл, хам зардинамУю хам
сиёхчехра, гакрибан ба бахтур монамд аст...». Модарам
аядаке ранчиишамо чуиин чавоб дод; «Ҳсч rail не, оли бачаи
хушрѵ мешана.,,*. То ин '1,0 ки расидем, сафи оилаи
Содикуф ба ifiaui нафар расид.

МУЛЛЛИМИ СОЛҲОИ ЧАШ НА ВАЪДИ ОН
ЧИ КАСН ВУД

ІХ»»у нишами чуиин і аяо/і чиію&іііщиі ба аих и фа'мшши
оидаираииаи киблаіочам нріибоі долаииам Умуман,
Му НН.ними I олхои / иву чи I на чаи/і ''пни баі./шчаш и шахее

іЧ
буд, ки ба сохтори шӯроя, ба идеологиям он содикони хизмаі|
мекард. Пеш аз хама, масъулиятмандиро дар назди чомі-J
аз хама падидаи мухим мешуморид. Пади рам ро ба сифат*
муаллим махз дар дсхаи Чинисой ілинохтам. Погни чангщ
оилаи мо дар хамин деха пешвоз шрифт. Надарам аз чумлаД
он омУзгороне буд, ки да влаги шУравя Уро 6а чангн зиддД
Олмон даъват накард, балки ба У «брон» дод, то ки даД
акибгохи чанг бах ши маънавии чомеаро инкишоф бахшаді
Лар давраи чанг падарам мардуми дехро бо муваффакиятҳоЛ
чанговарони шУравИ ошно месохт. Сахифахои чаши Л
рУзномахои чумхуриявиро миёни марду занони дехкоД
кнроат менимуд, онхоро дар рУхи умедбандя ба і алиби тарбиД
менамуд. Дар дехоти кУхистони солҳои чанг муаллим ягоцД
такягохи давлат махсуб мегардид. Аз ин пост, ки хукумаЛ
муаллимро эътироф мекард, Уро мепазируфт, имтиёзхос! !
ба роя іи медод. Магадан, бо хезуму дигар сУзишворИ таъмпі
мекард, аз хонапуля озод менамуд, соле барояш либоси гармі
ки аз фуфайкам пахтагя бо шалвораш иборат буд, таъмпі
месохт, ҳафтае як бор аз КУлоб даҳ-дувоздах бухонка хлебв]
меовардандаш ва сайра. Дар чанд карияхои наздики хочагпі
«Точикдивизия» мактаби ибтидоя амал менамуд, ки дарі
ихтиёри Асо Содикуф карор доштанд. Мавсуф аз кнм-кучохоН
он мактабхоро бо муаллим таъмнн мекард. Масалаи,!
писарамакаш Абдулкаюмро, ки маълумоти синфи хафт
дошт, дар мактаби дехаи Сангигур муаллим таъин намуда 3
буд. Он айём як мактаби чорсола аз як муаллим беш надошт. I
Барой хамин Содикуфро хамчун мудири мактабЯ
мешинохтанд.

Саволе ба мнён меояд, кн Асомуаллим чй маълумотеН
дошт? Тавре пештар ншора кардам, 9 дар оғоз саводяЯ
мадрасавй гирифта, дар давраи нав курси семохаи
муаллим про аввал дар Кизилмазору синае дар Балчувои).•
Кангурт ва баъд дар Ховалингу КУлоб тамом карда буд Н
Илова ба ин соле як маротиба дар КУлоб курехои такмилв
нхтисос мегузашт. Соли 1946 ба Институти дусолаи
муаллимтайёркунии шахри КУлоб дохил шуда, хуччати
. о про низ шрифта буд. Медидам, ки хар тобистон па да рам
чил рУз дар КУлоб ба тахсил мепардохт ва ба назарам дар
бахши таърих мехонд. Дар илми таърих дониши хуб дошт.
Махсусан, таърихи хизби коммуиистро аъло медонист.
Асархои Ленину Сталин хамеша болои мизаш карор
' доштанд.Ҳар чоро, ки аз ин китобхо мехонду лозим буд,
6о калами сурх зераш хат мекашид. Муаллимони он солхо,
А харчанд ки маълумоти донишгохй надоштанд, донишашон
Iі аз баъзе номзадхои илми имрУза боло буд. Инро ман билуни
му хобот мегӯям. Ҳусни хати зебое, ки падарам дошт, кам
касон доштанд. Ӯ хар харфро аз рУйи коидахояш менавишт.
к Яъне, дар курсхои такмили ихтисос ба онхо дарен хусни
I хат мехонданд, то ки талабагонро ба хамон шарту шароит
а навиштан ёд диханд.

Падарам сталинпараст буд. Сохти сотсиалистиро бисер
I мепазируфт. Гохе ба мо насихат мекард, ки чунин сохтро
I таърих ёд надорад. Кадом давлатро метавон ёдовар шуд, ки
I ятимхонахо кушода, кУдакону наврасони бепарасторро
I хӯронаду пушонаду хононад. Ин хел давлатро таърих дар
I сахифаи худ то омадани шУрохо сабт накардааст. Ӯ худашро
мисол меовард, ки дар хавлии язнахо мардикорй мекард.
Аммо ин давлат вайро дар мактаби нав хононд ва ба дарачаи
му ал л и мп расонд. Аз ин чост, ки дар суханронихояш миёни
кишоварзони хочагии «Точикдивизия» таъбири партия ва
хукуматн шУравиро 6о эхтироми хоса истифода менамуд.
Суханроннхои Уро гУш карда, мардум ба ифтихори Сталин
карсак мезаданд. Ҳоло ки он лахзахоро пеши назар меорам,
мебинам, ки Асо Содикуф нотики тавоное буд. Ӯ 6о
истифода аз хунари нотикиаш соатҳо таваччУхи аъзои
хочагиро сУйи карорхои партия ва хукумат чалб менамуд.
Ба хусус митинге, ки 6а муносибати га л аба бар фашизм
сурат шрифт, хеле хотирмон буд. Ёдам хает, ки намояндаи
обком» КУлоб дасти падарамро сахтакак фншурда, «офарин,
рафик Содикуф* гуфт. Эътибори У миёни мардуми дехоти
минтака ва рохбарони вилояту маориф бисер баланд ба
назар мсрасид. Дар аксарн конфронсхои нохиявиву
иилояіи, ки охирхои август сурат мегирифтанд, na,iapJ
гуэориш до да, иуксонхои сохни маорифро ошкор M«*roJ
Ллбатта, им чихати фаъолиятн этой на ба хама pox6apqJ
лавр хуш меомад. Аммо 9 нотарсона, Сталине 1
андешахояшро ба хотири бехбуди сохаи маориф ибм
медопгг.

Дар дехаи Чинисой падарам дар се бает - смена д*Я
мегуфт. Басти сеюмаш, ки баъд аз шом огоз меёфт, курс J
махай беса водя буданд. Дар он мУйсафедон, заной ва касое-І
ки аз тахеили мактаби ибтидой бебахра монда булаіЯ
иіитнрок мекарданд. Талаботи маориф он буд, ки хама аъзі
чамъият бояд харфхоро шиносанд, хондаву навиш-
тавонанл Дигар имэохои сари ангуштП, ки ба хуччав-]
чун собик гузошта мешуд, ба дард намехгрд, балки ш
шахе хатман худаш имзову номашро бояд навишЛ
метавонист. Баъзе мУйсафедон рУзнома хам мехонданд. I

Дар оила, ки панч-шаш нонхУр буд, мао ши муаллих |
кифоя намекарл Ба ин хотир, Асомуаллим баъд аз соатхо I
дахн шаб ба «басти чорум» худро мезал, ки он чувозкаш
ном дошт. Бале, муаллими сурх чувозхона рост KapJ
зағнри халкро ба чу воз андохта, бо аспи худ то субх равга
мекашил Равғанро ба сохибаш до да, фа кат кунчораи он
хамчун хакки захмат барон худ мегирифт. Кунҷораро ft
говхои чУшой хУронда, бокимондаашро ба дехаҳои днга
бурда, ба гандум ё чав и ваз мекард. Ману Холвазар ное
гарми модарро гирифта, пагохин барвакт ба чувоэхош
мерафтем, то ки ба равгани хафдори гарм тар карда халовг
барем. Падар бо чехраи кушод пешвозамон мегирифт и
баъд нонхомонро бо дастони то оринч равганолудаш Л
лохили кундаи чу воз андохта. сипае ба дастамон медод. № |
л ах за медндам, ки киблагох хеле хаста менамуд. Саш
рУяшро арак пахш карда буд. ГУё мехост каме дам тирад, fl і
6а Холназар мефармуд: «Бачам, охистакак думи аспро дор 1
лавр гардон. то ки равган пух татар шавад...* Ин амат? |
падар то соатхои хафти пагохй идома дода, баъд xof і
меомад, дасту руй мешуст, либосхои муаллимиро мегіУішЧ I
L ва як пиёла чой ё ширчойи модарро нУши чои карда, с?йи
о, мактаб мешитобид. Субхе то оиадани падар аз чувозхона
модарам ноштои ману Холназарро бо ордбирён (гардсУз)
тііъииіі карла, як коса гардсУзро барон падар дар дег нигох
дошт. Мо холо аз сари дастрахон нахеста будем, ки падар
аз басти чорумаш пас гашт. Сару рУяшро шусту назди мо
нишаст. Модар он гардсУзи бокимондаро 6а табакчаи
. чубине андохта назди падар гузошт. Падар як пора нонро
ба гардсУз май да карда, ду-се кошук хУрда буд, ки иазараш
ба ду фарзандаш афтид, ки ба мехр хУрдани паларро
] мушоҳида мекарданд. Гумон бурд, ки бачахош гуруснаанд,
ба мо мурочиаткунон гуфт: «Банахом, май сер хастам. гиред
ин гардсУзро хУред» ва табакчаро назди мо гузошт. Модарам
ба гӯшае худро зада, ноаён оби чашм баровард. ки падари
бачахош гурусна ба мактабаш рафт. Мо, ки парвое аз зиндагй
вадоштем, гуфта натавонистем, ки «ота, ота, мо навакак
гардсУз хУрдем, сер хастем, ин хаки шумо аст, нУши чон
кунед*, балки ба косаи ордбирён дарафтодем ва садом
кошуку табакро 6а осмон баровардем. Офарин 6а ин хел
падар, мегуфтам баъдхо. Ду соли аввали баъди чанг рУзгорн
мо дахшатбор буд. Сару либоси дуруст надоштем. Зимистон
чоруки хомакй, ки аз пусти гову хар сохта мешуа,

[ мепУшидем. Он хомакхо то имрУз дар ёдам хает, ки чй
І|яавъ аввал хаси хушкро ба пойҳои лучамон печонда, сипас
6а хомак меандохтем. Вокеан, хомак дар зимистони кахратун
|&з бехтарин пойпуши гарм хисоб меёфт. Модарам гайр аз
як пирохаиу лозимй либоси дигаре надопгг. Он хам аз чанд
той дарбех буд. Ман он айём акнун панч сол доштам, вале
мушохидакор будам. Яке аз рӯзхои тобистон дидам, ки
модарам 6а тағорае оби гарм ва собун шрифту пушти хона
гузашт. Ҳайрон шудам, ки чаро модар рУйи хавлй cap
ІнамешУяду пушти хона меравад. Хостам фахмам, ки модар
гай амалеро анчом хохад дод. Модар пирохаии карбосии
гсафедашро аз бадан кашид ва онро ба ташт андохта собун
Ьад, хуб шуст, сипас болои хаси хушк партофту 6а ин сУву
юн сӯ назаркунон ним соат нишаст, то ки пироханаш хушк
Бо вучуди кн
аа 6с іибося ншпсро Я
пасх абаіЦуттзрбі чуннн uJ

I

п кншвар акнун аз J
Модар ба хама мушхнлкхон рпгор то».

бадар пгудааст]__

т ■ цм jrpo Асміт 11 —щ.і худаш хоста буд. влгарна
моли шахснз сармпаиг гардонлдня буданд. Он вакт|

ба чуннн Еодорнхо рТ ба рУ антпиц Модарн ман аз ч!____

«занонн озод» буд, и худхостаро ба хамсарп пазнруф
Мешунидам, кн модарамро аз берун «зана Асо СодикГ
занн муадлим» ва агар худнхо мебуданд. «янгі
Иклиммох» гуфта. садо мекарданд. Модарам азі
муаллнм буданаш нфтихор дошт. Ҳамнн даврон буд]
чех ран зебои модарро ышнохтам. Ӯ бонус буд, ба та
М.Турсунзода кулчарУй, сафедпУст ва хушандом.[_
модарам доғхои чечакя дошт. Ин ншноня аз беморв,
чечакгул монда буд. А.чмо он догхо Уро мезебидавд, кнёфм
эохнрнашро днлкаштар мегардонданд. Чехраи модар хамск
халда дошт. ГУё У дардеро эхсос намека рд, хол он кн дар*, -
нодорй фишораш меовард Модарн ман, вокеан зани намувзх
буд. Ӯ пнрохаяи гардаядорн балчувоня дарбар мекар;
Тушси нахшдоря балчувоня бо халхаи хоссаву гарданбащ
■■ін|і ■ ці чех рая модарро боз хам эеботар пеши назарн
чядвагар месохт. Модар пнрохани сафед ва руймол I
докавро хуш дошт. Як гУшая рУЁиоли cap хамеша рус
ммарро аз дяіароя пжнхоя мехард. Руйи модарро фао
мо ва яадар нурра ддда мгтавоянстем. Эхсос мекардам, о
I яхітру модар якднгарро кеде дУст медораяд. Агар пая
ба кучос барон таъмяни ома сафар мехард, то омадаяЯ
модар чо*я няшаст яадошт. Хар лахза ба рохи шав«
чаям медУхту тахрор ба такрор иегуфт: «Муаллнм куч
«ЧУА ч*Р° <яатон дер карда нстодааст, магар ягон ход*2
•уд, аснаш боз яагурехта бошад...». Мая ни сухаяхо?
иешуиидзму парво намекардам, км на дар меояд і *
Бзръакс. агар палар дертар мерасид. май оэодтар бозиамро
■лома недодам Асомуаллим Хам ни навь завча доіпт. завчаи
мехрѵбон. кадррас ва содик. Ин завча хамсарашро хуб
медонист. кн ба хар кучо ки равал. нимашаб бошад хам.
худро ба манзнл мерасонад. Факат модар то лахзахои аз
дур шунндани шихан аспн падар ором набуд ва чашм ба
интизорп рѵйи хавлп сари по меншпаст. Модари ман зане
буд, ки ба чор бастн корни падар мусоидат мекард. Падарро
бо суханхои умедбахшу ширив навозиш менамуд, бо гизои
болаззат халоваташ мебахшид. АфсУс ки чунин завчахое
мисли модари мал торафт кам ба назар меху ранд... Модарам
барон падари муаллим хамчун чароги хонадон махсуб
мешуд. Чароге, ки ба хама рУзхои тори зиндагЯ равшанП
меандохт. ба фаъолияти падар гармй меовард.

Падари ман муаллиме буд, ки хама ахли минтака
хурматаш мекардаид. Шахси халолкор буд. Ноли
муаллимиро аз хама беш халол медонист. Бо харомхУрЯ
муросо карда наметавонист. Ба иборай днгар, нони
муаллимиашро халол мехУрд. Шояд бовар накунед, аммо
меди дам, ки падар баъди хуфтан чароги керосиндоре. ки
‘фаиар номида мешуд, ба даст мегирифту хонаи хама
талабахояшро хабар мегирифт. Бо ин амал мехост фахмад.
ки онхо даре тайёр мекунанд ё не. Чунин тафтиши шабонаи
Асо Содик ба хукми анъана даромада буд ва то талабае аз
назорати У нагузарад, падару модар ба фарзанд ичозати
истирохат намедод. Кадрхои чомеасозе, ки имрУзхо
мебинед, мах сули захмати хамин навъ муаллимони замони
чангу баъдичангя мебошанд. Дигар он хел муаллимонро
пайдо кардан кори душворе хохад буд. Асомуаллим хафтае
як бор мачлиси падару модаронро мегузаронид. Падаронн
талабахои дарегурезу танбал ва бадхонро рост моноида
мухокима мекард. Дарсгурезиро хиёнат 6а давлат эълон
медошт, то ки чашми тарсашон кушода шавад. Асо Содик
хеч гох талабахояшро бе китобу дафтар ва калам намемонд.
Эътибор, ки дошт аз маорифи нохия бо чаичолу фишор
хакки шогирдомашро мерУёнд. Ҳеч гох нашудааст, ки
сухани Асомуаллнм назди мудири маориф ё раиси хоҷЛ
беэътибор дониста шавад. Он даврон то чое раиси колЛ
мутей муаллнм буд. Муаллим дар айни замон чашму г;Л
давлаг хисоб меёфт. Дар хочаги ягон амалро бе маслихЛ
Асо Содик пиёда намесохтанд. Ҳатто мавзУи ба шав^д
бароварданн духтаронро котиби чамоат хатман бо падамі
якчоя хал мекард... Оре, он айём конуни давлат Л
дурдасттарин махал риоя мегардид. ҚонуншиканЯ, уиуЛ
ба мушохнда намераснд. Назорати конун Л
«Точикдивизия» ба Ухдаи Асо Содик гузошта туда бу |
зеро конунро на хар узви чомеа медонист.

Надарам марди комагбаланди кокинарӯ буд, чеҳдЛ
сабзина дошт. Устухонаш бакувват ва вазннн. Касе буд, 1
аз хурдй дар мехнати чисмонй обутоб ёфта; дасту бозэд
мустахкам, мушташ сахт ва марго вар буд. Дар миёни чорі
шохдорамон букае парвариш меёфт, ки на кам аз 200
гУшт мекард. Он бука гарданшаху шохзан шуд ва на мод
на ману Холназар ба чонибаш рафта наметавоннстем. Чу
шуд, ки хамин бука бегохие вақти омади пода тохта і
хавлй даромад ва хавфи кУдакхоро сари шохаш бардошЛ
па идо гардид. Пад арам, ки рУйи хавлй 6а кадом коре гпіщД
буд, якбора сУйи бука Давиду як мушт ба гарданаш Л
Бука болои замни чапа шуда, чашмонаш аз косахонаи саЛ
баромада, ало-ало ба мо, ки дар гирдаш чамъ омада буде
менигарист. Падар ба зудя ресмоии ғафсеро оварда, fl
шоххои бука бает ва гуфт: «Муштам ба рати гарданаш хУрЛ
вагарна ин хавлиро чал паву роста мекард...». Хамой в»
зУрии дасти падарро фахмидам. Баъдтар маълумам гарде
ки Асо дар 18-19 солагияш дар майдон бо пахлавон. .?
гУшгингиря мекардааст. Боре дар майдоне гУштингирои»Ц
Балчувояу Ховалииг, Лектуру Ҳалкаёру дигар деҳоти гирі к
агрофи МомайЯ чамь меоянд. Шахсе аз мансабдороии каю:
Узбек дар Тушаягсаяглох гУй медяхад ва барон пахлавоя* ?■
тяяему ГУ со лаву асоу упгтур мукофот мемонад. Бояд n^J
кя дар ки ишгтада Узбекхо низ икомат доштаанд. Табии"
ки миёни оихо гУштиигирони бокувват хам будааН 0

36
Гузашта ал нн пахлавоион аз рУйи кавму махал ба чанд
ласта таксим мешаванд. Дар дастаи точнкхо Асо хам томил
буд. Гӯштин огоз мегардад. Назар ба нами падарам, Уро бо
навбат бо хафт иафар пахлавой ба гУштин мебароранд, ки
дар натича Асо голиб мебарояд. Он замов гУштин аз рУйи
казн иабуда, балки касеро, ки талаб намуданд, хоху нохох
ба хотири дагта туда, гӯштии мегирифтааст. Асо баъди хафт
пахлавонро ба пушт хобондан хаставу бехол менишастааст,
ки аз дастаи Узбекхо пахлавоне, ки налар ба Асо дах-бист
'кило бештар вазн доштааст, Уро талаб мекунад. Асо ба
'калони дастааш мефахмонад, ки дигар куввати мусобика
надорад ва хам як сари зонуяш захмии гаштааст. Аммо он
ІУзбекпахлавон пофишорй намуда, махз Асопахлавоиро
Ібароред, мегУяд. Дигар илоче намсмонад, Асоро боэ ба
' майдон мебароранд. Чанд дафъа пахлавони Узбек вайро ба
ин сУву он сУ кашола мекунад ва як маротяба ба шикам
меафтонад. Асопахлавон эхсос мекунад, ки маг луб мешавад.
{Вале хини давр задан назараш ба дастаашу мухлисони
шииохтаи Момайи меафтад, ки нигохашон мегуфт: «Асо,
ту кавму махал ро шарманда насоз. Агар ту маг луб шавп,

I дигар дар ин гирду гУша мо чя навъ миённ Узбекхо cap
I боло карда мегардем? Нангу иомус мебояд. Ҳатман
пахлавони Уэбекро афтон ва бо сарн баланд аз майдон берун
баро...». Андешахои богиня гУё Асопахлавоиро нерУи тола
мебахшанд, ки ба хариф бадкахрона мечаспад ва Уро тори
cap карда ба замин пуштнокя меандозад. Пахлавони Узбек,
ки худ валнин будааст, бо вазни худаш чанд кабургааш
мешиканад ва Уро кавмаш ба гнлеме андохта аз майдон
мебароранд. Асопахлавон бошад дар гУшае рафта чанд катра
хунро ал дахон меандозад. Вахте ки У харифро ба хаво
мебардорад, аз кафаси сина чизе гУё канда мешавад. Ба
хамин тарик, Асо дар ГУштин галаба ба даст оварду хафтае
аз бистар нахест. Табибон Уро бо гиёху ким-чихои дигар ба
пой хезонданд. Ин охирин гУштини Асопахлавон буд.

Падар нам мекард, ки хамов вахт калом узве аз бадан
канда туда будааст, ки чанд рУз хун мепартояд. Асомуаллим

37
солхои балл хам от дарлро живое менмул ва мегуфт:
гУ ялики наяггкя саломатиамро як умр вайрон сохт. Хам
эхсос иехунаи, ки дар кафаси сииа узве дард дорад...» (J
Асо то от гУштияи охирин дар мкнтака бо пахлавой J
часуря ном барокарда буд. Мегуфтаид, ки аз понздахсо J
гУштин гирифтаасту ягой маротиба пушташ замик-
надидаасг. Баъд аз ои гУштмя хама Узбекхои миитака хѵД
ҳамчун муридони А со пахлавой медонистаанд. Ҳамоя даіЛ
будааст. ки Авлиёкул ном чавони Узбек бо Асо 09ста ч>Л
мешавад ва ни рафокат то поёни умри харду бок Я мемоіщі
Баъзан мешунидам, ки со км кони Момайи ва дехахои дщ
мегуфтаид: "Паря дар пушти Асомуаллим ланча задааст.
паря лора”. Ва гУё борхо дидаанд, ки шабона хини аз чоеі
чое харакат доштан Асоро париаш ба гУштин даъі
мекардааст. Баъд аз он гУштин сару либоси Асоро дарі
медндаанд...

Вокеан, п ада рам кавичусса буд. Вакте ки болом ас>
булиаш мебаромад. миёни асп хам мехУрд. Бузкаширо д*
медошт. аммо худаш ба «кура» намедаромад, балки го
аспашро ба бузкаше бовар мекард. Борхо мушохи
менамудам. ки халтаи садкилогиро як худаш бардош
болоя хар мегуэошт. Ҳеч гох барон халтаи орд ё чі
гадлумро аз чое ба чое бур дан касеро ба ёрЯ даъват намеках:
Ии дахзахо тили молярам иесУхт, ки мегуфт: «Малям. ■
ягон каса чеғ зав. Ии линча хеле валнин аст, ё ки биё азі
гУшааш мая бягярам». ГГалар ба кахр меомад ва дасти ёр
хохгрро ба дпр сУ тела медол ва худаш кори саркардааіш
ба яоёя мерасонд

Падар ба гаЛр аз иуадлия хасби кишоварзя хам дет
Хочагя бшромя замши чудо карда буд, кя дар он галлалоБ
харбчзт харбуаш и вЯ иеиш. Вактж дара в и гаялум Ж
яшкро ба еря дпаат калекард Раис Карииуф бом
•пест ба иі' і I ми ёра аммо У рад мекард. ЛяШ

япм кас as аяс я.іоямя исяул, падар аз 7 шм

гл бгрля амчам дяхдд Дар Аож]ШМ

ммм< 50* айюбіяі хеле бмсёр буд; аз мехяатв ту I
f&rarcfi дцяі. wm идол хтрдая. касеро ба иаяфяг'
хеш кор иафармудаи, аз хама пеш салом арэ доіптан, дуруя
вабудан, муллову масчидро эхтиром кардан, кадри китобро
дойн стан, ба рУйи зани бетона нанигаристаи ва rafipa.

Надар рУзе дар хавлЯ машгули калом коре будааст, ки
марка бе бо чу вол и дахаибаста шитобон дарвозаи хавлиро,
ки аз чапаршоххо сохта туда буд, ши каста, худро ба гУшае
мезанад. Табяяст, ки маркаби бордорро пашшахои газанда,
ки катала мегуфганд. азоб медоданд ва аз ин ноет, ки рохи
хал осп мечуст. Асомуаллим аввал хай рои мешавад, ки ин
хари бордорро кй сУйн хавлни 9 рондааст. Баъди андешае,
то ки маркаб зери бор намоиад, чуволи пурбори
. дахаибастаро аз болои хар фароварда. ба девори хона такя
І меднхаду боз аз паси кораш мешавад. Хамив лахза марди
рпшеафеде, бандн шалвораш дар даст, саросемавор ба хавлп
■ медарояд ва мегУяд: «Хар чя шуд, хар чя шуд?►.

I Асомуаллим сохнби борро дидан замой салом арз мекунад
ва маркабу борашро нишон медихад. Сохнби хар тоэон иазди
чувол меравад ва бошитоб ресмони даҳони онро кушода,
даст ба дохнли он меандозад ва баъд коматашро рост карда,
аз сохибхона, ки амали Уро назора менамуд, мепурсад:
чБародар, шумо чикораед?*. Сохнби хона чавоб медихад:
«Муаллим». Силас боз сохнби хар савол мекунад: чРафик
муаллнм, мед он ед, ки дар ив линча чй борест? ► Муаллим
бндуни андешае мегУяд: «Не, намедонам. Маро ба линча чя
кор. Май маркаби гурехта омяла ро фа кат аз зери бораш
хал ос кардан хостаму бас. Шумо холо мехмони ман хастед.
мехмонро Худо район мекунад, шинед, ана ин но болои
пУстак, гУсн модарро чет мезанад, то ки чою нон омода
созад Сохнби хар гУё суханхои сохибхонаро намешу навал,
ки хайрон-хайрои сУяш меяигарал ва мегУяд: «Малям, як
табаки чУбй биёр. Як панча аз ин тиллои Шугнов ба роят
ляхам». Асомуаллим иоми тиллоро шуннлая замов «не,
не, мехион, тнлло 6а худат нагиб куиад. Маи тиллоро хУрда
яаметавонаи» ,гУён пешниходи марди шугновиро рад
мекунад. Баъд мехмонро кисли як хеіноваядаш. мурғеро
cap зада, «иёфат медихад ва баъд гусел мекунад. Вакти
гусел Асомуалліім ба мехмон метУ яд: *Мо сайидэода XacrJ
Ҳеч гох аз хакки касеву моли шахсе ба манфиати J
игтифода намебарсм. Бинобар он, як панча тилло, ки J
май лодан хостел, харомам хохад буд. Худо нигохоці
бошад. бародар. Аммо фахмида бош, ки тилло моли даіД
аст. Эхтиёт шав, вагарна коиунан тиллоро бо худ ииіЛ
дойти ва аз чое ба чое интикол додан мамъ аст». Мар Л
тиллодор бо тааччуб сӯйи сохибхоиа менигарад ва «их.
чоивар, рафтем, ки дер шуд»,- мегӯяду ба сагрии иаркаб Л
халачУб якто мезанад. Хине, ки марди тиллодор аз хаіЛ
бароиада, рӯ ба иишебй меорад, чанд дафьа чониби хом I
муаллим менигарад ва шояд дар дил мегУяд: «Ха
муаллими сода будааст. Охир як панча тиллоро мегирл;
иамешуд. Лидам холашро. Ба гайр аз як пУстак чили дхЛ
надо рад...». Асомуаллим хам мехмонашро бо назари аіц,. я
иафратдор то сари чарй гусел иску над. Маълум мешааЛ
ки марди тиллодор дар иаздикихои Чинисой даст ба Л
.іаланй мешавад, ки ии лахза маркабро пашшахои газа
ихота меиамояид. Маркаби хасташуда баидро а.» да
сохибаш канда, чониби дсха рУ ба гурез меорад ва аввалй
хаіілію, ки аз яешорӯяш мебарояд, хонаи муаллим будаая
Сохиби хар баъди адои даст ба хок фурсати банд и шалвом
бастаіі наефта, масофаеро 6а хамим хол тай мекунад. АпІ
маркабу борашро пайдо намекард, июяд днлкаф мсшуд.!
гуэашти солхо падарам гох-гохс ниссан мар;
тнллогумкардаро бароямон иакл менамуд ва аз таҳти ж
механдид ва баъд шУхиомсз мегуфт; «Мани беакл, охир г |
панча тиллоро холо медоштам, шояд рУэгорам бехтар пи
мерафт». Вале зуд аз ин шУхиаш даст мекашид ва ба к I
наспхат медод: «Ҳеҷ гох хакки мардумхУр иашавсд. Ной
хплол карда хУред. Гумон намекунам, ки он марди uiyni№'
бой шуда бошад, балки касе Уро барон тиллохоИ]
куштагист...». Он чи хондед, шингиле аз сифатхон ,Ѵ
Содик буд. Швнгилхо аз сарнавишти падар хамеша л»

<н еддошт бо май хоханд буд. Ҳнкоятхои Асомуаллим идя*
юранд
БА ШОҲНАЗАР ЧЙ ШУД?

Дар хоиадони Асомуаллим Шохназар сеюиии писар буд.
Агар май рӯзҳои охири соли 1941 таваллуд ёфта бошам,
Шохназар 1944 зода шудааст, зеро модарам одатан баъд аз
хар ду сол кУдак мезоидааст. Аз ин ки ман ланч рУз пеш аз
даромадани соли 1942 ба дуиё омадаам, пас соли таваллуди
Шохназар бояд 1944 бошад. АфсУс ки дойр ба рУзу мохи У
мавод дар даст надорам. Зодгохи Шохназар хам Момайя
буд. Чехраи ин додар дар Чинисой ба хотирам накш бает.

Ӯ писараки кулчарую сафедпУст менамуд. СергУштаку вале
дардманд буд. Шояд аз яксолагй мояхояш варам оварда
буданд, то хаде ки дар рохгардЯ душворЯ мекашид. Медидам,
ки даба-даба ба ин сУву он СУ медавид. Вокеаи, кУдаки
хушрУяке буд. Он лаврой, ки дехоти точик табобатгоху
шифохола ладони ва Чинисой хам аз маркази вилоят 30-40
км дур буд, падарам имкони Шохиазарро ба духтурхо нишои
додан надошт. Табибои орди тухми сангпушту дигар
давохои махаллиро барояш мсхУронданд, аммо дар ди у ру
ба бехбудя намеовард. Надару модар ба такдир тан дода
буданду якчоя 6о фарзанди беморашон ранч мекашидаид.
Шохназар мудом гиря мекард. Ба хусус, аз тарафи шаб
соатхо нолиш допіт ва садои гиряашро дар деха хама
мешуниданд. Модарам баъзаи асабй мешуд ва кУдакро дуо
мекард. Ба ёд меорам, ки бегохие падарам дар хона набуд.
Намедонам ба кадом дехи хамсояе барон пайдо карда ни
гандум рафта буд. Модар омадани хамсарашро аз сафаре
ннтизорп мекашид, Шохназар дар оғУшаш болои суфа
менишаст ва гУш ба самти рохи омади падар ва шихаи аспи
У дошт. Шохназар гиряи чонкохе cap дода буд. Ҳарчанд
ки модар бо суханхои навозишомез ин сУву он су алвонч
медод, вай хамоно мегирист. Ману Холназар дар як гУшаи
суфа гох хоб будему гох бедор. Мо низ омадани падарро
интизор будем. Азбаски Шохназар хеч аз гиря намемонд,
модар гохе сарзанишаш мекард, масалан, мегуфт:
«чнгаракома хУрдП, устухонама хушк кардП, охи ин чИ

41
гнрнест. ё Худо Аа даіии блчпм лаво вахт...». Ҳампн люці
буд. кн асіш іидлр шнха кашнд на аа омаланн падар навц
л од. Дар масофаи сад дугад метр, кн надар ба хавлП наздщ

тудааст, салон гирям талхн Шохназарро иіунндааст. н
ѵлйрон монлааст, ки шаб нима шудаасту холо хам пнсарі|
бемораш мегиряд, чя мл rap 11 кл нммохро хоб бурдааст, ці
Уро навозит намекунад. Во хамин андеша аспн бордорд
падар ба тает рУйн хавлй карор гнрнфт. Ману ХолнаяаЛ
саросемавор аа чойхомон хестем, то кн падарро пешво: ;
гирем. Мод а рам хам Шохназари пгрён дар даст чонМ!|1
падар харакат кард. Вале падар модарамро сарлашіш кард| •]
кн чаро кУдакро азоб медихад, чаро коре намекунад, кн ӯрД
хоб барад. Падар ян суханҳоро гуфта, якбора ба сари модараЛ
камчин кашнд. Чавд камчин ба мнённ модар зада буд, ці
ману Холназар худро болои модар паргофгем. Падар ляіИ
ки камчннаш ба бадани мо мехурад, аз амали нохубаш дастВ
капгада, худу аспро ба сарой зад. Вакте ки доду фарёдіВ
мову модарамон дар хавлЯ баланд шуд, Шохназар хам Л
тарсяд, ки аз гиря монд. Падар наздн модар омадтВ
Шохназарро болои дастони худ бардошта, ба навозноВ
даромад. Модар ханУз меларзаду аммо аз пайи барон падар В
ЧОЮ нон тахяя намудап буд.

Нахустин бор дцдам, кн падарам 6а модарам суханхоі
нос азо іуфт ва Уро камчинкуб кард. Табнист, ки мает В
Холназар, агар модарро химоя иамекардем, падар, ки ші
кахролуд буд, модарро бепгтар азнят дола наш аз имкон дур В
набуд. Модар даетархон густурд, нону чойро болояш гузошг I
ва бо навозит ммдарамро барон мондагиашро баровардав I
6а сари дасгархоігЦаъват намуд. Мо хам аз чойхоямон хеста,
харду аз ду пах лун падар карор гирифтем. Шохназар хэвӯз
дар огуши падар буд ва 6а модарам бо иигоххои дуздо®
менигарнст. Яьне, У аз модар узр хостанЯ буд, ки модарч®
бубахш, май дар камчин хУрданат гунахгор ҳасгам, охяр
чя кунам. Баданам дард дорад. Шохназар ин андешахоро
карду харду даст чониби модар да роз намуда, худро ба
огуши У андохт. Падар маънндорона сУн мо назар карда-
«11 Клим мох мебахшй, охир дар сари кишлок будам, км
гирям Шохназарро шуиилам. Гу мои кардам, ки туро хоб
бурдаасту У бенавознш мондааст...». Дар назарам падар аз
амлли кардааш шарм медошт, аммо гурури мардя ва ба
нстшюҳн худаш «іхсучП» буданаш ба У имкон намедод, кн
аз гунохи содиркардааш равшантар пушаймоня кашад...

Шохназар, ки дардманд буд, бештар болои пУстакчае
менишаст. Баъзан аз чой хсста, бо мо каме бозй мекард,
вале бемории дабба халалаш мерасонд ва мачбур мешуд,
ки дубора биншинад. Баъзе калимахоро ба забои меовард,
дастак мезад, моро ба чонибе кашола карданй мешуд. Бо
хамин минвол то тирамохи соли 1947-1948 умр диду бас.
Лахзаи марги Уро хеч аз хотир бароварда наметавонам. Шаб
буд. Мо хамагя дар гушае аз хонаи кал он сари дастархон
менишастем. ХУроки шомро хУрда шудем. Надару модар
рУ ба рУи якдигар менишастаид. Ман дар пахлуи модар
карор доштаму он тарафтар Холназар, Шохназар хеле шодЯ
мекард. Дар сахни хона го хе чорғов мегашт ва гохе ба пой
рост туда ким-чихо гуфтанй мешуд. Ду-се дафъа мода рам
ба У ишора карда гуфт: «Шохназарчон, як дам карор бишин,
охир болои дастархон баромада истодая, уболай...*. Падарам
хам чунин хурсандии Шохназарро 6а мушохида гирифта,
шод аз он буд, ки дар ин бозихои фарзанд бех туда ни
дарди Уро медид. Ман хам хайрон мондам, ки чаро
Шохназар имшаб ин кадар шодЯ мекунад. Холназари
бепарво якпахлу зада давиданхои Шохназарро тамошо дошт.
Лахзае баъд Шохназар омаду дар оғУши модар нишаст.
Боз хост, ки падар Уро ба оғУш бигирад. Хамин тавр чанд
бор Давида худро гох ба оғӯши модар ва гох ба оғӯши
падар задан гирифт. Яъне, агар масофаи бай ни падару
модар як-якуним метр бошад, Шохназар ин масофаро чанд
маротиба тай карда, якбора 6а оғУши модар худро гирифту
пойхояшро дароз карда чашмонашро сУйи шифти хона
карор дод.Модар, ки ин холро дид, дод зад ва гуфт:
«Малим, малим, Шохназар тамом кард, У пихиля
металбидааст, мо вайро нафахмидем», гУён дасту пойи

43
Шохназарро рост кардан гирифт. Падарам пареиюнхол шудг
саросемавор худро ба чониби модар андохт ва даст
пеоюннн Шохназар пойду гуфт: «Рост мегУЯ Иклиммох, |
пихиліі металбидааст. Ин ба огУшандохтанхо лахзм
чонканиаш будааст...*. Падар ин суханхоро гуфЛ
Шохназари мурдаро бо эхтиёт аз огуши модар бардошЛ
болон кУрпачае гузошт. Ману Холназар «Шохназар®
Шохназар, бихез, чаро дигар намехандй, чаро аз гиря мовд
бихез охнр бозя кунем...*- гУён гиря мекардем. Модар Щ
cap у рУи хуншор дастхоро 6олову пойин карда чехрав
Шохназарро навозит менамуд. Аз ду парам рун модар іЛ
чоря буд. Шохназар намечунбид, о ром хоб буд. Ин ццД
буд, ки ман салон гирям додарро дигар нашунидам. Хонар| I
оромя фаро гирифт, зеро хонан мо он шаб ба мурдахоіД
табл if л ёфг. Оре, дар рУн хона насади додари сесол аву акнуЛ
гапзанакшудаам мехобнд. Салон нолаи чонкохіі
Иклиммохро хамсоязанхо шуннданд, ки яко як cap ба хошВ
мо заданд ва модарро бо гиряи хеш тасалло бахшидаиВ
шуданд. Дар байни як соат хонан калони мо пур Я
хамдехагон щуд. Раяси хочагя — Каримуф хам омад. ДаД
гУшае аз ҳавлй бо падар чя маслихате мекард. Аввалин шаб
буд, ки Шохназар ором хобидаву падару модар мВ
ба рода ронаш бедор бу данд. Шохназар дигар дард надоил
Мо обн чашм мерехтему вай бо чашмони пушида ва лабовВ
хандон бо мо хайрухуш допгг. Оре, У се соли тамом триста В
хама обхои чашмонашро резонда буд. Акнун модару пала В
бояд чех рай сап-сафеди Уро бо оби дидаи хеш мешустащЩ
Бале, то субхи он шаб Иклиммох харчи ки тавонист мурдаіі
писарашро бо оби шаффофи чашмонаш тоза нигох доля-
Албатта, падар оби дидаашро аз доги фарзанд 6а ботинаі
мерехт. Даруиакя мегирист. Фавти Шохназар бароі
Асомуаллиму Иклиммох аввалин догро гузошт, ки оирс
доги фарзанд мегУяид. Он шаби дахшатзо чояшро ба су6,':|;
дод, субхе, ки рУзаш офтобя буд. Муйсафедоии деха рУЙ
хавля чл*гь омадаид. Хешу акраборо шабона хабар кар#
будааид, ки аз Момайя ва дигар дехахо худро расоядайД

44
Он рУз хонаи Асо Содик ба мотам capo табдил ёфт. Раиса
хочагй супоришхо медод. Падар дар гӯшае даст ба пешонй
монда, ба андеша рафта буд. Модар хануз хам менолид ва
охирин бор аз рӯю пешонии Шохназарчонаш мебӯсид.
Медонист, ки баъди соате фарзанди яокомашро мешӯянду
ба кафан мегиранд. Он вахт Шохназари се сол дар огУшаш
бударо аз У мети ранду мебараид. Оре, бурданд ба баландие,
ки аз хонаи мо дар масофаи сад метр карор дошт. Он баландй
оромгохи гузаштагони бошандагони дехаи Чинисой буд. РУз
ба чошт расида буд, ки Шохназари сафедпУшро падар болои
Pi дастонаш аз хона берун баровард. Модари рУйкаида дудаста
ба нушти иадарам мезад ва мегуфт: «Малим, бачама кучо
мебарй, набар, мон ки ду-се рУ-зи дигар бо гиряхоям
навозишаш кунам. Ох, Шохназарчон, бубахш, бубахш, ки
I хамчун модар ба дардат даво шуда натавонистам, чй кунам,

I ки дасти Худо зУртар баромад ва туро нагузошт, аз ин беш
I азоб бикашй, вой, вой, афсУс ки дигар бачама намебинам...».

■ Модар то назди дарвоза Шохназарро гусел кард ва баъд
I болои замин нишаст ва сафари Шохназарро сУйи манзили
1 охират назора кард. Ӯ дид, ки чй навъ Шохназарро ба
I до хил и гУр гузоштанд ва болояш хок андохтанд. Лахзаи
дафни додарро ман хам аз наздик ди дам. Акнун гУраки
I хУрдакакс дар сари теппачае пайдо гардид, ки дар он
Шохназари хонадони Асомуаллим мехобид. ГУё ин хонадон
хам решав дар гУристони Чинисой гузошт. Модар соатхо
болои су фа менишаст ва чашм аз он гУраки сари баландй
намеканд. Он гӯрак аз фарзандаш Шохназарчон шаходат
I медод. ( Ин сатрхоро менавиштаму ГУё бори дувум сари гУри
бародар оби дида мерехтам).

МОЧАРОҲОЕ АЗ РӮЗҲОИ БАЧАГЙ

Чунои ки гуфгам, солхои бачагии ман асосан дар дехаи
Чинисой гузаштаанд. Баъзе аз лахзахои давраи бачагиам
чанбаи мочарописандй дораид, ки дар рузгори ману баро дари
калонам Холназар рух додаанд. Холназар бачае буд, ки

45
худро хамеша дар хонадон шахси аввал медонист. оуъмихці
бисер дошт. Чангара буд. Дар хама кор бояд Ӯ пирУзи 6,1
даст меовард. Фармонфармоиро хуш дошт. Май, ки аз ц
хурд будам. бояд бо гуфтаи У амал намуда, ба вай ито^
мекардам. Ҳарчанд ки Холназар ду сол аз май калон бу»
аз нигохи чусса У бо май баробар туда наметавонист. Аг*|
гӯштин мегирифтем, маглуб мешуд. Бо вучуди ин фаіці
худашро медиду халос.

РУэе модарам хохиш кард, ки аз сахро барон говон алафг
юза дарав намоем. Вакти рафган у ба май досп калоцр0
доду барон худ досчаро гирифт. Ҳарчанд фахмондам. ц
охир май хурдтар хастам. досча бояд аз ман бошад, вале >
зуъмй нишон дода, досчаро надод. Дар масофаи сад метр
дуртар аз хона хамие буд, ки алафи ачирику рушка доли.
Пеш аз он ки ба алафдаравӣ шурӯъ кунем, Холназарі
фармондех замини алафро ба ду кием чудо карда, «ана аз
ин чо ман медаравам, аз он чо ту», - гуфт. Мо дар ру ft
рУи якдигар, дар масофаи 10*12 метр ба алафзанй cap
кардем. Азбаски доси ман калон буд, барон алафдарац
душворй мекашидам. Ман хам якравй карда, бори дпгар
гуфтам: «Эй Холназар, досчаро те мегум». Ӯ бошад, «нс,
наметм, худм медаравм*. Ман чандин бор такрор ба такрор
ба У дарафтида, талаб кардам, ки «досчаро те мегум».
Холназар як хафи дахонашро пок карду «ма бигир», г?ёв
досчаро чониби ман хаво дод. Ман бошам, парвози досчаро
нигох мекардам, ки он рост омада дар байни пешониам
дармонд. Нафахмидам, ки досча ба чй дармондааст, аммо
медидам, ки дастаи досча назди чашмонам меларзил
Маълум шуд, ки нУги тези досча ба пешониам халидааствз;
аз нн рӯ дастаашро мебинаму худи досчаро не. Рост истода,|І
аз дастаи досча чашм намекандам. Холназар ин холатроі
дида, таре фарояш гирифт, ки тарафи ман харакат намуда И
гуфт: «Худойназар, начнб, хозир ма досчаро аз сарат халос ■
мекунм». Ӯ наздам расид ва бо як кашидан досчаро азі
сарам гирифт. Аммо хун найча барин аз пешониам мешорид В
Акнун ба чойи дастаи досча найчаи хунро медидам, ки болоіИ
замни мгла ряд. Холназар саросемавор досчаро 6а як сУ хаво
дода, ал замин як паяна хокро шрифту 6а чойи гурох зер
кард. Дархол кун аз парндан монд. Сару рУям, ки иур аз
куя туда буд, Холяазарро тарсояд. Бо вучуди ин. у 6о
алафи тар рУйн пур аз хуяро юза кард ва баъд тахдідкунон
гуфт: «Агар 6а отаи с очам гУИ, мскушмт». Мая акиун аз
бисер рафтани кун эхсоси бехолй мекардам ва баданам 6а
ларза даромада буд. Аз ян ноет, кя бозон алафхои
дараяядаам чанд лахза ниша стам, то кя 6а худ биоям.
АлафдаравП гамом шуд. Холназар ток нам ро якняма 6а сарам
гуэошта чойи чарохатро пӯшонд. Мая ваъда додам, ки ба
отаму очам низе намегӯям. Аз ин рУз 6а баъд токии май
яктарафа дар сараи карор дошт. Бачахо іяро дяда
мегуфтанд: «Ҳа, Худой назар «уф» шудааст-ку. Ток вша бия.
Дар сарш якняма нстодай...». Гӯш недодачу еяр бой
намедодам. Мода рам хам ду-се бор эрод шрифт, кя «боз,
ин чи мукумай Худойназарчон! Токита чаро якнима
мемонп?». Мая бошам, як сУйи Холназар менвгаристаму
мегуфтам, «Ҳеч ran не оча, хамки хелув маъкулмай». Аз
ин ходиса як хафта гузаппу пагохяе модарам зУрав хост,
кя рУямро шӯяд. Мая дигар нлоче наёфтам, зеро аллакай
сарам дар дастя модар монда ва оби офтоба хам иаздаш
гузошта шуда буд. Вахте ки модар 6о оби гарм рУямро
шустан шрифт, якбора панҷаҳояш 6а он чарохати бо хок
сементшуда бархУрд. Модарам сарзанишам мекард, ки «ин
чЯ беадабй аст, ки дар сарат лойи хушкшударо шрифта
мегарди, агат бшга медонй бо ту чЯ мекуна?» Холназар аз
дур ин лахза ро тамошо менамуду ба май шпора дошт, ки
хо, нагуи ха, медонй ха, чй корат мекунам». Модар бошад
кУшиш дорад, ки он лойи шахшударо кацда тирад. Лидам,
кя чойи чаро хат дардмаяд асту агар модар «кофтуков»-ро
■дома днхад, нм кон дорад, ки боз хунравя cap шавад, бе
хотир аз дасти модар халос шудаму амали ношоями
I Холяазарро касса кардам. Баъд аз шунядая модарам хам
ба хулосае омад, кя ин енрро аз падар пиихоп доштан бехтар
хохад буд. Мо-хар се каял додем, ки падар нафахмад.

I

47
Вагарна хам Холназар хатман шалок мехУрдГВгГХам модара
сарзаииш мешунил. ки чаро бачахоро беназорлт мондаа»

Тирамох буд. Бо Холназар хезумчинй рафтем. д.
бала плие аз Чннисой гармаш хеле зиёд меру ил. Бол хамо
лосхо дар дастхо гармаш да равилем. Ҳар к адом барон Хѵ
дарза бастем, бандхоро ба зери дарзахо андохтем. Им «
низ Холназар якравй карда, бори маро аз хисоби дарла.х,
тарами худ вазнин сохт. Дарзаро барон пуштора кард,
омода кардам ва баъд дастонамро то китф чо ба чо намуд,
бо як силтав задан хестанй шудам. ки дарзаи гармаш ваани*
карду май пешорУ ба да хон афтодам. Гармаши вазнин >
болоям чу нон фишор о вард, ки дамам гирифт. Холназа
пуштораашро ба як су андохта бо хеле душворя бор
гармашро аз болоям халос кард. Мая гиря доштам і
намехостам, ки дигар дарзаи гармашро ба пуштораа
бигнрам. Холназар бошад мачбур менамуд, то ки і
дарзачаи хурди гармашро пу штора карда хона бубара*
Хамин тавр хам кардам. Модарам аз вазъият бохабар шуд
Холназарро чанг кард. Аммо У парвое надошт, баръаі
хандида мегуфт: «Хуб шуд, ки таги гармаш монд, ап
халосаш намекардам, мемурд».

Хар таътили тобистона пала рам чилрУза КУлоб хондав
мерафт. Табиист, ки мо дар нхтиёри модар мемондем і
хар кучо ки у мерафт, ба хотири ин ки 6а якдигар чанг
чанчол накунем. бо худаш хамрох мегирифт. Чоште модд
хонаи хамсоя рафт ва ману Холназарро хам бо худ гирифт.
Хавлии хамсоя аз хонаи мо дар масофаи наздик каре)
дошт. За н хон хамсоя мода рам ро бисер эхтиром мекардан
ва гузашта аз ин, вахте ки падар дар хона мебуд, модар б
хеч кучо рафта наметавонист. ГУё падар хамсоягард*
модарро намепазируфт ва умуман ичозат намедод, я
завчааш ба хонаи хамсояе калам гузорад. Аз ин рУ, набудай
падар то чое барон модар озодя медод. Албатта, озодЯ
модар оэодии ману Холназар хам буд. Сохибхона модарро
ба хушй кабул намуда, бол он кати чУбин шинонд. Холназг}
аз бари боло гузашта чорэону зад. Ман хам пахлуи мод#

48
цііиіастам ва гирлу атрофи хонаро як аз назар гузарондам.
Цаіимам ба дуторчае афтод, ки дар мехи девор овезон буд
дз ҷо хеста, дуторчаро гирифтаму ба навохтан шурУъ
намулам. Модару сохибхоназан сари кадом мавзУе сУхбати
ширин доштанду гохе механдиданд. Тунг-тунги дуторчаро
Ьііѵнила Холназар маро як сУ тела долу дуторчаро аз ластам
іУран кашида шрифта, 6а тунг-тунг даровард. Мая ба газаб
>мадаму аз Холназар кассос гиряфтаня туда, як мушт ба
гандуки днлаш задам, ки У ох гуфту якпахлу афт ад ва
іаіар садо набаровард. Модари бечора. ки акнун чанд
іакика дами бегам заданя буд, холи Холиазарро лида. «ах.
іувошшарг аката куштя, вой, ба налим чя мегуме...* іуфта.
5а гиря даромад. Дидам, ки кампири сохвбхоиа куртая
Холиазарро боло намуда, боло и кабургахояшро даст-даст
сардан шрифт. Охиста ба мода рам фахмонд. кя «Иклнммох
іисёр ташвиш наша в, мушт ба кабургахояш хУрда. дутой
шро боло и днлаш шинондааст. Барой хамнн нафасгирии
бача душвор туда истодааст...». Суханхоя кампярро
вуиидан замой худро ба беруни хона зада, сУйя хавлии
кудамон гурехтам. Бояд чое пайдо карда пиихон мешу дам
Ив тарафу он тараф Давидам ва нихоят байни тутакалукзор
чойи истирохати сагамон — Холдорро интихоб намудам.
Хоначаи хубе сохта будааст Холдори пир. Ҳаво гарм, кя
буд, Холдор истирохат доигт. Ҳарчанд «Холдор, Холдор,
мах,мах» туфта, аз хонааш бароварданЯ шудам, намебаромад.
Мачбур шудам, ки аз гУшхояш кашак карда беруваш созамѵ
хулам чояшро ишгол намоям. Холдори нориэо ба днгар сУ
барон хонам нав пайдо кардан рафт. Як вахт салон омадани
юла рам ро 6о Холназар шунидам, ки чанд занаки хамсоя
зилбардорикунон онхоро чониби хавлнамон ту сел доштанд.
Холиазарро кадом мардаке болои дастонаш бардошта буд.
Рӯз хам бегох мешуд. Шунидам, ки подай кяшлокро
оварданд. Гову моли майдаро чо ба чо карданд. Мода рам
бошад, Худойназар, Худойназар гУён маро мекофт. Ҳод он
и май назли хавлЯ дар хонаи сагамон якпахлу зада, хама
гапхоро мешунидам. Шом шуда буд. ки дусти бачагии

ALL
ѵиараш Ллт&жуяя mtmam 6&- »**■'■•* жнеяшт .-
Нуиичп кат жат вк ятгящ» мар кая» ямляя м,Ж
mmtonan. шжатебжшящ ж» хамят карор жтп. ямшмз>J
Нідцу da явив ЛтяяШря мвггчя шщряаро ва*я иеы
Лцѵ яг г»»» си Хвашсвф, кв нибур* хивгро бяряояпЛ
мв ми С'жял. 6а бояшмпе ѵжя зля», нолям жА
Чт язфархіхѵшяпяембоеряоршяш ромея ххмтяяар}
г ір \Жшщ впяжврс. афгям жарт. Хуяойшсар мекофгм
Ля жат беж яюрам дар таапипв бул. Зораву тава Л
мекард, в .ѵзр куч» км бачоям бгрояя, чаигаи наметЯ
Ча* хаяаро медвдаму иепгуяидам, вале |
итбаровардм. Хуфтая хам гузапгг. Аз поёни киш.-1
сулфа кардаяи падарро шутпгдаи ҲанУз хам чуръатиі
хоаав саг баромадан намекгрдам. Торафт падар ба
наздик .чеомад. Модар аз таре меларзид, зеро медонистП
бачая дУстдоря Асоиуаллим мая бу дам. Падар 6а хам
даромаду аз модар савол кард: «Чй ran аст. Чаро х
Худойяазар мекобавд. Магар 6о У ходисае рУй додааст?
Модар ходисаи шудагиро 6а падарам накл дошт, ки «об
ма ана ннчостам», гУён аз хонам Холдор садо баровард
Падару модар сУям Давида, «баро, баро бачам, Холнаі
нагз шуд, хечит наметем». Падар суи хонаи car cap
хам карда маро бароварда бУсид ва навозишкунон та-
кати мехмон бурд. ДУсташ хам, ки аз гум туда ни м*
хунчигар менишаст, ба истикболи чУрааш аз чой хесп‘
«хайрияте, Худойназар пайдо шуд», гуфга ба падарам і
кушод. Падар дар як гУшаи кат маро шиноида, са
Холназарро дастмол кардан гирифт. Ба Холназар Худо ди
Ба шикоят даромад, ки май Уро бесабаб задаам. Ҳамин вахт
акай Авлиёкул чаид суми сталинй ба Холиазару май ха*
кард. Дягар Холназар ran иамезал. балки пулро сахт 6|
иупггаш нягох медонгг, то ки мая зада нагирам. Назар»!
ба модарам афтод, ки сУйи май нигоххои лузлоиаи хайдад*]
чекард Мак ботам дар ботик хурсандя дои паи ки бар
Холназар иг/ла иа кодеру на иалар еарзаиишам иаиамуде®
Барка кс аз ояхо харфхбя иавозигномез иетуиида*
I

Усушит Ыттт мал f/л в ол iff Л, мл то чое аз Хоои.мр
яммтро столдя бу лян Втлал, Хмлящші мрб* хтрд*
6fM *й ДЯГйр ГТІ п мути мял метаргял. км и дур метода
ими Менарду пмягит измшуд,

Хамов шб буд кнб.тагох аз Кулоб бором ману Холи«мр
тагнУвхои руей (трусиву майка) оаарда буд. Мо рузи
дигарат трусику майкдро пушила бузбонй рафтем Труси
то зоиухоямои иерасид. Харта ид хору хас ба яоямои
мехалид, мо бояфтихор пукли буэхо мегаилем Бачахои
деха ба сэру либоси нави мо яигох иекардаиду хасад
мебурданд. Бегохй бонд бузу бузголахоро ба хона мсовардем.
Вахте ки ба чарогохшои рафтем, оихо ба кабати КУХ
даромада, аз хУрдаии баргу шохи бутгаҳо халоиат мебурданд.
Мо аз баландй сари бузхо амр ме кард ем, то ки боло бароянд.
Аммо бузхо парное на карда, боэ поёнтар мефаромаданд.
Холназар эарбан муштамро фаромУш карда буд, нагар ки
«Худойназар, фаро бузичахоро ба боло хай кун» гуфт. Маи
гуфтам: «Ҳо, дигар хечит намефора. Ту калонтарй, фаро,
мал фаромада наметавонам...*. Холназар дигар якравй
накарда, охиста-охиста худро ба байни чарй гирифта, бузхоро
чониби боло хай кард. Дар ботии гуфтам: «Хайрият,
Холназар баъди кабургахояшро шинондаи мусулмон
шудааст, вагарна имкон дошт, ки аз чарй маро тела до да

кушад».

Боре модарам барон дидани дугонааш Бибиёи Чакон, ки
Бибй Аноргул ном дошт, рафгу маро хам 6о худ бурд. Аз
Чиннсой то Чакон, такрибан 5-6 километр рох буд. Вакте
ки ба хавлии Бибиёи Чакон норид гардидем, закону мардон
ва кудакони эиёде дар таги дари У нишаста, маътали ои
буданд, ки Бибй кай даъваташои мекунад. Модарам. ки 6о
I Бибй Аноргул дутонаи чоий буданд, хоа, ки билу ни иавбаі
Уро бубииад. Ба ин хотир, модар 6а май гуфт, ки
«Худойназар, ту дар беруи бозй кардан гнр, май бибиатро
мебииаму зуд мебароям». Химии мкт, ки аз дохши хонаи
Аноргул чуиии сало баромад «Иклиммох, холо батат ба
гуи&Хй иашудай, Уро 6о худ гирифта даро* Маи садоро

М
мешу иил а му сохибн онро намел нлам. Моляр дархол а.
ластам шрифту ба кабул и бибя Аноргул даромаДем. /ЦІ
гӯшаи аз хама болои хона зани сафедпУше чорэоы
менншаст. Модар дасти маро cap доду худаш назди он з^
ба зону зада, дастони пахта барин гафели Уро бУсіццІ
шрифт. Ба чуніш амали модар гУё Аноргул норозй oyj
гуфт: «Иклнммох нн корат хуб нест, охир ту аз авлодЛ
моя, чаро наддам лону мезанй, хез, хез, маро назди ХѵЛ
гунахгор насоз. Ту мед он я, ки ман ин корхоро баі| і
мгбинам». Инро гуфт ва сари модарро бо ду дасташ доштг.
пешаш оварду аз чехран модар бУсидан шрифт Мода,
хам чанд маротиба рУйм Аноргулро бУсид. Сипае, Аноргул
ба чонибн ман нигариста гуфт: « Худойназарчон, пешим биё
ту бачаи дУстдоря очатл, ки бо худ овардааст». Ман охиста.
ох иста. тарсхУрда барин ба БнбЯ Аноргул наздик шудам. J
ду дастамро шрифту сари зонуяш шинонда. аз пешони?

[ сару рУям бУснда, каме нигохам карду баъд гуфт: «Akhji
Г ту берун баро, бо бачахо бозЯ кун, ман бо очат гапхо;

' худмона дорем». Ман тозон рУйи хавля баромада ба бод
машгул шудам. Хини бозй медидам, ки бузу гУсфанд cap
мезананд ва чанд дег пур аз гушт мечУшид ва занону марля
чандкася сари дастархонхо карор до ранд. Хама ба умел
чизе буданд. Лахзае нагузашт, ки чавонмарде садо зах
[ «Худойназар, бачаи Иклнммох кадомат хастй?» Ман лі
ба назди он шахе давила, бо ифтихор гуфтам: «Худойназар
манам. Чя мегУЯ?» Чавон аз ластам гирифт ва он тарафпр I
болои курпачае шинонду дар табакчае хомшУрбову ной I
чапотя оварда наздам гузошт. Фахмилам, ки ин амрро Биб- j
Аноргул додааст. Табиист, ки модарам бо дугонааш нош В
чошт мехУрданд. Чанд вакте ки модар дар назди АноргухВ
буд, кабул и ихлосмандон маътал монд. Нохост модаряВ
маро наздаш даъват кард. Тохта ба хонаи Бибй АноргуШ
даромадам. Модар дар пеши Аноргул бо табъи бол ил
менншаст. Вай гуфт: «Худойназарчон! Дер шуд, ба хо®|||
бармегардем, ки отат ташвиш мешава. Пеши бибит б®
Бибит мехохад дуоят днхад». Ман боз назди Биби Аноргь'В
м и шаг там. Ӯ дасти роста шро тори сараи гуэошт на ба
модарам назари маънидоре дУхта гуфт: «Иклиммох им бачат
ба худат хеле монанл аст. Луо мекунам, ки хушбахт шавад».
Модар харду дасташро пеши бар гирифту гуфт: «Бибй,
иншооллох. Шумо, ки чунин мехохед, шояд писари хубе
шавад». Бибй аз пешониам бори охир бУсид, бо модарам
оғӯш кушод ва ичозати рафтан дод. Ин дафъа хуб ба
Аноргул зехн мондам. Зани зебое буд. Пахта барин сафед.
Дар як параи биниаш холи хурдакаки сиёх дошт. Ластам
дар дасти модар пуштнокй баромадем. Вахте ки мо паси
парда шудем, дидам, ки Бибиёи Чакон пешгираки болои
сарашро 6а рӯяш cap дод. Маълум шуд, ки У ба хар кас руіі
нишон намедодааст, балки аз пупгти саргир ва парда бо
мизочонаш сУхбат мекардааст. Муридони Бибиё ба зудя аспи
модарро аз гулмех кушода, бандашро ба дасти май доданд.
Ва хам бастаеро ба почаи хУрчини аспи мо андохтаид. Ману
модарамро то аз деха баромадан гусел карданд. Онхо хамагй
эшонзодахои тарбиятдида буданд.

Бояд гуфт, ки Авлиёи Чакон дар минтака хеле бонуфуз
буд. Авлодони онхо давроне аз Пагулаи Тавилдара ба дехаи
Чакон кУч бастаанд. Надари Бибй Аноргул шахся овозадоре
буда, пеш аз марг васият кардааст, ки вахте Уро дар тобут
мегузоранду тобутро мебардоранд, тобути У аз дасти одамон
халос хУрда дар кучое, ки рафта шинад, хамон чо барояш
гУр бикананд. ГУё хамин тавр хам шудааст. Тобути падари
Аноргул аз Чакон рУ ба боло дохили дара шуда, баъд ба
сари баландие, ки аз он чо рох аз самти К У лоб 6а тарафи
Балчувону Ховалинг меравад. поён мешав ад. Мардум аз
пушти тобути дар парвозбуда медаванд ва баъди нишастан
ба он мерасанд. Ҳоло агар кас аз тарафи хох Хонободу
хох Девонахуҷаҳо ба чониби нохияхои номбурда гузар
кунад, хатман ба зиёрати маркади Авлиёи Чакон мерасад.
Он чо муттавалке нишаста, ба мусофнрон оби хунук
медихад. Ҳамон солхо, ки ману модарам ба дидори духтари
он бузургвор рох» Чаконро пеш гирифтем, аз наздн маркади
падари он бону гузашта будем...

53
Ііоз пас мсгардам 6а мавзӯи Авлиси Чакон. Солхои 194; I
49 хафтае як бор падарам ба бачахо мефармуд, ки ба Биби*,
Чакон чУби сӯхтанЯ--6ия баранд. Ин корро мудири макта^
Чинисой ба он хотир не кард, ки ба онхо эътикод дошт ^
хам завчааш дугонаи Аноргул буд. Дар ин кори ҳезумкашоцц
ман хам иштирок мекардам. РУзе, такрибан моххои мар],
апрел, нан пинхонЯ аз падару модар як дарза бияро пуипор)
карда, рохи дехаи Чаконро пеш гирифтам. Такрибан баро*
ба он де ха расидан чанд теппаву хамихоро гузаштан лозия
меомад. Хамой рӯзе, ки ман нияти хезумбарЯ кардам, ха*,
иоором буд. Андаке ёдам хает, ки дар пуштораам бия ба
рохе, ки 6о модарам рафта будем, даромадам ва шояд ду-се
километр рохро тай кардам. Ҳамин вакт хамихоро тумав
фаро шрифту май рохгум задам. Туман хам хеч ran не,
жола борид. Он чунон 6о шиддат буд, ки ба як дастам як
гУшамро аз задани жола дифоъ менамудам, ки ба гӯщц
днгарам зарбахои шикофандаи жола мехӯрд. Ҳам туман ва
Хам жола маро фишор меовард. Ман ба ин сУву он ct
Давида, аз рохи асосй баромада, шрякунон кучо рафтаиамро
намедонистам. Садои гиряам рохгузареро, ки аз самти Чакон
ба Чинисой мерафтааст, мутаваччех месозаду аз кучо
баромадани садои кӯдакро таъкибкунон ба хар тараф назар
андӯхта, нихоят дар даруни туман бачаеро мебннад, ки дар
пувггорааш як дарза бия, гУшхову сару гардан аз задал
жола каб-кабуд гирякунон ба чор тараф медавад. Ӯ тозои
«бачачон натарс, ман амакат, нагурез, хозир ман туро гари
мекунам», гуфта маро ба огӯш мегирад, ки меіпиносад. <0,
ту Худойназар хастЯ-ку, писари Асо Содик. Кучо меравП?

Бо, кП омадЯ?”- гУён чанд савол медихад. Ман бо овози
гпряолуд гуфтам: <Ма барон Бибии Аноргул бия мебарам.
хама бачахои мактаб мебаранд-ку». Он чавонмард хандиду.
«Э, кӯдаки сода, дехаи Чакон кучову ту кучо. Охір ин I
чохо гургонн гурусна дорад. Хайрият, ки садоятро шунидам, I
набошад дар ин хел хавои туман хатман лукмаи хайвони I
вахшие мешудя...».

Лид. ки ман аз хунукя меларзам ва оби биниамро базУр I
бо остинчахоям пок дорам, маро хамчун хезум пуштор» I

54
кард ва рохи Чинисойро пеш шрифт. Вахте ки ба деха
расидем. аввалин касе ки ба пеіивозам баромад. молари боз
Худойназаргумкарда буд, ки оби дидаҳояшро ноккунон
мепурсид: «Ту куно рафтй. Охи, Бибии Лноргулро дидаи
мехостй, худам мебурдамат. Ба ту кй гуфт, ки хезум бубар.
Отат хар хафта бо бачахои мактаб мефиристад-ку...».
Маълум шуд, ки он чавонмард бародари мудири анбори
хочагй - бобои Дод Шариф будааст, ки тасодуфан ба май
вохӯрдааст. Бо вучуди он рохгумкардаихо, май ба Бибии
Аноргул гУё «ошик» туда будам. Кӯдак будаму аз он чехраи
зебо, аз он холи сиёхи бари рӯ хеч дил канда
наметавонистам.Дар бобхои баъдй боз ба мавзӯи «Бибиёи
Чакон» бармегардам.

Ҳодисаи хандаовари дигаре хам ба муносибати байыи
Холназару банда иртибот дорад. Дар хонадони Асомуаллим
мохе як бору ду бор гУсфандеро cap задану гУшти овро
дар равғанаш пухта, хамчун кайла нигох доштани модар
ба ҳукми анъана даромада буд. Тартиб чунин буд: модар
Хама ГУшти гУсфандро ба деги калоне андохта мепухт. Баъд
гУшти сУзонро ба табаки калоне бардошта ба назди ману
Холназар мегузошту мегуфт: «То сер шуданатон хӯред, ки
дпгар чунин фурсат бароятон мухайё намегардад». Мо чаид
бурндагп мехУрдему сер мешудем. Силас модар гУштро ба
сатиле бо равганаш якчоя андохта, дар болочУбн бай ни
хона меовехт. Табнист, ки рУзн днгар, аллакай иштнхои
ГУнп хУрдан пайдо мешуд, вале сатил дар баландй карор
дошт. На кади Холназар мерасид ва на кади ман, то ки
онро болои замин фурорем. Рузе модарам ба хонаи хамсоя
рафт. Холназар ба ман амр кард, ки рост истаму У болои
кнтфонн ман баромада сатили кайларо гирад. Ман ба У
фахмондам, ки куввати бардошташ вайро намекунам, хуб
мешавад агар ман болои китфони у бароям. Аммо Холназар
розй нашуду болои китфони ман баромада сатнлро акнун аз
чангак озод менамуд, ки ман кувват накардаму афтпдам.
Хамин буд, ки Холназар бо сатили кайла ба замин афтид.
Порчахои гУ ип ба чор гУшаи хона пош хУрданд. Ин лахзае

55
буд. ки модар ба холи мо механдиду намедонист, ки J
навъ моро чадо дичал. Ҳоло ин чанд лахзаи саргузашті1(І
аз .части хеш ва Холназар ба поён расонда, меравем пущ^!
рӯзхои дигари Ҷикисой.

КИССАИ ОХИРИНИ ҶИНИСОЙ

Сад афсӯс, ки дар бораи таърихи пайдоиши ин д^І
маълумоте дар даст надорам. Намедонам номи ин деҳа J
маънй дорад ва аз кадом калима гирифта шудааст. ФащІ
ме донам, ки дар ин мннтака дехаи дигаре бо номи Баг лисом
дар Балчувон Лойсой ва гайра хастанд. Калимаи «сой»!
равшан аст, «лой> хам. Аммо ба фахми «чин»-у «баглп»!
нарасидам. Ин чихати мавзӯъро ба забоншиносоіі
вогузопгта, гуфганиам, ки Чинисой бояд дехаи кухансолі
бошад, зеро дар он, чунонки гуфтам, чиноре буд, ки умріі
дусад-сесадсола дож. Масчиди бузурге хам мавчуд буд. Ail
хама мухим, гӯристонаш ба масофаи 100-150 метр тӯд 1
мекашид. Ба ҳар хол ин деха бароям хеле азиз буд. Дар
хамсоягии мо пиразани 80-90- со лае бо наберааш, кн зава
кӯдакдоре буд, мезист. Ин пиразан мо, бачахои Чинисойро,
бо афсонахои сехрнокаш дар тааччуб мемонд. Баъзе шабхое,
ки падарам дар сафар буд, модарам он кампирро ба хона I
меовард, т» ки ба мо хамрохй кунад Чунин шабхо марс,
худо медод. Дар паҳлӯяш дароз мекашидаму 9 афсонахоі
деву чияяорро дар якчоягй бо киссахо аз достони Руст» I
ва Сӯхроб накл менамуд. Ба хусус набарди Деви Сафедро
бо Деви Спех чунон хикоят менамуд, ки гӯё худаш дар он
иштирок карда бошад. Аз киссаи чангии пиразан ба таре
афтода бошем хам, 9ро намегузонлем, ки ҳикоятро ба поя
расонад. Баъзаи хампир чавониашро ба хотир меоварду
киссаи «Кали Айёрі-ро cap мекард. Чй навъ он кал духтарн
бойро ба ломи худ медарорад. Махсусан, лахзаи духтари
бойро лаках? ровиаш хеле диккатчалбкунанда буд. Албатга.
I хаиУз мо 6а мохияти ин навъ киссахои ишки намерасидем.

; Вале поёни кисса барон худи пиразан хандаовар буд, ки
' дакикахо механдиду хулоса мекард: «Ох кали балое, диден
чй хел духтарро фиреб дод ва чй хел Уро чака хУронд.
ЧакахУрй ба духтар хуш омад, ки кали Айёр ба дом
I андохташ». Бегохие рУйи хавлии кампир аз ин киссахо
I мешунидем, ки чугзе ба лаби боми хона иишасту садо
I баровардан шрифт. Пиразан якбора парешон шуду гуфт:

I «Ох, овозут дар гУре, сархУре. Чй, ин кишлокро хам
мухочир мекунанд?” Ман аз У ну рейдам, ки «мома,
мухочираш чй аст. Магар кишлокро об мебарад, чй?». «Не,

I не, бачам. Мухочираш ин аст, ки мохонро аз ин чо ба тарафи
тахдашт мекУчонанд...».

То ин чо, ки сУхбат оростем, тобистони соли 1949 огоз
ёфт. Ин тобистон серташвиш барон он буд, ки
заминларзаҳои пай дар пай мардумро безобита месохт.

Д у руст аст, ки соли 1948 низ чунин заминларзахо эхсос
мешуданд. Аммо ин тобистон ба он дарача дахшатбор буд,
ки мардум рУйи хавлй хоб мекард. Дар хонахо будан ва
хоб рафтан хатар дошт. Бегохие модарам деги пур аз ширро
баъди пухтан болои замин гузошта буд, ки заминларза
шурУъ шуд. Он чунон ларзид, ки дар чоямон ба ин тарафу
он тараф алвонч мехУрдем. Чашми ман ба деги шири модар
афтод, ки ду-се дафъа такой хУрду болои замин чаппа шуд.
Ҳамон сол якуми июн сафи аъзои хонаи мо аз хисоби боз
писарчадор шудани модарам афзоиш ёфт. Шаш нафар
шудем. Ин кУдак, ки дар рУзи чумъа таваллуд шуд, номаш
бо худаш гуфта, исмашро Чумъа гузоштанд. Сохибназар,
ки то ин дам аз гахвора берун намеомад, хоху нохох онро
барои Чумъа холй кард. Пиразани афсонагУй заминларзаро
ба овози шуми он чуғз иртибот медод. Аллакай дехахои
Момайй, Бағлисойро мухочир карданд. Амман Чиён, ки
дар Момайй менишаст, барои падарам туда, ба Фархор
нарафта, балки ба Чинисой омаданд. Хонаеро дар поёни
деха ишгол намуданд. Амакбачахои падарам Абдулкаюм,
Абдулхамид ва дигарон низ ба Чинисой кУч бастанд. Онхо

57
<v

гумон доштанл, ки Чинисойро мухочир намекуиJ
Вокеан, хеч овозае 6а гУш намерасид. Од;,,'|
мухочиршавиро пешакя эълон надошта, балки нохост щі
босалохияте дар деха пайдо мешуду ба кадом мин?)Л
тахдашт мухочир шудани дехаро байни мардум ба раем J
меларовард. Яке аз рУзхои тобистон май 6о ҷӯраҳоям
мактаб бозп доштем, ки аз поёни кишлок мар]
баландкомати кулоҳи сталинй дар cap бо папкаи cypjJ
дар багал пайдо гардид. Дар иазарамон он мард ба гоЛ
монандй надошт. Май бозиро бас карда, омадани он мар;,
ношиносро ба мушохида гирифтанй шудам. Ӯ аз дур иД
ддда, чонибамон меомад. Ии лахза мо чанги кУчаро ба осищ
мебаровардем. Нихоят мард наздамон карор гириф?,
пурсид: «Хонаи муаллим Содикуф дар кучост?» Бач*
пешдастй карда сУйи май ишора намуда, «ана бачаш* гѵф,
Мая хайрон аз он бу дам, ки марди рус точикй савол дод. А
дасти маро шрифту пурсид: «Падарат дар хона аст?» М*
cap чунбондам, ки «хова». Надар бо модарам болои суф
менишастанд. Вахте ки мехмон вориди хавлй шуд, пада
ба зудя аз чояш хеста, номи шахеи русро шрифта, «ассалом
алейкум» гуфт. Мехмон самимона бо падарам даст фишурд
тарзи шУхиомез аз У савол кард: - «Рафик Содикуф! Имхо?
хает, ки як пиёла чойи шуморо бинУшем?». Падара
хандида, «чаро не, мархамат...» гуфт. Падару мехмон дар
гуфтугУ буданд, ки модарам болои суфаро барои нишап
омода сохт. Фурсате нагузашт, ки аз кучое раиси хочагй
Рахмон Каримуф аспсавор пайдо шуд. Ӯ саросемавор аі
асп фаромада, чониби мехмон омаду салом дод. Марди рк
даст дода, гуфт: «Ҳа, рафик Каримуф аз кучо фахмидсд, и
май ин чоям?». Раис, ки назди он кас каме худро пороха:
эҳсос менамуд, гуфт: «Бубахшед, ки пешвоз шрифта
натавонистам, зеро шумо бехабар омадед». Сипае суханашре
идома дода, хост, ки марди русро ба хонааш даъват намояд-
Маи бошам аз онхо дуртар истода, бо марок сухаироиів
мехмони русро гӯш медодам. Гузашта аз ин, то ин дам русро
надида будам ва табиист, ки бароям чолиб менамуХ
Маълумам гаіігг. кя ни шахе аз обкоми Кулоб ом ала буд.
Сару либоси галифей (сталиий) дошт. Он лавром хама «уф»

; хо 6а либоси Сталин таклид мекардаид... Сипае мехмон
даъвати раиеро рад карда, гуфт: «не, рафик Каримуф! Маи
як пиё.іа чойи муаллимро меиӯшаму халос. Шумо ташвиш
иакашед. Соати се маро бо муаллим дар идораатои интизор
шавед. Маи ҳуччатҳои хочагяро саичядаяам лозим аст».
Раис таъзим намуда, аспашро этал карда, аз хавля баромал.
j Ачаб ин ки падарам хам раиеро баром нишастая даъваг
накард. МавзУъ фахмо. Он нард кася оддй не, балки
фиристодаи обком будааст. Падарам ману Холназарро ба
наздаш хонда супориш дод: «Тез як хурУсро аз байни
j тУтакалукхо капед...». Лахзае нагузашту но доду фнгони
I хурУси сурхеро баровардем. Падар онро cap заду ба модарам
фармуд, ки теэтар фатир кунаду шУрбон мургя назад. Падар.
ки аз нн тараддуд халос шуд, мардя рус аз дасти падар
I гирифту чониби хонаи нишаст харакат намуд. Ӯ мехост
j утоки корни муаллимро бубинад. Дар гУшаи он ягона хона
j токчае буд, ки ду кятоб дошт. Намояндаи обком кнтобхоро
I аз токча гирифту бо дастонаш такид, чанг ба осмон хест.
I «Муаллим, - гуфт У. - китоби рафик Сталинро хор кардед».
I Падар бо андак норохатя чавоб дод: «Рафик... Чя кор кунам,
ки шароит надорам. Ҳамин як хона хам чойи
I дарстайёркуниам касту хам рахтн хобу чойи пухту паз».
I Он ду китоб якеаш «Тарчумая холи мутасари И.В.Сталин*
j ва дигаре «Таърихи Партиям Коммунист» ном дошт. Баъд,
хеле боэхтиёт сари кадом масъалае бо падар сУхбат огоз
намуд, ки чехраи падар тагйир ёфт. Ҳамин кадар 6а гУшам
I расид, ки гуфт: «Рафик Содикуф, партия ба хулосае
I омадааст, ки шумо бо хочагй му копир нашуда, балки 6а
[ дигар декаи кУхие, ки холо то мухочиршавиаш вакт хает,
фиристода мешавед». Падар, «майлаш рафик фалонй» гуфт,
вале изхори хушй нишон надод. СУхбати намоянда бо падар
ба поён расиду мургшУрбои модар тайёр шуд. Дастхои
I мехмонро об гирифтем. Падар бо мехмон фатири тармро
дар табаки чУбй майда реза карда, гизоро бо завк нУши чон

I

59
к;ірлаид. Ҳиии хайрухут мгхмои цоііиби моляр НИПҷ>щ
«І’ахмдт яш,I, хеле огУрбоя болал-зат яухтагд. Рихмит» гул
Модар. ки 6а шуиидлии 'іуиин сухинхо одат иядоигт, рУяід,
исшила худро 6а дожили хона лад. Намояндя гари марц,
гида карду «офарин, офарин" гУён пургид: «Ҳй, Пить
нагл, гинфи чаидум шудя?». «Сгіом» гуфтаи. Надару
мечмон сУхбаткунои чониби идораи раис рафтаид. Наго»
маълумамон ганп, ки Чинигойро ҳамин тобистои мухощ
мгкарлаанду падарамро ба Вотункалъа ном дсха барц
идоман муаллнмп мефиригтодаанд. Ин хабар ба модар ху
наомад ва ба падар эрод шрифт, ки «малим, охи и чй гаіщ
Бол ба хамон Вотункалъа мсравен? Чаро ба намояіц
нагуфген, ки ба тахдашт фиристанд?»

Падарам хам, ки гайри хохиш ин амрро пазируф
буд, гуфт: - «Иклиммох, кори худата дон. Партия ба кучц
ки фирнстад, рафтанам хатмист». Модар дигар бахсро идо.ѵ
додан нахоста, аз пайи корхои хона шуд. Май хурсанд буда»
ки ба деҳаи дигар меравем ва он чо ҷӯраҳои нав паба
мекунам. Омодагй ба мухочиршавй ду мох идома ёфт. М«
август буд, ки мошинхои мухочиркашп дар кишлоі
Чннисой пайдо гардиданд. Гуфтанд, ки Чинисойро <
нохияи Москва мухочир мекардаанд. МавзУи мухочирши
ва мех мои шудани намояндаи вилоят ва ни масъаларо мах
6о муаллим халлу фасл кардан бори дигар исбот месою
ки он солхо чй навъ муаллим назди партия эътибор
манзалат дошт. Намоянда нони раисро нахУрд, балки ня
муаллимро пазируфт. Он вакт падар боз хам дар нази
бузургтар намудор гардид.

Ба хамин тарик, нимаи дуюми августи соли І9Ш
мардуми Чинисойро бо мошинхо бор карда, ба тахдавд
интикол доданду хонаводаи Асо Со ди к 6а самтн ВотункалИ
кУч бает. Оре, Чинисойро хамон сол батамом хароб сохтДШ
ва он днгар мисли баъзе дехахои кУхистон умри дубш
надид, балки хамвори хамвор шуду аз он чинов
сесадсолаву масчиду мактаб ва саройхои чорпои пюхдорѴ
нишонае намонд. Факат нишонаеву решахое аз ннсо»в
В дір гуриаоии Чииигой боки моидяиду б* І!(охп;і мри но
г мм он чо иоид. Лкиуи чойи Чниигойн голхои маяриди
иіыр чарогохеро мемонаду бас, ход он ки дгхоти лигнр
к чуй Моиайй, Ііугдояк, Канаб, ііаілигой, Ҳалкаёр на даххо
I дигар л<*хахо умри дубора ёфшд...

Іідам хает, ки хоиаамоиро 6о of илу мургхоиаву дигару
дигар чаппа карданл, ба ин далел, ки бо чѵбу тахтаи он дар
г дгчаи дигар палар хонаи нав бояд бунсд мекарл Хама дороии
но ба ду-се хар бор шуд. Модарам лулаки Чумы дар багал
і ба acne савор шуд. Асо гуфтаня чавоии дарвоаи, ки ал хурдя
I дар тарбияи авлодони мо буду духтари амакии падарро ба
I хамсаря шрифта буд, дар кӯчкашии муаллими Чинисой ёри
I расонд. Вакте ки бо Ҷинисойи бароям алил хайрухуш намудам,
г офгоб баромада буд, он офтобе ки 5-6 соли хаёта бачагиамро
I халоват бахшид. Корвони кУчи Асо Содик ба харакат
I даромад. Охирин бор ба баландие, ки пушти он рохи
I махаллаи нави мо огоз мегардид, ба табиаги Чинисой,
рохраву тУтакалукэораш, нахустмактабам назар андУхтаму
норохатиеро барон хеш эхсос кардам. Падару Асои домоду
модари аспсавору се-чор маркаби бордор торафт аз Чинисой
дур мешудем. Гохе кут-кутн мургхо, ки дохили сабаде дон
мечустанд, хаёламро аз Чинисойи пушти сармонда канда
мекард. Ҳамин чо киссаи дехаи Ҷинисойро ба поён расонда,
меравем чониби Вотункалъа, ки чанд сот кабл п.иар он чо
муаллимя карда буд...

ВОТУНКАЛЪА

Ҳамон рУзи августа соли 1949 вахта аср буд. ки ба дехаи
Вотункалъа ворид гардидем. Вотункалъа аз чузъхои
«вотум» ва «калъа» таркиб ёфтааст. «Вотун» калима» турки
буда, маъниаш хезум мебошад. «Калъа» ба шарху эзох
зарурат надорад. Шояд мардум онро барои бехезумиаш
калъаи хезум унвон ниходааст. Азбаски Асо Содик ин чо
мѵаллимЯ карда буд, бошаидагони деха аз хояахошон
баромада, моро истикбол гирифтанд. Манзили мо пешакя
маълум будааст. Ин хонахомон аз хонаи дар HhhhJ
доштаамон бехтару зеботар ба назар мерасид. Акнун ду *0
6о дахлезаш доштем. Аз назди он рохи асосй мегузашт, ^
мусофиронро ба ин чонибу он чониб мебурд. Ду тараф.
дехаро теппахои дарозе ихота мекарданд. Вотункалъа шац
дарозрӯя дошта, аз Чинисой чандон бузургя надошт. ^
хонаи мо болотар шахсе зиндагй мекард, ки исмаш Ис^
буда, рУзгори хубе дот. Ӯ дар кадом идорае ифои вазнф
менамуд, ки либоси хоса дар бар мекард. Ким-чи хс.
ситорачахо дар гУшаи костюми сиёхи Ислом чилва мезаданд
Аз хонаи мо поёнтар шахсе мезист, ки Уро бо номи Камо.,
хинду мешинохтанд. Мегуфтанд, ки авлодони У замене *
кишвари Ҳинд омадаанд. ГУё онхо забони худро гум кард;
точик шудаанд. Вокеан каворахошон ба хиндухо шабохц
доштанд. Хонаи раиси хочагй низ дар паҳлуи манзили но
буд. Поёнтар аз мо хонаи мудири мактаб Нурхонов карор
мегирифт. Дар поёнтари деҳа мактаби он чойгир шуда,
шакли харфи «г>-ро дот. Ин мактаб хафтсола буд. Мая
аз он хурсанд шудам, ки метавонам синфи хафтро ин %
хатм намоям. Тахсили соли 1949 огоз ёфт. Пагохии якуми
сентябр якчоя бо падар рохи мактабро пеш шрифтам
Синфи сеюм мехондам. Ҳарчанд ки дар ин мактаб даҳ-
дувоздах муаллим даре мегуфтанд, муаллимам падарам буд.
Холназар синфи чор мехонд. Баъди як мохи зиндагй
Вотункалъа аз чанд чихат маъкулам шуд. Аввал ин, а
майдони бозихоямон васеъ буд. Дигар ин ки дар поённ
кишлок хавзи калоне мо бачахои шУхро ба оббозй чалб
менамуд. Бадии хавз дар он буд, ки шуллуки бисёре дошт. I
Баъзе закону мардони дардманд пойхояшонро ба даруни I
хавз нигох медоштанд, то ки шу.іукхо хуни касали онхоро I
бимаканд. Пойхошон хуншор мешуд. Дардмандон хурсандй I
мекарданд, ки дардашон андаке сабук гардидааст. Болотар I
аз хавзи оббозй чашмае чорй мешуд, ки обаш хеле сард буд I
ҲамарУза баъд аз соати ёздах бод ба вазидан шуруъ менамуд I
ва ин чихат барои шахеи дехконе, ки галладона кишт
мекард, мусоидат менамуд.

62
Дар Вотункалъа ӯзбекхо зиёд икомат мекарданд, хол он
ки дар Чинисой як-ду Узбек бо номхои Қарахону Ғанй
’ зиндагй менамуду бас. Ӯзбекхо уппурхо нигох медопгганд.

I Мо, ки шӯх будем, уштурхоро азият медодем. Дар натича
онхо як cap боло карда ба сэру рӯйн мо туфи сафедашонро
пош медоданд. Бо ин хам парвое накарда, пушти уштурхо
мегаштем, вахте ки рУйи замин мехобиданд. болоянюн савор
мешудем. Махсусан, уштурбачахо бароямон хушии зиёд
меоварданд. Болои гарданхои дарозашон худро халка
мезадем. Ин чо хам чУрахои нав пайдо кардам. Мо хамеша
I якчо мегаштем, ба оббозй мерафтем, якчо ба богхои мева
cap мезадем ва дар якчоягй хакорати бонувони хонашинро
мешунидем. Хулоса, Вотункалъа мархалаи дугами
бачагиамро фаро шрифт.

Вотункалъа хам марбути нохияи Қизилмазор буд. Ин
чо хам падарамро эхтиром мекарданд. Баъзе аз муаллимоне,
ки акнун дар ин мактаб кор мекарданд, талабагояи падар
будаанд, мисли муаллимон Шохфайз ва Давлат. Онхо
Хамеша ба май хамчун писари устодашон дУстдорй зохир
мекарданд. Мудири мактаб Нурхонов бо падарам
маслихатҳо мекард ва хар мехмоне, ки аз иохия ё вилоят
ба хонааш меомад, падарамро хатман даъват менамуд. Як
дафъа мудири маорифи Қизилмазор, ки як марди Узбек
буд, хоиаи мудир омад ва май якчоя бо падар дар он чо
оши палав бо гУшти мург хурда будам. Падарам ба хар
хонае, ки даъваташ мекарданд, маро бо худ мебурд ва сари
дастархон мешинонд. Шояд мехост, ки одамхои «уф»-ро
ш иносам ва тарзи мунос ибату нишасту хезро аз онон омУзам.
Албатта, ба май чунин рафтори падар маъкул буд, чунки
акаллан гизои дуруст мехУрдам-ку! Аз ин чост, ки то чое
дУстдору нозпарварди падар будам. Шабона то дер бо падар
даре тайёр мекардам. Падар хар дарсашро хамашаба чанд
сахифай конспект-ёддошт менамуд. Муаллим барои бе
конспект ба даре даромадан хак надошт. Мудири кисми
таълимй хар рУз кабл аз огози дарсхо конспекти муаллимро
месанчил, имзо мекард ва баъд ичозат медод ба даре дарояд.

63
Яъне, муаллим бе тайсрП ба даре хозир намешуд, Ta^J
сахт буд. Падар ин чо низ лампа дар даст шабона xqJ
хама талабахояшро тафтиш мекард. Муаллимони дигар»
ин методи Асо Содикро пазируфта буданд. Э|(
менамудам, ни аз пала рам, бо вучуди муаллнми кат0
буданаш. муаллимони мактаби Вотункалъа меҳаросид^
Асо Содик ба даре сари вахт медаромад ва баъд аз танаф
хам ягон дакика дер намедаромад. Ба ибораи дигар, у
муаллимон рамзи назму низом буд. Интизоми оха«
меъёри асосин фаъолияти муаллимии падарамро таші
медод. Муаллимони дигар намехостанд, ки ба танбехі д
Содик дучор оянд. Падар сарфи назар аз мудир набудама
хама муаллимонро тахти назорат карор медод, дар шурод
педагоги сахтакак баъзе муаллимони танбалу бемасъулняп
меафшонд. Мудир низ ба чунин амали Асо Содик зидц
шпион намедод ва ба назарам мудир мондаиу намонданаа
аз муносибатн падарам медонист. Асо Содик дар хал
маърӯзахои мудири маориф хамчун муаллими намуві
дохил мегардид. Аз гузоришхои сталинвори У аз мул|
маориф cap карда то мудири мактаб таре доштанд. Ҳац
ранен хочагй аз иштироки Асо Содик дар мачлисхои сака
хочагп хазар мекард. Асо Содик иорасоихои мактаброа
бехунарии ранен хочагЯ медонист. Агар як рУз чУби сУхті
мактаб дер оварда мешуд, балоро ба сари раис меовард. Да
забоин чи муаллим ва чи сардорони хочагии Вотункалц
исми Асо Содик чарх мезад. Бо ин сифатхои киблагохі
ифтихор мекардам ва ба дил мегуфтам: «Ин чо хам падара
касн асося будааст-ку». Бо андешаи кУдакона гумм
мекардам, ки хамагон аз У метарсанд.

Лахзаи хотирмоне, ки аз ин деха бароям мухим ба назар
мерасад, он буд, ки бегохие нахустин маротиба кинорв
дидам. Аз пагохй овоза шуд, ки бегохя дар назди лдора
ране, ки клубаш мегуфтанд, филми чангй намоиш меднханД-
Мо бачахо ду-се соат кабл аз огози филм чамъ омадем,
чойхоя бехтаринро болои хок интихоб намудем. Шоп
гузашту осмон рӯ ба торикя овард, ки филмро шурУ*
ѵ»мд. МавзУяш цанги Олмону ІІІУравя буд Ои чойи

*м хотирмон буд, ки пакте танки калоне аз майдоне
щду тарафи мо мнлашро гардонда харакат намуд, хурду
>ц сахші тобистонаи клубро партофта гурсхтанд. Марле,
(артахои филмро хар вакт иваз мекард, дод мезад. ки
мардум, кучо мегуреэед. ни танк дар дожили картахо
— он берун намебароядБо шунндани ин таъкид аз
урехтан баргаштем, ки аллакай танк набуд. Ьоз дар
ріхомон нишастем ва сахнахои чангро то поён тамоню
уѵч Яъне банда бори аввал кинофилмро тобистони соли
950 дидаам, ки маконаш леча и Вотункалъа буд. Сах на и
^ромӯшношудании дигар дар рУзгори он даврони ман ом
lyj. хи рУзе хостам замини падарро, ки дар рУ 6а рув
■рраамон карор допгт, бо чуфти гов шудгор намойм. Калом
іехконе ив корро анчом медод, ки ман рафтаму дастаи
іспори чуфтро ба ихтиёр гирифта, аз руйи рохнамоии он
ирд> як катор чуфт карда, ногахон испори тезро каме
іардошта бу дам, ки рост ба пупгги пойи гов хурда, онро ба
вил сантиметр дарунтар бурил. Пойи гов хуншор шуд.
Зехкон саросемавор латай чандаеро пайдо карду 6а пойи
ВчрУХшудаи барзагов бает ва маро мачбур кард, ки аз болои
в баста пешоб кунам. Шарм медоштам, неву нестон
іенамудам. Дехкон тарсам медод, ки агар пешоб накунй
юйн барзагов чудо мешавад, гузашта аз ин У мегуфт:
ДЦдарат фахмад, туро чанг хохад кард. Бехтар аст, ки
кшоб куий». Дигар илоче надоштаму пешоб кардам. Баъд
в чанд руз чойи чарохати барзаговро кушодем, ки сихат
шудааст. Ин хам як рохи табобат будааст, ки аз он ЧУрахоям
] огохп ёфтанд. Вокеан, ман шУх бу дам, на беадаб. Шабе 6а
хона се марди тануманд мехмон шуданд. Руйи хавля кати
чУбие доштем, ки модар рахти хоби ончоро он но тахт намуд.
Пагохн аз хоб хеста тараддуди мактаб доштам. ки чашмам
ба мехмонхо афтод, ки ханУз хам хобанд. Офтоб
псьлахояшро болояшон пахн карда буд. Ба назарам он се
аз хамон «уфхо» буданд. Ман 6а он чихат кахрам омад, ки
«и хобро хуш доштанд. Чй кор карданамро намедоннстам.

/ г
Тяяяя- чВ ПІВ МИГ 1—1 ОТ ТТТ серч— ^~|------- • ХссГг.

«нЫ «ишгаѵ* жип Ба папаши ллромлл» Щц
с'гШѵрііио ifitl»i I I —r~ воВхвв бірюиш мехиц
<ucci: —Tir-tr—' * tern ifp-ipo балов anbo мою будь,
кв пиарен ли n nypcaa, кв « ХулмЬппр. 6o appa g
жкчші?» Гуфтам: «On, войн вв мехмов аз кат бе^
барикиист, мехохам евро арра пвая. кагарва аз Чо%
хга вмиакаи. >. Паларам варешов пула, зуд аррар
аз ластам шрифту «Им вомаъкулиро накун. Овхо мехм*
жбоіЕіаі» Хамга лахза буд, кв мехмон бедор шуду пурсц
«Мали чй гапай?» Надарам хандакунон чавоб дод, ки »4
хоб хезед, ки Худойвазар пойхон аз кат баромадаатмц
арра жкунад». Мехмон саросемавор пояшро аз кат каши
ва тит ки арра дар дастн оадар карор до рал, бювар карлу
зуд анчомхояшро душил...

Лахуми майи соли 1951 модарам нахустдухтарча зонда
ба эхтироми дугонааш «Бибиёи Чакон» номашро Аноріул
монд- Модарам хамеша орзуи духтар мекард, то ки исм
дугонаашро дар хонадонаш дошта боіпад. Модар мегуфі,
ки «Ба орзуям расидам. Дугонаам акнун дар пахлуям»
Поёни ин сол расид, ки овозаи мухочиршавии Вотункаты
хам пайдо гардид. Ин дафъа оадар гумон дошт, ки бо
хамдехахояш ба тахдашт мефарояд ва бачахояш дар
мактабхои нисбатан дорой шароит тахсилашонро идона
меди халд. Ҳайхот, ин маротиба низ падар ба ихтиёри худ
а мал карда натавонист. Бошандагон тобистони соли 1951
Вотункалъаро тарк намуда, ба чониби Фархор рох пеш
гирифганд. Фархорро май дида будем. Таътили соли 1950
падар маро бо худ ба дехахои Арча, Бобосафол ва марказі
Фархор бурда буд. Душвории он сафар хеч аз ёдам
намеравад. Яке аз рузхо бо падар ба сари рохи Ховалияг
баромала, тамоми рУз мошин интизор шудем. Он солҳо бо
ин рох дар ду-се рУз як мошин мегузашту бас. Шом туда
буд, ки мошини бордоре аз сам г и Ховалинг пайдо гарднд-
Бо падар ба он савор шудем. Кучи касеро мебурд. Ба
душворие дар куиче аз он чой гирифтем. Рох чунон хароб

66
г. кш болов мотив нпшаста раке мекардём. Шабона
«гхахоі Пушвённ Болову Поник. Нончемас. Кадучнро
и ивп ба івохрохи Ку лоб - Фархор воркл гардидем То
Гѵдксшни нмрУза раендему 6а самтн рост кУталро рУболо
•ѵдгм Млхсусан, нишебне, кв ба тарафн СомокчП
мфаромад. хеле серхоку чукурндор буд. Чу нон хок хУрдем.
и гуд Ухо пур шуд. чашмон якдигарро лида намета-
вошктанд. То кв аскархов сархадчй вабинанд. ману падар
сархоро эерн чУбу тахта пинхон намудем. Нимашаб ба дехаи
«Победа*-и хочагии « Коммунизм * - и хознра рас идем. Он
чо аммаи Чиёнгул баъди мухочиршавии Момайиву Чинисой
зиадагП мекард. Амман Чиёнгул бародарашро хеле пазмон
туда буд. ки гарданашро огуш намуду аз сарони квтфаш
бУсид. Маро хам ба оғуш гирифт. Дар хамон нимашаб
шавхараш Худойкул Карим, фарзандонаш ТУра, ЧУра ва
духтархояш Бибикиз, Фотима, Майрамби. Гулистон моро
гард карданд, гУё чандин сол моро надидаанд, хол он ки ду
сол пеш дар Чинисой якчоя будем. Рузи дигараш хонаи
аммаи Гулчехра, апаи падарам. ки дар Бобосафол навакак
хона андохта буданд, рафтем. Инхоро аз Заргари Балчувон
мухочир карда буданд. Як шаб мехмон шудем, якмоха
аэобро кашидем. Ин кадар кУрпашша сэру рУямонро канд,
ки ба гуфтан осон аст. Харчанд ки шабона дар гирди чойгахи
мо кахдуд андохтанд, кУрпашшахои ба хун ташна, хуни аз
кухистон фаромадагихо ширин гуфта то субх хуб макиданд
Язиаи падарам бобо и Умар, фарзандонаш Нуралй, Шерали.
Абдугаффор, духтархояш Марворид, Гулхоним, Гулбону
аллакай 6о кУрпашшахо одат карда буданд, ки парвое аз
газидани онхо надоштанд. Рузи дигар ба маркази Фархор
рафтем. Он чо духтари амаки падарам - аммаи Ойчон
зиндагй мекард. Ба хар хол марказ марказ аст. Хонаву дараш
ба назму низом. Худаш хам зани эебопайкару ба «уфхо»
монанд ба назарам хУрд. Маълум, ки ин аммаҳо Асоро хеле
дУст медоштаанд, зеро як иисар будааст. Он чиз хотирмон
аст, ки хамаи аммахоям бароям куртаву сэру либос хадя
намуданд. Аммаи Ойчон баро да ре хам дошт, ки Ҳикматуллох
ном,пи шрифтам. Ӯ як дафъа назди мо нишасту дийЯ
шпион надод. Bail он даврон аз чавонмардонн асосии цщ[
Фархор маҳсуб мегардид. Сару либосаш хам авруігоіЛ
буд. Аз он сафар хамин кадар дар хотир моцдаап, щ j
кардам. Вахте ки гуфтанд Вотункалъаро ба ФарЛ
мекӯчонанд, пеш аз хама мал шодй намудам, вале nJ
фахмонд. ки 4На, бачам, мо ба СангигУр кӯч мебащ.
Партия амр фармудааст, ки май дар мактаби бемуаллГ
Сангигӯр чанд муддат фаъолият намоям». Май гу#.
мекардам, ки ии партияаш ягон «уфи» аз падару pad
калонтар аст, ки ин кадар падарро ба худ мутеъ сохтаасі.1
Дар Вотункалъа чандон зиидагии хуб надоштсм. Овц
моле, ки дар Чинисой моро гӯшту шир ва аз хисск
фурӯхтан ба галладона таъмин менамуд, ин но набу
Маълум, ки кас вахте дар махалли дигаре хонаву дар меац
чизхои доштаи дехаи пештараашро аз даст медихад. Албаті
гови чӯшоиву маркабу асп доштем, аммо дар мачмУъ cat)
рУзгори иктисодиамон дар Чинисой болотар буд. Як чуі
доштани падар хеле рӯзгори хонаводаро хуб месоц
Тасаввур кунед, ки аз Вотункалъа як халта гандумро 6а ц
бор карда ба масофаи сй-чил километр Боймуши Ховалв
осиёб мерафтем. Бештари ин осиёбравиҳо ба Ухдаи к
гузошта мешуд. То Боймуш якрӯза pox буд. Боз он но раю
навбат мепоидем. Ду-се рӯз дар осиёб хоб мерафтем. Яі|
холи баде доштем. Баъзан дар рох бори хари май якни
мешуд, зӯрам намерасид, ки онро рост кунам, хамрохова
ки чавонмардонн тануманде буданд, маро мезаданд, п|
дуруст кардани халтаи маркаби май ба зиммаи они
меафтид. Ба хама ин ноодамихо токат мекардам, вале ѴІ
ба падар аз дашномхои онхо хабаркашй наменамудам, зер
падар чазои онхоро хатман медод. Зеро хар дафъа, в
мавзуи осиёбравй пеш меомад, падарам маро бо борам
корвони осиёбравон хамрох мекард ва таъкид менамуд, Я
маро азият надиханд.

Вахте ки аз Чинисой чониби Вотункалъа кӯч баете1
саги бовафоямон Холдорро низ овардсм. Вай пир шу
дандонхояш намонда буд. РУзе Уро гум кардсм. Май ба
кофгукобаш ларомадам. Чанд рУз саргарлон дар талу теппахо
Холдор кофтам. Гумон кардсм, ки дуздидандаш. Рузе ба
боги белой кишлок гуичишкшикор рафтам, ки даруни
чукурие Холдорро мурда ёфтам. Болои сараш чанд лахза
истода, белу каланд пайдо намуда, болояшро бо хок
пУшондам. Бегохй хона омада ба падарам ходисаро накл
намулам. Падарам гуфг: чзик нажав, Холдор пир туда буд,
саг, ки пир шуд, барон мурдан аз хавлп сохибаш баромада
меравад. Ҳоли сабр кун, бароят ягой кучуки чУпоий пайдо
мекунам».

Чунон ки гуфтам, маъракаи кУчондани бошаидагони
Вотункалъа огоз шуду Асо Содик бо хонадонаш соли
хониши 1951-ро дар СангигУр пешвоз шрифт.

САНГИҒӮР

Чунонки дар огози ёддоштҳо арз намудам, ин деха аз
Кадим ба авлодони падариам тааллук дошт. Хайрият, ин
деха бо номаш точикй буд. Ҳарчанд ки дар СангигУр
Узбекхо хам икомат мекарданд, асоси бошаидагони онро
мардумн Ёхсу ташкпл медод. Гузашта аз ин, СангигУр бо
гузаштаву бузургворхояш хеле машхур буд... Маркади
Ҳазрати Хона Акрами валй дар сари кишлок ва мазорн
бузургвори дигараш, Ҳазрати Хоча Ёрмухаммади валя дар
поспи деха чойгир буд, ки болои гУри дуюмП дарахтн
пистае, ки чанд аср умр дида буд, месабзид. Як гУшаи
маркади хиштя фурУрафта ба назар мерасид. Знёратгоххои
СангигУр чанд гектар заминро ишгол менамуданд. Кадимл
будани СангигУр ба он чихаташ нсбот намехост, ки хамах
кабрхо дар болояшон саигхои калов доштанд. Чойгохи
масчид, ки хамон вакт ба мушохида шрифта будам, хеле
калон буда, дарахтони туг хавлии онро ишгол мекарданд.
Чанд тана тутхои хархела хам комат рост мекарданд, ки
дар пірди таііаи овхо чанд мард кулоч мекашид, то ки онро
печонда бошанд. Ба гайр аз бинои масчид дарсхонаҳоц
мадрасааш низ маълум мешуд, ки хиштхояш ба хар с,
парешон шуда буданд. Солҳои поёни кари и нуздаҳ
бобокалони банда Мулло Барот мударисии онро ба Ухоа
доштааст. Табиист, ки боомадани шурохо мардум мадрасаву
масчидхоро ха роб карда, хишташро дар сохтмонхои худ
истифода бурлаанд. Аз ин р9, СангиғУрро мета вон ба чумлаи
шахраки фархангии гузаштагони хеш дохил намуд.
СангигУр аз руйи мавкеи чугрофиаш кУхистон набуд. Он
дар сохили дарён пуроби Ёхсу чойгир буда, дар рУ 6а рУяш
дехаи хеле ободи Хонобод, ки андактар онро хохед шинохт,
намудор мешуд. Яъне, аз сохили рости рУди Ёхсу СангигУр
к а pop до рад ва аз сохили чап Хонобод. Ба СангигУр куч
бастанамон ба он чихат тасаллобахш менамуд, ки хонаводан
Асо Содик 6а тахдашт назднк мешуд, он чо ки ободихон
фархангя бештар буд.

Дехаи СангигУр хам дар хотироти бачагиам накши
мухиме гуэоштаает. Дар Вотункалъа, ки синфхои сеюм ва
чорумро хондам, дар СангигУр боз ба синфи чор мерафтам,
зеро ин чо мактаби ибтндоп амал менамуду бас. Мактаб як
муаллнм допгг, ки Асо Со дик буд. Мактаб аз ду хоначаи
похсагя сох та шуда, ба сохили даре назднк вокеъ гард ид а
буд. Он солҳо бештар и мактабхои дехоти кУхистон дар
хамив шакл карор доштанд. Синфхои яку се ва дуну чор
якчо мехонданд. Мактаб дар ду бает фаъолият менамуд.
Дехаи Сангиғур ба ду кием таксам мешуд. Як кис ми он
КадимЯ 6а назар мерасид. Аз ни ки дар ин кием масчиду
Мадраса ва дарахтоии туту тутхои калоне месабзиданд, дехаи
СангигУр дар огоз махз хамив чо вокеъ гардида будааст.
Ин кнемро аз маэори бузурги он як чуйи обе чудо мекард,
ки аз да рае сарчашма мегирифт. Кисми дуюми деҳа солхои
н аз ди к сохта шуда буд. ки дар фосилаи андаке дуртар дар
сохили рУд карор дошт. Ҳавлии мо дар кисми нави деха
вокеъ буд. Дар им кием охаигархона ва осиёб чой мегирифт.
Мактаб дар махали кадимяи СангигУр фаъолият мекард.
Чамъан дар деха 30-40 хочагя икомат дошт. Хочагиро

70
бригадир идора менамуд. Чамоат, ки маком и ҳукуматро
дошт, дар Гулисой, ба масофаи чил километр дуртар аз
СангигУр вокеъ буд. Асо Содик ин чо низ гУё намояндаи
асосии давлат махсуб мегардид. Ӯ мохе як бор ба мачлисхои
нохия мерафт. Чунин рафтанхои муаллим ду-се рӯз вактро
мегирифт. Маоши Асо Содикро мохе як бор медоданд.
Воситаи наклиёти муаллим аспи черанаш буд. Аспе, ки
сурхчаранг бу да, дар пешони холи сафед медошт, черан ном
небурданд. Баъзан ин навъ аспро черани кашка хам
меномиданд. Ин асп гоҳе дар маъракахои бузкашй 6о номи
аспи Асо Содик иштирок мекард. Фасли зимистону бахор
дар майдони калоне, ки дар махали мо мавчуд буд,
бузкашихо сурат мегирифт. Ин вактхо мо бачахо ба теппахо
мебаромадем, то ки зери пойи аспхои бузй намонем.

Ман дар басти аввал мехондам. Азбаски синфи чорро
тамом карда будам аз мачбурият боз он барномаро бо бачахои
Сангиғӯрй аз худ менамудам. Аз ин чост, ки муаллим
гузаштани баъзе дарсхоро ба ихтиёри ман мегузошту худаш
назорат мекард. Дарсхои хисоб ва забону адабиётро вактхое
мешуд, ки ман мегузарондам. Ин рУзхо, агар падар ба кадом
кори маъмурие банд мешуд, як адабчӯбе дошт, ки онро дар
як кунҷи синфхона рост мемонд ва ба талабахо он адабчУбро
«муаллим» эълон менамуд. Мо дарсхоро ичрокунон гохе
сУйи он чУби хушк менигаристему итоат ба чо меовардем.
Асо Содик барои талабаҳои мактаб чазои ба худ хосро дошт,
ки на хамаи он аз рӯйи меъёрҳои низом и мактабй сурат
мегирифтанд.Масалан, агар талаба ба даре дер меомад, бори
аввал Уро гирди мактаб дах-дувоздах маротиба медавонд.
Баъд ӯро байни хамсинфонаш «суд» мекард. Чазои дигари
муаллими мактабй Сангигур он буд, ки бачаи танбалу
дарегурезро дар гУшае аз синф рост монда ба дастонаш санги
се-чор килошро медод. Талаба сангро болои cap бардошта,
дах-понздах дакика начунбида бо сари хам меистод. Ин
хам як навъ «суд»-и Асо Содик шинохта мешуд. Аммо
муаллим хеч гох ба шогирд даст боло намекард. Низоми
мактабй СангиғУр харбй буд. Муаллим хамон зангеро бо
таж, «ж лае Чрвгаі м °" шстифода мебурл дсоГ I
пн какъ чазохоро 6а ману Холназар хам раво мелнд ғ I
гул ман 15 мропба гирдн мактаб. км пур аз барф
дазіиам. Яъне, барон Асо Содик хама талабаҳо дар яж
карор доштавд. Асо Содик хамеша таъкид мекард
«тадабаговн га мактаб фарзандони маънавин мананд. J
■ихо май зинда бу да наметавонам». Аз ин чост, ки талабах0І
ва падару модархошон Асо Содикро сидкан дуст медоштащ.

Чу нон ки гуфтам, баъзан дар нохияи Кизилмазор
мачлисхо барпо мешуданд, ки дар онхо иштироки Асо
Содик хатми буд. Азбаски мактаб муаллими д ига ре надоют,
падар маро муаллим эълон медошт. Рузе акнун дарсро cap
карда бу дам, ки як духтари синфи чорум, ки панч-шаш сол
аз май калов ва бузургчусса буд, аз Чой хесту «худо бигира
аку тувори налима» гуфту маро оэод бардошта, рУйи хавліш
мактаб хаво дод. Маи аз таре дигар ба синф даромаданп
нашу да. болов сайге нншаста чараёни дарён пурталотут
оахориро наэора мекардам. Ғарқи андешахо бу дам, ки
талаоахои синфи чор ваз дам омада, узр хостанд ва илтичо
карданд ки ба Шамъигул диккат надода, дарсро идома
ди хам. Ху дам хам 6а ин иавъ эмали бачахо чашмдор будам
ва пешниходи онхоро 6а хотири ин ки 6а муаллими асосй
ran нарасад, дар ихотаи талабахо ба синфхона дубора ворид
шудам. Дар гушае Шамъигули гкр*н менишаст. зеро Уро
«харакамбор» карда будаанд. Харакамбор ин аст. ки касро
РУйи замин хобоида, хамаги болояш баромада сумбак
мезананд. Дилам 6а Шамъигул сУхту гуфтам: -Хай, бихез
рост бишин, ба муаллим шикоят намеку нам...». Як бачаи
ШУх садо баровард, ки -охи, и дхта чи бо мо мехона. занаки
калон шудаст. шавхаруш бтан бехтарай . Бачахо оэодона
хандиданд, ман харчанд ки «муаллим» буламу бо ■

ЧИДДЯ мегирифгам. ба харфи ои бача шарик туда ^ „ 1 • I

хамагонро г и рифтам. Баъд аз се,Р*з Асо Ка™“

аз ходисаи Шамъигул харф**»бР°* Ва бача^ои

a.f дидиіля ' -sкяплни. ».— оачя

дигар хам ба ваъдааліои ва хаМЧуи талаба;

сиифхои «У.ДУ"*Р° Х У'1Лв«« ~

*ХОИ

72
мепазируфтанд. Аз ин хунарам худам ифтнхор мекардаму
халос. Хатто Холназар рашк бурда «бо и малым шудай»,
гӯён маро дар хона мазох мекард. Мода рам ширин механдид
ва мегуфт: «Охи, Худойназар малимзебай, аз отат монданй
надора...». Модарам аз трикои сабз бароям шалвори
галифеии сталинй дУхта буд. Дар назарам мезебид, ки
бачахои хамдарсам дуздона сУям менигаристанд. Вакте ки
бо падарам ба хонаи хамсояе мерафтем, пахлуяш карор
шрифта, дастхоро ба чейби шалвори галифей андохта,
ифтихормандона роҳ мерафтам. Ҳамон лахзахо худамро хеле
хушбахт хис мекардам.

Зимистоии соли 1952 падарам якбора ба дарде гирифтор
шуд, ки аз чой хеставу нишаста наметавонист. Мегуфтанд,
ки домана аст, аммо модарам ба ин акида буд, ки дар кучое
тарсидааст. Тавре гуфтам, падар бисере аз корхои хочагиро
баъд аз басти дуюм, соатхои панч-шаши бегохй анчом медод,
то ки ба чараёни дарсхояш ну нее нарасад. Ба ин хотир,
баъзан ба аспаш савор шуда ба дехахои Ҳалқаёру Канаб
барои гандум ё чав мерафт. Шабе аз чунин сафар баргашту
якбора «Иклиммох, ман касал шудаам», гуфту болои кат
дароз кашид. Модар рУзи дигар бо ёрии Мулло Шарифи
охангар ва мУйсафедони дигар «чилёсинаш» кард. Чанд
нафар аз мУйсафедон дар атрофи падари бехол нишаста,
соате дуо хонданд. Ӯ зиёд арах мекард ва худро бехол медид.
Модар оби мургшУрбо барояш медод. Гохе наекпиёба омода
месохт. Такрибан як мох падар ба хамин холат гирифтор
монд. Модарам Аноргули синамак дар даст, назди падар
менишаст, гиряхо мекард ва мегуфт: «О, малиме ту мурй,
ма бо и бачахои ноболигат чй мекунам». Падар бехол хам
бошад, модарро тасалло медод, ки «и хел нагу, иншоолох
ма нагз мешам, боз болои бачахом карор мегирам». Дар
вактҳои банд будани модар хама хизмати падари бемор ба
Уҳдан ман буд. Хурок мехУрондамаш, пойхояшро молніи
медодам. Ва дигар хамаи кореро, ки барои бемори бистарй
анчом додан лозим буд, ба чо меовардам. Ин лахзахо, падар
• -----««т ппіігг; нагз хонам, хеч гох аз хондан даст
накашам. Боз дуо медод: бачам хеч гоҳ хориро набц
нашав, ман хатман сихат меёбам. Лабонн хуц^'^
чашмони фурӯрафтаи надарро медидаму гирлам ме'1*
Падар «гиря накун, гиря накун, ки хуб пест» мегуф-,!^
дидагони худро пок мекард. Ин холати падарро Чумъа*
Аноргул хис мекарданд, ки дарун-дарун соатхо мегирист^
Модарам асабй туда сари онхо овоз баланд мекард, ки <0Jj
чй балотон задаст, ки ика гиря дорен, чй сари отатоц
хӯрданиен». Онхо боз баландтар сари овози якдигар^
мегирифганд. Холназару Сохибназар чандон ба холи падар
таваччУх зохир намекарданд. Сохибназар панчсола боиц,
хам, бемории падарро дарк наменамуд. Холназар беиггар
ба корхои хона, хезум овардан, гову молро ках додан ва
г аира машгул буд. Худо рахми бачахои Асо Содикро хӯрду
ӯро баъди як мох боз ба пой хезонд. Модар фармуд, ки
бузеро cap зананд, то ки сихат ёфтани падарро ба ду-се
табак нон додан ба мӯйсафедони деха, ба Худой мутаол
миннатдории хешро иброз дорад. Аз бемориву сиҳатёбии
падар чанд мох гузашту ходисаи ба сараш омада
маълумамон гардид. Ҳамон шабе, ки падар ба бистари беморй
гирифтор шуд, вакти аз самти Чанорак чониби СангигУр
омадан, болотар аз мазор таги дарахти туги бузургчуссае ба
У «парй»-аш дармеафтад. Падар кисса карданд, ки дар
масофаи сад метр то расидан ба дарахти туг асп гУшхояшро
сих намуда, пшха мекашад ва чуръати ба пеш харакат кардан
намекунад. Падар аспро сарзаниш дода, «чу, чу чоивар,
натарс, пеш рафтан гир...» мегУяд. Асп зӯракӣ ҳаракаташро
идома медихад. Назди туг расидан замой «парй» дар шакли
марли пахлавончуссае аз пеши рохи падар мебарояд ва амр
мекунад, то ки падар аз асп фарояд. Падар мефарояд ва
чанд соат онхо гУштин мегиранд. Чандин чойи пушти
падарро 6о панчахояш мехарошад ва бо пояш шаіта зада
афтонданй мешавад, вале наметавонад. Нихоят падар
харифи парнашро ба тахтан пушт афтонда, бугиаш карданп
мешавад, ки У ба зориву тавалло даромада, хохиіп мекунад,
ки вайро накушад, парй худро маглубшуда эълон дошта,

74
(..шЯ мсдиҳад, кіі дигар ба хафг пупгташ кор надорад Падар
із болои «парй* худро ба капор истирал ва мебннад, кн
'(|.фй як пояшро кашолакуиои чониби мазор мегурезад. Acn
хамоно тиха мекашад ва ду пой бар замни мсзанад, аммо
аз назди падар дур намеравад. Падар. ки бехол туда буду
як пояш бечон менамуд, болои сайге баромада ба душвори
худро болои аса мегирад Аз чойи ходиса то хона сесад-
чорсад метр беш набуд. Надари бехол чилави аспро cap
медихад, зеро дигар тавоноиро аз даст до да буд. Худи аса
уро то хаялй меорад. Падар аз болои асп худро ба поён
I хаво медихаду завчаашро аз бетоб будая огох месозад. Бар
асари он бетобй як мох бмстарй шуд. Баъдан модар охистакак
ба май гуфт, ки намедонам пуши падарат чойи паичахои
калом хайвони вахширо дорад. Силас, модар ядома дод:
«акнун флхмидам, ки отат ба чя касе гуштин гирифтааст.
Хуб шуд, кн чилёсинаш кадем. Охи, дуруст метая, ки и
гайидзодахо парй доранд, онхо бепарй гашту гузор када
наметонанд». Май кй будани париро нафахмидаму аз модар
савол кардам: «И, париаш чя хела одам аст, ки бори дигар
хам дар Чинисой сару рУяшро хуншор карда буд?*. Модар
гуфт: «Париш, бачам, кувваи гайр аст, ки Худой иутпол
ба бандагони аснлаш хамрох сохта, то ага парира таслим
надяхй У карор яамегира ва баъди хуфтан агар харифша
дар рохе бубіша ба У дармеафта, соатхо гӯштин мегира ва
метона, кн каса бикуша*. ‘Ох. и париш одами хуб
набудааст”- гуфтам ба модар. Модар бо викор гуфт: «Ана
Хаму одама отат касам дода, днга У пеши рохаша яамегира.
ба хафт пушти отат кор яамегира...». Албатта, падар
кпссаро ба модар накл карда будааст. Ходкая бо падар
рухдода афсонахои кампирн чинкойиро ба сдам овард, ки
соатхо К веса менамуд. Боз худо медонад, ки «парй»-н Асо
Содик чй мехост ва У чй куввае аз гайб буд.

Бахорон ши корн гунняшкро хуш доштам. Назди оснсби
К полок боги тут мавчуд буд, ки он чо гунчишкхо бисёр
чамъ мешуданд. Маи бо гулак рУзе панчшаш гуичишк
шикор мекардам. Оснсби СангигУр хеле сермушарй буд.

75
d

Аз хама гирлу атроф 6а хамин осиёб гаидуму ҷав„ I
мсоварданд. Иавбат калои буд. Осиёбчихо болои ҷуЛИ
худ якпахлу зада, чанд рУз маътал мемонданд.
шикорчй боре назди осиёбчихо рафта, дуртар аз 0il(),^‘; I
гунчишкзанй машгул бу дам, ки чавонмарди 20-25 Со'И
омаду маробо ин амалам маломат карда як шапоти6аmi
зад. Маи гирёну нолон хона рафтам, ки падар он чо буд
савол кард, ки чй ran шуд. Вокеаи шударо наклаш намуд^Щ
Падар дархол аз дастам шрифту назди осиёбчихо овард^І
Сипае аз май пурсид, ки кадоме аз инхо маро задааст. ■
ангушт он чавонмардро нишон додам. Падар сӯяш бацН
кадам монда буд, ки гунахгор аз чояш хесту ба падар^і
гуфг: «Мал им хаэор дафъа узр, ки надонистам ин 6ач*1
шумост». Падар ба гапи чавон гӯш надода аз гиребонці
допггу баъд баланд бардошта ба даруни ҳавзи оби осясбщ
хавояш дод. Он бечора дар байни оби равон почак зада!
шрифт. Падар Уро сарзаннш карда фахмонд: «Шарт над !
ки ин бачаи ман аст, ё бачаи дехкои. Ту ахмак ба он гунахгор 1
дониста мешавй, ки кӯдакро задай». Ҳама осиёбчихо si
чойхошои хеста, падарро доштанд, то ки боз он чавон* 1
хатокардаро назанад. Албатга, падарам баъд аз ин корн I
кардааш пушаймоий кашид, вале аз ин ки кахраш хеле
баланд ва аз ходиса дар гармогарииаіп хабар ёфта буд, пеш |
рохм ӯро гирифгаи душвор буд. I

Бойд гуфг, ки оби осиёб аз иазди хавлии мо мсгузаигт. Mo I
лар ои хар рѵ.з оббозй мекардем. Чуиъа, ки хамои айём се- 1
чорсола буд, иазди ЧУйбори осиёб бозй мекард, ки иогахои 6а 1
ЧУЙ чайка шуд. Мо долу фигои бардоштем, ки Чумъаро об
бурд. Об хеле тез чорй буд. Маи ва дигарои бо обу Чумы
баробар мелавидем, то ки уро at об дошта гарем. Мардхо»
лиіар» пай») шудаиду Чумъаро, ки об кариб ба сари новая
осиёб расоида буд, at гючакхош доила кашяда гирифшд
Чумы», ки худ кѵлаки чаидѳи сергУште иабуд, каб-кабуд туда,
Р шикамчааш хам иур гардида буд. Ӯро дархол болои
йбэдо сариишеб хобоида шикамаюро зер карданд, то ки
/at /.ѵрдааш бароад. Мола рай гари зоиувонаш дудаста мезад.


Тар из он доил, кн бачанш мурдааа Хлйрниг Гм ми ним
соаі Чу мм чашмхояшро кушод, нале бехол буд. Всгохи
ца;іа|)іім аз сафлре баргашту аз Холмса вокиф гард ид
Модарамро сарзаниш намуду аммо назад, балки Чуиыро
6а багалаш шрифту навозит кард. Холяазар бошад. нигде
кн 6а оташ равган андохтани мешуд, такрор 6а такрор
мегуфт: «кариб мурла буд». Бо ни амалаш мехост, кн падар
модарамро чанг кунад. Вале маълум буд, кн падар дигар
модарро сарзаниш кардан намехост. Махсусан, баъди фавін
Шохназар нам мушохида мешуд, кн мисни падару модар
мунокишае бармехест.

Сангигӯр бахори фораме дошт, ки мо бачахо аз он
халоват мебурдем. Ин деха бо чукриву рошукашу хочаш
айёми бачагии моро дилчасп мегардонд. Дар ин фасл 6а
баландихои кӯх мебаромадем ва дарза-дарза чукрй мечидем.
Кӯххон он ба самти Карбостаиак хеле серкабк буд.
Шикорчиён хам зиёд ба назар мерасид, ки аз Хонободу
Дахана ва Кӯло6 буданд. Баҳорон, вакте ки дарён Ехсу
ну роб мегардид, аз болохо дарахтони арчаву зараигро канда
болояш ракскуиои меовард. Руди £хсу дар рУ ба рӯйи
СангигУр то аядозае ором чараён мегирифт. Аксари бачахон
Сангигур оббоз буданд. Холназари мо то он дарача махорати
дарснавардй дошт, ки ба каъри рУди пурталотум худро
аидохта, болои дарахтони бо решахошон каидашуда савор
туда, онхоро кашола карда ба сохил мебаровард. Ин навь
чубхоро «селова» мегуфтанд. Бахорон маъракаи
селовачамъкуня одамоии дсхаҳои дигарро низ фаро
мегирифт. Дар сохилхо хара-хара селова чамь мешуд, ки
баъдан бо хару аробахо бор карда иебурданд. Холназари
мо низ хеле селова чамъ менамуд ва дар ни амал худро
кахрамой эхсос иекард. Чанд дафьа ба мушохида расид, ки
кариб гарк мешуд. Аммо якраву зуъм, ки буд ба тали касс
туш намедод. Қиссахои Холназар бисер аст, аммо ин чо
яке аз онро меорам, ки чолиб аст. Дар хаисоягии мо заие
бо ду бачааш зиидагй иекард, ки ахволи иктисодиаш хеле
бад буд. Лакан хУрду хУрокашои аз хисоби хоиаи мо сурат
мггкрмфт. Гобисгонхо, мі дар сохили per лори £Xry
0660.111 мішиу.'і мешудем, Хо.іна.іар бачнхоро азнят м, J
Гохс баѵѵхоро 6а даруни xan.ni об лндохта, хуб «об мі-д()Л
Ии хо.іаг модндам, кн сари бачагро ба даруни об мстикоҷ]
бол баю мсбардошт. Акгдри хамсо-юн и ман аз ХолндП
мсѵарпілаіід. РУзс яке ал балахон хамон пиразанро ба ндД
хост, сарашро миенн ііоііхояш чой карда, сипае ба теш іцц
сари уро хушк тарошид Дар сари ои бачп чойн обод нампцД
Хун, кн мсбаромад аз чайбаш пахтаро баровардл ба
бурндааш мечасионд. Ои бача аз таре ііамсгнрнгт, бцц
лабхоро зори даидои нигох дошта, года г мгкард. Бо J
амалаш Холшар гУё вгтирохат дошт...

Мохн ноябри соли нанчоху дуюм мода рам ичоэаг пурац
іо ди холаи Сафвргу.ишро, кн ишрхора хам будацд, дар|
дгхан Чахорчашмаи Баллуюи хабар гирад. Падарам чік
нагѵфта рухсаташ дол. Модар дар нн сафар маро хам гирвфі
Пддар ас про овард, модарро бо Аноргул ба ои савор кард
Ман бовіам пѵшти сари модар, кафон знн вишастіа
Харшт карда будем, кн cam чУпониамон аз акиб ба ри
даромад. Надар рафтани сагро мпнъ накард. Модар»
аспсавори хубе буд. Дар вТталхо маро мефаровард, то п
лен дзоб накашад. Аз сархади Сангигур балар шудему гаги
чупоіш неш-пешн асн карор герифт. Мутаассифона, pfa I
хуб набуд. Хаво члнгу губор дошт. Ба дсҳаи Ҳалка^р
раендему ба ніішебни рӯ ба рТйи МомайЯ фаромадеи j
Аллакай дехаи Моиайй ба харобатор табднл ефта, чаиш I
■уда буд Бо рохв бузраіи байки тугакалуклор ба дуншоря ]
дсхаи Момайнро гузашгем. Чойи хоиахои мо па аммзи
Чиёнгулу диіарон хористок буд. Саги чУноиИ паич шав
метр ома рзфтл, аз сарм рохв мо мбкхо ва хукхои ёбои|Ю
ба хар ст «пи мекард. Ии хотхо шим модар гѵшхоро с»
икон т ихш игіада бо) бе рѳхраая идома медод Хі*
Оір.іфі р*/ бв юрики иеомрд Ба чииори КибллЙИ ркидги.
км ■иксу юв вв хасу іовм фзроямон іщіш\п Маичдимхф
ба '0 імив чт*м и'/ііі'іщм, Н'іііііі) шіш мо/мр мкддмидв*

Аз ии чо и, Ҷлщпаашя On ду шп рол дар /им буд. Сарт

П
pox 6a леча и Охбулок (Окбулок бояд бошад) рас илем, ки
он чо касс аз авлодони модар и кома і мекард. Пиразине
модарро дар он хиссаи шаб лида, хайрон монд, ки дар ин
шип» ханон нохуб аз кучо мсосм. Модар фахмонд, ки «аз
Сангигӯр омада истодаем, холаи Сафаргул чанд бор ба хобам
даромад, аз малим ичозат гирифтаму холо инчоем». Он
зан чою нон овард ва бисер хохиш кард, ки шабро дар хонаи
у гузаронему пагохй ба Чахорчашма равен. Аммо модар
роз И нашуд, зеро ним соат рохи дигар буду бас. Сипае аз
шавхараш хост, ки моро то Чахорчашма рохбаладй намояд.
Та хм и на и, соатҳои иӯҳи шаб ба хонаи холаи Сафаргул худро
расондем. Холаам хам аз ин сафари мо хайрон монд ва
изхори ранҷиш кард, ки дар ин шабй чй зарурат буд, ки
барои хабаргириаш омадаем. Модар 6о холааш огуш кушод.
Ҳардуяшон хурсанд буданд. Духтари холаам Ойимгул
Аноргулро ба багали худ гирифт. Писараш Абдул коли р 6о
мо одоби салому алейкро ба чо овард. Иклиммох омадааст
гуфта, дар як лахэа хама хешони модарам рУйи хавлии холаи
Сафаргул намъ шуданд. Модарам худро ба огӯши хар калом
аз бону вон мезад. Ман дар дил мегуфтам: «Охир модар и
ман духтари Тохирбой аст-ку. Аз ин рУ Уро ин кадар хурмат
мскунанл". Саги чУпонии мо дар гУшае сарашро болои
дастхояш монда хамагонро назора мекард. Чанд саги хамсоя
хеле дайра іи і лиманду «аф, аф» заданд, аммо саги мо гУё
онхоро пнеанд намскард ва тарафашон <аф» и мехмонй хам
намезад. Абдулкодир ас и и модарро, ки акнун хушк туда
буд, аз зин озод иамуда, наздаш коху чав гузошт. Он марле,
ки моро рохбаладй карда буд, дархол ба дсхаи хеш пас
іаіш, Рӯзи дигар тамоми нойхои дидаиии Чаҳорчашмаро
Дайр задам. Бештар бо Ойимгул бозй мекардам. Ӯ низ
Хамсоли май буд, Вегохй холаам аз Ойимгулу май хохиш
кард, ки зал и райсро ба хона даъаат намоем, Шом гузанма
буд. Хон ни ране яоёнтар карор донн Во Ойимгул назди
дарвозаи раж рост туда будем, ки пни чуноиии у чоииби
т хучум овард. Ойимгул дод гѴ*и худро ба даруии хона
за/і. і '4і ба май длрлфтод, Иаіуіе ки дахонашро боз мрдл
Туям дамд, дигар нлочснасфта Джтя |Ѵкіай|ю АаЦ
остюш чома даруя кашидаму ба дахони саг uuoxnijj
кн дахонаш махкам монл. сахт дандонхояшро шиімці
аз таре сахт дод задам. Аз гадок май саг зуд дапіУ
остин cap доду чнгосзанои 6а чониби кУча гурпіІ
ране 6о бачахояш лааяда о мала дидамд. кн дасти мяроЛ
чо дандонхои саг хуннюр кардааст. Змии раме фармц J
кн ба зуди сагро дошта биёранду аз пашмаш сУзоила Ц
чарохат бигзоранд. Бачахо аз пайи доштаин саг яудЛ
Лахзае нагузашту сагро оварданд. Саг ба ман ба ритм
мекарду худ меларзнд Як вакт бинам. кн саги чУіюішн
наздам истодааст. Хайрнят. кн 6а саги райе дарнаафіод Гм
гур менамуду бас. Холаи Сафаргулу мода рам хам nJ
ома да яд. Вахте кн ман дод гуфтаам, модар ommhJ
шинох таасту 6а холаам гуфтааст: «Ох. холачоне Худойішед
саги райе гирифт Малям мехУрад. и ба чан дУстдорішй
Ия сухаяхоро гуфта 6о холаам чониби хонаи ране медавц
То ин вакт пашин сагро су зонда болом чарохати даст іуэова
будни. Мая апішш мекардам, зеро дарди сахте дастамрояш
медод. Ним соат нагузашту баданам 6а ларзиш дароиц
Харорат баланд шуда буд. Ля там 6а модарам месУхт, пі
падар чя мегУяд. Чя бахона мебофад. Модар худ 6а худ ивуф
«а мехмоня захри танам шуд». Модарро тасалло мелодія, о
таінвиш нашавад. хеч гох падар аз ин ходиса натохад фачш
Ба хар ход се рУэе. кн модар мехмонн холмам буд, мт
хУрлааш аз гулУяш намегузашг. Факат дар забонаш «6а мим
чя мегум» буд. Холаам хам таъбаш хнра туда мегуфг «Оі
Иклиммохчоне букам тут фахма азобат мета...». Чунон п
боре шпора карда бу дам. холаи Сафаргул пдларамро хуо
налошт, холо хам 6а хамок акнда буд. кн акан нулю
Зухурашро Асо Соднк хабе кардааст... Боэ ба СангягГр
баргаштему хеч гох падар аз холисаи саггазй иттилоъ наёфт.
Ру зхоіі канал модар бо нигоххон махсус маро медяд ва ншор)
менамуд. кн «боз отатла югу я». Ман хам бо нмоау шпора
“ «*. не харгнз намегУям...*.
ХАРИ БУРИ ХАНГИ

Дар Г .пн мгУр мрг лопнем, п хамчун аосятаи п.ік іш-t
[баром х«»маяодаи Лго Голик іюмат мекард. Тамома хпрхоа
хочаіііро Йо хамам жар амои медолгм. Бо на х.ҷ» Агилар
Холназар нашгул мгшул- Блайаб пест. ки дар Ааіиа
бошандагоии СангиіУр оаро 6о яома «хари Хошир*
мешииохіаііл. Вок гая. он харя одди нзбуд. рафторчон ачибе
доил: хангП, чаягара. явтазая. даяаяд. хулоса харе булпорок
хяеаатхоа харона.

Харя Холназар мохе як маротяба 6а ихтигри мая карор
мегирифг. Ия рУэе буд. км мая барок ояардаяя маояа вадар
ба чамоати Гулнсой иерафтаи. Ҳарчдид аа оя іаря
гарданшаху маете буд, бо мая худро аром яягох мелив» и.і
хяр фармудаамро ичро мекард. Аа Саатигѵр то Гулаг о*
беш аз ся километр рох буд. Сяфятя аа хама хубм хари
Холназар барон ман он буд. кв даяаяд буд иа бо ои
метавоннгтам, ки пагохй ба рох барояму имб яошуда йоі
худро 6а хода расовам. Агар чуиян up яаиебуд. маг ар
ямкой довт, кн рафту омади шаст километр роххоя насту
баланд дар як ррэ амалй шаиад- Худатоя казоалі нуисд.
агар боре роххон кУхястояро дяда бошед. Вахте ка ал
СангиіУр мебаромадам. маркабро то ші кутали длили
ЛРлоііпхои Чяяясой меда so ядам. Сяяас кѵіллро бо
Кадамхои оддіш худя хар тай яаиуда. ба даюти дудомдхоя
боло, ки мебаромадам боа ду-се километр харро чорхеа
мскуиондам. Дпшт кн 6а яоія рзеид. ба дара мефвромэдям.
сннас ҷуйчаро убур карда ба делая ДеяояахУчахо боло
мешу дам ва то мазори Хучархя. кн дар сари яюхрохя КУЛоб
- Ховалинг карор доил, иерасядлм Мазор чаягалэоря
бетагеро мемояд. То яя мадорро гуэаштая маро таре флро
мегнряфт. Хар иир-иире, кв мешуд, мѵй.чои баданам
ішжжос зада рост мешуданл- Ия маяэея хомтяюяро пася
cap меиамудаму рУ ба яншеби меияарааи. Акнук харя мбудх
хаигп мисли бол варят мекард. Ачаб ои буд. кя хар хата
харакаташро хеле луб медоявст. Ҳеч гуща амре лозам
иамсшуд. Чоііпи он рУз гаги дармоааи мамоаі хари хан, I
омадани хеш иттилоъ мед ОД. Котиби Чамоят a.i
;ш;ын замой «ха, бачаи Лео Сод И К омади, би«‘, маоши ц.,л ]
гай'-р, (ир ии чо даст моиу харя хала кун», мегѵфі мГІ
хуб»- буд 1Іадарамро аз иа ідик МСДОИИСТ на жіщюіи I
дар іайб хам ба чо меоиард. Пони чоштро ибо/m
пора іюни гарми модар 6о худ доішам. Сари ро*
чашмаг харамро лам медодам, ба оби чашмаи хунук иощ*
тар карда мехурдам. Ипирохати сари рохии маним
іюнздах дакика беш иабуд. Боз чониарро савор ш-uiytm
«их» мегуфтам Ии тарафи рох то мазори Хучархя бпгц
кутал буд. Боа ба мазор, ки иаэдик меомадам, шщ
фвшорам меоаард. Он соатхо офтоб пушти теши рафі<
мааорро смёхя пахш мекард ва онро вахмноктар мегардиц
Чунян ба назар нехгрд, ки хини аз байни мазор іузаппа
хар низ аз низе меха рос ял, ки гохе гУшхояшро сих кара
яях-пях бинй меафшоид ва ин амали наклиёти мая бою
6а ларза даромадаии бадан, сих шудани мУйхо ва паркая
чашм мегардид. Худо гУёя то сархади нихоии мазорі
Хучархя мерасидам ва як охи сабук мекашидаму иарибр
сУйи нишебя, ки то дашти дУлоиахо идома меёфт, хаз
мезадам. Хар хам медонист, ки ба хона мераваду чаву кои
фа ро во наш медихам, суръаташро боз хам тезтар менамп
Дар назарам чонвари бадбахт мондашавиро намедонш
Вакти подаомад худро ба СаигягУр мерасондам. Дигар Щ
байни садои гову гусола, бузу бузгола ва хархои хангпв
чанг хУрдан чй навъ аз болои хар фаромаданамро
намефахмидам. То омадани ман модар ду даст таги мавах
рУ чониби рох и омади ман интизорЯ мекашид. Падар
бепарвотар худро вонамуд мекард, тунки ба кори писараш
боваря допгт ва медонист, ки маошро бечуну чаро меоран.
Пулро ба модар недодам ва худро болои кат мепартофтаи
Он шаб ба роям ба гайр аз хоби барохат дигар чизе лознм
набуд. Ҳамии навъ мохе як бор 6о хари кабул и хангя рохеро
кк рафгуомадаш аз 60 км кам набуд, тай мекардам.

Боял гуфт. ки рУзхои лигарн мох ба харсаворЯ Холназар
машгул мешуд. Холназар 6а хамин навъ хари коря бисёр
і муиосийіітн диылро рано медиа Оиро Ао і.■ и.» і. u,i
I хліа'іУбИ MfMOfMMHpO сари гаірими ар чумой м. а.і'іиа.
ки й.і он чо хуи мебаромад As ар норе|и> іайри w-mmi • ш
6a у фармоиш медоданд, Касдлшро аі хар меіирифі Ііа
§ катарам хар боре, ки хар Холнааарро мелил, А а ларах
|, даром ала. шоид мегуфт «Ох, 6а.ѵ> зад. Алроил ом ал» Ал
jj им рУ, борхо пакти ба белой хар баромадаии Холмалар
I хар дар чояш ба ин г.Уву он СУ парила, иаиетуаоші. ки
I «Аарои.і» савораш шакал Ьаълаи Уро ба лам ни афтоила,

I хаигосзанон дехаро як лавр не лад, чанд хари сари рохро
j мегавчид, агар модахар мебуд, пеінаидол карда го кучохо
пайіирй мсиамуд. Холиазар бошад. халачУбу хУрчин дар
даст аз пушти маркаб медавид ва кафки дахоиашро
бароварда: «Оля бест, падарлаънат, агар бадаиакота 6о ни
мех шикоф накуиам, Холиазар набошам, ха, очаи ту барин
хара фалон кунам», мегуфт. Маи аз наэди хваля 6а холи
Холиазар меха кд идам ва дар ботлн меандешіиам. ки «охи.
айби худи Холиазар аст, хар хам бошад мефахмад. ки У
ночо сараш чабр мекунад, чаро бечора харро мезанад».
Модарам факат мегуфт: «Ох, и Холиазар. Ьа хар хам
муросо карда наметавона. И та фелуш гаидаяе . Холиазар
соатхо ба таъкиби хари хангя аз ин гУшаи кишлок 6а гУшаи
дигар мгла виду медавид. Боз дилам месУхт ба У. Аракшор
мешуд, 6а пойхояш хор мехалид. Вахте медид, ки май
хартаъкибкушш Уро назора дорам, «ха, чи чушмота ала
када нигох мекунй. Мемурй сур кунп...», гуён тахдидам
менамуд. Маи бошам, хандида мегуфтам: «Худат сур кардан
гир, хари туяй-ку*. Ӯ дигар чизе намегуфту болов замни
менишаст, то ки хар каме ахл шаваду дар ягой чо ба чаридан
машгул шавад. Вокеан, ин хар хеле бадхУ буд. Хама хархои
кишлокро чанд борй хонда мачрУХ месохт. Боре, хари
Холиазар реемонро аз тулмех канду сУйи модахари пиразани
Узбеке, ки мечарид, хучум оварл. Байни хонаи мо ва хавлни
он пиразан сад метр рох буд. Хари Холиазар аввал хангоси
дуру дарозе cap дода, хари пиразанро аз бандаш канонда.
ба сур кардан даромад. Маи бо чанд чУраам назди мактаб



«2
буіулбозй мекардам. Якбора овози кампир баромад, J
миуфт: «Хо, Холиазарчоие, харта бит, ки гуштои х^І
м« хурл...». Пирааан чуион лод мезад, ки гамоми бошаи.ы,. I
мсшуниданд, Хоана tap як чуби да роз дар дап тарафи хоц
кампир медавид.

Орс, рузгори дехот ачаб лахзахое дорад. Барон х>%
дс’Хоташ мсномаііЛі касро дехотй ном мсбаранд на raffy
Холназар вактхое ки барои хезум ё алаф беруи аз дщ,
мерафт, маро аз пуни и худаш ба хараш савор мекард. Чунщ
рУзхо ман медидам, ки Холназар то чи андоза харро щ
медод. Дар болои хар ду кас бошем хам, онро мачбур мекард,
ки тозад. Аз ин рУ, халачУбро 6а сари шонахояш мехалид,
бо калтаки дасташ дар гУшу калан хар мезад ва баъзая, %
ки аз ман кассосашро г и рад, халачУбро чунон 6а пуощ
сараш мсбардошт, ки ба калан ман мехурд. Ман дар кадр
мешудам ва ходисаи Чинисойро пеши хотираш меовардаи,
«Хай чй», - мегуфт. «Боз мезанй чй>, «Албатта, зУратЬ
хар намераса, чаро халачУба 6а сари ман мезанй», - мегуфод
6а Холназари бадкахр.

СангигУр магоза надошт. Бошандагонаш асосаи дар
Даҳаиа ва Хонобод бозорй мекарданд. Вакте ки падар маош
мегирнфт, ману Холназарро ба Хонобод мефиристод. Ов
чо магазини калоне буд. Хонаводаи мо бештар ба канду
кандалот, равган, намак эхтиёч дошт. Ба хусус, ширннй
дар оилаи мо зиёд сарф мешуд. Он вактҳо наботи тахтап
мефурУхтанд. Он лахза хотирмон аст, ки аз наботи тахтай
ба як харидан ду-се тахтаашро гирифта ба почаи хУрчнш
хари бур меандохтему вахте ки назди рӯди Ёхсу мерасиден,
дар сохилаш нишааа аз он наботи тахтай чанд порча шиша
ба об тар карда мемакидем, ки бисер бомазза буд.

Тобистони соли 1952 бегохие бо Холназар савораи харя
хангй 6а кисми болои и деха, ки баландии сералафе буд,
рох пеш гирифтем. Чаманзорро соя пахш намуд. Чанд
дарзаи алафи рушка (юнучка) даравидем. Чун харвакта
Холназар сархади алафзаниашро чудо мекард. Ман поёнтар
аз У алаф медаравидам. Ногох ди дам, ки баррачаи
чигариранге мисни алафх» хоб аст Охвстакак жестам, ки
уро доіігга г и рам. ки аа чояш парил у дуртар рафта сУйи май
иигох кардан і ирифі. Аз ин сир Холназарро опд иакарда
худам пупки барраи ширмак меда видам Хеле 6о он
саргардон шудам. Дидам, ки як худам баррачаро дошта
наметавонам, Холналарро 6а ери даъват кардам. ХанУз хам
барра 6а тарафи май мениіарист. Холиазар «ку, ку», гѵён
Давида наз дам омад. Гуфтам: « Аиа. иамебиий баррачаи
чмгарй метода сУямон иигох до рад». Холиазар ин тарафу
он тараф иигох кард, ки баррачаро надид. гуфт: «Чй рута
сиёх мекуня. Хеч барра-марра нест-ку!» Май ботам нал ди
барра истода, худамро хам додам, ки аз поят капам. Боз
баррача як парнду ду-се метр дуртар рафта. сУям нигох
кардан гирифт. Хулоса, барра ро май медидаму Холиазар
не. Бо хамим барра сур карданхо шаб шуд. Дигар дарторикй
барра ро надидаму ноумед туда, бо чанд дарза алаф бозон
хари Холвазар хона омадем. Холиазар алафхоро фаровардан
шрифту май болои су фа нишастам ва ба модар шикоят
кардам, ки як баррачаи лебоеро дидаму афсУс, ки дошта
натавонистам. Холиазар ин сУхбатро шуниду «руша сиёх
мекуна. Хеч барра-марра набуд», гуфт ба модар. Баъд аз як
соат баданамро сард Я фаро гирифт ва табларза пайдо шуд.
Пагохй аз чой хеста натавонистам, зеро камар га про
намегирифт. Ба ибораи дигар, камар да рду шалдард шудам.
Мода рам. ки шахе и диндоре буд, ин бемориро ба хамов
баррача иисбат дода, 6а ин акида омад, ки он баррача ягон
чину паря бу да, ки ба май ёр шудааст. Бо шунидани чунин
хулоса и модар ба худ андешидам, ки охир чй хел баррача
буд, ки май медидаму Холиазар не. Шояд модар ду руст
ГУ яд. Муллоеро оварданд, ходисаро 6а роя ш шарх додам.
«Ҳа, бачам», -гуфт мулло. «Он чин буд, ки дар шакли
барра бо ту бозй кардааст. Маълум мешавад, ки вакти
суросур ту ягон пойи барра ро зер намудай ва онро мачрӯҳ
сохтай. То ванте ки пойи баррача сихат нашава, ту хам
сихат намешавй*. Сипае як марди пахлавоне, ки Элназар
ном дошт, пойхояму камарамро молиш дод. Дастони вай
чуііоіі сахт буданл. ки кариб пойхоямро мешикаст. Аз
ру, уро ҳакорати бачагона дода, пеш кардам. Хулоса,
монадах рУз дар хамон холати вазнин мондам. Оҳлс,.
охиста сихат шудан гирифтам. Боз хамон мулло омад ъ
гуфт, ки «дидй бачам, он баррачаи зеркардаат хам сіц>
шуда истодааст...». То хол нафахмидам, ки он баррачабъ
ё чину парй. Ба хар навъ ки буд, ходисаи бо барра ц
гиру дор шуданам вокеият дошт. Зеро як рУз кабл аз назді
хонахои мо сурук (рама)-и гУсфанди калом хочагии а,
тахдашт гузашта, ба тарафи Чинисой харакат намуд. Ҳапщ
он баррача аз хамон рамаи гусфанд кафо монда буд. Аод
чаро ба чашми Холназар маълум нашуд, ин савол бечамі
монд.

МАРТИ СОЛИ 1953

То марти соли панчоху сеюм чанд вокеаи хотирмок
гузаштааст, ки ин чо зикрашон аз ахамият холй нахохаі
буд. Дар оғози сол ба беморие гирифтор шудам, ки дарде
эхсос намекардам, балки якбора сэрам чарх мезад в
чашмонам калон кушода мешуду дар назарам хама аячомг
хона калон метофт. Ҳамзамон лабонам чунон гафс менамуд,
ки гУё худам медидам. Вахте ки ба ин холат гирифтор
меомадам, падарам зуд ба бағалаш шрифта рӯ ба боло
мехобонд ва ким-чихо мехонду ба рУям суф мекард. Он
дуоро чанд маротиба мехонду суфу куф менамуд. Лахзж
намегузашт, ки майда шудани лабҳоямро хис мекардаи
Баъди панч-дах дакика боз мисли пештара ба худ меомадам.
Ҳамон солҳо ба ин беморй мохе як бор дучор меомадам ва
куфу суфи падар маро начот медод. Маълум буд, ки падар
аз саводи мадрасаи Момайй гузашта буд ва баъзе дуохоро
медонист, аммо то мачбур намешуд ифшо намесохт. Дар I
мавридхои дигар хам, агар фарзандхо ба сардарде і |.
норохатие гирифтор шаванд, падар дакикахо болои саршон I
нишаста, аз чунин методи табобатиаш истифода менамуд. I
Дар хамсоягии мо махсуми нуроние зиндагй мекард, кв I

86
аз кавми Авлиёи Чакои буда, ба Бибй Аноргул худро ошик
медонист. Махсум мефахмил. ки Иклиммох ба Аноргул
дугонахои чонп хастаид, хар рУз соатхо модарро гарант
мекард, то ки дугоиаашро барон ба вай хамсар шудан розй
со зад. Вокеан, баъди ба Сангигур омадан модарам гох-гохе
агпгавор ба дидори бибй Аноргул мерафт. Гал дар ин аст,
кн Чаконро хам мухочир карда буданл, вале Бибй Аяоргулро
ба кУчидан мачбур накарданд Аз ин чост, ки дар дехан
Чакон танхо хонаводаи Авлиёи Чакон монда буду бас. Бо
вучуди ин, дехаи номбурда се родам буд, зеро мухлисоиаш
аз тахдашт ба зиёраташ хозир мешуданд. Дехаи Чакон мисли
собик обод менамуд. Махсум, ки модарро ба холаш
намемонд, дар яке аз вохУрихо бо Бибй Аноргул ба У сари
мавзУи номбурда арз менамояд. Бибй Аноргул ширин
механдаду мегУяд: «Иклиммох, медонй, ки мая авлиёзода
хастам ва ба шавхар кардан хак надорам. Ба Махсум биту,
ки «умедашро канал ва ба ту чака нашавад, вагарна дуояш
мскунам, девона мешавад». Баъди бозгашти модар Махсум
саросемавор омаду чй гуфтани Бибй Аноргулро фахмиданй
шуд. Пакте ки аз чавоби Аноргул огохй ёфт, рангу рУяш
канд ва ба модарам тахдид кард, ки гУё У айбдор бошад.

Модар, ки хомиладор буд, охири мохи феврали соли
ианчоху се писарчаи ширинруяке ба дунё овард. Намедонам
ба У ном монда буданд ё не, ки бо гузапгти хафт рУз бемор
шуд. Чунин холате, ки дар хафтрУзагй кУдакхои модар
эхсоси беморй намоянд, дар тачрибаи хонадони Асо Содик
бори аввал рух медод. Ёдам хает, ки кУдак аз гиря кап-
кабуд мешуду сипас чойе поёнтар аз гулУяш болову поён
харакат мекард. Модар баробари кУдаки навзол гиря cap
медод ва лУлакро ба баг ал шрифта ин сУву он сУ мегардонд.
аллааш мегуфг, аммо хеч не кв аз гиря монад. Шаби чоруми
март буд, падар бо хохиши модар муллой дехаро овард, то
ки дуояш хонад. Кудакро болои кУрпача хобонданд. Модар
аз як пахлуи кУдак нишаст, мулло аз пахлУи дигар. Май
хам назди модар нишаста, гохе ба мулло вазар меандУхтаму
гохе ба додарчаам. Мулло мехоиду суф мекард. мехонду

87
суф мекіфД. Шаб нисф шуд. Мулло лабҳояш мечу*
худашро хоб фишор меовард. Якбора кУдак гУё ором гири
Модар ким-чиро хне карду даст ба пешонии писарч.ыш (L
ва дод зад, ки «Таксир, таксир, бачам мурласт, бадаиащ
шуда...». Мулло як ох, ох гуфту ба модар фахмонд: «Б^
дарди ин кУдак зУрам овард, ман натавонистам Уро ца^
ди.хам...*. Мулло дасту похои додарчаамро рост карл
чашмакои ханУз ба умел бозашро пушид ва манахашро (,
порчае аз сони сафед басту аз чой хест. Надарам хам дашц,
омад. Модарро тасалло дод, ки «чй илоч, умраш хафт
будааст, худата знёд азоб надех...». Пагохаш панчуми мар;
буд Борони майдаву захрнок меборид. Ҳамсоязанхо <ищ
шуданд. Муйсафедони деха назди ҳавлП рост меистодащ
Дар хамин вазънят будем, ки аз КУлоб хабари марги дои
- И.В.Сталинро ба падар расонданд. Падар якбора
парешонхол гардида, ба чамъомадагои мурочиат намуда гуфг
«Бародарон! Рафик Сталин вафот кардааст. Аз хамагов
хохиш мекунам, ки баъди як соат дар назди махтаб чамъ
шаванд. Заву мард, пиру чавони дехаро хабардор кунед.

Ба муносибати вафоти дохни пролетариати чахон рафик
Сталин митинги мотам барпо мешавад...». Ин амри муалліи
Асо Содик буд, ки ба бригадир дода шуд. Чанд катра аши
падар болои гунахояш иамоён шуд. Нафахмндам, ки ое
ашки падар барон дохй буд, ё ба хотири писарчаи иокомаш,
ки болои кат мехобиду модар бо занхои хамсоя нолааш
мскарданд.

Сипае падар ману Сохибназарро наздаш хост ва супориш
дод, ки барон кабркаихо чою ион барем. Мазор дар I
баромадгохи деха дар самти Чинисой вокеъ буд. Бо I
Сохибиазар чою нонро гирифта ба сари кабри додарчаамои, I
ки дар бари болои гУристов кофта мешуд, рас идем. Акяун I
гӯркобҳо ба чойнӯшй пардохтанд, ки аз сари тепла чӯпоне I
асо дар даст саросемавор чониби мо поён фаромад. Ҳшш I
поён гаудан чунон пштоб дошт, ки гУё Уро кадом аждаре ]
пеш карда истодааст. Чавон дар рУ ба рУи мо карор гирифіу
иамедонист чй гуяд. Баданаш меларзид, забоиаш гаиашро

88


іііімсгмрнфт. Гуркобс пурсил. «чп ran шул. ran зан охи.

Касс тура сур .чеку на?*. На ион. ки чуііоіі будааст. батарс
батарс ил хор кард «Дар сари ни кух бехи хафн кох марлгро
куштаанд*. ГУрКоб пурсид, ки «худат лили. Чп павъ кушіа
шудааст?*. «Оре, лидам, гарданаш бурндагп ас г* Гус кайфи
гУркобхо ііари.іѵ суйи мо назар андУхта шпора памуданл.
ки ин навонро бо худ бот рему зуд назди муаллнмп хи
хозир шавсм. Ману Сохибназар ва он чуііоіі то деха
давидем. Надар аз дур моро ба ин холат ляда, чоивби мо

тез-тез харакат карда. «Чи ran шудааст. ТиннЯ аст.*, гуфі.і{_

савол дод. Ман кн чунин вактхо фаъо.ттар мешу дам. «от»,
on. и мардак мега, ки дар сари он кух каллах мардеро
буридаавд * гуфгам. Чупон гапхои маро так pop карду 6а
киссаи чп навъ кашф намудани шахе и сарбурида огоз кард
Асо Содик дархол бригадирро наздаш хонд, ба туши у чизе
гуфг ва ду чавонн дехаро бо чӯпон вазифадор кард, ки
таъчклаы ба чойм ходка рававд ва то омадани кормаіідоіін
хукук кассро нагузоранд. ки тарафи часад равад. Дядей, ки
бригадир ба аспс савор шуду ба дарён Ехсу худро зад.
Маълум буд, кн У ба Дахана рафта, аз он чо ба мнлнсаи
Кѵлоб хабар медихад. то ки биёянду ходки куиггорро
тахкнк намоянд.

Асо Содик бо сари хам, аз ин ки рУйи хавлиаш таяв
бечоіпі тозафарзандаш хоб аст ва хам ба он хотир ки Давлати
ШуравП галафоги калов додааст. рох чониби мактаби дела
пеш шрифт, ки он чо аллакай даххо бошанлагон чамь омала
буданд. Муаллим аз пагохи дарехоро дар мактаб катъ карла
бота хам, талабагонро ба хонахопюн рухсат налода, балки
дар сахни мактаб маътал сот буд. Маи дар акиби падар
карор шрифтам. Ӯ чанд нафар аз нштирокчпёня чангн
Олмонро сУйи хеш даъват намуда, тахминан ним соат дар
борам тарчумаи холя Сталин ва хизматхояш дар согтмони
чомеаи соте нал нети ва бахусус дар галаба бар фашизм ran
зада, бо камин митингро огоз намуд. Шахсе дар пахлУіі
сарвари митинг карор шрифт, ки сари синааш ким-чи хел
охаихои ранга овезон буданд. Эшон оби лила рехту чй вам

89
бо коми Сталии ифтихор доштану барон Ӯ туда хун ре^
хазорон чаиговаронро дар чабха хотирнишон сохт. NwN
кп дар чанги Олмои фарлаид гум карда буд, чанд кадп>) •
пеш гу.топпу хизматхои Сталинро иотакрор зълон
Асо Содик дар поёни митинг чанд дафъа «Алвид^
алвидоъ, рафик Сталин* гуфту митинги мотамро цӯицц’
зълон иамуд. Мардум сУхбаткунон чоннби хавлии муал.ц,,
харакат карданд. Соатхои дувоздах падарам Ҷасадц
додаракам болои дастонаш чоннби гӯристон pox пещ
шрифт Модар гнрёну полон сари зону нишаст. Мардф
бо мурда мерафтанду салон модар ба гӯшам мерасид, к» аз
дилори бачааш сер нашуда буд. Додаракамро эхтиёткорок,
ба гУраш моидаид ва чанд бел хоки нармро болоящ
гардонданд. Мулло охирин дуояшро хонду боз ба деха
баргаштем. Соат сеи рУз шуд, ки як даста аспсаворон а
чоннби Хонобод намудор гардида, аспхоро камчинзанов
ба рӯди пуроби Ёхсу андохтанд Хини убури даре факат
каллаи аспхо ва аз нисф болои саворон намоён мешуд. Баъди
аз об баромадан, аспхо обхои баданро як афшондацду боз
чоииби Сангиғӯр харакатро идома доданд. Онхо рост
хавлии муаллимро нишонй гирифта меомаданд.
Рохбаладашон бригадир буд. Бори аввал касонеро медидам,
ки лібоси ғайриоддй доштанд, дар сархошон кулоххоі
снторадор пӯшида, дар миёнхошон тасмахои пахни сурхча
баста буданд. Боз ким-чи хел аслиха хам дар пахлУяшон
намудор буд. Онхо аз аспхо фаромада, якеаш, ки
сардорашон будааст, Асо Содик ро онсУтар бурда, сУхбатеро
аячои долу синае ба хамрохонаш ишора намуд, ки ба аспхо
савор шаванд Онхо чоииби махаллая кадимая СангигУр
харакат намуда, наздя хавлии бобои Сурхак карор
| гирифтаяд. Падар бо онхо нарафт, балки рУйи хавлии хеш
монда, фаъолияти кормандони конунро назора иамуд. Аммо
I мая ва чаиде аз бачахои дигар аз акиби милисахо рафіей.
Заш бобои Сурхак навакак либосхои шавхарашро шуста
окхта буд. Сардори гурУх хавлиро як аз назар іузарондѵ
'и бзъд либосхои шустаро, ки аз пирохаи, шал вор ва хи.тыті
сохмби хона нбораг буд. ба мупюхила гирмфт Сардор аз
чайбйШ агбоби хурдакакн шищдореро бароварлу 6а both гаи
оа чос а:і нмрочаии бобом Сурхакро дакиккорон.і сличил.
Баъл 6а MH.iHC.4c и шора карл, ки пироханро бо худ гирад.
Бобон Сурхак амалн «мсхмонхояін* ро назора лош. Сардор
бенхтиср амр дод, ки ластони бобон Сурхакро баиданл
Бародараш он чо мснстод, Уро пи ба хабе гиріи|яанл. Спит
Харду бародаронро пешанлоз карла, рои чоім холисаро
ііеш гнрнфтанд. Албатта, май лиг ар муфаттишхоро лунбола
иагирифта, ба хона омадам. Хона мотамзала буд. Ба падару
модар хсч гуна ran намефорид. Дар гУпас нишлетам ва 6а
андеша рафтам: падар аннк медоиистааст, ки он чааонро
бобом Сурхак куштааст.

Бегохии хамон рУз дастаи муфаттиш аз баланлие, ки
мардм гарланбурнда мехобид, баргаштанл. Шабона бобом
Сурхакро бо бародарашу ду-се авлоди лнгараш дар анборе
махкам карда, наздн дарвозааш ду милисаро гузоштанд.
Сардор бо ду корманди дигар ба хавлии ко омада. ба пиар
хамдардП изхор намуда, шабро дар деха рУз карланн вудамд
Азбаски хонаи мо мотам дошт, падар оихоро дар хучран
у сто Шарифн охангар чо ба чо намуда. зиёфаташонро 6а
Ухдаи уста гузошт. Шаб то дер падарам бо оихо буд
Маълум мешавад. ки он чавони катлшуда бо як хамдеҳааш
аз £хсу омада, дар Пупшёни болову ионии чанл мох боэ
ба шоликориву мардикорп машгул гардида, ба ивази пули
ба даст овардаашон каме биринчу пиёлаву чойнак ва дигар
лавозимоги рУзғор харидорп карда, сУйи ватанашои - £хсу
рох пеш шрифта, сари рох дар хонаи хамшахрашои шабро
гузаронда, пагохй боз роҳашонро ндома доданн шулаанд
Яке аз бародарони бобон Сурхак мутавалляи маечнд буд.
Одатан, МУйсафедони деха баъдн шом дар масчид чамъ
меомаданд, намоз мегузоштанд ва то дер он чо сари мавзУоти
гуногуи бахс менамуданд. Он шаб бобом Сурхак ва
бародаронаш ба хамшахрихошои. ки мехмон буланд. сУхбат
меиамоянд ва дар халтахошои чй доштаку надоштанро
иефахманд. Аз ин ду якеаш ба бобом Сурхак авлодя

91
доштааст. Бобов Сурхак дар пинхонЯ аз Навонн цц,
хешашро ба рохн галат бурданп пуда, маслихат ипуц,
кн пагох дар як хиссаи pox он хамшахриашонро ба ^
расонла, позу чкишро байка худ таксам кунанд. XcmW
бобок Сурхак авваі розп намешавад. «ОхПѵмегУяд
хамсоа хастем. Як вахт аз деха ба хоткрн мардикоріI баром^
будем, чп хел мешавад. Мак ба деха, кн расндам. мепурсащ
фалонп кучо кпд». Аммо бобок Сурхак ба хар рох хешаац
бовар мскунонад. кн «хек кас намефахмад. Ту мегуп, ц |
вай дучк рӯз барвашар ба рох баромада буд». Хулоса к
мешка а пагохаш бобок Сурхаку бародараш мехмонхо*
хамшѵравокро то як хассан рох іусел карданп метвзд
БорхошощюфН '1' гонзнд Вахте кн ба баландй бароютат
рохі роа чонібі Ҳалкаёру баьд Ховалингу Схсу тщ
мятоад. Сарк рох— ифк кохн баланде мебарояд. Боба
Сурок конам ігктпкл. кв мокда нудши. баял а
хафк авх тмш дамалокро рост кунанду банд ба сафарккі
ома ляхаал. Харду мехмон, ки дар пушіораашон 20-Х
вшива бор довгаакд. дар багаян хафо кох, а іовм
бдіщірі швом, «ввиіхіжд Хобпаі бобов Сѵріа
Дп—покв&оа нувпра хадос наиуда. ннятн дапбаха I
кишах ІЬви. і^ктп. аз pyfc маедхди кокаия сурк
■ттпрі Чакона дкгар бор дар пушторааш барош
—пад. хз баврр бобок Сураак ва бародараш дот
ввк 9р» атаса явка, кодою ба хеабкаааои дкк
^■»ккі ■■inf івівріСііри Окинаxu>n
—к jtiki в хаѵю прея ікввц. азою бобок Сура
врав «диад п Уро нжз мяу—, агар холи хор
аагрк окжоро про закунад. Ноилоч чавон гуля
іанЕШнро бо корд яезаяал Хук фашлюс зада, ба Off
pH* ты am мехУрад. Силас, бобок Сурхак гарданя I
бурввро ба чояш шинонда, бори Уро байки якдигар таксим
жжушшл. Бобок Сурхаку бародараш чизу моли ба осонл ба
дастомадаро гирифга, рохи хоиаро пеш мегиранд. Он чавоні
котил чоккбк Ехсу рох пеш мегирад. Ии амати мудхиш
губу, и хамок рУзи паичум сурат гирифга будааст. Хамой

иов&л.'1. 'j/i:
руле, км ч> пон ба мо им хабарро овард. Чумом мак л к.ірд.і.н і
кн У рамам гУсфанлро пешанлоз меоварлааст, к и а» сари
pox хафи кох мебарояду гУсфаидон 6а ом чу чум кардами
меміаванд. Вале якбора гУсфамлом тур мегираиду хѵлро ба
чарихо мсандозанд. Чу по и хайрон мемояаду чонибн хафи
КОХ меравад ва мебимад, ки марле cap ба поен. ГУ# хоб
рафта бошад. Чѵпои иаздиктари «мардм хоб» рафіа с ало
медихад, вале У намечуибад. Чупои боз налдиктар харакат
карда, хоб бу дан ё набудаии мардро гахкик менамояд. Ии
лахза мебимад, ки гардами У бу ряда асту сару либосапі дар
хун огушта. ЧУпон мстарсаду чй кор карданашро намедонад.
Ннхоят, 6а хулосае меояд, ки 6а де хам иаздике давила
раваду ходвсаро маълум намояд. Ба хамин максад. вай
теппаву чарии болои мазори СангиғУрро саросемавор
тайку нон поён мефурояду ба гУркобхо дучор мешавад. ки
зикрашро кард ем.

Шашуми марта соли панчоху се юм аз де хам СаягигУр
чахор каем дастҳо 6а пупгтбастаро аз рУдм Ехсу гузаронда.
чонибн Ку лоб бурда нл. км бобом Сурхаку бародараш. ом
чавони ёхсучя ва боз як хеши бобом Сурхак бу данд Оре,
хамов панчумм март котжлро таъкнб карда, аз назднкихои
Ховалннг 6а даст оварда, пас гардонданд. ки хама воксиятро
махз У ба кормандоші конун накл карда буд. Хини хайрухуш
сарлорв даста ба падар рУ оварда гуфт: «Рафик Соднков.
ба шумо рахмат. ки кори моро осой кар дед». Баьдхо суди
котялои дар КУ лоб се мох давом мекунад. Маълум шудааст.
кн бобом Сурхак то ин куштор чаид каем дигарро дар Ехсу
ба катл расонда худро ба чоннбн СамгмгУр бенишон
сохтааст. Бобом Сурхак понздах сол махкум гардид.
Лмгаронро 6а муддати хашт соливу шашеолй эмндомя
сохтаид. МегУянд, ки бобок Сурхак дар хабехоыа ва фот
кардааст. Ӯро барон он бобом Сурхак меномидаанл. км
чашмонаш сурх будааяд. То ин куштор мо хам 6а ми сурхнн
чашмхои У ошио будем, вале намедонистем, км ом сурхп аз
хуни пакту .юн 6а чашпони вай кУчидааст.

Хамон панчумм марти соли панчоху сеюм дехаи

93
Сангягӯр с* мотам лошт. Якг фавти дохи, дигарс ,|(
рафтани дола рак и хафтртэаи мак на сеюм ц. '
ио'іавоимардонаи як мардя мугофире, ки дар бхсу п,,
молару мяу тифлакоиаш интиюриатро мекашиданд (У
нанчуми мартя он сол барон тамоми халкн ШУрави MfJfl
буд Дар шахри Кӯ.юб тобутм рамзии дохиро ба майѵ,
барояардаяд Ранги вилояту лигарон суханронП ва іир„,
карланд. Мартя соля панчоху сеюм бо ин чанд мочарод"
вокеахояш бароям хотярмои буд.

Модарам баъд аз фавти бемахали писарчааш ргзе ь
хотяря аёдати дугонаи Аноргулаш рохи Чаконро леш
гярнфт. Бибни Аноргул бо шуниданн ходиса мутаассяр
мешавад ва беморнву вобудшавии кӯдаки навзодро ба хамов
Махсуми хамсояамон иртибот медихад. Ба акядая Аноріул
ӯ ба модарам дарди гайб гузарондааст. Зимнан, Бнбни
Аноргул ба модар тавсия медихад, ки аз назди муллоі
Лавова гузарад. Баъзе дардхои гайбро ӯ хуб мефахмидааст
Ба ин максад, модар падарро розй кунонд, ки вайро 6а
знёратя махсуми Лавова бубарад. Надар илоче наёфта
чоларро мебарад ва мулло аз наздик чй навъ дард будан ва
нишонахои онро мепурсад. Яъне кӯдак дар рУзи хафтум ба
гиря дода туда, кал-кабуд мешавад ва гУё рохи нафасшша
банд мегардад. Мулло хам ба ни хулоса меояд, кв ш
дард гузарондааст. Силас, У радномае навишта ба модар
медихад ва таъкид мекувад, ки ин касал дар фарзанди
навэоди дигаратон хам пайдо мешавад. Бииобар ин, вакте
км рУзи хафтум даромаду гиряи кУдак cap шуд, 6а зудя ба
май хабар дихед, рохи начоташро ефтаиам мумкии мешавад.
Модар ба хотири ии, ки ба Лавова иаздиктар шавен,
падарро мачбур сохт, ки ба вилоят рафта, масъалаи чойи
вораяфо иашварат куиад ва агар дар Хоиобод барояш чой
долм, хуб мебуд. Іузашта аз ии, баъд ва фавти Сшив
дар падарам як яаяъ чуръате пайдо шуду дигар дар лехом
Ж9ХВСѴЯ иуаллмиЯ кардаиро кабул иакарл. Ая тарафя литар
яддар хуб дар* иеялиуд, кя 'Аоятяр дар сиифи юр J)
едл и м4» л* см ѵммм IІа,вар, бештар ба хотири м ы>

ѵ.
иобгсавод ніімонсм, рохи Кӯдобро пеш шрифт ваба макмбн
хафтсолаи ба коми Чкалов, ки дар Хонобод ном ь буд.
(wxx.it гирифт. Ба хаиин тарик, 27-уии апрели со іи 1954
іоиааодаи Лео Содик бо мактаби Саигигӯр хайрухуш карда,
чониби Хомобод куч бает.

ХОНОБОД

Дар лахчаи мардум ва хуччатхои расий номи іш деха
Хонабод рафтааст, ки ба иаэарам дуруст нест. Таъсири
талаффузи руей шояд сабаб шудааст. Ба ибораи лш ар,
маънии лугавни ни деха бояд он бошад, ки оиро хоне ё
хонхое обод сохтаанд. Мухин он аст, ки Асо Содик баьд
аз хабдах соли муаллимя дар дехоти кУхистои никои ёфт,
ки ба тахдашт фарояд Ии чо мо метавонистем синфи хафтро
ба поён расонда, тахеилро дар сиифхои болой ё дар Дахаиа
ва ё шахри КУлоб идома бидихем.

Хонобод аз иигохи нуфуси ахолЯ дар мннтакаи Кӯлоб
яке аз калонтарин дехахо ба шумор мерафт Назар ба
тахминн банда хамон солхо ин деха 50-60 хочаги дошт, ки
дар хар яке панч-дах фарзандя ба воя мерасид. Хонобод
дсхаи серобу сарсабзе буд. Дар он асосан пахта кишт
мснамуданд. Заминхои галлаи он дар телпахои самти
Пахндара ва Шахбача вокеъ буданд. Дарахтони тут, ангур,
себ, олучаву гелос ва зардолуву шафтолу дар хавлин хар
бошанда ба назар мсрасиданд. Чорвои майдаву шохдор низ
зисд дошт. Аз ин чост, ки подан он дар ду і ушли деха чамъ
оварда мешуд. Дар Хонобод шоликоря хам сурат
иегирифт.МегУяид, ки то омадани сохти паи он дорой
мадрасаи калоне будааст. Бошандагонаш хам бештар
< айидэодахои Ехсу буданд. Мусулмоия бо хама меьёрхояш
риоя мегардид. Соли 1954 Хонобод ба іайр аз як бияои
мактаби похсагИ ва аибору магоза дигар иморати даврони
навро надонгг.

Хомобод ба чамоаіи Дахаиа итоат мекард, ки дар масофан
тііг километр ба самти КУлоб карор шрифта буд. Дахаиа

95
Позора un в маггабя дмлш доягт ,ир г ярду
оя ба ғайр іі Хояобод дгхаіоя Мирянок, Гу.тюр. Ф«*г<£
ва Лавою вучуд типах Дар хамаи «я дсхахо мактвД
ибтидоиву хафгсола фаьолият иекзрданд.

Барой мо хавлячаеро аз байяи деха доданд. Ба сдай uni
и сохиби хона мУйсафеди бсфарзандс буд. Оя Хавлй ііаШ|
6а замят пахта карор мегирифг. Чаяд мохе он но икот
намудсму дар хармана пахтахушккунии хочагй як хои,ц
к.пони балаадхааоро насиби онлаи Асо Годик гардонлаы
Вактхои эамиетон дар ин холле, кн анборро мемонд, пал*
тарро хушк мскардаанд. Мавзсе, ки мо хоная нав гирифкм,
шушулка (сушылка) ном довтт. Рӯйи хавлип моро хнрнап
бузурге ташкил медод, ки дар онсУтараш худа ди ростом
мактлб Фозал Салимов знидагя мснамуд. Аз хавлии мо п
мактаб 20-30 метр рох буд. Рохи асоснн мошяигарда хочагя
аз пупгги хонан мо мегузашт.

Дар Хояобод Асо Соднкро л озим буд, ки бора днгар
оиларо бо шару равгану орду нон таъмнн намояд. /(ар
дехахон Чинисойю Сангиғӯр мо замянхом кишти fa.ua
доштем, ки хамасола панч-шаш сентнер (100 кило-як
сентнер) гандуму чая мегирифгем ва то соля джгар аз маеоді
ғизоп таъмин мешудем. Дар тахдапгг ба Асо Содик замик
чудо накарланд, балки Холназару маро ба аъзогии хочагй
номнавис намуданд. Ин чунии маънй дошт, ки мо боял лар
заминхои пахтай хочагй кор мекардем. Аз ин пост, ки чобук
менамудем, алафи байни бутгахои пахтаро мечидем, чеканка,
яъне гулхои варивав пахтаро каида мепартофтем. Бо ив
захмат ба мо хакки муайяне медоданд, ки дар шакли пули
на кд ва галладоиа сурат мегирифг. Моро 6а дарави чаву
гаядум ба теппахо мебурдаид. Дар назарам хамов айёи
Ханой тобистони Хонобод хеле гарм буд. ХУрокамонро вони
хушку оба чашма ташкил медод. Обро дар кадухо ва
кУзачахои сафолии бо худ мегирифгем. Дар хамов гармои
рУз мардум рУза медошт. Боре пинхонй аз падар рУза
шрифтам. Вахта дарав буд. Хеле «кахрамонй» нишон додз,
то соати дувоздах токат кардану сипас, харчи бодобод гуфта,

96
ргларо ітрдм Дар oa.ua Асо Сабек фиклт —одир ргм
иммвт Пнгохихо як іудшв ипегі та том як іу.ыш рѵы
еіуео.1 Надар бя их амаля иодар роде кабул. яро дар
■ѵрохом яедагогя ran мскардлнл, кн «ааячи Асо Садик резв
иедорзл. Ия чя хел муаллими соегтя аст. кя ааааеро ал кн
|рфу оаатя яраррагоа барклаор карда пнпяваад» Аламо
иодар мегуфт: «Миллим, ми мая хоиишииум Агар дар
хочагп кор мекпдум, га пи лигар Луд. Кораяюя чист кя
рипрат чй кор иску нал. Заихои худшока доеаял Охи.
яхо нал рУэадоранд-ку». Хар сол як бор млиіѵи рт шяряя
иодар дар хоиадоня мо боиги мумокишл меглрдн.і Дар
ночи Рамазон хама талабахо тахгн налорати м. і шмон
карор мегирифтанд. то кя рУза налораял Бо вучулн им.
бахусус духтархо. рУзадор будаил. аммо 6а яклягар сяр
бой намедоданд.

Бояд гуфт, кя падарам баъд аз хамов «лгали лигар чуя
пештара бакуввату саломат кабул. Мешунндам. кя бя чодлр
аз иорохатяхояш шикоят меяамуд. Дар Хонобод хам коря
X очаг Я, чамъоварии коху хошок барон чорво бя і нм май
падар буд, зеро Холназару май холо хам чуияя амалро
таври бонду шояд ичро карда наметавонистем. Аз ян чогт.
кя падар захираи кохро 6арои зимистон аз даштя дулонахо.
кя байки Чинисойю Сангигур карор дошт, чамъовлри
нснамуд. Вахте кя комбайн галлая ни даштро медзравкду
’ мекубид, падар ва Холназару мая тахмондан комбайыро
чое чамъ намуда, тавассутя халтаву харя бУри хаигиамон
ба Хонобод мекашондем. Тобястон гарм буд. Оя даягт
чашмае иадошт. Падар зуд-зуд об мехост. зеро гулУяш хушк
чешуд. РУэе обамон таком шуд. Падар 6а мая фармуд. кя
і кадуро гираму аз чашмая Лавояа обе хуяук биёрам То ив
дехаи сохяля рУдя Ехсу кеде рох буд. Нишебиеро кя мо
ояро Газа мегуфтем. фаромада то чашка расида ва бое об
гирифтаву то дашти дулонахо омадая ду-се соат яактро
мегирифт. Падарам дар интизории об хеле маътал меиояад.

; ГулУяш чунон хушк мета вал, кн то кат на карда, нишебиро
то иисф мефарояду дигар куввати то лабн руд жудро
расондаи на карда, дар сояе омадами маро инти.іор меіц;ц,,л
Нихоят, ман хам бо оби калу назди падар расидан, к»
зуд-зуд бо дахон нафас мегирифт. Тарскдам, ки 6а падар<ч
чй ходисас рух додааст, саросемавор дахони кадуро кушоод,
6а дахони У оби чашмаро рехтам. Лахзае баъд падар ба xyj
омаду аввалин бор ба май суханони кабех гуфі
Мефахмидам, км падар азоби беобп кашнда буд ва агар іа,
соати дигар дер мекардам, мурданаш мумкин буд.
Дашномхои падар таъсирам карду ба гУшае худро зад,
гирякунон назди падар хмсобот додан я шудам: «Охи, он
рох дур буд. Хеле Давидам, то ки барвакттар обро барояісг
биёрам, вале нашуд...». Падар дигар гуш кардан ігахосг,
боз куталро руболо шуд. Ман хам аз пушти У равон гардіцах
Ба хар хол муносибати онрУзаи падар то дергох дар г?кх
аз калбам накш бает. ГУё дилам аз хама чиз монд. Модара
хуб гушам кард ва гуфт: «Бачам, хай хеч ran не, отатзі
Медонй. ки У саломатиашро аз даст додааст. дашномхег
Ура хамчун насихат кабул кун. Наранч аз отат, ки гунахгер
мешавя». СУхбатн модар андаке тасаллоям бахшил, кв падг:
падар аст, Уро бояд эхтиром кард. Бо вучуди ии ки падар
хам ранчиши маро фахмида буд, боз хар кучо ки мераф.
бо худ мебурд ва кУшиш мекард, ки бо ин рох аз фарзандап
узр хохад. Чунин амали падар боне шуд, ки боз мехри Урв
дар дил парвараму он дашномхоро фа ром У ш намоям.

Тобистони соли панчоху чор падар таг мим гирифт. и
дар майдони назди магозаву анборхои галла хонае рост куш
Воқеан, дар «сушилка*, ки бУйи дору медод, зиндагя кардан
номумкнн буд. То омадани мо он хона хамчун анбори дорухои
минерала барон майдонхои пахта истифода мешудааст. О*
чо. ки падар мехост хона созад, чордевор буд. Яъне хочагЯ
■адом ииорате обод карданй будаасту бо сабабе нотам»
монда буд. Яъне, пойдевори хонаи ояндаи мо тайёр хисоб
жёфт. Фжза болояшро пУшоядану дару тиреза часпонхш)
андова кардам лазим меомад. Падар ба шакли ханіари умумя
дар ду мох хояахоро тамом кард. Акнуи хавлии мо дар
марвгзаиг ягиа Ховобод, гм чо ки тУю тамошохо баргузор
мггарДИД, кщхір гирнфт. Конггртҳоя хунармандоиу макомхои
дорболон ниа дар хамон майдон сурат мгіврифтаид Рохи
асосис, ки 6а деха мсомад, ал ііуіігін хонан мо 6а чор сам і и
доха такгим мегарднд. Мухимаш он буд. ки 6а магофаи ей
метр .іери дарах ги туте члшмаи мугаффо вучуд донгт. Яъно
модар барон об каш И камтар захмат искашид. Мо х ямсом и
хубе доштем. Ӯро Карим-пахлавой метуфтаид. Завчааш ал
худаш 20-30 гол хурдтар буд. Пахлавой 6о лани чанон
дошли, им ифтихор мекард. Бонуи хутандому гиехкопг буд.
МУЙоафел хамеша пушт-пушти завчааш металл. Ӯро 6а хен
кучое танхо рафтан намемонд. Он бону бо модари ман, дѵтона
туда буд, хамеша дар хонан мо мешшіаст. Ии холагҳо бобом
Карим-пахлавой гирди бонуи чавонаш чархак мелад на
суханхои ширинаш мегуфт. Ҳавлин Хонободилмон маькулам
буд. Ду хона бо дахлезаш дошт. Кати чУбіши падар хамеша
бо мо буд. Ба иловаи хари бУри Холназар падар тоіічаи ас перо
харидорй кард, ки нигохубинаш ба У хлам ман буд. Мамади
он будам, ки кай он тойча ба саворй мерасад. Ии чо ішз гоев
ЧУшоиву чорвон майда нигох медошгем.

Дар Хонобод модар то андозае бегонаг» мекашид.
Харчанд ки ин чо аз Момайя чаид хонавода икомат менамуд.
вале модарам хамсоягя намекард. Гохе 6а хонан
Худойназаров - ҳисобчии хочаги мерафт Ван аз Узбекхои
Момайя, завчааш точик буд. Аз хешовандонм іиавхари
амман Чиёнгул - Худойкул Каримов хам хонаводае икомат
мекард. Боз зане дар майдонн сушилка бо модарам у нс
шрифта буд. Ин бону як по надошт ва бо асобаіал мегашт.
Модар бо У дугонагй дошт. Соатхо менишастанду сари
мавзУъхои рУзгор сУхбат мекарданд.

Боре рУйи хавлй лаву тоз доштам, ки марди қоматбаланде
саворй аспе пайдо шуд. Модарам дидан замой, «ай, тагойи
НаврУзайе», гуфту сӯйи меҳмон шитобида, сароии китфи
Уро бУсид. Ман боиіам, аліи тагойии модарро дар гулмех
бастам. Надарам хам ин хабарро шуниду аз хона бе рун
баромала, бо тагойии НаврУз 6а одобя кухистониён салом
кард, яъне харду чониб се маротиба китфоиро 6а якдигар
задана- Кадя тагойнн НаврУз 6а назарам ал палар чаид к.ц«
блландтар буд. Модар аз дидаші хешаш, кн як умр он
интизорп мекашнд. шод гардид. Чою нон болон дзета рхо*
омад. чурготу маскам тарак хам наздн мехмон гуэоштіц
Фахмидам. кн тагойнн НаврУз аз касе огохп ёфтааст. ц
дух гари Тох арбой - Иклнммох ба Хонобод кРчида омаллагі
Ба ни бахона духтари тагояшро хабар гнрифтанп шудааст
Баъди нн тагойнн НаврУз хафтае як бор хонам мо мео.чал
камс дам мегнрифту оба заминхоро сан чада (ван мироб
буд). боз рохн Даханаро пеш мегирпфт. Мо хам. кн ба
Дахана боэорй мерафтем. хатман ба хонам та го медаромадем
Падарам бештар мехмони тагойнн НаврУз мешуд. Модар
дар яке аз сУхбатхо бо тагойнн НаврУз мефахмад, кн духтарі
аммааш — Рузнгул Солехова. бародарони у Махмадалиг.
Махматалп дар шахрн КУлоб икомат доштаанл
Махматалиаш ронанда будаасту аз Дахана тарафи К Глеб
пахта мекашондааст. РУзигул муаллима ва депутата Шурот
Олни Чумхурии Точикистон будааст. Махмадалп касбі
дехконп дошта. дар хочагии Шатал о ви КУлоб мезистааст
Хамзамон 6а модар иттилоъ додааст, ки хохараш
Шарифамох дар Душанбе ба шавхар баромадааст.
Бародараш - ЧУрахон холо дар хизмати ас каря будааст.
Модар бо шунидани хабари тоза онд ба фарзанлон*
падараш. ки аз эани баъди вафоти модари У гирифтааш
буданд. хурсанд мешавад. Гап дар нн аст, ки Тохирбоі
замоин чанг боре 6а Момайи омада будааст. Он вакт май
дар гаҳвора будаам. Модар пас аз им дигар падарашре
налил ГУё Тохирбой барон хайрухуш бо духтараш омада
будааст, ки баъди бозгашт 6а Лойисойи Бал чу вон ногахои
аафот мекунад. Завчааш Карашмабону низ хамон сол
лармегузарад. Хешои маслихат карда, чор кУдаки
бесохибмоилаи Тохирбойро байни худ таксим менамоянд
Хамон вакт яке аз писаронаш — ЧУрахонро модари май ба I
тарбия мегярад. Шарифамоху Мехтарро баъдтар 6а
атикіоная Кангурт медихаид. ЧУрахон чаял мохе наздн
ашааш мнив. рУэе бо бахонги чорУбдарави рохи Балчувонро

100
„,ііі мсгирад. Модар чанд рӯз 6аролари гумкарлааш -
Цгріхоиро мсчӯял. Баъдтар мефахмад, ки 9 пил худро 6о
.ш.ш ІІІарифамохашу бародаронаш пайвастласт. Дигар,
Модар дар асари кУчо-кУчнву аз деха 6а деха гаштаии Лео
('одни, 6а едн фарзандони падар заплатя мекунад, аммо
хеч хабари тозас 6а даст нам со рад. Дар мн миён бисере аз
дехахои Балчувонро низ 6а тахдашт мскУчонанд аа модар
сурогаи хама хешу акрабояшро то дидор 6о тагойни НаврУз
гум карла будааст. Аз ин ноет, ки чуръат намуда, падарро
вари месохт, то ки аз пайи чустучУи хохару бародаронаш
шавад. Махмадалии ронанда аз тагойни НаврУз дар
Хонобод икомат доштани духтари калоши Тохирбойро
баронш мегУяд. Рузе У ба хонаи мо омад. Ча вони зебову
хандонрУе ба модар менигарисіу чЯ гуфтанашро намедонист.
Факат хандаи нозукашро иишои медоду бас. Модар, ки
рУяшро 6а бегонагон нишон намедод, аз дур он чавонро 6а
нушохида пірнфту якбора сУйи чавоа тохта худро ба гардами
у овехт. Сари китфони бачаи аммаи падарашро бУсиду гуфт:
«Ту Махмадалии ё Махматали». Ча во и, ки дандонхои хУлагЯ
дошт, ширин чавоб дод: «Ма, Махматалп кастам, бачаи
дуюми аммаи падарат...». Сари дастархон то дер сУхбат
оросгаид. Ҳарчанд онҳо якдигарро бори аввал медиданд,
хунхошон, ки як буд, сУхбаташон самими мегузашт.
Махматалп кисса кард, ки ба карибя аз Олмон барпшгтааст.
шло хонадор нашудааст. Баъд аз апааш Рузигул сухая
кушод, ки зани номдори вилоят аст. Шавхараш хам одами
баобрУй мебошад. Баьзан ба иазарам мерасид, ки модарам
пиихоня аз падар ба гиря до да мешуд. Маълум буд, ки у
мехост фарзандони падарро бубинад. Падар инро эхсос
карда, ба модар ваъда дод, ки хатмам ба аёдати хохараш
Шарифамох хохад рафт...

Бегохие ба Хонобод дорбозхо омаданд. Дар майдоии
назди хонаи мо як р?зи дароз чУбхои дорбозиашонро рост
карда ид, аз як чУби дор ба днгараш бандхои гафсе кашиданд
Майдонро обпошЯ кардаид, чорУб заданд. Мо бачахо
бетокатона шабро интизорЯ мекашндем. Шаб хам рас ид.

101
\Ц\Ѵ\ мм» «Л* »»|vw м.и'іѴИфО ШШ \Ш Ьом

,і\\ \ МдКч'НО ҶК Ч'Ч\» 1**1» Л'М*Ѵ1 Л.Ҷ' Л.Н'1. *>' »к щА
*ММ Д\Ҷ> <М :\Ш}> 1<цкн|*им <*ѵ»>» бММ |Х‘\ М*'|К\фѵ Mo W
им*» чМ Л\ ЛСЧ КМ № ЛО|АѴ1 ЧЛНИЛ МОМІДНЛДѴ f*V»MI ЛАМцІ

ѵмм* мм мм<б мтч ,t|wu (киле, м.цѵде oiauiWTAqio^

\д\ом меди\\\\п мс<ц*чмрд Дигорм іухм\о|н> и ц

|ѴИМ ГВМчЧВОбИВЧ'М МШИМ МСѴИрмфТ ІѴІЙНМ М.м'ЦоН 01^1

дфрѵѵѵд Ovдлил, км <м члеофан 20*30 метр шУкиооцІ
чемлч>х\\мдри доіхчши Лдрочч дунгеі** мекушод. ки щ\
мдѵл моте дд о» ллр ллст н.шштдм Дар ботин мсаклгапцц
*« м ѵар \ол гдхдаип дд кӯхнгто» бехтар будил м:
(ѴдчдХО ом шдб то дор дорбозмро тдмошо намуда, боі щ\
рѵм дягар онрб баймм худ мухокима карлсм.

Фасди тмрамох ом ад. Ііахтачинп дар авч буд
Хабдррасонҳо гуфтапд. кн дар деҳаи Флйзобод консерп
Шдрпфн Муш баргуэор мешудааст. Ҳамон солхо ин хофці
дар мянтакш КУдоб бисер шУҲрат паіідо карда буд. Мод
гурух бачаҳо маелнхат намудем, кн бегохп 6а тамопкі
меравсм. Ба хамив максад, як порап нонро дар багиці
зада, Хонободро паси cap гузошта, бо рохи серхок то I
Файдобод рас идем. Консорт дар хмрмани калоне, ки дар I
як гушааш пахтаҳои чидаи дехкононро хара карда буданд. I
сурат шрифт. Ив чо низ дар гӯшае чӯби хушкро болов хам I
тал чада оташ гиронданд Ов солхо ба минтака холо барк I
наомада буд. Майдон ба миелп рУз равшан шуд. Нага I
зебое ковсертро бо суханронжхои зебо шурУъ карда, хофнл I
шннопа Ака Шарвф Ҷӯраевро ба хозирин пшнос наш I
Мардн кокинаи зардинанамо дутори да розе дар дал рӯй I
сахна омад. Аз хама беш ба роям лябосв ху нармандон чо-іиба I
диккат буд. Шарифи Муш хам чомав зарбофв дароэе дар I
тан дошт. Бонувоне хам ба чашмам хӯрданд, кв куртахоа I
сафеди чакан дар тавашон буд. Аз ин кн пирахану I
остинхошон кУтохтар буд, баъзе занхон деха рУй метофганд. I
Зане 6а охаяги чорзарби Шаряфи Муш раке кард. Рака I
зани хунармандро бори аввал медидам. Ракси У 6а раксхоя
духтарону законе, ки дар дехот рУзхои арУсбариву


им\6я|юрон бо охяиги донрлну чпнг м II.іи сур.іг мегирифт,
ф.ірк мснамѵд. Ин чо ластаи калонг агбобчоп гѵногѵи
иеиавохтяил Моблчлхон пухбакіліі6а ііѵішіі ii.ip.unсафгд

МѴІЛНЛЧЧОХ МПІІѴЛГМ, КII НИ ІМІІІ. бону нон либос ИИ.II
МОК.ірЛЛНЛ ДСХОГИ. КІІ булсы, ЧѴІІІІН р.іфюр ммммудсм
Оіхиан оишаба хам члхоми лнгароро інчіш шмарам мооиард.
ОдлмОНн шдхриро бори и.іхуп мглидам. Овили Дка ІІІарнф
Ҷурасиро шумилам, рам и добои .ілнонро тдмошо кардам.
Пн хам донншхое бу да ил. ки блъди ад кУ\ 6а тахдашт
носи (иудам нагибам гарлиданд. Винобар пн. Хонободро
дуст медоштам. табнати дсбояшро мсішируфгом, оббодихои
капали болои кишлокро хунт доннам Дар чунин обболихо
якдигарро обпошП менамудсм. баъзс хурдонро «об мсдодем»
на аа ин халоват мебурдем. Ҳоднсаеро хам хсч фаромУш
намокунам, ки хини хасдарлвп духтарн калрасс отав пірифту
аа сари тениа то киш.іок бо отаиіи баданаш .чкчо длвид
Вахте ки назди хонаашон расндѵ болои замши афтнд.
аллакай пнрохану либосаш дар баданаш баъди сУхтан
часпида буд. ГУшти одами сУхта ачаб бУйе медод. Дехаро
бУйи гУіітти сухтаи одами пахш намуд. МУйсафеде пліідо
шуду 6а зудП духтарн сУхтаро дохнлн пнем печонд. Дер
туда буд. Он духтарн эеборо дигар над идем Ҳамон рУз ба
хок супоридандаш. Фалокат чунин cap зада буд: Ӯ бо ду-се
дугонааш барон хасдаравя меравал. Азбаски охирхоп ноябр
буду хаво рУ ба сардя оварда буд, онхо дарзахасеро оташ
cap медихаиду мехоханл. ки гарм шаванд. Ин духтарак рУ
ба чараёни бод менпшастааст, ки лаби доманаш оташ мепірад.
Ван ба чойи ин ки дар чояш истода бо ёрни дугонахош
оташро хомУш кунад, метарсаду рохи халосЯ аз оташро дар
гурехтан чониби деха мечУяд. Азбаски масофа то кишлок
аз сад-дусад метр зиёд буд, У то ба хонаашон расидан пурра
месУзад. Моху солхо бУйи гӯпгги сӯхтэи он духтарн ноком
аз машомам дур намерафт. Лахзан бо оташ баробар давидани
духтар шабхо 6а хобам медаромад.

Аз мавзен Пахндараи Хонобод тобистон кох, тирамох
себу ангур, писта на хочу чукрЯ мегирнфтем. Бахоров

103
сохнбони морион хурлу калов рушка мсдаранцданд ^
Холішар низ 6а хар савор туда алафдарнліі мераф^
Тобистон 6а чашллзораш даромала х У шахом амгурр».
ларахгонн туту .«ардолу на бед нсчида буданд, дар габад»,
мсчндем. Навдахои амгур 6о хУшахояш дарахтонро не*^
буданд. Баъзан хавфн 6о морхон лечон вохӯрдан ц
донцем, Чангалхои Ііахндара хуки сбои дошт. Кабк щ
хар сари калам вомсхУрд. Агар кас аз Ііахндара ру ба бо.%
рафтанп мсшуд, ба дсҳаи Шаҳбача дучор мсомад, кіі он %
чукрии мушкихокй зиёд мсрУяд. Он дсхаи замом
хушманзару зсбо мухочир туда, 6а харобазору маком
хукхои сбои табдил ёфта буд. Чаро «Шахбача» мегуфгащ
намефахмидам. Ногуфта намонад, ки Ііахндара фаслиба«;
селхоро 6о сайту ссловааш чониби Хонобод сарозер карда,
хатари чонй неш мсовард. Барой он Ііахндара мегуфгащ.
ки погни он сербар буд. Он чо дехконон гандуму чав киш
мекарданд ва бузкашихои Хонободу Дахана низ бештар
дар хамнн мавзсъ барпо мегарднданд. Ііахндара макон
хУшачншшу сарпшчамъкушш мо бачахо буд.

Чунон ки туфтам, хонаи мо сари чорраха карор дошт в
баъзан мусофирон, хох зан бошанд ва хох мард, атаке т
чо истирохат мекарданд. Рузе аз самти погни кишлок мард
аспсаворе аз назди хавлии мо гузаштанй шуда дм. п
модарам 6о коре машгул аст, як коса об хохиш намуд. Модар
як тарафи рӯяшро бо рУймоли сараш печонда, баъд коса*
обробаон мусофнр дароз кард. Хине ки мард аз болоя ага
истода обро менѵшил, ду чашм аз модар намеканд. Модар
сараш ба поён буд ва ин рафтори мусофирро намедид-
Ҳамнн л ах за буд, ки падар аз мактаб баргашт ва дид, ки ба
мардн бегонае завчааш об медихад. Мусофнр бо падар
салом доду рахмат туфта аспашро камчин заду рафг. Падар
об додани модар ва нигоххои мардн мусофирро ба маъниа
дигар фахмида, хамсарашро гУё рашк намуду ба мунокнша
пардохт. Модар харчанд мегуфт, ки он мард ба чоіі
баролараш бошад, падар якравй зохир карда, «не, ту ба он
мард чй ваъда дода будя, ки ин кадар аз болои асн сУат

104
и иго\ меиамуд* гуфг. Ал хамин сабаб муносибати падар 6о
модар рУ 6а сарди овард. Чанд рУз падар 6о модар ran
намелад, харчиро бахона карда фарзандхояшро сарзаниш
мснамуд. Модарам хелс азоби рУХй мекашид, вале барои
шавхарашро бовар кунондан чуръат намекард. Он рУзхо
фа кат ман ба корхояш ёрй мсрасондам. Холназар то чое
чонибдори падар буд. Сохнбназару Чумъа ва Аноргул холо
6а чунин мавзУъхои оилавй сарфахм намерафтанд. Як хафта
аз думболи модар мегапггам, дилбардориаш менамудам, аз
чашма обашро меовардам, гардсУзу ширбиринчхояшро
мспухтам, хонаро рУбучин менамудам. Модар гохе сарамро
дастмол мекарду оби дида мерехт, вале изхор намедошт.
Нихоят, пагохис баъди ношто падар дар дахлези хона
хамаи моро чамъ карда пурсид, кадомат 6о ман мехохй
бимонй. Модар ба чехраи хамаи фарзандонаш нигаристу
гумон дошт, ки холо хамааш мсгуянд, ки «ота, мо 6о шумо
мсхохем бошем». Ман чехраи модарро махзун лидам ва
бидуни тарсу ха росе худро ба гардани модар овехтам ва
гуфтам, «ман 6о модарам мехохам бимонам». Холназар
тарафи падар рафт. Падар ин лахза ба чехраи модар ва
моей як назари маънидор карду аз чой баланд шуд ва гуфт:
«Майлаш бо мода ратин бошед». Ман гумон доштам, ки
падар аз хона баромада меравад, аммо чунин нашуд, балки
ба корхои хона машгул шуд ва ду-се соат баъд бо модар
опггй кард. Ман ба ин хулоса омадам, ки падар мода рам ро
рашк мекард. Аз хамин сабаб буд, ки руйи модарро ягон
марди бегона дида наметавонист. Воқеан, барон ман
модарам зани зебое буд. Руяш гирду пахта барин сафед ва
гардани пурраву комати сарвмонанд дошт. Ҳар мард бо як
дидан ба У дар дил ошик мешуд. Ёдам хает, ки боре дар
Чинисой фасли тобистон буду махсуми Абдурахмон, ки бо
номи надари бузургвораш ифтихор менамуду аз он истифода
мебурд, вакти чопгг хонаи мо мехмон шуд. Модар, ки чунин
шахсиятхои исломиро эхтиром менамуд, фармуд, ки аспи
махсумро ба гулмех бандем. Махсум фаромадан замон, «ха,
Иқлиммох, малим нестанд, чй?> гуфт. Модар бо рУйи

105
чахкам «*о. акая Махсум. .чалим дар КУлобай, мехока
Хай худуш шест, хотят хасг-ку *.-ту фту махсѵмро барон
шиит таи ва як пиёла чой гирифтаи даъват кард. Махгуц
болот к> рпача гузалпа нншасту бо овозн баланд дуо намѵду
баъд машу Холназарро паялаm хоста, хохнш кард, ки
кшплоки Узбекхо. ки дар даруни дара вокеъ бул. рафіа
га—нишу пиёзи сабз биёрем. то ки модар барояш аз фатира
гарм шакароб омода созад. Мо барон ичрои амрн Махсум
ахнув рафтанй шудем, ки модар хардуямояро пуыгти хона
бурда, насихат дод, ки ба хеч кучо намерзаем, чашмн махсум
бал аст. Мая он вакт нафахмидам, ки чп хел чашмн мехмои
бал мешудааст. Насихатн модарро ба чо овардл. ба махсум
гуфтем: <Бобои махсум. хаво гарм аст, мо рафта
наметано нем. «Хай. майлаш -гуфт ва боз фармуд. ки
«набошад рифта натки масчид бозя кунед*. Мб ба хеч кучо
нарафтем. балки наз-щ махсум то жеста рафтанаш нишастем
Падар. ки аз Ку лоб омад. модар аз «ташриф»-и махсум Уро
иттилоъ дод па ходисаро накл кард. Падар хуб ханднд ва
ба мо офарнн туфту баъд чунин изҳор дошт: * Падари махсум
ніахсн муътабар буданд. Боре дар дехаи ДевонахУчахо дяр
як хона бо он бузургиор мехмои букам. Нимашаб дидам,
ки из дахонн У оташ аланга мезал. Аммо худя махсум харомп
дорад. Ба У дик кат надех. ба хотири падараш эхтиромашро
донкд. хуб карлед...».

Ба химии тарик. дар хонадони Асо Садик оштя амалп
шуд на мая низ худро хушбахт хис мскардам, ки падару
модар боз 6а мехру мухаббат рУзгори хонаводагяапюнро
ид ома медихайд

САФАРИ СТАЛИНОБОД

Таътили соли хошіши панчоху панчум хам расид. Синфи
панчро тамом кардану ба синфи шаш гузаштам. ПешакЯ
мед он нотам, ки падар ба хотири пайдо кардани хохарарУсаш
ІІ/арифамох сафари Стадииобод кардан ист. Модар барон
а мал Я сохтани чунин сафари падар омода гя мегирифт.

106
Кулчахои ширй. орзуку чалпак пухт, то ки падар дар рохи
дуру да роз аэоб накашад. Ду-се рУз то сафар монда буд, ки
падар гуфт: «Худойназар, тайёр шав, 6о май 6а чустуҷуйи
холаат Сталинобод меравй». Бо шунидани ии хабар дар
чоям баланд-баланд нарядам. Хурсандиам хадду канор
надошт Ифтихор аз он доштам, ки падар ба ин сафар
иахз маро интихоб намуд. Холназар кахр карда мегуфт:
«Факат ба хар кучо равад. Худойназарро мебараду маро
не». Маи купит менамудам, ки ба иигоххои хасадбаронаи
Холназар барнахУрам. Медидам. маро мепесонду изхори
норизой мекард: «Ҳа, думраваки ота, хурсандй дорй-ха, и
корн хонара кй мекуна? Чй як ман бояд ин кадар кора анчом
двхам?» Падар ин рафтори Холназарро ба мушохида
шрифту гуфт: «Худойназар гинфи панчро бо бахои «аъло»
чамъбаст кард, ту чй. БазУр бо бахои севу чор мехонй. Ба
ни хотир, Худойназарро ба тамопю мебарам...». Холназар
чнэе мукобили падар нзхор надошту харн бУрашро савор
туда барон алафдаравя рохи Пахндараро пеш шрифт. Хайр
хам нагуфт ва рохи сафед хам наталабнд. Албатта, аламовар
буд, ки падар бачаи калонашро бо худ нагирифт. Модар
халтаеро, ки тУшаи сафар допгт, ба ластам дод ва аз сару
рӯям бУсида, рохи сафед орзуямон кард. Падару писар пойи
пнёда хашт километрро тай кардем ва ба Дахана рас идем
Аз он чо бо мошини пахтакашие то шахри КУлоб омадем.
Шабро дар хонаи кадоме аз дУстони падар гузарондем, ки
назди мактаби ба номн Ворошилов карор дошт. Пагохнн
дигар ба « Вокзал *и КУлоб рафтем. Ба мошини боркаше, ки
аз он такой сохта буданду ронанлааш мусофир шнкор мекард,
мо хам савор шудем. Дар он аз тахтахо чойи нншаст омода
карда буданд. Он даврон шохрохн КУлоб -Сталинобод на
асфалтпУш, балки сангфарш буд. Мошин аз рУйи 30-40
километр дар як соат харакат менамуд. Ба хамин тарик,
баъди КУлобро пушти cap кардан, дехахои сари роҳамон:
ЛУликУталу ТУгарак, маркази нохиян Арал (хозира Восеъ),
Файзободу Курбоншахид ва Гулнстонро низ тай намуда,
чопгг худро ба ошхонан сари кутали Олммтой расондем. Аз

107
дастя чая ошхояае фаъллият менамуд, ки ба губтЩ
гл*гя итУрбои еергѵцтт медод Дар іиксии Гмфк?",м*ИЛі*
иугофир мситпаст. \аматя носи туда, на tin Аі> '11>

и /ши юн клрданд. Солкой бяъд іуфіанд, ки і ѵпп и" 'У""
би рои ОИ бисер бу ДИМ-1. КИ ОН ЧО Кар МСКуіІПіОЧІД /V,; МѴ,У*'
мудирашро ба чааг/Ааря кашидаанд... ***

1>;ч.,іи таьомро хурдаи, такси ба хаоакат днромдд. Дашщ
Олимтойро бо дехлхояш паси cap и а му ди, дар чойхоінчі
/(ангара ним соаг дам тирифтгм. Сипае, кутили /(ашара/я»
го Ссбит гои тай намуда, чониби дохли ГУіканул поён /нулем.
Им д с ха дар сохили дарен Вахт чойгир бу л. Маю.ніи
ка тоне на а.і рох ба самти чаи чойхомле ҳам амал менамуд.
Дик попалах да кика чарасни рУди Вахт про тамоіію карда,
аа самти чапи даре харакатамонро идома додсм. Роки самти
та ни даре коси ефту ба иоситаи пуде, ки болои гангнои
Даре буд, 6а самти роста дарё іузаштем. Чое, ки пул карор
Дошт, ходе чукур мснамуд.Оби пахне, ки дар гамоми
чараснаш оэод мсомад, чунон бо фишори тангно дучор
мешуд, ки садом дахшатборе дода, сипае боз оромона
Харакатаиіро идома медод. Кадоме аз мусофирон накл кард,
ки то солхои наздик он чо пуле вучуд надоштааст.
Корафтодагон сар-сари кУххо то Норак худро мерасондаанд.

Чу ноне рамаи гусфандашро ба самти рост гузаронда, баъд
худаш хам бо як чахиш аз болои тангно паридааст.Шояд
ии чахиши чупонро бофта бошаид, зеро чахидан он тараф
истад, садом тангно ба он дарача дахшат дошт, ки гумон аст,
ки и неон барон аз болои он паридан чуръат кар да
метавонист. Самти рости дара хам поён ёфту аз пешорУямон
дехаи начандон бузурге баромад, ки Норак будааст. Дар
маркази деха ронандаи такей ба мусофирон як соат
истирохат эълон кард. Дар харду тарафи рох чойхонаву
ошхонако кор мекарданд. Бо падар хостем, ки чой нУшем.
Дахони борхалтаи модарро кушода.аз кулчахои ширни У
ва канду орзук каловат бурдем.Сафари Сталинободамон
идома кард. Аз Норак то зери кутале, ки касро чониби
бадандии Чормагзак мебурд, се-чор километрро бо хамворЯ
гай и л мулл. ба»д рохи качмокачакро боло шудси.Таксии
м0 хслс ба душворй рох мерафг Рох Камбар хам бул . Баъзаи
ки ал ін.'іиор? моіііиии лига (У мебаромад, а.і руйи кои.ми
рохравя. ба як тарафи рох худро нигох медошт, то ки
моішши ба кѵтал мебаромада гуэарад Яг яку ним соат
гулашт, ки сари балаидии Чормаіллк баромадем. Роиаида
ии чо низ чаид дакикаі- мошинашро санчид, ба балонхоиш
ба пояш лад, ба он об рсхт, гУё аилакг маторашро хуиук
карду «саиор шаистон* гуфт. Падар аяиал худаш боло шуд
на ласти ёри ба ман дод, ки боло шавам. Боа аадапу хетта
чоииби пойтахти чумхурй іісш рафтем. Нуктаи дикари
дамгирй баландис буд, ки ал он чо тамоми подии Ҳисор
жчии мо памоёіі шуд. Ии бала иди, ки баъди як километр
рУ ба иишебй меовард, «Хаеи сафед» ном доштаагт. Акнуи
мошини такей нишебиро бо ёрии тормоз мефаромад, ки
бУйи релини сУхта медод.' Хаси сафедро фаромадем.
Хамворй cap шуд. Боз дах понздах километри дигар пеш
рафтему ба шахре ворид шудсм, ки Янгибоэораш туфта ид
Дар назарам ин шахр хеле обод ва серодам намуд.
Чойхонахои калон дошт. Ошхонахояш хам серодам буданд
Магозахои хархела бисер ба назар мехурд. Ним соат дар
ин шахр мондем. Бо падар ба чанд магозааш даромадем.
Бошандагонаш 6а одамонн тарафи КУлоб кам монандй
лопгтанд. Бонувонаш кнм-чп хел либосхон 6ароям ноошно
дар бар дэштанд. Духтаронаш токихои гулдор ба сару гирди
он мУйхои хешро лавр дода буданд. Мардонаш дар гарданхо
рУймолн ранга партофта, халатхои ранги сабзу осмонй
доштанд.Гузашта аз ин, аксари занхошон дар кУчахо
бепочома мегаштанд. Барой мани бачан дехотй ин навъ сару
либос пӯшидани бошандагони шахракн Янгнбозор
Хайратовар буд Шохрохи Янгибозор-Сталинобод сангфарш
бошад хам, андаке басифаттар маълум гардид.Ҳини харакат
чониби марказ чанд дехро аз чапу рост тамошокунон соатхои
панчи бегоҳй ба Сталинобод ворид шудем. Таксии боркаш
мусофиронашро дар мавзее фаровард, ки он чоро
мехмонхонаи чВахш» мегуфтаанд. Яъне, мусофирони самти
Кӯлоб аз хамнн чо ба мошинҳо менишастаанд ц
мехмонхона чанд лаҳза маътал мондем. Падар Су ^4*
холаамро аз ман пурснд, ки Махматалии тағо баро**
нависонда буд. Сурога чунин буд: шахри Сталинобод, КӯЧ^
Нагорнийи дуюм, хонаи 34. Коғазчаи сурогаро падар ба'
ронандаи таксие нишон дод. У когазчаро хеле бодиккаі
хонд ва кавораашро чунон ыишон дод, ки гУё ёфтанн щ,
сурога хеле мушкил аст. Мошини таксй намедонам «Победа»
буд ё навъи дигар, ки 6о днли нохоҳам моро шинонд ва
харакат кард. Падар хам, ки бори аввал С тал инободро
медид. оромона менишаст ва 6о ман манзилхои секабатан
шахрро гамошо менамуд. Такрибан ним соат моро ин сУву
он СУ «саёхат» дода, баъд ба қабахи теппашахре мошивро
ронд. Теппашахр Нагорний буд, ки рохи хома дошт.
Ронанда то кв мушкилии сурогаро мо эхсос намоем, сари
рох ину онро мепурсид, ки хонаи раками 34 6а кадом сайт
аст. Баъди пурснданхои бисере пушти хонае таксиашро манъ
кард. Соат хафти бегох шуда буд. Падар аз ронаяда пурснд,
ки хакни хизматашои чанд сУм мешавад. У микдори
калонеро ном бурд. Падар гуфт: «О, бародар, ин Кадар
кимат мегиря». Ронанда хам худро набохта фахмондаый щуд,
ки баъд аз як соати чустучУХо сурогаро ёфтам. Магар ин
кори осой аст?». Падар дигар бахсро раво нал ид а, пули
гуфтаашро дод ва дарвозаи хонаро так-так кУфт. Зане, ки
дар cap до кай сафед дошту хеле иуронй буд, «кя?» — гУён
дарвозаи хавлиро ба рУямои купюд. Он бону гохе ба чехраи
падар менигаристу гохе ба ман мутаваччех мешуд, аммо
“дароея” намегуфт. Надарам гуфт: «Ман язнаи ШарифамоХ
мешавам, ана ин бача чиянаш... Аз Кулоб омадам, то ки
Кайсингиламро бубинам ва ба апааш хабари зннда
буданашро расояам». Сохибхоназан бо дили нохохам
«биёеи, биёен, Шарифамох хамив чо зиндагоня мекунад,

аммо коло аз кор наомадааст. Соатхои яки шаб меояд_>

гуфт. Аз муиосибати он бону хушам наомад. Дар аввал
гумон кардам, ки У хохари мо,тарам хасту холо ба оғУнгага
м егяраду чиянашро мебУсад. Маълумамон гард ид, ки он

ПО
бону хушдомани холаам буда, домод дар аскарй хизмат
менамудааст. Холаам дар фабрикам ҷӯроббофя кор
мекардааст. Он рУз У дар басти дуюм будааст, ба ин хотир
баъди соати яки шаб хона меомадааст. Андактар чавонмарде
омад, кн У писари калони сохибхоназан буд. Ин лахза марли
калонсолтаре иайдо шуд, кн ба мардуми Фаргона монанди
дошт. И и кас шаихари он бону будааст. Дастархон оростанд.
Пала рам гУё 6о сохибхона у нс гнрифт, кн сУхбаташон чонибн
Балчувоиу Ховалинг ва £хсу мерафт. Бону каме чехрааш
кушода шуд. Он шаб то омадани холаам хоб нарафтем. Он
чавонмард, кн бародари язнамулломон буд. соатхои 12-и
шаб аз чой бархосту барон пешвозшрни янгааш рафт. Дере
нагузашта холаам омад. Духтари сафедпушу дар cap ту пни
накшин бо мУйхои дароз пайдо гардид. Чашмам аввалан ба
он афтод, кн хохари мода рам почома надошт. Ӯ даромадан
замон салом дод ва як дасташро ба тарафе аз дахонаш
медошт. Вай шармгинона ба падарам даст дароз кард.
Ҳамзамон маро хам туда бУснд ва пурсид, кн чй ном лорам.
Худойназар гуфтам. «Ҳа, ха»,-гуфт холаам. Номн маро
додарам ЧУрахон барояш туфта будааст. Сипае У ба хона
даромада, либосхояшро бо либосхои точикп иваз намуду
боз ба наздамон баромад. Хеле камгап буд. Намедонам аз
холи апааш пурсид ё не. Аммо язнааш бо У сУхбат мекард
ва боре хам дар мавзУи либоси рус Я пУшиданаш эрод шрифт,
ки ба холаам маъқуя нашуд. Хушдоманаш барояш хУрок
овард. Ҳини хУрокхУрй хам хеч дасташро аз дахонаш
намегарифт. Чй хел шуду назарам ба он чойи дасти холаам
расид. Як тарафи лаби болояш чарохат бардошта, аммо
баъди сихатёбй пурра гУшт нагирифта буд. Миене, ки дасташ
барон он чоро пинхон допттан одат карда буд. Лекин хохари
модарам дар назарам хеле хушрУй, монанди духтараконн
синфхои хафт-хашт менамуд. Логарандому нозук буд. Ду
даста мУйи мушкини сараш, ки руйи замин мефаромад,
ди к катчалбкуианда метофт. РУзн дигараш холаам маро ба
тамошои Сталинобод бурдаий шуд. Падарам дар хона монд.
Дар назарам бо сохибхоназан гапхои гуфтании зиёде дошт.

Ill
біялт VW ч^чуламл. Холлам лабосхм

■иррММВѴ* Щ0ЧЯШЯ. вкнвро 6а cap гуааяг.

■etaf* Of *•■ ^*7" *** fa сеадад миароиадм

Jbcnap* гжзжіггг *Pe^*r** холим. Пмёда ллр

!«жяі захр oaaos fc*" Лзр борам баъзе бнвохо 6а
,,-т- тчмг мпгмй і^чоевмос хармдоря кара. ХУ]швм
Ж9Шф пяі MtBfK Еяя ЗСЛ- Маро 6а тамошон КУлш
авара. Нм баса НПСПВ дндор 6о Сталннобод и
сшзй бс ЯШК. В «ом мехр нніион намелол. «Мая
. .у jpgoa шжяш атлим. хеч касро на м ело нам. апача
... Ц [ w Паврг моларамон мурданд. моро каст аз хешу
сзробоня Н2Х2£?Л> ■ ғанра гуфта ранчісшхояшро 6а
нброз ляг. Падар хама эродхои хохарарУсашро
кабтл камуда, гунохро сари замона ва мушкилихои он
х азола мехард. Албатга, ранчидахотирии холаам чой дошг.
аммо ба худ саволе недодам, ки гагой» ЧУрахонро падару
модарам ба тарбияи хеш гирифгаанд-ку- Чаро гурехт? Чаро
ин хизматро нодила мегнраду «но дар детдом калон шудем»
мегУяд. Дигар ёдам вест, ки падар 6о хохарарУсаш чихо
гѵфтѵ ба кадом хулоса омадлнд.

Дар Сталннобод аз се-чор рУз беш намондем. Чунин ба
назар расид, ки дар он хонадом хама чиз тахти мушохидам
сохибхоназав карор дошг. Холая Шарнфамох озодии мутлак
надошт. Назорат ба xoxapu модарам хам аз чониби
хушдоманаш ва хам аз тарафн бародари шавхараш сурат
мегирифт. Дигар ив. кв мухити хонавода ба ман хуш
наомад. Як навь фишор вучул дошг. Он мУйсафеди шавхари
сохибхоназан низ вактн чойвУшя ё хУрокхУрЯ ба кас нигох
менамуд. Мо дехотихо. ки дар хавои купюд гашгта будем,
халой тангн шахр дилгирамон кард. Аз ин рУ, ба зудя рохи
КУлобро пеш гирифтем ва бпд то Ховобод худро расондем.
Модарам бисер мехост, кв дар борав хоҳари гумкардааш
кнссахо шунавад. АфсУс, кв чунии кассаро на падар ва на
ман карда натавонистем. зеро хеч лахзан хотирмоне дар
боран мехрубонихои хохар 6а апа 6а даст наовардем

112
(побор нн, хамнн кадар ба гУшам раснд, ки «хохарат
«руг ту дай* гуфт пала рам ба модар. Аз шун ждали ин ran
мшарам худро норохат эхсог намуд. «Хай, майлаш хар кучо
бошад, зішда бошад* ,-гуфт модар ва днгар сари нн мавзУъ
барнагашт. Акнун модар мехост, ки бародараш Ҷӯрахонро
бубіінад. Сурогаи ас кар наш ро 6о худ о варда бу дам ва аз
аомн апаву чиянхояш номае хам барояш сохтем. Як мох
ваіузаогг, ки навоби мактуб раснд. Табиист, ки кироати
помай тагойй дар хузури модар аз чониби май сурат бает.
Мактуб душворхон буд. Баъзе калимахо истнфода карда
буд, ки точнкй набуданд. Маши нома ба ду забои омезиш
неёфг. Ҳамнн кадар фа хм идам, ки тагоиям дар рухсатиаш
апаашро хабар мегирифтааст. Дохили покети хат акси
бародари модарам ной доіігг. Нома бешубха бонси хурсандии
модар гардид, ки онро аз дасти май шрифту кучое пиихон
кард. Ба назарам, вактхое ки мо дар хона набудем, модар
макіуби додарро мегирифту молит медоду гиря менамуд.
Модар дар симои ягона бародараш иишоние аз Тохирбойро
мечуст, падаре, ки фарзандонашро он тавр ки мехост, ба
воя расонда натавонист, зеро умраш бако накард. Сарфн
назар аз ин ки Тохирбой духтараш Иклиммохро калон
накарда, балки дар тарбияи холаву тагохояш моида буд,
эҳсос мекардам, ки падарашро бисер дУст медопгт. Аз ин ки
маро дУстдорй менамуд, ба ин хотир буд, ки ба Тохирбой
шабех менамудам. «Худойназарчон, ранга боботй», - мегуфт
борхо модар.

Яке аз рӯзхои зимистони соли панчоху панчум шояд
барон модарам рӯзи хуштарин буд. Тагоям Ҷӯрахон, ки дар
номааш ваъда карда буд, рухсатй омад. Мо аз омадани у
хабар надоштем. Нохост чавонмарде дар либоси ас кари рУйи
хавлй пайдо шуд, ки модар ба чонибаш тохт ва худро ба
гардани аскар овехту «Ох, додаракамае, Ҷурахонае*,-
мегуфту шодй менамуд. Падар чорвоеро ба ин муносибат
cap зад. Додару апа соатхо сУйи якдигар менигаристанду
киссахо мекарданд. Пагохии р?зи дугами мехмонин тагоям

113
заминро 6арф пӯпюнид. Нашмам 6а У афтод, ки болои бар*
нимбарахна рУі мешуст. Дурусттар назар андУхтам ва
бадани тагоям суратхои хархеларо ба мушохида гирифтаи
Сари китфаш чехраи духтари зебое «кандакорй» шуда буд.
Дар як дасташ норе ба шамшер худро мепечонд. Модар,
кн ба калом коре дар ошхона машгул буд, ин холи додараццю
лиду «Охй, ЧУрахончон, ба баданат кй ин догхоро гузошт»,-
гуфта рУяшро ба дигар с У тобонд. Май наздиктар рафта
хуб аксхои бадани тагоро назора намудам. Хамой рУзхоя
рухсатя тагоям чй навь аз Момайй фирор кардану такдири
баьлнашро ба ятимхонахо бастанашро барои апаш накл карда
буд. Баъд аз ду-се рУзи мехмонй сУ йи КУ лоб рох пеш
гирнфг, кн он чо холан РУзнгулу бародаронаш Махматалнву
Махмадалй интизориашро мекашлданд... Ба хамин тарик,
модарам бо хоҳараш гоибона ошно шуд ва додарашро аз
наздик дид. Табиист. ки догхое аз гУшаи калби духтаря
Тохнрбой шуста шудаяд...

ХАЗОНИ СОЛИ ПАНЧОХУ ПАНЧУМ

Панчумн ноябри хамои сол барои хонадони А со Содик
фаромУшношуданя буд. Дар ни рУз бо Холназар нияти
ду лона чин я кардем. Осмон каме абр дошта бошад хам
офтобй буд. Холназар харя хаягнашро полой кард ва мо
савори он чоннби даштн дуловахо рох пеш гирифтем. Ин
дашт барон ман хеле ошно буд. Айёми дар СангиғУр икомат
доштанамон, замини гандуми падар дар кисми болои ни
дашт мавчуд буд. ки гунчишкбониашро ман анчом мед одам.
Фасли бахор, 6а хусус мохи май, ки гандум рУ ба пухтан
меовард, гунчншк 6а хучум мегузашт ва зарур буд, ки касе
гамом и рУз 6а мукобили селаи гунчишкон мубориза ба рад.
Ман аз шоху хасу биях баров худ калача - хоначае сохта
бу дам. ки вактхои ястирохати гунчишкон ман хам ба он чо
даромада чою нон мехУрдам ва соате ба хоб дода мешудам.
Снлохи ман фалахмои ном дошт. Тврхояшро аз гилу лой

114
хулам мссохтам. Лойро кулУ.та мекарлам ва дар офтоб хушк
мснамудам. Вакте гунчишк дар хаво пайдо мешуду боло и
гаадумзор нншастанй мешуд, ман шнтобон он кулУх -
кулУлан лойро 6а фалахмон. ки иборат буд аз ду ресмонн
сахтбофта ва хоначаи тикай барон чой карданы кулухи
худсохт, чо ба чо карда, сип ас фалахмонро гирди cap давр
до да. чоннби гунчишкхо cap медодам. Тири фалахмон ба
баъзе аз гунчишкон бармехУрд, ки онхо боз баланд парвоз
мекарданду омодагй мегирифтанд. то ки дуюмбора хучум
оваранл. То сахт туда ни донаи гандум, ки дигар ба дарди
гунчишк намехУрд, холи ман хамин буд. Вале дар ин
мавридхо хам дафтару китобамро бо худ доштам. Имкон
ёфта дарсхоямро такрор мекардам...

Хамой рУзи панчум ду почаи хУрчинро пур аз дУлона
кардем. ДУлона, ки як-ду борон хУрд, хеле ширин мешуд.
ДУлонахУрон саворн хари Хангй чоннби Хонобод харакат
кардем. Вакте ки ба хавлй даромадем, завчаи Карим-
пахлавон шитобзада буд, гохе ба берун мебаромад, об гарм
мекарду обро шрифта хона медаромад, аммо намегузошт,
ки мо хона да роем. Лахзае 6а ъд сад о и кУдаки навзод баланд
шуд ва дарк кардам, ки модарам, ки хомила буд, кУдак
эондааст. П ада рам бо Карим-пах лавон рУйи хавлй ин тара фу
он тараф калам меэаданд. Вакте, ки мо аз дулоначинй
омадему хамсари хамсоя таку дав дошт, модар дард
мекашидааст. « Хайрият, сабук шуд*,-гуфг Карим-пахлавой.
Кудакро лУлакпеч карданду баьд моро садо доданд. то ки
додарчаамонро буби нем. Модарам бехол буду сУйи бачаи
ваваш иигариста, изхори хурсаядя мекард. ЛУлак дар ласти
зани доя буд. Ман аз наздик ба рУйи кУдак нигаристам.
Суп-сурх буду коло чашмовашро намекушод ва лабонашро
мечунбонд. Доя ин хо.татн кУдакро диду «Иклиммох. ба чат
сана мехоха»,-гуфт. Модар як тараф худро шрифт ва
пиихонй аз мо синаашро ба дахони навзод гузопгг. Ман
хурсандона худро ба кУча задам, то ки аз чанд кас шодиёна
шрам КУдак ду-серУза шуду мавзУи ба У чй исмеро додан

А. омял. Болои кати хона модар. падар. доя. Карим-1
пахлавой менишастем. Падар аз модар савол нурсиі
«бабача чй ном менихем?*. Карим-пахлавон пешдасти ед,,*"
гуфт: «Малям ин кУдак номаш бо худаш аст. Асо Мусо.,
Яъне пахлавой 6а равиши номи падар исми навзодро Мусо
гузошт ва дуое хам хонд. Акнун мо до да раке доштем бо
номи МУсо, ки панчуми ноябри соли панчоху пан чум эода
шуд. Май хамарУза аз мактаб, ки фориг мешудам, назди
модару тифли навзод менишастам ва уро соатҳо тамошо
менамудам. КУдак рУз то рУз ранги чехраашро тагйир медод
ва дар назарам зебо мешуд. РУзи хафтуми навзод расид. ко
хамон дар де, ки до да раки сангигУриамро кушта буд, ба чонн
Му со хам падид омад. У мегиристу кабуд шудаи мегирифт.
Хеч аз ёдам намеравад лахзае, ки кУдак ба хамон дард дучор
омад, МУсо дар лУлак печида 6а кал и модар карор дошт
Мо дар хонаи калонамон ду кати чУбй доштем, ки байнашон
фосила дошт. Ҳамон пагохй падару дояву Карим-пахлавон
ва май шохиди огози гирям МУсо будем. Модар лУлакро
і ирифту «Э, ишам 6а хамов дард гирифтор шуд, ншам бача
намешава. мемира» ,-гуфту 6а кати рУ ба рУ хавояш дод ва
6а гиря пардохт. Падар аз ин амали модар дар кахр шуд
ва изхор дошт: «Иклнммох, номаъкулй накун, ношукрй
накуй, убол мешавад, чаро кудаки холо зиндаро мепартой?».
Хамин лаҳза модар сухани муллой Лавоваро 6а ёд оварду
гуфт: «Малим, налим, тез бош. Муллой Лавова гуфта буд,
кв ба кудаки лига рам хам он дард такрор мешава ва харчи
зудтар маро хабардор кунед». Падар парешон шуд, гУё
даступо хУрда буд. ки ин тарафу он тараф медавид. аммо чй
кор карданро намедонист». Мав, ки аз ин сУхбат огох
бу дам, «ота, ота, мая ас па савор туда назди мулло равам-
чя. Наздик ку!» гуфтам. Падар пешниходамро шунидаи
замой гУё хушаш ба сараш заду «ха, ха, рост мегУИ, гир
ас па, гир, тез савор шав. То хамончо аспа бидлвон ва ба
мулло гУй, ки писари Асо Содик хастя ва додарат ба хамон
дард гирифтор шудааст-..»- Инро мегуфту ас про аз сарой
баро варда зин мезад. Мая 6а тезя худро боло и аспе, ки
холо ёсов (яъне акнун савораш мешудаид) буд гирифтам

116
ва чониби Лавова да во идам. Аз хонаи мо то Лавова се-чор
километр беш набуд. Аспро аз байни кишлок камчинзанон
давондам. Ҳавлии муллой Лавова дар як гУшаи деха карор
дошт. Назди хавлии У аспу хархои корафтодагону дуогиронн
зиёде баста буд. Сохибонашон кабули муллоро ннтизорй
доштанд. Маи аз асп саросемавор фаромала, тарафи дарвозаи
нулло раснда будам, ки чавоне берун 6а ром аду гуфт:
«Писари А со Соднк хастй?» Гуфтам: «Оре». «Даро»,-гуфт
он чавон. Ба хона даромада зону зада будам, ки му.тло суйи
май нигаристу «додарчаат бемор шудай?»-гУён савол кард.
Мая тасдик намудаму дигар чизе нагуфтам. Мулло чизе ба
арабя болом когазе ба навиштан огоз намуд. Май дар
аадешаи он будам, ки ин мулло маро хеч гох надндааст, чя
хел фахмиду ба он чавон гуфт, ки тез писари Асо Содикро
ба наздам дарор». Дуруст аст, ки бо шнтоб омадани асп и
маро аз панчараи хонааш дидааст, вале писари Асо Соднк
будани маро аз кучо медонистааст. Андешахоям ба поён
нарасида буданд, ки мулло когази навиштаашро чоркат
намуда ба ластам доду гуфт: «Тез аспро то хона давон ва ни
когазро ба модарат дех ва гУй, ки дар ииёла бо аидак об
молпш дихад ва бо кошукчае ба халки додарат резад.
Иншооллох. нагз мешавад». Рахмат туфта, когазро ба
чейбам зада, рУйи хавлй баромадам, кв хамов чавон аллакай
аспи маро аз гулмех купюда, интнзори мая аст. Чавон аз як
поям шрифту бардошт, то ки зудтар худро батон асп горам.
Мнете ки аз Хонобод шнтоб доштам, хамон навь аз Лавова
то дари хона аспро тозондам. Надару Карим-пахлавон маро
иитнэорЯ доштанду аз даруни хона салон «6ачамой»-и модар
шунпда мешуд. Надар когазчаро аз ластам шрифту модар
гуфтаи муллоро бо дастони ларэон амаля намуд. Лидам,
ки додаракам охирин нафасхоро мекашид. Кабул шуда буду
нойчаи гулУяш поёну боло мерафт. Ин лахза чонканим
додараки саигиғУриамро пеши хотир овардаму ба гиря дода
шудам. Модар оби бо когаз молишдодаро ба кошукчае
андохту доя дахони МУсоро зУран боз кард. Обро рехтанд.
Чанд Курт гУё фурУ рафт ва лахзае гузашту кУдак чашм

117
кушод ва нафаскашиаш мУътадил гардид. Ман хайр0к
хайрон ба чехраи додарчаам менигаристаму бовариаі
намеомад. ки дуои муллой Лавова Уро аз марг начот
Модар кУдакашро ба огУш кашпду бУсахо зад ва аз My.uJ
Лавова ташаккур мекард. Падараму Карим-пахлавой хм
аз ни ходксан гайричашмдошт ба якдигар мснигарвстам
ангуштн тааччуб мегазнданд. МУсо то бегох батамом сюц,
ёфт ва он азобн чандсоатаи чонканиашро паси cap намуда,
дахон аз синаи модар намеканд, метарсид, ки ширі
модарашро кУдакн дигаре аз худ нанамояд. Зинда мондщ
Мусой хафтрУза 6ароям мУъчизаеро мемонд.

МУ со чихилрУза шуд. Модару падар машварат доштащ
кв чп навъ 6а муллон Лавова арзи сипос кунанд
Маслихаташон вухт. Сару по омо да сохтанд- Мусояк ш
зсботар туда буд. Пагохии панчшайбе падар аспашро х\і
тона зад. зннашро болояш гуэопгг ва модарро бо Мусо 6а
он савор кард ва худаш аз чнлавя асп шрифту рохи хонаі
начотдиҳандаи фарзанди навзодашонро пеш шрифтам
Мулло дар хуэурв падар ба модар гуфтааст: «Бачам, чунон
кн бори аввал хам гуфтам, ба ту иохалафе дарлн чонкох
гузарондааст. Ман сиреро аз шумо пинхон карданй пестам.

Б н и оба р ня. агар боэ кУдак зоидая хохй. рУзи хафтум
хам нн дард 6а вай мечаспад. Худо кунад, ки май зинда
бошаму 6а кѵлаки ту дуо бифиристамМодар миннатдорл
баси мекунад ва ваъда медихад, ки агар Худо боз кУдаке
барояш ато кунад, хатман шуморо ёдрас мена моем». Бо
хамнн, хавлии муллоро бо хаэорхо шукргУихо падару модар
паси cap мегузоранд... Кариб буд, ки ин мохи хазонрез
дар хонадони Асо Содик мусибатеро тавлид намояд. Аммо
дастн худо ва бандагони вокеияш ба ёрии у расиданду
фарзандн хафтрУзаашонро аз мурдан начот доданд. Ман
бошам, баъдхо муллой Лавоваро хамчун пайгамбар
мешинохтам. Амалн савобе, ки вай анчом дод, дар шохидин
май сурат гирифт. Чаро бовар накунам. Офарин ба муллой
Лавова гуфта, хикояти тозаи дигареро аз рУзгори овони
бачаг нам пешкаш мекунам. н ОІШ
МАКТАБИ ХОНОБОД

Мактаб хафтсола буда, дар ду бает фаъолият менамуд.
Баъзе синфхо ду гурӯҳй буданд. Ману Холназарро, ки
синфи чорумро тамом карда будем, ба синфи панн
гирифтанд. Акнун ин мактаб чун мактабхои собикаи Асо
Содик як муаллим не, балки 15-20 муаллим дошт. Сарвари
мактаб Салимов Фозил ном дошта, аз фанни забои ва
адабиёт даре мегуфт. Муаллимони дигаре хам монанди
Каландаров, Носиров, Гурезов Саид, Акбар ва Камиш
Махмудовхо, ки ду бародарон буданд, Давлатов Абулкосим
ва дигарон фаъолият менамуданд. Мактаб тобеи шУъбаи
маорифи КУлоб буд. Ба ибораи дигар, мактаби Хонобол
барои Асо Содик мухити дигареро тавлид мекард. Дар айни
замой- У низ барои муаллимони ин мактаб шахеи
дигархелтар маълум мегардид. Метавон гуфт, ки Асо Содик
эхеоси бегонагй менамуд ва аз фаъолияти дастаи муаллимони
мактаби Хонобод чандон розй набуд. Ҳайхот, ки У худ як
муаллими синфхои ибтидой буду бас. Аммо дар мачмУъ
бошандагони дехаи Хонобод ва бисере аз муаллимон ба
Асо Содик арзи эхтиром мегузоштанд. Миёни У ва
муаллимони дигар тафовут дар он буд, ки баъзеи онхо баъд
аз хатми синфи дахум дар шуъбахои гоибонаи Институти
педагогии КУлоб тахеил менамуданд. Масалан, Салимов
Фозил дар курен дуюми шУъбан гоибонаи факултети забои
ва адабиёт мехонд. Қаландарову Аі^бар Махмудов хам. Аммо
Асо Содик то курси сеюми шУъбаи гоибонаи таърих хонда,
ба сабабхои маълум дигар тахеилро идома надода буд.
Албатта, рУзгор Уро нагузошт, ки курси пурраи институтро
ба поён расонад. Аз ин чихат низ Асо Содик худро нохинчор
эхсос менамуд.

Дар синфе, ки ману Холназар мехондем, талабахое мне ли
Исо Гурезов, Афгон Саидов, Зокир Хамидов, Абдулло
Худоиев тахеил доштанд, ки аз чумлаи бехтаринхо шинохта
мешуданд. Баъд аз ду-се мохи хониш, хушбахтона, маро
хам ба ин даста шомил сохтанд. Ба хусус, Исо ва Зокир

119
«аъло» мехонданл. Зокир фаннн математикаро хуш Д0Щг
Муаллими забои ва адабиётамон худи сарвари мактаб 6п
Биологияро Каландаров даре медод. Акбар Махмуде*
математикаро мегузашт. Давлатов, ки тоза аз сафхои Армия*
Советй омада буд, дарси варзишро ба ӯхда дошт. д*І
география Саид Гурезов даре мегуфт. Муаллимаи забое* I
русиамон бону и на воне аз Украина буд. У хеле зан*І
хушандом ва зебо буд. Маълумоти омУзишгохи педагогиро
дошт. Онҳо ду бону буданд, ки якчо омада будаад. Нахустів
бор калимахои русиро аз эшон ом Ух там. Вактхон пахтачяня
дар пахлУи май карор мегирифт ва ба таре, то ки дастхояшро
бутгаи пахта нахарошад, даста-даста пахта чида медод. Ӯ ба
русЯ сУхбат мекард. Маи фахмидаву иафахмида сарамро
мечунбондам ё бо харфхои шикастаи руей чавоб
мегардондам. Роста ran, дар сиифи хафтум андаке ба он
муаллима эхсоси ошнки пайдо намудам. АфсУс кв ному
насабаш дар хотврам вамоадааст. Баъди аз Хонобод рафтан
дигар он «вики аввалин»-ро надидам. Муаллимі
варзшпамон хам хуб даре мегуфт. Бозихои волейбол,
баскетбол ва футболро махз Давлатов бароямов омУхт.
Махсусаи, тарзи рохравии 6а низом ва пой кУфіанро бо
махорати баланд вчро мекард. Чунои пой мекУфт, кя
майи— варзишро чазг зер кенаиуд.

Ал се соля тахеил дар мактаб я Хонобод лахзахоя
хотнрмонеро аз баъае дарехои иуаллимонам ии чо овардая
мевокам. Ларса география —и. Муаллим Саид Гурезоз
чУбч— географа дар даст вора— г—фтоиа туда, бо овозв
ба чатя, салют люд. Мю. м каіча барии рост меистодеи.
баройяря У «салом» іуфия Амр кард, ки иишиием.
Чурсииш яіааифаи «им «чудо карда— кѵгъаи Осиё а»
Ъврота» буд, «Кя муаллим. Хама хомУм

тюялем «Ха. ахма&с», ЬяШре от&д-чя'!», -губи ба
Дафорв тютхош W/и'л и «шу духту «каии, Исо
Гуреѵгю, иаллм хари-, 'я»*,** Ис» бародари хурдми
муаллим Оу л И« чр'м, ****** ветви харпга карой
шрифту бо 490*, ян ■,*>, нт чоу, пятом /ита. дигар
мавзеъхо ва номхоро ёфта натавонист. Муаллнм аз ҷояш
баланд шуду «ха, додари муаллим, барон чй дарсро тайёр
накардй?» ,-гуфта як шаіиіотй 6а рѵяш зад. Садои ласти Саид
Гуреэов чу нон баланд буд, ки му ал лимону талабахои дар
дахлез будагй он ро шуниданд. Исон бечора, як параи рУяшро
6о даст дошта, ба чояш нишасту оби дида cap дод. Муаллим
аз надонистани додараш чунон асабй буд, ки мо хама
меларзидем ва дар андешаи он будем, ки навбати кй мешу да
бошад. Нохост садои муаллим баланд шуд: «Худойназар,
ба тахта баро, канн буби нем, писари муаллим хам мисли
додари муаллим даре тайёр кардааст». Охиста аз чоям
баланд туда, назди харита рост истода, амри муаллим ро
интизорй кашндам. Саид Гуреэов «каий бачаи Асо Со ди к,
тир чУбчарову ба саволе, ки И со чавобашро надод, чавоб
дех». Маи ба ин савол тайёр будам, вале таре чунон
фишорам оварда буд, ки то хеле аз боло ба пойин бо чУбча
нишоиахоро гуфта-гуфта фаромадаму он чо ки гулУгохи
Босфор аст, дармондам. Муаллим, ки дар дасташ аз
ручкахои навбаромаде, ки агар думчаашро дар муйи cap
соиш медодед, когазпораро аз болои миз мебардошт, ба
сарам бо нуги тези он чунон зад, ки гУё шикофт. «Шин,
ахмак, ту хам чУраи И со хастй, мемурен бихонен, факат
кортои хартозиву оббозй аст». Май хам бо як даст чойи
хуншудаи сарамро дот гам ва ба чоям нишастам, вале оби
дида cap надодам. Баъди он ки дуй мо 6а савол чавоб
надодем, муаллим аз кахр дигаронро налу рейда, ба дарси
нав cap кард. Ии ходиса ба зудй ба гуши Асо Со дик мерасад,
ки У дар Хузури директор бо Саид Гуреэов чиддй сУхбат
менамояд.

Дарси лигари хотирмон ба фаъолияти Салимов Фозил
тааллук до рад. Аввалаи бонд гуям, ки ба рои май бештар
тарзи либоспУінии У маъкул буд. Вай шалвори сафсд ва
пиро хани гардаиу остиихонш иакшин меііѵшид. Пойпушаш
Хам тоаа ва я лак коси буд. Хар пагохя. ки ба даре хозир
меіиуд. ба иазар чуиим меиамуд, ки гУё либоси нав
пѴіинлдаст- Мухина іи он буд, ки шалиорані бо уту тавре

121
ларзмол дошт, turn хатхояш аз ду кон и <5 маьлум мешѵд У
тарзи рохгардии махсус Дошт. Бо вихор рох мерафт Ватар,и
гуфтораш хам ногакрор буд. Худаш шеър мебофт
Худтаърифкуииро хуш дошт. Аз им ки дар институт мехоил
ифтихор дошт. Ғоибона хонданашро куной медонист, ка
дигар аз ом дида куллаи баладди донишгири набошад
Муаллими матгматакаамон Дарси хуб мегуфт ва бисер
боадабона сУхбат менамуд. Ба хар навъе ки буд, хамом айсм
Фознл Салимов тавонист, ки мехру замки маро ба забону
іідабиёт бедор намояд. Бисер орзу доштам, ки замене расаду

май хам мисли У либоси озода дарбар кунам____

Ходисаи хотириони дигар дар мактаби Хонобод бароям
он буд, ки мо як дзета талабагони синфи хафтумро бахори
соли панкоху шашум ба шахрн КУ лоб овардавд ва ба
комсомол кабул карданд Аз хар всадом ба саволхои алохида
чавоб гнрнфтанд ва сипае даегхомонро фишурданду табрик
гуфтанд. Котиби комсомоли шахр чавовмарди хаидонрУе.
к и исмашро Мирзошоев Султон муаррифй нам уданд, аз ман
км будани сардори Партиям коммун нети и Хитойро пурсид
Чавоб додам: Маотсезедуи. Офарин гУён ба комсомол кабул
шуданамро еамимона табрик всард. Сипас ба всадом чойхонае
бурда иду «знёфатамов» доданд Ов руз пюяд яке аз рУзхое
буд» ки мо комсомо л о ни мактаби Хоиобод дар кодаи хаёти
поправ карор гирифтем. Падидаи чолиби дитар он буд. ки
мактаби Хонобод бо купивши муаллими варзишамон —
Давлатов дастаи волейбол ташки л дод, ки он дар
еда ртакиадаи бахории хамон соли Ку лоб иштирок намуд.
Банда низ дар он хайат будам. Бозин мо бо дастаи мактаби
Чкалов сурат гирифт, ки голиб омадем. Пн чнхатхо аз
нахустин пешравихо дар рУзгорв Ховободии ман мах суб
иешудаяд-

Сбдик. кн назму низомро дар таьлим мепазируфт.
метол н дар кишлокхои кухистон чорикардаатпро, ки и борат
буд аз шабона ба хонаи тазаба cap задан, дар дехаи

Хонобод хам амалй сохт. /lap мнёни бошандагону талабахо
0Я муаллимон тарзи дарссанчии у овоэа пайдо кард.

122
Талабахои Асо Со ди К дар як муддати муайян «хубу аъло»
иехондагя шудаид, ки ин чнхат бойся шуҳрат пайдо
намуланн эшон дар Хонобод гардид. Овозан методи Асо
Содикро ба маорифи КУлоб расондаид ва дар яке аз
конфронсхои августяи муаллинони вилоят онро аз бехтарин
захмати муаллим доиистанд. Табиист, ки шУхратёр шудани
Асо Содик ба сарвари мактаб ва баъэе муаллимони дигар,
кн хамеша ба Фозил Салимов тамаллук мекарданд, хуш
наомад ва онхо роҳи халосиро аз Асо Содик чустучУ кардан Я
шудаид. Гузашта аз ин, У хеч гох ба чамъомадхои
сарндастархонии Салимову дастааш, ки бо майнУшй огоз
месфту ба поён мерасид, шарик намешуд, балки дар шУрохои
педагогии мактаб чунин рафтори онхоро танкид мекард.
Асо Содик ба чанд идораи расмии давлатй аз камбудихои
сарвари мактаб шикоятномахо навишт. вале чора дида
нашуд. Фозил Салимов дар хама идорахо такягоххои худро
дошт. Онхо, баръакс, Асо Содикро гунахгор мехисобиданд.
Хатто чунин шуд, кн Асо Содикро аз мактаби Хонобод ба
мактаби Гулзор гузароқцанд. Ҳамоно У ба ндорахои дахлдор
аз болои Фозил Салимов навиштанро идома дод. Мо,
фарзандонн Асо Содик эхеос мекардем, ки муаллимони
мактаб сУйи мо ба назари манфя менигаристанд. Бо
табассумхои ғайриоддиашон гуфтанй мешуданд: «Дидед, чй
павъ паларатон ро аз мактаб рондем, акнун шаш километр
пиёда мераваду меояд». Дар хамин навъ вазъияти барон
онлаи Асо Содик хузнангез соли 1956 синфи хафтумро бо
бахои хубу аъло хатм намудам. Надар мехост, ки мннбаъд
касби Уро идома дихам. Бинобар нн, максал гузоштам, ки
хуччатхоямро барон супоридан ба омУзишгохи педагогии
шахри КУлоб омода намоям. Бо хохиши падар баъзе
омодагихо хам гнрнфтам. Азбаски дар оила як падар маош
мегирифту сафи аъзоёни он ба хашт кас мерасид, тарзи
каме пул кор карданро бароям ёд доданй шуд. Ӯ мехост, ки
акаллан пули дафтар, каламро бо ягон рохе пайдо намоям.
Дар хамин замина, хост, кн ба дехан Ҳалкаёр рафта, чанд
сатил олучабандак чида, КУлоб бурда фурушам. РУзе бо
шар рохв Хадкаёрро веш гярпфтем. Он чо ч S'ран надари
бобом Авлнёкул зиндагп мекард. Дар даромлдгохн ин Лх4
мазорн шопе мавчуд ап. ш дар он олучабандак хеле эд,
мерУяд. Во падар « рУзн таном аз он чішдем, кн ду сапц,
дахкіілоіі шуд. Онро бо худ ба КУлоб бурдем. Он ру3\о
падар оа чо коре допгг. Як сатилашро ба холаи Ps>;mry.i
додем, id кн мураббон олучагп назад ва як сатшш дигарашро
май 6а дурохап назди Универмаг гуэоигта, стаканашро яксумц
фурухтанй шудам. Ад чушга амал шарм медоштам, вале
иоч кабуд, зеро падар про мехост ва худам хам завкманд»
он будам. п барои дар КУлоб хонданам андаке пул пайдо
кунам. Маку сатнд ва стаков маъталн харндорон будем.
Ду-te стакон фурухта будам, кп бачахон шахрЯ хучу.ч
оязраяду дар сагал ягов дона олуча намонд. Дертар падар
онш дкл, кн мая бозон сатин холя ншпастааму стаконро
и ин даст ба он дзетам бозП медорам. Падар назднк омаду
хурсандп карда гуфт: «Худоіназарчон, ни кадар зуд
одучахоро фурУпя. Чанд сум кардя бачам?». Аз чайбам се
• сум баровардаму ба дастн падар додам. Ӯ хайрон шуда
і пурсид: «Чй, магар як сатнл олуча се сУм шуд?>. Гиря
I іулУгярам карду бо душворЯ ходисан шударо нақл намудам.

I Гунов доотам, кн падар сарзаншпам мекунад ва рохгузархо
В тэношо. Ammo чушга накард, балки гуфт: «Ҳеч ran не,
Кояучахоро аз мазор чинда будя, барон сагерахои КУлоб
Вхайр кардй, савобн чанд бачая бечораро гярифтя». Чуръат
Внамуда туфтаи: «Хона, зз дастн сагерахои КУлоб магар пул
Нрр карда иешавад? Онхо дар як дам талаам намуданд.
Крти чата шуд, аз бозон замш хам олучахоро чнда ба
НДОхаяшш аадохганд». Падар табассуме иамуда, аз дастам
Кипу гуфт «Рафіей бачам, аз се сумм ба халолй ба даст
■рардш иУрбо иехУрея». Во ин рафтор яадар мехост, ки
Врамя иаро аз дня барорад. Ва ошхонаи боги Сталин
дароиада, як косая иурбо ИУЮИ ЧОИ карде му 6ш рохв
Лим/ляро шя ирнфіеи Ҳамсм табу рУзхо муборизаи
Jaup ба ыуч/ялш Фт Саляиоа аач мег ирифт. Ган гав
Су л Ч щдуятнф аз Хоиобод ба дигар чойхо
ме<ртғ...Г.......... «к мактаб кор На«ѵ

йохи нея хуччатхоямро ба омуЗНшгп» ад 0*ирхо„
холлам модему ба имтихонхон до^"ж!Да’ х°наи
пірифтам... Ин чунин маънй дошт " *Лц,авй омодагп
доіитаам дар снннн 14-солагй поён ё*т АР 3іори Дар дехот
марбутн шахрхо шуд, ки фасли „yj0„„ «Рнавищтам

ташкил хохад дод. 3 * кяго6и ёддоцггҳоро
ФАСЛИ ДУЮМ

Шахр. Даврони навчавоня.

КӮЛОБ

Тобистони соли панноху шашум дар КУлоб - ягона шацр
дар минтака мукимП гардидам. Он маркази вилояти КУлоб
буд, кв дар втоаташ иоҳияҳои Ховалинг, Балчувон, '
Кизклмаэор. Кангурт, Арал, ШУробод, Дашти чум, Чубак,
Фархор ва Давтара карор доштанд. Дар чанд соли
баъднчангп иохияхои Ховалішгу Балчувон ва ШУрободу
Даппичум ва ЧУбак дар асари мухочиршавп ба чошіби
тахдашт Арал, Москва, Фархор ва КУ лоб чун иохия аз
байв рафтавд. Вилояти КУлобро хам бархам доданд. Бо
вучуди ин, кн нохняхои Аралу Фархор ва Москва аз хисоба
мухочирини кУхистони чанубн Точикистон сернуфус
гзрдщанд, боз хам КУлоб чун маркази фархангиву снёсп
боки мовд.

Солхое, кв банда дар КУлоб сокин гардидам, аз гузархои
Чармгаронн Поёнѵ Бодо, Гу зари Завод, Гузарн Лаби чар,
Гузарп Каволхо вборат бу да. ду кУчаи асосй дошт: Карл
Маркс ва Левин. Ду сол баъд, яъне солхои 1958-1959,
5УЧЗХОВ Якуми Май (собак Каволхо). Сталинобод иаіідо
шѵданл. Дар кУчаа Ленин идорахои давлативу снёсП -
Горком. Исполком, идорахои бехатаря, мплиса чой шрифта
буданд. Ин кУча аз ваздн бозори шахрй огоз ёфта то Полк
- кароргохи визомиён идома меёфт. Дар ни кУча кииотеатри
< Комсомол > ва мактабхои миёиаи 6а номи Ленин ва Чкалов
чойгир буданд. Мазори Ҳазрати Амирчон ва богхои
истирохатии Левину Сталин низ дар хамнн куча буданд.
Нахустин иморатхои дукабата се-чор бино дар кУчаи Ленин
хомат рост мекарданд. Ошхонаи пархезй низ дар хамнн
кУча вокеь куда буд. КУчаи Карл Маркс аз дурохап Гузарп
Завод шурУъ туда, то кароргохи низомиён тул мекашнд.

126
ян кУча низ марказҳои таълимиву фархангле чун
^іаби дахсолан ба коми Сталии, толори фархангй -
J‘aIp„ ба номн Сталин, Института педагоги, омузмшгоххои
педагоги ва тиббй, Универмаги марказй, поликлиника
(мзркази ташхиси беморхо), бонки давлатй карор доштанд.
Хамчунлн дарвозаи чанубни Боги истарохатии Сталии дар
хамив кУча буд. Харду кУчаи асосй ва днгар роххои шахр
сангфарш буданд. Дар богхои истирохатя хайкалхои
баркадн Ленин ва Сталин меистоданд- Боги Ленин ннсбат
(і Боги Сталин ободтар ба назар мерасид. Дар дохили он
юяаи пионером, чойи махсуси гуштингирй, теннис ва
биллиард фаъолият мекарданд. Атрофн богро деворн
I якуннмметраи похсай ихота менамуд. Боги Сталин то
аидозае накоми стадионро адо мекард. Масалан, бозяхоя
футбол, волейбол ва баскетбол бештар дар ин бог сурат
негирифтанд. Мазори Амирчон дар гУшае аз ин бог чойгир
буд. Шахр як ҳаммом дошт, ки дар сарн рохи Сиёхоб 6а
і чошіби хочагки Шаталов карор мегирифт. Маркади Ҳазрати
Амирчон ягона нуктаи таърихиву фархангй махсуб мешуд,
кн он хам обод набуд. Кисми поёыни боги Сталин,

I чайдонхон назди Институт ва ОмУзншгохи педагогй
гуристоиро мемонд. Аз ин ру, дар он чохо сохтмоне сурат
I нагирифта, балки тутакалуку буттахон хор мерУиду бас.
Факат охири солхои панчохум, аннктараш солхон 1958-59
алафу хору тутакалукро даравида, як-якуннм метр 6о
трактор он чойхоро канда, бо кувваи донншчУён хама
устухонҳои одамонро чо-чо тУп намуда, ба мошннхои
самосвал бор карда 6а самти Теба л ай бурда кучое гУр
намуданд. Ман шахсан дар тоза кардани майдонн кисми
поении боги Сталин ипггирок доштам. Бачахои шУхе хам
буданд, ки устухони каллаи одамонро футбол мекардадд.
Тахмин меравад, ки чойи хознран КУлоб батамом аз
туристом иборат будааст. Охири солхои бистум, вакте ки
сохтмони шахри КУлоб огоз мегирад, хама мазорхоро
Хамвор намуда, иморатхои навъи барак ва дукабата
.чесозанд. Кадимиву таърихй будани мавзеъхои шахри
Кӯ.тобро аз чннорхояш муайян кардан душвор набѵі і
байии кУчахои Ленину Каря Маркс чинорхое барчобув
ки умри сес исолаву чорсадсола доигтанд. Дар кУчаи Лен®
чнноря бохашамате меистод, ки кундаи он дар тУлн aqjjo
пусила. шакли хокаро шрифта, яхудие он Чоро ба устохонаг
кѵ хнадузяи хеш табдил дода буд. Гузашта аз ни, сохтмон»
маркади Ливра Ҳамадонй худ шохиди шахри кадимо будап
КУлоб шуда иетавонист. АфсУс ки бисере аз нуктахоя
таърихиро ба хотири шахри нави КУлобро сохтан хароб
карда буданд- Шахри КУлоб як мехмонхона дошт, ки дар
«Стрелка» ё чоррахаи КУлоб чойгир буд. Мехмонхоная
хукумати хам дошт, ки пушти кинотеатри «Комсомол»
к а pop мегнрифт. Дар сари хар гузар ё махаллаи шахр
магозае фаьолият меиамуд. Аввалин ресторан* «КУлоб»
вахабита буда, он хам дар «Стрелка» карор дошт. Хамов
солхо бозори КУлоб хеле обод буд. Чойхонахояш бо нону
кулчахои шириву каймокй ва асалу ширинии тут ба кас
халоват мебахшид. Дар самти шимоли шахр аз солхои бнст
cap карда, кароргохи Армиям советй мавкеь дошт. Хама
хайати офитсерон ва аскархо аз хисоби халкиятхои
гайриосисй ташкил сфга буд. Яъне, туркману киргиз ва
казоку Узбекро дар ии кароргохи низомй лилаи мумкнн
набуд. Аммо аз халкиятхои Қафкоз хизмат меиамудаид.
ки яке аз онхо бо номи дар командам яккачиии

футболи КУлоб бозй мекард.

Бошандагони шахри КУлобро точикхо, узбекхо, топорхо,
осетинхо, яхудихои Бухорову Самарканд ташкил медодаид.
Тотору осетинхоро солхои ей аз мулкхошон ба ни диёр
бадарга карда буданд. Кавми рус ду-се фоизи ахолии шахрро
ташкил медов. Тоторхо зиёд набудаид. Осетинхо ба пуррагй
Дар Гузари Зовуд икомат иамуда, бонухошон бо дУхтанн
шалвору пирохаяхои коси худ шУхрат доштаид.
Мардхояшон ба каебхои ронандаги, булдозерчигй ва баъзе
корхои чисмонй машгул мешуданд. Албатга, Узбекхои КУлоб
аз чое наомада, балки кавми иукимии миитака буданд.
Бошандагони точики шахр аз чумлаи намояндагони хама

128
нохняхоп кӯхИ бѵдаіід. Ҳатто аз минтакаи Вахнё ва Дарво.і
н Гарм хеле зиёд дар шахри КУлоб зиндагй мекарданд
Метавон гуфт. ки аксари коргарони фабрику заводхои
шахрро мардуми Дарвоз ташкнл медоданд. Муллохояш
бештар аз Вахнё омада буданд. Яхудиён кУхнадУзиву
сартарошхона ва дУконхон обфурУшиву яхмосфуруширо
ухда мекарданд. Бадахшонихо - помнрнхо чанд оила
буданд. ки дар Института педагоги ва дигар муассисахои
шахр ифои вазифа менамуданд. Ванчихо низ хамчунин.

Шахрро котиби якуми партия - Абдулин Загнт
Михайлович ва Исполкомро - Бобохонов Қиниш идора
менамуданд. Абдулин аз кавми тотор буда, Киниш
Бобохонов ба фархангиёни Балчувон махсуб гардида, бо
киблагоҳи ман чанд соле якчоя касби муаллимй доштааст.
Дар хама вазифахои аввалдарачаи шахр намояндагони
минтакаи шнмол кор мекарданд. Махаллихо дар вазифахои
дуюмдарачаву сеюмдарача ифои вазифа менамуданд.
Ногуфта намонад, ки аксари муаллимони мактабхои
хамагонй аз шимоли чумхурй ва Бухорову Самарканд буданд.
Шахр як мактаби русй ба коми Чкалов дошт ва ракамаш як
буд.

СОЛИ АВВАЛИ ТАҲСИЛ ДАР
ОМӮЗИШГОҲИ ПЕДАГОГИ

Рузхои омодагй ба имтихоноти кабул ба поён расид.
Якуми августа соли панчоху шашум имтнхони нахустро,
ки аз забои ва адабиёти точик буд, бо бахои «хуб»
супоридам. Имтихонхон баъдп аз фанхои математика,
таърих ва забоин русй буданд. Тарзи сурат гирифтани
имтнхони таъриху математика чандон дар хотирам
намондааст, аммо днктантнависпам аз забони русй равшан
дар ёдам мондааст. Ин имтихон, ки охирин махсуб мешуд,
дар толори варзишй, ки дар рУйи хавлии дарунии бинои
омӯзишгох карор дошт, сурат гирифт. Муаллиме ворид
шуд, ки рус буду факат русй сУхбат мекард. Исмашро Пашков
гуфт. Руси хеле зебочехраи малламУе буд. Сару либосаш
хам шинам менамуд.МавзУи диктантро дар тахта нависонд1
Порчае аз чанги «Бородино» буд. Бисер равшану бур*
днкта кард. Баъзе каліімахон иоошноро руйн тахта
нависонд. Дар поев боз як бори дигар матнро 6о овози
баланд хонд, то кн мо охирин маротнба навиштаамонро
бисаннем. Силас диктантхоро чамъ карду баромада рафт
РУэи днгараш натичаи нмтихонро дар тахтаи эълояхо
овехтанд ва хам ном хон довталабоне, ки ба омУзишгох кабул
туда буданл Исми май аз рУйи алифбо дар сари рУйхат
ом ад а буд. Баъд аз номи худро дидан дигар хондани
рУйхатро лозим надониста. бо сари баланд, рохи хоиаи
холаи РУзигулро пеш шрифтам, ки дар хиёбони Ленин
карор дошт. Бо шунидани ив хабар холаам хушЯ иэхор
намуд. Язнаам Ҳусейн Ғафуров низ шод шуд. Мефахмндам,
ки дар дохилшавнн май сахми холаам, ки депутата ШУроя
Олии Точикистон буд, калов аст. Худи У низ хамин
омУзишгохро хатм карда буд. Рузигул ва бародаронаш дар
Балчувон аз падару модар ятим мондаанд. Онхоро ба
ятимхона медиханд. Даврони чанг духтарони ятимхонаро
ба кисматхон чумхуря таксим мекунанд. РУзигул ба
омУзншгохи Ку лоб фнристонда мешавад. Он солхо навакак
аз Мархами Конибодом чавоне бо номи Хусейн Ғафуров
омада, дар омУзишгох аз фанхои математика ва физика даре
мегуфгааст. Такдир чунии мешавад, ки У РУзигулро, ки
дух та раки камгапу хаядоярУе бу да аст, маъкул доняста,
харду издивоч мебаидаид. Шавхараш бисер иисони
хушмуомила ва муаддаб буд. Шогирдояи ому.жшгохияш
хеле эхтиромаш мекарданд. Зеро рУзе сарвари омУзишгох
Неъиатов Нусратулло вакти аз коисултатсияи таърих
баромада нам, маро нигох доппу пурсид: «Рост аст, ки ту
чтя нм депутат РУзигул Солехова хастя?». Май ноилоч
тасдик намудам, ки «оре». Ив пурсиш худ чунин маънй
дошт. ки холаам и шора карда будааст. Шояд дар им амали
саиоб язнаам хам даст дошт. Хулоса, донишчуйи
омУзншгохи педагоги игу лай. То дарехо як хафта вахт
доштем, аммо сарварн омУзшшох касеро намсгузошт, ки 6а
хонаашон раваду баъд биёяд. Вазифаи мо синфхонахоро ба
низом даровардан, рУйи хавлиро обпошй намудан ва анчом
додани баъле корхои майда-чуйдае буд, ки чандон зарурат
надопгтанд. РУзе назди чойхона намъ шудем. Неъматов ба
бачае гатил ро доду фармуд, ки назди чойхонаро об пошад.
Исми он донишчУ Мадаминов буд. Ӯ сатилро пурн об
намуда пош дод, ки як чоро хавз карду чанги хокро ба
осмои хезонд. Ҳамон лахза сарвар гУё фармони раками
якашро бароварданй туда, Уро рост моноид ва гуфт: «Ту
обпоширо намедонй, чй навъ дар омУзишгохи ман мехонй.
Ту искулучит шудй». Он бача, ки нисбат ба мо калонтар
буд, «Э, чихели мешава?*,- гуфту табас-сумкунон сафи моро
тарк гуфт. Албатта, фармони сарвар чиддй набуд, зеро он
бача бародари ронандаи исполком Қиниш Бобохонов буд.
Факат ду-се руз то даре мондан чавобамон доданд. Хонобод
рафтам. Надару модар хурсанд будаид, ки фарзандапюн
донишчУ шудааст. Он ду-се рУз охирив рУзхои хаёти май
дар деҳаи Хонобод буд.

Якуми сентябр ба синфхонахо даромадем. Дар гурУх ей
кас менишастанд. Ҳамаашон бо сари баланд ба муаллим
нигох мекарданд. Аввалин муаллиме, ки моро соати аввал
масруф сохт, Турсунов ном дошта, аз забои ва адабиёт даре
мегуфг. Табиист, ки дарси аввал чанбаи насихатгУиву тарбнявй
дорад. Такрибан хафтаи аввал ба хамаи муаллимонам шинос
шудам: Неъматов Н. - сарварн омУзишгох, Каримов Хасан -
муовини сарвар оид ба таълим, Ирфон - муаллими
математика, Пашков — муаллими варзиш. Муллочоиов -
муаллими химия ва дигарон... Муаллимаи русиамон Кабина
Мария Василевна рохбарии гурУхро низ ба Ухда дошт.
Албатта, сатхи дарсгУии муаллимон нисбат ба мактаби
Хонобод баланд буд. Муаллимонамон шахсоне махсуб
мешуданд, ки инеппутхои педагогии Хучанд ва Сталинобод,
институтхои дусолаи муаллимтайёркунй, донишкадахои
Самарканд (Каримовхо), Бухороро (Н. Неъматов) хатм
карда будаид. Табиист, ки он айём КУ лоб кадрхои педагогии

іи
z'/дро ЛUfWi, Лкиуи баше чяионоии им

{Ж-ЪУ ЧМКрХО И(ГУ.ОП/&ц/( Л/^

Д*Р ТТЛ* « »ОХИ 1ИХГМ.1 бо бмчяхону пухгщюии ,ЫиА
оштАі и'Лм> «амудйм. Иихо. Абдукибо/, Гадоен
Ҳомидок. А.ш'{ Ҳафилов, Хаган Валиев, Ҳасаи Ва? ? '
Г>иои Курбоиов, Насим Мукимов, Викнмох Мхьмиші
Гйичяяох, Точигул Мухидлииова, Мохтоббй Ѵустамы-лі-
лигами бу л а ид Абдукибору Файлали а.» Фархор, Ҳ*-,
Валиср. ал Клдучй, Хаган Паганов аз Восеъ, Азиз аз ши
Г)иои ал Муъминобод, Иасим аз шахр, Бикамох »
Хона л инг, Гаичимох аз Шаталов, Тоҷигул аз Курбоншахіц
мешудаид.

Ҳоло як мохи тахеил тамом нашуда буд, ки омУлишгохро
6а пахтачини даъват карданд. Ба ин муиосибат як рУз ваш
доданд, то ки сару либоси пахтачиниро омода намоем.
Ногуфта намонад, ки омУзишгоХ ба хобгох таъминамо*
карда буд ва хамарУэа се маротиба х У рок и гарм медод.
Хобгохамон аз он тарафи куча дар рУ ба рУи бинои таълимя
карор доіігт. Шароитамои олй буд. Ба мо фахмонданд, ки
аз хобгох матрасу болишту кУрпахоямоиро мегирем. Факаг
баъзе либосхои дуюмдарача ва гарм монанди ботинкаву
муза, чома гирифтан лозин иешавад. Ҳамчунин косая
хурокхуря, кошу к, стакан хам бо худ доштан хатмй буд.
Ба ин хотир, мая хам рохи хонаи падариро чониби Хонобод
пеш гирифтан. Ба истигохи назди Ҳазрати Амирчон
баро налам, он чо ки мошиихо ба санти Даханаву Ховаляиг
ва МУТ/Нииобод гох-гохе харакат мекарданд. Чанд соат
иитиаоря кашида будем, ки ишниии боркаше паЛдо гарлил.
Ба иошии иусофирои хучуи оварданд. Попу рейда хама ба
ои час пи лайд, ки роиаида сарашро аз кабина бароварда
/уфт: «Хар кас ки Дахаиа мерааал, мархамат». Май ба зудй
ба болои иошии бароиадам Белой иошии аз мусофирон
яур /пул; хама ба яклягар чафе шуда рост ие исто данд. Он
еакт моюиихои боркаши «газик» дар фаъолият буданд, Ки

лида будим _____ .. _

дар филмхои

чаигй оихоро

'Удам. Моими аз рѵйи

дах

С-поиздах километр дар «-я* '-рахат менам—

IV»
ЮТ і ШИШ 6а Дахана риги да и Сипае хаптт километр іо
Хоиойол яийда рифтам Соат Хифти бегох юуд, ки 6а лехаи
Хоиобод рис идам Хушхол бу дам, ки баъд аз як мох боз
■адару модир ии бародаронамро иебияаи, Бо ии ан.іешихо
ба капля дохил ату дам, вале он чо касс нлбуд Руйи хаяли
на сатил буду на дети ширпалии модар. Огилхо хам холи
яамуд. Хари хангии Холяазар хам ба назар яараемду аспи
толии падар хам. Дарвозаи хоиахо ба иушт боз будиид.
Хайрон монлам, ки ба оила чй вокеа рУй додаасг, ки шпионе
аз зиндагй ба мушохида иамерасад. Ба кУча баромадам яа аз
байни кишлок гузашта то хонаи муаллимам Саид Гурезов
рафтам, ки модараш рУйи хаяли будааст. Маро лидаи замой
сааол кард, ки чй магар намедоиистй, ки шумо аз ин чо
кУчидед. Май гуфтам: «Не, аз кучо. Омадам. ки либосхои
пахтачиннамро тирам, дар хона хеч кас нест. СУхбати рУйи
хавлиро муаллимам шунида аз хона берун баромада, салому
алейк карду баъд гуфт: «Худойназар! Ту аз мунокишаи
нала pa r бо Фозил Салимов огохя допттй. Идорахои болой
6а ин хулоса омаданд, ки хам падарату хам сарвари мактабро
аз итоати маорифи КУлоб ба итоати маорифи нохияи Восеъ
диҳад. Ба назарам падарат ба мактаби Тоскалъаи хочагии
Миралй Махмадалй рафтаасту Фозил Салимов назди
хешовандони завчааш ба авгурбоги Восеъ...». Як иоумедие
фа роям шрифту чй кор карданамро надониста хайрон
мондам. Модари муаллим бисер хохиш иамуд, то ки шабро
дар хонаи онхо гузароида, пагохй равам. Аммо розй
нашудам. «Не мома», гуфтам. Ба КУлоб бармегардам.
Муаллимам чанг кард, ки «ту чихо мегУЯ. Шаб торик
шудааст. Дар ин шабй кучо меравй. То Дахана медонй чй
Кадар рох хает?». Пофишории модару писар бефоида буд,
зеро май аллакай дар лил ахд карда будам, ки шабро дар
Дахана рѵз мекунам. Муаллим то сари рохи калои гуселам
иамуд...

Рохи хокаи хашткилометраро дар як соат тай карда, худро
ба хонаи тагоии НаврУз расондам. Соат дахи шаб туда буд.
Тягом маро дида дар тааччуб моид, ки дар ин нимашаб аз
кучо пайдо шудам. У аз он таре дошт. ки ба хонавода ту
ходисае рУй додаасг. «Ҳа, Худойназар тинчй аст. Очаг ш
аст. Дар іш шабй аз кучо ом ад я?»,- гУён чанд саволр,
рУихам кард. Дар чавоб ход ж:гаи шударо накл намудам
Сипае, «Охи, хамин отат тинч шинад намешавад. Чп лозе,
буд навис-навис.. Ана акнун боз сарсону саргардон, би
хона сохтан л озим»,- гуфт. Бо аддешахоям шабро дар хоне
тагойни НаврУз гузаронда, пагохй ба pox ба ром ада, люшняс
ёфтаму ба Кӯлоб омадам. Холаам хам изхори ташвиш кард
«Хай, хеч ran не, аз хамин хона ягон сару либоси пахтачинв
пайдо мешудагист»,- гуфта бо назари маънидоре ба
шавхараш нигарист. Язнаам дархол сРйи саройшон рафг,
то ки ягон пойпушин кУхнаву шалвору лирохане бароян
пайдо кунад. Ҳамин тавр хам шуд. У сару либосхои худро
бароям омода сохт. Онхоро печондаму ба хобгохамоя
рафтам. Ҳамдарсонам хам омодагии сафари пахта доштанд.

Пагохии дигар хар кадом бо анчоми хобу лахтачинй наздп
хобгох чамъ омадем. Ду чавонс, ки хар сари вакт ба мо
амрхо медоданд, якеаш раиси профсоюза донишчУён буду
дигаре сарвари чавонони омУзишгох. Онхо дар курен сеюм
тахеил мекардаанд. Исми якеаш Сайвалй Рахмонов ва
дигараш Барот Латифов буд. Ҳардуянгон бештар назди
духтархои мо рафта, онхоро тасалло медоданд, ки хеч ran
не, пахтачинй маъракаи хубест, якдигарро мешииосед,
мехнатдУст мешавед. Духтархои мо шармгинона зери чаши
ба он ду менигаристанд. Ҳамин вакт буд, ки сарвари
омУзишгох, ки марди сиёҳчехраву чок буд ва шинами
баром ада дошт, пайдо шуд. Ӯ бо чашмони калон-калони
бозаш морю аз назар мегузаронид. Чашмхояш кариб буд,
ки морю мешикофт. РУяш догхои чечак дошт. Дар назарам
хеле бадвохима намуд. Сардори гурУхи мо Сайвалй
Сафаровро наздаш хонд ва аз омодагихо савол кард. Сарвар
харчи, ки метавонист, худашро бо хайбаташ ба донишчУёни
соли аввал ошно месохт. ДонишчУёни солхои дуюму сеюм,
ки ин холатро аз cap гузаронда буданд, бо табассумҳои
пинхоиЯ, лахзаи сУхбати Неъматовро бо мо мушохада

134
I менамуданд. Сарвар таъкид мекард: «Шумоҳо ҳоло донишҷӯ
і нашудаед. Маъракаи пахтачинй маълум мекунал. ки кадоме
зз щуморо кабул намоем». Ман бо сарн авдаке хам сарварро 1
гУш медодам. Ӯ гох-гохе сӯйи ман менигаристу табассум
мекард. Ба гумонам гуфтани буд, ки «дидй, мая чй хел
сарвар. Ба холаат гӯй, кн ман одами кадррас хастам». Ҳасан
Ватанов ном донишчӯямон, ки як кулохи долондори монанд
ба кулохи Радж Капур дар cap дошт, ин тарафу он тараф
мечунбнд ва худро намоиш доданӣ мешуд. Сарвар 6а ғайр
аз худ намехост, ки каси дигаре боиси таваччУХи моён шавад.
Аз ин рӯ, рафтори Ҳасанро иапазируфт ва танбехаш дод:
«Ха, артист. Чй вактн гапзании ман ин сУву он сӯ мечунбй.
Он бинин пучуки ту ба кй даркор. Кулохаша бинед. Ин
педичулиши Неъматов аст. Ин чо хар хасу хошок хонданаш
мумкин нест. Дар педучилищ назму низоми харбй чорй
аст. Канй Пашков?»- гуфту 6а хар тараф парешояхолона
назар дӯхт. Пашков аз кучое пайдо шуду «ана ман, ин чо,
рафик Неъматов»,- гУён даст ба чакаи cap бурд. Ба Пашков,
ки муаллими варэишу харбиамон буд, фармон дод, ки
донншчУёнро мисли аскархо кагор кунад. Сарвар чониби
духтархо як назар андУхту тасмаи шалворашро росткунон
тарафн синфхои болой рафт. Он чо хам хеле садо баланд
кард. Мошинхои боркаш хам аз нохияи Восеъ кагор
шуданд. Саворшавй огоз ёфг. Ба хар мошин 20-25 нафарй
бор карданд. Духтархоро ба мошини алохида шинонданд.
Хамон рУз кучаи Карл Маркс пур аз мошинхои хочагихои
минтака шуд. ДонишчУёни Институти педагоги,
ОмУзишгохи тиббй хам ба мошинхо мечаспиданд. Ҳар
хочагиву ноҳия донишчУёнашонро чудо мекарданд. Сарвари
омУзишгохи мо дар кУчан сангфаршн Карл Маркс болову
поён мерафт ва кушиш мекард, ки дар сари корвони
мошинхо махз «педучилищ»-и у карор бигирад. Абдулину
Бобохонову дигар рохбарони нохияхо чое чамъ омада, факат
гУшхо ба дахони Абдулин мезаданд, ки бо дастпаронихо
боиси таваччУХи хамагон мегардид. ГУё он руз дар КУлоб
Хеч кори дигаре сурат намегирнфт. Баъд аз як соат шахр аз
доиншчѵёи холл шуд. Корвони мошннҳо аз шахр бев*
шудз. 6а тохрохн КУлоб— Арал ва баъд Фархору но2
Москва ворвд гарднд. Корвони омУзншгохн педагог*
маркази нохиян Аралро гузашта. ба дастм рост xapasj.
намуд. Бак» тай намудани ду-ее километр ба дат ц
гаигга. 6а аввалнн дехан хочагии ■* Коммунизм* ворщ
гардад- Мо—второ наздн мактабн деха карор додана Барщ
гурт хи мо ду синфхона чудо шуд. Ману Абдукибор,
Файзалп. Азиз, Эмом, Салим ва ду-се каси дигар хонаерв
интнхоб намудем. Деха пур аз доиишчУ шуд. Бачахоа
кншлок моро аз дур тамошо мекарданд. Духтархоро ба
хонан валом бригадире чо ба чо намуданд. Рохбари гурт
мо Турсунов Т. мукаррар гардид. Азбаски рУз дар пеш бух
моро баъд и чопгг ба майдони пахта сафарбар карда нд.
Пахтаэор 6а деха часпкдагя буд. Ҳоло на хама халта — фаргух
доштанд. Барон ду-се кас як фартук доданд.

Пагохии дигар субхи соднк муаллнм Турсунов хамаговро
бедор кард. Як пиёлаи чой гирифтему фартукхо сари гардан
майдони пахтаеро 6а масофаи 100-200 метр дар ихтиср карор
додем. Мо 6о донишчУённ соли дуюм дар як майдон ба
пахтачиня оғоз намудем. Байни ЧУякн пахта карор гнрифта.
ба андеша дола шудам. Дар фикри он будам, ки чЯ навь
шавад, кн аз муаллнм чавоб шраму ба дехан Тоскальа
равам. То хол намедо нистам, ки он деха ва хочагии МиралЯ
Махмадаля дар кадом с амт карор дорад. РУэе иякти чоигт,
баьди шУрбои макарониро хУрдан аз бригадир пурсидам.
ки Тоскалъа дар кучост? У бидуии мулохиаае гуфт: «Э,
ба чал содае. Ҳо, аиа Хамом деха», ки дар он тар л фи дарён
Суржиб чой гирифтааст, Тоскальа мчбошад. Пи чнрбуіи
хочагии ойозадори Ленин мет». Дадтро ба ш-чшни ивііідолои
наму/іяму ба ни с? ниток нардам. Мар а» он маёдоии пахтам
НО нж мнеммбур нарда лмреро м*гуа*мп. /и х;,и Іогнальм
аур ш***ог% нмАуя lima* чЯ tamp чмтоб и у(лидли ба роим
ншчум иуртч* ** мм о уб мешуд Дмж р* ,и н*хт»>/ини нш и
сир «иуду бetoator чурьмг мтмудм, бт муал/шмн ро*ты.,НШт
/ /W у но* нтятРьро мрт /ют/чм 'ічюч и/и очи
бѵдл. 6u кадри донішіЧУ мерасиданд. Баъди шунидани кигсаи
хонаводаву падар ва махсусан бо доиистаии ин ки май чихни
р?лкгѵ.і Солехова кастам, Ту рту нов чанде ба андеша рафту
барон ду рУз рухсатам дод. Пагохй хамдарсон чониби
■ахтазор шитофтанду ман тарафи марками почин харакат
намудам. Дар «вокзал»-и нохия аз чанд мусофир савол
кардам, ки чй навъ худро ба деҳаи Тоскалъа расонам.
Маълум шуд, ки он но пункти пахта будаасту мошинхо
барон овардавя пахта ба заводи К?лоб аз ин рох зуд-зуд
негу за ранд, Ҳамин тавр мошини боркашеро нигох допттам.
Ронанда ба хушй дар пахлуяш чоям доду пурсид, ки бачаи
кП мешавам. Ман бо ифтихор гуфтам, ки писари Асо Со дик
иешавам. Ронанда хеле фикр карду баъд гуфт, ки дар
Тоскалъа бо ин ном муаллнме кор намеку над. «Амак», -
гуфтам ба ронанда. «Падари ман як мох шуд, ки аз Хонобод
ба он но кӯчидааст. Аз ин рУ, холо шумо Уро намешиносед»
«Ха, ха, ин хел гУйъ, гУён сари мавзУъхои дигар
сУхбаткунон вакти чошт маро ба назди пункти пахта
фаровард. Акнун аз мошин фаромада, аз касе пурсиданй
будам, ки хонан Асо Со ди к дар кучо бошад, садом мода рам
ба гущам рас ид, ки «Худойназарчон, Худойиазарчон, ана
хонаи мо. Ба ин тараф биё, май пушти девор хастам».
Тарафи садо нигаристам, ки сари модар бо дока и сафедаш
аз пушти девор намоён буд. Бечора модар хар рУз соатхо
пуни и деоори хавлй, ки сари рох буд, карор гири()яа рохи
бачааш - Худойназарро мепойидааст. Модар даст
мегардонду худ нушт-пушти девор чониби ларвозаи хавлй
ме/іанид. Ман хам садои модарро таъкибкунон назди дарвоза
расидам. Модар чунон хурейИД буд, ки гУб дахсолахо
бачаяшро НДДИДааст. Маро ба огУШ гирифгу узр хост, ки
хабар карда нитаионж таяид, ки ба ин чо куч бастаанд
Модар миро белой кит шинонду кисеи и кѵчбаидиамоиро
и/и/ма дод «І»ж*р тяѵчилЯ куч бпетем»,- мегуфт модар,
«Огам бо Фо;/ил Сидим а» он чо мис w ки ііеш кардяид
Ом/ Ш буд, Фоаил Силимро м/илуб кирд, иммо ѵ, к и
o/wmw/иіи дар и/юрихои белой кор мек/ір/шнд, ю- .анд, ки
^Нрлӯяшонро чазо диханд. Аз ин чост, қн отаг Ҳа)(
мактабро интихоб карду баъди як хафтаи оголи дарсм £
ин чо кУч бастем. Бишин бачам, холи хозир отат аз
меояду боз ҳудаш равшантар мавзЯьро мефахмонад»ryj,
чониби хона рафта дастархон орост. Дар отаіцдон чойчтц
монд ва боз наздам нишасту слру рӯямро навозиш кард^
гирифт. Додарчахоям бо хохарчаам гирдамро печонда
буданду тамошоям мекарданд. Холназарро иадндам. Ӯ дар
мактаби дахсолая Арал мехондааст, ки дар масофаи паиҷ
километр дуртар аз Тоскальа карор доштааст. Баъди дарс
дар хочагЯ кор мекардааст. Ман хам чӣ навъ ба Хонобод
рафтанаму хонаро холя дидаиамро барон модар нам
намудам. «Хайрият,- гуфтам,- Санд Гурезов ба мактаби
Тоскалъа роххат шрифтами падарро медонистааст, вагарна
саргардон мешудам, то ки сурогаатонро пайдо намоям».
Модар хеле афсУсхӯрИ кард ва падарро то чое гунахгор
шуморид, ки «карор намсшнна, нобудашон, охи кй чя хел
даре мета. Мехоҳа, ки хама мисли У дарс бтан. Навшпг-
навишт, худша бечо калан...»,- давом медод сУхбаташро
модар. Бак-баки чУши чойнак Уро аз шикоят карданхош
боздошт. Падарам хам аз мактаб омад. ОгУшам карду
сарамро дастмол намуд. СУхбати мо соате давом дошт. кя
падар ба басти дуюми дарсаш боз мактаб рафт. Модарам
хар чи ки аз шнриннву мағзу чағз барон мая пинхон карда
буд, болон дастархон гуэошт. Ин холат худро мнсли шох
эхсос менамудам.

Хавлии мо дар байня деха буда, замнни кишти пиёзу
картошка дошт. Руйи хавля тутн бузурге мавчуд 6у да, зери
он кати чУбии падар, ки ба хама чо, ки мекУчнд аввал онро
чамъ намуда ба хархо бор мекард, гузошта шуда буд. Он
тарафтар суфаи гнля вокеъ буд. ТанУря нонпазя хам бар
Чой буд. Иноратя лист аз ду хона- яке калону днгаре хУрд
иборат буд. Яьне падарро ба хонаи обод чо ба чо карда
будаяд. Ду рУз мехмоым хонаи падаря туда, вакти
муаШяшгардяда худро ба гурУхамон пайаастам.
Хамдарсонамро 6о кудчахоя ширин модар ва гУпгги бнрёя

J38
хМондорй намудам. Хушхол будам, ки хонаи нави падарро
дНда тавонистам. Надару модар хам ором шуданд, ки
фарэанди донишчӯяшонро диданд. Рӯзхои дигар
оахтачиниам босамар сурат шрифт. Тачрибаи пахтачинй,
іл аз пахтазорхои Хонобод дар тӯли се сол бардошта будам,
пн чо натичаи дилхох медод. Кӯшнш бар он доштам, ки
зііёдтар пахта бичинаму аз хисоби пули бадастомада барон
худсару либос бихарам, зеро ба умеди маоши падар шуданро
аііб медоннстам. Бо 60-80 рубл чй тавр метавоннст хафт
касро нон днхаду пӯшонад. Дар муддати пахтачинй як
бегохии якшанбе падар омаду аз муаллим ичозат пурейда,
маро 6а хонаи рафики солхои чавониаш Абирови Узбек, ки
дар иаадики нохия икомат дошт, мехмонй бурд. Рафнкаш
иштирокчии чанг буда, аз як пой махрум туда будаасг.
Онхо аз солхои дар Момайй икомат доштан бо якдигар
дӯст буданд. Зани у аз точикони Момайй буда, хеле бонуи
мехмоннавоз маълумам шуд. Рузгорашон хам бад набуд.
Ба хар ход падар боис шуд, ки як шаб хам бошад, дар
шароити хубтар истнрохат кунам.

Маъракаи пахтачинй то панчуми ноябр идома ёфт. Шахр
рафтсму боз ба хобгох чо ба чо шудем. Дар чаши и ноября
иштироки донншчУён хатмй буд. Моро дастачамъй ба
Хаммом бурданд. Пеш аз хаммом муйи сарро ба тартиб
овардем. Дар пеши cap муй мондам. Соате хам харндам,
зеро дар чамъомаде сарварамон Неъматов чунин изхор
дошт: «Ҳар донишчУи педучилищ бояд соати дастй дошта
бошад Муйи cap монад ва ба низом либос пУшад». Муйи
cap мондаму аммо як гУшаи дилам меларзид, ки як шаргн
падарро вайрон кардам. Яъне дар Хонобод кабл аз ин ки
маро барон хондан ба КУлоб бифнристад, дар хузури модар
се шартро наздам гуэошт: я кум - шароб наменУшам, дуюм
- мУйи cap намемонам ва сеюм енгор намекашам. Маи хам
ваъда дода будам, ки хатман аз гуфтаи падар берун
ніяебароям. Вале май ба хамдарсоиам таклид иамуда, дар
соли аввали доиишчУй як шарти падарро вайрон намудам
ЯУя хафтѵм оойзанон аз назди рохбарони шахр гузаштаму
«■vi —«■ мра*м во ПАЛ«ру моллр л:і бародара,

■кчѵаам Сі«ѵ ттибоси тв дар бар. соат дар ласт, мѵй.і cap
раапмгг waa mW ва хакгаа падар садом гѵён даромада*.
№дар *w >«екпшаст_ Нав во модар оғӯш кушод*

ікхам шв шнр •* вь»т фаромаду « Ха. тармарг ваъдаро ичро
»а. • ш-твт nr гаркай тудя ха*.- г9«н аз туг ях
босшкдзгро во кордчааш бурнду дар почакхоях
I модар маро во ог9ш катила, зарбав
тутро во хул чабул тартан гнрнфтѵ хамзамон ба
нт л Т гтфт: «Мадни таро бечорара мезаяП, охі.
Мужооошавамбвр хам мУйш cap дошт-ку! *. Ин харфв
■влар во «авр тгъснр гарду наздаи тутро ба як тараф |
яараовт- Маро модір навоздшкуион 6а хона даровард.
Балла чаш аажза схвпн надар баромад: «Худойназар. нв
Шам. Шартхон днгарро вайрон накуяя шуд. Майло
poo, и во щи Сипае наздаш шиноях

Додарчахоям бошанд. ва соати
Хайрон мовда буданд, ки дар дожили
харакат мекунад. Сару либос ва соату мУйи сараи
аз хама бг іи ва мода рам маъкул афтода буд. Холназар аз
долами май чанлон шод набуд. Хасад мебурд, ранік дошт
Аз падар иалол буд. ки Уро барон дар шахр хондам сафарбар
накард. Борхо ва падар эрод шрифта, чуръат иишон дода
мегуфг «Чй ма баяаи угай хастм, ки ба чое намебарй, дар
шахр намехононй*. Падар чиддиёна чавоб медод: «Ту дар
шахр хонда наметавонй. Ба май хонда ни ту маълум аст.
Аммо Худойназар дигар ост. Саводи У аз бисере муаллимога

мактаби Тоскалъа ба дадд зет. Ман аз ин бача умедхои калов
дорам. Ту синфи дахумро хамом кун, баъд мебинам ба ягой
мактаб рухсатат меднхам, то кн маълумоти олй гиря».

Баъд ал чашни ноябр акнун дарехомон ба назму низом
даромада. аитакр ба донншхои нав ошно мешудем. ки барфн
бисер шуду пахтан ношукуфта эери барф монд. Аз хамин
сабаб моёнро дар толори варзншЯ катор кардавд.
Сарварамон довншчУёиро cap то по аз назар г у зароила,
сипае амр вамуд, ки мУзадором ду калам ба пеш бароянд

140
І^рбахтона. хамом рӯз мӯза пӯшила дарс рафта будам.
цгьчатов фирмой дол. ки худи хозир музадоронро 6а сахрои
х0чаіімі Жданов мебаранд. Донишҷӯёне, кн он руз бемӯза
іѴЧДдл буданд, амр гирифтанд, ки лагох соатн нӯх бо мӯза
м днбоси гарм ҳознр шаванд. Дар натича донншчӯёни соли
авва IV дуюму сеюму чорумро дуюмбора барон «то кӯраки
охірин чидани пахта» сафарбар карданд. Дар мактаби дехаи
Лшкӯтал чо ба чо шудем. Дар гурӯхи мо Иззат гуфтани
донишчӯ аз хамон деха буд. Ӯ баъзе хамдарсонашро дар
хонаашон чой дод, ки ман хам будам. Нисбат ба шроити
мактаби дех хонан бригадири хочагй бехтар буд, албапа.
Сардори умумии пахтачинхо Саймиддин Шамсов ном
I муаллим, ки аз факни биология ва химия дарс мегуфту
хатмкардаи Института ба номи Кирови Ленинобод буд,
таъин гардид. Ӯ шахси сахтгиру принсипнок ва то чое дагал
I буд. Тартиби кӯракчияӣ чунин буд: ду доиишчӯи мӯзадор
банди аргамчини гафсро аз ду тараф дошта, 6а масофая се-
чор Чӯяк карор шрифта, баробар 6а пеш харакат мекарданд,

I то ки барфи буттаҳои пахтаро резонанд. Сипас аз оупгги
оихо донишчӯёни дигар бо дасткашакхои латгагй кӯракро
чида 6а халтаву фартукҳо меандохтанд. Барои хар донишчӯ
норма мукаррар гардида буд, ки 500 кило кӯракро ташкил
1 медод. Трактори телешка бо тарозуву шахси мутасаддӣ
[ кӯракро баркашида мегирифтанду муаллим 6а дафгараш
ёддошт менамуд. Хеле душвор буд ин тарзи пахтачинй.
г. Донишчӯёии синфхои болой ба хулосаи дигар омаданд. Чаид
нафаре аз онхо шабона ба анбори кӯрак, ки он чо чандсад
тонна чамъ шуда буд, даромада кӯраки чидашударо ба
линчахо андохта, баъд ба байни замин бурда, чо-чо
мерехтанд. Рӯзи дигар онхо маҳз хамон чӯякхоро интихоб
харда, то соати дахи пагохӣ 500 килой кӯрак чида ба
хирмани хочагй мерехтанд. Соатҳои бокимондаи рӯз
истирохат мекарданд. Рӯзе сардори хочагй мебннад, ки хеч
не ки кӯрак зиёд чамъ шавад. Аз ин чост, ки сирри сннфхои
болой, асосан чорумхо, фош гардид. Ба хамин тартиб,
понздаҳ рӯз азоб кашида, маъракаи дуюми пахтачиниро ҳам
ба поён расондем. Боз андаки дигар хондёмѵ сессщ,
зимистонй ofоз ёфг. Имтихону санчишхоро сѵпоридем. я*
хафта таътил эълон шуд. Табнист, ки ин рУзхоро дар назда
палару модар гузарондам Чоште ба хонаи мо чанд таи а
хамкорони падар мехмон шуданд Падар маро бо онхо шине*
кард. Муаллимон ба хушй маро кабул намуданд, aj
барномахои таълимП саволхо додаяд. Нимсолая дуюми
тахсил чиддшар сурат шрифт. Ҳис намудам, ки талабот
ни чо сахттар аст.

Махз аз нимсолаи дуюми тахсил ба шинохти омУзишгох
ва сохтори он мутаваччех гардядам. ОмУзишгох чорсола
буд. Он снрф и»11 іиін мактабя ибтидоя тайёр менамуд.
Соле ду дафъа санчишу иктяхояхояш сурат мегирифт. Агар
дар мактабя дахсола дар сол чор чоряк расмияг дошта бошал.
ин оду моряк буд. Тамоин фанхое. кя дар мактабя дахсола
тадрие шиш ш і дар омУзяшгох низ онхоро чехондеч. 6а
ни тафонут, кя баьзе фаяхои хос 6а барномахои таълимии
ои • зишгох, зарсхои методикаи таьлими фанхои

забоя, адабиёт, таърих ва дарсхои хушнависЯ, наччори.
таърнхя хизби коммунист ва гаіра низ ин чо хонда
мешуданд. Дар соли сеюму чоруми тахсил тачрибаи
ом?згоря сурат мегирифт. Аз ин част, ки дар омУзишгох
Дарси педагогика аз асоситария фан махсуб мегардид.
Гузашта аз ин, метавон гуфт, ки дар омУзншгохн педагогии
Ку лоб бехтарии муаллимон кор мекарданд. Баъзехоро аз
мактабхои шахр даъват меаамуданд. Масалан, Ризоев ном
муаллим аз мактаби Ленин барон мо дарси география медод.
Бисер муаллями чиддя ва довишманд, аз мардуми шимоли
чумхуря буд. Географияи иктисодии советиро хеле олЯ даре
мегуфт. Дар соли аавали тахсил муаллими математикаамон,
ки дар оғоэ Ирфон буд. дигар шуд. Намедоиам чаро Ирфон
рУзи аввали сентябр даре гуфту баъд ба кучое рафт.
Шуи идам, ки У ба Сталтюбод рафтааст. Ба ивази эшов
чавони зебое бо номи Рахмоиов Шариф даре дод, ки хеле
бо донгапЧУён наздик буд. Бо мо волейбол бозя мекард,
шабхо дар сиифхонахо даре тайёр мекард. Ба у дар руйи

142
хавлии омӯзишгох хоначае дода буданд, зеро мучаррад буд.

I Мегуфганд, ки ба карибй мактаби олиро дар Сталинобод
хатм намудааст.

Дарсхои сарвари омУзишгох - Неъматов, ки таърихи
СССР буд, чолиб мегузаштанд. Дарси У чандон душворй
надошт, худамон аз китоб хонда маълумоти даркориро
бардошта метавонистем. Аммо тарзи дарсгӯияш хастакунанда
иабуд, балки тамоми 45 дакика мо ба рафторхои
гайричашмдошти вай назора мекардему даруни дил
механдидем. Вай хамаи донишчУёнро 6о «тагохошон»
мешинохт. Масалан, Абдукибор бародари корманди
прокуратура, Валӣ Ҳасан писари бригадири пешкадами
! хочагии «Коммунизм», Хасан Ватанов писари
кахрамонмодар, Насим фарзанди Мукимов, ки дар
исполкоми шахр кор мекард ва гайра. Назар ба мушохидаи
сарвари омузишгох дар гурухи мо ягон донишчУи бесохиб
намехонд. Яъне, вакти даре сари мавзУи марбута бештар
сУхбат менамуд ва баъд омУзишгохро дар КУлоб ягона
муассисаи таълимиву илмй мешуморид. Ректори
Инстшутро, ки исмаш Хочаев буду шиками бузурге дошт,
бисер бад медид. Вахте ки Хочаев аз бинои кУхнаи
Институт баромада, ба чониби бинои нав мерафт, Неъматов
тамоми чараёни рохгардии Уро зери назар карор дода, ба
мо мегуфт: «Бинед, бинед, он шикамбаро. Ана хамон ректор
аст, вая калаш нест». Мо хайрон мемондем, ки ректор ба
дарси таърихи СССР чй муносибате допета бошад... Дарсхои
адабиёту забои, математика, география, биология, химия
ва физика донишдиханда буданд. Соли аввали тахеил мо
як даста донишчУёни ташиаи илм бо хам муттахид туда, аз
рУйи чадвали хосаи худ даре мехондем. Моххои май ва
июни соли панчоху хафгум - чамъбасти соли аввал- дар
чаманзори боги истирохатии Сталин гузашт. Абдукибор,
Азиз, Ҳасан Валй, Эмом ва май кампалхоро шрифта таги
тана мекардему болои чаманзор то торик шудани рУз ба
имтихонхо тайёрй медидем. Агар аз хонаҳомон ёрии пулие
мерасид, гохе пирошкии гУштй, ки дар бог мепухтанд,
чехлркл' ч. «тар нс 6а хуроки оигіангох гг—і;щ Mrwj4|(
Моха **>н. ки аибчоаш гари буд. «ар кдаом полощІ
іишді три <ммчѵбхом к учли Карл Марасро го
бац мекарргм Ламами «ар сара самчгб аабоамииЛ
чіааіпаи чааоай игоб «падал чумкин буд. Фаштаам
as сада дуюм. ки лпиааі Г«аачгич буд. асаидпи пц
г ччгби ааі.іа хобгпхро аааалгар у бамд meant Он шщ
км кУаахоа Ку юб бемоамм будлмл. я«афа чоиаг
намешуд. Дар мачмУь иаьр.ікан табора ба имгихмиа
тобапоаа, «тогда, дар сяяфяотяхо мауиві То д*р 4»
иуддлнмоаа ааабатча «аре іаМр леи арата Ьн імѣр а
кнтобхои аарса аа кагобхоиаа омулишгох агарное Аше
гмрнфта. аар итхаати муайяи хонда. бармегараммдгм Ь»
хамив минвол. соли лакали тахсилро бомуааффмм»
чамъбаст аамуаам. На со ле бу л, км ба му хита «акр и
доиишаидузл худро мутобак сохтам. Ьакн сирру атреуе
ларсомУ іиро ід шрифтам аа би мохиити яоаааи сарфми
рифтам

ТОСКАЛЪА

Луруст аст. ки аар ту ли аж соли тахсил аар ОмУлангои
педагогии Куло6 чиид маротиба ба хвиии иадара рофтаи
Аммо м аваалю аа лу се рта яиба и anna иамебфг аа аа мн
рУ <м навь де ха буааии Тосиааааро ивнигоиигтиг Лкиуи.
ки таътиаи гобистона оюз «фт. чана витоби балете аа
юггобхоіыи амУаиииох гирифгаиу ба Тогнааиа рафгам
Гакрибан ду мох оа чо иондаи (Іактвиро Лсготар аар
иоиа 6о кмтобхоия негу «др аилам Дар ИИ аех хулямро
тамомаи бетона медидам Кастро иа а» ч.пюихо ним
калонсолон намешииохтан Баьэе мѵАглфедоиѵ
хамсоазаихо. ки 6а хоиаа мо мсоналлмлу маро йоаоо китов

медидаид. аа модарам сааол исаардаид. нт д.

Модар «и У ХИ карла мегуфт «Иа Дача* И|ДМ
аияалааш аст*. Модари май ба он мартам чааои
ки хамсоихо бовар миищмим. ки Хо/мд-ьц, мгптмгд.

1 '•*** писари
А., НК чост. кн модар маро хам писари Пай п.тон
-д іо кн ч.ішміі бал 6а хонадои иараслд. Лар хамам
0,04 ал модар < авол кардам, кн чаро f маро аз зама
^.«и вшр Л.КМІ кард. Модар ханднду гуфт: «Оха. гтам
бовар намеку нанд Баром хамин Холиазарро угай
,ѵфіам Туро ку п анда буданд. ба самый оахо чя чааоб
дадак иуикаи агт?» Покеан, пакте кн иаллр аз Хонобод ба
futtiu кучм. бошндагонм доха маро налнда буданд. Аз
0 рг, баром цисомхо мам аз мех моя беш нлбудам.

Топила дехаи охарааа хочагаа Мирадя Махмадаля
ЙѴ4 Он дар слриди аохаам Кизилмазор - Совет карор
00 Пары Сурхоб, и саргвхаа дар Сарм Хогору Балчуаоя
агіояаі. аа сайта роста Тоскалъа гузашта, дар Гулистон
|в рУда £хсу. ка аз тарифа ГаміагУру Хонободу Пушиёни
Бозоау Поіма, Іймпемас, Кафтархоад аа маркам аохаам
•ал мгоиад. якчо туда, сааас аз сайта роста дехаа
Соиоячая хочагаа «Чядсолалі»-а Фархор гузашта ба дарён
(Ьач акчоа метардяд. Намедоаам, ка Сурхобу Ежу, ка як
.мрг игтаад. чя вонг метарад Шояд Сурхоб, зеро дар
aotea аохаам Фархор хочдгме. ка шолншіршір act, іюня
«Сурхоб» ро дорад. Вокеая, ая рУдро баром сурхоба
буданлш. Сурхоб НЦМН.1ДЛНЛ

Тавре ка дма шуд, Тоскальа аз оба Сурхоб впвфода
мгіаиуд. Чааиая табяЯ мадошт, агар обхов гагшкни
Сурхобро сарфа вазар кумем. Тогкалъа дехаа кааоагро
имомд- Бооаяддгоядя аз Сара Хосор, Балчуюм аа Кули
Сгфмсн исбомшд, ка дар баааадяя Балчуаоа карор лота,
а Шаршри шокрохя Ку лоб - Сгалммобод намудор ап.

Ия деха ба хсч сурат маакея фврхаагам гуэаат мадоогг.

Дар огоз ообгоха деха дар балаадя, ка ходо замаяв кмштя
г «ядуму чая аст. карор доягтааст. Шояд он даароя
моддоронн Узбек дар хамом ба.іамдм рУз меіуиргшщдааад.

Каш наши башцвро хам иедмхад. Аз ни рг. дехахое,
ка бо комм каш каіааоагя найдо клрдааял. чумов мет,
и оя ба каш нргнбот дорад. Ба ая макая млрдум, кг
птая ( И ва бакди чаш ба гахдашт км багтамд. майлош

афш. *« р’л* Сурхоб иохй мсгиряфтам Ия рУзхо
^ѵиъахоя бо ман хамрохй мсиамуд. Хиеллтя хуби у оя
**' (| И<|К ,н мохягяряя ман смоле яамедод ы боягя
рядами иохяхо намета рлид.

хамил таътнл бо як чавони 6а худ хамсол ояпю
рн км худро аз авлодн Мярлошоея Сухгош мгдояягт
у (ок-гоч ба яахія ман мсомал на хам иаро ба хояааяюя
у.і ипица Влктхое, кн ба хонан пай мерафтам, хамсінл
0, чашмам дух тарахн балаидкоиату гандумгуя іа
л<яп^Т иехУрд. кн бо мягоххон дуддонааш маро ба
худ мдфгун месохт Ал ня пост, кн хар дафъа, кн оя дУст
мр юяіякін бурдаян меінуд, мам шарм аз оя шатан, км
мдгхіарак чм фиар хохад кард Як маротяба чуръат намуда
пугалам, кн оя дуктараая яирмгяя каст? Он дуст чавоб
«а и «тохарам мгаиаад». Метааоя гуфг, кн оя таътил
ба ютяря чаяд маротяба чашм ба чашм хУрдаяам ба он
jgrrapaa халояіібахяі гузашт. Чп шуд, кн днгар оя духтарро
МММ Шонд оя дуллона чашм ба чашм заданхоя мо аз
мхуттяа ояморяиямя няяюяахоя ншкн чаяоия буд. Оя

итихлро хеле лаззатбахш мед ядам на го.чс хаягомя
яугыаая «Духтіря каоятам» я А.С. Пушкин он нигоххои
[ дшоидиу иаъиядор ба сараи мезаду сахяфахоро
I кцошрдон игкардаму чязе ба маг зам намсдаромад. Ope,

[ я КЯГОХХО пакт и дар мнэіі да рея яяпастаяам хунту
хзбамро иебурхаяд па лахак худро болоя катя чУбин оя
«ня. км эсри чоілобя аятур карор доят, медцдам. Бале,
чп шуд. кв ангар оя яягоххоро над идам, балки оя чашмопи
ябоя флтоп яасябя чааоа лига ре гарднд. Гохе. кн оя дУстро
яелшм, шарм медопгтам. кя пуреам: «Хохарат чй шуд».
Ок дугтам хам аз мягоххои чаямояя мо огохя дошт, вале
«■нор яамвгохт. Шняогояг, кя дар Тоскалъа вокеъ шуд.
па імш таътмл дар замяям хамом яягоххо котима
(фт. Кяссахоя Тоскалъа холо ба поём нарасидаанд. балка
шаяоажхоя дмгаргро дар япя хохед хонд

147
СОЛИ ДУЮМИ ТАҲСИЛ дар
ОМӮЗИШГОҲ

Биступанчуми август» соли панчоҳу хафтум Тоскальа І
тарк гуфта, чониби КУлоб рох пеш гирифтам. Тартиб
буд. To огози дарсхо бояд хобгох мегирифтем, клобь
заруриро пайдо менам уд ем ва дафтару калам та**,
мекардем. Яъне он даврон тахсили ҳарсола талаботн хоа
худро дошт. Чадвали дарсхоро пешакя навишта мегирифтем.
Сари дарсхои наву муаллимони ношинос ба анлеша
мерафтем. Муҳнмаш ин ки бо писарону духтарони солі
аввал ошно мешудем ва хар кас барои худ «каплоа»
интихоб менамуд, чунон ки синфхои болой 6о духтаро*
мо як сол кабл хамин тавр муносибат карла будавд. Со.е
дуюми тахснл акнун мо на он донишчУёне будем, кн як ем
кабл шармпшу бечуръат худро эхсос менамудем, балки аз
донишчУёни солхои сеюму чорум мовданя надоштем. Ҳамии
буд, ки дар миёни мо хам «каллонгириву» «апахонгирй»
шурӯъ шуд. «Қаплон» истилохи рамзЯ бу да маънии
маъшукаро дошт. «Апагиря» маънии миёнравро мегнрифт.
Чавон барои духтари хостаашро «каллой» кардан, аз апааш
нсгифода мебурд. Ҳар хостае, ки харду чониб доит
бошаяд, ба воснтаи «апа» амалЯ мешуд. Апагириву
каплонлоря 6а хар кас муяссар намешуд. Ба ин чумла аз
курсхои болоя Самариддин, Сабза. Сафар, Бердй.
Холму род, Барот. Сайваля ва чанд донишчУйи дигар дохил
мешуданд. ки хам «апа» доштанд ва хам «каплои». «Апа»
метавонист аз хамкурсони худ бошад, аммо «каплои»
бештар аз хисоби духтархои курсхои поён я чустучУ
мегардид. Ии чихат дар омузишгохи педагоги ва хам
институту омузишгохи тиббя ба хукми аиъана даромада буд.

Албат га, соли луюми тахснл мал ба ин дарачахо на рас идя
будам. вале Абдукибор аллакай дар хамин чода карор
гирифт: Махтоббиро апахон гиряфт, ки у Парчамохро барои
«каплои* шудан омода сохт. Маи хам апахон допггам. аммо

148
на ба максади «каплон» пайдо кардан. Апахони ман
Точиниго ном хамкурсам буд, ки дар сол аз ман калон буд.
ӯ, ки дар Курбоншахид хамсояи холаи Сафа pry лам буд,
хѵд мехост, ки сару либоси маро шӯяд ва мехрубонп кунад.
Пн вазифаро барояш холаам фармуда буд. Табинст, ки баъэе
хамдарсонам, мисли Хасан, Эмом, Сайвалй, Азиз хам барон
ба чодаи анагириву каплонгирй омодагй мегирифтанд. ВохУрй
бо «каплон» дар огоз ба воситаи фаъолияти «апахон» сурат
мегирифт. Додар барон а паву каплон билета кино меовард.
Билетхо се чой доштаид. апа, каплон додар. Фили, ки шурӯъ
шуд, нахустин сӯҳбатҳои дилдодагон низ огоз меёфт. Агар
додар шУхтабнат бошаду каплонро гохе «азият* доданй
шавад, каплон, «апа, и додарут чихелияй?», мегуфт. Апа
охистакак ба ГУ ши каплон мегуфт: «хеч ran не, У дУстат
медорад...». Аммо нн нахусімулокот аз назари хамдарсон
берун намемонд. Пагохии дигар медонистем, ки дар
кинотеатри «Комсомол» кадоме аз апаву каплон дар якчоягй
бо додар «филм тамошо намудааст*. Соате ба мухокимаи
ин мавзУъ сарф мешуд. Апа табассум мекард, каплон cap ба
поён мефаровард. додар ифтихор менамуд. Ифтихор аз
он, ки ба чунин «дард» додархон днгари хамдарсаш кабл
аз У расида натавонистаанд. Маънии дигари «каплон» он
буд, ки духтар банд эълон мешуд. Додаршавандахо ба У
чашм намедУхтанд. То давраи муайян каплон моли шахспн
як додар мегардид. Вакте ки миёни додару каплон дилсардй
рух медод, ин ходиса низ назди дигарон ошкор мешуд ва
имкон дошт, ки додарн днгаре он духтарро каплон интихоб
менамуд. Агар додару каплон якдигарро вокеан дуст
медоштанду дар оянда такдирро бо хам диданй мешуданд,
хеч гох аз худуди одоби шаркй дур нарафта, балки бо
гузашти ду-се сол тӯйи арӯсй баргузор менамуданд. Гузапгта
аз ин, каплон дар хеч сурат ба маънии «духтарн бехудагард»
фахмида намешуд. Боз такрор мекунам, ки на хар духтар
6а макоми каплонй мерасид. Масалан, дар курси чорум
духтаре мехонд, ки номаш Зебо буд. Ӯ хамеша бо хамдарсаш
Зебинисо, ки хохари Низорамо Зарифова буд, якчо

149
ғтузор чекард Мо мешунидем, ки мегѵфтаяд
-ѵлл-тснн писари Нкюрамо Зарифова - Асламшо.\ *"4
лар Университет мехонад*. Ба иборам дигар, Асланѣ
кя соли 1956 омУзишгохро хатм карда буд, вакти ховда^

SW

он духтарро банд карда, ё ба сифати «каплонн» пази(_
буд Лахзахоеро пюхид мешудем, кн Асламшох дар таът^
ба КУлоб омада. каплонашро медид ва дар заминаи
6о чавонхои бегунох хам мунокиша мекард. Вакте ки
омӯзншгохро хатм карду ба Институти педагога,
Сталинобод дохил шуд, бо Асламшох издивоч кард.
айни замой хохари Низорамо — Зебинисоро каилон»
Саивалй Рахмонов мегуфтанд, ки раиси комитета маҳалщ
омӯзишгох буд. Онхо низ бисёр муаддабоиа вазифа,
додариву каплониро ба чо меоварданд. Баъдхо дар
Сталинобод такдирро 6о хам диданд- Барот Латафов ню
дар хамин там—а духтареро, ки хамдарсаш буд. ба зат
гнрифт. Вобаста ба нн мавзУъ даххо мисолхо овардав
мумкнн аст.

Баъзе донншчУёни дурандешу ояндабин апахошонро
барон муаллиме каплон месохтанд. Олим Сафар Асалмох
ном апахои дошт, кн Уро 6о муаллими математикаву
фнзнкаамон Шарнф Рахмонов каплон сект. Вазифаи Олим
ом буд, КН хар вакт. бепггар аз тарафн шаб. апаашро ба
комам мѵаллимаш мехмонп мебурд ва аз ин хисоб тазов
бе.ѵгарины шомро бо мушвиау якчо медмД- Хамив

буд, км дар курен секта Асалмох ттгірм муа-тдпмаш щуд-
£ нм км Бердп бо момн Хафиза анаяоме дошг, кя вайро бо
**У11 ши баологнямон — Шансов опшо ант. кя лар натача
мв бо хам ннкох бастааду хонаводаи вамунавяг барію
ваиуаамд. Чумом кя аз марка мухтасарв маязУк кашіону
ама ва додар вокнф гардндед. нн падндан мусбате дар
рУзгоргозни чавононн омтзшпгохн педагогии Ку лоб da
вазар мераенд. Лар хатой хамав падндан хотармон солн
думмв тахенлам ндома гнрнфт. Аз вахустян рУзхоа глхгил
6а фавхов математика ва адабнёт ли бастам. Аз як СУ
муаллими чавон Шарнф Рахмонов ларсн хуб мегуфі ва аз

ISO
двгар сӯ. язнаам Хусейн Ғафуров. ки у стали му ал л имам
хам буд. шабхо ба роям дарси иловагй медод. Дар огоз
физикаро хам Шариф Рахмонов даре медод, ки ин фанро
виз бо ёрии шавхари холаи РУзигулам пурсамар аз худ
менамудам. АфсУс, ки соле нагузашту физика ро бонуе аз
яхудпёни Самарканд ба Уҳда гирифт ва физикадонии ман
хам торафт заиф гардид. Адабиётро хам дуст медоштам;
заминааш, чу ион ки ишора карда будам, мактаби Хонобол
буд. Маводи дарсии адабиётамон соли аввал китоби
Шарифчон Хусейнзода, ки барон сиифи хашт пешниход
туда буд, хисоб меёфт. Соли дуюм муаллим Турсунов аз
адабиёти советй, фаелхои Садриддин Айнй, Абулкосим
Лохутй, Чалол Икромй, Мирсаид Миршакар, Мирзо
Турсунзода ва дигаронро хуб мефахмонд. Китобхон дарей
набошанд хам, муаллим аз хар кучо мавод ба даст меовард.
Дар дарехои забои ва адабиёти рус душворй мекашидам.
Одатан, дар дарси адабиёти рус мазмунхоро аз сужай асархои
бадей ба руей накл мекардем, ё шеъреро азёд карда, кироат
мена мулом. Ба русидониам худам гоҳе механдидам. Аммо
дар гурухи мо буданд касоне, ки 6о руей хуб сУхбат
мекарданд. Аввалан, Хасан Ватанро бояд ном бурд. Баъдан
Хасан Валя, Насим Муким ва Абдукибор Гадоев хам бал
набуданд. Аз духтарон Парчамо руендон хисоб меёфт, чунки
У асосан дар шахр калон туда буд ва модараш наэоратчй
дар кннотеатри «Комсомол* буд. Парчамо хам бегохихо ба
модараш ёрй мерасонд. Бадин кор дар он буд. ки дар шахри
Кглоб сУхбат бештар точнкп сурат мегирифт. Мехостам бо
русбачахо, ки теъдодашон зиёд набуд, ба руей ran занам, то
ки рус доннам кавй шавад, аммо онхо точикй чавоб медоданд.
Яъне мухити ичтимоии Ку лоб руезабонхоро точикзабон
гардонда буд. Факат, чо-чо яхудихо ба руей ran мезаданду
бас. Тоторхо, осетинхо, ки знёдтар дар кУчаву бозор ба
назар мерасиданд. точикй харф мезаданд. Ҳамон солхо
Ватаеви осетин, ки баъдхо актёри машхур шуд, мактаби
точикй мехонд. Аз ин сабаб. дар шахри КУлоб русин ман
пеш намерафт. Баръакс, баъзе оплахои точнк. мои л или

151
ним май фарзаидхотонро 6а мактаби чК;и
Тохе. и 6а хонам холаам мерафтам, ц
Музаффару Саѵдй ва Мохпра русіхон
мекардам. Саѵдй 6а русин май механдид *^4
надараш мегуфт. «Дядя Худойназар что говорят) цГ'
что он хочет». Йзнаам русиро олй медонист, зерЛ|

Шімо.тн чумхурн, 6а хар хол барвакпар 6о рушЧ
мртнбот шрифта буданд. Холаам русин 6аку»п,« ИядЧ
Кмохонш яюна мактаби русин Кѵлоб, ки сарваращоці
Вайсов Мнрзоалй буд, фарэандони тоник шинохЛ
нешуданд Чиянхои банда Муааффар. Саъдя, Мо*у\

Махбуба хамом макѵабро 6о шдходатмомахои іъло
кардлнд Паич-шаш фона русс, ки он но мехоид, сафн дуты
сехоихоро афзоші мсдодаид 1»а хамни хотир, рУдХос, ѵИ
дарсн русН доіитсм, 6о лили нохохам ба дарсхои Кайщці
М.В. медаромадам. Ваъзан, то ки наадн хамдареон рм
истода норчасро аз ед иахоиам, ѵурсхтд бот биллипрдбюҷ
мерафтам. Боре аз макзѵи "нидо" даре доіитсм. Муаллннт]
вз Лбдукибор кохиш кард, ки дойр 6а нидо чумлае гУяд, VI
кз чой баланд туда 6о кішоатмнидН чуннн чумла овард
к\х, ты дурак\» Urn ал хама, Хасан Ватан иа баѵд но бшц ]
кнндидгм. Муаплнма суи-сурх шуду ба Лбдукттбор э\щ
шрифт, ки маѵар бо дурак гуфтаиаш Уро дар иа.тар дорад
Ходи хам Лбдукттбор ту мои доил каст, КИ мисоли индоро
дуруст овардааст Наъде кн фахмид, аз муаллима уэр хосту
иишап, Мисоли дитар ни ист, ки боре Эмом 6а чоки on и
тѵвд'. «Собака кусает человека» сарбалаидоиа гуфт
«Человек кусал собаку». Ии ходатхо русидони мо Хасав
Натан халоват мебурд ва кудро дар руемдонй икто медонист
JVap мачмѵъ дарсхои русин мо кандаовар мегузашанд.

Худанов бо руситѵккхои хеш механдндему нлочи дуруст
тнрнфтанн русиро чуслучѴ мснамудем. Махсусан,
руендонвн ФайаалП ва Салим хамеша бонси хаидаи гурѵх
меѵардид.

Дар тур? хи мо кариб хаматт бачахо ба параши шавки
лиса дотшаид. Мо ѵурѵхи мупахидаи волейбол доипем. кн

\Ы
I байни дастахои л иг ар мусобика менамудем. Маи 6а ин бозй
ханѵз дар синфхои панну ха()іт хонданам алокаманд бу дам.

Дар омӯзишгох гурУхи волеііболи моро Нас им, Сайваля,
Ахрор, Абдукибор, Ҳасан Батану Ҳасан Валя ва банда
ташкил мед од. Дастаи мо ба он дарача сатхн баланд доап,
кн дастаи яккачини институт 6о мо бозиро мебохт. Дар
дастаи институт писарони ранс.и Афзал - Азиз ва Наврӯз
низ бозй мекарданд, ки падарамро хуб мешинохтанд. Боре
вактн бозй К а вру з андаке тарафи май зУрй кард, ки
бародараш Азиз ба У чизе гуфг. Дастаи яккачини омУзишгох
асосан дар замииаи гурУхи мо ташкил ёфта буд. Чаплин
мдротиба дар боги истирохатй бо дастахои мактабхои
Ворошилов, Ленин, Чкаловск ва раками панн мусобика
карда, юлибият ба даст овардем. Дар баскетбол хам бад
бозй нлмі'кардсм. Ба дастаи волейболи мо аз кумитаи
вдрзиши шахр худи Муъминов дарачахо такдим дошта буд.
Машкхон мо зимистон дар толори варзиш ва баҳорону
тобисюн ва іирамох дар майдони иарзишии омУзишгох сурат
Mcrupiicfir. Дастаи мо дар хама маъракахои варзишии шахр
ішггирок мгкард.

Ногуфта намонад, ки бахори соли панноху хафтум надар
ба бемории шуні гирифтор шуд. Ба модар чизе иагуфта,
худаш то Ку лоб меояд. 1>а шифохонаи шахрй мурочиат
меііамояд, то ки дарди Уро бисанчанд ва чй буданашро
муайян н.імоянд. Азбаски занхои рус хизмат мекарданд,
падарро намсфахманд, бетаваччУхй зохир мекунанд. Синае,
падар, ки сулфаи кунд доштанду мадори рохравй
намекарданд, болом сабзахои бахории шифохона, ки дар
кУчаи Карл Маркс карор дошт, якнахлу мезанад. Вакте ки
Холаш I а и гтар мешавад, чавонеро аз рохаш гардонда ба
наздаш мехоиад ва ба У суроі аи маро дода хохиш мекуиад,
ки аз ин холат бохабарам созад. Дарси сеюмамон огоз ёфта
буд, ки он чавон аз муаллим ичозати бандаро пуренд.
Баромадам. Ҷавон гуфт: «Худойназар ту хастй?*. Ман чавоб
додам, ки «оре». Чавон суханашро идома дода, фахмонд,
ки харчи зудтар 6а иазди шифохона худро расонам, ки падар
ГіскоД болои линии хоб рафтишт, Цщоп

Ѵііпѵш, из муаллим чаш>6 пурсндим. Л.і 6ііц,ж 'U',x""a ,|ч

шифохоия дусад метр рок Суд. Рифтам, ки , , U||,m „

'Min

ШІіфоКОіШ иадар болои ламини (эдГщаори нарм ЯК||.
ап «От, от, чи шуд. Чаро ин чо хоб рафгеи?Г"

ІКіг

Ч,ту
•ѵ6и

Ч|

fill

Щ

на хобаш бедор гохтам. Фахмонд, ки им |>усзп„х0

уРо

иамефахмпнд, коре куй ки таъчилан реіптеит куня, ^1’0

--Щ---И——-------------IІІІІІД

назарам шушхоям хуиук шрифтам, Ба бинои шнфох
дохил туда, 6о русихои шикагта боиуеро, ки хилъати сиЭ
6а бар дошт, фахмоидам, ки иадарам муаллим аст, (J
туда р?йи хавлй хоб аст, хоҳиш ӯро бубинед. Он бону у
хоиае даромаду 6о як марди.кавораи туркидоигга баромад.

Он мард ба тоника пурсид, ки писари нағз, чй гаи шудаад?
Вакте ки аз мавзУъ огохй ёфт, ба иазди падар баромад. Ба
иадар муаддабона салом дода, «Ҳа, муаллим чй шуд?» гуфт.
Падар хам Уро шинохт ва гуфт: « Шинохтам, шумо писари
фалонй хастен. Писар 6а май мадад кунед, ки мадорс
надорам. Сулфа дорам ва пешхои синаам хала мезананд».

Он мард, ки духтури сохаи шуш будааст, 6о ёрии маи
иадарро аз чояш баланд кард ва оҳиста-оҳиста 6а даруни
биио дароварда, дар хоначае сурати шушхои Уро гирифт.
Баъд аз натичагирй гуфт: «Муаллим шушхотон сахт хунук
гирифтаанд. Шуморо худи хозир мехобоием». Падар,
«майлаш, писар», гуфт. Роххатро 6а шифохонаи кагалихои
шуш, ки дар назди пули Гузари Завод карор дошт, навишт.
Мошини таъчилй омаду иадарро 6о маи савор карда 6а он
чо бурд. Русдухтаре имзои ои духтурро диду дар байни се-
чор дакика рахти хоби иадарро омода сохт. Табобати падар
огоз гирифт. Духтураш хамои марди шиносаш буд, ки хар
сари вакт иадарро муоина мекард. Маи хамарУза аз пагохй
то шурУи даре ба аёдати падар мерафтам ва боз баъди даре
6о ду-се хамдарсонам Уро хабар мегирифгем. Се-чор рУз
гузашта буд, ки аз хонаи холаи РУзигулам хабар омад, ки
ба зудй он чо равам. Вакти чоигг буд. Рафгам, ки модар он
іо болои кУрпача меиишаст. «Ҳа, оча чи омадй? Падарам
«ехтар шудааст. Чаро дар ни гармии рУз хеста омадй?»

154
.ніюишро чидди гирифгу гуфг; «Ҷумоиммарг, чаро
t «к боа дар шифохоші лету ту 6а мам хабар
^ійгоііДОѴ Охи, У 6а мам чиэе нагуфга баромала омалаагт.
у. 1І10іі роқ зада мсмурл ма 6о и шаш бача чй мскадум?»,
іиря cap дод. Холаам иодарро дмлбардорй мекард
XjI, Him гири накуй, малмм нам мешана, ДирУа яанаі 6а
^датнін рифта буд. Худойназар гуиох налора, У гумои
ирдаасг, км шумо мсдонсд». Гапхои холаам ба ман ташір

намулу об» діща кардам, ки чаро маро модар надоннста
даііг иекунад. Модар дастархоыро омим гуфту «хеэ нсши
оіат брей. Дар кучо хобай, мардумн кишлок чй метая, шуш
дар болимсаяй У боша дар хона рохат дора. Механданл,
жфахмй, бачам...». Бо модар охмста-охяста сУхбаткунон
іо шифохона омадем. Дар рох модар кУшиш намуд, км
цанги кардаашро аз дилам барорад. Модар, ки факат
чашмоиаш маълум мешу да нд, вориди палатам оадар шуд.
Ман аз пушти модар да рокадам. Надар аидаке бо як пахлу
гашт ва гуфт: «Иқлиммоҳ, чаро саргардон шудй? Бачахоро
6а кП мшідн? Ман барон он бехабар омадам, ки туро бо
бачахот ташвиш над»хам, нагз шуда истодам, шушхо хунук
шрифта будаанд. Ин но бисер нагз табобат мекунанд»,-
гУсв 6а сулфа даромад. Модар факат мегирист, аммо баром
одобіі шаркй шуда наметавоиист, км падарро навозиш кунад.
Гузашта аз ин, дар палата боз ду беморн дигар хам хоб
нерафт. Палар андак аз сулфа худро боздоплу модарро
тасалло додан и шуда гуфт: «Ту Иклиммох гиря накун,
Худойназар хар рУз ду маротнба ба пешам меояд. Медонам,
ки 6а дарсаш хал ал мерасонам, аммо худаш чуннн мехохад.
Ҳафтае як бор хам биёяд кнфоя аст. Ба наздякй
имтиҳоиҳош cap мешавад. Ман аз Худойназар розй .кастам.
Агар хамя намешуд, ма дар назди шифохона имкон дошт,
и мурум..>. Ман хам токат накарда, дар кунче аз палата
негиристам. Модар хамоко ҳиқ-хиқкунон обн дида мерехт.
Модар баром дилбардорнн падар шуда чуръат намуда
иегуфт: «Малмм, ма бе ту чико мекуяум. Бачахот майдаянд.
Худо тура накуша, ки холм ма бад мешава...». Баьд модар
аз халтае. кн 6о худ аз Тоскалъа барлошта оварда буд, і УцІГі(
.мургн обпаз ва чанд дона тухму кулчаро болои тумбучкац
илдар гузошт. Сипае, «хай малим, ма мерам, ки КУдакхп
токаанд. Мусора ба ҳамсоя супорида будам» гуфту 6о общ
лила пуіптнокй аз палата баромад. Надарам, ки модарро
бисер эхтиёт мскард, сУйи май нигаристу «бачам, очага аз
вокзал ба ягой мошки н пахтабар ши нону худат аз паііц
дарехот шав, ма нагз хастм», гуфта супориш дод. Модарро
ба мошине шннондаму худ рохи хобгохро пеш шрифтам.
Рохравон дар андешаи он будам, ки модар бори аввал маро
сарзаниш кард. Маълум ки саломатии падар ба роя ш хеле
тарой буд. Албатта, модарро мефахмидам. Аммо аз ші ки
май ба хона дар шифохона хоб рафтани падарро хабар
надодам, намедонистам, ки модар ва дигарон иттилоъ
надо ранд. Падар хам дар ин мавзУъ ба май чизе нагуфт.
Ҳатто дар мактабаш хам аз ин хусус чизе намедоннстаанд.
Чаро падар чунин рафтор кардааст, бароям номаълум буд.
Шояд касалн сил доштанашро хостааст пинҳон бидорад.
Зеро ба модар таъкид кард, ки «кУдакхоро наёр, ки метан
касалн ту за ранда аст*. Шояд ба хамил андеша падар бехабар
рохи Кулобро пеш мегирад. Шояд...

Ба хамин тарик, се мох гУё дар пахлуи падар будам.
Дар ин муддат, пагохихо, ки ба аёдаташ мерафтам, 6а
стакани чудотонае чор дона канди рафинадро а плох та, маро
мачбур менамуд, ки нонушта карда баъд 6а мактабам равам.
РУз то рУз бемории падар рУ ба бехбудй меовард, сулфааш
хам такрибан кам мешуд, дар чехрааш сурхй пайдо метардид
ва вазнаш хам зиёд мегашт. Ин нишонаи сихатёбии падар
буд. Боз падар аз он худро хушбахт мед ид, ки духтаря
калони бобом Хамили Момайичй дар хамсоягии шифохона
манлнл лошт ва хамарУза ба нигохубини падар машгул буд.
Он бону апаи Файзалии хамдарсам хисоб меёфт. Ҳатто
гохе падарро, ки саломатиаш рУ ба бехбудй доіит, ба хонааш
даъват менамуд ва соате мухити палатаро ба мухити хонавода
табдил доданй мешуд. Чунин рУзхо Файзалй ва днгар
хамдарсонам 6о падар якчо нишаста сУхбат мекарданд.

156
пиар6:1 м0 Факат як насиҳат медод: < Лонда н ва боз хам
ондан». Дигар насиҳате барон мо надошт. Надар, падар
^мегӯянд. Ӯ дар бистари беморй буду гамм маро мехУрд.
gapoii май канд ва дигар маводи гизоиро чамъ мекард ва
цзчбур месохт, ки ба хобгох бурда 6о хамдарсонам хУрам.
](о.і он кн омУзишгох се вахт гизои гарм медод ва чанд
$ ми дигар стипендия хам мегирифтем, ки он барон каламу
дафтар мерасид. Дигар аз хеч кучо ёрдам намегирифтам.
Хамдарсони дигарам вазъи хуби иктисодиву молй доштанд.
Боре падар ба хобгох омаду хини хайру хуш як дахсУмаро
бароям дод. Ин соли аввали тахсилам буд. Ман дахсУмиро
болои катам партофта, гиря кардам, ки падар наход ба ман
дах сУм медихад. Ҳамон рУз падар гуфт: «Бачам! Ту як
чнзро фахм, ки дар хона боз хафт нонхури дигар бар зиммаи
манаид. Маоши ман бошад 60 сУм аст. Чй кор кунам?»
Камин буд, кн дигар хеч вахт сари мавзУи пул сУхбат
намекардам ва ранчишеро аз падар ва хонадон раво
юмедидам. Сум барои ман чизи ноёб буд. РУзе дар бозори
КУлоб мегаштам, ки як хешамон, ки Саид ном дошт, маро
диду як сУм бароям хадя намуд. Як сӯм маро як хафта
мехУронд. Дар назарам он хеши модариам мисли кУхи
ХӮчамУъмин маълумам шуд. Охир, он бечора хам як
дехкони хокпош буду бас. Он хадррасй хеч гох аз хотирам
намеравад. Модарам ин киссаро шунида хабат-хабат гУшт
шрифт, ки хешаш чунин илтифотро нисбати фаразанди
доиишчУи У раво дидааст. Бо чунин ходу ахвол соли дуюми
гахсил низ ба охир расид. Донишу тачрибаи шахршиносиам
іорафт боло мерафт. Мехостам, ки ин дониш, ки бештар аз
мутолиаву соатхо дар чаманзорҳои богхои истирохатй болои
китоб нишастан сарчашма мегирифт, солхои баъдй инкишоф
ёбад.

ЧАНГҲОИ ДАСТАЙ ВА ТАН БА ТАН ...

Солхои паичохум як нишонаи шахрй шудан, чанги тан
fa таи ва муштзаниро донистан хисоб меёфт. Соли панчоху
м«і»Шум. км азкнун понздах сол доиотам б

rVPVXH шохиД будам. ки дар боғҳои **«--»- ча,1д®н чанпсои
Ст^*ин баргузор мешудаид. Он солхо Ленину

“«аХр дасгтаи чангии хешро дошт. Аз Хама махаллаи

'ТаР Чаимі арони Поен ва Гузари Зовуд «таіім^ОИ бакуввэт

«мш.ем. РѴЗН ■^^а«>біИ"* меёфіаші.

со чзнг мешав^^^^Р -саде». ««ш
рус ва осетину точкк сураг мегвриф^ дастаП
ДаР -стироха.ии ™a^P ва Ьхалин бш.і

байни ласггаи шахр ва аскарони .... * .

^Іан хамрохи чиянчаам Оаъдн ва язваам ҳ Fadbvpoe дар
истода бозиро тамоіно мекардем. Мухлі ^ Р

>мала буданд ва хар кадом да<г
юрй ме»са рданд - Ногахон хуби

зад. ки омада ба рУ й и Са
биквсаш хѵн чори шуд.

ГУ

'Исон хеле зиед
и хулро
гро аскари русе
•ат>дя бархӯрд. Саъдй
-^аР пахлУи мо чанд ган

собики язнаам меистодаид. Оыхо рафтори
аскари руеро нодурусгг дониета, Уро аз байии бозй
берун бароварда заданд. Ж^Жжш вакт тоторхои шахр
чоягя 6о русхо тарас|>и аекарн русро гирифта 6о
> дасгабагнребоя ждмуданд. Оаъдиро барлошта 6а

6у рдам - Язнаам . *си оисер Шахси баандеша ва
мн вокеЯ буд, -«бачахо назанев, бачахо назанен»
гу«а мсхост шогирдонашро 33 ч.анг халос кѵнад. Вале ran
чойи дипга р буд Ча нги дастая

LHraxy Каэбеку Хасанчаву дигар

дур ин лахзаро ба і»*уіиохида мегі
РУгу тсхгорхо 60 аекарони полк
точи кхоро бдггтхазвд- Хакни Дакикахо|

,0Оп Гузари Каволову Махаллаи Завод ДаР маркази
омаланл вз ба якдигар Даст ба гиребон шуданд.
"т^ійроп ижуд. Чанг дар дожили бог огоз ефга,
ханпсуиахон шахрро фаро гирифт. Точикхову
хоторхову аекарони зиедеро заданд

мегирифт,
карда и дастахо
ІНД. /lap чанд
то ки
нховѵ

ОМѴШ

м о кжж о

намуданд.

н ф И -ГК гѵяс «- б а»

М мл исахо
чанд тан аз

к и мотеатри
Комсомол» даромадем. Филмхои ин кинотеатр барон
йачахои гурУХИ мо кариб к и бепул буд, зеро модари
[Іарчамох он чо назоратчй туда кор мекард. Он бегох
^тхои нУХН шаб аз тамошо баромадем. Бачахо суйи хобгох
рафганду ману Абдукибор хос гем бо хиёбонн Ленин, тарафи
мехмопхона равем. СУхбаткунон мерафтем, ки назди почтаи
щахрЯ (хозира бинои хукумат) се-чор аскари рус тани майка
ва дар дастхо тасмахои чармии гафси сагаки оханидор аз
ру 6а рУямон пайдо шуданду якеаш ба чехраи Абдукибор аз
наздик назар карду гуфг: «Нет, это не тот». Аз сару рУйи
якеаш хун чорй буд. Моро таре фаро гирифт. Маи
рукояткаро, ки резиндор буд, аз таги кашам ба кафи ластам
чо 6а чо кардаму ба он тарафи кУча гузаштем, ки идораи
ншшеа карор дошт. Дарвозаи он боз буд ва дар дожили он
чандто аскарони рус бо офитсерхошон милисаи точикро
рост моноида, ба сӯяш дод мезаданд. Командир»! полк
Шахназарян бошад бо телефон чунин амр мекард: «Давайте,
вес полк мобилизируйте, ато нас эти звери перебют». Ҳамин
холат буд, ки сардори милисаи шахрй капитан Абдурахимов
пайдо туда, харду пагони Шахназарянро канда гирифт ва
бо онхо расман чанг эълон кард. Дах дакика нагузашт, ки
дар кӯчаҳои шахр аскархои тасма ба даст аз мошинхо пиёда
туда, «оборона» гирифтанд. Аммо бачахои шахр дар дастхо
калтаку охан бо аскарон чунон рУ ба рУ заданд, ки дар хар
ду-се кадам аскаре мехобид. Дар хиёбонн Карл Маркс
панчарахои рохро канда, чангро ба тамоми шахр пах и
намуданд. Ману Абдукибор 6а бачахои Гузари Қаволо худро
пайвастем, вагарна аз харду чониб мушт мехУрдем. Якбора
дар наздам Подабон ва Иноят ном бачахои шахр пайдо
шуданду хостанд, ки 6а сари моей бо чубдастхошон зананд,
м ман гуфтам: «Кур шудед, ки моро нашинохтед, мо
бачахои педучилиш хастем». Онхо моро дигар гУш
пакарданду зада-зада ба самте рафтанд. Мо пушт-пушти
дарахтов худро то хобгох расондем, ки ин чо низ бачахои
онУзишгоҳ чунон аскарзанй доштанд, ки хисобаш гум.
Фаъолиятн Сафар Гурезу Хасан Сабза, Бердиву Холму род
ва дигарон дар чавги дастап аазаррас буд. рУіІ| d
пшфохонахон шахр иур аз маҷрӯҳон гардвд. Ба саД I
ОМӮЗШПГОХ хам дастури ндорахон болой раснда в”*'
Бннобар be, Неъматов аз курен як то чорро дар тоіор; I
варзншл чамъ кард ва аз як cap хамаро дид. Дар сафп охвр,
каюр чанд доншпчУро ба пеш даъват кард, ки пагохя човҳц I
чарохатро баста ба даре омада буданд.

Шахназаряни ннзомнро хам аз системаи харбп ронданд.
Чанднн максабдор аз вазифахои давлатй сабукдУш ганп.
Хамов шаби дахшат шахеи аввали хизби шахр Абдулпнро
дар мопшнаш дошга, аммо намезананд. Неъматови мо в
аз наздн бонки давлатй мегузаштааст, дар ихота мемонад
Хайркят, кн шогирдонаш начоташ медиханд. Ҳамон солҳо
гап-гап буд, ки миёви точикхову тоторхо муносибат вайров
шудааст. Бачахои шахр пинхонй онхоро дошта мезадаанд
Ба гумонам тоторхо ба умеди Абдулини ватандорашо»
мешуданд, ки фонда надошт. Сад-дусад тотор ё рус 6а
мукобили як шахри садхазора хеч касосеро амалй сохта
наметавониставд.

Зимнстони соли панчоху шашум шохиди цанги тая 6а
тан хам гардидам, ки ба мушгзании Сайгак ва Ҳасанча дахл
дорад. Дар байии бачахои шахр, аз чумла мо—донишчУёв
номи Сайгак хеле машхур буд. Ҳасанча намояидаи махаллаи
Чармгархо буду Сайгак аз Гузари Завод. Инхо хар кадом
дар шахр сархади хокимият допгганд. Сангак 6а минтакаи
боэори шахрй ва Чармгархо бояд дахолат намекард. Ҳасанча |
бошад аз сархади «Стрелка» (хозира макони Томин) боло ]
рафтаи хак надошт. Чя ходясае иешавад, ки Ҳасанча
Саигакро дар сархади хеш ба чаиг даъват меиамояд. Ия
уьлон ду-се рУз пештар 6а таиояючиён расонда туда буд.
Соатхои ну хи пагохя чавшюии бисере майдони чоррахаи
Кулобро ікчоидаид. Ҳарчаид ки май худам 6о касе чанг
карданро хую надошам, аимо агар ду кас чанг мекаол.
оэор баромада рУ 6а боло овард. Ӯ низ шіггоб надошт.
Іухлисони Ҳасаича аз бозор cap карда то чорраха ду санти
1 охро пахш карда буданд. Мухлисони Сайгак гирду атрофи
орраха карор гирифтанд. Байни чорраха барон ду муштзан
1 „од «-ярда шуд. К аду баста Сангак ва Ҳасанча, такрибан
1 в хел буд. Ҳарду миёнакад. мУйхои чингила, дастони
[Утоху аммо бакувват доштанд. Ман дар бораи ин ду
іавонмарди кУлобй бисёр шунида бошам хам, онхоро аз
вздик налила будам. Харду вакте ки аз байни нздихом
кгузаштанд, зери чашм хамагонро медидаид. Табиист, ки
аиошобинхои чунин вохУрихо чавонон ва табакаи шахрие,
іи хунашон мечУшиду даъвои муштзанй мекарданд, буданд.
іяхоят, Сангак ва Ҳасанча дар байни чорраха дар масофаи
внч-шаш метр дуртар аз хамдигар карор гирифтанд. Аввал
шхо байни худ чанд харфе гуфтанду сипас ба муштзанй
иурУъ намуданд. Ҳарду хеле чолокона давр мехӯрданд ва
5о мушту лагад якдигарро мекӯфтанд. Набарди ду пахлавони
(Улобй ним соат давом кард. Дар натича Сангак муштхои
сахттар доштааст, ки Ҳасанчаро руйи сангфарш афтонду
вид шаттаи дигар ба сэру қабурғаҳояш зад. Мухлисони
Сангак «офарин, офарин», гУён карсак мезадаид. Ҳасанча
хамоно болои рохи сангфарш хоб буду сэру рУяшро аз хун
юк мекард. Сангак як дафъаи дигар Ҳасанчаро дня ва бо
ік ласта хамтабакхояш бо рохи омадааіп баргашт. Ҳасанчаро
виз рафиконаш аз зери багалаш бардошта бурданд. Май бо
ду-се дУстонам аз хиёбони Ленин мерафтему набарди он
яуро тахлил мекард ем. Чй навь Сангак мохирона мечангид.

Ічй тарз бехотир Ҳасаича ба баяогУши Сангак заданро аз
иуктаи назари худ ба тахкик мегирифтем. «Ба хар хол
каллаи Сангак сахттар будааст»,- мегуфгам май. «Дидед,
баъди бо калла задан Ҳасаича сарчархак туда афтад»,-
идома додам тахлиламро. Ҳамрохонам дар ин маврид
I акидан худро доштанд. Якеаш мегуфт, ки Сангак дар кафи
дасташ рукоятка доінт, вагарна сару рУйи Ҳасанча хуншор
I намегашт. Ин иахустошноя бо Сангак боне шуд, ки дар
Іхар кучо ки Уро медидам, мутаваччеҳаш мешу дам ва бо
хасрат сӯяш менигаристам. Лафъаи дигар цанги Санг_________

дар дохили ресторани хамон чорраха бо Казбеки та2?
тамошо кардам.

РУзе падар ба аёдатам омад. Пеш аз он ки у тара(І.
Тоскалъа харакат кунад. сари рох хост, ки якчоя бор»
у крайня таиовул кунем. Ба мизе нишастему хидматгоде
ресторан бароямон боршу хлеби сиёх овард. Акнун бг
хурданн хУрокамон cap карда будем, ки марди коматбалащу
бинидарозе дар cap кулохи лапардори хоси халкхон кафко*
6а толор ворид шуду аз лупггаш дарвозаи ресторанро махом
кард. Дар ресторан муштариён зиёд набуданд. Он мара
кокннаву дароз муштхо сахт намуда, тарафи буфет -
кахвахонан ресторан, кн дар ихтиёри Сайгак буд, рафі.
Ману падар дидем, ки пушти буфет Сайгак карор дорад.
Охистакак ба падар фахмондам, ки сохиби буфет Сайгак
аст, хамон ёхсучии муштзан, ки тоза аз хабсхона баромадааст.
Падар пурсид: «Ӯ чй хунар дорад?». Гуфтам: «Ҳеч хунареву
ихтисосе надорад. Ӯ муштзан аст. Аз раисон пулхошонро
зада мегираду ба камбағалон таксим менамояд*. Падар боз
суйи Сайгак нигариста гуфт: « Ча вони тануманд менамояд».
Лахзаи шинохт бо Сайгак буд, ки он марди кафкозй аз дур
даст андохта ба сари Сайгак мушти обдоре зада, чанд бокала
пивом уро шикает. Хидматгорхо дарвозаи ресторанро
кушоданду худро ба кУча задаяд. Атрофи ресторан пури
■ тамошобин шуд. Ману падар ба куичаке мизамонро капюла
t карда, максади боршро то поёни коса хУрдаи намудем. Сайгак
аз пушти буфет 6а сахни толор баромал, то ки бо харифаш
дурусттар бичаигад. Харду низу стулхоро шарак-шарак ба
хар су андохта 6а мушпалй cap карла ид. Ии лахза аз кУча
гуру хе аз тамошобшіон 6а даруй и толор даром ада нд. Сайгак
давр мех урду аз хариф савол мекард: «Что тЯ хочет от
меня. Зачем пришел?» Марди дароз чизе иамегуфту лахзаи
мувофикро баром зада афтондани Сайгак чустуЧУ мекард
Онхо чанд Лакика 6а таъкибм акдшар давр ХУрдянд Мо
боршро гарогемааор ХУрдаму аз толор баромадянП шудем
«мао диіар имкоии беруи рафіаа мадоипем, зеро и яликом

162
калон туда буд. Бинобар ин, мо хам дар катори дигарон ба
тамошои набарди ду марде, ки маълум набуд барон чй
иечанганд, истодем. Чавонмарде ба хамрохаш мегуфт:
«Казбек хам бакувват аст». Дигараш чавоб дод: «Не, Сайгак
иушти сахт дорад, агар мушташ бар пешонии Казбек хУрад,
таном, У меафтад». Аз ин сУхбат фахмидам, ки харифи
имрУзан Сайгак Казбек ном дошта, таксии боркаш
иеронлааст. Даъвои Казбек сари Сайгак он будааст, ки
фотимаро ба холи худ гузорад. Яъне, Сайгак духтари
осетинеро бо номи Фотима зУран зан карда будаасту ба ин
амал осетинхои Кулоб розй иабудаанд. Казбек - яке аз
зУронн он кавм - кайхо мехостааст, ки Сангакро ба катл
расонад, аммо муяссараш намегаштааст. МавзУъ барон ман
хам равшан гардид. Якбора чашмам афтод, ки Казбек дасти
дарозашро чоииби Сайгак хаво дода хост, ки бар каллаи У
иуште запад. Аммо Сайгак зиракй нишон дода, аз таги
навахи Казбек чунон зад, ки хамон одами да роз як болоя
шуда рУн фарш пешору хоб рафт. Сайгак оромона хам шуда
аз мУйи сари Казбек дошта боло карду бо зону ба фуки
Казбек задан гирифт. Аллакай аз биииву дахони Казбек
хув мешорид. Сайгак харифро ба ихтиёри худ гузошту
яфтяхормандона харду дастро боло нам уда, аз галабааш
тамошочиёнро хабар медод. Казбек хуихоро саросема бо
панчаҳояш пок карду боз ба сари Сайгак хучум оварданй
шуд. Аммо Сайгак ин холатро хис карда буд, ки якбора ба
Кафо баргашту як шахта ба байни похои Казбек зад. Ӯ доди
чоикохе бароварду дигар худро рост карда натавонист.
Сайгак харифашро кашолакунон сари куча бароварда, боз
ду-се шаттаи дигар ба думбааш заду худаш паси буфеташ
Карор гирифт. Казбекро хамшахрихояш бардошта бурданд.
Галабаи наиба ши Сайгак бар Казбек обрУйи Уро боз хам
ииёни бошандагони чавони шахр балаил кард. Мегуфтанд,
ки дар шахр дигар шахеи муиггзане пест, ки Сангакро
маілуб карда ганонад. Ііаі.д аз ин чаид бори дигар дидам,
ки Сайгак бо завчааш Фотима ба тамошои филмхо меомад,
Толорро хийбаги Сайгак шиш менамуд,
Шохиди чанги сеюми Сангак хам шудам. Тартиб чуни
буд, ки мохе як бор аз «дружинам халки» барон назорац
тартибу низом байни шахрвандони гузархои шахр истифо*
мебурданд. Яке аз рӯзхои шанбе дастаи омУзишгохро
Гузари Завод равон карда ид. Мо дар банди дастхо лапай
сурх баста, тане—раксро назорат мекардем. Он солҳо дар
майдонхон истирохатии шахр раксхои аврупоп сурат
мегирифт. Марде бо зане аз камари якдигар дошта, тахта
садом мусикии оркестрй раке мекарданд. Соатхои ёздахн
шаб ракси аврупой поён ёфту мардум 6а ҳар чониб парешоа
шуд. Вахте ки кас аз шифохонаи касалихои шуш ба cam*
Гузари Завод равад, аз пули ларзони охание, ки болояш бо
тахта пушонда туда буд, бояд мегузашт. Ин пул боло*
дарае карор дошт, ки бахорон обаш аз тарафи ТебалаІ
сарозер шуда, то сархади хочагии Шаталов чараён
мегирифт. Аз ду самти ин дарёча манзилхои бошандаго*
комат рост мекард. Аммо пул на барои гузаштани мошинхо,
балки ба хотири рафтуои одамон сохта шуда буд. Онро
“пули ларэоиак” хам ном мебурданд. Рохи мошингард аз
зери пул мегузашт. Дастаи мо иборат аз понздах кас то
пул расида, л идем, ки харду чониби пулро чавононе банд
кардаанд. Дар мобайни пул Сангак бо завчааш хайрон
монда ба ин сУву он сУи пул назар меандУхтанд. Мо
фахмидем, ки осетинхо бозгашти Сангакро, ки 6а марказі
шахр рафта будааст, дар зери пул интизорй кашида, вахте
кн Сайгаку Фотима аз зери багали якдигар гирифта
сУхбаткунон то мобайни пул мерасанд, якбора хамшахрихон
зашил аз таги пул боло шуда, рохи онхоро мебандавд. Дар
чунин вазъият Сангак дигар нлоче надошт. ба гайр аз ни
ки чони худу хонумашро аз зарбаи харнфонаш дифоъ
намояд Дастаи «мухофизони халкя» нишонихои сурхро
аз дастхо кашида ба чайбхо задему омодаи набардн
фавкулоддае шудем. Сангак завчааш Фотимаро ба тарафи
Гузари Завод равон кард. Медонист. кв осетинхо ба занаш
даст намерасонанд, зеро одати кавмин онон чу нин амалро
такоэо мекамуд. Фотима тарсида-тарсдда чониби хамшах-

164
бнаш омада. хини аз байни оихо гузаштан ба забоин
огегиніі чизе гуфту он тарафтар рафга Сангакро маътал шуд.
дкнун Сангакро лозим буд, ки як худаш ба 40-50 кас
мукобилият нишои дихад. Азбаски пул ларэон буду камбар.
j3 ду чониб дукасй туда чониби Сайгак омадан гнрнфтанд.
Вахте ки чор кас хостанд одоби домодро бидиханд, ӯ бо як
чолокП харчорашро аз болои пул ба зер хаво дод. Табиист,
ки ба зерафтодагон дуюмбора ба набард худро пайваста
юметавонистанд, чунки оихо хатман чарохат мебардоштанд,
ё дасгашон мешикаст, ё пойхояшон. ГурУхи чорнафарии
дуюмро ба якдигар сарчанг андохта, болои пул афтонду
шаттакорй кард. Дастаи сеюм хам ба хамин холат гирифтор
шуд. Силас Сангак 6а забони русй ба харду чониб назар
аядӯхта даъват намуд, кн агар хоҳед, ки бедасту пою кабурга
монед, мархамат биёед. Баъзе харифонаш самти шахр рУ
ба гурез оварданд. Он вахт Сангак охиста-охиста чониби
харифони тарафи росташ омадан гирифт. Дах кадам монда
буд, ки инҳо хам байни худ чизе гуфтавду пареш хУрданд.
Сангаки бадкахр назди дастаи мо омада моро дид ва «ха,
шумо бачахои шахр хастен, медонам доншпчУ мебошен,
pox кушода, мархамат карда равед. Сангакро маглуб
намудан осон нест...». Фотима тез-тез pox гапгга, даст ба
зери багали шавхараш гузошту рохи хонаашонро пеш
гирифтанд. Гап дар ин буд, ки Фотима Сангакро дУст медопгг
ва аз кавмаш то чое рУй гардонда буд. Онхо дУстона знндагп
мекарданд ва писари ширинрУяке хам ба дунё оварда буданд,
ки гохе Сангак дар мотосикли сечархааш Фотимаро ба
нншастгохи пушт мешинонду писарчаашро дар багал
шрифта, кУчаҳои шахрро тамошо мекарданд. Яку ми майи
солн 1958 буд. Мо як даста варзншгарони омУзишгох таги
майкаву труся дар хнёбонн Карл Маркс барон иштирок
кардан дар парад чониби майдон мерафтем. Мо аз тарафи
омУзишгох ба самти роста рох байракхо дар даст меомадем.
Соат холо хашт нашуда буд. Мо дар рУ ба рӯйи мактаби
Сталии, холо Шохин менстодем. ки Сангак савори
мотосикли сечархааш аз тарафи Гузари завод омаду ба

165
тарафи кУчаи Карл Маркс гардонд, зеро хиёбонн Ле.
баста буд. Ҳамин вакт русдухтаре, ки тахминан 6-8 о
буду дар дасташ гул дошт, якбора Давиду хост аз пе.
мотосикли С-ангак гузарад. ки ногахон ба мотосикл бархӯр^
болои замни афтид. Мо ду-се кас сароссмавор болои саращ
к а pop гирифтему ба мотосикл назар андУхтем, ки Сантал
макъ накарда харакаташро ид ом а дод. Ман духтарчар*
барлоштам, ки аз як сурохии бнниаш андак хун баро.чада
буд. Хайрон мондем. ки бо ин духтар чЯ кунем. Шифохова
дусад метр боло лет. Духтар нолнш менамуду чаши бо;
намекард Духтар болои дастам буд, ки якбора Сайгак
вахтам вайдо туда. «Сагера кудакро ба люлка гуэор»,- гуфг.
Маи хайрон-хайрон ба Сайгак нигаристаму батарс
духтарчаро ба люлка и мотосикл аш охистакак гу зоила*.
С ж и «он тараф встед»гуфг. ба издихом, ки ходисаро!
таиоиво лоштанд га бо суръати тез чониби шифохонаи шгхр
харакат шамуд. Муаллнмони мактаби Сталии шархг
холисаро аз мо шуниданд. Хамки вакт буд, ки руезане доду
финиш бардсопа. худро болов сангфарш задан гирифг. Мо
бо 5 фахмоадем. ки духтарча динда аст ва сохяби мотосиклро
Саэгак ииТпд. Ҳоаар ба шифохова равед, духтаратонро
мебншед. гуфг ем ба модарк духтар. Он зав бо мУйхоо
яареякшу =ехран пврёи рУбодо рафту мо боз байракхомонро
бір.ц.іт I тараф* чоррахаи шахр, кя он чо донишчУёку
■ушивши шДиипд такъ мешуданд, харакат намудеи.
Беи аз се мок иутпоч.ю Сайгак дар суди шахря сурах
пряфт, кя ши сод аз сводя махрумаш карданд. Сайгах
иш іушхро ба зама шрифт. АфсГс хУрд, кя лухтарч*
яwfjL. То ттгми югг—мох дм ар Саягакро яядялш-
У мр ■адч» (7аае ал язтрциі Русяя «встярохат мекард»

на,
п-

як мохи КУХНАВАРДЙ

’л*км ябкмаи «ми капну х —гу м фаро расах
** езиг*йгз— —уорті бафоя кур-си кУхвавзрд2

jMaaoKK км вк^и баялъ», 'блупбор Гаяоео ва Ҳасл*
Эяпам гу,;кляц. Равсм крова Мтыовм ааэиккш ламп
в„іуд ва вактн сафарро ба Сталинобод якуми июл таъин
^рд. Ба ин хотир, ба Тоскалъа рафтам ва ду-се рӯз назди
іХЛп хонавода монда, сипас бо хамрохонам рохи
I СтаЛ»но6одро пеш шрифтам. Сараввал хонаи холаам -
! ]|[зрифамох даромадем. Шабро он чо рУз намуда, пагохй
5) сурогаи маълум худро расондем. Моро дар ндорае, кн
[ назди боэори кол хоз и (хозира Баракат) дар шакли баракхои
I дадхои ей карор дошт, чамъ оварданд. Гурӯх аз ей хае иборат
лѵд. Муаллимону рохбаладони гурух аз Ленинград
і яуаррифй гардиданд. Ин даста бо номи кУхнавардони точик
щинохта шуд. Дар ин гурУх духтарон хам буданд. Дастая
ішавардонро асосан руезабонхо ташкил медод. Точикон
віч нафар будем: ба гайр аз сеи мо боз марде бо завчааш
хам шомнл буд. Нихоят соати харакат раенд. Мошинхо
•мода буданд. Сафар чониби дараи Варэоб сурат гирифт.
рох дар хнссаи Чорбед аз самти чаш даре чараёи гирифт.
Рохаш камбар ва хатарнок буд. Маркази нохияро бо чанднн
дехаҳои кУхияш паси cap намуда, ба самти роста рУди
Варэоб гузапггем, он чо кн кароргох-лагери кУхнавардон
даста мешуд. Ҳар кадоми мо рюкзак-борхалта, ледоруб,
;ссмон ва дигар лавозимоти кУхнавардиро бо худ доштем.
Аачомхоро якчоя бо маводи Хӯрокворй, ки асосан аз гУпгти
іттіЯ “консерва иборат буд, дар рюкзак нигох медоштем.
в 15-20 кило борро ташкил медод. Хаймаамонро рост
цдем, кв секаса буд. Ҳамин навь хаймахо 15-20 адад рост
ори, и шахрчаи хаймаиро мемонд. Шахрчаи кУхнавардон
щ яавзен хушманзаре вокеъ гардид. Дарсхомон хеле чиддй
стря мегирифт. Муаллимон инструкторони ленинградй худ
Швавардони ботачриба буданд. КУхнавардиро бо тамоми
иіуахояш ёд медоданд. Тарзи аз ледоруб (олати
ишвардие, ки дастаи чУбй доила, нУта он дорой ду cap
fa т эогяӯл дигаре болга) истифода кардан, ресмонро
« вп ба камар бастану гирех андохтан ва дигар фаъолияти
Шлшрдмро иеомУхтанд. Ледоруб барон шахеи кУхнавард
тидп шифахоро адо менамуд. Яке он буд, ки вактн ба
Еі (ом шудан аз зошӯлу болтай он истифода мегардид.

167
йиафаі дуюмяш хини аз кУХ ё теппахои pern побц,
фцхмалаа. иетифодан дурусти он кУхнаварлро аз афтида^
чар атудан ндчог медиа Магадан, агар ногахон пой лагжаді
шахе 6а афгадан дучор оад, дархол ледоруб Уро хамчу,
пая намегуэорад, кн афгад. Дар пойнн фуромадан ледоруб
чун асо хидмат мекард. Ба нборан дигар, муаллимов
шогирдонро аз нмгохк пенхологй, пешакй хатари кӯҳцро
эхсос вамудан ва чуръатмандиву нота рей омода месохтанд
Ларса днгарамон гузаштан аз боло и дарён бепул буд. Иі
амал бо ёрни банд хон тросмонандн гафсу бакувват сураі
мегирнфг. Як сарм банд чангаки оханй дошт, ки вақти онро
ба он тарафи даре партофтан, бояд ба харсанге дармемоад
Тарафи днгари онро ба харсанг ё дарахте баста, сипае
кУхнавард бо кувван даст, дар шакля муаллак, ба он тарам
руд мегузарад. Ҳафтаи аввал факат дарехои назарй хонде*
Баъд аз ин бояд дар амал нишон медодем, ки назармі
илми кУхнавардиро омУхтаем ё не. Ба ин хотир, чанд рй
омодагихо барон ба сафари кУҲ рафтан оғоз ёфт. Дар чащ
рУзн омодагй мо - панн тоник аз наздик ошно шудем. Чунга
кн гуфхам, ба гурУхи мо ду нафар душанбегй, за ну шавхар
томил будаяд. Одатан, ману Абдукибор ва Хасан бегоҳяхо
ба сари тепла баромада, кУху дамавро тамошо карда, аз
хушгапихои Хасан халоват мебурдем. Дар яке аз чуип
бегохнхо он марли душанбегй наздамон хозир туда, худро
шжносонд. Маълум гарднд, ки эпюн аз корманлони ил мы
Академияи у лум буда, Завчааш касби духтурй доштааст. Мо
низ худро ппшосондем. Акай Салохиддин. вакте фахмия
кн нн се чавони кУлобй доншпчуянд, хушхол гардид

Ҳамсараш бисер бону и шармгин буд. Такрибан бо касс
сУхбат намекард. Ба назар чунин рас ид, ки онхо ба тозагЯ
издивоч карда буданд. Бо хамдигар хеле навозишкорою
мувосвбат мекарданд Лахзахое, ки зик мешу да яд, бо мо
сУхбат меоростанд. Ҳар бегохя дар майдончаи шахрчаамоя
рак су бозихои точикиву рус й ташкил мегардид, ки акоі
Солех бо хоиумаш иштирок мекарданд. Аз сеи мо Ҳасан
фаъол буд. Ив чо хам аз лнбосхои хоссааш истифода карда.
fin'll таванчУХи днгарон мсгарднд. Иъне, вактамон хуш
легузашт. Такрнбан хама чавонон буданду ташиаи
дилхушнву чавопп кардан.

Пагохне борхалтахо дар кктф ба дараи куҳипу се робе
(ряо туда, аз болом Хочаобигарм фаромадем. Дар ин сафар
иуаллимон хуб фаъолияти шогирдоиро ба мушохнда
шрифта, дар чойхое, кн лозим шуд, гурУхро маътал сохта,
бори дигар чихатхои ноошнои куҳнавардиро сд медоданд.

Гус 6о мн нахустсафар тайёр будани гурУХ ба сафари
дарозмуддату мушкилгузар равшав гардид. То поёни
нУхлати кУхвавардй дах рУз монда буд, ки пагохне мошинхо
аз Сталшіобод пайдо шуданду моро савор карда, ба воситаи
агбаи Анзобу Шодмондараву дехоти минтакан Айнй 6а
мавзеъи Фондарё бурда, аз мошинхо фаровардавду
мошинхоро рухсат карданд, то ки баъд аз як хафпга гурУхро
дар Қаратог интизор піаванд. Муаллимон амр доданд, ки
даун ин тарафи рох ба воситаи роххои кУхии бузрав амали
мешавад- ГурУх бояд то бегох ба мавзен ИскандаркУл
бирасад.

Дастаи кУҳнавардони мо шакли корвонро гирифт. Дар
cap ё пепга гурУх «направляющий» ва дар кафои корвон
«заминающий* карор гирифт, ки аз иуаллимон иборат
буданд. Байни ҳар кУҳнавард фосила муайян буд. Мо
либосхои махсуси кУхвавардй пУшида будем - кулохи
сабадмонавди офтобногузар дар cap, ботинкахои тагаш
давдовадору сокболо дар пой, ледорубхо дар дасту
борхалтаи бисткилоЯ дар пупгт самти ИскавдаркУлро пеш
шрифтом. Тамоми гизои даҳрУза байни даста таксим туда
буд. Масалан, ширхои купи дар борхалтаи мо - се кУлобя
буд. ГУпггп консерва дар борхалтаи кУхнаварди дигаре чой
дошт. Баъд аз хар як соат барои дах-понздах дакика дам
шрифтан, «перевал» эълон мешуд. Хар кас 6о борхалгааш
болов замни, ё харсанге менишаст. Боз Хара кат идома
меёфг. Аз соати 12 то 13 нони чоштро мехУрдем, ки дар
чоіш мувофике сурат мегирифт. Одатан, мавзен майсазору
чашмазореро иіггихоб менамудем. Ии холат хама дахони
борхалтахоро кушода, шахси масъул гизоро баробар такси*
менамуд. Хама навъи гизо хисоб дошт, то ки дар дах ру,
бехУрок намонем. Вакти боло баромадан аз пешорУямоц
шаршараи обе пайдо шуд, ки 40-50 метр ба дарё поён мешуд
ва барон кас дахшатро пеш меовард. Садом афтиданм об аз
дурихо шунида мешуд. Шиддати об хеле баланд буд.
Хубобчахо-заррачахои он чун санги хоб боло мешуданд.
Рохи бузрав аз пахлуи хамин обшор мегузашт. Мо
эхтиёткорона рох мерафтем ва кУшиш мекардем, ки ба поёни
обшор камтар нигох намоем, зеро касро вахм фаро
мегирифт ва имкони чарх задани cap хам вучуд дошт. Садоп
вохиманокм обшорро паси cap намуда, ба баландии он
баромадем. Дида шуд, ки он обшор аз кУли Искандер
сарчашма мегирифтааст. Рохи кУхнавардон ба самти роста
ИскандаркУл чараён гирифг. Се тарафи кУлро кУХХо ихота
намуда буданд. Табиист, ки дар оғоз ду кУхи баланд мавчуд
будаасту дар асари нооромихои табиат аз ду чониб кисме
аз кУххо канда туда сари рюхи дарёчаро банд сохта, бо
мурури замой кУли обро ташкил додаанд. Вакте об звёд
чамъ мешавад, рохи баромалашро бо фишори худ пайдо
намуда, кУхи афтодаро бурила мегузарад, ки дар натича он
обшори вахмангези панчохметра ба миён мсояд. Сипае, обн |
кУл баъди обшор чанд километр сарозер рафта ба рУди і
Зарафшон омезиш меёбад. Вакти аср буд, ки 6а кисмати
болоии ИскандаркУл, ки чангалзореро мемонд, расидем.
Дарёчае, ки аз самти дара меомад, аз байни он чангалзор
гузашта, кУлро'ташкил медод. Ба мо фахмонданд, ки дар
он оббозя кардан манъ аст. ГУё 200 метр чукурй доштааст.

Бо вучуди ин як гурУх духтарону чавонони рус худро ба
кУл партофта, сй-чил метр ба дарунтари он шиноварй
карданд. Мо низ ба онхо пайравй намуда, аз пушташон пшяо
кардем, вале ба онхо расида натавониста, пас гаштем. Сипае
фармон шуд, ки шабро ин чо мегузаронем, бинобар ин
хаймахоро рост кардан лозим мешавад. Шахрчаи
муваккатии кУхнавардон шабе сохили ИскандаркУлро обод
намуд. Самти роста ИскандаркУл кУхи касногузарро мемонд.

170
дар тарафи чапи он, ки роҳ барқарор аст, кабати кӯх ба
ча)ід метр дарунтар кофта туда, оташу дудзада менамуд.
рцвоят будааст, ки он чохоро аскарони Искандар
щцкофтааид ва накопи лист сохтаанд. Ллбатта, дудзадагихо
амали искандарихо тааллук надошта, балки дуди оташи
чолдорон буд, ки хини минтакаро гузаштан, чанд рУэеву
щабе дар кабатхои кӯх сарпанох чустаанд. Чаиде аз
I доиавардони мо низ хамчун лахзаи рамзй дегхошоиро ба
I он хонахои табий гузошта, оташ cap доданд. Ҳарчаид ки
I бистумхои июл буд, шоми Искандаркул сард ба назар рас ид.

I Гузашта аз ин кУрпаша чунон сари кУхнавардон фишор
[ овард. ки на кох монду на саргини мол, хамаро дуд додем.
I Лекин дар ин дохили хаймахо он «душманони
мехмоннавоз» камтар буданд. Субх аз хаймахо берун туда,
і дар оби мусафои Искандаркул шусгушУ намуда, нонушта
кардему рохамонро чониби Арчамайдону баъд каторкУххои
Хисор идома додем. Дар хиссае аз рох дам гирифтем.
Кутгихон шир дар борхалтаи Ҳасан буданд. Ба хотири ни
I а вазнаш кам шавад, ба сохили сой фаромада ішнхонй аз
' дигарон чанд кутгй ширро кушода бо оби яхи кухй омезиш
I дода нУшидем. Бори Ҳасан як-ду кило сабук гардид. Рох
! душворгузар буд. Рохбарамон хар сари вакт таъкид мекард,

! о эхтиёт кунем. Баъди дах километрро тай намудан ба
Арчамайдон расидем. Он но рохе хам буд, ки касро ба тарафи
рост бурда то ҲафгкУл мерасонд. Ба мо самти чал лозим
I буд. Вахте ки миптакаро аз назар гузаронидам, дидам, ки
вокеан талу телпахо ва хамвориҳоро дарахтони арча зебу
[ зиннати хосса мебахшанд. Сарварамон майдони майсазореро
I шггвхоб кард, то ки шабро он чо гузаронем. Қонда чунин
I буд, ки як соат кабл аз гуруби офтоб, ласта бояд чойи
I нувофики истирохати шабонаашро муайян менамуд. Ҳар
I іурУхча барон худу хаймааш чой гирифт. Абдукибору Ҳасан
I хайма рост карданду май пупгги чӯби сӯхт ба камарп тепла
I рафтам. Шоххои хушки арчахоро чамъ менамудам. ко дар
I рУ ба рӯям, ба масофан бист метр, дар багалн арчаи бузурге
I ярее дастхояш боло сӯям тамошо мекард. Ба га л пури
шохмайдахои арча шах шудам. Ба баданам мургак
Хирсу май аз якдигар чашм намека идем. Дуртар аз £***
руси леиииградя ин холатро лида, луштнокй чони**
бошишгох медавад, аммо ran зада намегавонад, балки г*
дасташ и шора мекунад, ки ба тарафи май нигаранд. Ку^,
хонда бу дам, ки дар чунин холатҳо шахе бояд сари хЯрс
та х ди де накуиад ва агар туфанг дошта бошад, милащро
тарафи он иагардонад, вагарна чонаш дар хатар мемоіш
ІЗаръакс ба чехраи хирс бояд нигарист, то он лахаа, ц
дастхояшро болои замин гузошта, ба сУйе рох пеш нагирад.
Май хам ин амалро анчом до да, аз чоям начунбидам. Хирс
хам гУё аз тамошои харифи нот а вон а ш монда шуд, ки ж
сари гафеи пашминашро афшонду лушти арча гузашта, боз
як бори ди тар калаашро хам карда аз зери похояш маро
дид ва сипас ба тепла боло шуд. Май ханУз хам рост
меистодам, зеро таре холо аз чонам бадар нашу да буд. Вахте
ки ба хуш о мадам, хамрохонам дар масофаи дуртар карор
дошта, монанди май аз ran монда буданд. Бо рафъи хатарі
хирс рУямро чониби шариконам гардонда, охиста-охиш
наздашон рафтам. Рохбарамон сахт тарсида буд. У гумон
доштааст, ки хирс маро бояд бо панчахои пахну вазнинаш
ба замин пахш месохт. Бо вучуди ин, ман худамро тарзе
нишон медодам, ки ГУё ходисае рух надодааст. Хасан, пеш
аз хама 6а наздам хозир туда, ба чойи ин ки ба точикя
пурсад, руей ran мезад, ки чй шуд? Духтархои гурУх хар
кадом навозишам мекарданд. Я кто а ш гуфт: «Ну, Назар тй
герой». Ба даруни дил мегуфтам: «Хок герой, кариб дар
чоям тар кунам». Ба хар хол сахт тарсида будаам. ки шаб
норохат хоб рафтам ва ларзиши бадан то хеле сарам надод.
Пагохй чанд до на чае болои ла бонам пайдо шуд, ки онро
табхол меяомем. Ҳасаи мегуфт: «Ты по настоящему
испугался». Абдукибор дилбардоря мекард: «Хайрият шуд.
Хирс метавонист туро пачак кунад». Ҳасан. ки аслан
вохимаандозиро дУст медошт, тарафи Абдукибор нигох
карда мегуфт: «Слушай Абдукибор) Ладно, пускай, по если
с ним что-нибудь случилось, что мы сказали-бы в Кулябе?»

172
Он рУз Хасан мавзУи сУхбати дигаре иадонгг. Акои Салох
to завчііаш ба ташвиш афтода бу да ид ва хамагонро хушдор
мскарданд, киазин минтака харчи зудтар баромадан лозим.
Он руз, ки мо бонд ба сари балаидй мебаромадем, ду-се
сап вахт лозим шуд. Дар ту ли ии рохи вазиии моча рои
Назар бо хирс вирди забои и кУХнавардон буд. ГУё онхо
хушёр шуда, ин тарафу он тарафро медиданд, то ки хирсе
дучорашон иаояд. Русдухтаре бо дигараш мегуфт: «Ой. он
такой молодой, а не испугался, он стоял прямо и смотрел
на медведя». Дуюмаш ҷавоб медод: «Я бы тут-же упала и
умерла бы наверное и всё». Он рУз номи Назар байни
кУхнавпрдон шУхрат дошт. Худам дар ботин ба хирс
ташаккур мегуфтам, ки аклаш баландя карду ба ман
дарнаафтод, дар акси хол чархболе лозим мешуд, ки аз
Арчамайдон насади мачакшудаи маро интикол медоду дар
гурУх мотам эълон мешуд. Бо чунин андешахо охнста-
охяста баландии дар пешбударо низ фатх намудем, ки
яке аз куллахои каторкУххои Ҳисор до листа мешуд. Болои
баландй барфи гафсе хоб буд. Аз рУи харита аз он чо ки
кУхнавардон карор доштанд, рохи пиёдагард бояд идома
меёфг. Аммо барфи гафс онро зери худ пинхон карда буд.
Он баландя чунон шамолрав буд, кн 6арф каб-кабуд менамуд.
Яке аз бахшхои дарсхои назариявии кУхнавардй тарзи аз
болои яху шфяххо ва яхе, ки руйи сойю рудчахои кУхиро
бастааст.рох рафтану бехатар фаромадаи буд. Мавзее, ки
мо сароэер мешудем, аз зераш дарён калоне чорй буд, ки
агар ин сирро намедонистем имкон дошт, ки дар чойи
нарми яхоб ба дару ни даре фуру равем. Бинобар ин, хамаро
огох сохтанд, ки ба воситаи ледоруб фароем. Яъне, ба
ледоруб тарэе бояд такя зада худро мелагжондем, ки осебе
ба мо намерасид. Албатта, ин хунар барон, май душворие
надошт, аммо днлам ба хонуми акои Салох месухт, ки аз
ледоруб истифода карда наметавонист. Аз ни чост, ки акои
Салох рюкзак-борхалтаи худро аз китфонаш озод карда,
мисле ки ба аспу хар каг пушти хам савор мешаваид,
онхо болои он нишастанд. Мо се кУлобин нимкишлокй ба

173
ХОЛИ оахо механдидем. Махсусан, дасан рохат мекард м і
худро ба восітаі ледоруб аз ду тарафи акои Сад,,
хонумаш карор дода. якчоя харакат кардем. Медидам Щ
чй навь онхо аз сардие, ки аз зер таъсир мегузошт, щ-
медиданл. Вале нлочи дигаре набуд. Ман дар як дам чуД
фаромадам, м ленинградихо хайрон мондавд. XyJ
муаллимамон, ки як марди каддарози швединамо буд, Дѵ
се даъфа чапла туда, сарозер рафт. Вахте ки масофая яц
болои дарёчаро ба охир расондем, бехотир даре намоёц
шуд, ки касро фуру бурданаш аз нмкон дур набуд. Аз щ,
рУ, ман кп дар сафп пеш будам, ба ледоруб такя карда
аввал акои Салохро бо завчааш ба тезй доштам, то ц
харакаташоп лдома наёбад ва баъд Ҳасану Абдукиборро хан
аз дасташон дошта аз хатарп дарён яхин дур кардам..

Даречае, ки аз зери барфи якметра берун мебаромад,
сарогози дарён пуроби Қаратог буд. Ба хамив тарах
Якунин километр руби ях поён фаромадем; рУз хам бегох
шуд ва дигар аз рушноіш офтоб нишоне намонда буд.
Сохили даре чаманзореро барон истирохат пайдо намудем.
Аммо ин шаб шахрчан хаймай насохтем, зеро хаво чандон
сардй намекард. Гизои шомамон боз гушти консерва ва
чоямон шири купи буд. Хасан ба зудя дар як коса аз
шири купцу барфи тоза яхмос сохт. Чавон, ки будем 6а
хамон сардй нігох накарда, яхмос мехУрдем. Натичаі
яхмос он шуд. ки худи Ҳасан ба гулӯдард гнрнфтор шуд,
чуики аз хама беш худаш яхмоси сохтаашро хУрд. Раш
хобимо аз кУрпае иборат буд, ки бадохилаш медаромадену
бандхояшро мебастем. ГУё дар даруни халтаи пахтагй хоб
бошем. Пагохй, вакте аз хоб бедор шулам, дидам, ки бо он
рахти хобам 6а лаби даре гелида рафтаам. Агар ба сайге
дарнамемонд, мани даруни кУрпаи сарбаста ба даре гарк
мешудам. Ии холро дида, кУхнавардон хайрон мемондаид.
ки «нн Назар чй сир дорад, ки ин чо низ аз хатари чонй
рахоёфг». Маълум мешавад. ки шаб даруни кУрпаи пахтагй
ба ии тарафу он тараф тел хУрдаам ва ин боне шудааст, ки
то лаби даре расидаам. Боз хам, Худо чони маро
Гдпиарй намекардам.. Аммо Ҳасан ҳеҷ бовар намекард,
11 йан даруни кӯрпаи сарбаста ба масофаи даҳ -понздах
Г^гел хУрдаам. Ӯ ба ин акида буд, ки ин сахнаро худам
йфТам. «Шайтонй накун»,- мегуфт Ҳасан,- «худат пагоҳй
^иву кУрпата ба сохил бурда боз дарунаш даромадй,
і0 к,| мо тура кахрамон эълон кунем». Абдукибор
лухиомез 6а Ҳасан мегуфт: «Ту хам агар мисли Худойназар
’ ^ цанги хирс дармемондй, имшаб бо кӯрпаат аз Каратог
мебаромадй». Ин сухани Абдукибор хамаро ба ханда овард.
ga пн ходиса сарварамон шубхае надошт, зеро дар тачрибаи
кӯхяавардии ӯ чунин туда будааст.

Офтоб хам аз пушти кӯҳ cap боло мекард. Борхалтахоро
(а пушт гирифтему чониби нуктаи охирини кУхнаварди-
амов-Каратоғ сарозер шудем. Ду самти дарёро боғоту
цавгалзор ва майсазорхо иҳота менамуданд. Мавзеъчаи
иле зебо торафт паси cap мемонд. Дехахое хам ба назар
[жхУрданд, ки аз чорводор будани бошандагонашон шаходат
недоданд. Соҳили роста дарёи Қаратог заминхои коршоям
знёддошт. Даре то рафт сероб мегардид, зеро даххо
дарёчахои кУхиро ба худ фурУ мебурд.Ба боготе расидем,
кн олучаву гелосзор буд. Он чо соате дам гирифтем ва аз
туту невачоташ ҳаловат бурдем. Чо-чо мохнгирй хам
кардем, ки шугли дУадоштаи ман буд. Нонн чоппро хам
пн чо тановул намудем. Акнун рох хам наздик мешуд ва
ш душворие надошт, чунки аз боло ба ноин мерафтем
и хам рох мошинрав буд. Рӯзи охир хам буд, ки боз
неруямон мебахшиду тезтар харакат менамудем. Борхалтахс
Щрибан холй шуданд, факат барон як дастурхони дигар
оростан гизои сафари монда буду бас. Дар миёні
кӯҳнавардоы гохе назарам ба акои Салох меафтид, кі
I рохравии завчаашро метезонд. Он зани шахрив;
возуктабиат, ба чангу хок нигох накарда, бо сари хаі
Вадам мепартофт, то ки аз даста кафо намонад. Ҳаса
Русдухтареро мёхост «чоду кунад» аммо дер шуда буд. Д
I баъд духтарони ленинградй Сталинободро тар
чегѵфтзяхЧавовоне буданд, кн дар нв бнет рУз
им дэмтаяд ва баз кЯ мелонал... Шояд чавове
карду дуттаре шавхар Он вакт ба чунмн муаиі^Н

---^ *і__

лидаг* £2вфедэ€ нгмерафгаи. Лкнун хабдах сол - —*

Саагюв «■■ бегохЯ худро 6а шахрчаи Қаратог ргсгД
Наш чоітгвгав он аявакаі ду мошнни таксии боркащ
чину бухай. Дах-иоялдах дакика сэру рУіро *
чаш7 хокя бвстрУзаро дур сохта, 6о анчомхо
ждниесо чо 6л V цяеи. Шом буд, км ба валдя іц^
марбута роялем. Кабд аа мм км моро чааоб ляха»
фюкяиаи, кв аагох сот хзияг хозяр юмм, »о ц

вопя кабул ажмп. Мо се кас рохм Нагорявйр> ««
іярмф-т*я Аі шйѵп Путовскмй то ом чо имела рці
рфі’т Bane кв ба хавляя коллам даромадам, аявамв]
/арф» г» г . .г;-,^амя холлам бароям арз доил яя буд 1
«Хайржгт 'ладя. Аа дат подарят таьви кардааст, к и /дря I
t/jtip ly.v- б» дат ржояя* «Тяячя бошал»,* саяол кардч I
аа га'я/лгммм. «Намtt/яям*,' гуфт у ва ядоиа Лес I
«Модарэт т/*ия шяъш. Хатто таькяд кардааст, u I
С(у*4хіу, Щгл а? кгхяаяардялг вас хоста , ба К»лг/ |
ф^тем*. Хайров мулам *а ба аядаиа рафтам, кя «та
гав чуда бжад. Модзр хгжялз буд, матар ягоя Холмса бл f 1
ИГ* Даямег/ «»гуф»аам», Хз*яя буд км ом шабро морчх» ]
р»т карем Наго/я хелгаи хам, км ягаб дер аз кормя ■
'««ада буд, иуѵянт гущшяшзшу» такрор маиуд ва хохяя
«лк/л кя вдаар рда* ховаро вяи >врам. Субх як ввела
ігЛ fyimy бй ***** щгѵлн'Л хозмр ту/ум. Ба хзр
t'i щ-ttckps як гяюя я.ілшя. Хлйрял» чамднафарй изро
**?*'•-.* мдояд. (ли.хк мая іцюим гмрехбамдЯ ва аз
болт* еуааота* буд Чаядоя дунюоря издоигг, БаМ
а» ду ом» імлпм чвшбйст іардяд Ба мо шаходатмомая

гэмиллрдр кг клжж* -дряевва* додав». Илова 6а ия
жуччаік «гм Додав» кв мо се лояяшчУв омУзиштохя
•едагвгвв Ктлвб хамчув «устолояя кухвавардй*
шимш» курсив кУхвмардй тавш бадихем. Ншіюяв
саря еявагвамеч аксв кух ва »*1^**, Ҳарчаид кв

176
tfja фаромӯншашуданӣ буд, таҳти диламро ноором
гГ«»ч ва <шзе аз ғайб фишорам меовард. Ба нн хотир
j хамсафаронам хохиш намудам, ки барномаи
охргарднямонро ба як с9 гузошта, баъди чошт чониби
Qrjo6 рахтя сафар мебавдем. Абдукибору Ҳасан хам розй
цоидд. Акнун се кУХнаварди кУлобй дохили кабинаи
юапган боркаше карор дореиу мая бо андешахоям аз вокеая
азвокаде оиодагя мегирам...

Шоии он рӯз дар дурохаи Қурбоишахиди КУлоб аз
«сешя фуруд омадаму дуа дягар рохапюяро идоиа доданд
ййрохатояа то хояаи холаи Сафар гулам расидаи. Ҳаао
иряк туда буд. Холаам па регион гардид, кя лар шп бееактй
9 кучо иеояи. Касхяя кухвавардиаиро 6а холааи иакл
гзиудаи ва хаи ялова иамудам, ки аз хояа одам
ёвристодааид, то ки зудтар баргардам. Холааи хеч
нпкро яайхас накарда, «шкдоааи», гуфт. Ӯ пк аз
ияаяодая мо иамеяоявст. Факат ишора кара. ки «хамии
*”'•* очат аст. КУдак иитизорй дорад. Албатта ба хамии
япмр хостааст. кя дар иаздаш бошй...» Оре. тахииии
ж>ши дуруст буд, бояд чаяд руае дар яазда иодар
■мошиаи, ки какая дигаресг хузиаягез...

РӮЗУ МОҲЕ, КИ ДӮСТАШ НАМЕДОРАМ...

Бисту дуюми яюл худро 6а дехаи Тоскалъа расонидаи.
Авиалии касс, ки бо табассуми ба худ хос истикболам
гарафт, модарам буд. Модар яерохаяи сафеди васеьбар
дар таи дошт, ки дучои будаия Уро аз яазари хар дакякбян
пмвхои иедоягг. Саросемавор иаро ба оғӯш гирифт ва ба
сару руям бУсахо заду болои кати зери тута бузургчуссаи
хамя шииоидаи ва яавозишкорона гуфт: «Хайрият омадя.
Хобхои гандат дидум. Ба ту чй ходисае руй дод магар?
Дигар ни кя худамро бад хис дорам. Намедонам холам
чя иешуда бошад. Ин дучонй чаидон пештара бария не. Аз
ян рУ, таъин иамудам. ки зудтар биёию дар наздам бошй.

I охи чанд сол аст. ки туро кам мебинам. Акаллан дар
хамнн таътнлат бо ман бошя гуфта саросемагя намѵд
Модар харф мезаду ман ба чеҳраи у менигаристад
чехостам снреро барон хеш кашф намоям. Модарро хомм^
булан мефорид- Фарбех мешуд, чехрааш сафедтару cypxj?
мегашт ва хандахояшро дандонхои садафмонандаш м
зинати дигар мебахшнд. Назарам ба нарангушташ хурд, „
баста буд. «Чй шуд?»- пурсндам аз модар. Ба сари ангушіад,
як нигох андохту «намедонам. метан, ки ход баромадаасіу
аммо хеч не ки cap барорад» гуфт ва аз чояш хеста баров
чою нон омода сохтан тарафн хона рафт. Чй савготие бурда
будам, ки додарчахоям гирдам карданд ва хайрон-хайров
сУям менигарнстанд. Мусояки хурдакаку зардак аз багалад
намефаромад. Чумъахон барон Холназари дехкон сарв
замин чою нон бурда буд, ки надидам. Сохибназарі
бепарвою шУхтабиат ва то чое беадаб дар ким - кучо пуши
оббозиву хартозй мегашт. Аноргул чорУбчае дар даст хавля
чорУб мезад. Ин хамаро медидаму худро дар худ дидаяй
шуда, аз сарнавишти дар пешбудаи модар фикр менамудам.
«Чаро У мехохад , ки ман дар иаздаш бошам. Отат хона
сохта истодааст, хайроиам, ки он ба ман насиб мекунаде
не?» Ба назарам мерасид, ки модар торафт дар чодаи
ноумедихо худро мебинад. Магар У ходисаи яохушеро
пешгУй мекунад, магар хобе дидаасту таъбираш барояш
маълум аст? Чунин саволхо ба сэрам медаромаданду худ
мехостам чавоб пайдо кунам, вале хеч сарфахм
намерафтам. Боз он сари нарангушт ва он холе, ки УрО
норохат месохт ва модар хар гох латтаи онро кушода вн
сУву он сУяшро медид, боиси ташвишам мегардвд. Падар
хам ом ад. Маро дида шод шуд. « Модарат гущу майнаамро
хУрд, хар пагоҳй аз хоб мехесту зораву тавалло мекард, ки
бачама рафта биёр. Ба ин хотир, ман аз ду-се сафаракЯ
хохиш на мула будам, ки ба хонаи холаат даромада инро ба
ту гУянд». Баъд аз хУроки чоштро якчо дндан. падар хохиш
намуд, ки ба лойкориву хоиаандозиаш ёри расонам.
Леворхои хона боло шуда иду чубдавониаш огоз метл рифт
Модар бошад дар гУшае нишаста барои бачаи холо 6а

178
наомадааш ҷӯробча мебофту такрор ба такрор мегуфт:
сари мара мехӯра*. Падар аз болои бом ин харфро
‘ НМДу «Иклиммох ношукрй накун, гапхои бехуда иагу,

I ?(Ли бачата ганда накун*,- мегуфт. Модар нарангушти
! іолдорашро эхтиёт карда ҷӯроббофиашро идома медоду
1 jo табассум «хай, мебинй, ки и бача сари мара чй навъ
цехӯра. И бача не, балки бало аст. Лар шикамам мисле ки
fane хоб асту кӯшиш дорад, ки чонама бигира...»,- гУён
cap мечунбонду ресмонро мекашид. Чоште вакти чойнӯшй
гуфт: «Малим и хона чойи бузургворе бояд боша. Гирди
катя хобам шабҳо гови зарде омада маро бУй мекашаду пушти
хавлй меравад. Вакте ки ба таъкибаш меравам, он нопадид
мешава. Шабе барон ичрои хочат пушти ана ин девор
шипаста будам, ки садое аз гоиб гуфт: духтарам он чо
нашим, ки бузургворе хоб аст, худатро гунахгор насоз.

Биё аз и хонахо ба дигар чо бикӯчем. Ба гумоиам хамон
бузургвор таги пойи мо хоб аст...*. Падар харфи модарро
' афсона мегуфту боз болои бомаш мебаромад, то ки
вассабандиашро ба поён расонад. Модар боз дар хамон
чойи хамешагиаш менишасту «оли бисоз, бнсоз, хоная нав
бисоз, зани навут хуш мешава. Ту нагз медонй, ки и бачат
сари мара мех Ура* гуфтан мегирифт. Дар ин чаяд рУз
хонасозии падар поён меёфту аммо кафи дастн чапам
аз лойпартой чарохат гирифту он рУз то рӯз варам карда,
кнели нарангушти модар cap намебаровард. Дарди чонкохе
медод ва дигар он дасти корй набуд, балки ресмоне ба
гардан онро эхтиёткорона нигох медошт. Дарди дасти чая
шиддат мегирифт, вале чорае намеандешидам, балки
маътали он будам, ки худаш сяхат меиивад. Дарди дасти
ману модар мухитн нофорамеро дар хоиавода эчод
менамуд. Модар дарди нарангушти худро фаромУш мекарду
аз паи даво ёфтан барон дастн мая мешуд. Кулчапиёзи
сафедро зери оташ мегузошту баъд онро ба кафи ластам
мебаст ё ки хамиртуруш омода месохту шабона болои
чарохатам мегузошт, аммо хеч не ки варам, ки зери пУст
чирку зардобаш намоён мешуд, cap барораду кафад ва берун

по
-дрл шалид «еотуд, бблои катя ^
яра ірп И*Л япмвпаиу чатят 6а от гутяе рщя
mil паі азг ашр do атжтахоят мепятм.іу trot и
■шжаа, я dw каабатваяа дар чуибит буд, *ощ
арбалареД^та, ба ащдгша играфт. Ия холатхо ба
жулчамоязнду яурояят иодар, 6а оя дог х он лагах*
имя*ИГХ меигѵдаму аидсшахоямро с9Шя тақдири мод^
раяш месохтгм ва медялам. и У то ни рУз вакти xymps
щаиаагт. Baft заве аст, кя 6а хояая хешу хамсоя озодощ
■эрафтаает аа хамеша дар такопУя хонавода худро
дждааст. Мода ре, кя як фарзаядашро дар Чілац
дуюмаятро дар Чиниеой ва сеюмашро дар СангигУр 6
хок суяорядааст. Боиуе, кя ягон марогнба аіс
нагнряфтааст, шяяоснома надошт. Боре махсус
фотоаппарат бур дам, то ки аксашро бигирам. Амио
розй нашуд. Силас хостам, кя бо бахонаи аксн МУсоро
бардоштап аз модарро низ бигирам. Вале У зораву тавалло
намул, ки гунахгораш васозам. Аз ян рУ, харчанд ки модар
6а як дасташ аз дастчаи Мусо медошт, то кя яаафтаду мм
аксашро бардорам, кавл кя дода будам, факат ласти модарро
бо Мусо гнряфтаму бас. Ба нбораи дигар, модари мм
фарнштаеро мемопд. Бо вучуди ни, борхо шуиидаму дидам,
кя вайро баъзе аз фарзацдонаш азият медоданд. Холяазар
баром он кя чойя ба сари замни район карда и модар п
расой да и хунук мешудааст, баъди аз кор баргаштан бо
модар дагаля мекард, чойнакро бардошга 6а замни мезад.

С ян кя ба роя хар майда чУйдая рузгор модарро маяомзп
меиамуд. Сохибиазар бо одобя бадаго хеле модарро дардя
cap мептуд. Дар ттяяя тобястояае худ тохяд будам. кя
Сохибиазар модарро сахт раичояду сипае гурехт. Модар
дар хоктУдая рохя самтя ростя дакая Тоскалъа Уро ко
як-лу километр таъкяб яамуд, ко к я ба даст афтоиадят.
Дар ян какьКнб кардан мая биеёр мехостам. кя
Сскхтбтазарро япкгох лорйм-, то **г модар жм>6 накатал
змяо <'лЙХОТ, кя и*ссаиояис гам. ¥ мне *и будя К Ух Я тупая
аггогт, кя бег іж г овардйнат «*риг мухе, а буд (Ум «хи
I йз хллй дарокацг Сохвбвазарро дуои бале карл.

I .lJW ба ходя иодарам сУжт, кале чй хам мекардам?
I rjaUoaa дода ну бас. Дар ботгии мегуфтам: «На ход
I фарзаяд падару модарро раячояад. Ох яр. ян гуиохи азям
агг. Агар падару модар дуоя бад куилид чя? Он на кт гумок
I асг, ки оби он фарзаяд дар рУзгоря піахсиага ранг бигирал
■а кораш пеш равад». Худ ро ба он тасалло мед о дам, ки
ідмят дасги модарро мегиркфгам ва дар корхои хона Уро
I сря недодам. Аз ин чост, ки мегуфт: я Худое худовандо,
чаро Худойналарро духтар накардй?» Оре, дуоям дода буд.
дуое, кн хаметаа сарбаландам иигох медопгг. Ёдам хает.
Дар Хонобод рУзя бороние аз чаіпма як сатил обаш овардам.
Модар шод шуду чунин дуоям дод: «Худойназарчои, як
занет бта, ки мУйхош то замин брасаву факат дар хизматат
боны...».

Он вахт сарфахм нарафтам, ки чаро заяи иУйларозро
6ароям хост. Чй магар бонувони м?й то замин хуб
мешаванду кадр рас. Вале аз ин тахлнли богиня модарро
огох сохтанй нашу дам. Яъне, модар аз мав роз ft буд. Боре
хам ед надо рам, ки бо кадом рафторам боиси ранни лги хотири
9 туда ботам. Албатта, ин но ходисае дар Чннясой бо
Холназар рухдода истисност. Гузапгта аз ин. хамон рУз низ
иодар медонист, ки гуноҳ аз Холназар сар зада буд . .

Мохн а в густ и соли панчоху хаштум хам расид Сохтмояи
падар поён ёфт.ЧУбу хасашро андохтанд, андовааш кардан л
Ахнув ду хонаи дигар допттем. Модар торафг зебо иешуд.
Р9 з то рУз чехрааш мешукуфт. О латая заиони хомнла чунин
бонд шаванд, мегуфтанд ҳолдонхо. Эхсос на му дам. ки модар
гохе Чуръат нииюн дода, ба падар піУхихо мекард. Падар
«Ухни модарро чиддя медиду мену рейд: «Иклвимох ба ту
чй гауд? Чаро назди бапаҳот чунин пгУхяро рано мебшМГ?»
Модар ширину баланд хайда сар медод аа мегуфт: «Ҳст
гая не, иалям чаял рУз багъд шухихои Икляммохро яахохй
тупил». Падар еУи мая менигарясту «очаг шухй мекуаа»
мегуфт. Сарфи яазар м ятяряягуфторяхояш хяг иешуд,
кт ба тя*" дуиёбеэори норяд метавад ва лучонаги модарро
.... Лі.шидани Та. тан хам, к» аз КУх

баргашпім. аз надлн модар дур намерафтам. Ба IuJJJN
млйл надоштам. Мохнгмриро низ фа ром у ш намуд**
\ис мскардам. ал охмриы рУзхом модарро мебннам.

6а чохрааш -ч хн чемокдам м кУшиш менамудам.
уро дар магзѵ хаёдотам нами бандонлм. Он тупим дт*
од тчувокии баландгшрда. пирохани васеъбарн сафеду п«
бадеедш чухвармдадор *а докан слфеди дароз бар сару «
•лораи руйа 6о ддтгди cap иннхоншударо мехостам дар гущ*
и жши \jpop бидахам. то ки біггавонам аксн калачи
■ ііцірп 6a юягаі раесоме биофарам. Ope. молар rant,
ѵа пдхлУям менншасту иааозншам мекард, ман дар фпр
равшактар модарро пшнохтан будам.

Нихоят он рУзи сиёхе, кн хонадонро пахш кард, омэд
Он 13-уми августа соли панчоху хаппум буд. Модар аз
пагохин нн рУз се рта радду дтар шуд. ТанУр оташ дод.
Оатнри дУстдопггаи падарро пухт. Зери дети сиёх оташ
гнронд то ки шУрбон наскП барон чошт омода шавад. А)
кучо мед они стам, ки у барон худ гнзои пеш аз сафари
хаме шаги мепухтааст. Чя донам, ки модар ин чоштро дар
мухнти хонадоне, кн бет аз бист соли умраш бо он якчо
гузашт. бори охир гузаронданЯ аст. Ҳайхот дар ин мавры
дониши инсоня нами мекунаду фарорасии кадррастарин
шахсро пешгУЯ карда нам ста во над. Ачаб чонгге буд, он рУзи
сенздахуми август. Хама ахли о ил а. хатто Холназар, ки
дар сахро бонд мсбуду Сохвбиазар дар хартозЯ, сари
дастурхонн охнринн модар чамъ ом ад ем. Модар хеле
саросема буд. Хадаха мекард, кв нонн фатнрии кокакро
зудтар 6а табаки чУбя майда кунем. Надару модар ин корро
хубтар анчом медоданд. НаскшУрбо болом нони фатнрро
пуііюнд. Модар бо завк хеле хУрд, аммо якбора «басай»
гуфту даст каш мд. НаскшУрбо хеле лаззатбахш буд. Табак ро
модар ба яке? моаду падар тарбуэеро майда кард.' Додарчахо
6а тарбуэ хучум оварданд. Модар низ як бурда хУрду
«саросема нашавед. ба хаматон мераса* гУён гУЙя падар
шігохв маънндоре карду снпас гуфт: «Малим бачахоро ба

182
Р> ки пактам омад». Мо порахои тарбузи
борУ" * go длстурхон бардоигта, болои кати зери тута
^"^ншастсм. МУсову Лиоргул ва Чумъахоиу Сохибназар
'д|""и т„пбузхУриро идома медоданд. Надар сароссмавор
бокѵн баромаду моро огох сохт, ки «очатон касал
т МІІіал накунсд» ва худаш беруни хавлй шуда
«исоя-мирро бо худ овард. Маи фахмидам, ки модарро
<1М кудак шрифтасту ни кампир бояд долги кунлд Маи
Мусоро ба багал шрифта, сабукшавии модарро интаэоря
мг каш идам. Холналар аз найи кори сахрояш шуд.
Сохибназар хам баромада рафг. Болои кат пахлУи ману
Мӯсо Аноргул ва Чумъахон нишастанд. Надар болои бом
баромад, то ки баъзе корхои нотамоми сохтмонашро ба поён
расонад. Гуш ба ҷониби хона ва чашмамон ба тирезаи он
менпшастем. Ҳамин холат чашми ростам се бор параду
бас кард. Дар дил гуфтам, иншооллох модар ба осоня сабук
хохад шуд. Бехотир садои кУдаки навзод хавлиро пахш
вамуд. «Хайрият». гуфтам дар дил. Баъд аз лахзае овозн
кУдак хомУш шуду садои модар ба гущам зад, ки аз тиреза
шуыида шуд. Маи, ки 6о андешахоям саргардон бу дам, як
кад аз чой паридаму нониби тиреза назар андӯхтам, ки
модар аз чашмаки тиреза сарашро нишон дода тарафн
кати мо нишастагя нигох карду гуфт: «Худойназарчон, ту
як ба наздн тиреза биё». Саросемавор Мусоро болои кат
шинондаму худ наздн тиреза хозир шудам. Модар такя
бар девор донну он сУтар кУдаки навзоди печондагя болои
кУрпачае гузошта шуда буду доязан латтапорахоро чамъ
мекард. Модар ду чашм аз ман наканда нигох мекард. Баъд
аз модар пурсндам: «Оча. чй мегУЯ? Чаро чег задя?» Модар
аз cap то гунахояш бо арак тар буд. Донахои ашк аз болои
гунахояш ба пойнн мефаромаданд. Боз аз модар савол
кардам: «Оча, чи хелЛ. Ягой хохнш доря? Чл кор кунам?»
Модар бори охир хуб нигохам карду гуфт: «Акнун бирав,
сер шудам. бирав бачам. бирав Худойназарчон». Ман дндам,
кн модар руй ба бачан навзодаш гардонду Уро доя болои
дастонаш гузошту гуфт: «Иклнммох, бачат сына мега».

183
Дигар намедонам чй шуд. Омадам боло и кат ва МѵСо
багал доиггаму аммо дилам бекарор шуд ва худ ба худ
чаро аз хона днгар садое намеояд? Оё он донахом ашк бд
донахои арак, ки сару р9йи модарро обшор сохта будащ
Чаро модар махз маро наздаш хонду ба гайр аз нигоҳҳояшр,
насибам гардондан днгар чнзе нагуфту чизе хоҳнш
накард? Ҳамаи ин саволхо дар сару магзам печ мехурдац
ки якбора доязан берун баромаду «Малим, малиц
Ик л им мох аз хуш рафт, тез, зуд бошен, ягон муллоро
биёрен. Иклиммох, Иклиммох»,- гУён боз худро ба даруй
хона зад. Дидам , ки падар «ох», гуфту аз болон бои
худро ба замин хаво дода хона даромаду боз баромад ва бі
ісучое тохта рафт. Мая хам хостам ба хона даромада, аз
холи модари бехушам хабар тирам, аммо гумон кардам, ка |
У ба хунаш огУштаасту айб мешудагист. Дар чоям шах
шудам. Боз хамои чашми рост ба паридан cap кард, аммо
ин дафъа париданаш доманадор буД. МУСО, ки чизеро
намефахмид, аз таги манахи ман нигох мекарду бо
дастчахояш дасти маро задан гирифт. Ба гумоиам кУдак
даҳшати ба сари модар омадаро хис мекард. Аноргул хам
безобита туда, мехосг, ки назди модараш равад. Дардя
ластам афзоиш мекард, вале гУшам ба даруни хона буд, то
ки ягой нолише ё садои чонкоҳеро аз модар бишнавам.
Падар бо бобон Асомиддин гуфтаня мУйсафед, ки модарам
бисер эхтиромаш мекард, ба хавлй даромаданд. Дар дасти
бобои Асомиддин ту фанги шикория думиллагй буд, ки бо
он ду мароти6а ба осмон тир холя кард. «Ҳай, хай, Иклимое,
хуб мешай, иншооллох хуб мешай» мегуфту рУйи хавлЯ ба
ин тарафу он тараф рох мегаптг. Садои тир ҳамсоязанхову
дигар хамдехагонро назди хавлй намъ овард. Падар, ки дар
назди модар буд, берун баромад ва Мусоро аз багалам
гирифту гуфт: «Худойнаэар, очат бехол аст ва номи
холаатро 6а забои оварда истодааст. Тез ба Қурбоншахнд
рав ва холата гирифта биё*. Ман бо шиддати дарди дзетам
якчоя кутали Тоскальаро боло шуда, сари рох и Ку лоб-Совет
карор шрифтам. Мошиии боркаше аз тарафи нохияи Совет

184
пайдо шуд. Нишастам. Аз Тоскалъа то Курбоншахид 30-40
километр рох буд. Хонаи холаи Сафаргул сари рох карор
дошт. Мошин манъ карду худро ба поён хаво дода, ба
хавлии холаам даромадам. Ӯ гУё рохи касеро мепойид, ки
маро дидаи замон пурсид: «Худойназарчон, ба очат кадом
нохушие рух дод, магар?». Шитобзада гуфтам: «Хода, зуд
бошед, ки очам бехол аст ва факат номи шуморо ба забои
меораду бас». Ӯ саросемавор ба хона даромада 6а рУймоле
чизеро печояду асочуберо ба даст гирифту ба келинаш
супориш дод: «Эшон, ки омад зуд худро ба Тоскалъа
расонад, ки холи Иклиммох бад шудааст». Бо холаам, ки
пир хам шуда буд, сари рох баромадем. Соат хафти бегохй
буд. Мошини боркаше манъ карду ронанда моро ба пахлУяш
шинонд. Холаам меларзиду мегуфт: «Худое, зинда медида
бошам Иклиммохро». Бадбахтона мошин моро то дехаи
Крупская оварду дигар майли болотар бурдан накард.
Холаам хеле зораву тавалло кард, вазъияташро фахмонд:
«Ма очаи эшопи Абдуқодир мешам»,- гуфт. Аммо ронанда
розй нашуду боз сари рох мовдем, то ки мошини дигаре
пайдо намоем. Мопшне расиду моро то дехаи Арал бурд.
Ии ронанда хам ночавонмардона рафтор кард. Шом мешуд.
♦Чй илоч», гуфтам ба холаи пирам, «пиёда меравем, зеро
очам бехол буд*. Холаам розй шуд. Се-чор километр то
Тоскалъа бояд кадам мезадем. Пеш мерафтему гУш ба садои
мошине доштем. Холаам асозанон меомад ва мегуфт:
«Худойназарчон, похом пеш намераван, мисле ки ба кафо
рафта истодаанд. АфсУс, ки очат хайф шуд. Хоби ганда дида
будам. Ох, Иклиммохе, хеч аз дидорат сер нашудам. Ох
Иклиммохе, ту хам аз хонаи хешу дӯст сер нашудй. Факат
малим мегуфтиву бачахоша намехостй танхо гузорй. Ина
чй дидй? Ҳичй. Худоё чаро похом гапма намегиран. Наход
Иклиммора зинда дайров накунум, худоё ёрим дех, ки
зудтар худро болои ягона хохарам партояму пола кунум.
Худоё, рахм кун ба Иклиммох.охй чавон аст, акнун сик
Хашт сол дора.худоё рахмаша бихӯр, майлаш бачаша бигир
худаша нигох дор, боз бача меёва, худоё наздат илтичс
иягтяуИ' tt Иклюоюра зинда ион, то км ягон г
Глг. Млиеш-шет хо.ѵам pox иерафтаму хаи7-/-'^|
tpo, fo хросПбат кардану ёрй хостанҳояшро m^TN
дар бот» хухоса иебаровардам. ки аник иодарам N
мерка Ив «ампир тачрибаи зиндагии бой дорад. Дар *4
Одно* бачаашро гум кардааст, аз шавҳар чавои
моядажл, 6о хотіря як бачаву як духтар дигар щаД
натирифіааст. Ope, холаам ягой чизро фаҳмндааст, киді
халтааш ибосворй гнрифт. Холаам садо дод,
Худойназарчои боз чй кадар монд. Расидем іола, расидеи,
боз як километре дигар з?р занед, мерасем. Шом гузаопу
худро 6а хавлй расондем. Холаам дигар кувваи рохгард
надоил. Аз дасташ кашола карда 6а хона даровардам, а
модар дасти чапашро болои замин партофту «Хола омадй,
биё*гуфт. Холаам шнтобзада «Иклиммох, Иклиммох,
чй шуд1? Бит?»,- г?ён дасти дарозкардаи модарро дудаста
доил ва гуфт. «Ай малин, Иклиммох тамом кардаст-куі».
Дидам, ки падар ва Холиазару Сохибназар, Чумъахош
Аноргул ва Мтсохак гирди модари сафедпУш нишастаавду
хамагй чашм 6а чехраи модар доранд, ки дигар хун надовп,
балки пахта барии сафед туда буду хонаи нимторикро
охирин бор р?шной мебахшид. Дзетам, ки бошиддат дард
дошт, беруи баромада аазди оташдон рафтам, то юі дар
гармии оташ каме иигохаш дорам. Ҳамсоязане, ки хода»
Рокияаш метуфтем, огалаи гарде? з тайёр мекард. Ӯ як с?ям
нигаристу 6о оби дида гуфт. «Худойназарчои, очата маззаш
нест*. Ии суханро шунида бу дам, ки садои Холназар
баромад: «Худойназар, очам файрод дора, тез биё».
Давидаму болои сари модар карор гирифтам. Холаан
«Иклиммох, Иклиммох* мегуфт, то ки охирин харфи
хохарашро шунавад. Модар то ин вакт гохе 6а хуш меомаду
I боз бехуш мешуд. Такрибаи, паич-шаш соат ? ба хамии
I хол дучор омада буд. Дар атрофаш хамагй нишастем. Ду -
се бор «малим, малим», г?ён ишора кард, ки падар дасти
Ш роста модарро дорад. Падар, ки аз пойини иойҳои молао
меиишаст, 6а зудй аз тарафи роста сари модар гузашт ва

Щ
дастм нимчони вайро шрифту «Иклиммох, ина май,

Иклиимох чизе мехостя, бигУй, ина май» такрор ба такрор
іуфта, дастм модарро иолиш молод. Май лида аз чехраи
иодар намека идам. МУсохак пеши модар буд ва барахм-
барахм ба У менигаристу ким чи ииюрахо мекард ва гохе 6о
дастчааш рУйи модарро молиш медод. Оби дидаам шаш
кагор шуд. Акнун хуб донистам, ки сагера мешавам. Соат,
тахминан, нУхи шаб туда буд, ки модар чашм боз карда,
аввал холаамро дид, баъд назараш ба май хУрду гУё
табассуме сУям фиристонд ва дигаронро хам диду Аиоргули
ягона духтарашро ба мушохида гирифт ва сяпас хост
МУсоякро навозит кунад, ки натавонист, фа кат лабонашро
як чунбонду охирин нигоҳи риккатборашро ба чехраи падар
афканд ва як «уфи дароз» кашид. Он «уф» рУхи У буд, ки
аз бадан баромад ва дар шакли парвона гирди чароғн
керосиним модар се-чор маротиба лавр хУрду аз дарвозаи
хона берун шуд, то ки ба саволу чавоби киёмат омодагй
бигирад. Ба чехраи гулгуни модари бечонам менигаристаму
ба худо изхори норозиги мекардам, ки «охир, чаро ин кадар
бераҳм аст. Охир ин чй худост, ки нагузошт акаллан,
охирин бачаашро аз шираш сер кунонад, худое, мегуфгам,
охир холи ин Аноргулу Мӯсоча чй мешавад. Инхо холо
намедонанд, ки модарашон эинда нест, барояшон шир
намепазад, гардсУзашон намедихад, навозишашон
намеку над. Худовандо, чаро ин кадар ннсбати бандагонат
берахмй зохир менамой? Бале, май он лахэа гиря надоштам,
балки бо худое, ки меофариду бехотир мегирифт, чанчол
доштам. Аммо Холназару дигарон «очамой» мегуфтанду
холаам cap болои замини сахт мезад ва рУйи худ
мехарошиду бо панчахояш меканд. Падар рУйи хавлй
намедонист чй кор кунад. Хайрият хамдехагон - марду зан
Чамъ ом ада иду падарро ба гушае бурда дилбардорй карданд
Маи ханУз хам бо худо бахс доштам. «Худое», гуфтам б.
У. «Охир, сию хашт сол кабл, Иклиммохро офариднв]
нагузоштй шири модар бубинад ва «сари фарзанд рафті
гУён чони модарашро кашид и, акнун худи Иклиммохр<
«сари фарзанд» бурдиву он ятимакро хайрои Мов
Чй, ин магар берахмй нест? Садое аз гайб багуЭ
мегуфг:«Оре, Худойназар, ту, ки 6ачаи дустдори ИклвоЗ
Хастй. 6о чунин бахс оростанат аз гунохат мегузарам, ^
хуб медоий, ки бо офаридгор бахс нашояд, балки хар
фармони Уро ичро бояд кард. Охир, Худойназар, ту сарв
калом берахмй бахс менамой. Май агар ба модарат рахи
намекардам, мемондам, ки ту аз кУхнавардиат баргардиву
бист рУз налдаш бошй? Ҳеҷ гох- Мая як мох умри модаратро
ба хотири ту да роз намудам. Ту чй хея мактабхондагй хале,
ки ман чанд бор аз забони модарат огохатон сохтам, и
«и, бача Уро мекуша». Чаро ба падарат аз чоннбі
Иклиммох гуфтам, ки кн хавлй макони бузургворест, гуш
надоден ва ту ба падарат нагуфтй, ки модарат дуруст мегуад.
Боз ту маро берахм меномй. Чй хел берахм будаам, ки лахзаі
хунравй, ки рамзи чонравй аст, туро назди модарат бур дам.
Шунндй у ба ту чй гуфт? Нащунвдам мегУЯ. ДУрУг. Ту хуб
шунидя, ки модар ба чехраат диду гуфт:«Бира»,
Худойназарчон, бирав, сер шудам*. Гузашта аз ня,
метавонистам Иклнммохро хамон лахзае, ки бо ту хайрухуш
кард, бубарам, аммо У ки бандая дУстдорлм буд, маътал
шудам, то кн ту холаи хамшираашро биёрй ва баьд чонашро
бигирам. Худойназар, ту як сирро бояд фахмй. Ман хана
хостахои модаратро амалй кардам. Духтар гуфт, додам,
дитар зиндагя кардан намехохам гуфт, шрифтам. Модари
ту дар ин дунё рузи хуш надошт, зеро у ба гуфтаи мая
акал мекард. Акиун рузгораш хуб хохад щуд. Бяхипггро
ИЕВжт, чун модараш. кя аллакай дар он чо гирифт. Модарат
занн бихиштя буд. Мая чунин бзидагонамро хор нахохаи
кард. Агар ту модаратро дУсг дорй, ба ёдаш бизй ва гохе
дар либоси бихяштя жохам яшкмыт дод. Дигар бахс накун.
Худо чя кор карданавфо худааи иедоиад. Дигар хеч гох ба
худо бахс иаоро. ки гуиахгор меиыий. Ҳоло хам, ки туро
мебаххоам, 6а хотири модарат аст, ки гущае аз бихиютамро
обод мекуиад- Факат як иасихат «Хар вакт, ки модаратро
иишкшжт додам, 6а едаш биииггоб, агро у бесабаб хеч гох

JSS
пвшишат нахохад дод...». То ин бахс, ки сари зону даруни
вали писз менишастам, аз чой баланд шудаму «Бубахш,
худой муттаол, садхо бор наздат cap фуруд меорам, ки туро
I ташвиш додам. Агар модари ман дар бихишти ту рохат
нрдидя бошад, ман розй хастам ва дигар хеч гох ба сурогаат
харфи иочоеву беандешонае намегУям, ки ягона такягохам
іу хасіЯ. Аз гунохам гузар. Ташаккур ба ту офаридгори
хама...». ГУё хоб будаму бедор шудам. Мохтоб байки осмон
карор шрифта, гУё пеш намерафт, то ки хавлии Асо
Содикро, ки насади модари фарзандонаш болои кати нУбЯ,
зери дарахти тут 6арохат мехобид, рУшной андозад.

Табиист, ки хамнн шаб ба нохияхои минтака чанозахабархо
фиристонда шудаанд. Кавмхои модариам, асосан, дар
Дахаиаву КУлоб ва деҳаҳои Файзободу Қурбоншаҳид
менишастанд. Хешу табори падар дар нохияи Фархору
дехаи Гулистони хочагии МиралЯ МахмадалЯ сукуиат
доштанд. Руйи хавля катхои оханй гузошта буданд, ки
бачахо мехобиданд. Боз суфаи гилине хам буд, ки падар,
одатан, он чо мехобид. Он шаби сенздахум рамзан модар
бо мо як чо буд. ГУё хама мехобид. Маи аз дарди даст хоб
надоштам. Болои кати оханй дароз кашнда, сарро тага кУрпа
намуда, акнуи нарм-нарм барон модари яктоям иола
мекардам. Худам садои гиряамро мешу и идам. Он шаби
сенздахум, ки аллакай чоннби чордахум харакат доигг, як
шахся .ангаре, ки ба модар аз хама беш уис шрифта буд,
шавхари займурдае бо коми Асо Содик низ мегприст. Вале
ин гнряро факат ман мешунидаму насади бечони модар
медид. Падар гумон кард, ки бачахош хобанд, аз болои
су фа хест, рУймолчаашро ба даст гирифт ва омад назди кати
Иклиммох ва аз нУга пой то сари Уро навозит карду иола
иамуд. Бори аввал медидам, ки падар оби дидаашро сидкан
cap медод. Ман кУроаро аз болои сэрам яктарафа карда,
хостам фахмам, ки гяряи шавхар болои насади завчааш чй
ют сурах мегарад. Гяряи падар хосса буд, падар бо гиря и
худ аз модар узр мехост, ки зиндагии пурнозу неъматаш
иоляст бяъзан азияташ дод ва ба кадраш дуруст нарасид.
Падар бо харду даст сарашро дошта, такой медод ва Обҳ0я
дидаашро болои насади модар борон мекард. Сипае аз боло»
сари модар хам шуд, пешонй ба пешоня гузошт ва лоді
чонкохе кашнду рафт тарафи ҷойи хобаш. На, У хоб нарафг
балки то субх рУйи хавли гашт, танУри модарро дид, гов»
чушоии модарро тамошо кард, назди ятимак рафт ва дід,
ки дар багали холаи Сафаргул ба рохат хоб аст. Чонибя
хонаи сохтааш нигаристу cap такой дод ва шояд суханоил
модарро ба хотир овард, ки «и хона ба ма нагиб намекуиа,
зани навут хурсанд мешава*,- мегуфт борхо. Карибихо*I
рУз буд, ки хоби гароне фишорам оварду модар
табассумкунон ба хобам 'даромад. Модарро хандон ддламу
дар ботин гуфтам, хайрият модар зинда шудй. У пирохана
сафеди сербарашро як хаво доду руймоли сафедро аз бара
рУяш шрифту гуфт: “Худойназарчон, мая барои ту хамеш
зиндаам, дид я, ки нарангуштам чя хел сихат ёфт. Маи акнуя
дарди сари хеч кас намешавам, чову поям хуб аст, бехтаріш
хона бо хама шаронтхояш дар ихтиёрам гуэоиггаанд. И хоная
мани отат барои ма таигй мекард". Баъд саросе ма шудаму
аз модар мурсидам; «чй боя мерапй, ба хонаи нлват меравЯ,
охир и ятимака км шир мета, наран, нарам модар*, Модар
аз рохаш нас гашт ва гуфт: «Бачам, отята бгу, ки барояш
намемонам ятимака, чанд рУя баьд ба хонаи иаиам
мебарам...*. Ии харфхо гуф'і на боа рУймолро ба еяряш
кашид на піігіоб.іада аз хинди берун шуд, май, оча, оча, оча
гуфта аз ііушташ тохгамИ шудам, ки боа модар ба кпфо
баргапіі «Не, не, Худойназарчон ту аз кяфоп ман набнё,
он хона факиі барои ману додаракат аст, набий, нябнё, ягяр
мара дугі Дори аз паси ман мабий*. Модар бякуммаг кадам
мемонлу бод ііероханм Уро ба харсу мечунбонд. Дидам, к К
аз чанімам нннхон туда и< тдшм г, оча, а,.а гуфтп дод задам,
ки падар болои « арам меисгоду «Худойназар, Худойна іар»,-
I ѵен миро мечунбонд, Хоб дидам, очами зшіда дидам, і у«|мам
ба о.«дар на мм НЯ ЧОИМ х« < оіму назди *ы< ала модар і\арор
> Ирнфю ноКОП рунінро луч иамудам, Дар ни,шрам хамом
ки чах «а» чиН/ЮДимнім лібнееум м«ч<нрд, хам

I U/I
он табассум дар лабонаш ҳувайдо буд. Ба хобам бовар
накардаму вокеан мода рам ро мурда дидам. Падар харчанд
хост хобамро наклаш кунам, «ёдам намонд», гуфгам. Соат
хафт нашуда буд, ки хешу табори модар ва падар омадан
гирифтанд. Тагойи Файзуллох хуб сарашро дар кати хохари
бечонаш кУфт. Эшони Адбукодир хам хеле «холамой» гуфт.і
(алое аз сари к Уча шуиида шуд, ки мегуфт: «Ох, Иклиммое
Агора кучо партофтиву рафтй, акнун ин сагера чй навъ
зиндагй мекуна, Иклиммое ма дигар пеши кй меояме?»
Ин садои апаи падарам - аммаи Ҷиёнгул буд. Мо ки
хамагй Уро дуст медоштем, ба пешвозаш беруни хавлй
баромадем, падарам хам 6о мо буд. Аммаи Чиёнгул, ки докаи
сафеди дароз дар cap карда буд, чун рамзи аэодорй худро ба
гардаии додараш овехт ва 6о оби дидааш сару рУйи падарро
шуст. Сипае болои замни худро андохту панча ба хоки
кУча зада гуфт: «Хок ба сэрам, Асое. Ҳолат бе Иклиммох
чй мешавае?» Падар аз китфоии апааш бардошту овард назди
Иклиммохи бечоиу аммо хандон. Аммаи Чиёнгул боэхтиет
рУймол аз рУйи модар бардошту мУйхои сари худро ба
кандан даромад. Сипае чангол зад ба бари рУй, ки ду рахи

хундор над ид омад, «и хунест, ки ту рехтй, и хунест. ки ту
рехтй Иклиммох*. Ҳамин вактбуд, ки аммахои Гулчехрав)
Галатй омяданд. Аммаи Галатй чуіюн садо баровард, кі
деҳаро пахш намуд. Аммаи Гулчехраам, «ох, додаракі
бткдирам* мсгуфгу аммаи Галатй «ох, акай бссохнбамі
гУёи пола мекарднид. Ин холро Аиоргулу Сохибназар
Чумтіпхон диллнлу бп «очамойіУЙп* даромадпнл. Холиаза]
дер гУшас худ танхо гиря дошт. Он пагохии чордахумі
пигус іи СОЛИ папчоху Хішпум ХППЛИИ Асо Соднк мотамсарі
гардид. Ии даііфа па сари кУча садои КОЛас меомпд, к
мегуфт" «ох, ЛСОЧОІМ, ДУсти кудакис, акнун бе Иклиммо
м,.кѵнйі ох, яіігаи ширину мехрубоиуме...*. Он мар

' «и, іи бѵл на асом чУіюиіі дар даст дошт, к
миёнро СВХТ бВСТЯ Г, ... « .

, г . .... ,,.,11111) бобои Авлигкули Узбек буд. у (

рафики бпчнгии падар ѵ •

Хаі!„н даромндаи «мои. ба кнее мутшитех.ншнуд бал*

асо...ро болои ...........

задан гирифту «Ас
Шуя? Чаро Иклиммох мурд, чаро, чаро?..., іуфту бо ҳар.
даст гардани падарро халкапеч кард ва баъд гиряи мар^З
cap дод, ки акнун садо намедод, балки аз «хик-хик» ибор^
буд. Он рУзи сиёх аз кавму кабоил хама буданд, факат ду
кас набуд. Яке хохари модарам - Шарифамох, ки дар
Сталинобод рУзгор допгг ва дуюм додари чигарбандащ.
ЧУрахон. ки У низ дар пойтахт пайи зиидагии хеш буд.
РУзе, ки аз кУхнавардй омадам, аввалин саволи модар
дар бораи холаи Шарифамох буд, Чя хам мегуфтам? Агар
мегуфтам, ки «оча, охи У хохарут ба ту мехр надора, нега,
ки детдомияй, апама надидам, бинам хам намешино-
сумуш...» дили модар ганда мешуд. Аз худ бофтам, ки
саломи бисер гуфт, агар фурсат шавад, хатман ба аёдат меояд.
Модар бофгахои маро фахмид, ки гуфт: «Хай, бачам, чя
кунум, ки дидор 6а киёмат мебарум...». Модар рост мегуфг.

У мурланашро медонист, ки «дидор ба киёмат мебаран*.
гуфт. Холаи РУзигулам аз КУлоб бо бародароиаш омадаид
ва рУзе бо мо мотам гирифганд. Модар бисер хуш буд, ки
ба холаи Рузигул дохялшавии маро бахоиа карда, як гови
чУіпоиро бахшида буд. Он рУзи сиёхя чордахум тагойя
Махматаля, ки хафтае чанд бор ба аёдати хевдяухтараш
меомад, гиря кард ва афсУс хурд, ки дятар Иклиммох*
мехмояяавозро яамебяяад. Ҳа мсояза нхоямои ~ хода*
Рок ия. заяя бобом Лслам ва лягароя оя руз мехмояояя ба
таиоза хозирпіударо хуб яазироя из му да яд. И Я ко бояувот
бу дли д, км ха мета бо модар якчо нанята/, ганду
отмрнягуфгорихо чекарлаяд Оре. ом ру,м гмёхи чордакуя
Хамз ха«мкоро«ги маляр муалл*^л»„ макгаб дар //оЙ рос/
будлмд ва хввои мемамудамд Лз рохбар<мгм ХОЧагИ *№
гзил "«J^'"***'* Ммрадм Иакиадади fra

кат/ набора ^злару модар +”*'****'**

Иг ********** к* * *«”'*** <*»"* нити

/ а И /НМ/М! Дар 'Іи>,Hiт'кГ/М ш'н"т,*нм кли*

Ц-/РЯ/М *4Д*Н4ДДДМД ИД дд Ддк/И ДШаИ */ДяИ***"Я Ш+рндмиу

•чг.дити/,/ДІШ/Н ному
иамак мехУрданд. Додарэодахои ладар акай Абдукаюму
Абдулхаким ва Абдулхамид хам дар пахлУи амакашои карор
доил.1И.1 ва барон янгаашон оби дида cap медоданд. Тагойии
Гулом Тохир низ худро пеш аз бардоштани тобут расонд.
Хода» тоскалъаги 6о писаронаш низ дар дафни модар
нштирок карданд.

Пешими он рУзи сиёхи чордахум фаро мерасид. Модарро
барон хонаи охират омода сохтанд. Бо собуии мушк
шустандаш. Сару либоси сафеди навашро дУхтанду
пУшонданд. Аммо пеш аз рУяшро пУшонидан, бачахояшро |
назди часад овардаиду гуфтанд: «Бубинед очатона, охирин
бор бубинед, ки хозир рУяшро мепУиюнем... ». Дядем.
чехраи бехуни модарро. У хамоно табассум мекард. Вова рам
намеомад, ки он охирин дидор бо модар аст. МУсо, ки
дуюиимсола буд, намефахмид, ки чаро ба рУйи модар
нигарад. Аноргул хайронхайрон меннгаристу мегирист.
Дигар бачахояш хам медиданду мегиристанд. Аз хама беш
I Сохибназари игУх гарант буд, у мехост пурсад. ки ин чй
маъни до рад Чаро рУйи модарамро махкам мекунед. Вале
модар аз итоати фарзаидону шавхар ва хешу акрабо
6а ром а да буд. У бояд сафар мекард, то ки бо рУхаш, кв
табона рох пеш гирифгга буд, вохурад, факагг рУх иетавонад
дар хонаи иаваот бо у богоад... РУйи модарро бо пирохаяи
иават иушоидаиду ресмонхояшояро бастаяд. Тартиб
хамииро такояо мекард. МУЙсафеде бе руин хав.тй а Салоли
'!аноза, салеги чаиоаа* мегуфту садояш чояибн матч идя
а/иг г и хаммИ мерафг. Тобут бояд бармаагга меіяуд, ки к are
туфг; «Сабр, сабр, аяяал бянахоя». каяи Холназару
XyjMrfiHa:tap ft*m /т+ин, tt+nttap, яма ntctaat ж* ми rfma,
и* га* миг ара t Ж* ни tvtttaa tofrft дореду бирдоред» Мая бе
мм t а р*и tan, кн * их at буд, ,w гяя тббутн ш>м*рр" каиип&щ
//apfUrttrtmt, *І'*ж м t*, tytpt '/И ntaxt.11 мугма/іли. Им холаі
/tMtaiMtM fm t'Sfyta tMt/iap мм пмлампу Cr'/p/tatt/i л*тмим гамммі
мм t мл /tap 1ӮШМ ^траямломм Икаиммок цм t/n мар бярі
?// / у,рн MtMi MattMtMM tattn Mfto, мям*л»там. мар мм t
^ чини/ОН малярам О ум, t-и миг и и яаб9ц
чаиозагарон иамрдидамаш. Ҷанолаи модар бошукуҳ
Надар дар сафи пеш бо харду дасташ тобутро сари ^
гуаошт на наяд кадаме пеш рафт, ки чиянхо ва дигар
табор гУшаи тобутро ба ихтиёри худ гирифтанд. Куд?
Тоскалъаро боло шуданду бол сад метри дигар рафпц и
налди гУри тола тобутро боло и ламин гузоштанд- Надару
псшайвони гУри модар пойин фаромад, ба дариҷаи гур cap
халонду лахлае даруни хонаи нави модари бачахояшро днду
сипае боло баромада «гУраш кушоду хушрУй аст», гуфг.
Баъд тагойии Файлуллох, ки бо модар ширхора будащ
яъне аз як синя шнр хУрдаанд, челаки тикиашро кашвду
ба даруни гур даромад. Қавми модарй ба ин хулоса опав
буданд. зеро ба гур гузоштани мурла хакки онхо буд. Тобгп
модарро ох иста 6а айвони гУр фароварданд. Аз тарафі
пойхо насади дар кафанро ба дахоии гУр рост кардащ
Тагойии Файлуллох оромона гУшаи кафанро дошта сУіі
гУр кашид. Гуё модар худаш мефаромад, ки тобут холя
монд.Тагойии Файлуллох часадро мувофики коидахоі
маъмуля рост кард, ресмояхои тарафи сарро бол нануда,
рУйи модарро кутал ва ба тарафи кибла гардой.

Баъд аз ни амал тагойии Файлуллох аз даричаи гУри
хохараш берун баромаду дар айвони он карор шрифта гуфг.
«Мтсо ку?» МУсоро ни чо биёреи. МУсоро аз боло 6а
ялстя тагойии до давд. Тагойии Файзуллох ба Му со
ик/араста «щц дидя Мт со, очаг ала ия чо хоб аст, дкдЯ
■г?..» туфту сари МУсоро кайл ба даричаи гУр нойин кард.
Мтсо г7й модараигре» шгчуст, ки сарашро ии сУву он су той
ш^д/ід, то ки чодарашрг, бубииад, кат /шла иаметаноинст.
Пакте. ки МУсоро ал да/ ги тагойии модарам ба боло
баровардаид, у харду чуипчах/жшро ба /іа кои а ш мол и w
д/tna. таба/хуи кард ва ба ди/зрея гуфіани буд, ки «дн/іеД,
ии амал фадаг ба мая муяссар шуд» Даричаи хонаи наш»
модарро бо чаяд тахта чии /ятя/ чахкам кар/іаиду ЖОЩ/О
болмш гардоядаяд «а*», ии чая/у до боло шуд, ГУШКШШ

*мМ"И ***** ар чнлеро начешу ни/ыі И

шумам /Ьоарчи к/,у кардащі. ,ус Ц№№Ш. '&№№ тюан
оке вешан намоён шуд, ки аз ду гУшаи он ду чУби бедро
„„ст моидаид. Муллое тиловати «Куръон» дошту май бо
join дидани чехраи модар саргардон. «Худое», мегуфгам,
щро пи кадар зуд чехраи модар аз май дур шуд. ЗУр мезадам,
кн чанд лахза он чехраи табассумдори модари бечонамро
леши назар биёрам, зУр мезадам, боз солхо зУр хохам
зад ...

Ҳафти модарро додем. Аз хешони падар аммаи Ғалатӣ
барон муваккатан нону оби кУдакони сагерашударо омода
сохтан монду дигарон хона ба хонахояшон рафтанд. Оре,
он тифли навзодро Ятим ном ннходанд. Нигохубини Уро
аммаи Ғалатй ба Уҳда дошт. Пагохии сездахрУзагиаш хамон
дард, гнрифтораш шуд. Гиряаш оғоз шуд, кабуд гангг. Аммаи
Галатй намедонист, ки бо кадом рох Уро ором кунад. Худ
ба худ мегуфтам, омад, омад хамон дарде, ки муллой Лавова
модарро баъд аз таваллуди МУсо огох сохта буд. Ягона
рохн начоти Ятимро махз хамон муллой Лавова медонист.
Амман Ғалатя, ки аз ин дард огоҳй надошт, ба падар гуфт:
«Ака, Ятим бемор шудааст, хеч хап намекунад, ягон духтур
чег задан даркор...». Падар дар чавоб гуфт: «Ғалатй хеч
ташвнш на каш, имшаб Иклиммох дар хобам даромад ва
илтичо намуд, ки Ятимро ба пахлйяш гузорем». Оре, хоби
падар дуруст буд. Модар ин иияташро ханйз худ ба хок
нарафта, ба май гуфга буд. Аз ин чост, ки назди Ятим
нишастам ва гиря и чонкохашро то фурсате, ки чонаш
баромад, гУш додам. Соат дахи пагохй буд. Чанд тан аз
хамсоягон омодагй гирифтанд. Ятимро хам либоси сафед
пУшонданду падар барон ичрои хохиши модар, Уро болои
дастонаш гирифту боз бо хамон рохи модар боло баромадем.
Гураке аллакай нахлУи іРри модар канда буданд. Ятимро
циклу и модараш гузоштеи. Модар намехост, ки кУдакаш
ба дасти зани нави падар моиад. Мигле ки бо Ятим он
щщю хам гУр кардем. Дар лил ба он эшони сангнгуря,
ки ба Ііи/іИ- Аноріул ОШМН буду дапаш нарасил, лаыіаі
УЛИІЫМ. «Хонааш сУзал», гуф<ам іщ> ботч /Іардро ба
модар У *Иу/«(аш *урай*,мегуфіанл Худо і и рал
пуштата, он пупгге, ки чони ду кудаки навзоди
шрифт...

Аз ин чост, ки рУзи сездаҳуми моҳи августро ҳ*,
интизорй намекашам. Ин рУзн нале ба таври хамеша Мода"
аз ман чудо сохт. Он нуре, ки хоная Асо Содикро py,^|
мебахшид, барон ман дигар вучуд надошт, балки хоаді
таила буд...

СОЛИ СЕЮМИ ТАҲСИЛ

Ду- се рУз то оғози дарехо монда буд, ки рохи Кӯлобро'
пеш шрифтам. Аз дарвозаи хонаи падарЯ берун пхудаму
бехотнр ба кафоям нигох кардам. Модар набуд, балки
дола раком и сагераамро дндам, ки даст меафпюнданд. Дарк
намудам, кв модарро аз даст додан дахшат будааст. Ин дафы
кулчаву орзукхои модарро барон хамдарсонам намебурдам.
Дасти чапам бо ресмоне бар гарданам буду дасти лигарах
холин холя. Ба мошнни пахтакаше нишастаму охи сарде
каши дам.

Пагохвн дигар ба шифохона мурочиат намудам, то ки
аз варами кафи даст, ки бист рУз боз азобам медод, рахо
ёбам. Чаррохе диду чанчол бардопгг, ки чаро ба ин холат
раендааму акнун мурочиат меыамоям. Чй хам мегуфгам.
Кай он духтур медонист, ки дар мохи август чй холе до план
Ба хар хол чарохатро бурила иду дУхта ид ва дано молцданд.
Рузе як бор 6а назди хамом духтур мерафтам, медил ва
«хуб мешавад», мегуфт. Дарехо огоо шуданд. Ҳамдарсон
аз фавти модар хабар ёфтлиду хамдардй баён карданд. Оихо
медиданд, кв Худойназар дигар на онест, ки дилхушихо
мекард, балки хамдарсеро дар миёііашоіі ба мушохнля
мегирифганд, ки ба фикру хаёлаш фуру рафталст. Духтдрхои
хамдарсам Точиниссо, Бикамох, Махтобй, Піицимох,
Парчамох соатхо иаздаи мешшіастанд на бо гухаихои
гасамюбахш мДОСамро нам кардами м«*шуда,ід Точииитіи
аяахоийм, ки модмрамро дар ш-кшттм ходам Сифиргул лила
буд, оби дяди сир до;г Омхог, ки би ч«чра„ МоДі(|) ІШШІІ
ЛудайД. таассуф хӯрданд. Абдукибору харду Ҳасанхо ва
хан аз наддам дур нашу да, кУшиш мекарданд, ки мая
р танхой камтар карор бигирам. Муаллимонам хини
ірсгУйй бисер эхтиёткорона 6о чан муносибат менамуданд.
І^Іохи аввалн даре худ дохала сиифхона будаму андешахоям
саря такдири модар ва шахид гаштанаш чарх мезаданд. Ман
рузгорн худ дар худ медидам. Пахта эъдон карданд. Байни
чуякхои пахта черафтачу чехраи модар пеши назар буд.
Табассумхояшу хандахои баланду навозшпхояшро ба ёд
иеовардам. Бе модар худро хеле бад хне мекардам- Танхоиро
бехтарин палида шшюхтам. Эҳсос мекардам, ки факат танхой
иаро халоват мебахшад. Махз танхой метавонист, ки
накшахоямро пиёда созад. Танхой падндае буд, ки маро соатхо
бо модарам хамсУхбат месохт, им кон медод, ки чордах соли
дар оғӯши модар буданамро пеши назар бнёрам ва он
сахифахои ширини рузгорро варакгардон кунам ва ҷяҳати
хубтар шинохтани модар омодагй бигирам. Имтихонхои
шшеоларо супоридаму нняти зиёрати маэори модарро кардам.
Рафтам. ІІІаш мох шуд, ки модар дар бадандии Тоскалъа
хоб буд. Бо Холназар ба дидори модар рафтем. Як гУри
калон ва як гУри хурдакак моро пешвоз гарифтанд.

Дуоро рӯ ба гУр карда мехонанд. Рун мурда сУи кнбла аст.
Яьне, шумо рӯ ба кибла намекунед. Агар рУ ба кнбла кунед,
пуштатон ба кабр мешавад*. Ягон оят намедонистем.
Кабристои хомУш буду мо ҳам хомӯш меняшастем. Сухане
намегуфтем, то кн шахри хомУшонро норохат насозем.
Оромона аз чой баланд шудему омадем сари баланд и. Аз
он но Тоскалъа хуб маълум мешуд. Одамон дар
Кавлихояшон а.і найм рУлгор будній Кудлини деду фигрн
мебардоштанд, Маи |>У ба кишлок меішшастаму аз он ягон
ди.ібаум<*ди<‘|м) иніи.мірй надоіпіам. Мошиші боркшме дар
чоррлхам дрҳа карор ДОД. Іюлои мошин пддпрро дидам, ки
гяқпоррӮеро мі’фаропнрд. Аз иахлУн роннида мни кУдакдоре
иойии фаромад, Надар на он «ам мкчо шуданд на омлдлнл

*Аіар дар иаілн маркая РУ ба Міб.іа ішшпі, іуе мур/іа руяшро
мп ардонал
чоияби хоиаи МО Ьа Холназар гуфтам: «/(иди
на ваша овард*. Ӯ факат «хова», гуфту тУппиашро**'*
гирифта гУё. ки чангашро меафшонд, сахт-сах**1**
зояувояаш задан гирифт. Фахмидам. ки асабй шуп
илоч?*.- гуфтам ба Холназар, «хез равем», ки 6о:« ,|;|*
иаранчад»,- гУён аз чоям баланд шудам. ӯ низ хест
Баландиро фаромадем. Поям чониби хонаи падар рифта*
намехост. Душвор буд, лахзае, ки дар макоми модари хсщ
зани дигареро мебинй. Сахт аст барои фарзанд, вакте ц
зани дигаре танУри модарро, оташдони Уро бо чорубе тоза
мекунаду бо чУбе мекобад. Ё синахои гови чушоии модарро
медораду ба тарафи пойин мекашад, то ширашро бигирад...

Бо чуннн андешаҳо вориди ҳавлй шудем. Падар, ки аз
омадани ман хабар надошт, маро ба оғуш гирифт, бУсид ва
баъд хохиш намуд, ки бо «модари навамон» эхтиром ба ҷо
биёрем. Хонаи нави падар зани нави Уро аз хама боло чо
дода буд. Ин холатро дндаму ба дил гуфтам: «Модари
бечораам хар гох мегуфт, ки ин хона барояш насиб
намскунад. Ин хона барои зани нави падар хизмат хохад
кард. Зани нави падарро хамсоязанхо ихота карда буданд.
Сухбаташон хеле ширин сурат мегирифт. Падар аз дасти
ману Холназар дошта то назди дарвоза бурд ва
мурочнаткунон ба У гуфт: «Гулбй ана Холназару Худойназар
Хам бачахот мешаьан». Дар майнаам муште аз гайб зад, ки
як сарамро такон додаму ба худ гуфтам: «Худойназар худро
ба даст гир, асабя нашав. фикри падарро намо. Охир У ин
амалро аз ноилочя кардааст. Худат дидй-ку Анораки
хафтсола чп навъ нон мспухт. Ҳар даъфа, ки нонро мехост
ба танУр чагііонад, дасташ, ки кУтохЯ мекард іюни хамир
аз рафіілп ба даруни хокистари сУзон мсафтид. Дидй не.
чи ганр Аноргул гиря мекард. Ором, ором, наздик шав ба
модарандарат на дастатро дсх, то ки падар аз ту ифтихор
купал на назди зани наваш забонкУтах нашавад. Пеш рав,
шарм мадор, бубин зани зсбоест охир. албатга мне ли модарат
нс. аммо ба хар ход У зани надарит мешана...*. Рафтам
Зани нави падар аз чояш хест. Коматбаланд будааст Дасти

198
аостамро гУяш да po t кардам. Лммо май сарамро (іо даст
д,,шіу чоиибм худ буря ма ал іісшониам бу гид f Ус хоре ба
пешошым халид, ки бехотир сарамро рахо сохтам аа ба
Кафо гашгаму рафгам тарафи богчаи хаалй аа манд дакика
гирякунон аз модар у эр хостам. «Оманом*, гуфгам дар дал
«Чй илон. Дигар нора надоштам. О ре, бУскдам, аммо ом
на бУсаи содиконаи ту буд. балки бУсае буд, сохтаау сард...».
Надар и про дид, омад ба наэдам ма гуфт: «Бачам, мам туро
мефахмам. Ҳеч зани ди rape хам баром туву бародаромат на
хам барон ман чойи о чата гирифга наметавонад. Очам ту
фаришта буд, аммо Худо хамим кадар умраш дод. Ман аз
ноплочп бо нн зан издивоч бастам, хатто кУдакдорашро
шрифтам, то ки дар пахлУи бачахои худ хохару додархои
туро низ навозиш кунад, онхоро нигохубин намоял,
вонашонро тахия кунад. Охир, Лноргул холо манда аст.
нотавои аст. имкон допгг, ки я гон руз 6а даруни танУр
афтад. Аз ин рУ, ту маро бубахш, агар тавоня им занро
эхтиром намо. Медони дар ин шаш мох май чй азобхое
кашндам. Боз дарди шуш хурУЧ дорад, месулфам, гизои
дуруст налорам. Харчи бошад бо он зан муросо боя л кард».
«Майлаш, ота»,-гуфтаму хамрохаш 6а хавлй баргаштам,
аммо факат як шаб то кат кардам, ки дар хонам нави падар
бммонам. РУзи дигар бахонае ііеш оварламу чониби гУшаи
танхоЯ шитофгам. Ох. танхой чй мУъчизаест. касро озодии
андеша мсбахшад, Уро бомасъулият месозад, бачуръаташ
мекунад ва му дом сУйн худ мскашад. то кн бегонагй эхсос
нанамояд.

Таътили зим истова холо ба поён нарасида буд. Холаи
Рузигулам санол кард, ки чаро барвакт омадам, чаро иазди
хонадон намондам. Чавобро интизор нашуд ва худ гуфт:
«Мефахмам. Ҳар кучо, ки давр хУрдй, чехраи модарата
чустИ. Хай, ҳеч ran не. Бо таюйии Махматалит камс пул
кор кунй мешана. У хар рУз ба тарафи Дахана холя мера валу
аз он чониб пахта бор мекунад. Метоня бо У хам кори
намой ну аз мусофирон пули рох чамъ намой». Холаам
маслихати ДУ рустам дода буд. Бегохя ба тагойим хам ив

199
маслиҳатро дод. ҲамарУза аз назди мазорн Амнр, !
мусофиронро мегирифтему нониби Дахана хараГ'
мскардем. Ман болои мошин 6о мусофирон карор гирнфЭ
аз ҳар кадоме як сӯмй чамъ мекардам. Тағойии Ма.хматаД
аз пули чамъшуда хиссаи маро медод. Аз дигар сӯ, тагой*,
Даханаравиро аз он рӯ хуш дошт, кӣ он чо ба хохари зад»
як рафикаш, ки номаш Самад буду У низ ронандагя мекард
дил бохта буду мехост, ки вайро зан кунад. Фотеха ха*
доштанд. Бегохие ба хонаи бочааш маро бурд. Он шаб
калом туйе сурат мегирифт. Вактн хоб шуду рахти хобв
маро дар хоначае омода сохтанд. Кати охание буд. Мае
дар он чо истнрохат доштам, ки дар торикя касе пай®
шуду катро соп-сопкунон кУрпаи болои маро бардошту & ]
чойн хоби ман даромад. Ман дод гуфта хеста будам, ки он
шахе «охи*. гУён тохта ба берун 6а ром ад. Хандаи тагоішм
бо Самадн ЧУрааш дяр хаво садо медод. Тагойим мегуфг,
«Эй фалонй, чЯ чиянамро хам мехохед домод кунед, ки ба
чойгахаш меда рой?* Фаҳмндам, ки ин духтарак хохарарӯси
тагойим будааст, ки дар торикй чойи хоби худро мекофтаасі.
Рузхои дигар, ки бо тагойим мерафтам, 9 шарм дошта худро
6а дару ни хона мезад. Тагойим бошад шУхихои чолиберо
раво медиа. Ии о воза то КУлоб хам расид. Холаи РУзигул
бошад. шУхномез мегуфг: «Ха, Худойназар, шупилам, ки
бо тагойкт боча мешу дай?* Мачбур туда, ходигаи оншабаро
ба роя ш иакл мекардам. Язиаам, ки хеле инсони начиб буд.
«Хайр. хеч таи не, як ту йи дигар мешавад, боз нагз*,- !
мегуфту кох- кох механдид. Албатта, хама ин шУхихо ба
хотири он сурат мегирифтанд, ки ба диліиикастагии май
андаке дар мои бахінанд.

Ьахори соли наичоху иуҳ хам омад. Рузе дар даре
меиишагтам, ки Махтоббии хамдарсам иомаеро ба дастаи
долу ханлил. Хайрои мондам, ки чи номаест. Ман ба касс
хат район накардаам, ки чанобашро интизор ботам. Нома
бетокатам сох гу оиро аз лохили иокет берун бароварда ба
хокдаиані cap карлам. Мазмуии нома сарбаста буд Хчмии
кадар фахмидам. ки духтаре аз синфи Хаштуми мактаби

200
Сталин ба май дил бохтааст ва мехохад, ки дар нойи
муиосибе бо У мулокот намоям. Истилоххои ачибе дошт
ов хати духтар. «Токии сарат бошам», «ба осмон барой аз
вохот капида ба пойин мефарорам» ва гайра харфхои
бароям ноошно. «Боз чй хел мулокот» ,-гуфтам дар дил.
Дар танаффус аз Махтоббй пурейдам, ки ин чй мактубест,
он духтар кист ва аз кучо маро мешиносад? Махтоббй
іабассуме карду гуфт, ки «ин духтар ба акси дар назди
бозор часпондаи суратгир ошик шудааст». Дар он акс май
бо Азизн хамдарсам будаам, ки Махтоббй дида будааст. Дар
ёдам зад, ки мо акс бардошта будем ва чаядтои онро аз
I суратгнрхона гирифта будем. Саволе ба сэрам зад, ки кай
он акеро ба тахтаи намунавии суратгнрхона насб кардааид.

I Баъд аз даре ба он суратгнрхона хозир шудам тахтаро дидам,
ки бехтарин аксхоро гузошта буданд, то ки муштариёнашон
I бештар гарданд. Сипае аз суратгир савол кардам, ки дойр
I ба ин раем касе аз У ягон чиз пурсид? Суратгир хаядида
г гуфт, ки ду-се духтаракони мактабй раемхоро тамошо
I намуданду баъд якеаш расми шуморо бо ангушт нишон дода,
f пурсид, ки ин бача аз кучост?.. Май, ки сурогаи шуморо
Е. доштам, фа х мо идам, ки сохиби ин раем дар омУзишгох
; мехонад. Духтарак пагохие назди омУзишгох омада аз
I Махтоббй мепурсад, ки Худойназар ном бача бо У мехонад
[ с не.. Махтоббй мегУяд, ки оре, хамдарси мо аст. Сипа с,
:. духтар сирашро ба Махтоббй гуфта, хохиш меиамояд, ки
і номаашро ба мал супорад. Маи дар оғоз ба номаи духтарак
I диккате надода, онро даронда партофтам. «Девонагй»,-

- гуфтам худ ба худ. Наход кас ба сурат ошик шавад. Чанд

- руз гуяашту боз Махтоббй мактуби тозан духтараки беномро
бароям овард. Ин дафъа мазмуни нома бесаранчомам сохт.
Чуион ширин сУхбат мекард, ки шахе халоват мебурд. Мисле
ки харфхои навиштаи У ба калбам кора карданду ба
Махтоббй гуфтам, ки ба он девона гУй, ки дар сари рохи
самти гузари Каволо, соати дуй руз маро маътал шавад.
Дарсам тамом шуду рафтам ба чойи таъинкардаи хеш. Ӯ
маро аз рУЙи расмам мешинохт. Назди омУзишгохи тиббй
рас илам, ки духтараки либосҳои зебо дар тану да
рӯймоли сафед зери дарахте меистоду ҷониби Иястн*^
нигох мекард. Тахмин кардам, ки он ошики раем -цД
аст, ки даст пеши биий дораду бетокат менамояд. «Салом?
гуфтаму пурейдам: «Шумо маро интизор хастед ё кас*’
дигареро?» Табассуми нозуке намуду гуфт: «Оре, шуморо
маътал хастам, агар Худойназар бошен». Номашро гуфт,
IIIиное шудем. Сипае ба кУчаи Қаволо рУболо рафтем. Ӯ
чанд саволе дод ва баъд ниссан хешро огоз кард. Лухтар
хеле зебо ва андаке зардина буд. СУхбаташ хам шаркиёна
ва ширин. Табиист, ки вай дар ин мулокоти нахуст аз май
дида фаъол буд. СУхбаткунон ду-се километр рохро паси
cap кардем. Мазмун як чиз. Ошик шудааст ва гУё бе май
зиндагй барояш ҳеч аст. Гузари Каволо хам ба поён расид. і
Боз мехост болотар равем, он чо ки майдони чуворимакка
буд. Хохишашро рад накардам. Максадаш дили маро 6а
даст овардан буд. Ман хам кам-кам бедор мешудам. Аммо
ин илми зиндагй холо бароям торик буд. Чизе аз илми
ошикй намедонистам. Фахмидам, ки У модар ва хохарчае
доштааст. Падараш набудааст. Хонаашон дар кУчаи Карл
Маркс назди магозаи хУрокворй карор доштааст. Вай борхо
дар он кУча маро 6а мушохида шрифта будааст. Маданияти
духтар баланд буд. Аз ман илтичо кард, ки фанат хафгае
як бор Уро бубинам ва агар хуши мулонот надшита бошам,
аз назди хонаашон гузарам кифоя. РУзе Махтоббй аз номи
У салом овард ва гуфт, ки дар шифохонаи касалихои
дарунй, ки назди мактаби «Ворошилов» буд, табобат
медидааст. Ба хамдарсам вакти рафганамро гуфтам ва соатя
муайян ба аёдаташ рас идам. Маро дидан замон ишора
кард, ки ба дарунй боги шифохоиа равам, баъдтар меояд.
Омад. Ру 6а руйи якдигар нншастем. СУхбатамон оддй буду
халоватбахш. Ним соат нагузашт, ки аз гУшае марде пайдо
гардид, ки чониби мо меомад. Исми духтарро шрифта
пу рейдам, ки он мард магар надарит аст о тагоят, ки сУйи
мо меояд. Духтар «Ох, ин мардак шавхаршавандаи ман
аст»,- гуфт. Ба саволи ман: «Чи хел?» холо чавоб наёфта

202
КІІ он мард расиду «Ха, ана ту дар кучо будай. Ман
дар палатаат мекобам, ту бошй ишкварзй дорй-ку»,
убн тахдид намуд чониби духтар. Ман бетағйир болои
[іште менишастам. Он мард маро ишора карда, «Ин бача
ист?»,- пурсид аз духтар. «И як бачаи ншносам»,-гуфт
духтар бечуръатона Он мард тарафи ман нигаристу гуфт:
«Ту бача медонй ман бо ин духтар фотеха шудаам,
хатмкунандаи Институт хастам, ту чй?». Ман хам ягон
эхсоси таре накарда чавоб додам: «Ман донишчӯи
омУзишгохи педагогй хастам. Ин духтарро мешнносам. ,
Бинобар ин ба хабаргириаш омадам». Двдам, ки мард ба
хучум гузашта маро заданй аст, хишти зери поямро
бардоштаму гуфтам: «Ой, мардак! Ман гумон кардам, ки
шумо падари нн духтар мешавед. Чи дугу пУписа доред.
Агар андак тарафам майл намоед, ин хит ба теппаи Саратов
нехУрад». Духтар тохту назди пойи он мард худро андохт
ва хохиш намуд, ки ба ман кордор нашавад. Баъд илова
хард: «Майлащ, майлаш ман розй, аммо ба ин бача нарас»
мегуфг ба он мард. Дигар ман чизе нагуфта, «хай, ман
рафтам» гУён аз сари девори бог худро ба сари куча
партофтам. Он ду монданд. Баъд аз ин ходиса, духтар харчи
кадар, ки номахо навишту ба мулокот даъватам кард, на
чавоб навиштам ва на рафтам. Бо хамин «ишкварзй»-и
нахустнни ман 6а поён расид. Оре, борхо медндамаш, аммо
гУё бароям вучуд надопгг. Шунцдам, ки ба хамон мардаки
пир туй шудаасту рафтааст, ба кучо- дакик накардам. Ин
Ду-се мохи «ишкварзй» то чое боне шуд, ки камтар дар
бораи бемодарй фикр кунам. Мохи май буд. Мо як гурӯҳ
дойра истодему волейбол бозй кардем. Дар нн дойра
донишчуёне аз курен дуюм низ бозй мекардақд. Ҳасан тУбро
баланд бардоппу ман "тушит" задам. ТУб ба сари донишчУе
хӯрд, ки Абдулфайз ном дот. Ба назарам сараш дард
кард, ки гуфт: «Ха, очата фалон кунам». Дигар худро
нашинохтаму муште ба дахонаш хУрондам. Дидам, ки болои
замни хоб буду аз дахону бнннаш хун мешорид.
Хамдарсонам сэру Руйи уР° “Устанду фахмондандаш, ки
ту ночо модари Худойназара хакорат додп. навакм]
модарашро гУрондааст. Лбдулфайз бо рУймолчае дахощ*]
биниашро дошта, наддам омаду узр хост, «мебахши. мае
нафахмидам ва нодуруст туро хакорат додам». Ҳамин бу* 1
ки ману У баъдхо рафик шудему дигар хеч пакт бойся j
ранчнши хотири якдигар нагардидем. Донишҷуён байки
худ мегуфтанд, ки хеч гох нисбат ба модари Худойназар
харфе нагУед. ки У худро гум менамояду ба балое гнрифтор
.чекунад. Ҳамин соли тахсил буд, ки тагойии ЧУрахонро
аз Сталинобод ба КУлоб оварданд. Ин ташаббусро тагойии
Махматалй нипюн дода буд. Мехостанд, ки аз У «мусулноя»
тайёр кунаид, зеро рУзгорн ятям хона, хизмат дар ас каря ва
кУчагардкхо дар Сталинобод Уро ба як шахси бероха, майзада
ва чангара табдил дода буд. Ӯ, ки хамчун мутахассиси і
варзидае дар сохаи хонасозй шинохта мешуд, дар ндораи
сохтмонии раками !5-н КУлоб ба сифати бригадири
андовачиён таънн гардид. Идораи сохтмоня хоиаи
истнкоматне хам ба У дода буд. Бо кУпгапга тагойии
Махматалй эшоне, кв дар хамон бригада кор мекард,
вазифадор гардид, ки гох-гохе ЧУрахонро аз одобу рафтори
точнкя огох сохта ва ба чодан исломй рахнамояш кѵнад.
Чунон ки гуфтам, ба дани у пур аз суратхои кашкда буд.
Моххои аввал дар КУлоб хам 6а майзадагй дода шуд. Рук
дар хобгохам машгули китобхоий бу дам. ки донишчУе тохта
омаду гуфт: «Худойназар, зѵдтар рав, ки тагонят дар холатн
мастЯ ба хонаи духтархо даромада, каяй чняни мая гуфта,
хамаро безобнта кардааст. Хобгохн духтарон дар бинон асосЯ
буд. Давида рафтам, ки дар дахлези да роз садо мезад. «Ку
чняни май, ку Худойназар?» «Тагойя. тагойя».-гУён Уро
боздоштам ва гнрвфта 6а чойи хоби худ овардам. Один
Сафар гуфтаня донншчУе чанд маротиба маро барон ба
Ҳакназар Ғоиб одоб ёд додавай тахдид мекард. Вахте мая
бо тагойиям дохили хобгох шудам. аввалин касе, ки аксхоя
бадану тарзи суханроннн тагоямро 6а мушохида гирнфт.
Олим Сафар буд. Мнибаьд у мегуфтааст: «Ба Худойназар
карасей, ки тагойиш бо корд мегардад». Днгар ҳеч хуня
банк 6о май сарбасар шуда наметавонист. Такягохи бузурги
май дар мукобилн баъзе шахсоии бемурувват тагоям буд.
Охпста-охиста тагойин ЧУрахон ба муҳити Кӯлоб ва
плаботи хешу акрабо сари итоат фурул овард ва ба як марди
ламозхон табдил ёфг. Ӯ хамеша дар мурокибатн май карор
шрифта, ба хотири апаи гумкардааш маро аз нигохи
иктисодиву моля дастгиря менамуд.

Шабе хонаи падариро дар хоб дидам. Надар асші зебое
харидааст. Асп дар гулмехи рУйи хавля баста буд. Он чунон
аспи мает менамуд, ки гирди гулмех давр хУрда, ягон касро
6а наздаш рафтан намемонад. Албатга. таъбири хобамро
иедоннстам, вале барон каноат хосил на му дан, бегохни
якшанбее ба Тоскалъа рафтам. Аз мотив поён ту даму
дар назарам тофт, ки пуигти девори хавля модар чун
харвакта карор дораду «Худонназарчон, омадЯ, биё, аз и
сУ биё», мегуфт. Ҳайҳот, ки ив тавр нашуд. Дигар дар ни
хонадон каси мехрубонаму иавозишгарам вучуд надорад.
Мухити хонаводаи Асо Содик бакулля тагішр ёфта буд.
Ҳамагй аз хурд то калон озодона нафас намегирнфтанд,
балки ба ди фон хеш омодагя допгганд. Баъд аз инки чойи
модарро заии бегоиае ишғол намуд, чарогн он хона днгар
рУшноП надошт ва баракаташ хам парида буд. Дигар он
кадун кандакн модар, ки порча-порча хушк мешуду то
омаданн май дар болохона интиэоря мекашид. набуд. Модар
то хар таътплам хар қанду каидалот ва магзу чагзе, ки ба
даст меовард, чое пиихон менамуд. Ман, ки меомадам,
дастурхови модар такой днгареро ба худ мегирнфг. Он
лахза модар дар ру ба рӯям меншнасту мегуфт: «бихУр
бачам, ма инора баров ту аз додарчахот пин хон менамоям,
вагарна аз дастн онхо намемонад...». Он вахт аз он
ширинихо Чуъмахону Аноргул ва Сохибназар, ки гУшае
менишастанду «мехмон»-ро тамопю менамуданд, бахравар
мешуданд. Онхо ба модар менигарнстанд ва чуръати аз
дастн ман гирифгани кандалотро намека рданд. Модар
онхоро ичозат дода «бнгврен, бигнрен, аз дастн акатон,
бнгирен»,-мегуфт. Он рУзхо соатхо модар маро тамошо

205
менаиуд ва 6а худ савол медод, ки «иаход и бача
боша?». ИмрУз. ки дарвозаи хонаи ладарро кушодаму
рост 6а даруии хавля гузоштам, дидаи, ки Му соча
руяш пури лой, либосхояш чиркни ва гарданакаш ка»

гУшае менишасту аз тарой «аспи шУхи падар» барахм-барац*

6а акааш меиигарист. Садои модарро гУё шунидам, ки мсгуф^
«Худойназарчон додарчата аз болои замкни намдор бардор,
ки хунукш мезана». Оре, рафтам назди МУсоча, оба
бинихояшро 6о рУймолчаам тоза намудаму ба багал шрифта,;
аз савгохо ба кисачаҳош андохтам. Ӯ бо панчахои иозукащ
муйи сари маро, ки барояш ачиб буд, молиш медод. «Ака,
омадя»,- гуфт. Баъд илова намуд: «Ака, мара мезанан. Ба
отам бугум?». «Аспи зебои падар», ки аз гУшае ин сУхбагро
гУш мекард, гуфт: «дурУҒ мега и чувонмарг, ма хеч
назадамуш...». Чашмам ба духтарчаи худи он зан афтид, ки
либосхояш тоза, сару рУяш хам шустагй буд. Ҳамин лахза
буд, ки падар омад. Маро бУсиду назар ба МУсо кард, и
дар багалам буд. Фахмид, ки таъбам хира аст, аз «аспи
зебояш» савол кард: «Гулби, чй шиштй? Барой бачат чой
намондя-ку!». Ӯ 6о иозу карашма сУйи оташдони модар I
рафг. Калимаи «бача» калбамро шикофг ва аз падар ходу
ахвол ва саломатиашро пурейдам: «Мазам нест, бисер
месулфам».-гуфт У. «Аспи зебо» дастурхои орост. чой овард
ва як дона ноии гулзадагиву пур аз хокистарро гузош.
Нонро лядам/ аз фикрам гузаигг албатга бо ин навь ношшя
иадар худйтпро бад час. хеку мал Дигар иоихои ширин
модару чаявотяхоя когазяиаиіро бо ніѴрбочои наг.киг/
тирбириичагиро падар лар хобйн; мелил, Аиоргул Хам аз
кучсл »акам омздзст, акам оиадалг* ,гУёи тохта омаЛ5
дйлтхоязйро- бар гардам** ха,іха а и дох». (>>хи6иа»ар?
і /ч-яахо* вяз б» асрофйй ктшятп.. Аммо ия иишаетх

т ш ттщ буд, ги ,mptf пур и(/штш

«й» ** тт#;1П ГКІЩИШМ /*,* буд, ЧгХрЗХЛВ

фартвждсак* модарре, мл'/ауа/

_ раих/р меди дни

бмзяд АИзам Ш «Ш 'л бах,*** бяруии

'ТЫ-
хамя рафган гирифгаму пиихонй аз дигарои кУталеро. ки
иодар ба тавр* хамеша боло туда буд, баромадем. Мусо
фахмид: «Ака, ака пеши очам мереи»,- гуфт. «Ҳова,
Мусочои. Як очата хабар гирем-ку, чй хол дора»,-чавоб
додам 6а додарчаам, ки баробари мая рох мегашт ва гумон
допгг, ки холо модарашро мебинад. Вахте ки ба сахни
иаэор дохил шудем, МУсоро ба багал шрифтам, то ки хасу
хор пойхояшро нахарошад.

То нал ди модар ду-се метр моида буд, ки М У соча «ака,
ака, ана очам, аиа очам, ана иш додарчаам хастай, ки бари
очам ховай»,-гуфта баланд садо баровард. «Ҳова, хова,
Мӯсочои! Ана дидй очата, чй хел хобай, ана и гУри майда аз
Ятимакай, дида будиш ха, хо баъди очат ба ин чо омад...»,-
іуфтам ба додарчаи сагераам. М У соя к Давиду болои гУри
модар баромаду «оча, оча, ма омадум, бихез, ма омадум,
акам кати май, акай Худойназарум аз КУлоб ом ада й, барон
ма канду почин овардай, оча, бихез охир. Оча, оча, мара
Гулбй мезана, оча, биё хона брем» ,-гУён хоки гУрро таи тап
6о дастчахояш задан гирифт. Май ин холро дида, дигар
токат иакардаму оби чашмоиам шаш катор ба рехтан
даромад. МУсоро аз болои тур шрифтам, ки У оби чашмони
маро дида, савол кард: «Ака, чй гиря мекунй? Очама дуст
иедоштй, хай бигй бихеэонуш, хона баремаш, бигй, бигй
хезоиуш, чй дигар хона иамсрава?» ва якбора гиря cap дол
«МУсочои, Мусочои гиря накуй, ки очат мешиава, баъд аз
ту мераина, ин ча хонаи иавіпай, мои ки ором бихоба, оли
У хобай бе лор ііія ва м сея»,-туфта сахни кабристонро тарк
кардем. Мѵ со хан У» хам чомиби гУри модар менигаристу
обхои лидааніро бо сари остиичаи куртааш пок мекард. Дар
рУхияи иоумеди ба хавлии пала р ларомала бу дам, ки Мусой к
«Очама дидум, оли хам хобай, акам гиря кард, ма хам
гиристм»,'ГУёи ба на дар хисобот лод. Медилам, ки хисоботи
Мгсоба «асии зебглі налар* яут иаомаду пиёлаеро аз дастаіи
йф/оида шика»'», ('адом и яслям иіикаста калби падарро бедор
гард, ки чаид харфм іиня:и> ба іаиаім гуфт. Ы» душворж-
мабро гуаароидаму боя рохи рУзгори таихоиро нет

207
шрифтам. Аз рУзе, ки модарро гум карда будам Ливд
танхоиро дуст медоштам ва худро танхои танхо мёдЙИ
МУсочаву Аноргул аз пушти сэрам менигаристанду ^Я
боз кай меой. Кандамон биёр, зуд-зуд биё...»«мегуфгц|
Ии садо то хеле рох таъкибам мекард... Як рузу як кіабе j
ки дар хонаи Тоскалъагии падар будам, аз бародадеі|
фахмидам, ки рУзгорашон токатфарсост, аммо дигар!
илочеро намебинанд. Дилам ба падарам сУхт, падаре щ I
Хеч гох сари аастиро над ид а буд, акнун худро наздЛ
фарзандони сағерамондааш сарпаст эхсос менамуд. Холназар 1
мегуфт, ки «и занак ба задан хам ислох намешана. Отаиі
Уро чуион мезана, ки гов барин бохас мекуна. Аммо боз
кори худаша мекуна, боз Сохибназару Аноргул ва МУсорв
дар набудани отам мезана...». Таъбири хобамро дар амал
дидам. Намехостам, ки «аспи бесарн падар» сУйи май хам
шатта партояд. Дигар рохи хонаи падарро гум кардам.
Падар хис мекард, ки Чумъахонро хафтае як бор ба Куляб
равон менамуд. Я

Вақтҳое ки модар зинда буд, Чумъахон кулчаву гУшга
кайла меовард. Боре ба хобгох меравад, ки маро намеёбад.
Ба У мегУяид, ки «акат дар бог даре тайёр мекуна» "
гУшту кулчахоро бардошта ба бог омад, ки мо чанд нафар
болои сабзазор таги тана туда мутолив доштем. Он чоип j
нонимон бомазза буд, зеро дигар ба нос нарафта, дастархои
ороетем, аз чойхона чой овардем па Сайгон овардаи
Чумъахопро дастачамъп иУиш чои кардсм. Акнун омлдаихо»
Чумъахон он лаааати дпнронп модариро надоштанд, балка
у амрн надарро пчро мекард. То км аз ахполн ман бохпбар
шакал.

Пмгнхонхом соли сезомро суиорндому омУзншгохм
педагогии КУ добро баркам доданд, Курской моро, ки чорум
метудем ва курехои багдмро ба филиал шѵъбан Инстнтути
педагогии шахрн Ку лоб табдил доданд. Як сол кпбл
омУзяшгохи иедагогпн шахри Қургоитеипаро низ бпрхам
дола. доиишчУёни соли сезону чорумашонро барон ндомаи
гаченл ба омУзяшгоХН мо мупахпд кардапд. Ду сол шѵд.
ки байнв бачахои кУргонмву кУлобн баром дѵхтапп» пйм

•>ffcO
„ягу ҷаннол мерафт. Гап дар ин буд, ки гӯруҳҳое, ки аз
Кургонтеппа 6а КУлоб интикол ёфтанд.дар байнашон
духтар надоштанд. Аз ин рӯ, онҳо кУшиш мекарданд, ки
аньанаи «каплону апагирй»-и кУлобиҳоро дар фаъолияти
хеш амаля созанд. Бачахои КУлоб, ки кайсару чангара
буданд, рафтори кУргониҳоро напазируфта, ба чангхоидастя
рУІІ меоварданд. Ҳарчанд ки бачахои кУлобя голибият дар
даст доштанд, кУргоігахо пиихонй ду-се духтар и кУлобиро
баъди хатм 6о худ бурдаыд.

ЛАҲЗАҲО АЗ ДАРСҲОИ МУАЛЛИМОНИ
ОМӮЗИШГОҲИЯМ

Табиист, ки давршш дошішчуй лахзаҳои хотирмону чолибс

хам дорад.ки баъзеашон бевосита ба тар.зи дарсгУии

муаллимони омузипігохиям иртибот мегиранд. Дар мачмУъ,

чунон ки пеіитар хам ишора намудам, омУзншгохи КУлоб

Ьбсхтарин муаллимонро дар системаи таълимии хеш чамъ

[ оварда буд. Махсусан, забои на адабиёти точик, математика,

физика, география, таърихи Точикисгоп, химия дар еатҳи

баланд дйрс дола меніудаид. Дарсхои мазкурро муаллимоне

монанди ІІІариф Рахмонов, Хоркаш Кодирон, СаймУьмин

ІІІамсов, Соня Акалаева, Туреунов, Муллочоіюв, Ризоев,

Иугратуллоҳ Неъматов, Ҳусейн Каримов, ІІІахидЯ Каримов,

Моёншоҳ IІпзпріііоен, Нибэ Сафаров, Мирно Султшов ua

амсоли окон ба Ухда доштанд. Бсеабаб пест, ки баьдҳо

хатмкуііаіідагоііи омУзишгохи мазкур дар еохахои марбута

ал бехтарні! лоііііііімаіідоші Ҷумхурп шмнохта шудааид...

Дар соли ссюмн тахеил муаллимаи забоиамои Соня

Акалаева таъии гарднд. Авнали сентябр буд. Бонуи

Коматбалапду хушаидом па нирохани шохя дар бару

кафшхон попінабаланд дар ной бо мУйхои бофтаи

дукокулаву дароз ва тУпни гіакишин фаріонидухт дар cap

воридн гинфхоиа шуд. Дар р9 ба Р»«*он гУё талибам сиифи

лахѵм карор дошт. Салом лад. салом гуфтем, нишастем.

'} .. Дпііѵіі зебо хеч чашм канда иаметавоннстсм.

аммо аз он оопуи

209
do зеооияш, бо кавораи чиддияш.бо тарзи харфгриящ I
бо шарми шаркиёнааш моро мафтуни худ сохта буд. ӯ ^1
ин чихатро эхсос мекард ва аз ин ки шогирдонаш дар
ҳашамати вай лол мондаанд, ифтихор менамуд. Ин бону
он кадар маданняти баланди занона дошт, ки чанд банан
шӯхамон, ки ба муаллимахои дигар «гап мепартофтанд»
гунг шуда буданд ва факат бо чашмони зиракашон
муаллимаро шинохтанй мешуданд, ки «чй бонуест*. Дарси
забонамон рУзи аввали сентябр чй навъ гузашт,
нафахмидам. Замоне чириигоси занги танаффус баланд шуду
муаллима «хай» гуфта аз синфхона баромад. Ахли сииф ба
мухокимаи муаллимаи забои пардохт. Эмом мегуфт: «Ох,
бачахо, чй зани зебост. Май гов гаштам, аз ran мондам.
Хостам чанд саволе оид ба фонетика дихам, аммо зебоияш I
имконам надод, ки чунин кунам...... Касе аз бачахо таъкцд

кард: «Медонед, ин зани кист? Ин зани Мирзо Бегматов
аст, ха, эхтиёт бошед». Духтаре изхор дошт: «Ай и чй хелй
малймаи забонн тоники аст, ки на номуш точикияю на
фамилняаш. Соня Акалаева». Ман ба сУхбати хамдарсонам
хамрох шуда гуфтам: «Чй фарк дорад, ки исмаш Соня асту
падараш Акалаев. Мухим ин ки У точикиро бенуксои ва
хеле ширин медонад. Зани раиси исполком бошад, хам сару
либосашро дидед, ки чй хел буд. Пирохани шохй чунон Уро I
зебида буд, ки кас хайрои мемонд...». Бахе поён наёфга
буд, ки занги даромад шуд. Муаллими дигаре чойи Соня
Акалаеваро ишгол кард. Ин муаллим рохбари сшіфамои
Кабина Мария Василевна - завчаи Хоркаш Коди ров буд.
Дар гурУхи мо Хасан Ватанов бо ин муаллима озодона
сУхбат менамуд ва барои русидониаш Мария Василевна хам
Уро мепазируфт. Бинобар ин, Хасан аз аввалинхо шуда
дар мавриди муаллимаи забони точикиамон савол дод ва
хост, ки дар бораи он бонуи зебо маълумоти кофие дар
даст дошта бошад. Мо хам ба чунин маълумот эхтиёч
доштем ва саволи Ҳасанро такрор намудем. Мария
Василевна, ки хеле муаллимаи чидди буд, табассуме карду
5аъд тарчумаи холи Соня Акалаеваро бароямон қисса намуд.

210
Падараш аз миллати осетин буду модараш аз Балчувон.
Такдир чунин шудааст, ки марди осетин ба духтари тоник
издивоч мебаидад. Падару модараш солхо дар маркази
нохияи Кизилмазор-Совет зиндагп доштанд. Оилаашон
серфарзаяд будааст. Соня баъди хатми синфи дах барон
іахсил ба Института педагогии КУлоб дохил мешавад. Ин
чо 6о Мирзо Бегматов шиносой пайдо карда, сипас зануі
шавхар мегарданд. Соня хатмкардаи бахши забои ва
адабнёти точик будааст. Дар омУзишгох соли аввал аст,
ки ба сифати муаллим фаъолият менамояд. Ба ҳар павъ
ки буд, мо ин бонуи нозанинро бисёр эхтнром мекардем
ва гуфтору рафторашро хамчун омузгорони оянда намунаи
ибрат медонистем. Чиҳатн хуби ин зан он буд, ки кас
гумон намекард, ки У хамсари аввалшахси шахрн КУлоб
аа. Хеле оддй муносибат менамуд ва ягон хел магруриву
аз табакаи болои интимой буданашро эхсос намекардем.
Гузашта аз ин, бо шогирдон муомилаи хуб дошт. Вакти
чамъбасти имтихон кУшиш менамуд, ки боиси ранчиши
хотири донишчУе наіардад. Ҳамчун муаллим дониши хубе
дошт ва тарзи дарсгузариаш хам диккатчалбкунанда буд.
Мо дар дарсҳои у ҳеч гох эхсоси хастагй хис намекардем,
балки мехостем, ки ҳар руз соатхо даре гУяд. Бесабаб
намегУянд, ки омӯзгор ба ғайр аз дониши аъло боз симову
чеҳраи зебо дошта бошад, то ки ба даре чанбаи эстетики
бахшида тавонад. Соня Акалаева ба хама меъёрхову
нишонахои хуби омУзгорй сазовор буд ва май хеч гох чехран
дилкаши он муаллимаи азизамро фаромУш карда
наметавонам.

Муаллими дигари мо сарвари омУзишгох Нусратуллох
Неъматов аз яҳудиёни Бухоро буд. Ӯ бо рутбан напитано
аз чанги Олмон баргашта, бо маълумоти дусолаи муаллим-
тайёркунй ва ё гоибонаи бахши таърихи Институти
педагогии Сталинобод ба мо дарси таърих медод. Мавсуф
на ба хотири муаллими таърих, балки ба сифати сарвари
омУзишгох боиси сУхбати банда хоҳад гашт. Ӯ шахеи
мансабхох ва бокуруре буд, омУзишгохро хамчун мактаби
шахски худ мешинохт. Масалам, мегуфт: «педучилищ
Неъматов. педучилиши май...». Дар айни замой "Z
кадошсов шахр сахт метарсид. Вакте ки на.эди онхо кам
мегирифт, 6а дара час худро норохат меднд, ки меларзщ.
Бояд гуфт. ки калонхо хам Уро намепазнруфтанд. Амщ
маълум буд. ки У дар пойтахт такягох дошт ва гохе «
номи бпза онхо гаюрахо хам мекард. Неъматов дар л
р9з донишчУро бо фармонаш хорвч мекард ва баъд ад ду-се
соат боз 6а фармонн ваваш Уро баркарор менамуд. Таърифро
дуст мелопгг- Аз донишчУённ «сохибдор» хавф мебурд и
онхоро сох такорона эхтнром менамуд. Лахзахое хам мешуд,
ки аз чѵенн «сохибдорон» ба манфиати худ истифода
менамуд. Хвзматторхояш аз байни донишчУён зиёд будаид.
Бештар бозорші хонаашро хамив навъ донишчУён анчои
медоданд. Завчааш олмоня бу да. ду писарча ва як духтарча
дошт. Бндунп муболвга метавон гуфт, кв за наш хеле зебо |
буд. МалламУй. сиёхабрУ, хушандом ва К аду комати расое
дошт. Муаллими варзишамон Пашков хамеша дар хнзмати
хонадони Неъматов буд. Баъзан донишчУён шУхя мекарданд,
кв бачахон Неъматов ягов зарра ба У монандй надоранд.
бештар 6а Пашков шабех мебошанд. РУзхои чашн ду писаре
Неъматов дар нхтмёрн Пашков гуэоигта мешуд. Вакте ки
нас он ду писари малламУю зебочехраро дасти ба даст бо
муаллими варзиш меднд. гумои мекард, ки бачахои худи
Пашков хастанд. Завчааш хонашин ва хамачихата таъмин
буд.

Соли сеюмн тахсил маъракаи пахтачинЯ огоз ёфту
омУзншго.хро ба хочапш Шаталов сафарбар карданд. ки аз
ша.хри Ку лоб чандон дуря налошт. Нархи як кило пахта ро
се тин муайян карданд. Бо вн нарх донишчУён розЯ нашу,та,
«бунтъ- коршиканя намуданд. Ив чуннн маънЯ дошт, кп
мо пагохй 6а сари заміши пахта хозир піудему аммо ба он
надаромала. фартук-халтахоро зерамон гузошта ни mar тем.
Caere нагузлипу котнби якуми хюбии шахр Абдулин 3. М. бо
мошмни идорааш, ки худаш меронд, пайдо шуд. дар ЛохиЛН
он Неъматов хам буд. Абдулии чунон бо кахру г ал;,6 гап

212
езад кн агар туфанг медошт, чанд донишчУро бечон
негардонд. Аз байни донишчУён духтаре 6о ночи Назокат
м чой хест ва пироханашро боло бардошта чониби Абдулин
рафии шрифт. Мо хама дар пойхо рост истода «ба се тин
пахта намечинем, то панч тин накунед, ба зачин
намедароем», гуфта садо бардоштем. Неъматов сари чо дод
пезад: «ой, чедонед, ин шахе кй. Ин шахе котиби якуми
горком. Ҳозир хохад хамаи шумоёнро ба хабе чегирад,
педучилишро мебандад...». Абдулин гохе ба руей ва гохе
ба тоҷикӣ моро тарсонданй шуда «Это саботаж. Я вач
покажу бездельники и всё, пагох педучилишро мебандач,
кУрнамакхо» ва ба хамин монанд харфхои тахдидочез
гуфтан гирифт, ки Назокат почомаашро назди хамагон аз
бадан кашида, гУё байрак сохту онро ба сари Абдулин
кашпданй шуд. Ин холатро Абдулину Неъчатов дида, зуд
ба мошин нишастанду чониби шахр гурехтанд. Хамой рУз
мачлиси таъчилй дар Ҳукумати шахр дойр гардида, мавзУи
корпартоии лонишчУёни омУзишгохро баррасп намуда, онро
ба фоидаи мо хал карданд. Бегохй натичаи карорро
гуфтанд, ки аз пагох нархи як кило пахта «панч тин»
мукаррар гардад. Ба касе чазо надоданд. Назокат бошад
хамчун кахрамон шинохта шуд. Ҳамин «бунт» буд, ки он
сол хеле пул кор кардем. Мухимаш он буд, ки коршикаиии
мо ба фоидаи хамаи донишчУёни минтака хам буд. Яъне,
дигар мактабхо низ бо нархи панч тин пахта чидаид.
Неъматов хеч гох ба даре сари вакт намеомад. Сардорамон
аввал харитахои таърихро ба девор меовехт, дафтари синфро
омода месохт, баъд Неъматов чУбчаи ишорат дар даст бо
шитоб вориди сиифхона мегардид, гУё ки аз кадом мачлиси
расмие ба хотири даре тохта омада бошад. Дар оғоз хамаро
аз як cap медид, ба баъзехо танбех медод, метарсонд, ки
«аз педучилищ пеш мекунад» ва гайра. Хуши дарсгУй
надошт. Ӯ аз хама беш ба Хасан Ватан бахс меорост. Ҳасан
бачаи каме шУхтабиат буда, хунари таклидкорй дошт.
Масалан, бо садои гову хар таклид менамуд, дар чашнхо
сурудхои руей мехонд. Ба хусус доираро бисёр хуб мезад.

213
Боре хини доиразаня чунин шуд, ки он кафид [>.
іюни «Ҳасани дойракафшг» дар забоин сарварамон* ** *
гардид. Ӯро факат бо камин ном мешинохт. Яке аз .'«Н
Неъматов соати аввал даре дошту дер омад. Мо аз Хѵ^'і
ки таги тиреза менишаст, хохиш кардем, ки як садов хур^Д
таклид намояд. Вай дар аввал неву нестон карду баъд а1
чояш хеста, тарафи тиреза назар наму'да, ду-се бор дастҳоро
ба бадаиаш зада, гУё пар-пар задани хурУсро шпион медода
бошад, садои хурУсро чунон зебову іюней ичро кард, кі
рохгузарҳо ба чониби садо мутаваччех шуданд. Ҳамин лаҳза
буд, ки Неъматов ба синф даромаду бо асабоният пуревд, I
«Канй гУед, кй садои хурУсро ичро кард? Канй кй? Хезад ]
аз чояш». Мо хамагй бо сархои хам менишастему ба даруй» |
дил механдидем. Неъматов, харчанд ки ичрокунандаи садо»
хурУсро хуб медонист.хар кадомро аз чояш хезонда, «Каяв,
ту буди - мй? Чаро хомУш мондй? Гуй охир...» Ба хами»
Минвод Абдукиборро хезонд, «ха, додари пракурор, ту будй-
мй?> Ӯ cap чунбоид, ки не. Хайрият, маро мачбур насохіу
6а сардорамон Азиз дарафтод. Азиз «не, май набудам»,-
туфта буд, ки Неъматов шишаи пур аз рангро аз назди У
бардошту «Ҳозир, ин рангдонро 6а сарат мезанам, гУй ту
сардор хастй, ин корро кй кард?» Азиз меларзиду орон
меистод. Сипае, Неъматов охиста-охиста ба назди Ҳасан
омаду «Ҳа, манчук ин кори ту, ха?»- туфта бо чУбчаи дасташ
6а мизи Ҳасан задан шрифт. Хасан аз ной хеста 6а саволи
Неъматов чунин чавоб дод: «Малим, бахудову бахудо май
ором нишаста бу дам. аз таги тиреза як бачаи хурУсбадаст
мегузашт, ки хурУсаш садо дод. Май набудам малим, бахудо,
ки ман набудам». Неъматов коми дигари Ҳасанро «манчук»
монда буд, зеро биинии у пахну пачак менамуд.Бинобар

ин, Неъматов Ҳасанро гохе «дойракафон» ва тохе «Ҳасани
манчук* ном мегирифт. Неъматов аз чавоби Ҳасан мисле
ки каиоат хосил иамуда, назди мизи худ рафт ва гуфт:
«Ой, Ҳасаии манчук! Ту чй шайтоий мекуни. Ман пушти
дар хама маслихати хамдарсонатро гУш мекардам. Худам
дидам, ки ту чй хел дастхоятро пар-пар задиву садои хурУсро

214
„чро намудй, чаро дурУғ мегУй. Ҳасан хандаи хосе карду
4Хай, малим чй кор кунм, бачахо хохиш намуданд».
Неъматов хам як ханда cap дод ва занги баромал зада шуду
дарси таърих ба поён расид.

Муаллиме доштем, ки исмаш Муллочонов буда, аз фанни
химия даре мегуфт. Ин муаллим аз мардуми шимол,
кадпасту лоғарандом буд. Вакте ки ба даре шӯрӯъ менамуд,
баробари суханхояш оби дахонаш низ лареш мехурд. Мал,
ки дар сафи аввал менишастам, рУзхои дарси химия
руймолча дар даст факат обхои паридаи дахони муаллимро
аз сару руям пок мекардам. Муллочонов бисер инсони хуб
буд. Химияро аъло медонист. Дарсро хамеша ба воситаи
асбобхои лабораторй мегузаронд. Махсус, кабинети химия
дошт ва махз он чо дарсҳои амалиашро пиёда месохт. Дар
яке аз дарехо ду маводи химиявиро ба реаксия даровардаий
шуд, ки он бУйи тухми вайроншударо медод. Аммо, вакти
ба реаксия даровардан чй шуд, ки колбаи химиявп кафиду
еннфхонаро дуду хавои гализи бУйнок пахш намуд. То ки
аз синфхона бУйро берун бароранд, дарвозаро кушоданд.
Дар натича тамоми бинои омУзишгохро бУйи тухми палатда
фаро гирифт. Замоне Неъматов, мудири кисми таълимп
Каримов ва дигар муаллимон аз утокхои кориашон ба куча
баромаданд. Мо низ дамгир шудему аз тирезаву дарвоза ба
берун баромадем. Худи Муллочоновро чанд донишчу
бардошта берун бурданд, зеро саломатии хуб надошт ва
бехолона рох мерафт. БУйи хосса хафтае бинои
омУзишгохро пахш кард. Баъд аз як хафта боз дарси химия
сурат гирифт. Муллочонов калом мавзУи химиявиро барраей
мекард, чи Файзалй Ҳомидов даст бардошт. Муаллим аз У
пурсид, ки чй ran, чй магар саволе дорад. Файзалй, «оре,
муаллим як савол дорам». «Мархамат» лутф намуд
Муллочонов. Файзалй чиддиёна пурсид: «Муаллим, боз
як редаксияи дигар намекунед.» Хама хандиданд. Муаллим
табассуме карду гуфт: <Не, дигар аз он реаксия намешавад.
Неъматов ба ман чазо эълон кард...». Яъне Файзалй ба
Чойи «реаксия» гУяд «редаксия»- гуфт, ки боиси ханда

2И
дер омад на слбабашро худаш гуфт, Хоиааш дар оЗ
( і,і пин/юл, нліди магоааи хУрокпорй буд, Он паю на ^
кУ'іахоиу ілнікУчахои К у лоб гаиі'фнрні буданд. Муіш
юіфінро бн кал у іи (галош) мсііѵінид. А.і хона б/і|юміі/|л ■
шіадп масоаа морделд, ки дар на.іараиі нк ноши сцііц
мгнлмоил Ііа клфіндоиін ниі'ок искуНАД, нн нк калѵнчі
дар ку'ЮР ба лой дар мішда.к г, У ба ю»|»о баргамна, чііАиі
Кіідимхояніро ба мушохидн іирифіа, нихоиі килУкмир
шііідо мгкуиад Лоііхои кшіУиі|И> іоал карда, сніші чоагіі
омУіиннох бозхшсі род ііпіі могнрад, Одаін днмрінпі
ба іііоіирд іиіііінііу анион ладан буд, Агар домииіЧУі щ
дарена гаи мг.іад ё мгчунбид, У ііснбгі туда «Ҳа, мсртн,
шума барон чи механдед- ІІнрохмішм длридліи, мУІІи піран
шона ноаада, ршіідомм рш идлги, ки қаст, ілбатта бока
хіиіднн шумохои мсшамм 1>о им гуфтораш их ли гимфри
мсінармоіід на рост гам лилии ба муаллии мссУХіу худро
нородаі мсдидйи. На хамим моноид, рУэс ба сіііідплй
цитату, коти обчииакро бо длстомамі боаикуион мніід*
майда карда, хамэамон маімУи дарсро барон мо ара памуд<
Ҳамоно ласту панчлхош бо иайдаморахои обкапан банд
буд. Яке биниашро хориду бо дастамі онро молніи дол, и
иайдаиорас аз обчииак дар сУрохии биниаш даромад. Вахи
хи пафас иекашид, он майдаиора ба дох или бшіЯ мерафі
ва боз, ки нафас мсбаровард, он беру и мсбаромад. Чаяд
лахза ин холат такрор сфт. Ханда морс фииюр мсоварлу
аимо барон эҳтироми муаллим кӯшиш мснамудем, ки У

216
удндаамонро нафахмад. Ҳатто хостен, ки сарҳоямоиро хам
гирем, то ки рафгу омади майдан обканакро дар сѵрохии
(іішіш муаллим набиисм. Вале боз чашм мсафтилу хандаро
Ы иу'іуд меопарЯД. Охиста- охиста хандаи ахли сииф дар
цикли кит киту ошішр боиси таиаччѵхи муаллим гардиду
ба тнибехдиҳй лида шуд. «Орк, хаидаатои чо дорад, Як мои
май мслаигад, як диетам пест, саран кал, як чашкам кур»,
мегуфту дар чоши им тарифу он тариф род мл аил Ҳармипи
дохилишииу хоричінании миідаиораи обчшмк боз іеаіар
«уд н хаидии но хин бмиидтар іардид І»алаіідшании хаяда
бш аз он сабаб буд, ки нодкаи як чзіими муаллим кѵр буд
Дидам, ки ахли < ииф аз назорат м</мрояд, at ҷ/Л баланд
шудііму гуфіам Муаллим аз мумо узр мгшхам, сабаби
хзвдзи бачзхо аз он act, ки дар су pox ни бимин мумо
иийдинораи обчишік руст иондяисі на мак іи мафлпирииу
ІІІіфіМ'/мірорИМ ніуио ом міутрояду мебярояд » Муаллим
инро імуняду бимммміро молиім дода буд, ки ом иайданора
болов фарміи (инфхоим ифтнДі Муаллим бімер іудро
ІІОрОХіѴІ дид іш хайрииі ки злю седо доду он им биромлдл
іміфшід, Ииф] дмкикми гнинффус худро «мод дида хуб
ХЙМДИДКМ , ДмрСИ ДИІИр Турсумои fill ахли < миф yap КОМ.
in iio'io гммбехамон додиін г. Химии муаллим дар чирайіи
щи: ail еяломятиині іиикоят кард, ки радикулиі дораду
мдак боронырй іііаннд ал чой хи;іа намплиоиал Лу сг
Ліъфа бо Хамим иллмі ба дарсяііі сари вам хошр наінуд.
Рух ха во борону нам мок шуд. Дарси шимм иабі*т
буд. Аксаран ки дар хобюҳ икомат дошіем, аз тяргза
дндгм, ки ха ію меборал. хамаги масля хат караем, ки ба
Ларе Хоэир шулам шарт пест, зеро муаллим Турсумои
радикулит дораду омада намстлионад, бехтар аст, ки
хобамоиро идома диҳему ба да рта дуюм хшир шааем
Дах монадах дакика аз хаш гуэангта буд, ки сардори
самфамои Азиз , ки дар шаҳр ис г икомат мскард, ба
хобгохи мо даромада «Эй, бачахо, чй хоб рафген. Муаллим»
Турсунов худаш гаиҳо дар сииф пшиастааст Хеэед, ки
Хскшр Неъматов фаҳмад хаматона хорич иску нал», гуфта

217
монанди мо истирохат карданй буданд, ки дар Ин Ч|
бачахоро гунахкор мешумориданд. Ҳар кадом ба синф"4'
медаромаду «салом, муаллим», мегуфт ва баъд ба ҷ ^ 1
гузашта менишаст. Муаллим хам «салом, салом, сало^
гУён донишчӯёнро истикбол мегирифт.

Сабаби ба даре хозир нашудани моро сардор аллац
барои муаллим гуфта будааст. Аз ин рӯ, ӯ дигар моро тащ
надода, факат таъкид кард: «Муаллим меояду намема
донишчӯ бояд ба даре хозир шавад. Агар муаллим хаф|
дакика дер монд, метавонед ба рохбарият арз кунед. дар
ин шакле ки шумо раво дидед, гунахгор дониста мешавед»
Мо 6о як овоз гуфтем: «Муаллим, дигар такрор
намешавад, аммо мо ба касалии шумо бовар карда будем».
Муаллим хеле хандиду баъд ба дарсаш оғоз намуд. Он чц
дар мавриди муаллимон арз кардам, харгиз маънии манфц
надошта, балки бузургии ононро таъкид кардан мехохам.

СОЛИ ЧОРУМИ ТАҲСИЛ

Соли тахеили 1959-1960 омУзишгохи педагогии КУлоб
шомили Ииститути педагоги гардид. Неъматов Н. 6а
маорифи шахр гузашт. Аз баркам додани омУзишгох розй
набуд. Мешуиидем, ки У 6а воситаи одамонаш дар
Сталинобод дубора омѵзишгохро 6а расмият медарорад...
Акнуи сарпарамои Латифов- ректори Институт буд. Ӯ
шахен миёнакаду зебочехрае буда, либосро хуб мепУшид.

ИПирохаии чиноии духти украиий дар бадан дошта, рохбари
маданй ва орому нарм буд. Суханро баланд намегуфт,
балки бисёр муаддабонаву боандеша иброз медошт.

■ Мудири кисми таълимиамон Кодиров Хоркаш таъин гардид.
ИЧанде аз муаллимони мо 6а мактабхои шахр рафганд.

НИМуаллимоии наве монанди: Моёншоҳ Назаршоев, Ниёз
Сафаров, Рустам Кодиров, Мирзо Султонов, Исоев ва
дигарон ба мо даре мегуфтанд, ки оион ба кафедраҳои

218
хталифи Института педагоги нртибот мегирифтанд.
\І Назаршоев ва Латифов аз фанни «Таърихи партияи
к0мунистй», Н. Сафаров аз синтаксиси забои и точикй,
ѵі.Султонов аз математика ва Исоев аз педагогика, Р.
Кодиров аз методикам забои даре медоданд. Дар назари
аввал ин муаллимон нисбат ба муаллимони
„мӯзишгохиямон бохашамат менамуданд. Вокеан, то чое
вахмангез хам будаид. «Таърихи хизб»-ро аз рУйи мачаллаи
«Коммунист» даре мегуфтанд. Ҳоло ба шакли китоби
алохида нашр нагардида буд, балки баъд аз Анчумани
бистуми Ҳизби комунист, ки шахспарастии И. В. Стадинро
фош кард, таърихи он тахрири тоза лил ва барои мухокнма
ба хонандагон ба воситаи мачаллаи «Коммунист»
пешниход гардид.

Иимсолаи аввал Латифов ин фанро хонд, баъд М.
Назаршоев, ки котиби ташкилоти партиявии Института
Кӯлоб буд, онро идома дод. Ин шахе хеле калончусеаву
коматбаланд ва марди чиддиву шӯхе хам буд. Мавсуф дар
хамсоягии холаи Рӯзигул зиндагй мекард. Завчааш рус буд.
Ду писарчаи ширинрӯяк дошт, ки хар субх онхоро ба
богча гусел мекард. Мавзӯъхои таърихи хнзбро бисёр
возеху равшан мефаҳмонд, аммо эхеос мешуд, ки ӯ
сталиннараст аст. Латифов ором ran мезад, ки ин чихат
дарсашро чандон чолиб намекард.

Ниёз Сафаровро то ба мо даре гуфтанаш. хамарӯза
медидам. Ҳар вакт ки мавсуф аз бннои асоси ба бинон
собика меомад, мо аз дохили синфхонахои омӯзишгоҳ
роҳгардии вайро, ки нотакрор буд ба мушоҳида
мегирифтсм. Миённ донишчУён 9 хамчун «Маяковскнйи
точнк» шинохта мешуд. Ба ин хотир , ки аз нигохн каду
комат ва чехраи зохириву мРйн cap ба Маяковский хеле
шабех менамуд. Чанд торе аз мӯйи Н.Сафаров хам монанлн
мӯйн сари Маяковский хини рохгардй ё гапзаня ба тарафи
роста cap поён мефаромад. Мавсуф монанди М.Назаршоеву
Латифов озода мепУшид ва аз хамон пироҳанҳои гулдУзии
украинй дар тан доигг. Мирзо Султонов, ки аз математика

219
даре метуфт, солхо дар омУзншгох ларе медодааст
бар асари бо доншпчУе дастбагиребон шудану ба у за^
чисмонп расондан вайро ба махбас кашида буданд. Завҷ^Д
Зоя Николаевна, ки осетинка буду аз адабиёти рус ^ |
даре мегуфт. хеле мубориза бурда, нихоят шавхарац.^ 40
хабе хал ос мекунад. Бинобар ин М. Сул тонов, }!1 43 ^
омУзншгох ранчидагя буд, ба он чо барнагашта, балки 9
Институт меравад ва аз фанни физика ва математика J
мегуяд. Хеле муаллими чиддй ва бадкахр буд. «23
заданро дуст медошт. Ба хар суханаш оханги хачву муто*б,
медод. На хар касро эътироф менамуд. Ҳарчанд ки лагалѵ
магруря дошт. ам.мо хамчун муаллими мате.чатикадоа]
таърифаш мекарданд. Тавре ки дидед, хар чор фащц,
асосие, ки аз онхо мо имтихони давлатя месупоридем, б3
Ухдаи муаллимони Институт гузошта шуда буданд. Ба щ і
хотнр, соли чоруми тахенл 6арои мо душворихо бисер
овард. Ин чкхатро ба назар шрифта ману Хасан Валиев
ва Эмом Курбонов хостем, ки аз хобгох хорнч шуда, хонан |
іічора пайдо кунем, то ки 6а дарехон иамон камтар халаа
рас ад. Дар тангкУчаи Горкий, ки хонаи Неъматов ҳам он
чо буд, хона чае ёфтем ва ду-се мох линдагл хам карлем і
Ammo чЯ шуд. ки хонаи днгар кофтем. Ин даъфа дар
кучаи Стадннобод, ки акнун М. Калинин ном дошт,
хавлиеро ба ичора гирифтем. Пухту пазаш ба дил заду боі
ба хобгох баргаштем. Бо вучуди ни, май дар соли чоруми
тахеил бештар дар хонаи тағойии ЧУрахон мезистам. Ӯ
холо хам cap надошт ва рУэгори му чара дли мелил ва
холатхое, ки барон ду-се мох 6а иохняхои атрофи Кѵлоб
мерафт, хона дар ихтиёри май буд ва ин чихат шароитн
хуберо ба роям фарохам месохт. Соли халкунанда, ки махсуб
мешуд, фанат ба мутолиа машкул мешу дам. І'охе 6а хонліі
тагойии Махматалиам мерафтам. ки тоза ТУЙи а рус и карла
буду дар хавлии нотамоми холаи РУзигулам икомат мскард-
Лилам, ки аз «асии зебои надир» мои да буд, ба Тоскаты
cap иамезадгім, балки 1 (умъахону иалар юхе аз ходам хабар
мсгирифтаид. Дуст нам чу и хамеша бо Хасан Валиев.
дйдукибор Гадоев, Эмом Курбонов, Азиз Ҳафизов ва Хасан
Ваганов сурат мегирифт. Ин дастае буд, ки якчоя даре
тайер ыенамудем, саволу чавоб мекардем. Макони дарехонй
баъд аз еннфхонахо пушти мазори Амирчон ва боги
игтирохатии шахрй буд, ки харду дар атрофи бинои
омРзишгох карор доштанд. Оре, соли охир , ки буд, баъзе
хамдарсон аз пайи пай до кардами «каплону апа» меіиуданд.
Абдукибор хамоно 6о Парчамох дУстиашро илом а медод.

Ба Ҳасан Валиев модараш мачбуран духтареро аз дехааіион
дод. Ҳол он ки Ганчимох «каплонаш» буд. Эмому Хасан
Ватан дар ни чода принсип иадоштанд. Ба хар духтаре, ки
пет меомад, изхори ишк менамуданд. Азиз хам духтареро
дуст медошт, аммо духтар ба дигар хамдарсаш майл дошт.

Дар хамин замина, духтаре аз хамдарсонам, ки аз май як
гол бузург буд, бнсёр мехост. ки «каплон»-и банда шавад.
Роста ran харфхои ширнни Уро гУш медодаму 6а мохняти
мавзУъ сарфахм намерафтам. Ба истилохи дигар харфхои
ишкомезаш маро бедор сохта наметавоиист. У хамеша бо
! нигоххояш СӮҲбат менамуд. Духтари боодоб ва хушгуфтор
бу да, нншонахои чинен латнфро дар худ бисер дошт.
Рафта- рафта, андак майле ба вай пайдо намудам. Гох-гохе
шабона ба тамопіон филме мерафтем. Дарк намудам, ки у
маро сидкан дуст медорад. Харчанд ки ман хам 6а У одат
мекардам, вале аз масъулият доштани мавлуъ метарекдам.
j Вобаста ба нн масъала вай фаъолтар худро нитон медод.
аммо аз илмн ишк низе буй иамебурд ва банда низ дар
j хамон ептх худро мед идам. Бегохие бехотіір дарвоааи хона
зада шуду у даромад. То хеле нншастем, чой нуніндом ва
I синае бо пслосинедіі тагойим хостам, ки найро го
хонаашои, ки дар поёни шахр буд. барам. Ку чаи Калинин
иав таіімир мед ид ва дар хар 20-30 метр аефплтро чо-чо
ларгрцыхоі! куч.і чамъ опарда буданд. Кѵча чарогоп набѵд.
Лѵхтар дар пушти ман меицшаст на на комарам сахт медошт,
ки "шкІУІаД Велосипед и ман чарог донн, аммо бо он

луниіо||,,/'Чи рѴ|> ая < ;,,,ГУ асфалти бора бораро гупаштан
I» УД. Бехотир целое и под ба тс и пае боло ніѵд на ап
uu.lull ип яи ua иѵлп avpii^n. лѵАІar 4/0 А«рѵНІ| Ҷӯ|

ман зерн велосипед мондам. Дар натича ваб
зонувонаш чарохат бардошт. Ба душворне У|)0 T(j '*ц
хонаашон расондам. Чунин шуд, ки вохӯрии мо хаф,""^
се бор сурат мегирнфт. Боре дар хона менишасТец Ч
паллрам дар даст зарфе пур аз гӯшти кайла омад. д ’ ^
чой монд, дастурхон оросту худ сару рӯяшро печоқц,'^
хона баромада рафт. Табиист, ки падар савол кард. [улЛ
ки хамдарсам мебошад, факат дӯстии холисона д03
Падар табассум карду гуфт: «Духтари бападар меиамояд»

Ман чавоб надодам, зеро худро назди падар шармаЗ
медидам. Тагоиям азнохия баргашту велосиледро шикает,
дяд. Пурспд, кн « ба велосипед чй шуд?> «Намедонам»,
гуфгам. Хандпду изхори ранчиш накард. Дар гурӯхи х01
духтаре мехонд, ки аз вакти шавхар карданаш панҷ-ши
сол гузашта буд. Духтаре, ки маро дӯст медошт, 6а ӯ мегУяд,
ки «тагошш Худошіазар безан аст, хонаву дар дорад, щ
мешавад, ки 6о Ӯ ошно шавй». Он духтар розй мешавад. Аз 1
пн чост, ки бегохие якчоя ба хона омаданд. Духтар тагоянрэ I
дііду маъкулаш шуд. Аммо духтар чандон зебо набуд ва I
логарандон буд. Аз ин рӯ ба тагоям хуш наонад. Ба ц I
навь ки буд, духтарон дар хона монданд. Кати оханй иаснба I
сохибхоиа гардиду болон фарш насиби ман. Дар чушш I
вазъпят хам чияну тағо аз рӯйи адлу инсоф рафтор кардад I
ва ба духтархо даст нарасонданд, хол он ки онхо ба шя I
максад монда буданд. Пагохй онҳо рафтанд. Тагоям гуфг. I
«Дафъ шаваде, дар баданаш на гӯпгг дораду на пӯст, ранга I
кампирай...». Бо хамин фаъолняти «ишрарзйиі тагов
ба поён рас иду аз мо гУё «дома дошт, вале фаъолняти мо |
якчошіба сурат мегирнфт. Торафт ман дурй ҷустаий
мешу дам. Дар пеш имтнхонхои давлатй интизорам буд. ]
Махсусан, аз имтихони математика метарсидам, зеро Мир» ]
Султонов тахдид менамуд, ки 6а ягонтаи мо бахои мусбп
нахохад монд. Дар чараёни дарсхояш, ки дар бішон асосии
Н Инаіпут мегузапшшд, гурӯҳи моро мазоху масхара менами
Кар каломро 6а тахта даъват мекард ва харфхов носам

222
гѵфт. Дарси 9 ба он дарача дахшатовар буд, ки У худ аз
р'давида 6о каллааш тахтаи синфро мезад, «сарамро зада
іинекунам»,- мегуфт ба мо. Агар ракаме нодуруст навишта
^шуД. барон онро ба шогирд нишон додан, аз каллааш
истифода мебурд. Гохе тахтаи синф, ки аз поядорхо буд, аз
£р6и ласту пой ва пешонии муаллим ба раке медаромад.
Бачахо мегуфтанд, ки У аз омӯзишгоҳ касос гирифтанП аст.
ДонишчӮе, ки вайро ба махбас кашида буд, Абдулхайр дар
Донншгохи давлатй мехонд. Дар кӯча агар кадоме аз моро
иеднд, мегуфт: «Ҳа, шербачахои омӯзишгох, гаштаи гиред,
щѵмо хамаатон академикен, олй мебинем ч й на въ аз ман
[ бахо мегиреи». Табиист, ки мо бовар мекардему «мурданак»
математика мехондем, 6о донишчУёни бахши математикам
I Институт нишаста, аз онхо ба саволхоямон чавоб омода
I месохтем.

Чушш шуд, ки як мох кабл аз имтихонхои давлатй
! робитаро 6о он духтар тамоман катъ намудам. Абдукибор
\ ки 6о Парчамох шартномаи «каплонй» дошт, якбора
[ иуносибаташро канд. Ҳама хайрон буданд, ки чаро чуннн
I шуд. Аммо он духтар умедашро наканда буд, балки гумон
дошт, ки ин дилсардй ба огози имтихонхои давлатй иртибот
- дорад. Ӯ хато мекард. Зеро дар он синну сол ман нияти
I вдивоч бо духтаре надопггам. Ҳоло такдири хешро пешбинй
I карда наметавонистам. Гузашта аз ин, дар такенмоти
[ Вазорати маориф ба нохияи Колхозобод барон кор
[ мерафтам, ки дар назарам нохияи дурдасте менамуд. Он
в солҳо хатмкардаи омӯзишгоҳи педагоги хатман се сол бояд
I дар истехсолот кор мекард ва баъд метавонист 6а ягон
. иактаби олй дохил шавад. Вакти таксимот нохияхои
I Чумхуриро катор дар тахта нависонданд. Ҳар кас бояд
интихоб менамуд: Колхозобод, Вахш.Комсомолобод,
і Чиргатол, Ғарм, Файзобод дигар нохияхои 6а муаллимон
зхтиёчманд моро интизорй доштанд. Ман намедонистам,

I ки кадоме аз ин ноҳияхоро интихоб ыамоям. Сипае
муалзими географияамон Ризоев дар харита нохияи
Колхозободро нишон доду гуфт: «Худойназар биё ба

тп
Колхозобод рая. Ии нохия дар оянди «'*• «охад

саноатй табдил хохад ёфт, зеро маъдаии газ дорэд». ^
эхтироми муаллим «майлаш, гуфтаи муаллимам ша«Л
гугн ба наракаи таксимот дар рУ ба рі'и Колхозобод щ' I
ноядам.

Имтихоиоти давлатй огоз сфт. Нахустимтихои аі .забоц I
на адабнспг тоҷик буд. И что нашитом, ки чараслн цщ
іілмояндаіі Хукумаг Бердиева Буриігиссо ном бону н.гюрц I
кард. Чапд н а фар бахои «аьло» гирифтем. Табл ист, ц Г
инлюхои моро Пиёз Сафарои на Соня Акаласла гнфгмі
карла буданд. Павбати имтихони математика хам онад.
Синфхонае дар каноти чапи биио, иахлУи китобхола буд,
ки М.Султонов он чоро иіггихоб намул. Ассистент свараш I
Хоркаш Калиров бошал хам у як омаду калом кореро баҳова
карда рафт. Мо хама меларзидем на умели бахогиря дар
ягой гУшли днламон чой нддошт. Аз кавокхои муаллим г?і
барфу борой меборял- Саволхо боло и миз гузошта шулаедІ
Табиист, ки У аз рУйи алифбо шогирдонро даъват мскарл.1
Аз ин рУ, дар таги ларвоза а к нал май меистодлм. Муаллим
шаш касро даъват кард. Саволхоро гирифтему лишаете»
Сипае сардорамон Азизро наэдаш хонду гуфт: «Ра в дар «
чоіінакн «арабом чойи спех, сесад тиром канди рафинад и
tax дона булочка бнер». У тозон чониби чойхонаи институт !
>афт. Ман саволхоямро медом иста м, вале нурсидану
іатнчагирЯ ба табъи муаллим вобастагЯ дошт.Ба ин хотир
ашмам буду чехраи М.Султонов. Медидам , ки торафг
гхраи У кушода мешуд, дигар харфхои таҳдидомсзу
гтоибадорашро наметуфт, балки дилбардориамон мекард.
іатарссд.шумо ба ин саволхо омодаед, медонам*. Ия
санхоро шунида аз нав умели бахогиря дар ман лайдо
д. Сардор хам чою іюни муаллимро овард. М.Султонов
сардор аир кард, ки чою иоиро боло и печкаи хнштя
зорад. Сардор саросемавор аз рУзномахо дастархов
ста, наводи гизоии овардаашро ба он чо гузошт.
ллям ба пиёла паич дона канди рафинадро андохту
бо іюрае аз булочка омезипі дода, ба хУрдан даромад.

224
(іаС пурсишро аз май cap кард, ду-се дақика гуш дода, оа
^ta Х<>м ДМлат накарда «панч» монд. «Аъло»-ро дар
1,1 іКЯи имтиҳонй лида, худ бовар намекарлам, ба лил
^гуфтам <ин мУаллим мазох мекунад-чй?». Хулосаи
f „ХОІІН математика он іиуд, ки дар байни як соат 6а хама
j;, цаііЧ гузошту кшазҳояшро бардонгга рафт Хурсаидии
Хаду капор надонгг. Хоркаш Кодиров моро дида «дилед
„уз.ілим чй навъ осой имтихон мегирад, боз шумо
,ісгарсидед» гуфт. Он рӯз барои бачахои гурУх чашнеро
демонд» гУё ал махбас озод шуда бошем. Ба хамин тарик.
цмтихонхои давлатй ба поён расиданду мувофики нияти
каблй, бачахо назди кинотеатри «Комсомол» рифта, як
косай яхмос хУрдем. Дар ин амал ташаббускор Эмом
•Курбонов буд.

. Акнун мо худро дар дигар сатх медидем. Охир мо
касонс, будем, ки омУлишіохи недагогиро тамом намудем,
аттестат не, балки диплом мегирифтем. Мудири шУъбаамон
X. Кодиров гуфт, ки рУзхои а впал и июл дипломхомонро
і месупоранд. Ин рӯз хам омад. Дар дахлел чониби идораи
собикаи Неъматов мерифтам, ки аз пунгги сэрам он духтар
садо зад: «Худойназар, Худойназар, андак ист, як гапи
Іиухим дорам». Истодам. Ӯ наздам карор гирифт ва гуфт:
I «Агар ту аз ман даст кашй, ҳозир назди Латифов, ки
дипломхоро месупорад, даромада арз менамоям, ана баъд
I' иебинй». «Гуфтан гир, охир ту фахм маро. Ман дар ту хеч
\ шбудиеро иамебинам, вале наметавонам дар ин синну
f сол оиладор шавам. Ленин агар шикоят кардан хохй, мар-
' хамат»,- изхор дошам ба У. «Майлаш», гуфту тарафи дари
идораи ректор рафт. Ҳама чамъ омада буданд. Парчамох
низ дар гушае сари Абдукибор тахдид дошт. Бехотир
дарвозаи идораи ректор кушода шуду X. Кодиров эълон
кард: «Дар навбати аввал дипломхо ба духтарон супорида
мешавад». «Худо зад»,-гуфгам дар дил. Ҳол он ки аз рУйи
алифбо аввал ман бояд даъват мешу дам. Таги дар бо сари
хаму андешахоям меистодам, ки он духтар диплом дар
дасташ аз таги бннниам даромаду «ана гуфтам, акнун мебиий
холат чй мешавад...» гуфіу ғамзакунон кафшхояшро та»,
так зада рафт. МУйхои баданам сих шуданд. «И»
шармандагй»,* мегуфтам худ ба худ. «Асоев дарояд», садое
ба гУшам зад. ГУё аз хоб бедор туда му саросемавор ворцдіі
идо рай ректор гардндам. Латифов аз барн боло и мил бо
пнроханн дУхти украинй менишасту дипломеро дар даст
дошт. Маро, ки дар рУ ба рӯяш дид, аз ной баланд шуд ж»
«рафик Асоев муборак бошад. Шумо аз бехтарии
донишчУёни омУзишгох будед, хубу аъло мсхондел. нмрУз
вакти он расидааст, ки ин дипломро ба шумо дар вазъияти
тантананок супорам ва умед кунам, ки шумо омУзишгохро
сарпаст намекунед, балки обрУи онро дар хама чо
мебардорсд. Муборак шавад»,- гуфта дастамро фишурду
дипломро такдимам намуд. Чуи пионерон рост истода,
«рахмат муаллим», гУён пуштнокй то таги дар рафтаму аз
он чо берун шудам. Сарам ба осмон рас ила буд. касе наддам
наменамуд, кУхе аз болоям хал ос хУрда 6уд. Якбора ин
садо 6а гУшам зад: «Худойиазар, май туро сидкам дуст
медорам, шухй кардам, чй май метавонам ба ишкам яарба
данам. Ҳаргиз. Худойназар хохнш мекунам, бис ишки маро
зери пой накуй, баъд пушаймои хохй шуд». Оби лида рехт.

Аз диетам сахтакак дошту ііеши ноям лишает.

Қалбам так-так 6а задай даромад. Гуфтам: «Охир, ту чаро
намефахми. Маи холо иамедонам такдирам чй мешавад. Дар
пеш аскарй аст. Бубахш маро. Намггакомаи. Хушбахт бош»
гуфтаму худро рУйи халата омУзишгох зада, ба чояибе
мисле ки as касе мегурехта бошам, шчтобон pox пеш
1 шрифтам. I абмист, ки худро иорохат хш: мекардам, дмяам
месухт ба он духтар. Рум дар хода# t той им ш иинімгтаи.
**• ііадарам омщд. Харфи амиьвг ки иакіop /шші • Бжчим,

/.«*«. - - — _ к# ____ ^ —

«ЦЦД/вгаракеро. кд* дуста/ игдѵрм, р*ри

у&іькян улр «а мадарро мв

• Оре, Ш ок й/ЦХНфр нмро ШШЛ М>>~! ДОр&Д
&***> ***». ншм Hftupmt ш+о л*р
мнр Иммчв ди*яи, «* <т

w КИ NUS МИМ4И .......

—W--------/уру Март*

Х/4,
ва дар дах соли наздпк зан пірифтанп вестам» Падар
майлаш бачам» гуфту дигар сари ин масъала сУхбат

^Ноо'фта намонад. ки 6о ташаббуси мудири шУъбаамон
чанд сумй чамъ намудему кабл аз ин ки даргохн омУзшп-
гохро тарк гУем, зиёфате оростем, ки дар хавлии Сиддиков
сурат гирифт. Такрибан хамаи муаллимонамон иштирок
доштанд. Суханхои умедбахше гуфтанд, бароямон рохи
сафед хостанд. Болои мизхо ба гайр аз г изо шароб хам
буд, ки «вино» ном допгт. Табиист, ки муаллимон «коняку
арак» нУшиданду барон мо «вино» пешниход карданд.
Баъэе аз хамдарсоиам, масалан, харду Ҳасан, Абдукибор,
Эхом бештар ба шароб и муаллимон майл зохир намуданд.
Аммо май ба хотири шарти сеюми падар «харгиз шароб
канУш»-ро вайрон накардан, оби маъданй нУшидам, вале
Хоркаш Коди ров ва дигар муаллимонам хохиш карданд,
то ки як пиёла аз шароби «вино» истифода кунам. Хеле
пофишорй намудам, аммо эхтироми муаллимонам боло
гирифту чанд култс аз винои «портвейн» фурУ бурдам.
Эхсос кардам, ки нафасам гирифт ва «ух, ух», гУён
дахонамро пУшондам. Дар дмл гуфтам: «Оре, шарти дуюми
падар хам» шикаста шуд. Нахустии маротиба мохи июли
соли шастум маззаи шароби ниноро чашидам, ки андак
гарантам кард. Чунон ки ишки анналам 6о бУсахои хушк
поём ёфт, шароб ИУшидаиам хам аз «маззаашро чдшидаи»
иборат гардид. Албатта, ин сирро ал падар пинхон дойнам.

Іанре гуфіам, а і руйи таксимоі ман боял ба Колхозобод
мерафтам, 1>а гайр аз май Г.айвалИ Сафарони хамдарсам,
ки ад Кафтархоиа буд, ба он кохия иерафг. Ііисгумхои
амуст би иаорифи кохия и марбута иурочит кардан.імои
хаіии буд, Дар роххати Ііящти маориф чуиии амр сабт
шЩр, Аммо надирам мѵхое.і, ки наддан/ би ионам иа дар
Тоскальа, ё Арад муаллимй кумам Сухими мадарро рад
изхлрда бо у рниТіхМ'Шім new гирифт им, РУзм ди/араш
бг/ иадар дярншяи лиргкщ/и мнкіпби ии'иші Арздро, ки
fa* 4»* *Ш* шѵ л, тши
Падарам бо Узбеки ба Авезов мавзУъро фахмонд.
Фах мидам, ки барон маро ба мактабаш гирифтан розя шуд.
Ҳатто хурсандй изхор кард, ки як муттахассис дар мактабаш
зиёд мешавад. Директор падарамро то рУйи хавлй гусел
кард. Ҳамин рУз буд, ки НаврУз Афзаловро, ки як сол кабл
институтро тамом карда, холо вазифаи муовини директорію
6а Ухда дошт, дидем. Падар ба У низ мавзУи дар ин мактаб
кор кардани маро гуфт. Муовини директор хурсанд гарднд.
НаврУз писари раиси Афзал буд, ки 6о падарам опшой дошт.
У зуд-зуд ба Тоскалъа меомад ва падар ба хараш як халта
гандумро бор мекарду 6о эхтиром мегуселонд. Аммо
ризоияти Авезов холо чунин маънй надошт, ки май
мета вонам муаллими мактаби Арал бошам. Гап дар ин буд,

ки роххати Вазорати маорифро аз ихтиёри маорифи нохияи
Колхозобод бароварда, роххати нав аз Вазорат ба шУъбаи
маорифи нохияи Восеь гирифтан лозим мешуд. Барой ин
мудири шУъбаи маорифи нохияи Восеъ бояд ба унвони
Вазорати маориф нома менавишт, ки ба чунин муттахассис
шУъбаи маорифи нохияи Восеъ ниёз дорад ва метавонад
Асоевро ба сифати муаллими мактабхои ибтидой кабул
кунад СУхбати онрУзаи падар хам бо Авезов дар хамин
мавзуъ сурат гирифта буд. Авезов падарро бовар купона,
ки чуаин ичозатро аз мудири шУъбаи маорифи нохия
Умаров Факир хохад шрифт. И лова тан, у дар шакли хаття
6а унвови мудири маорифи нохия изхор дошт, ки мактаби
Арал 6а Асоев зарурат дорад, ва хохиш мекундд, ки Уро ба
ихтиёри мактаби Арал фиристонад.

Мохи август аз таърихи бист гузашта буд. Мактуби
Авезовро гирифтему нал ди Умаров Факир хозир шудем. У
I моро кабул карду гуфт: «Рафик Содиков! Ҳамон бачаи дар
1 «Хорпуштак» макола навиштагй хамин аст?*. Падар бидуни
ідешае гуфт: «Оре, рафик Умаров, хамин аст». «Ин хел
бошад»,- ид ом а дод суханашро Умаров,- «маорифи Восеъ
5а чунин мутахассис зарурат надорад. Дар ҳамои Колхозобод
юр кардан тирад». Дигар 6а падар гУщ над од. Падар бо
сабоният берун шуду «хеч ran не, бачам. Ба Вазорат

228
жг,тмі. ба Сталинобод неравен»,- гуфт. Қабл аз ші ки ба
Сталипобод равен, хостан, ки рУэе дар Кулоб бошану бо
іамдарсону шахри солҳои навҷавониян хайрухуш кунам.
Дар вазараи бннон онУзишгохи педагоги, ки чор соли
умрамро дар ин даргох гу заронила бу дам. нбодатгоҳеро
мемонд. Ба хотири бори охир ин биноро зиёрат кардан,
чоішби он мергфтам, ки дар назди институт он духтар ба
хзтмкардае аз институт пахлУи хам меомаданд. Аввал ман
салом додам, зеро он мардро хуб мепшнохтам ва бештари
вактхо дар бог якчоя даре тайёр мекардем Эпюн хам даст
дол ва гуфт: «Муборак бошад, хатм кард И, акнуи муаллим
.чешавй». «Бале»,- гуфтам ба У ва рафган хостам, ки духтар
ба он мард инюрати рафган карду худ чанд кадан ба сУям
гузошта, бо сари баланд гуфт: «Ана, дидй. Ту ки не гуфтй,
■н хам шах рама шрифтам”. Силас хамон нигоху табассуми
хамешагиашро, ки вақтҳои мулокот такдимам медошт,
такрор намуд ва чанд Катра ашкашро бо нУги докааш пок
карду «хайр, Худойназар. Дар хар кучо кй бошй, фаромУш
накун, ки хамеша ба ёдат хохам зист. Ин мардро аз ноилочи
шрифтам, то ки шармсор нагардам». Ман хам, ки чехраам
тагнйр ефта буд, ба У рУзгори хуш орзу намудам ва охирнн
харфам, ки ба он духтар гуфтам чунин садо дод: «Аз такдир
гурехта намешавад. Такдират химии мард будааст. Ман хам
хеч гоҳ лутфу навозишхоятро фаромУш намеку нам.
Бубахш, ки такдири мо набудааст». Рафтам ва У хам рафг.
Он мард чизе аз вай савол кард, аммо дидам, ки духтар ба
У гуш надоду шитобон ба пеш харакат намуд. Оре, шитобон.
«Хайфи он рУзхон ширин» гуфгаму бо бинои омУзншгоҳу
шахри Кулоб хайру хуш намудам. Албатта, ба хонам тагойии
Ҷӯрахон, ки навакак духтареро барояш дода буданд,
даромадам ва хамзамон ба хонаи холаи РУзигулам рафтам
ва 6а хама захматхошон иэхори миннатдорй баёи намудам
ва хам тагойии Махматалиамро дидам ва ба оилааш низ
ташаккур гуфтаму шахри Кулобро пушти cap гуэоштам. Дар
мошине чониби Тоскалъа лака хУрда меомадаму дар магзам
гуфтам он духтарро чарх мезанондам: «Дигар илоч надонггам,

229
ИЛѴ\\ > ‘V К* «ММ Winy ДК(ѴЛОО «WpMVttp іЧЧП.ім» Я MU' ч,
і&іфК ИМВЧЯр ЧЛр.Й» т»пч\мі.іш.ші м.ц\ЛіМИН x ”'
Л\л* чЧШЛ мслч'лям \ѵд Лл худ Нпфя.ч.мііл.ім. чаре
• *wi'4i4Xf мммт», дѵчтарг. кн хамспга мяглм молярам
**. «span рУятро бо руймолн tap пянхом мягок медотг. К»
\ар vox он кпгоххо пурмаъші будаад. Факат нитох дошт
он дух-тар, нигохи маьнисоз, нпгохи дарддор, нягохі
умелбахш м нихоят пояд хамон нягохаш такднрашро \41
кара.

Бисту хаштуми август харчи бодобод гУён бо падар
Сгзлшюбод рафтсм. Шабро дар хонаи холап Шарифамоҳ
руд карда, бисту нухум наздн Вазорати маорифи Чумхурп
хозир шудем. Муднри шУъбаи кадрхо марди русе буд, ки
точнкяро медонист. Ӯ катьиян хохишн падарро рад намуд,
зеро Умаров Факир, аллакай Уро бохабар сохта буд, то ки
барон роххатя маро ба Восеъ табдил додан розй нашавад.
Савок ба мнён меояд, кв чаро Факир Умаров хохиши
падарро рад намуд ва хатго хохиши Аво Авезовро. ки шахсп
мУьтабаре буд, ба ивобат нагпрпфт. То ки хонаидаро боз ба
кафо накашам, мавзун мазкурро андаке шарху эзох додан
лозом меояд.

Асо Содик вакте ки дар мактаби хапгтсолаи Тоскалъа
фаьолняти муаллнмиашро огоз кард, Уро ба сифати пасе
мешинохтанд, ки аз мактаби Хонобод «пеш карда буданд*
Гузашта аз ви, Асо Содик боз хамон тарзи дарсгУиву
дарссанчиашро ни чо хам пиёда сохт. Шабона лампа дар
даст хона ба хона мегашт. Ҳалол кор кардами Асо Содик ба
хайати муаллимоии мн даргох хуш наомаду Камол Умар
ном муаллкми навъи Фоэил Салимро дар мукобилаш карор
доданд. Падар, ки сталиипараст буду хеч гох дар ғайри
назму низом» охаішіі кор карда наметавонигт, навншт, 6а
идорахои болоя навишг, фахмонд, ки мупллимон майзадагп
намуда, ба фарзандони халк даре намедвханд. Маи хам 6а
срии падар расидаму мудири маориф Факир Умарро
кихрамокн мачаллаи хачвии «Хориуштак* гардондам
Злбатга, Камол Умар, ки дар шихеи рохбари комсомоди

230
I'y.'iioii Ммр.инноги КОМНИ худро мед ид, 6»і
'*ѵ'ліі'ні Лео Годик би муборіш пирдохт. Дастин Камил
ѵ»мі' аз иооромО дар онлйдорнн Лео Содик и< і ифода бурда,

• по дар рУзномам «Мубориз*-н кохия хабареро 6о
чдмѵнн мн, ко гУб Лео Содик фарландашро куіігта боиіад,
«• non расонданд. Орс, як писари Лео Содик а:> лани панаш
фаятнда буд. Ба ибо рай дигар онлаи нави падар, дугоник
гаиаллуд кард, ки ҳардуяш пнеар буд. Онхо ба худ ном
доштаид: Ҳасан ва Хусейн. Аммо яке аз инхо бемор туда,
дар ду-сс мохагя фавтмд. Ба иллати ин ки бо зан хамеша
мунокиша доиггу баъзан зарбаи чисмонп хам ба У мерасонд,
мухолифонаш он маколаро ба хамон мазмуни ба худ лозим
сохтавд, то ки падарро ба махбас кашанд.

Лео Содик, ки аз чавонп ва дар тамоми роҳи тайкарлааш
ба чунин харифон дастбагиребон шуда буд, ба пдорахон
лозимП навишту худро сафсд кунонд. Бинобар ин, ки падар
6а Факир Умару Камол Умар ва дигар харифонаш галаба
ба даст о варда буд, онхо низ касос шрифтами шуда, бу дани
писарашро дар пахлУяш нахостанду ба хар рох, ки буд,
маро ба Колхозобод фиристоданд. Дар ин боб, албагга Асо
Содикро шикает доданд. Ҳамин буд, ки сиюми августа соли
шастум падар дар Сталинобод ба май дуо дод, то ки дар
нохияи дурдасту бароям ноошное ба муаллимй шурУъ кунам.
Падар ба таксии самти Ку лоб нишасту май ба таксии самти
Қӯрғонтепла, ки такдири дигарест дар саряавишта банда
ва фасли тозае хохад буд пур аз ходисаву вокеахои
хотирмон.
ФАСЛИ СЕЮМ

Вахшонзамин. Овони чавоня
САФАР БА ВАХШОНЗАМИН

Пагохни сиюми августа соли 1960 аз Сталинобод чошібя
Вахшонзамин нахустнн маротиба рахти сафар бас гам Рощ
дехоти ноошно пешвозам гнрнфт. Автобуси «Газик»-и но
аз назди дарвозаи калони хочагии Хрушев гузашта, ба самтн
нохияи Ленин харакат кард. Маркази нохияи номбурдаро
убур намуда. ба заминхои пахтазоре дучор омадему сипае
теппаи баландеро боло шудем, ки нуктан охиринашро
Фахробод мегуфтанд. Аз ин баландм рУ ба нишеб овардем
ва дар майдоне чанд ад ад хавопаймохои АН-2-ро дилен.
Гандумзорхо пушти cap монданд. Ба маркази Даханакиик
расидему автобус чанд дакнка маътал шуд. Нохияи
хурдакаку ноободро бо даштхои беканори пахтазораш
гузашта, вориди шахрчаи Уялй шудем, ки нисбатаи обод
менамуд. Магозахо дошт, боэоре амал менамуд ва чойхоиае
пур аз мусофнронро ба мушохида шрифтам, ки одамоиаш
ба бошандагони КУ лоб монандй надоштанд. Баъди чаил
километр ба махаллае бо коми Қизилкалъа расидем. РУД"
Вахшро дидам, ки болояш пули камбаре ба пой буд.
Автобуси мо назди он карор дол, то ки мошини мукобил
гузашта тавоиад. Сипа с ду тарафи рохро камиипору
ботлокзор лидам. Бо вучули ии заминхои кишти пахта
торафт лиёд ба иалар мерагидаид. Нихоят ба шахри
Ктргонтеппа во ряд гардидем. Аз автобус птёда туда му
мугофиреро пурейдам, ки чи навь ба чониби Колхоэобод
рафгаи мумкин. У фахмоид, ки ію*итар ранам, ал он чо
ж/іііинхо мераяаид. Мошини боркашс истода буд, ки чанд
к ас ба он чаеннданд Маи хам худроболои моіинн гирифтам.
Липуч ляѵп.юрхону дехахо пушти cap мешудаид. Даіптхоро
кишіи Іалладоиаву пахтаэор на шолизор нахш менамуд.

232
моте, кіі рӯ ба рӯ мешудем, нисбат ба дехотн минтакаи
Кулоб сарсабзу обод буд. Чошт ба маркази Колхозобод
омадам Рӯ 6а рӯи бозор ошхонаву чойхона кор мекард.
Муштариёну мусофирон менишаставд. Ман хам ба кати
Чӯбие нншастаму чою нон 6о шириниаш фармоиш додам.
Одамони ин но дигархелтар буданд. Мардон дар пахлӯ-
хояшон корд меовехтанд. Занҳо дар сарашон латтахои сурху
сиёхро чунон печонда буданд, ки сабади гирдаро мемонд.
Одамон ба ғайр аз забои и точикй, ӯзбекиву русй хам сӯҳбат
менамуданд. Аммо ӯзбекхояшон 6а ӯзбекхои КУлоб монандй
вадошт. Ҳини гапзанӣ ким чи хел нӯги эабонашонро
иеларзонданд. Андешидам, кн «6а кучо омадам? Охир ин
чо 6а Точикистон кам шабехият дорад*. Идораи маорифи
нохияро пурсон шудам. Ба кӯчаи марказиаш, ки Ленин
уивон дошт, тамошокунон худро ба идораи шӯъбаи маориф
расоиндам. Назди дари мудири маориф чанде аз
корафгодагон интизорй мекашиданд. Чашмам ба навиштаи
рУйи дари мудир хӯрд, ки ин буд: Мудири шӯъбаи маорифи
яохияи Колхозобод Ҳайдаров. Навбатам омаду ичозат
гирифта вориди утоқи корни мудир шудам. Салом додам.
Марди кулУлаву сергУште роххатамро аз дастам гирифта
хонду синае хушхолона гуфт: «Рафик Асоев! Мо шуморо
ким-кай интизор хастем. Чойи коратон мактаб-иитернати
Ворошиловобод муайян шудааст. Ҳамдарсатон рафик
Сафаров як хафга боз он чо ба кор cap кардааст. Шумо
хам 6о он кас дар як чой кор мекунед. Директоратом
Каххоров ном шахе аст, ки ордени Ленин дорад. Бисер
оахеи мУътабар мебошад. Дар мактаб-интернат барои
кутахассисоии чаион хамаи шароитхо мухайс шудааст. Ба
шумо муваффакият. Худи хо.шр ба мошине ншшшеду ба
Ворошиловобод равед. Дур пест. Ним соат рох хохал
буд...*, «Рахмат, муаллим»,- гуфтаму аз утокаш баромадам
Хайдаров маъкулам шуд, на монанди Факир Умарові
худбин буд. Боя 6а мошине часпидаму сУЙИ Ворошиловобо;
рох неш шрифтам, Мошии назди дарвозан маіетаб-шітерна
ипод. «Дна хамим аст, чойи пурсидаги-тон»,-туфта ронанд
ва харакаташро адома дод. Дарбон фахмид, ки ман ба 0ц
чо хамчун муаллим аз Кулоб омадаам, хурсанд шуд. «Ин
чо боз як кУлобии ди rap омадааст» гуфта, иттилоъ дод j
Дар назари авввал мактаб-интернат шахрчаи навън
аврупоиро мемонд. Атрофаш девор гирифтагя. Аз дарво-
зааш хар кас даромада наметавонист. Хеле сарсабз.
Бинохояш сафеду рохравхояш об задагй ба назар расид. Бо
рохбаладии посбон тарафи идораи директорат мерафтам,
ки аз гУшае Сайвалиро дидам, ки дахонаш то баногУш расида, j
40Н иби май меомад. ОгУш іи рифтом. У гуфт, ки боз ман
ин 40 хабар додам, ки ту намеоЯ -«Нашуд»,- гуфтам. Надарам
хеле кУшиш кард, хатго вазорат рафт, вале роз я нашуданд. ]
Дигар илоҷ, ки наёфтем, падар ичозат дод, ки ба чойи I
таксимшудаам биёям». СайвалЯ хурсандй дошт, ки акнуа |
аз Кулоб ду кас шудем. Ӯ маро ба назди Каххоров бурд. |
СайвалЯ даромадан замой: «Мал им, ана хамон ЧУраи ман, I
Асоев омад» ,-гуфт ба директор. Каххоров аз чой хеста,
дастамро фишурд ва изхори хушнудЯ кард, ки боз
мутахассисе дорад. Он кас шахе и миёиакад ва чингиламУй 1
буд. Чашмонаш андаке сурхча менамуд. Марди гандумгун j
ва чехрагарме буд. Сару лябосаш хам чолиб буд. Марде j
буд, такрибан 40-45 сола. Ҳамин тарик, макони нави зисгам ]
таъин гардид.

МАКТАБ-ИНТЕРНАТИ ВОРОШИЛОВОБОД

И стило хи мактаб-интернат поёни солхои панчох ва огозя
шаст рнвоч гирнфт. Собик детдом - ятимхонахоро ба мактаб-
интернатхо табдил доданд. Дар чунин мактабхо хам таълим
дода мешуд ва хам хонандагон бо чойи хобу хУрок ва сару
либос таъмин карда мешуданд. Хамон сол, масалан, детдом»
Файзободро бархам дода, талабагони онро ба мактаб-
интернати Ворошиловобод интикол дода буданд. Гузашта
аз ин, 6а ин навь мактаб бачахое, ки одобу рафтори бад
доштанд ва ба падару модар итоат намекарданд, чалб мегар-
диданд. Мактаб-интернати Ворошиловобод солхои шаст хеле

234
овозадор буд. Ба ив хотир директори онро бо ордени Левин
саловар донистанд. Ин чо чор сол мехонданд.

Марказв Ворошиловобод сари рохи Қумсангиру ноҳияи
Панч карор мегирифт. Рохе хам буд, ки ахамияти стратеги
Д0НІТ. Ба воситаи он 6а кишвари Афгонистон мебаромаданд.
Ворошилов нсми маршале буд, ки дар чангхои дохилй ва
Олмоиу Шӯравй хнзматхои чангй нишон дода, чанд муддат
ранен Шӯрои Олии Шӯравя хам буд. Дар гузашта
Ворошнловобод хамчун нохияи мустакнл махсуб мегардид.
Акнув он ба шахрча табдил ёфта, марбути нохияи
Колхозобод буд. Ворошиловобод ба ду кисмат - махалла
таксам мегардид. Махаллае, ки дар он мактаб-интернат ва
манзнлҳои миллатхои ғайри точик карор мегирифт ва
кисмати дуюм дар самти рости шохрохи Колхозобод-
Кумсанпір чойгир буд, кн бо номи хочагии Максим Горкий
шинохта мешуд. Ин чо асосан .чухочирони мшггакаи кӯхис-
тоии Гарму Комсомолобод зиндагй мекардаид. Ранен
хочагнаш Додобоев ном допгг. Ӯ иштирокчии чанг буда, як
пояш набуд. Вай ба мардуми мухочнри самти шимоли
чумхурӣ тааллук дошт. Маҳаллаи онхоро «40-солагии
Октябр» меномиданд. Дар ин шахрча немисхо, тоторхо,
казокхо ва русҳо ҳам икомат мекарданд. Табннст, ки немису
тотору казокхо низ аз чумлаи ононе буданд, кн ба нн
минтака чабран оварда шудаанд. Дар ин шахрча мактабн
дахсола ҳам амал менамуд ва он чо Бобокул ном яке аз
хамшахриёни ман, ки шУъбаи таърихи Донишгоҳи давлатиро
хатм намуда буд, ифон вазифа менамуд. Ӯ аз калигхои
Шӯрободи Кӯлоб буд. Дар ин чо вай дар як муддати кӯтох
Хамчун муштзан ном баровард. Метавон шахрчан
Ворошпловободро шахрчан навъи аврупой номнд. Ҳафтае
ду маротиба раксн авупоп сурат мегнрнфт ва дар хатм чангн
тонику миллатхои ғайр шурӯъ мешуд. Махсусан, духтархои
олмонивѵ тотор ба чавонони точик бисёр хуш меомаданд.
Барои ба онхо сохнб шудан зӯроварии шарқй лозим мешуд.
ки Бобокул дар чуннн набардхои дастаиву тан ба тан голиб
мебаромад.
Воршимдовобод дорой мунссмсдҳои фарҳ*щЯ
мактаб интернат карор мегнрнфт. Клуб-к'инот№«'

V " V ' " ч^рҳангину май

ич буд Ҳаммоми хубе лот, кн ҳафтае як бор дар .11

фаъолнят менамуд. Бегоҳнҳон танбсву я

' Р Ха„
к“ійііб*

Вороитловобод ба шахр табдил меёфт. Ин рӯзҳ0 Ҷаио с
6а нстирохаш маданй дода мешуданд. Аз башш нн Шах!?]
рохи камбарн поезд мегузашт.

Мактаб-интернати мо хеле бузург буд. Боги ангуР1
калоне доигт. Дохнлн он аз шахр ҳеҷ монандя надошт. Бнноц
таъднмп, хобгоҳхо, ошхона, майдончахои варзцтд
айвончахон бозй барон домннову шоҳмот ва ғайра хама
дар як мавзеъ карор мегнркфтанд. Ба беруни мактзб-
интернзт ^аропздакн талабаҳо манъ буд. Онхо факат рӯзхоа і
шанбе бо иҷозатномаи махсусн директор аз дарвоза хорвд j
шуда метавонистанд. Хешони наздик ва падару модарон
хам бо иҷозатнома муваккатан фарзанд-ҳошонро ]
мегирифтанд. Назму низом дар ин мактаб хеле сахт буд.1
Ҳар гурӯҳ мураббии худро дошт. Сармураббии мактаб-
интернат Файзиев ном хатмкардаи Института педагоги
Кирови Ленинобод буд. Ӯ худро аз ноҳияи Ашт мегуфт.
Шахси серхаракат ва ташкилотчй буд. Қаворааш ба казакхом
Дон шабеҳ менамуд. Ҳамеша чехрааш суп- сурх буд. Боре
Бобокули хамшахр ӯро рус гумон карда чанд мушт мезанад.
Вакте ки ӯ ба тоники ҳарф мезанад, Бобокул мегӯяд: <0,
бародар чаро баъд аз ду-се мушг якбора тоник шудй?»
Баъдхо харду 6о ҳам аҳди дӯстй бастанд.

Бегохии сиюми август Файзиев хини шинос шудав,
мураббиягии синфи чорумро 6а ман супорид. Синфи сеюм
ба ӯҳдаи Сайвалй буд. Ин чунин маънй дошт, ки дарсхов
таълимии синфи чорум пӯрра ба ихтнёрам гузошта шуд
Яъне, якуним ставка кор кардан лозим меомад. Албатта,
бахши мураббияпиш масьулияти бешарро талаб менамуд.

Пагохй 6а варзиш бурдав, шустушӯйро ташкил додан, аз
рӯйи низоми ҳарбй кагор карда ба ошхона овардав ва аз он
чо ба синфхона даровардани талабахоро мураббй энном
медод. Дарсхо дар як бает сурат мегирифганд. Баъд аз хар

236
v couth даре талабахоро 6а чойнуши мебурдем, то ки чойю
кулчахои ширин хУранд. Ии амал дар танаффуси калон, ки
„ЖдаХ дакика буд. аичом мегирифг. Соати яки рУз дарехо,
КІІ ба поён расид, талабагонро қатор карда то хобгохашон
мсбурдам. Оихо сару либоси мактабиро ба либосхои
маъмулй иваз мекарданд. Сипае, ба ошхона мерафтем ва
кони чошт мехурден. То соати чор истирохат сурат
мегирифг. Ин соате буд, ки дар бинохои истирохатй «пашша
пар иамезад». Аз соати чор то ҳафг омодагй ба дарехо ва
бозихои варзишй гузароннда мешуд. Соати хафг хУроки
шом медоданд. Истирохати шабона соати нух cap мешуд.
Тавре ки дида шуд, май ягон соати бекор надоштам.

Баъди талабахоро хобондан то соати 11-12 дарехои
таълвмиамро барои рУзи дигар тайёр менамудам. Ба гурУхи
май чанд бача аз ятимхонаи Файзобод дохил мешуданд, ки
ба хеч кас сари итоат фуруд намеоварданд. Онхо якгапа
буда, талабагони дигарро мезаданд, дар дарехо беинтизомй
мснамуданд, муаллимахои забоин русиро азият медоданд.
Вобаста ба ин масъала хамаруза маълумот дар даст доштам,
кн маъниаш 6а ин даста алоҳида машгул щуданам лозим
меомад. Ба ин хотир, баъд аз соати нухи шаб онхоро ба
юнаи махсуси тарбиятдихй даъват намуда, беадабиашонро
нсбот мекардам, мефахмондам, ки мактаб-интернат
вазифадор аст онхоро ба рохи дуруст дарорад. Ду- се соат
бо овон аз одобу рафгори хамидаи инсонй сУхбат мекардам.
Чунин тарзи корбариам натичаи дилхох медод, аммо ду-се
нафаре буд, ки ҳеч cap намефароварданд. Ин холат ичозат
доштам, ки аз методн Макаренко кор бигирам. Яъне, ба
таври психолога хучум овардан ба чунин бетарбиятхо. Соати
ёздахи шаб бехотир ба хобгохашон даромада, ононро
нимбарахна 6а хонаи тарбиятдихй меовардам ва муштро 6а
кор медаровардам. Дар ду-се рУз онхо мнели дигарон нарм
мешуданд Маи он серо вазифадор сохтам, кн хар нагохй
гурухро кагор карда, сурудхонон ба ошхона бурда, аз он чо
то еннфхонаанюн гусел намоянд. Директор, сармураббй ва
дигар муаллююн хар пагохй. вакте ян амалро аз чоняби

237
ин се беадаб медиданд, дар тааччуб мемонданд. ки іѴр..
бемураббя хама корхои ташкилиро худашом ичро мекуя-ц?
ГурУхи чорум бонси таърнфу тавсифхо гардид. Директор
офарин мегуфг. Файзиев бисер хурсанд буд, ки бахши худ»,
пеш мерафт. Муаллимахои руси низ шикояте пе,
намеоварданд. РУэе Сайвали аз гурУхаш шикоят кард, ц
итоат намекунанд ва дар Кагор ис тода ба сари У 6о сайг,
мгзананд. Дар тУли як мох Чое нагуфтааст, зеро влзнфа*
хула іи буд. Ба хар рох, ки метавонист гурУхро боял 6а пазит
низом мговард. Ба У гуфтам, ки лагохй вакти катар кардан*
гурУхаш меоям ва хамон чо хал мекунам. Пагохн днгар ба
он чое ки СайвалП гурУҳашро кагор монда буд, рафтам.
Налму низом ба мушохида намсрасид, бачахо гаи мезадпнд.
яклнглрро 6а пн сую он су тела медоланл. СайвалП харчавд
ки садо баланд менамуд, гУінаш намедоданд, бпръакс
мгхандиданд ва аз пушти катор сУяш сангчахо хам
медоданд. Ба холи хамдарслм, ки чанд сол сардора
гурУхамои буд. рахмам ом аду ба бачахояш гуфтам: «Шуио
маро мгшиноссд?» Хамон бачахон сарсахт чаноб доданд,
кн « Ха, медонем. Шумо мураббии гурУХН чорум хасгсд. j
Хай. чЯ? Ии гурУхм шумо нест-ку! ►мағал бардоштанд
чандтоа онхо. Дигар хуламро дошта натавоннстаму сардори I
беадабхоро. кн псшакп Сайвали нишонам дода буд, аз кагор
беруII катила, амр кардам, кн тасман миёнашро кашад. ]
Итоат накард, ки мунгги сахтс ба гарданаш задам. Сипло, |
мачбураш сохтам, ки брюкашро хам бадар намояд. Як сӯяш
ннгарііста будем, кн мезлнад і умов карда, сароссмавор
брюкашро кашид. Баъд беадаби дуюмашро даьвлт намудаму
тасман рафикашро, ки нимбарахна меистод ба дасташ додачу |
«лан», гуфтам. Назад. Рафики сеюмашро ба пеш к.іішідамѵ
хамон амрро додам. Бай хам ҷуръат ба задан накард. Ин
хел бошад гуфтам, а на ин рохбаратон хозир шуморо боял |
запад. Лидам, кн боз итоат нлдорад. Бори дигар ба баногУшаш
хѵрда буд. ки тагмлро гирнфіу чУрахояшро задан шрифт. Он |
ду хайрон-хайрон ба «сардорашон» меіііігаристанду дод
мезаданд. ки чаро мезавад, онхо Уро назаданд-ку! Акнун

238
м 6а ои се беадаб, агар аз имрУз иборатан ислох нашавед,

1 оба хонаи чазодихи бурда дигар хел сУхбат хохам кард.
Ха'мзамоіі ба СайвалИ маслихат додам, ки гурУхро ба хамин
се беадаб супорад, чй навъе ки май кардам. Бегохи аз Сайвалй
пурсидам, ки чй хел шуд методи тарбиятдихии май. Ӯ
хаидиду гуфг: «Ба худо мисли барра мегарданд, дигар ягон
хел качрафториашонро ба мушохида вамегирам». Ҳарчанд
ки илми амалии педагогика чунин намефармуд, аммо баъзан
аз зУроварй нстифода бурдан ба манфиати кор хохад буд.
Овозаи тарбиятдихии мураббии синфи чорум мактаб-
интернатро фаро гирифт. ГурУххои дигар, ки медидандам,
«Салом, Худойназар Асосвич», гуён аз наздам мегузаштанд.
Баъзе мураббихо бо номи май бачахои беадабро
метарсовдагй шуданд. Ҳатто Файзиев методи маро пазируфт,
зеро рУзе ба сари У низ сайг партофта буданд. Директори
макгаб ба идорааш даъват намуда, «Офарин, рафик Асоев!
Маи дар фикри он будам, ки ин беадабхои Файзободро чй
навъ ба тартиб модарорем. Онхо батамом бачахои интернати
моро тахти таъсири худ карор дода буданд. Хуб, шуд, ки
шумо рохашро ёфтед, рахмат, рахмат, рафик Асоев»,- гуфта
маро бо новозиши рохбарона то таги дараш гусел намуд.
Ду муаллимаи чавони забони русй, ки монанди мо баъди
хатми омУзишгохи педагоги аз Русия ба ин чо бо роххат
омада буданд, дар симои май начотдихандаи хсшро
медиданд. Якеаш, ки Тамара ном дошт, бо мани 19-сола
чунон унс г«рифта буд, ки рУзе чанд бор ба суроғам меомад,
то ки бегоҳй ба шаҳрча равему ракси аврупой кунем.
Файзиев, ки марди 30-35 солае буд, ин холатро дида андаке
рашк мебурд, ки русдухтархо дар итоати уянду
Худойназарро ба тане даъват мснамоянд. Чунин муносибати
Тамара охиста-охиста мехрамро нисбати У меафзоёнд, аммо
се сол аз май бузург буд. Яъне, вай дар чодаи ишки чавони
фаъолтар худро нишон медод. Ҳар чинен латиф чизн
мухиме, ки дорад, нигохаш мебошад. Факат нигох метавонад
нигохи дигареро дар мукобилаш карор бидиҳад. Ope, аз
чунин нигох Тамарахон бархурдор буд, ки кас токат

239
намекарду бо он нигох худро мепайваст. Ба вборая д]
овонн чавонп дар подан чавонп карор дошт ва|
цстнрохативу чавонп кардан хам пайдо менамудам. Мух,'
млктаб-интернат торафт маъкулам мешуд на дар ІД
мегуфтам: «Хуб шуд. км даводавни падар дар мапрндн п%.
Кулоб монданам натнча надод». Падидан мухнм он буд, J
дар гурУХ ба ругП кор мобурдам, зеро ни гурӯҳи руся махсув!
мешуд Пмкон дошт, кн ругиро ни чо беҳтар аз худ намою,.

II им ап дуюмн октябр буд, ки pS'ae директора мактаб-
интернат ба наздаш даъват намуда, арэ дошт, кн талабае1
бенишон гум шудаагту сурогааш нохияи Восеъ мебоцщ
Исмашро ба мая дол па хохиш намуд, ки ба он чо рафп
бачаро ба интернат пас бяёрам. Роххатро гирифтаму пак
ичрон фармонн сарварамои шудам. Аввал то шахрі
Қургоктеппа болои мошини боркаш омадам, синае бо поезд
то Даигара па аз он чо боз бо мошин худро ба хочагмі
Томинн нохияи Восеъ распилам. Дехае, ки падару модарі
бачаи гуреза мезистаид, дар рУ ба рУи дарвозаи «Зулайхо*
ба самти рости шохрох карор дошт. Хонаи бачаро бфтам.
ІІадараш кабул. Модараш гуфг, ки «бачашоиа бозпас район
карлаанд». Вазифаамро ичрошуда дониста 6а аедати падар
Тоскальа рафгам. Аимо «зеки зебои падар» дар катарам
иахУрд Вахте ки савол кардам, додарчахоям гуфтаид, кя
Уро надарам ба хонаи модараш гусел намулаагт. Маълуи,
ки дар тТли ду соли рѵзіори якчоя байки Гулбиву падар
лкдиіарфахмя сурат иаіирифт. Бо «учуди ни ки аз падар
сохиби фарзаид хам шуд, аимо У бо фарзандони падар
муросо накард, балки оихоро азиат медод. Надар аз
мзоодхои зуровзри w іифолл намуд, то ки Гулби|иі ба роки
■мн/ыіш» ц/іхиіі иамоил І-а/іии кор боз дар он буд, ки
он за и и бадбахт иоиу »изои лурум омодя сохтя май *
іашіНШ I Ід/нуе буд дар рѴзіори Хоиаводигя беназму низом.
Михоят, рУз* надар аз ширишуфюри кор гирифга, ба
«тлям м«Уял «Гулби, кулчзиу фаіир на», /штаряом куи,
>о ки ба zoivtu ипіЩіаі wmm р;»я«» Заи аз нппиихо.іи
ммикар /айрон тИ'№/і Імимриаіи иаи<ояд, ки Асо (здіик,
6а худ чунин мекунаду Уро ба хонаи модараш мехмоня
^бярад. Падар бори дигар такрор менамояд: «Бовар кун,
лиак. хи мехмоня неравен, хез тезтар ханнр кун*. Ба
хаинн тарик, надар занашро 6о дух тару писарчааш Хусейн,
ки аз падар буд. ба дехаи Қурбоншаҳид неба рад ва дар
пюхидии модару хешу табораш талокашро нсдихад. Акнуп
«нону об», чй хелс ки негУянд, 6а Ухдаи Аноргули нУхсола
буд. А.юби хохарчаамро дидану аз падар ичозат шрифта,
уро бо худ ба интериати Ворошиловобод овардан. Дар
гурухи чорун чо ба чо шуд. Сару либосаш додаид. Чор вахт
хУрок медоданд, хобгох дошт ва иухинаш он, ки «назли
акааш» карор гирифт. Пакте ки дар хона будан, гУшам бод
ёфт, ки падар дар чустучуи зани нав аст. Ханой руз падар
дар мавриди Апорту л гуфт: «Хай чЯ илоч. Хамил Аноргул
нонамонро иепухт, харчанд ки Ухда нанекард, аиио иайлаш
бар, но ягон илоч меёфтагистем». Албатта падар нлочашро
дар найдо карда ни зани нав недид. Дигар чорае иадошт.
Салонагии падарро хам иохуб эхсос намудам. Ӯ кунд кунд
иесулфид. «Гизой нагз нидорам»,- иегуфт. Бояд іуфг, ки
май хан баъди сафари ичбории Воссъ, ки болои мошин
тши як курта иишаста булан, гохе месулфидам. Ва вакти
бояии волейбол зуд моида шуда, иафаскашиам номУътадил
мегардид, «Мегузарад»,- гУёи чаидон дик кат иамедодам ва
ба духтур хан иурочнат накардам. Аноргул шод буд,
дугоиах» найдо кард ва ба чехрааш анлаке сурхя пайдо шуд.
«Хайрият окардамаш*,- нетуфтам худ ба худ. Худро тасалло
недодам, ки «'шли саіерадухтарро харидам*, вагариа холаяі
дар мухити хонаи надари чй шниуп. Аз Ворошиловобод
штода сари таклири Сохибшшру Чумъахои ва аз хама
frui М9С0Я* иеандешидам, ки анкуи наич соя донпу хеле
барвакт аз навози ши модар нахрум моида буд. Харчаид
тедраи модару табассумхои нозувя модарро дар хотир
издорзд, **т' »«'фяхммл, т **олараш пест. Агар 9 но,тар
иСДОМТ, сару рѵвшу івбосхови, иошуста меиоид?
/ІЖ іашиіаш чир* мгбм гу кафи ноЯхшін нгкафидаид? Агло
иг Моляр ба чунин иосо.змхо муросо ианевард, АфсУе

7

241
мехӯрдам. к и хона вода и А со Сод и к дигар ш парс
саргардоннхо ха лоси пах охал бфт. Модар худ .! >Н|,*У
но.іѵ нп.маііі хонаро бурд. Ьаракати хонаи Асо (• 'Мі|
парила буд. Ҳар пакт ки Аноргулро миснм іурУхлнГ^
либосхои шмнаму махсуси интернат медидам ва пахлу
днгарон кадамзаниву дастпартонхояшро ба мушохвдЗ
меги рифтам, бехотир модар пеиіи рУям меомаду гУё *aig
духтарн ягонаашро дида пороха г мешуд. Аноргул ішшонае
аз модарн шахидам буд. кн хамаруза медндамаш: дар
сннфхона. дар ошхона, дар хобгох. Ин шпиона хамеша
андешахоямро дар маврндн модар тоза мекард.

Ману СайвалП дар як хона истикомат мекардем. Рузе
баъди нони чошт дар нстнрохат бу дам. ки СайвалП кон-
вертеро ба роям овард. Ба суроган сохнби нома ннгаристам,
то кн муайян кунам чЯ касе онро ба роям навиштааст. Номаро
духтарн яке аз дУ стони п ада рам бо номи Абиров, ки дар
Восеъ рУзгор дошту чое аз он ишора намуда будам,
менавкшг. СайвалП бошад бисер мсхост фахмад. ки У чЯ
духтарест. «Духтарн дУстн пала рам аст»,- гуфтам ба СайвалЯ
ва ба мутолна пардохтам. Мазмуни мактуб хеле самимиву
навозншомез буд. Вай нзхора мухаббат намуда. аз
нахустин рУэе кн дар хонаашон маро бо падарам дидааст,
ёдовар шудааст. Вокеан он рУз бо падар болон кУрпачахои
рангин менншастам. ки духтараки зебопайкаре дастурхон
овард. Хамой вакт падар аз дУсташ чя саволе кард, кн чушін
чавоб гирнфт: «Ҳамин духтар по коп их ил аз туст, 6а хар
ба чает, кв метя бте, ма чизе намегум». Он лахза май чавоби
дУств падарро чандон вафахмида будам. Маълумам гардвд,
кн 6аъд аз ов ки май «он духтар »-ро рад кардам, падар
сари рох ба хонаи ДУсташ медарояд ва мавзУи духтарашро
баров ба май додан матрах месозад. Дустн падар баз хамон
тали чанд сол кабл баёндоштаашро так pop мекунад. ДУстя
падар гуфта будааст. ки хама масрафи тУйро худаш ба зимма
мегирад Хар вакт ки хоста бошен фотеха кунед ва 6аьд
'туй. Духтар. ки аз мавзУъ ба вое итак модараш бохабар
іудаасту ва хам маро дида буд, ин номаро менависад ва

242
•хдббаташро сндкаті баси медорад. Вакте ки хондани
ммаро тпмом иамудам, чехраи он духтари дастар-
хоіювардаію пеши назар овардам. сафедрӯяку сергӯштак,
«таллому боназокат. Хулоса духтаре пеши назарам омад,

Кі, г ус «дар колаб рехта бошандаш*. Мактубро ба гӯшае аз
катан мои даму ру ба боло нихода ба андеша дода шудам.

Чп чавоб бояд дод ба У. Маи холо сари мавзУи хонадоршави
фнкр намекардам. Лекари кнтизорам буд ва баъд ндомаи
тахенл дар ягон мактаби олй оромам намегузошт.
Меандешидам, ки агар рафту розигИ додам, ТУЙ кардем,
такдирн ваю ман чй мешавад. Кудак ва рУзгори хонаводагй
фишорам меовард, ки ыатичааш 6о маълумоти омУзншгохй
каноат кардан буд ва бас. Духтар чуннн андешахои маро
пешакп медонист, ки менавкіігг: «Дах сол гузарад хам маътал
мешавам. Факат розигиатро деҳ, кнфоя...». Сайвалй бошад
хеч дилаш карор намегнрифт, мехост дар борая духтар
маълумот пайдо кунад. Ҳеч ки намонд, мазмуни номаро
барояш накл иамудам. Гуфтам, ки пала рам мехохад хамин
духтари дусташро ба ман дихад. Духтар хеле чолиб аст,
анмо холо наметавонам зан кардан. Сайвалй савол дод, ки
чй маъкулат нест. «Албатта, маъкул аст, духтари паричехрае
хам хает, вале худат медонп-кѵ рУзхои наздик ба ас карп
даъват шуданам аз имкон дур нест, баъд он духтари бечора
Дар ннтизоріш ман шиштан мегирад-чй?!».- фахмондам ба
Сайвалй. «Яъне ки намегириш?» боз савол дод У. «Не»,
гуфтам. «Дар айни ход, менавнеам, ки интиэор нашавад.
Ба хар кас ки диханд розй шавад»,-гуфтам. Дидам, кн
дахонн Сайвалй кушода шуда, кариб буд, ки гУшхояшро
хУрад ва гуфт: «Хай, ту ки намегириш биё ма бигирумуш».
Ман бидуни андешае изхор доштам: «Ихтиёрат, ана
сурогааш, раву гнр». В ай хандида, «не, ин хел намешава.
Ӯ духтар мара намегира, факат отаи ту мето на Ура ба ма
гнрнфта 6та»,-гуфт. «Хай, майлаш. Ман ба падарам
менавнеам, кн Ура гнрнфта наметавонам, агар хохед ба
Хамдарсам Сайвалй днхедаш* ,-идома додам фикрамро.
Сайвалй бехад шод шуд ва гуфт: «Хай, ичозат мети, ки

243
номаи он духтарро бхонум?» «Марҳамат, гир хон
суханхои ошиконаи 9 ба ман тааллук доранд, на ба т?0
«Медонам, медонам, хай хамин хел як хонам, куЛ
гуфтааст*, якравй кард Сайвалй. Номаро аз болои катам
шрифту хонд «Ох, ин духтари босавод 6удааст-ку. Бехато I
менависад»,- тааччуб намуд Сайвалй. «Хай, чй гумон кардо?

Ба Худойиазар хар ачал-пачал номаи ишқй наменависад.
Падараш замене дар Момайй бо падарам муаллим буд. ӯ
духтари муаллим аст>, гуфтам дар хотима ба Сайвалин
ошуфгахол. Такдир, ки бо ин духтар хам набуд, ба падар
номае навиигтам ва мавзӯи духтари дӯсташоиро иброз дошта,
зимнан хохиш намудам, ки метавонанд ӯро ба Сайвалй
хамсар созанд. Сайвалй дар чояш кад-кад мепарид, ки акнун
духтар аз 9 шуданаш мумкин аст. Азбаски бо духтари дӯсти
падар боре чамс9хбат нашуда будам, мазмуни номаи
ошиконаи 9 чандон парешонхолам насохт, зеро аз вай хеч
нишоние барои худ надоштам. Вале аз «он духтари
0М93ИШГ0ХЙ» ёдовариву лаҳзаҳои ширини хотирмони зиёде
дар сарам чарх мезаданд. Ҳарчанд ки мо аз меъёр беруи
набаромадем, аммо борхо дар як болин cap монда будем.
Б9йи чавониро чашида будем, ки факат б9й буду бас. Бо
вучуди ин максади баъдй нагузошт, ки бо 9 бошам. Аз ин
р9, духтари дуста падарро ба ҳамдарсам Сайвалии хираву
шилкин бахшидам ва дигар сари он фикр накардам. Сайвалй
мақсад гузошт, ки дар таътили зимистоий мераваду мавз9и
духтари дӯсти падарро ба манфиати хеш хал менамояд.

Сайвалй хам сода буду хам пухта. Пухтагиаш аз сағера
калон шуданаш сарчашма мегирифт. Ӯ аз падар хеле хурд
ятим монда, дар дасти модар бо тангдастиҳо зиндагй
кардааст. Соле, ки 6а ом9зишгох омад, нисбат 6а дигарон
калоисолтар менамуд. Кафтархона, ки факат бо рӯди Ёхсу
аз шахр чудо буд, Сайвалиро р9згордида тарбия менамуд.
То ба омӯзишгох омадан аз хисоби бӯрёбофй ва фурӯши он
дар бозори Кӯлоб рӯзгори худу модар ва хохару
бародаронашро мегузаронд. Ҳунари бӯрёфурӯщиро солҳои
тахсил дар омӯзишгоҳ хам тарк накард, балки хар р9зи

244
дарзаи бӯрёро 6а эхтиёчмандон мефурУхт ва гоҳе моро
^?іой зиёфат мекард. Аз хунари бУрёфурушии Сайвалй
ректорамон бохабар шуда, Уро «Сайвалии бУрёфуруш»
„ом мегирифт. Соли аввал 6о хамии сабаб Уро сардори
Ісіінфи мо таъин намуда буд. Ба гумонам аз пули бУрё
сарварамон хам бахра мебурд. Аммо ба иллати ин ки
Сайвалй фурсати дарстайёркунй надошт, дониши казой
шпион намедод. ҲамарУза ба кишлокаш мерафту пагохихо
боз ба даре худро мерасонд. Аз ин чост ки соли дуюми
тахеил Уро аз сардорй чавоб додаыд. Ба ибораи дигар,
Сайвалй донишчуи камбизоати гурУхи мо буд. Ҳар
кнронашро хисоб мекард ва хеч гох бероха намегашт ва ба
нсрофкорй рох намедод. Ҳасани манчук Уро «Сайвалии
кунуск» ном нихода буд. Ӯ чавони баландкомати сиёхпУст
буда, устухонаш аз хурдй дар корхои чисмонй обутоб ёфта
буд. Каси захматкаш ва сахтчоне ба чашм мерасид. Ханда
хамеша бо У буд. Бамавқеву бемавкеъ механдид. Ҳоло ки
дар Ворошиловобод якчоя будем, зик намешудам. Ӯ хатман
ягон коре мекард, ки боной ханда мешуд. Бегохие аз даре
омадам, ки дар дохили хона як занбУри ало зинг-зинг гУён
аз ин кунч ба он кунчи хона худро мезад. РУзномаеро силох
сохта ба занбур хучум овардам, ки болои фарш афтид.
Нимчон буд, андаке харакат дошт. Майли шУхй карданам
боло гирифту занбУри нимчонро зери кУрпан Сайвалй
І андохтам. Болои кат дароз кашида, ба мутолиаи китобе
машғул будам, ки Сайвалй даромад. Ӯ хело
ширингуфторихо карду «Хай, биё хоб равем. Пагохй барвакт
хестан лозим мешавад» ,-гУён таги тана намуду дохили кУрпа
шуд. Ман, ки занбУрро он чо андохта будам, кУрпаро ба
сэрам кашида фаъолияти онро иитизорй кашидам. Баъд аз
чанд дакика Сайвалиро хоб фишор оварду ба хурроккашй
даромад. Ман худ ба худ мегуфтам: «ЗанбУр чй шуд. Магар
Сайвалй бо баданаш онро бУтй карда кушт.. Набошад чаро
ба У неш намезанад, як соат гузашт-ку! Ба максадам
нарасидам, туфта нияти хоб доштам, ки якбора Сайвалй
додгУён аз кат худро болои фарш хаво доду «газид, газид,

245
чиж галид, 6а гумоилм мор буд»,-гуфтан шрифт. Мм J
ал кат пойин шуда, дилбардориаш мекардам, ки «иге J
кучо мор. Албатта хоб дидп»-туфта будам, ки Сайващ
газандаашро пайдо кард, - заибУри бсчораро зер карда, куищ
буд. Ал пари занбУр бардоипу гуфт: «Медоиам. ни кори ту
аст, оли бест на тура чй кор мекунм». Худро сафед кардан
4Ба май чй лозим. Холо тирамок аст, вакти ангур аст.
Албатта аз хамим боги ангури иушти хона ба им чо зада
даромадааст. Ту ки 6о баданат зераш иамудай, чояаш ширина
карлаагту ба ту неш задааст. Чй кор хам мекард, занбУри
бечора, вакте ки тамоман пачакаш кардая??*. «Нс, не,-
метуфт Сайвалй»,- Ту онро аввал нимкуиіта карда блъд ба
эери кУрпан май гузоштай. Агар он ниммурда намебуд, чуноя
неш мезад, ки варам карданам мумкин буд». Дар ди
меандешидам: «О, балое. тахминаш тамоман ба шУхии мал
cap меху раде». Маи хеч ба зимма нагирифтам шУхиамро. .
Нихоят Сайвалй «хай» туфту бо оби дахонаш чойи йена
занбУрро молиш додан гирифт. Ин ходисаро дягарош
фахмиданду хуб хан ди дан л ва г9ё фаромУш шуда буд, кв
рУзе чунии шУхй ба сари худам зад. I

Дар синфи чорум даре доштам. Таърихи рУз ва номи
мавзУъро дар тахта иавиштам. Дастхоям, ки бУродуд
шуданд, хостам, ки аз чайби ростам рУймолчаамро бароварда.
дастхоямро пок кунам. Даструймоламро аз чайб кашидам,
кв муше дар он чаепкда буд. Саросемавор дастрУймолро
ба замни партофгам. Муш халос хУрда, болов фарши синф-
хона медавкду ахли сивф пуппк он мегашташі. Дар енвф I
доду фигов баланд иуд. Вакте ки талабагон баров доштани
•суш опора буданд, назарам ба дари синфхона хУрд. ки
Сайвалй ба холи ману талабахоям мехаядид. Бо ин амал
хвеобамои баробар иуд. Бачаи директор, ки дар синфи
май иехоил. ходисаро ба падараш нахл мекунад. Каххоров
хаилнду «хай. вПЯ хардаанд -дня» гуфта аз пайи он нагауд
ва маро хам даьват иакарл. кв чунии шухихо дар кори
таъ.іииу тарбия хуб яахохад буд. Бо ин рох Сайвалй
каеосааро аз май гирифт. ШУхия дигари Сайвалй бо

246
„„ікварзин директор робита дошт. Дар интернат бовуи
алламУю хушандоме кор мекард. Азбаски хонан
истикоматни мо дар пахлУи дафтари корни Қаҳҳоров буд,
мо медидсм, ки он бону хафтае як соат кабл аз огози кор ба
«пжв директор медаромаду аз дожил дарро махкам намуда,
сипае дах кам хашт баромала мерафт.

Сайвалй ин ходисаро ба мушоҳида гирифта, накшаи чй
навъ 6а директору он бону зарба заданро каш ид. Пагохие
дар хонаамон менишастем, ки аввал садои кафшхои бону
6а г Ушам он заду баъд боз гардидани дари директор ва аз
дохил махкам шудани он. Сайвалй охистакак аз хона
баромаду аз берун зулфаки дарвозаи директорро махкам
кард. У зулфакро чунон эхтиёткорона андохт, ки он ду
нафахмиданд. Баъд аз соате онхо хостаид, кв аз дафтар
хорич шаванд, аммо дарро кушода наметавонистанд. Онхо
харчанд аз дохил ба пою мупгг дарро мезаданд, боз намешуд.
Директор фахмид, ки дарашро Сафаров Сайвалй махкам
кардааст, ба эораву тавалло даромад. «Сайваличон», шуннда
мешуд аз дожили идора, маро шарманда накунед, хуб нест.
Хозир муаллимон чамъ мешаванд. хохиш мекунам, дарро
кушоед». Сайвалй бошад, дар дахлез истода ба завк
механдиду «Малим, ма махкам накадам, нам едо нам, кй
зулфаки дари шуморо андохтааст. Ба гумонам вахте ки шумо
аз даруй дарро сахт кардед, зулфаки беруна аз чояш хато
хУрда ба сУрохиаш даромадааст» мегуфт. Қаххоров тавалло
мекард: «Медонам, ки зулфак ба сУрохЯ худаш даромадааст
аммо аз шумо хохиш мекунам, ки дар дахлез хаетед, хамок
зулфакро аз сУрохаш бароред, то ки мо хорич шавем».
Сайвалй лаззат мебурду мегуфт: «Майлаш малим, май
даратона мекушом. лекин боз наген, ки в кора Сайвалй
кардааст». Директор «не, не, Сайваличон ин корро ту
накардй, медонам, вале илтичо мекунам, тезтар кушоед,
соат хашт туда встодааст, хозир муалимои ба кабули май
меоянд, хуб наменивал, май шарманда мегардам, зудтар
кушоед» гУён идома медод суханашро. «Хай, ива малим.
кѵшодам, лекин ма и кора накадам, хо боз мара айбдор

247
иашуагя ха...» таысид менамуд Сайиаля. Man а., хотя г*..,
илмсбаромадам. то ки 6а директору он бону айб ііamaZ
Сайвалп саросема зулфакро хато карду худро ба хона
Он бону кафшхояшро так такта мои чунон бо тнтоб ^гттщ.
ки гУс касс гаъкнбаіп менамуд. Директор дари моро кушоду
іііармгнііона гуфт: «Рахмат писарам. рахмат». Сайва-ій^рщ
сахтар пУішіду «хуб бобуш кадм. охи, падарллънат ц
пагохя мсояву бо директор ишкварзП мекуна» гуфту аз тахт
ди л хандид. Ҳарчаид ки мо ни ходисаро ба чое
набаровардсм. он бону аз итернат рафт. Шунидам, ки аз
шарм рохи Сталииободро псп гнрифтааст. Хар боре кп
директор моро медид. бо ннгоххош таъкид менамуд, ки нв
сирро пеши худ иигох бндорем.

Лкнун 6а мухнтн мактаб-интернат адат карда будам на
мехостам, ки дар рохи таълим па тарбияи навчавонони
душвортарбня чилднтар машгул шавам, ки аз ндоран Харбин
нохня даъватнома шрифтам. Мохи ноябри соли шастум
дар арафаи поёнёбл буд. Ба ндоран марбута вахта
му мяышу ц I худро расонлам Дар муониаи тиббя ханлзин
as реи пев гузаронидан дар кисми боной шуши чап догеро
ба мунхиді шрифта, онро аз ншпонахои бемории сил
домиста, маро ба швфохоиаи касалихои с или шахрчаи
ЧинникУл фирн I ппян^ Реален хато накарда буд, зеро
чунон ки гуфтам. вактхои охир сулфа пайдо туда,
иокшаи эхсос менамудам. Нафаскалшам хам хаигоми
бозихои волейболу баскетбол ва футбол мУътаяил ба иазар
иаиераенк. Сураххои шушамро бо аавиштачоти мутасаддп
реимеи прафондг ба интернат омада, вазъро ба директору
сараеурабби арз ааиудаи. Оихо бовар ититрипгі ки банда
ба чунзга бемории гузаряиля дучор оиадаам ГІУшида иабуд.
ви шахсоне, шя ба ни дард гирифтор мешудаид, дар
шужгшглот таълимизу тарбияви ва гайра чойхои чазгьияти-
ау середам кор карланашпи мумкив набуд. Директорамои
афсУс хУрд ва тагаааоам дод, ки хеч ran не, баъд аз се
мох боа ба ворам вдета медихам. Табобат кардан лознм
аст. Максади ндоран харбй он буд. ки маро табобат кувоцда

248
__ 5а хнзмати аскарй даъваг намояд. Сайвалй хам зик
ӯ танхо мсмоіід, дигар 6о кй шухихои ночояшро амалй
ІісііамуЛ- Бо КаХ хоров? Не, албатта. Бо хам коронам хайру
—я намудам. Аноргулро 6а Сайвалй супоридам, то ки аз
щгохубинаш бе хабар намоиад. Фаъолияти омУзгории ман
Ua поён ёфтани як чоряки таълимй дар маюаб- интернат
Порошиловобод ба омр расид. Бандаро сарнавншги дигаре
иптизор act, ки дар хикояти ҶнлликУл онро хохед хонд.

ҶИЛЛИКӮЛ

ЧнллнкУл хам пештар марказн нохия буд. Он дар сохили
рудн Вахш чойгир аст. Шахрчаест навъи аврупоиву шаркй.
Ив чо ду маданият омезнш меёфг. Бошандагонашро асосан,
точекхо, русхо, немисхо, тоторхо, казокхо, туркманхо,
Уэоекхо ва чанд хонаводае аз халкхон Кафкоз ташкнл медол.
Ии шахрча ннсбат ба Ворошиловобод фархангитару
бузургтар мснамуд. Дар ҶнлликУл гарннзони харбй низ
мавчуд буд. Дар марказн он мактабн мнёнан ба нома Киров
бо чор забои: точикй, русй, Узбекй ва туркманн фаъолият
доли.

Дорой шифохонахо о ид ба бемории чашм, касалихои
дарунй ва сил буд. ШУъбаи чаррохиаш хеле шУхрат донгг.
Ба ибо рай дигар, бо вучудн ив ки нохия бархам хУрда буд,
хама сохторхон ичтнмоиву фархаигии он ннгох дошта туда
будалд. Мета вон гуфт, ки дар Вахшонзамин баъд аз шахрхои
КУргонтепааву то чое Колхозобод, монанди ЧнллнкУл
шахрчаи аврупоішамоя сериуфус ба мушохида намерасид.
Бозораш хеле обод, магозахои калов дошт. Ресторану
чойхонааш доимо серодам буд. Дар ішёдароххои ду тарафи
кУчаи марказй одамоіш знёде тамоми рУз рафіуо мекарданд.
Марказн шахрча боэорн одамовро мемонд. Идораҳои низом иву
хукукиаш хам фаъол будацд. ФурУшандахои магозахояш,
асосан аз мардуми Фаргона худро муаррифй мекарданд. Ду-
се улчавпла аз уйгурхои Чин хам буданд, ки касби мантупазиву
санбУсаиззй доштацд. Устои давдоисозаш худро лезгин мегуфт.

249
1

йтаыі шробт шво шеш «рода* (J

іпкѵт а лао т?ъиу хкбовпм Чкиавд
«Дхш яа&зсгахххіжрасіх Гнрдуетроф* а^Д
боаашгэа іочагжхоі «Пахтакор», «Якуми Май!®
«Калашга* «nffoj жнамудаіх Шахрча мустакил foJj
хам. ба шзхга Колзшобод ноет мекард.

Дар пе аз рУзхок декабри соли шаетум аз мошине J
маркая ин шахрча пиёда шудаму аз рохгузаре cypojy
шафохонаи васалжхоі сжлро пурсидам Аз рохи асосй ы
шіфохона сад метр буд. Атрофи шифохона девор,
якукимметра дошт. Ба хавлии он воряд шуда, идораи
сардухтурро ёфгам. Назди он хараке буду болояш се-чор
мардн миёнасол 6о либосхои беморй менишааанд. Ба она
савол додам, ки сардухтур ҳастанд. Якеаш, ки чавояі
лоғарандоме буд, дархол фахмид, ки бемори навбати
мурочнат дорад, ба пуши сараш ишора карда «ана хамив
даре, ки боз аст, кабинета сардухтур Попова Татяна
Николаевна мебошад. Он кас нишастаанд, мархамат карда
дароед» гуфт мехрубонона. Ҳамин вакт хамшираи шафкате
шитобзада ба дафтари сардухтур ворид шуд. Духтаре буд,
такрибан бистсола ва сергУшту 6о мУйхои сардодаи дароз.
Чехрааш халкхон Қафкозро мемонд. Ин духтар тУё якбора
боной таваччУхам гардиду боз аз хамон чавони лоғарандом
кй буданашро пурсидам. Ӯ чавоб дод, ки ин духтар хамшираи
шафкат аст ва хатто исмашро хам гуфт. Ҳамин лаҳза буд,
ки он хамшнра саросемавор аз кабинета сардухтур берун
баромада, як тарафн ман нигарясту тохта 6а бинои касалхона
даромад. Ман дари сардухтурро задам, ки «войдите,
войдите», шунида шуд аз дохил. Даромада 6а русй салом
арз намудаму чанд калам 6а пеш гузоша, роххата идораи
харбиро 6о хуччатхои дигар 6а даста у додам. Сардухтур
хуччатхоро гирифту «ппгаед» гуфт. Дар ру 6а рУяш нишас-
там. Бай бонуе буд аз тает боло. Дар чашмонаш айнак ва
6о кулохи духтурй хеле бохайбат менамуд. Маи аз чехраи
сардухтур чашм намекандам. Маълум буд. ки дар ҷавонй
ши зебое будааст. Дар назарам фарбеҳ иамуд. Чанд дақика

250
. „ццпму хулосаи коғазн рентген ошно иуда, сипае аз
. ХсѴТу нанчахон асбоби гУшкуниашро ба гӯшхояш халонд
т ХОХИш намуд. ки аз мм боло барахна гардам. Сардухтур
Івгір чвддй фаъолияти шушхоямро гӯш мекард: «нафас
нафас бароред, шнкамро дам куновед. акнун cap
дііхед»,-метуфт У. Дар амаля ташхиси сардухтур эхсос
нешуд, ки вай бештар шуши тарафи чапро ба мушохяда
мепірифг, он чо ки дар сурати рентген доге маълум мешуд.
Во анчоми амали ташхисЯ сардухтур сари мизаш нишаст ва
гуфт: «Шумо дар асари сардй ба касалии шуш гирифтор
шудед. Кисми болоии шуши тарафи чапатон догхо дорад.
Хеч ташвнше нест, холо чавон хастед. Дар тУли се мох
табобат мешаваед. Худи хозир мо шуморо мех обо нем».
Сипае ба воситаи касе хамон хамшираи шафкатеро, ки ба
воситаи беморн логарандом андаке пинохта бу дам, даъват
карда, маро бо хуччатхояму хулосаи тиббии худаш ба
пхтиёри У супорид, то ки палатаамро муайян кунад.
Ҳамшира ишора кард, ки бо У равам. Ба дахлезн бииои
агоей даромадем. Назди мизи навбатдор карор шрифтам.
Духтарн хилъатпУш ба курсиаш нишасту маро хам ичозатн
нишастан дод. Маи дар рӯ ба рУи У карор шрифтам.
Саволхо медоду чавобашро дар варакан тиббп менависонд.
Пурсишҳо мекард, ки берун аз талаботи варака буданд.
.Магадан, падару модар, кучо хондаам. вактхои охнр дар
кучо кор мекардам, оиладор шудаам ё не ва дигар саволхоро
медоду барон худ чавоб мешрифт. Мед идам, ки аз до дани
чупин саволхо худаш шарм медошт. Вай бодиккат
менавишту май чиддиёна ба чехраву сэру мӯю биниву дабу
дандону гарданаш менигарнстам. Аз ин нигоххо ду чизн
нав дар симои У бароям маълум гард ид: яке чашмонаш
кабуд буданд ва дигаре лаби болояш андак пашмнок
менамуд. Руйи пірду кошхои гафс ва мУйн сари дароз Уро
хеле зинат мебахшид. Аз болои хилъат хам муайян мешуд,
ки андоми хушеохтеро дороет. Ҳамеша саросемаву шнтобзада
ва тезкор менамуд. Такрнбан ним соат шархи холамро
авишт ва баъд палатаеро бароям маълум кард, ки ду бемори

251
дигар хам мехобнд. Маро бо онхо шнносонда. катамро н
доду боз 6а ха моя шитобэадагя берун шуд. Яке"°Н
хампалатаам нсмашро РУзиев гуфт. Марди калонсоле бух
Фарбех менамуд, аммо касал наш чиддй буд. Месулфнд ^
хар лахза бурутхояшро тоб мед од. Марди чахонднда ц
хушсаликае буд. Фа хм ид. ки ман аз К У лоб хастаму ба иі
су бо роххати вазорат омада, ба ин дард гирифтор шудааи.
афсУс хУрд ва тасаллоям дод, ки 6а зудй сихат хохам ёфг.
« Нагз хУрдан даркор ва хурсандона зиндагй кардан даркор»
гуфт дар хотимаи сУхбати нахустинамон. АфсУс аз он буд.
ки дар нуздахсолагй гирифтори бемории шуш гардидаам.
Албатта, ин беморй 6ароям ошно буд, зеро падар хам ин
дардро мекашид. Оре, ин саволро сардухтур 6а ман хам дод
ва сарчашмаи касал ни маро аз дарди падар донист. Ба лил
мегуфтам: «Он кандхон рафинаду гизохое, ки падар вакп
дар бемористонн Ку лоб хоб рафтанаш ба ман медод, беасар
намондаанд».

Табобат огоэ ёфт. Хар рУз се маротиба таблетка*
«Фтевазит» ва навъе аз витамин медоданд. то ки иппихояіч
кушода шавад ва печкорй хам мекарданд. Дар нонушта як
дона нони гарми танУрй, равғани маска 6а андозаи муаііян.
чор донап кандн рафинад медоданд. Чошт шзои аввал ва
дуюм мехурдем. Шом хам хУрокхои болаззат омодл
месохтанд. Маи. ки касс надоштам ва хабаргирхо хам
набуданд. ба газон додан шифохона каноат хоснл менамудам
ва мгтавон гуфт, ки эхсоси гуруснагй намекардам. Дар
шифохонаи номбурда я гона беморй «бесохиб* ман махсуб
мешудам. Ин чихатро беморони дигар, ки аз чумлан
муаллимон хам буданл. дарк менамуданд ва гохе 6а сари
дастархоихояшон, ки гУпгги кайлаву асал ва дигар навъ
ғизохо доштанд, маро низ даъват мекарданд. Ба хар хол
мухити шифохона 6ароям маъкул буд, харчанд ки худро
бетона мед идам. Ба шифохона рУзномаву мачаллахоро
ХамарУза меоварданд. Ман соатхо ба мутолиа машғул будам
Мухимаш он буд, ки дУстони нав пайдо намудам. монандн
Шамсиддинов, Кутбидддинов, ки муаллим буданд, ва

252
лпоеву РУзиев, кн 6а май бо мехрубонп муноснбат
мекардаиД- Татяна Николаевна хамеша ба палатаам
модаромад, шушхоямро гУш мскард ва суханхои тасаллобахш
мегѵфт- Фарроше буд бо номи тётя Мария, кн бисер за ни
нехрубон буд. Намедоиам чаро фанат ба чехраам зехн
мемонду худ ба худ чизе мегуфт. Ҳамшираи шафқатн дигаре
доиггем, ки Надя ном дошту аз миллати олмон буд, ки хар
сари вакт аз ахволам пурсон мешуд ва нигоххои
маънидорашро сӯям равона месохт. Мария ном хамншраи
налламӯй низ дошлем, ки бо хамои духтараки кафкозп
дугона буду хамеша бо хам мегаштанд. Ба назарам май ба У
чандон маъкул иабудам, ки бетаваччУхя мекард ва оханги
сУхбатхояш низ дагал менамуд. Аммо бону и хушандоме
буд. Аз зебоияш ифгихор дошт. Мегуфтаид. ки бо офктсерхо
шишту хез мекунад. Ҳафтае гузашту рУйи хавлЯ он
хам тиран кафкозиро лидам, ки бо мардн зебои бурутдоре
сУхбат мекард. Ба дилам гузарондам, ки мардн мегаштагиаш
будагист, зеро У низ ба кафкозп шабохат донгг. Ҳамон чавони
логарандоме, ки рУзи аввал шинохтамаш ва исмаш Аллоев
буд, дар бораи ин духтар маълумотн казоя дар даст дошт.
Ман ки наздн тиреза он сУхбатро ба мушохида мегирифтам,
Аллоев гУё максали маро пешакЯ фахмнд, ки гуфт: «Он
нард язнааш мешавад. Ӯ хам духтур аст». Ман савол додам,
ки У низ кафкознст? Аллоев чавоб дод, ки «не, тоник аст.
Гап дар ин ки бародари калони ин духтар замоне аз Осетия
ба Колхозобод омада, ин чо ба русдухтаре издивоч кардааст.
Баъд аз чанд сол хохари калони У ба яаздаш меҳмонй
омадаасту ба ин духтурбача ошно шуда туй кардаанд. Баъдн
чанд соля днгар апа ин духтарак, ки номаш Зоира аст, ба
аёдати бародари калоиашу апааш омада, холо ин чо кор
мекунад». То чое хамншраи шафкатеро, ки аз соатхои
аввал я ба даргохи шнфохонаи каса лихой сил омаданам
боиси таваччУхам гардида буд, шинохтам. РУзиеви
хампалатаам Уро Зоира Чекоевна туфта ном мегирифт.
Торафт рУэХои навбатдории духтари кафкозиро интиэорЯ
мекашидам ва тарзи рохравиву овозашро дар дахлези

253
■■^окш hjh* мехостам. Ҳнс мекардам. ки uf ш
таиччП лори за хар боре, ки аз назди дара палат;
мегузашт. ба катам назар меаидохт. км хастам ё ае. 6*
■учуди не, вактхое ки барон дорудихя за оечкорй бо нщ
мал:г.-л мешуд. аз расмиити касбя дур иамерафт. баліз
чцдапн муиосмбат менамуд за худро тарзе вамокш недол,
ки -«дастиорас ист». Дар асл мо якдигарро шинохтаа
мехостем. Бегохие У иавбатдор буд. Баъд аз соата дахи
шаб, вакте кп хама бемороа ба хоб рафтанд, дар назди мизи
назбатдории У карор шрифта, то дер аз сарнавишти якдпгар
кттилоъ пайдо намудем. Ман дар борам падар доштаиу а
мо дар махрум монданам ва бародархоям ба У киссахо
намудам. Ваіі хам сарна в ишташро хикоят нам уд. П адару
модар ва се бародараш дар Осетияи Шнмоля зиндагй
мекардаанд. Ҳудаш як сол кабл назди бародару апааш
омадаасту ин чо мондааст. Баро дари калонаш Мурод дар j
Колхозобод рУзгор дошта, экскавагорчй будааст. Апааш ба <
тонике ба шавхар 6а ром ада дар шахрчаи Чапаев икомат ,
мекардааст. Ҳафтае як бор апаашро хабаргирй мерафтааст. j
Чиянча хам доштааст бо номи Света. Дар айяи замов
язнаашро мастчохя гуфта, шахси чиддиву бадкахр муарряфй

кард. Аз макони эисташ пурсон шудам: а И норами шинам»,-
гуфг. Зимнан илова намуд, км 4 ягой сол кор мекунаму баъд
ба катан бариегардам». Мулокоти мо маі.кии хос ба худ
мегирифт. ГУё якдшарро маъкул шуморидем. Дар ШЫИОХП
май мам шахси хомдеги ва дорой наьяунотм касбя будем.
1 абиист, км у хамим мамъ чавомро ёфтаи не хост. Мая
дуриамои худро аз сихат ефтамам чустучт ме нардам
Мегуфхаид, нм мм нлсддя ба зудя дермой манеббад, баяны
•sj.i/ .і'/існ асу, мм оиро габоба» ну манду бммор бе ну tv
ММ««Д. »>а ибфя* да/ар, шахе* ба им баморЯ дучоршуда
***** ******* гшктм НЯЩЖ* яутрон Ошид Д ір «ар <*
*2* І*'***"9**** де коря </я/ моим

Г **"***»»* ***** нам,ар fa,мд фннр

** *********** ЧУ*»* ********* де м/л/Um /ap/zyxyyp

2M
3-р, низ мешѵнидам. Баъзан сари бемориам 6а андеша
■* пафтаму хѵдро дар дунён ноумедИ мед идам. «Хондани
чп мёшавад?*,- мегуфтам худ ба худ. Чй навъ м.мкон
к„ худро тахта назората духтур карор дихам? Ч
сфпа 6а >ш савод соатхо масруфам месохт. Ояндаи
ддро Хеч дида наметавоиистам. Аз худ мепурсидам: «Чй
(ид кард?* Баъд аз андешаву таҳлилхои зиёд ягона рохи
халосп аз ин беморнро дар он меди дам, ки хамив хам ши рай
шафкати кафкозиро, ки дар хамин соха кор мекунаду аз
ух дан табобатн баъдиам баромада метавонад, бо худ
хамтакднр созам.

Табобатам идома меёфт. Руз то рУз муносибатхои ману
духтари кафкозй рУ ба инкишоф меовард. У дар пунгги
шифохона нчораншшш буд. Шабона гохе муяссарам мешуд,
ки ваііро то таги дараш гусел намоям. Рузе ба аёдатам
бародари калонам Холназар омад.Табиист, ки хабари
бистарп шуданам ба хонадон мерасад ва падар ба У
мсфармояд, ки омада аз саломатии май вокнф гардад. Bait
амал ба мактаб-интернат мсравад ва аз он чо суроған шифо
хонаро шрифта, сипас pox суп ҶилликУл пеш мегирад.
Рузн офтобй буд. Мо ду бародарон рУйи хавлии шифохона
шшіаста, соате аз холу ахволи якдигар сУхбат намудем.
Им лахзаро духтари кафкозй ба мушохида шрифта будааст,
км бегохй ну рейд : «Он наіюнмарл ки буд?» Фахмондам.

Банда барон хамшираи иіафкат бетафовут набудам, балки
f низ дар гУшае аз кал баш мехри маро меііарварид. Ал ин
Ноет, ки мумосибати мо руз то рУз ба хам і а кд при ну
найнаетшании қалбхо меоиард на гУі мо бе якдигар
наиеіакомисга боніем. Ллбатта духтари кафкозй тарбими
надару иодар шрифта буд на ба сифат и яке аз духтароии
ш.іХ'.ит хон анмали Осетии и ШимылИ шинох іа мешуд.
Чиш/щі ин розиіии Надару модар аз харду чоммб баронш
иу/им буд Сип а/: маизУИ ба ішішхи икдш ар даромадаиро
барра/ и »‘.ір,і.ін нунции мешуд Ім мм хотир.ѵ аз май гакозо
іЫН/lh ИИ ми ** манрид ба н.оіарам ттт фирме і..му члш/т
нуг(ціш /ШбН|а/биіир.»м. Мумии м.о-1 уб ба « уроі ..и киблиюц
фяряетода «УД Л*9 чаимб ба тмии пуштяи
ржжтра барон xomwp ту лян ба яуяі»рп цУЫ
фщягт/L Ҳярчаил *" ним т-ммпплм гидлр хп i ",\
щ&пяш пункт набуд, янно т гатрхое, кч fa гаГ,/,,|
(гляя беиориам яртибгл донггу лар ин рох фицдг х^'
духтар метаяоиигг, март» табобат иамояду тахти И;,и 4
хаиетагии f ботам, надлрро мачбур сохтаагті
ротгиатро дахад. Чуяоя ки болотар хам іуфглм,
ом табу рУлҳо фмхр дошгам, ки гиҳаг iiry/ын.щ іуИГ)|| .
на июяд » 30 40 соя бая умр кабинам Духтуре доноси, , J
НІамсидлии Сайфиддииоя иом доінгу года аз кургн,|
Ииггитутя гиббии Душанбе бархегта буд, боре хиии іѵщі
кардами іііутхохм ба ман гуфг, хи ба чуиин бемори ш|
мактаби олИ хоиданам іайри имкои лет, м*ро ИИ дард фикру]
нахмагхои дриишаидУлиро иамепжшрдд. Хатто их иішір4мі|
чуиии маьии доил, ки шояд чил сод умр бубиилму би
Хе іс '(лмои, ки будлиу бори аиилл дар бимлри бенорщ|
сия мсхобам, ба гуфтахои духіур боиар мехардам. Ііа ҳаии»
ілрик, дар тУли се моли табобят як бячяи ІЭсолаи tv м/л [
такдиришро 6о духтлри 20 солаи кафКОЗЙ наймам Ии Харду I
иамедоиимаид, ки бо кадом pox чуфтюаяидіиоиро (я
расами яг дарораид Ҳятш иамедгтигтанд, хи барон чуши»
аиях иияохи мусуамоии яя длила і и бя кор art /Up!
ЧилликРл иа у касс доил яя иа май бру ДѴсте, Х*иі
иуяофями іаряфайи яа мухити шифохоиа иа манзили
ичорм духтари кафкоаи беруи няиебароиад. Нидуии бя юи г
як писла чой додай, мо тякдярхоро пай»;» гем. Мохи март
шли ИМИ бяп»д аа муоииаи духгурои бяиларо ал піифохоил
чяиоб додаид, вале тамил кардаид. ки бол як ду мохи дитар
дар ntm огоииігохи кагялихои сил табобят бит ирам. Синие
мгтлялд, ки ба фаъолииіи педагогиям идома ди хам Чуиии
ошиттох дар МУьминободи К» лоб фяъолиит мскардааст.
Но срии сардухтурамои-Ионова poxxate хам ба даст овардам.
Албкки кирмандшіи тифохоиа яэ муносибэтн мо итгалоъ
доилаид, 6о еярдухтур маслихат кардаанд, км ҳамшираи
шафкатро барон як мох ба Душанбе і афарбар намояцд, то

256
- м щифохоиаи лупхуунпапп кишит спя, мяу ба
fa uf/орлн*я такмили ихтисос гуаарад, зеро шифохоиаи
Чй і.іикУЛ ба чуиии лаборант ларурат дошт. Дар хамим
йМииа мох и май харду рохм Душаиберо нею гиряфтеи
Гамаки 6а мехмонхонаи «ІІоиир» оиадеи Утокеробарои
духіари кафкоай гирифтаму худ хоиаи холааи, ки дар
Нагориий ист икона г доил, рафтам. Максад ии буд, ки май
щ чо чаид рУэе боінаму синае 6а осоин/гохи МУъиинобод
равам, РУзбегох туда буд, Ьо холааму хушдоманашу я іиаам
сари дастурхои ииніастеи. Хини сУхбат оихо фахмилаид,
и мая онладор інудаам, у алхол дар мехмонхонаи «Помир»
якоиа? иеиамояд. Илнаам Махмадамин, пакте ии
яавшариро шуиид, ба зуди ал чой жесту ал дасти май гирифта
мішш иамуд, то ки ба мехмонхона хамрохияш кунам.
Ь'льпн дах-монадах дакика ба иалди арУс худро уасондем.

Я иіаам «іроссмавор салону алейкро 6а чо ояарду мехмоиро
тУрая бо аичомхояш аз мехмонхона барояарда ба ха ал каш
<іурд. Ҳамаги арУсро днда хушхол шуданд. На хусус лебоиу
яѵйдарол будаиаш хешонамро мафгуи сохта буд, Оихо хам
0« хушй уро ішируфтаид. Ҳол он ки мам аксм холро гумои
: лошіам, Албатта, холаам, ки дггдоми буду шаахараін шах.ри,
духіари аируіюиро нллируфтаид на и «хор карданд, км у то
кт К У лоб барганламам налди омом мемоиад. Норохатиам,
ві-Н'' ба чинси латн(|)И іайритомик нлдіпюч карданам, ки
фишорам медод, бартараф шуд аа дар калб меандемшдам,
ки ба им амалам киблагох на хешу акрабои дар Кулоб будлам
чи меіуфта бошаид? Аз ии рУ, холо чуръат иамскардам, ки
Хамсарамро баром муаррифи хоиаи киблагох бубарам. Ба
фиіфам, хі'ііюни душанбеінам ба духіари кафколи маі.кул
шуданд, ки барон як мох дар хавлии оион мондан
розигиаінро дол, Рули дигараш чониби «Улоб хар.ткат
карлам. ІІІабс|>о дар Тоскальа сшіари намудам. Надар сари
мавлУи хонадоршавиам сУхбат отоэ карду «бачам, худат
медонИ, Худо купал, ки иушаіімеш нашави». Ик ҳолаг
сарам болон зону вонам карор гирифт. Дарк намудам, ки
падар ба илдивочи банда чаидон роли мест. Бале, желе Ча вон,

257
КІІ бу дам. таъхнди падарро чнддп надндам, вале аз iJ
духтара хамдинн худ. ки даст кашнда бу лам. хемм
шарманда медидам ва эхсос менамудам, ки падар хам «J
хамов авдеша буд. аммо аз бемориам. ки огохя пот
намехост, ки чарохатамро тоза намояд. Ҳамин руз фахі»|
дам.кв падар оилан пав гярифтааст. Ӯ зани миёнакаду
зардвна ва хеле камгал буд. Аз ин бону гуё додархоям роза
будавд. Ногуфта намонал. ки Аноргул дар мактаб-иіггериащ
Воропшловобод ба бемории пусти cap гирифтор шуду уро
ба Дувввбе оварда. дар швфохоиа бисгариаш кардам. Аз
холаш холааму духтари кафкозй бояд хабар мегирифтанд.
Ин хабар падарро норохат сохт ва шояд пушаймояя аз он |
дошт, ки вайро дар ихтвёри май гуэошта буд.

Ба хамвв тарвк, дар мУхлати муайян ба осоишгохн I
Муьминобод расидам. 24 рУз бояд он но аз боду хавои кУхВ. 1
ки гуё бемории сжлро даво мебахшид, нафас мегирифтам.
Ду-се руз гузадпу дигар токатам ток шуд. Аз ни ру j
осоишгохро тарк карда, ба чоняби Душанбе рУй овардам.
МУхлати та км или нхтисоси Зоира хам поев ёфіу дуюмбора
ба ЧняднкУл рафіей. То ин вакт ки мо хонаи ичора дошей,
акнуя бо ёрии сардори шифохоиа на дуртар аз он баров
хоиумам хавличаеро бахшиданд Май барон и дома в касби
иуаллимя иазди муднрн маорнфн Колхозобод даромада, ба
мантайн миёвав раками I шахраки ЧилликУл Киров кв
Д2р карказ карор дошт, роххат шрифтам Як сари кддам
ба Воропшловобод ад рокада, бо директору хамкорои ва
СайваяЯ хайру хуш вамудаи. Саівали ки се мохи бемориам
чудом ба аёдэгаи меомад. иброз дошт. ки У низ аз соли
нам готая фаъолияташро дар дехаи худ Клфтархона
маома жохам дол Барон (л/иит иухимаш ом буд, км духтари
дуг» надари маро хоспорд иамуда. гУЙро ммткмзрЯ дошт
*• *уяш 9 гуща муибажт медям. км илибулгарям
Яудщт дфдц» тля куд гарщмда буд. Ка хмр хол, у дар
г—мо»маяя имели май «фрседод «охмр ивклрдл буд
балам дана рамшу рУ'/ии оиладоршаидрс рищ Ҳм

іидгуш щлл буду ам дли кудма Ма*і «м тиши
оиладоршавиро 6о баконаи даъвати аскариву минбаъд
хондам рад мекардам, дар байни се мох хамболин ёфтам.
Оре, аз такдир гурехта намешудааст, мегуфтам дар дил.
Тобистонн соли шасту якум дар ЧилликУл мондам. Ба
шарофати ин ки завнаи ман духтур буд, 6о хамкоронаш
ошноп пай до намудам. Ҳамон сол як зумра хатмкунандагони
Институти тиббии Душанбе барои кор ба шифохонахои
ЧилликУл роххат оварда буданд. Аз чумла, хамом духтури
худам Шамсидддин Сайфидлинов, чаррохе бо номи
Аъзамчон Азизов, духтури дигаре, ки аз тарафхои
Узбеки стон буд - Отакул ва Рахматуллоев ном табиби дигар
аз шифохонаи касалихои шуш маро ба нишастхои хеш даъват
менамуданд. Гузашта аз ин, дар мактаби ЧилликУл яке аз
хатмкардахои омУзишгохи КУлоб — Нуралй кор мекард, ки
боиси хушхолии ман мешуд. Нуралй 6о язнааш Бобо
мезист, ки дар идораи савдо касби борбардорй дошт. Мухити
шахрча, ки аврупой буд, бегохихо 6а майдончаи раке рафта.
чанд соате вактамонро хуні мекардем. Баъзан байни агкарон
ва чавонони шахрча барои духтарон туда, муштзанй сурат
мегирифт, ки бо дахолати кормандони милиса о ром мегашт.
Оғози рУзгори заношУйй чандон бад набуд. Аммо мамедонам
аз чй буд, ки соатхои танхой духтари кафкозя харчиро бахона
мекарду ба мунокиша мепардохт. Дар назарам худ аз худ
еабабхои иооромиро дар оила чустучУ меиамуд. Ман, ки
каси эхсосотй махсуб мешудаму аз хурдй касе маро чанг
иамекард ва оромй маромам буд, яимашабхо чомадонамро
мебардоштаму ба кУча мебаромадам. Лахзас иаме/узаш г, ки
хамсарам аз пасам медавиду ба зораву таиалло медаромад,
то ки ба хона баріардам. І»а хамив миниол, га мили
т</лк гона доён ёфту бистумхои имгуст ба мактаб хозир
шудам 7

Макіаби ЧилликУл чорзабома буд Онро туркмене бо
коми 1>‘ ги‘-и оарвзри мккард- Ііаяифии мудири ки>ми
іавлимиам/ро <м*онн4ЯШ- адо меиамуд. Мактаб бе/и аз хазор
«алабарѵ дар бар м<оирифі ТнллЛнгоинш аз маркази
махамаход »дрДУ Ргр*>ф, насилии, Пахіакор. Яку ми Май,
8-Март, гузарш эовуди пахта меомадаид. Ба мбораи ;ш .
мактаби номбурда фарзандони миллатхои точик, рус,
туркманро бо таълиму тарбия фаро мегирнфт. Илова ^
нн, дар наади мактаби Ҷилликӯл мактаб-ннтернат фаъолщ|
менамуд, ки писарону духтарони бепарасторро бо таълияу
хӯрду хӯрок ва чойи хоб таъмин менамуд. Бином таълиміщ
он мактаби Киров махсуб гарднда, хобгоххояш дар поёігтарл
шахрча назди вокзал карор доштанд. Шогнрдони мактаб-
ннтернат баъд аз даре ба ихтиёри мураббиён мегузгшпавд,,
ки яке аз окон банда будам. Ман синфхои яку сен ибтндоа
доштам ва хам дар еннфи панчуми руей аз забонн точівд
даре меіуфтам. Бегохихо ба касби мураббигй машғул будам.

Аз рӯзхон аввалн фаъолияти педагоги бо чанд тан аз
муаллимои ошпоП пандо намудам. Диккатн маро фаъолияти
Девлох Бердяев ном муаллими забонн англией бештар
чалб мекард. Ван аз мардумм Вахе бу да, хеле ішеони оддя
менамуд. Тоза изднвоч карда буд. Пагохихо маро мачбуран
ба хаял наш даъват мекард ва бо шнрчой мехмондорй
менамуд. Завчааш хам бисер бопун мехмондУст буд. Хоная
нн муаллнм дар кисми поёии шахрчаи ЧилликУл, сари
махаллан 8-Март карор дошт. Аз назди манзнлаш капали
серобе мегузашт. Вокеан, то ошной бо Бердяев ман такрибан
худро танхои танхо мед идам. Баъдтар бо Мукимов ном
муаллими забои ва адабиёт шииос шудам, ки хатмкардаи
факултети забои ва адабиёти Институти педагогии КУлоб
буда. бо роххати Вазорати маориф дар он чо ифои вазифа
мекард. Мавсуф додай нохияи Совети КУлоб буд. Ҳарчаид
кя снинаш ба чое расида буд, рУзгори мучаррадй дошт. Дар
иактабн номбурда но се кас аз Кулоб будем -Нуралй,
Мукимов ва камина. Вале мам бештар бо Бердиев гаипу гуэор
мекардам. Ба воситаи хамил нас бо муаллимоии хочагии
Калинин» нохияи Кумсангир шииос гардидам, ки аз
ЧилликУл ба масофаи ду-се километр ба самти Бешаи

Палангой карор мегирнфт. Гаи дар ин буд, кн раиси хочагии
номбурда язнаи Бердиев Гардиев махсуб мегарднд. Бинобар
ин бисерин мавридхо аз тарафи бегох як дзета зисиёни Ч
1іИКуЛ дар шахси Аъзамчон Азизов, Шамсиддив
Сайфиднинов, Отакул, банда ва Бердиев 6а хочагии мазкур
рафта, аввалан чанд соате дар майдончаи спортии or
волейбол бозй карда, снпас дар хавлии ранги хочагя то дер
истирохат менамудем. Дар натнча ба муаллимоне монанди
Хукумат Рахимов, Хайдар Қурбонов, Амон Низомов ва
діігароп унс шрифтам. Гохе онон ба маркази Чилликӯл
иеомадаиду дар чойхона иишастхои дУстона ташкил
мекардем. Аэбаски чунии нишастхо бо шароб лаззатбахш
буданд, сУхбатхои пур аз хайда то соатхои дахи шаб кдома
меёфтанд. Ҳамзамон сакабозиамон хеле чолиб сурат
мегирнфт. Ба ин бозй ману Бердиев бештар сэру кор
доштем. Таътили ноябри хам омаду бо хамсарам рохи хонаи
палариро пеш гирифтем. Моро ба хушя кабул карданд. Падар
хама расму русуми исломиро дар мавриди издивочи мо ба
чо овард.

Эхсос на му дам, ки саломатіш падар чандон хуб нест
Мо панч-шаш рУз дар Тоскалъа мондему бас. Ҳамсояҳо
барон дидани арУси аврупоЯ меомаданд ва хамагя ах сайт
мегуфтанд, зеро вокеан духтари зебое буд монанди
паридухтарони афсонахои кафкозя. Бурди ман дар ин
изднвоч он буд, ки духтари эебопайкару ботамкинеро барон
хамсарй кабул намуда бу дам. Мехмоня ба поён расиду боз
ба ЧнлликУл пас гаппем. Соли 1962 оғоз ёфг. Завчаам дучон
бошад хам, ман парвое надоштам. Шояд чавон, ки будам
ба ширииии фарзанди навзод чандон сарфахм намерафтам.
Медидам, ки хамкорони завчаам Уро ннгохубнн мекарданд
ва суханхои тасаллобахшаш мегуфтанд. Тасаввур наме-
кардам, ки дар бнстсолагй сохибн фарзанд мешавам. Аз ин
ноет, ки бо дУстонам баъди даре маъраканнпшнй менамудам.
Табиист, ки завчаам дар ботин ин корамро намепазируфт,
аммо изхор намекард. Мохи феврал ом ад. Гохе барфи лак
лакй меборид. Табиати ЧнлликУл бештар хушк буд. Такрибан
зимистони он эхсос намегардид. Рӯзҳо торафт пеш мерафтанду
завчаам худро норохаттар медид. Оре, на модару на хешу
акрабое Уро рУзхон охири хомиладорй харфхои тасаллобахш

261
-Г---і«шд. wo лярду оекас миксуб Мппулеч. !>■/ ,■

гоити дучонаіии хамсарам башумор монда буд, ки камширі
шафкате, ки бо оилаам дугонаги донг г, пинии гирифі, ,0 ц
7 являли кулик лир юишгохи и ар казн нохия Колхозобо» j

сурят битирид. Ни химии нияі у бо мои іи ни тибби хамсарнмро
би Колхоэобод бурд. Ҳамрохии биндаро лозим надонистпнл
Иегохй он бону ба май иттидоъ дол, ки завчаамро дар
зоишгох хобондааст, метавонам, ки баъд аз як-ду рУз ба
аёдаташ биравам.

НАХУ СТФАРЗ АНД

Бисту хаштуми феврал аз сарварони мактаб чавоб
шрифтаму ба мошине нишаста марками Колхозобод рафтам. I
Зоишгох дар баромадгохи шах рак ба самти Ворошилов-
обод карор лошт. Вакте ки ба бииои зоишгох ворид щулам, [
навбатдор ба саволам цавоб дод, ки духтарчадор шудаам
ва табрикам гуфт. Ин хабари хуш соати 11 -и 28-ум и февраля
соли /962 сурат гирифт. Руйи хавли баромадаму ба кабатн
дуюм назар андохтам. Дидам, ки Зоира аз папчара чонибан
даст меафшоид ва хушҳол буданашро изхор медошт. Маи
хам худро дигар навъ эхсос иамудам, харчанл ки холо хам
аз нахустфарзаидам халовате намебурдам. Бале, худ бача
будам, аз кучо лаззати онро мефахмидам. Дар чойи корам
хама хамкоронам табрикам мекарданд. Май факат чехраамро
хандон медидаму бас. Чор-панч рУз сипарй шуду
нахустфарзандро ба хона овардем. Ӯ яозукаку зардинаву
аммо дар назарам хеле бенур маълум гардид. Ба чехраи
гифли навзод менигаристаму дар ботин хавф мебурдам, ки
ин кУдак сихатманд нахохад буд. Хушбахтона, боиувоии
шифохоиаи касалихои сил хамеша налди завчааму к Уда каш
карор мегирифтанд ва гУё вазифаи доягиро адо менамуданд.

Дар ин чода май чандон захмат намекашидам. Баъд аз як
Хафта оилаам мавзУи номи духтарчаро матрах сохт.
Чаксадаш он буд, ки номи кУдакро май гулорам. Оре, орс.
fa надари май наздик буду на надиру модари у. Мо харду

262
>аЛ0ІІ будем. Хамим буд, КН мо коми тифлро худ бояд
^гузоштем. Солхои донишчУй дар КУлоб рӯэе ба тамошои
(Шие рафтам, ки иомаш «Фотима» буд. Дар иақш боиуе
^зй мекард, ки Фотима ном дошт. Ӯ бисер заии зебо буд
Іва гуё ба пай ошик гардидаму дар ботин андешидам, ки
агар фурсате расаду оиладор шавам ва агар духтаре дар
хонавода тавлид ёбад, исмашро хатман Фотима хохам
іузошт. Аз ии чост, ки ба саволи завчаам «Фотима» гуфтам.
Ии ном ба ӯ низ маъкул шуд, зеро дар миллати вай низ
іемя Фотима роич буд. Фотима ном гуэоштани
[иахустдухтар гӯё барои харду и мо маъкул шуд. Албатта,
Фотима боз дар паҳлӯяш бояд 3?хро хам медошт. Яъне,
исми дугоникхо чунин бояд сурат мегирифт. Шояд ман ба
анъанаи номгузорихо риоя накардам, вале касе ба мая эроде
нагирифт, чунки эродгире хам надоштам. Барои он чанд
ган бону вони аврупоие, ки ба хоиаи мо рафту омад доштанд,
чй ном гузоштани тифли навзод чандон ахамият надошт.

Рӯзхо паси cap мешуданду Фотнмаи мо хам хам кам чон
мегирифт. Семоха шуду якбора ба беморй гирифтор гардид-
Г?ё дар чехрааш хун надошт. То хаде логару бехол буд, ки
рагхои сараш метофтанд. Шири макидаашро пас мегардонд.
Шабу рӯзхои дароз мегирнст. Духтурҳо хамарӯза ӯро тахти
назорат карор медоданд, аммо хеч бехбудие ба назар
намерасид. Ба хулосае омадем, ки Уро бо модараш дар
шифохонаи касалихои дарунй, ки дар масофаи 20-30 метр
аз хонаамон карор дошт, бистарй соэем. Акнун кору бори
хона, барои касалихо гизо омода кардан ба Уҳдаи ман гузапгг.
Албатта, аз шифохона барояшон гизо тахия мекарданд, аммо
ман хам дар нн чода фаъолият ншпон медодам. ҲамарУза
чалпакхои картошкая мепухтаму ба шифохона мебурдам.
Пирожкихои пухтаам, ҳатго ба духтурон хуш меомад, ки назди
завчаам таърифам мекарданд. АфсУс ки табобати шифохона
натича намедод, балки рУз то рУз Фотима бехол мешуд, хун
аз чехрааш меиарид. Натича он шуд, ки Уро ба Душанбе
бурдем. Дар кУчаи Чапаев ба шифохонаи кУдакон хобонданд.
Ҳайрият, ки модарашро хам ичозат доданд, то ки бо Фотима

263
бошад. Ман чанд рУз дар хонаи холлам мондаму сипае l
ЧилликУл баргаштам. Табиист, ки холлам ал холу —J
бгморон хабар мегирифт. Ҳафтае гузашту ба аёдати Фот«^
омадам. Ичозат гирифта ба хавлии шнфохона ворцд
гардидам, ки Зоира дар дасташ Фотима ха во мехУрданд.
Маълумам шуд, ки холи Фотима рУ ба бехбудй овардаасг.
Суйи ман менигаристу гохе гУё хандиданп мешуд. Оилаам
кисса кард, ки аз рагхои сараш хун гирнфтанд. хулоса хе*
азобаш додалнд, ки баъд натичаи дилхох ба даст омадааст.
Дарсхои соли 1962 огоз ёфтанд. Фотимаро ба ясли
супоридем. Ҳоло хам бечоиак менамуд, аммо серхаракаіу
шУх буд. Вактхои фа рогат якчоя ба кУча мебаромадем.
Бегохихо анчомхои хонаро ба хар сУ пош медоду худав
бозавк механдид

МОЧАРОҲОИ СОХИБНАЗАР

Чунон ки каблаи хам ишора кардам, дар хонадони Асо
Содик бачаи аз хама шУху душвортарбия Сохибназар
махсуб мешуд. Қисса ме карда нд, ки рУзе набудааст, ки
хамсояхои Тоскалъагии мо аз болои рафторхои ношоямн
Сохибназар назди падар шикоят накунанд. У фарзандн
муаллим бошад хам, дарехоииро хеч кабул иадошт, балки
бо бачахои беадаби деха уяс гирифта, муаллимояу
мансабдорони дехаро азият медоданд. Вактхои дар мактаби
Арал хонда наш боре маркаберо ба сияфхона дароварда.
муаллимро хаидасор сохтааст. Ҳарчанл ки падар баъзан
адабашро медод, вале хеч не ки ба чодаи одами дохил шавал

Таътили соли 1962 ба поён расиду рУзе 6а аёдати
киблагоху бародарон 6а Тоскалъа рафтам. Дар хонадони
падар хам духтарчае 6а дунё омадааст, ки исманіро
Майдагул нихода буданд. Падар нахустсаволе, ки кард дар
маиридя аз хона фирор иамудани Сохибназар буд. Ман
гуфтам, ки то дируз Сохибназар ба ЧилликУл парафтааст
Хеч клс намедонист, ки У кучо шулааст. Гуё хонаи хо
Сафаргул рафтаасту велосипеди Абдулкодирро дуздидл бо

264
,аМ1ІП нопадид гаштааст. Вакти бозгаштам ба Чилликӯл
кнблагох хохнш иамуд, ки агар Соҳибназар дар Чилликӯл
пзйдо шавад, дошта ба милиса супорамаш, то ки баста
биёрандаш. Рӯзи дигар 6а Чилликӯл расида будам, ки дар
сари кӯча Сохибназар 6а чашмам хӯрд. Ӯ маро дидан замон
чонибам омадаи гирифт. Ҳамин лахза буд, ки сардори
милисаи шахрча майор Шералиев наздам пайдо гардид. Бо
эшон салому алей к намудаму сӯйи Сохибназар нигариста
гуфтам:

— Падар амр додааст, ки туро ба дасги милиса супорам.
Ана майор хам омад.

Сохибназар ба чор тараф як нигарисгу «Хайр, агар фарзанди
падар фарзанди падарашро ба милиса таслим диҳад, майлаш,
ман тайёрам». Рости ran ин суханонро шунидаму дилам ба
Сохибназар сӯхт. Майор хайрон-хайрон 6а дуи мо менигаристу
чй пурсиданашро намедонист. Факат аз банда савол кард, ки
«муаллим тинчй аст?*. Ман гуфгам: «Тинчй, тинчй, шинос
шавед, ин чавон бародари ман аст, ки мехмонй омадааст».
Сохибназар, вокеан тарсида буд, зеро чиддияти падарро хуб
медонист. Меҳмонро хона овардам, чанд рӯз монд. Ба чунин
хулоса омадам, ки ӯро барои хонондан 6а омӯзишгохи касбй-
техникии Чилликӯл дихам, то ки бехудагардй накунаду ягон
ихтисосеро соҳиб шавад. Худаш хам мехост, ки дар Ҷилликӯл
бимонад, зеро аллакай шахрча маъкулаш шуда буд. Дар хамин
максад назди директора омӯзишгохи номбурда Чумъаев
рафтам. Ӯ маро ба хушй паэируфг ва Соҳибназарро 6а шӯъбаи
наччорй кабул намуд. Омӯзишгох бо хобгох ва се вакт хУрок
таъминаш мекард, боз чанд сӯми дигар стипендия медод. Ман
хам аз як нонхӯри зиёдатй рахо меёфтам, зеро бо он маоши
ночиз душвор буд рӯзгор дидан. Ба воситаи нома падарро
огох сохтам, ки Сохибназар дар тарбияи ман мемонад ва баъд
аз ду сол сохибихтисос шуда 6а деха бармегардад. Табиист,
ки рӯэхои шанбеву якшанбе 6а хонаи мо меомад. Медидам,
ки У ба дастаи «Дружинаи халкӣ» ворид шуда, шабона 6а
на.зму низоми шахраки Чилликӯл назорат мекунад. Майор
Шералиев аз Сохибназар бисёр розй буд. Милисахои дигар
хам таърифяш меиамудянл. Албатта. бо аибошхо
Сохибназар чаіюиоші молоку хушср бсхтар мубориа»б"*
мстапоманл Баъэан бсгохихо. ки дар шлхрча бо рафц^
пииту гу:юр мгиамудам, Сохибналарро дар сафн поит ласЗ
мазкур мсдидам. Акиуи двгти рогги майор ІІІсралиг»
МСсфт Дар шахраки Ҷидликул лУлнхоіі Молдавия
рУзгор доштанд, ки асосаи ба хорхом сясх машгул будщ ц
анонс .и ин каим рУэе шароб пУишда, мает мешаиаду ту<|цІІГ,
думиллаи шикориро ба даст гирифта, дар кучаи марками банц
да pax тс баромада, ба рохгуэарон тахдяд мекунад. МаЦ
Шералисв бо чаид мшіисаи дигар, харчанд хохиш мекуаац
ки лУлни аслихабадаст поен фарояду мухитро хароб насозад
кай гУш надода манли сУйи одамон тир холй кардан мекунад.
Хамим лахза Сохибназар аз кучое пайдо мешавалу
чуръатмандона ба эери он дарахт рафта ба лулй, ки якдигарро
хуб мешинохтаанд, мегуад, ки ба накзй туфаигро партояду а
дарахт пойми шавад. Аммо лУлй хамово дугу пУпаса кара.

аз тахдил даст намекашад. Сохибназар сангеро аз зама
бардошта ба сари ЛУЛЙ хаво медихад. Тасодуфаи сайг ба
пешонии лУля мехУраду бо туфангаш белой пиёдарав меафіад.
Хайрият, ки бо лулй хеч ҳодисае рУй надода, балки баъд аз
чаид дакикаи бехуширо паси cap кардан ба идораи майор
Шералисв бароп тафтиш мебаранд. Рохгузарон хайрои аз он |
буданд, ки майор бо милисахояш чора наёфтавду як шогирди
омУзишгохи техники мочароро хал кардааст. Баъэе авбошони
шахрак дар симои Сохибназар кахрамонро мебинанд. Бо ин
Ходиса доираи фаъолияти Сохибназар рУз то рУз васеъ
мсгардад. Дастан У ба хулосае меояид, ки бсгохихо сохклхои
рУДИ Вахшро тахти назорат карор дихаид, то ки духтарбозоиу
майзадахоро ба дасти хомиёни конун су по ранд. Бо ин иияі
Сохибназар бегохие бавд аз шом ба сох или рӯди Вахт рафга,
марди малламУеро мебинад, ки бо русдухтаре ишкварзй дорад.
Дастаро огох месозад, ки ни малламУйро худаш чаэо медиҳад
Ба ии хотир санти бузургеро болом cap бардошта, ба сари
марди ишкбоз задана мешавад, ки он мард ногахон мебинаду
мегУяд: «Э, бача чй кор мекумй, окй ма тоник кастам»
6а чеҳраи мард зехн мемонад на мебинад, ки
С**®****. кл(іілихои сил Шаисиддии Сайфиддииов аст.

1 ахал Сохибназар «Э, акай Шаисиддии худутя»,- гуфіа
5* иехохад. Пагохии дигар Шаисиддии маро диду «Э.
а]ча. додарут кариб ки зада кушта будум»,- гуфт. «Чя
|Ш||> гуфга, аз У савол кардан. Шаисиддии хикоя кард.

>іі баъли кор он чо бо бонуе нишаста ханой тоза мехурдем,
кн Сохибназар пайдо гардида чуиин балоро ба сарамои
онарданй шуд. Соҳибназарро аз хобгохаш хоста, хуб чанг
кардам. «Корат чй аст, хатто сохили дарёро назорат
мскардагп шудай». Гунох. ки дошт, гУш доду ran нагардонд.

Пагохис дар хоиаи муаллиион нснишастам, ки ба иазди
телефон даъватам кардаид. Аз дастгохи директори омУзиш-
го.чи каебя очилан омадани бандаро мехостанд. Ин хабар
парешовам сохт. Дар ботин мсаидсшидан. ки шояд ба
Сохибназар ходисан нохуше рух додаасту бо телефон
гуфтан намехоханд. Сароссмавор чониби бинои омУзишгох,
ки аз мактаби мо ба иасофаи 500 нетр карор дошт,
шитофтам. Дидам, ки дар сахни омУзишгох директор
шогирдонро катор монда мачлис мегузаронад. Ман назди
эшон хозир шудам. Маълум шуд, ки Сохибназар шабона,
вахте ки хама шогирдон ба нсгирохат дода шудаанд, байни
панчахои пойхои чанд тан аз ҳамдарсонаш когазеро пилта
карда, оташ cap додааст. Дар натича чанд кас чарохат
бардошта, руйчоихо сУхтаанд. Ба ин хотир Чумъаев
Соҳибназарро чанд кадам ба пеш бароварда, назди ман
шармсор сохт. Дархол Уро шрифта хона оварда, мехостам
чанд шаппотя ба сару руяш лапам, аммо янгааш 6а ди фон У
баромада, нагузошт, ки чазояшро дурустар били хам.

Боре дар Қурбоншахид холаи Сафаргуламро хабар
иегирад. Сари дастархон холаам мепурсад, ки «Сохиб-
назарчон дар кучо мехонй, тамом кардя чй мешавя?» Сохиб
маекак тозаро ба ион нечонда ба дахои меандозаду чунин
чавоб медихад: «Холачон дар касби иачнорй иехонам, устои
ЧУбтарош иешавам». Холаи Сафаргулаи ніУхй карда
мепурсад: «Сохибиазарчон, вахте ки мактабро тамом кардя,
барии ман чй метароши?* Сохибназар чою ноиро фурУбарон

267
ба холааш чунин чавоб медиҳад: «Масалам. агар МѴрл
тобутатро метарошам* ва зуд аз чояш хеста, чониби лармш
мегурезад. Холаи Сафаргул аз пупгги сари Сохибназар сад,
мебарорад: «Ай, танобут бканае, боз бачаи хохармае». Хар
вахт кн ба аёдати холаи Сафаргул мерафтам, гуфтаі
Сохибназарро псши рУй меоварду механдид. Ба хамщ
минвол, Сохибназар мактабашро тамом карду хеч хунари
наччориро ёд нагирифт, вале барон бошандагони Шахраи
Чилликӯл хотираҳои зиёдеро аз фаъолияти чавонмардонаав
бокй гуэошт. Кисгахои Сохибназар холо дар пешанд

ЛАҲЗАҲОЕ АЗ РУЗГОРИ ЧИЛЛИКӮЛЙ

Касби муаллпмыам идома меёфт.Солн хониши 1961 ба
поён расид. Ду мохи т об і* стон дар Чилликул мондам.
Намедонам чаро, поям чониби Тоскалъа на мс каш ил данов
застав чавононн зиёй бегохихо дар чойхона чамъ меомадеиу
то соатхон ду-сея шаб сакабозЯ мекардем. Нншастхоямоз
ісх знлнишнв мегузашг. Ман бепгтар 6о Девлох Бердяев
рУз кТр мекарлам Хамнн сол буд, ки дУсти дигарем ,
им авам Темам вамѵдам. Вабро ба май Бердяез

omd Ufa У вкшв ачаб. басёр шахеи камгап буд. Дар I
мчат < Пахт вор» вхэмфав мудвра анборро ба Ухда доплг.
Зс.р.го ба кашла дам» мекард. Киблагохаш марля
свдУриву ОВХВЦВ буд. Дар ва хонадон чаяд бародароя ]
заива игіщіщт. ка хамам масла падарашон бузургчусса
буті Сафа дусговам афэошп меёфг.

Хафіуяв аоабра 1962-ро дар мавзалв мая гузарондем.
Лгспяаи ІШисидлин,Девлох, Аъзамчон, акай Точной.
Хуктмат, Амоя Назимов сари мизи чашня карор гиряфтанд
ва мургя марчоии ба сангчае зада бехушкардаамоиро баъди
ба кабоб табдил ёфтаяаш ну ши чон кардем. Ходка чунин
ягуд, ка хамсоязани но, ки мурги марчони зиёде донгг. Гохе
окхо ба хавлй даромада, хоку чангро ба сархошон бод
медоданд. Рузи шашум 6о Шамсиддин хона омадем, ки як
мурги марчои руйи хавлй хиромон-хиромон давр мезад
Тасодуфан Шамсиддин як сангчаро аз замин бардоіщу ба
сари вай зад. Мурғи марчон 6а замин дароз кашид. Дидем,
КІІ чонканй дорад, ба зудй сарашро аз танаш чудо кардему
[ яУсту пархояшро дар гУшае аз хавля таги хок намудем.

I Нишасти онрУза миёни дУстон ба кахрамонии Шамсиддин
I бахшида шуд. Ду - се рУз баъд сохиби мурғ фахмид, ки
; онро духтурону муаллимон хУрдаанд. Сирри мо он вакт
фош шуд, ки саги дайдуе пару каллаву пусти онро бо рудахояш
6а хар СУ капюла карду ба чашми пи разам бархУрд. Азбаски
дастаи мо хамагй саги аз шахсиятхои шинохтаи ЧилликУл
буд, пиразани рус ба кучое шикоят накард.

Дар мачмУъ се соли дар ЧилликУл буданам, тачрибаи
зиёдеро чи дар зиндагиву чи дар бахрабаря аз он омухтам.
Ин муддат худро ба муҳити дигаре пайвастам. Инсонхои
шарифу хуберо ёфтам.Ба кавму миллатхои бисёре у нс
шрифтам. Махсусан, бо мардуме, ки солхои кабл аз Гарму
Вахё ва Бадахшону Дарвоз ба Вахлюнзамин мухочир туда
буданд, рУзгори пайваста допггам. Онхо маро ба сифати як
чавоне, ки ин чо дусту хешу акрабо надорад ва метавон
■УФ1, ки меҳмон аст, мехисобиданд ва дар сатхи мехмони
олиқадр эҳтиромам мекарданд. Дар шахси Девлох Бердиев,
Точмон Сулаймонов, Ҳукумат Рахимов, Амон Низомов,
раиси овозадор Гардиев, Ҳайдар Курбонов ва даххо дигарон
касонеро шинохтам, ки мудом гамамро мехУрданд ва
рУзгорамро аз хар чихат таъмин медоштанд. Боре оилаам
хост, ки ба Мастчохи нав, хонаи апааш равем. Аммо рох
аз ЧилликУл то Душанбеву баъд то Ленинободу Мастчохи
иав масрафи зиёде мехост. Дар фикри он будам, ки аз кя
мивдоре пул карз бигирам. Бо ин андеша чониби мактаб-
интернат мерафтам, ки аз пешоруям Амон Низомов, ки дар
мактаби хочагии Калинин вазифаи мудири кисмн илмиро
адо менамуд, баромад. Салому алейк кардему чуръат намуда
ззэшон пурсидам: «Акай Амон, Ленинобод рафтаниам, аммо
нули заруриро дар ихтиёр надорам. Имкон дорад, ки шумо
юнд сУме бароям карз бидихед». Ӯ бо чеҳраи хандон гуфт:
(Чаро не, мархамат ин 25 сУмаро бигиреду аз рохатон
іамонед». Бисту панч сУм пули калон буд. Лутфи
інсонгаронаи Амон Низомов боне гардид, ки бо хамсарам
6а Мастчохи нав cap задем ва як проблемам оилавиро
намуда пас гаштем Вокеан. марлуми Вахё то ов|
мехмоннавоз буданд, ки май дар умри 21- солаам вонах»
бу дам. Бошандагони махаллаи 8-уми Март кӯлоб/
бошанл хам. ягон маротиба аз онон лутфе над илам ДлЯ
он вахт мая ин чихатро чандон дарк намекардам ва|
допгтам. кн хама мардум як мебошанд. И наш кУлобявуЦ
гармиву вахёчп хастандро нам ефа х м ид а м. Вале, ва'кте q
ба сатхн зиндагии іш мардум мутаваччех шулам, лидам „
махаллаи ғармиҳову вахёчихо нисбат ба махаллц
бадчувоннхову кангуртихо ва данғарагихо хеле ободу |
низом буд. Масалан, мардум и Ғарму Вахё дастархЯ
мехмонро хеле чиддй меоростанд. Ҳатман 6а хотири ме
кулчахои ширП мепухтанд, болои дастурхон иаздп щ
мехмон косачахои чургот метуэоштанд. Аз хама иухім
он буд, ки онхо хавлин да руну берун доштанд, ионам
мардуми Бухорову Самарканд ва дигар шахрхои кадима
точикон. Мехмон хеч гох да вода в н кУдаку раф
бонувонро эхсос намекард, балки озодона рохат мекард Бі
Хамин моиаид хочатхонан мехмон алохида дар гУшае о
хавлп карор дошт. РУи хавлП дастшУяк ва дастпок мсҳмонр:
интвэор буд. Илова бар ин ин мардум меҳмонхонахон шв I
озода доштанд. Баров хар мехмон ду болишт мегузошіащ.
то ки 6арохат нншннад Мутаассифона. мардуми аз мннпха
КУ лоб мухочяршуда холо чунин сатхро дар мехмонкабулкѵнв
надошт. Эхсос мекардам, кн дар іга самт аз бародарони Гарит
Вахё меомУхтанд ва бо гузашти солхо фарханги мехмоилорш
хамшахрихои банда низ рУ 6а инкишоф хохад овард. Чихал
хуби мухочирони Гарму Вахё боз дар он буд, ки мехмовро
бе ту таи рох гусел намскарданд. ТУшаи рох иборат аз гУигге
гову мург ва кулчахои каймокиву себу анор иборат буд. Ин
хам чузъе аз фарханги мардумй буд, ки на дар хаман кавв
миллатхо роич мебошад. Лахни гуфтору харфзаннашовро
ширшггар ба мушохида мегирифтам. Аз ин чост, ки хіши
сУхбат аз лахчаи Вахё кор мегирифтам ва ин чихат эх тиром»
бандаро боз назди онхо меафзоёнд. Махсусан, бонувонашон
бисер ширин ва лаззатбахш харф мезаданд. Аз хар калимаву

270
нбораи онхо оханги навозит 6а мушохида мерасид.

Дар нинтака хочагии «Пахтакор»-ро асосан мухочиршш
Гарму Кангу рту Балчувон ташкнл медоданд. Махаллахошон
дар адохндагЯ карор донгг. Аммо нуфуси ғармихо нисбат
6а кУлобихо зиёдтар 6а назар мерасид. Аз ин чоет, ки раиси
хочагя аз намояндаи гармихо интихоб мешуд. КУлобихо
вазнфахон поёнтарро ишгол мекарданд, масалам, бригадир,
ёрдамчии бригадир ва дигар вазифахое. ки чандои
мустакилият надоштанд. Дар рохбарияти мактабхо ва
иуассвсахои фархаигя чунин нобарорП 6а назар мерасид.

6о вучуди ив бошаядагони хочагии «Пахтакор* дУстона
руэгор меднданд, тую нишастхояшон муштарак буд, духтар
медоданд, духтар мегнрифталд. Яъне, омезиши мухочироии
гар.чнву к У лоб И ва дар им замни а хешу таборй рУ 6а инкишоф
мсовард. Лахзахое, ки 6о сарварон менишастем, онхо бо
I эхтиром номхои Махмадулло Холову Мирзо Рахматовро
6а забои меовардаид. Агар дар хочагй проблемае пеш меомад,
мУбсафедони гармй, хамчун намоянда рохи пойтахтро пеш
мегирифтанд. Чунин 6а назар мерасид, ки хурдтарин
проблемаро бо машварати мУйсафедон хал менамуданд.
Мутаассифона, гурУҳбозиҳо хам мешуд. Масалан, барон аз
вазифаи райей дур андохтани Олимов мочарои сахте cap
зад, ки баъд аз дахолати Сталинобод о ром гардид. Албатта,
банда ягой махалро паст задали пестам, аммо мани чавон
[' эхсос мекардам. ки мардуми Ғарм мехост, ки дар хама
вазнфахо намояндагони худро чо 6а чо иамояд. Ҳол он ки
[ дар хочагии иомбурда 6а гайр аз гармихову кУлобихо
бадахшонихо, дарвозихо, то чое туркманхо хам знндагй
мекарданд. ПУтида намемонд. ки гармихову кУлобихо дар
баъзе маврид вакти таксими вазифа иорохатй эхсос
менамуданд. Ба нбораи дигар, нинюнахои махалгарой дар
холатиогозпірй карор доштанд. Ё инки хочагии «Калинин»
ба пуррагй тахти тасарруфи мардуми Вахе карор донгг. Ин
падида вокеият хам дошт, зеро хафтод дар сади боіпандагонн
онро мухочиршш Вахе - нохияи собик Сангвор ташкнл
медод. Дар ин хочагя як бригадаи гармихо ва як бригадаи
туркманихо хам фаъолият менамуд. аммо оихо боиси

к

271
мочарохои дохили хочаги намешуданд, зеро р;„ІСІ| Щ
Гардиев Гулмурод хеле рохбари бамулохвла ва фарҳан°8
буд ва хама аъзоёнашро «ба як чашм медид». Хочащ ■
«Якуми Май»-ро асосан туркманхо сохибй мекарданд. ц„ I
хочагй ба куллй о ром ба назар мераснд. Чавононе аз ;ш
кавм дар мактаби ЧилликУл мехонданд, ки хеле лаёкатмам ]
буданд. Аксарашон ба мактабхои олии Точикистону Ашкобоц]
до хил мешу да нд. Аз чумлаи онхо духтурони хубе тарбщ I
ёфта, дуюмбора 6а Чиллнкӯл меомаданд. Чй чойи шубха ап, 1
км директорн калонтарнн мактаби ЧплликУл туркман буд ва
6а ин забои синфхои алохида амал мекарданд. Такроран
мегУям, ки ЧилликУлро 6о махалхоя гирду атрофаш метавов
ннтернатсионалй ном ид.

Ривоятеро хам бофта буданд, ки кадоме аз душманоші
Давлати Советй дар чустУчуи идорахои хукукй карор
доштаасту аз хеч кучои шуравй пайдояш намекунанд. Баро»
машварат назди И.В.Сталин мераваид ва мавзУъро баронш
арз медоравд. Сарвари давлат чУбчаи и шора тиашро гирифта, |
иазди харитаи чугрофни СССР меравад ва баъди чащ
лаҳзаи ба харнта назар андУхтан бо нуги чУбча нуктаеро
мезанад ва мегУяд: «Ана, чосуси мекофтан шумо инчост,
ки ЧилликУл ном дорад. Ҳатман Уро аз ин чо пайдо хохед
кард». Ба асоси супориши И. Сталин дастан чустУчУй ба
ЧилликУл омада хоинро дастгир мекунаид. Истилохи
дигареро хам дар мавриди ЧилликУл истифода мекарданд:
«портов ий город». Вокеан дар ин шах рак аз хама гУшаву
канори шуравй намояидагонро дарёфг кардан мумкии буд.
Дар кУчаву бозораш сУхбатхоро бо забонхои Узбекй,
туркманй, казокй, ненией, руей, осетинЯ, латишй, лезгинй
ва гайра ба мушоҳида мегирифгам. Дар хамин замина,
хоиаводахо хам 6а кавму миллатҳои гуногун омезиш ёфта
буданд. Барой оила ташкил додан миллат иакше надошт.
Дар шах рак аз хама кавми оэодаву 6а назму низом немисхо
буданд. Боре немисдухтаре, ки дар шифохона касби духтурй
дошт, маро ба мехмоий хонд. Хонааш настак сохта шуда
буд, аммо дохили он хеле озода маълумам гардид
Модараш. ки бону и хонашин буд, чунон сару либоси тоза

272
крахмалу ѵтузада дар бадан дошт, ни дар хайрат мондам.
Шояд бори аввал мизи аврупоиву тарзи гизохГрии онхоро
чсдидам Бо ин духтар шабхои навбатдориаш зиёд сӯхбатхо
мекардем, харчаид ки аз муноснбати май бо кафкозндухтар
огох буд. Барой он кн май іиабхо танхоя накашам, дар кати
на.члУи май истнрохаг мекард. Хеле зебо буд. Гардани
баланду сафеде дошт. Андак биниаш кУлула буду бас. Дигар
лариро мемонд. Ӯ мегуфт, ки ориёй аст ва бо мардуми
точик пайванди решай дорад. Он рӯзи мехмонй бароям гизои
иахсуси тарзи олмонй омода сохт, ки аз гӯшти сирзадаву
нарм иборат буд. Вакте ки он гизои болаззатро нУши чои
мекардам, У бодиккат сӯям мснигарист ва шояд барон бо
иштнхои баланд хУрданам, завк мебурд. Баъд аз ин ки
гизоро поку покиза хурдам, пурсид: «Худойназар. фахмидм.
ки гушти чй буд?», «Албатта, гӯшти барра буд»,- гуфтам.
Духтар бозавк ханда cap доду «не» гуфг «ин гушти хукбача
буд, ки ту хУрдан намехостя». Дид, ки чехраи мая тагйир
ёфт, гуфт: «Ҳеч ташвиш нашав, гУигти хук ба дардат даво
хохад шуд. Бесабаб нест, ки ба силкасалхо равгани
рУйдилии хук пешннход мекунанд». Аз ин баъд намепур-
сидам, ки гизояш аз чя гУштест? Бори аввал дар хонаи
духтари олмонп гушти хук хУрдам ва хеч тавофуте миёни
ону гушти гУсфанд надидам. Шояд он рУз нахустин буд, ки
худро дар мухкти фар.ханпш аврупой медидам. Духтари
олмонй, вокеан дилрабо буду мехрубон ва навозиштар, аммо
такдир бандаро сУйи дигар кашола кард. Баъд аз оиладор
шуданам хам гохе ба хонаи он олмонидухтар мехмонй
мерафтам. АфсУс, ки чанд соле баъд ба ватани бобоияш
кУч бает. Соате чое нмшастему баъд гуселаш намудам. Акнун
пушаймонам, ки чаро сурогаи олмошіашро наги рифтам. Боз
хам такдир гунахкор аст. Исмаш Мария буд, ки Майрамаш
мегуфтам. Ҳамон даврон буд, ки одатхои аврупоиву
шахриро ёд шрифтам. Ин хам як тачрибаи рУзгор ва доншнн
тозае буд, ки дар шахраки ЧилликУ.і аз бар намудам. Аз он
духтари олмонп, аз чашмони сабзу гунахои сурху гардани
сафеду андоми дилфнребаш хаёлоти ширина ҷавонӣ дар
дилам бокй монд.

273
КИБЛАГОҲ БА ЧИЛЛИКӮЛ ОМАД

Ду сол снпарп шуд. Хостам, кн таътили тобистоваи соли
хоншш! 1962-ро дар Чилликӯл гузаронам. Чоште ба сакабозп
машғул будам, ки «падарат омадааст» гуфтанд. Зуд хона I
рафтам. Падар болои кУрпача такя зада, 6о Фотима чя 1
сӯҳбате дошт. Завчаам, ки холо точикиро намедоиист,
машгули оростани дастархон буд. Падарро ба огӯш
гирнфтаму хуш омадед гуфтам. Саломатиаш хуб иабуд, кунд-
кунд месулфид. Маълум, ки бемории силаш боз аз нав ру
ба ннкишоф овардааст. Максадн омадаяаш он буд, ки маро
ба тамом хона барад, то кн наздаш касби муаллимиамро
ндома днхам. Ба нв хотир якчоя Колхозобод рафтем ва
назди муднрл маорнфн нохия Ҳайдаров даромадем. Мавсуф
падарро бнсёр ба хушя кабул кард ва майлаш гуфт: «Мав
шсаратонро чавоб .чеднхам, харчанд кя ба муаллнмхои
касбя нохня зарурат дорад*. Дар хона хам бо хамсарам
маслнхат кардам. Барон ӯ ннз чойн кор омода буд. Ваи
метало ЕЕСт дар шУъбая таббн худи махаллаи Тоскалъа ба
ваэнфааш ндома бахшад. Албатта. розЯ шуд. аммо
мефахмядаи, кя тага лиан ба 9 чет дигаре мегуфп «Он чс
жх аст. Ту ддцрв анруноя хастя. забонро намедонЯ. Хешу
ахргбо на хитинин чи иыуц?» >1ан дигар нлоче надоштам
Наввяжашшпш, кн атак падарро про накунам. Натнча он
Ц1 >н сош хонн 1962 бо маорифи нохня ва какпбя
Киров шібѵцс баробар врЕиу чоиабя дана падаря рох
вен тарифом. Ош* оттаян дар ЧаллякУл моах Мая
рафн^ннр лрнфнонніораааіапаая ВосеъбястарЯ
прип А> сабабн ея нн дар жнтбя S-еолав Тоскальа хам
Сошр» г^іяцшні ХГсг апнгнні ни. дар маоряфя
тепля гтфлаял. ня *чИ веет, фанат иетавоиеи. кн
іінніагн «нагой яаэоргоро даре апь Надар хам разя
35*5. ян но анн ёфпннв дарешн Гро дар еннфя ду оеш
Сирен Чой* нтякематиаи хаяяии Шр нуд. Аз нахуст
рГпм фамямта муаллимиам эхсос яаиѵдаи кн

274
директору чанд муаллими дигар маро хуш надоранд. Дар
цактаби номбурда Умар Камолов ифои вазифа менамуд,
„и аз навъи Фозил Салимов буд. Ӯ бо падар муносибати
баддошт ва дар хамин замина писарашро хам намепазируфт.
Хамзамои муаллими дигаре бо коми Махмадалй Нурулоев
кор мекард, ки аз дӯстони наздики падарам маҳсуб мешуд.
ӯ мудири кисми илмй хам. буд. Вай мисли Асо Содик
кнелатхои «инкилобгарой» дошт, дар маъракахои
ташкилдодаи Умар Камолов наменишаст, шароб наменУшид
ва ба назму низоми педагоги чиддиёна муносибат менамуд.
РУзхои якшанбе ба аёдати падар мерафтам ва вазън
нохубамро дар мактаб ба роя ш накл мекардам. «Бачам, токат
кун. Охир, дида истодай, ки мая бистарй хастам. Дар хона
ягон калон нест. Маи мехохам, ки дар оянда саробони хона
бошй» ва ба хамин мазмун насихатхо медод. Вале богини
мая бароям чизи дигареро арз медошт: «Ин чо ту инкншоф
нахохй ёфт. Зери таъсири гурУхбозихои мактаб монда,
минбаъд ба мактаби олй рафта наметавоня. Мухитн корни
иоорому чанчолп хатман касро аз нигохи маънавй маыоб
месозад». Оре, андешахои ботияиам дуруст мегуфтаид
Тоскалъа бо мактабаш чойи банда набуд, вале боз хам сабру
токат мекардаму дар хавлй хулро ба баъзе ободкорихо
маеруф месохтам. Масалан, дар сараи аидешаи
заргУшпарварй пайдо шуд. Ҳамрохи долархоям. махсусаи,
бо нштироки фаъ-олонан Чумъахон хоная заргУш сохтем.
Баъзан мохнгирй мерафтем. Бо вучуди ни. Тоскалъа бароям
дехаи бегонаеро мемонд. Гузапгга аз ин. кабри модарро гум
сардам. Раиси хочагии овозадори Ленин Миралй
Махмадалй 6а хотнри кашфи замияхои корам аз болои
мазори Тоскалъа об оварданй шуд. Экскаваторчихо, ки
асосая русхо буданд. хокро ба як гУшаи мазор андогтаил,
ки дар натяча ба масофая дах-понздах метр гуристояро 6а
хоки канал пУшонданд. Аз ян чост, ки кабри модару
додарчаям иопадид шуд ва дигар наметавоивстаи, ки гУри
модарро зиёрат яамоям. Факат, тахмии кардан мумкии
мешуд, ки кабр дар калом хиссаи мазор вокеъ аст

275
Пагохие ба даре рафтаиу то оғози он дар хонаи муаллиж,
нишастам. Бехотир Умар Камолов даромаду харфх„и
носазое ба сурогаи Асо Садик гуфт «Май иедонам чщ
туро овардааст. Мехохад, ки баъди мурдаиаш писарані щ
мактаби Тоскалъа чояшро иваз намояд. Намешавад. Иі
мактаб чойи Асо Содикхо нест...». Ӯро гУш додаму баъд
дари утокро аз даруй заичирбанд карда, курсиеро барлошіа

ба сари Умар Камол задам. Акиун ба кисмати шаттакорц |
мегузаштам, ки вай долу фигон бардошт: «Ой, мардум, иачоі
дихед, ки ин авбош маро мекушад». Аз беруи садок
Махмадалй Нуруллоев баро над Вай талаб мекард, ки дарро I
кушоям. Аммо ба садои мудири кнеми илмй диккат налода, 1
Умар Камолро ба девор зер карда, бугй намуда будам, ки
Нуруллоев дарро шикаста дохили уток шуду дастони маро
аз гулУи тУхматгару нохалаф рахо намуд. Мая беруи
баромадаму оихо дар дохили уток монданд. Намедонам
Нуруллоев ба У чихо гуфт, аммо тасмим гирифтам, ки дигар
ягой руэ дар ин мактаб даре нахохам гуфт. Аз ин баъд
муаллимону шоі ирдони мактаб маро дигар хел медидаид.
Хазар доппанд. Директорро тарсу харос фаро гирифта буд,
зеро У низ аз дастаи Умар Камолов буд. Овоза пахя
карданд, ки ман авбош хастам ва солхои тахеил дар
омУзишгох корам дар кУчахои Ку лоб муштзаий будааст.
Ҳоло хам гУё зери кашам рукоятка мегардонам. Сарфи назар
аз чунин иосазогуихо худро сарбаланд медидам, зеро чазои
як нохалафро дода будам. Умар Камол рУзи дигараш ба
ндорахои расмии нохия аз болои ману падарам шикоят
навишт. Баъэе муаллимоне, ки бо падарам муносибати хуб
доштанду уро эхтиром мекарданд, ба ман суханхои
тасаллобахш мегуфтаид. Файзуллоев ном муаллим боре ба
ман гапи хакро изхор доил. «Худойназар, ту ни чо обрУ
11 намегирй. Му хита мактаб хароб аст. Ин чо факат гурУхбозй
11 хает. Агар ту хам ба ягон гурух худро бипайвапдеі, тасаввур
Ц кун, ки холат хамчун як чавони умедбахш чя мешавад? Агар
Пнасихата маро кабул дорй, боз 6а чойи пештараат баргард
Ц зану бачаатро хам мачбуран ин чо наёр...».

276
Ин муаллим дуруст хулоса бароварда буд. Маи дар ботин
чѵиин иакшаро кашида будам. Факат чашни ноябриро
иктизоря доштам, то ки 6о бахонаи дар рӯзҳои чаши ба
О аёдатн оила рафтан, дигар барнагардам, балки дар мактаби
II Киров боз фаъолиятамро идома дихам. Албатта, чунин
ииятро ба касе намегуфтам, вонамуд мекардам, ки таври
доимя дар хавлии надари мемонам. Оилаамро хам меораму
ии чо хамшираи шафкат мешавад.

Чашни Ноябр хам омад. Барой як хафта таътил доштам.
Пагохие ба хонадони падарй хайру хуш намудаму ба аёдати
падар рафтам. Падар то сари рохи калон гуселам кард ва
таъкидам сохт, ки хар чй зудтар хамсару духтарчаамро
шрифта пас гардам. «Майлаш»,- гуфтам ба падар ва чониби
ЧилликУл шитофтам.

БОЗ ДАР МАКТАБИ ҶИЛЛИКӮЛ

Такдир чунин шуд, ки хохиши падарро ичро накардам.
Шояд чунин амал аз чониби банда гунохи тозаеро пеш
меовард, вале аз такдир хам гурехта намешудааст. Авваллан
бо дУстам Девлох Бердиев маслихат кардам. Ӯ низ тавалло
намуд, ки дигар ба Восеъ барнагардам, балки аз рУзи дигар
боз дар мактаби Киров ба фаъолият пардозам. Директора
мактаб Бекиеви туркман хам хушхол шуд, ки дуюмбора ба
мактабаш пас мегардам. Ба ин муносибат номаи пурдарде
ба суроғаи падар иншо карда, мавзУъро ба ояндаи хеш
нртибот додам. Узри бисер хостам аз падар, то ки наранчаду
дуои баде накунад. Ба ҳамин тарик, чоряки дуюми соли
хониши 1962 дуюмбора дар ЧилликУл идома гирифт.
Касбам маъкулам буд. Дар мактаб эхтиромам мекардаил.
Мухимаш он буд, ки шогирдон мепазируфтанд ва дар кУчаву
бозор хамеша эхтиромона салом арз медоштанд. Талабахои
синфхои руся «Здравствуйте, Худойназар Асоевич»
мегуфтанд. Баьзаи аз чунин саломдихихои русбачахо
шармам меомад. Дар синфи панчуми русй лисарбачае
мехонд, к*1 фамилияаш Саша Городетский буд ва дар

277
хамсояпш но зиндагй мекард. Дарси аввал хини ошион I
У фамилияашро пурсидам. Ба чойи ин ки нсмапмі
Городегский гӯяд. «Юрий Гагарин» гуфт. Ҳаминро гуфд I
буд, ки як муппи обдор ба гарданаш фаровардам. «Ой мама».!
гУён болои фарш афтид. Аз чой бардоштаму гуфтам;
«Повтори, как твоя фамилия». «Городетский. Худойназар
Асоевич»,- чавоб дод У. «Вот это другое дело, можеша
сесть», гуфтам ба вай. Ин ходнса боне гардид, кі
авбошнамохон мактаб ба масофаи нанч-шаш метр дядаі
закон эхтнром ба чо меоварданд Ҳарчанд ки ходисаро ба
рохбарпятп мактаб расонда буданд, бинобар ни ки іур?»
кайсару беадаб буд. рафтори маро нодида гирифтанд. Давлаі
Бердиевнч хам бисер вактхо аз чунин метод кор мегирвфт.
Муаллимв забои ва адабнёт - Мукимов, харчаид ки
маъмѵлотв олЯ доипу нисбати мая дар сатхн болотар карор
мегирвфт, миённ шогирдои чандон манзалат надошт і
Шогирдон 6о вай миелн ин ки рафикашон бошад, муносибаі
карда «ту ту» мегуфтанд. Директори мактаб хам муал-
лимони сахтгирро бештар мепазируфт.

Гузаппа аз ин. дар тамоми корхои чамънятии мактаб
иштирок меиамудам. ГурУххое, ки дар пахтачішй рохбарй I
мекардам, хамеша чойхои намоёиро ишгол менамудаяд. Дар I
бознхоп спорта мактаб вомдор бу дам. Дастаи волейболе
мактаби Киров дар Колхозобод миённ мактабхои иохия I
макоми аввалро ишгол намуд. Дар ин сайг Давлат Бердиев
хам хеле намоёв буд.

Земисіони соли 1962 аз Вазо рати маорифи чумхуря
комиссия омад. Дар хайати он Музаффаров Мирзобадал
гуфтани шахе хам буд, ки ихтисосаш муаллими забои ва
адабнёти точик будааст. Вай хеле бо вохима сУхбат мекард
Сглобаташ аз чуссая бузурташ шаходат медод. Марде буд
саркалон ва такрибан ду метр над дошт.

Аз нахустин сУхбаташ фахмидам. ки дагал аст ва саводи
кофп надо рад, балки вохимаангезиаш Уро яазди дигарон
«боманзалат» нигох медорад. Пагохие мехостам ба дарси
забоин точикй дар синфи панчи руей дароям. ки пайдо шуду

278
6а тарсам даромад. Пушти сари пюгнрдон нишаста. гуфтахои
яѵаллимро чпддиёна ёддошт карду изхор дошт, ки бегохй
бахши мураббигиамро дар интернат санчиданй аст. «Ба
ошм»,- гуфтам ба мехмони душанбегй. Бегохй барвакттар
сари вазнфаи интернатиам омадам, ки Мирзобадал
.Музаффаров аллакай он чо ба фаъолият пардохтааст. Ба
хучрае даромадем. ки бУйн пешоб доду Ӯ катхоро чапаву
роста карда, дар натича кати пешобдорро пайдо намуд.
Дархол дафтари ёддошташро кушода низе сабт кард. Ҳамин
буд, ки пагохин дигар директор и мактаб Бе киев ба наздаш
даьвагам намуда, факат як саволро пеш меовард: «Почему
так». Мавсуф калимаи «так»-ро «так» талаффуз мекард.
Фахмонда.м. ки он бача бемор аст, чЯ вазнфаи май аст, ки то
субх боло и сараш нишинаму Уро ҳар лахза бедор созам, то
ки пешоб накуиад? Бе киев хуб гУш андохту «Вообще-то,
Атаев прав...» -туфту идомаи сУхбатро бо М.Музаффаров
лоз им надонист. Мохе нагузашт, ки дар рУзномаи «Маориф
ва мадаиият» маколаи М.Музаффаров рУйи чоп омад, ки
мактабо Кировро сахтакак афшонда буд ва чое нс.чи банда
низ ба назар мерасид. Дар макола тарзи дарсгуии муаллими
забои ва адабнёт Мукимов чиддй танк ид мешуд. Мукимов
рУзномаро дар даст доагга мегуфт: «Ин тУхмат. Он нохалаф
иншохоро нодуруст санчидааст. Ман ба ин сатх иншо
надоштам» ва днгар худсафсдкѵнихоро ба аҳли мактаб
фахмонданй мешуд. Дар ботин меандешидам, ки «охир,
худсафедкунЯ чй л озим. Музаффаров дуруст эро.іхо шрифта
буд-ку!». Албатга, Бскиеви мо, ки дар ваэорат одам дошт,
он макала Уро бадвом сохта натавонист.

Дар рУ ба рУші бннои мактабн асосии Киров боз як
бинои днгар карор дошт, ки он чо синфхои ибтидой -
сннфхои яку се якчоя меховданд. Ман ба онхо даре медодам.
Дар синфи як бачае мехонд. ки исмаш Су.ттон Ҳамадов
буд. Ҳар пагохй ки меомад, дар наэарам сэру либос ва
тозагиаш чандон мувофики талабот набуд. Пагохие уро
танбех додам, ки минбаъд сару гарданашро бо собун шУяд
ва барои пок кардаии оби биниаш дастрУймолеро бо худ

279
бнгнрад. Гузашта аз нн танбалп доогг ва сари вакт вдрсхоро
тайёр намекард.Ин танбех боне шуд, ни пагохии диГар
падараш ба мактаб омад. Ӯ марди баландкомату мУйлабдор*'
буд. Султои аз муаллимаш шикоят кардааст, кн бесабаб
Чангаш менамудааст. Баъд аз суҳбат акай Ҳамад
фарзаидашро рост ба пой нигох дошт ва гуфт: «Муаллим,
ал нн рУз иборатан, Султои дар ихтибри шумост, пУстаиа
ки канн, чизе намегУям, факат хохиш, ки хоиад, мачбур
кунед, ки хонаду одам шавад...». Ин харфхо туфту аз банда
узр хоста рафт. Султан бо сари хам худро шарм айда эхеос
мекард, ки бечо аз болои муаллимаш ба хонадон шикояі
намудааст.

Акай Ҳамад дар заводи пахтай ЧилликУл касби та розу катя
дошт ва зиндагиаш хам ба назму низом буд. Марди
фархангдУст маълумам гардид. У хар кучо, ки медил. аз
холи писараш пурсоя мешуд. Вокеан, аз он рУз баъд Султои
ба яке ал шогирдони аълохон табдил ёфт. Сару рУяш ва
либосхояш хам дигар шуданд. Дар хамин синф бачаи днгаре
мехонд, кн аз кангуртихо буду сари калони харбузамоипил
дошт. Аз хама шогирди танбал ва чиркин буд. РУэе асабп
шудаму як шаппотя ба сараш задам. Калааш чунон сахт буд.
кн чанд хафта дзетам дард кард. Бо вучуди ин. У ба дарехо
бстайсрП мсомал ва дарегурезя мекард. Дар нала рам аз 9
тракторчни хубе тарбня шудаиаш мумкин буд. Ногуфта
намонад. ки баъди он шаппотя хепюиаш ба сарам хучум хам
оварданд. Вахте ки вазыіятн бачаашонро фахмцдаид. дигар
чизе нагуфтаиду рафтанд. Яъне, май ба касбам чпддП
муноенбат менамудам. то ки июгнрдонам вакташовро бечо
сарф нанамоянд. Дар ин чода мактаби Асо Со дик таъсіір
гуэопгта буд. Аз ин чост, ки синфи май дар мактаби Киров
намунавЯ махсуб мегардид ва бисёре аз падару модарон
кУшиш мекарданд. ки фарзаидхояшонро ба синфи банда
иомнавис намоянд.

280
кисели ШАМСИДДИН

faBpC kji пештар аз вай ном бурдам, У чавоне буд
ятмкардан Института тнббп дар тахассуси касалии сил.
Чмд муддат ин чо тачрнба омухт ва 6аъд аз хатм вайро боз
ЦилликУл фпристонданд. Банда тахти наэоратя бевоситаи
1 и духтури чавон карор доштам. Вакте ки ба духтари
! кафкоэй пздивоч кардам. дУстнам бо Шаме и длин огоз
шрифт. Мавсуф аз мардуми Ванч буда. хонаводааш дар
нохшш Кумсангир зпндагп менамуд. Модараш Уро хеле
шон ба духтаре аз ватандорхояш хонадор намуда, сохибп
дѵхтарчае хам буд. Соли 1961 сардухтури бемористони сил
Попова Т. Н. ба нафака ба ром ал у ба таври хамеша
[ Точвкистонро тарк гуфт. Ба ивазаш духтури чавону
мутахасснси соха Шамсиддииро таъин карданд. Дар
пахраки ЧнлликУл ва ноҳия обру г и рифт, хама фа кат нсми
Шамсиддин Сайфидднновнчро ба забои меоварданд.
Духтарони зебову бешавхар аз атрофаш дур намевуданд.
иехостанд ба доми хеш афгонандаш. Ҳавлиеро хам барояш
доданд. Рузе завчаашро бо духтарчааш кУчонда овард.
Лухтарчааш чннгнламУю ширинрУяке буд. Бо як дндан кас
гумон мекард, кв сари Шамсиддииро кандаанду ба
духтарчааш часпондаанд. Ҳамсараш хам бонуи хушаидому
эебочехра ва монаиди худи Шамсиддин малламУй буд. Зани
хеле мадачн ва хушрафтор. Аз эшонзодахои Ванч буда,
шаробнУшнву маъракаороихои Шамсиддииро намепазируфт.
Амали гааахараш, ки шахен улфатп буду нишастхои
дастачамъші марлону заноиро мешісаидид, боиси мунокшиа
дар хонадон мегардид. Гохе, ки бо Шамсиддин танхо
мемондем, шикоят аз он мекард. ки модараш барон вай як
духтари нохондаву бефархангеро хамсар сохтааст. Акиун
п дар пзччфаи баланде карор дорад, дУстонашро дар хона
чамъ карда наметавошад ва занаш оихоро хушомадед
намегУяд. Яъне, дар дил орзУи завчаи ихтмсосманду
босаводро мепарварид. Маи тарафи заиашро мегирифтам

281
ва Г9С насихаташ мекардам, ки аз чунии хаисарн хѵшѵ/
яошукрй накунаду эхтиромашро ба чо о рад, ӯ т‘,'

<Худойназар, ту намефахмй. Чаро худат духтари кюмоч]
нагирифтй?». Ин холат он духтароне, ки дУстам медошіан^
такдир набудааст пеши рУям меомаданду хомуш мемоидам 1
Соли 1962 бонуе аз миллати украин барон кори духіуря
ба шифохонаи с или ЧилликУл омад. Он духтур хам акнуа;
Института тяббиро хатм карда, 6о роххат ин чо омала бух
Хамкории У бо сардухтур дар як мухит огоз гиршфтт
Шамсиддин вайро ба хар кучо мебурд. Май эхсос
менамудам, ки окибат ин бону боиси вайронии онла
Шамсиддин мешавад. Аз нн чост, ки акнун Шамсиддп
зуд-зуд завчаву духтарчаашро назди модарашу бародараш
Кумсангир мефиристонд. Нава как ба сардухтур мошшш
навъи «Шкода» дода буданд. ки он хамеша дар рохи байни
ЧилликУлу Кумсангир рафтуомад допгг. Табиист, ки дар
пабу дан и хамсараш он бонуро, ки исмаш Тамара буд. Щ
ихтиёри худ карор медод. Ин холатро дУстонаш Аъзамчон.
Девлох ва дигарон медиданду Шамснддинро насихат кардан*
мешуданд, ки хато хохад кард. Аммо Шамсиддин ба он
да рана мафтуни украиндухтар туда буд, ки гУшхояш ягон
насихатро намешуинданд.

Шамсиддин ба муносибати зодрУзаш маъракаи каноне
о рост. Раисов, сарму хосибон, мудирони анбор, сарду хтуроя
ва чанд тан аз дУстони чилликУлиаш бо хамсархошон
иштирок карданд. Опшазхо оварда буд. Шароб фаровон,
мусикй дар хаво, раксу бозИ чангро 6а осмон мехезонд.
Нишасти воней шуд. Шамсиддин дар хузури завчааш бо
Тамара ракси аврупой мекард. Ҳамкоронаш бошанл. аз ракси
сардухтурашон халоват бурда, “браво Шамсиддин
Сайфиддинович”- мегуфтанд. Ин таърнфхо рохбари чавонро
боз хам бо чуръат месохту худро дошта натавониста дар
шохидии мехмонон ба лабони Тамара бУсахо мезад. Табиист,
кн дар ни ракси ласта чамьй ману занчаам ширкат надоштем
балки дар гУинае ншпаста, пардону заноии мастро тамошо
мекардем. Он бегохя иуовиии ранен хукумати нохияи

282
Ко позобод Бахриддинов хам дар базм иштирок дошт. Ӯ
карда хушчехраву улфатй ва майзадас буд. Мехмони
хукумат мает шуду чашмаш ба завчаи Шамсиддин афтод ва
чошібн У харфе парронд. Ин холатро Шамсиддин ба
иушохида шрифту мехмонро хакорат дод. Бо хамин
наърака вайрои шуд. Бахриддинов аввалтар аз хама хонац
Шамсидинро тарк карданЯ шуд, ки Шамсиддин пасаш
баром ада, ба таъкиби У пардохт. Ману Аъзамчон ва дигарон
Шамсиддинро доштем ва нагузоштем, ки аз акиби мехмон
Колхозобод равад. Шароб корашро карда буд. Як-як
мехмонхоро гусел намудем. Шамсиддин дар хонааш бо
завчааш монд. Ман то як хиссаи pox рафтаму боз пас гаштам.
Андешидам, ки Шамсиддин ба сари завчааш кадом балоеро
наёрад. Пушти дарвоза расидам, ки аз даруни хона садои
завчааш бо гиряи дилхарошн духтарчааш, ки пюял се-чор-
сола буд, ба гущам расид. Ьадбахтоиа дарвозан берунро
занчнр карда буд. Ҳарчаид ки «Шамсиддин, Шамсиддин,
*ушо ин ман, Худойназар»- гуфтам, вай хамоно завчаашро
мушткорй дошт. Илочи дигар наёфтаму аз болои девор худро
рУйи хавля андохтам. Дарвозан мехмонхонаро саросемавор
купюда, дудаста Шамсиддинро ба огуш шрифтам. то ки
дастону пойхояшро дигар кор фармуда натавонад. Хона аз
дуди сигарету болиштхоро ба хамдигар задани Шамсиддину
хамсараш торикистон мснамуд. Дуларакаш дар як кунчи
хона нишаста буду мегирист ва аз модари бечорааш чаши
намеканд. Фахмидам, кн ин мунокиша дар заминай рашки
Шамсиддин ба эмали ночои Бахриддинов cap зада буд.
Завчааш ба ман мурочиат карда мегуфт: «Охи, ака шумо
шохид будед, ки ман гунохе надоштам. Он пнрхар худаш
ran партофт». Хайрият, Шамсиддин каме ором шуду гуфт:
«Сагера, хайрият омадй, вагарна ин муллодухтара зада
мекуштам». АфсУс, ки дар оила дилсардя пайло шуду рУзи
днгараш боз мошини «Шкода» завчаи Шамсиддинро бо
духтарчаи чингиламУяш чоииби Қумсаигнр бурд.

Шамсиддин чавоне буд, ки хамеша хунаш мечУшид, ба
зудя меранчид ва хатто бо харифаш даст ба гиребон мешуд.

283
АЙВИ JKD Чіш ши» Чмобв’ шароб fi. 1

Іацк п4ш. я*рвб— up белпа лета но ба
Гі — ■“ Р» Г Гарва —рифтам. Табвист' «*

«■ пр>фѵ—с in ftnpr—грп 6а итаёри мо мегпов

Бо&х ай» —ГЛ X— іо эоит НіхпШ меомалем.

Jap и— p—t іо лер барош авшастем. Аъзамчон
ffiaaoun. Оштх Гева. Демоі, Точной 6о вошвю
Цв— ране ч—бі Ч»і шТ-і pox веш гврвфтем Халате,'

6а ? айр аз шзн Точной насту ахает будем. Дезлоху Шаи- !
гцяя ва Лыагав сарн валом навзУе бахс меоростанд.
Мая хамеша аз муаохвдакорй нстнфода намуза,
хамрохонамро меомУхтаму рУзи дигараш, кв хушёр шуланд,

6а овов камбудвхоявювро пеши рУяшон меовардам. Ба
нушохида расид, кв харфхои Шамсиддин ва Девлох боло
мер афт ва охавгн тахдид 6а якдигарро мегирифт.
Мешувидам, кв Шамсиддин дар гУштин худро зУртар
медиду Девлох хам хамчунин Ҳарфхошон онхоро каноат
намекуконд, ки ба хамдигар часпиданд. Чангу хоки рох
кам буд, ки боз ин ду чанги болов мошинро хезонданд.
Лахзае нагузашт, ки Девлох Шамсиддинро бугй карда j
афтонд. Аъзамчону ман дидем, ки онхо шУхй не, балки
чанг доранд, чудошон сохтем. Аъзамчон гуфт: «Шарм
намедоред, ду марди зану кУдакдор бача барин чанг
мекунед». Аз дахони харду кафк мепариду хамоно якдигарро
маломат мекарданд. Дар хакикат, Шамсиддин ва Девлох
шахсони тунду тез буданд, ба эхеосот дода мешуданд. Яъне,
харду худро ЗУ ру тавоно меиіумурданд ва гУё касе онхоро
маглуб карда наметавоннст. Дар тану туш харду як вази
доштанд, аммо эхсос мешуд, ки дастонн Девлох кавитаранд.
Меандешидам, ки ин “чаноби" шароб ба чй корхо кодир
аст. Боз хамагй, ки 20-25 ва 30-сола будем боисн
тасаллобахшиамои мешуд, ки дар оянда ислох хохем шуд.
Баъд аз ин ходиса мушохида мекардам, ки Девлох аз
Шамсиддин сахт ранчида буд. Баъдхо, ки менишастем, онхо
бо эхтиёт ба якдигар муносибат менамуданд. Дар миёни мо
аз хама беш Аъзамчон чавони бафархангу ором ва дурандеш

284
. с ба овла за рУзгори хонаволагя хеле со ди к буд.
Ліічмш хам Софиябоиу зани чиддй маълум мешуд.
і Масалаа. У хеч вамехост, ки шавхараш аз мехмони дгр
холата бехѵшП хона бнёяд. Албатта. ни чунин маънй
32Л0ШТ, кн Аьзамчон дар о ила оэодй надошт, балки ин
і чихат боной мустахкамии онла мегардид. Аммо Шамсиддину
Девлох ва мая ба ин чихатн масъала камтар мутаваччех
мешу лен. Завчаи Девлох хеч гох чуръати шавхарашро танбех
задан намекард. Ҳамсари май хам дар ин чода аз оилаи
Девлох монданя надошт. Май худамро шох медидам ва
бештар худамро дУст медоштам. Бинобар ин нози зан барон
нан хеч кимате надошт. Агар норизоие дар чехраи завчаам
медидам: «Ту нашудй дигараш мешавад»,- мегуфтам. Шояд
ин камбудии май буд. Чавон ки будам, парвое надоштам.
Шамсиддин бошад, дар осчони хафтум рох мерафт.

Торафт шУхрати Шамсиддин афзошД месфт. Дар холатн
мастй сари чилави «Шкода» менишаст. РУзе духтараки
зебопайкаре аз Душанбе ба назди Шамсиддин омад. Ба чойи
9 но духтарро мехмон кардем. Бегохй Шамсиддин расид.
Дастархон оростем. Духтар чунон зебо буд, ки дар гулУяш
обро лила и мумкин буд. Ин гуиа духтари бадахшии зеборо
Хеч надида будам. Дар рУзгори чавонии Шамсиддин бонуи
нав пайдо шуд, ки Тамараро ба зинаи дуюм гузоигг. Хоиан
духтарак дар деҳа бадах шихои хочагни «Пахтакор» к а pop
донгг. Шамсиддин чунои ба он духтар ошик шуда буд, ки
соате бе вай наметавоиист. Шабе Шамсиддин хона омаду
хоҳиш кард, ки 6о У хонаи духтар равем. Дуст, кн буд, не
туфта натавонистам. Рафтем. Ду-се километр рох буд то
он деха. Ба деҳа даромада будем, ки сагхои чупонй ба
пешвозамон баромаданд. Манзили духтарро пайдо кардем.
Бубинед, ки ишк чй кудрате дорад, ки як сардухтур ва шахси
шшіохтаро нимашаб ба дехаи торику нообод мекашад, то
ки аз ишкаш лаззат бубарад. Духтари бадахшп дарвозаро ба
рРямон кушод. Модару падараш хуб пазироимон карданд.
Соате дар хонаи маъшукааш нишастему нимашаб боэ ро.хи
ЧилликУлро пеш гирифтем. Табиист, ки Тамара паст

285
вамеомад ва гУё он духтари нозанниро начедид ва

аз зери (шала Шамснддин медошту рох мерафт.

мш

мапаб кв херафтам, аз пешорУям Шамснддин бо ТІ
мебаронаданд масла ин ки зану ту гардида буданд 1
ибаркашхо аааахов рУзгорн Шамсиддннро 6а Кумса]
мерасонланл Аз ан чост, ки занн конунин ШамсіЛ
датар дар хавлвв чилликУлиаш вамедвдам.
мехУрдаму низе іуфта наметавонистам. Зеро Шамсиллвні
датар аз касоие набуд, ки 6а насихати дУстон зхтаёч зова*
бошад. Рафторхов чавонй Уро 6а чониби ишкварзихо капли
буд, то он вакт кв каноат хосил кунад. «Магар ишк шоп |
дорад?*,- мегуфтам дар ботин. Чавонй имкон иамедод, і
1 чавоби дуруст дарёбам. ДУстон низ дар хамил андсиві
буданд. Чаяд муддат миёии духтари бадахшй на украяй |
мубориэа вдома ёфту баъд ба фондам духтари украиня хаз |
гардяд.

ҲИКОЯТИ ОХИРИН АЗ ЧИЛЛИКӮЛ

Соли нави 1963-ро хам дар ЧилликУл пешвоз шрифтах 1
Чоряки нави хоннш огоз ёфт. РУзгори оилавй якнавоп |
пеш мерафт. Фотима рохраваку гаггзапак туда буд.Вактхоі
фарогат бо ? машгул мешу дам. харчанд ки хешро дар либосн
падарп чандои эхсос намекардам. Ширннин фарзаидро холо
хам дарк наменамудам.

Пагохие дар хонаи муаллимон нишаста, маътали зангв
ларомад будам, ки яке аз муовинхои директор, ки бонуе аз
кавми осетин буд, бандаро ба он маломат сохт, ки
омУэишгохро тамом кардаам, на институтро. Он рУз гапи
хардуямон гурехт, хол он ки хуб маълумот дошт, ки завчапм
аз кавми Уст. Баъдтар фахмидам, ки У аз бахилнаш нисбап
хаммиллаташ чуиин муносибатро рано дидааст. Худи 9, гУё
калом инсппути педагогисро дар Россия тамом карда, вале
нусха аз диплом дар байни хуччатхон ба идорли маорііф
пешннходкардааш м.твчул набудаагг...

286
Баъд аз таънаи он бону, ки гУё маълумоти олЯ надо рам,
навзӯи ба ягон мактаби олй дохил шудан ба сарам зад. Аз
ія чост, ки китобхои химия, физика, биология ва адабиётро
хамеша бо худ гирифта, барои соли хониши 1963 тайёрй
иедидам. Азбаски бемории падари худро ба мушохида
гирифта будам, максад гузоштам, ки дар оянда духтур
швам.

Ба ин хотир дар баъзе дарсхои синфхои болоя иштирок
иекардам ва дониши омУзишгохиямро такмил мебахшидам.
Завчаам ва дигар духтурони ошноям хам тасвия доданд, ки
6а Института тиббя равам. Ба ин восита мехостам, ки хам
паларро начот дихаму хам хсшро. Аз ин чост, ки моххои
май хуччатхоямро барои Института тиббя омода сохта,
I аввалхои июн рохи Душанберо пеш шрифтам. Дар хонаи
I холаам хам ин ниятро пазируфтанд. Пагохие ба даргохи
■ Института тиббя cap задам ва хуччатхоямро ба хушЯ кабул
карданд. Дар ин маврид аз падар маслихате нагирифта
г будам. Аз ин ру, Тоскалъа рафтам ва киблагохро огох
? сохтам, ки мехохам духтур шавам. Падар харфхоямро
шунидан замок, «кори хуб накардя писарам. Ин холе, ки
духтурон доранд, он ифлосне, ки онхо сару кор мегиранд,
ягой инсон чунин рУз надорад. Рав хуччатхоятро аз он чо
гиру ба ягон мактаби дигар супор...». Бо падар бахс
оростанро рано надида дуюмбора Душанбе омада
хуччатхоямро аз Института тиббя пас шрифтам. Шахсн
мутасаддя хеле насихатам кард, то ки хуччатхоямро нагнрам.

Ӯ мегуфт, ки се сол собнкан коря дорам, барояшон хамки
навь довталабон зарурат доранд, пушаймон мешавед, гуфт
дар поёни сУхбаташ он шахе. Ба эшон фахмондам, ки
мефахмам, аммо чя хам мекардам, киблагох розй пест. Он
рУз дар фикри он будам, ки боз ба кучо хуччат супорида
метавонам. Мактабе л озим буд, ки он чо хонда тавонам. Аз
Института тиббя пиёда-лнёда анлешакунон то наздн бинои
Донишгохи давлати омадам, ки довталабони знёде агрофн
зълонномаи тахассуси доннштох чамъ омада, хар кадом
нхтисосн хостаашро интихоб лорад. Ман хам сарамро баіінк

287
-Еигфзн? сархок днгарои халонда, яхпкося 6а п
байш спртм эълояиоиа чусгам Чое хондам:

забоя за адабмётя точнк*. имтихонхояш иншо <ип^Н
забое за ааабаёт (даховя), таърихи СССР (захоик). Июіі
фагах будаид. ки дар омУзишгохн педагоги хуб
до да мешуданд. Аз Чазове чойн хуччатсупориро иурсн&х1|
Ӯ чааоб дод, ки «ана 6а хамив бино дохвл шаведу 6о зинаД
кабап дуюм бароед. Он чо то лори калоне хает, ки 6а хэдк
нхтнсосхо хуччат кабул менамоянд». Дохили толори гкзурИ
my даму дар гУтае чашмам 6а чавони хушаидоми бу руд*
бархУрд, ки хуччатхои довталабони ихтисоси номбурлари*'
кабул мекард. Наздаш довталабе иабуд. Дар рУ 6а рУи Л
чавон карор шрифта, салом арз намудаму хуччатхоямв
дароз кардам. Ӯ 6о чехраи кушод хуччатхоямро аз дасгасі
шрифту 6а хар хуччат назар аидУхта, «Эхе, Худойназар,
мо хамсабак будем-ку. Ман хам омузишгохи педагоіир»
тамом карда 6а ин чо омадаам» гуфт. Нахустин ошной fit
он чавони хушмуомила, ки холо на исмашро медонистану
на насабашро, майлу хохиши маро боз хам афзуд ва худро
сарбаланд медидам.ки ба факултети забои ва адабиёл
Донишгохи давлатп хуччат супоридаам. Дар поёни сУхбат
он чавонмард фахмонд, ки бистумхои июл дар Душанбе
бошам, зеро консултатсияҳо оғоз меёфтаанд. Ба чавоі
ташаккур гуфтаму суйи ЧилликУл рох пеш шрифтам. Шабу
рУз ба мутолиаи китобхои дарсии алабиёт ва таърихи СССР
машғул гардидам. Омодаги барон супоридани имтихонхоя
кабулшавя ду мохи таътили соли 1963 дар муҳити гармн
ЧилликУл идома ёфт. Бо дУстон нишасте омода намудаму
дуо гнрифтам. Бистумхои июл ба умеди донишчУи
факултети филологиям Донишгохи давлатй шудан пойтахт

омадам.
ФАСЛИ ЧОРУМ

Университета давлатии Точикистон
ба номи В.И.Ленин

ШАҲРИ ДУШАНБЕ

Душанбе дѵюмбора соли 1962 чун номи маркази
Чумхурии соте нал истин Точикистон ба рас мнят ларомал. Аз
соли 1929 то ни дам оойтапи Чумхуря Сталинобод ном дошт.
Бар асари ин ки И В.Сталинро ба шахспарастЯ махкум
кардана, номашро аз хама чо бардоштанд. Ҳарчанд ки ба
Душанбе борхо омадааму хафтаву моххо зиидагЯ кардаам,
акнун Душанбе маро 6а си фаги довталабе, ки мехохад донишчӯ
шаваду такдири баъдиашро ба хамин шахр бахшад, кабул
мекард. Баъд аз хатми омӯзишгохн педагогии КУлоб чунин
орзуро дар хеш мепарваридам, аммо се сол ба касби муаллимй
I пардохтан хатмй буд. Аз ин чост, ки натавонистам соли 1960
I ба мактаби олие хумчат супорам. Албатта, барон касоне, ки
дипломи сурх мегирифтанд, ичозати дохилшавя медоданд.

Чунин шахсон Абдукибор Гадоеву Азиз Хафизов ва Эмом
■ Курбонов буданд, вале онхо низ як-ду соля муаллимй карда,
сипас чуръатн дохилшавя ба мактаби олиро намуданд.
Масалан, Абдукибор соли 1961 ба шУъбаи таърихи факултети
таъриху филологиям Университета давлатя дохил шуд. Эмом
дар шахрчаи Норак ба касби муаллимй пардохт. Азиз хам
соле муаллим шуду баъд ба Института педагогии КУлоб
июмил гардид...

Ба хамин тарик, рУзгори Душанбе гни банда ба сифати
ловталаб поён и июли соли 1963 огоз гардид. Хушбахтоиа,
хонаи холаи Шарнфаам, ки буд, захмати чойи хоб
намека шидам. Бисту ми июл консултатсияхоямои дар бинои
наи бозорн Шохмансур, ки акнун мактаби 65-и Душанбе
он чо карор дорад, шуруъ шуданд. Он сол бинои
имтихонкабулкунии Университета давлатй хам дар он чо

289
буд. Атрофи бино паннара доіігга, ба Хавлии он ба вое
дарвозаи хурдакаке даромадан мумкин буд. Руйи у ^а" I
бино чойхонае кор мекард. Бегохии бистуми нюл coml
хафт, дар сахни нн бино довталабонро чамъ намуда бам]
хар пхтисосро ба синфхонаҳои алохида даъват карданд, №
кн консултатсняхо гузаронда шаванд. Марли яхудннамои
кадпасту аммо сергУште дар даст баландгУяк ба забоин рѵса і
эълонхоро мехонд. Шунидам, кн довталабоне. ки аз забоя І
ва адабиётн точнк ба консу.ттатсия омадаанд, ба кабати дуюм і
бояд боло шаванд. Дар даҳлезҳо навбатдорон довталабонро I
аз рУйя тартиб ба сішфхонахо Чо ба но мекарданд. Мая хм I
6о душворп аз байни махшаря довталабон гузашта, ба толори '
бузурге дохил шудам. Он чо 100-150 довталаб менитаст.
Ҳамагя инти зори муаллими забои ва адабяёт будем. ПахлУи |
банда як чавони баландкомату кокинарУи тУшшпУш
менишаст ва ба хар чоннб ran мепартофт. Ба даруни дилаи
мегуфтам: «Ин бача шаҳрй будагист, кн нн кадар
бочуръатона харф мезанал». Дар хамин андеша будам, ки J
марди олуфгае, кн хеч ба довталаб шабохат надошт 6а 1
то лор ворид гардяд. Пеш аз хама чавони паҳлУи мая будагЯ 1
аз чой хест ва лига рои уро пайравЯ намуданд. Довталабон I
рост истода маътали он буданд. кв кай муаллям салом
мегУяд ва нчозатн нишаст меднхад. Он марди босалобат ба |
нн сУву он сУи толор чаяд лахза нигаристу бошитоб дар
катори охири толор рафта нишаст. Довталабон холо хам
6о ин чавон овора буданду 6о ннгоххошон «муаллнм»-ро
гусел мекарданд, ки муаллими асося кайхо болои минбар
карор гирифта, оромона вазъияти довталабонро ба
мушохида мегирифг. Вахте ки довталабон карор гирифтанд,
муаллям салом доду аз ахли толор гавот кард, ки мархамят
хар касе, ки салоле оил ба адабиёти точнк дошта бошад,
метавонад пурсад Саволхо бештар 6а мавэУя тарзи
навиштани шно бахшида шудаид. Муаллям дар назарам
аз довталабон метарсид, ки желе эхтиёткороиа харф мезад
Дар вазарам иуаллии иоУхдабэро меиаиуд. Охир ин чп
м» муаллими университет аст. ки батарс-батарс ба

290
„ѵрсншхо ҷавоб медихад. Тарзи сУхбати муаллими
консултатсия ба чавони пахлУям хам хуш наомад, ки ба
опфаш як маро заду «ЧУра, чй ном доря?»- гуфта савол
кард «Худойназар»,-гуфгам. «Май МохнрхУча ном дорам»,-
іуфіу дасташро сУям дароз кард. Мо даст додему гУё аз
хамон нахустковсултатсия ахдн дУстя бастем. Баъд аз ним
соат консултатсияхо поён ёфтанд. Довталабони зиёде рУйн
хавлни бнно баромада хар кадом кушиш мекард, ки зудгар
дарвозаи камбарро гузарад. Ману МохнрхУча пахлУи хам
херафтем ва мехостем ба дарвоза назднк шавем, ки
довталаби лоғарандому зардинае телазанон неш рафтаня
шуд. Табиист, кн дун моро низ тела карда гузаштаня шуд,
и МохнрхУча бо У даст ба гнребон шуд. Он довталаб ннсбат
ба МохнрхУча майдатару камкувваттар бошад хам, даст*
зУрй мебардопгт. Аммо он лахза садхо довталабон аз иушп
сари мо шитоб доштанд, хоху нохох мо хам дар хамон
мавч гирифтор шудему бо душворЯ сари кУча баромадем.

он довталаби зардинан чангараро надндам, факат аз
дур «хай, хай» гуфганашро мешунвдему бас. МохнрхУча
хам паст намеомад, балки мегуфт: «Сагерара як муштуш
мезадум мемурд. Як майда чондор боз зУрй нишон
медиҳаде». Ботннн ман мегуфт: «Диккат надех, ин бача
Хам шаҳря асг». Мо ду довталаби тозаошно то наздн магозаи
хунчи боэор омадему то бегохии дигар хайрухуш намудем.
МохнрхУча чонибн олами бачахо рафту ман ба самти
Нагорний рох пеш шрифтам. Ҳамин тарик, хар бегохя ба
консултатсия меомадаму рУзона ба кули Комсомол рафта.
Хам оббоэя мекардаму хам китоби адабиёт мехондам. Аввалн
мохи охири тобистон огозн имтихонхои кабул буд.

Имтихони авваламон иншо шуд. Довталабони
иншонависро ба хамон толори мачлисгох шннонданд.
МавзУъхоро ба тахта нависонданд. Ман ба зудя «ЛайлЯ ва
Мачнун»-и Няэомни Гаичавиро интнхоб намудам. Синфро
муаллими кокянаи балаидкомате назорат мекард. Иншои
баъзехоро медид, чоеро аз иавиштахо нслох менамуд.
МавзУи иомбурда ба роям душворне пеш яамеовард. Бовар

291
доштам, кя ба бахои «панч» менаииоам, ;іеро дар омУзиня
аз ннню «аіі.ю» шрифта будим. Баад а.» ду-се кас иншояир,
ба муаллим супоридаму бо ифтихор боэори Шохмаисур^
тамошо карда, як коса борш хам хУрдам. Ду-се рУз гишрц]
шуду дар тахтам эълонхои рУйи хавлй натичаи ішшохо
баромад. Дар рУ ба рУи исмам бахои «хѵб»-ро дидаму аилах
норохат гардидам. Чаро «хуб*, чаро «аъло» не, худ ба худ і
савол недодам. Андешахоям гасаллоям молоданд, кя <о|
бача, ин чо омУзншгох мест, им чо Университет аст. I
Муаллимони ин чо нисбат ба муаллимони омӯзишгоҳ j
босаводу чиддитаранд. Ин чо талабот сахт аст. Гузашта аз і
ин дар як чой хашт хуччат омадааст. Яъне аз хашт довталаб
якеашро мегнравд. Ҳафттои дигараш бо сархои хая I
хуччатхоянюнро пас мегиранду то соли днгар бо орзухошон ]
рУзгор мебинанд». Бо андешахоям бахс оростан нахостаму I
ба Нагорний рафтам. Язнаам савол кард, ки чй бахо J
шрифтам. «Чор»,- туфтам. «Э,зУр-ку. Дар Душанбе чорпірП I
осон нест», -туфта базавк хандид. Акнун ба имтихони даховп I
бояд чнддЯ тайёр мешу дам. Чор рУзи днгар адабиетро гУі j
об намудам. Дар назарам ба хама саволхои барномаи мактабп j
омода туда бу дам. Аз хамдарсони омУзишгохиям Эиоя j
Курбоновро лидам, кв довталабн факултетн химия буд. Рузя I
имтнхони аввалро супориланаш мухлиснаш кардам.
Имтнхонаш аз фаннн химия буда, дар кабатв якумн бвво
сурат гнрнфт. Эмом, кя дар Нораки интернатсионалнстП
муаллим буд, бонун аврупояеро хам аз чумлаи
сопмончнённ аз шахрхои Россия омада ба занП шрифта
буд.Ӯ сэру либоси ачоибе дар бар допгг. Почахои шалвораш
чуяон танг буданз. кя бе обу собун шабова онро кашнда
ааметаясишст. МУйя сараи хам аз доярая меъёри довталабй
берун ба «аяр мграгщд Аз ян чост. кя сару .тнбося носози
Эмом бойся таваччУхи комяссяяя нмтихонотн кабул
вяввму дар ин замяяа чаяд саволе барояш медиханд. кв
дар чаяоб забонаи лол иемонад- Бннобар ин, Эмомв
лиянн стрхзор аз химия бахои гаярихаиоатбахш шрифт
Бо ягчудя ян У хеч парное надпит, кя боной хайрошш мал

292
гарДИД■ Хатмкардагони омӯзкшгоҳи педагогии Кулоб зиёд
6і назар мерасиданд. Хайрулло Сирочев, Абдукодир
Умаров, ки як сол кабл аз камина он даргохро хатм карда
буданд I ба шУъбаи филология даъвои довталаби доштаид
Тафовут дар он буд, ки хам Хайрулло ва хам Абдукодир
дар либоси аскарй 6а консултатсияву имтиҳонҳо меомаданд.

Рӯзи имтихони дуюм хам расид. Дах кас ба кабати дуюм
даъват шудем. Синфхонае буд, дар кунчи чапи биио, ки
довшабоиро ба он чо барои супоридани нмтихони забои
ва адабиёти точик медароварданд. Саволнома гирифтаму
ба миэе нишастам. Ду савол аз адабиёт буду як савол аз
забои. Навбатам омаду назди ду муаллим, ки якеаш аз чинси
латиф буд, нншастам. Саволхои адабиётро чавоб додам,
аммо он бону ба посуххои май беэътиной эохир намуда,
мсхандид ва 6а муаллими паҳлӯяш мегуфт, ки хеч балоя
намедонад. Сипае муаллими забои ба пурсидаи огоз намуд.
Чанд саволи кловагя доданду «Хай, писари нагз шумо се
сол тачрибаи корй доштед, бахои «миёна» кнфоя аст»,-гуфта
дар варакаи имтиҳониам «се> гузоштаид. Баҳс кардан
нахостам, эеро худам муаллнм будам ва чунин амалро як
навъ «беадабй» медонистам. Баъде, ки рӯйи хавлп
баромадам, ба исми муаллимонл баҳогузошта зеҳн мондам:
Каххорова Н. ва Ҳалимов С. Табиист, ки харду муаллим
хам бароям ноошно буд. Чашмам ба писари тагоии Наврӯз
-Султан хӯрд, ки зери токи ангур нишаста, маро интиэорй
мекашид. «Чй шуд*,- гӯён пурсид. Ғамгшюна «се» шуд,
гуфгам ба хешбачаам, ки тоза бахши таърихи факултети
мазкурро тамом карда буду дар кадом нашриёте ифои вазифа
менамуд. Ба назарам мехост бо ягон рох 6а ман ёрП расонад,
аммо гапаш намегузашт. Умуман, мавзӯп «таго» доштан
барон ман ноошно буд. Ҳол он ки миёни довталабон
мешу видам, ки «тагохопюн* хуб даводавй мекардаанд, то
ки 6а чиянхошон бахон баланд гузоранд. Султон бо
шунидани чсе» каме асабй шуда, як калдаашро ба сӮйе тоб
доду гуфт: «Ҳеч ran не. Имтихони таърихро сахт бихон,
вагарна аз конкурс намегузарй». Аммо медонистам, ки барон

293
мм барин довталлбонн аз истехсолот омада конкурс таъсир
намету эошт. Муаллнмони нмтнхонгнр хам мн чихатро хчб
медонистанд. Ба нн хотир, барон моей «се» кифоз
мегуфтанду 6а чиянхон худ «чору панн» мегузоштанд.
Имтихонн таърих огоз ёфг. Вахте ки ба бино медароеду ба
дат рост мегардед, синфхонае хает, км он чо имтихоаи і
таърихро кабул менамуданд. Деворхои синфхона бс I
харіггахон хархеда орошу торо ёфта буд. Саволхоям хеш .
осон 6а назар хУрданд. Саволи аввалам Иван Грозна!,
дуюмаш Чанги Бузургм ватаня буд. Саволи сеюмаш дар
сдам намондааст. Ба ҳар навъе км буд ба чавоб додам омода
шудам. Ранен имтихони таърих марди нуроняе буд. о
«Асеев, хезед»,- туфта варакаамро назди ду муаллим гузошт.
Харду хуб пуренданд Махсусая, якеаш, ки марди саркалов ;
на фарбехе буд, бисер сахт моху солхои чараёни чаигро
мену рейд. Маи нотарсона чавоб недодам, вале боз дар
чехраи пурсандахо аломати норозигиро ба мушохида ]
неги рифтам. Муаллнми чавонтараш. ки лахчан барояи
ноошно дошт, «Хай, як ее монемъ.-мегуфт. аммо каллакалс-
иаш «не, не намешавад, нн бача бетайёря омадааст» ,-г?м
6ахс мекард. Май гох ба ннаш нжгох менамудаму тоже ба |
дигараш. Та кд ирам хал шудан дошт. Нихоят муаллнми і
каллакалонаш галаба карду «ду» моиданн шудлнд Хаит
лахза буд, ки раиси имтихопот хамов мардн нуронй
даромаду назди мизи май карор шрифта. «Чя ran аст, чаро
нн бачаро як соат ну рейда истодаед?» ,-гуфта пахлУи он ду I
муаллим нишаст. Онхо якравй нам уда, рансро к онеь
кунондани мешуданд, ки «ду» гузораид. Раис аз чояш баланд
шуду «шарм намедоред, ни бача ее сол муаллимй кардааст,
наход ки бо бахои «се» намел о над, гиред 6а хон мусбат
монед» ,-гУён 6а чояш рафта нишаст. Дар дил гуфтам,
хайрияте раис дахолат кард, вагарна нн ду муаллнми бора хм
бахои ду мемоиданду бо хамил такдирн довталабиам хал
мегардид. Онхо дигар бах се наороста. бахои «се» мондаядѵ
имзо карданд ва варакаро пешам партофтаид. «Дна
малаиият»,- гуфтам дар дил, «боз ни чанобон муаллимони

I

294
Университета давлатианд- Варакаро ба сэрам хам мезаданд
Хеч чоіін шубха набуд». Он рУз такдири довталабон ба
лугфп онон иртибот мегирифт, меандешидам вакти ба дахлез
баромадан. Боз Султон варакаро аз дастам гирифту баҳои
«се», имзохои Темурхонову Бокиевро дида, хардуро дар
гоибашон хакорати сахте дод. Факат гуфг: «Ҳардуяш савод
надоранд. Темурхоноваш ба ғайр аз хронология чизе
намедонад». Ман хомУшона пахлуи Султон кадам мезадаму
меандешидам, ки ачаб омодагие ба имтихонот, хамааш се
туда истодааст. Барон муаллим айб буд, ки бахои се
мегирифт. Боз худро тасалло медодам, ки хайр, ду
нагирифтаам-ку. Се хам бахои мусбат аст, хоханд нахоханд
дохил мешавам. Ин мухим аст. Дониш баъд пайдо хоҳад
шуд. Як имтиҳони дигар бокя монд, ки аз забони руся
диктант буд. Боз ба кабати дуюм даъват шудем. Муаллими
коматбаланди як чашмаш олус матнеро дикта кард. Бахои
онро эълон надоштанд, факат рУзи мандат фахмидам, ки
I «чор» будааст. Ба хамин тарик, натичаи имтихонхои
кабулро бо ду «чор»-у ду «се» чамъбаст намудам. Баъд аз
чавд рУзи ба поён расидани имтихонот эълон шуд, ки фалон
рУз барон аз мандат гузаштан хозир шавем. Мандат дар
кабати дуюм, дар утоки кафедраи адабиёт мегузашт.
Сараввал маро даъват карданд. Дар хоначаи хурде чор-панч
муаллими бахайбат менишаст. Ҳеч кадомашро наме-
шинохтам. Даромадан замон ба хайати комиссия и мандатя
ралом арз дошта, рост истодам ва маътали саволхошон
шудам. Дар дасти якеаш хуччатхои довталабон буд.
Ҳуччатҳо ва натичаи имтихонхои маро барои хозирин эълон
карду сипас гуфт: «Рафик Асоев, шумо ду чору ду се доред
ва дар истехсолот се сол кор кардаед. Ҳарчанд ки бахоятон
паст аст, комиссия шуморо ба хондан дар шУъбаи гоибона
тавсия менамояд». «Бубахшед муаллим, ман барои шУъбаи
гоибона ариза надодаам, балки рӯзона мехохам бихонам»,-
Чуръат намуда гуфтам. Акнун раис чизе гуфтанй буд, ки
муаллими сарсафеди айнакие ба раис эътироз нишон дода
гуфт: «Турсунбой, нн бача дуруст даъво мекунад. Охир

к

295
да» 'UVT/WM |»y;M>Ul JI
М.ЛЛИМИ босалобмн У?А
хайр. рафик Ас0- ***

вишояш «чор* лаку. Ии бача^
хоиад». Дигарои 6а луди му

дастгирй кар да ид. Раис иоилон]_

шумо 6» ШУъбки рулона кабул шудгд» гуфі.
іуфііх баромлдлм. Доктллпбонп лийде пірдам мрдмД
сшмлборон иамудішд. ки чи мепурсанд. Дожил шудйТ*! I
л» хама бет МохирхУча савол медод. Хурсаиднам xajj]
капор ипдошт. Дар ипаарам сарам 6а осмон мермці
«ХаЙрнят, хамон сарсафеди айнакИ дастгириам кард, ц]
доиишчУп рулона шудам»,- г?ён 6о андешаҳоям руйи хаіц|
баромадам. Су.ттои хушхол шуд, ки дохил гардидам. Якчсі |
боэор даромада, борши укранни хУрдем. Султан, ки шахсн I
вокеъбнну росггУй буд, сирри «бесохнбиам» -ро ифшо соп. |
Гуфт. «Ту бо куиваи худ ин бахохоро гирифтй. Он чор?
панчхо хама бо ёріш тагохо ба даст омадаанд. Ман хУішщ
намудам, ки тагогй кунам, вале иохалафон гаиамро
нагирифтаид. Хайр, май барон онхо кй хастам, и
корректор...». Ба хешбачаам нэхорн ташаккур намудам, ея
акаллаи дар хар имтихоиам иеомаду соатхо зери аигурхои
бмио меиншаст. Шояд бесохибиам бехтар аст, мегуфтая
дар дна Чя лозим бахое, ки ба тавассути к асе гирифп
мешавад. Падидаи мухим он буд, ки доиишчу шудам ва бо
сари баланд иазди оилаву хонадоии иадарй рафта
иеіавоиам. Бо химии рУхия аввалаи хостам киблагохро тал
созаи ва баъд бе ЧяллмкУл рафта хайру хуш кунам. Ладир
хгм шил шуд ва хлпо аішш июли cap дод. Муаллииони
Тосаалы я*-яд хона оидда, млдарро табрик метуфтанд. Шом
К*мол Умар дар г?ша* аз муваффакяяіи ммсари Аса Со дм?
хуя ииярист.Доимяти wm Унтюрппеіи ламлагй шудаи
н4лнхор шті Ин орзу на бн хар нас иутщ) ммардмд
Ду «д ру» бо надару бзродзрои моида, спит: шцн
•\яят*ѵ»ѵ* тт /нрнфмм- Л*тт* чн.ѵшкуяинрі тм

«-браку'Ч«рнн «уфганд /« я я тут и. Дяялж Ііштинч

Г** т ■ '*• ** Луніанб» » "

«му «нм хаб/д нануду барон* р,„„

Ж
мрД 1>а хулосаг омалам, ки то дар Душанбе хоначас
іііПл» иамудан занчаам 6о Фотима дар ЧилликУл мемоианл.
1к|»дн«-ну акай Точной дилпурам сохтанд, ки аз холашои
бохабар мічііапаид. ІІІамснддин хам дар маириди рузгори
им.м ёрП хохал расоид. Сиюмхои август ЧилликУлро паси
cap гузоила, худро 6а Душанбе расондам. Хобгох гирифтан
нахостам, балки муваккатан ман.тили знст хонаи холаамро
наькул донне там Як рУз кабл аз огози дарехо ба бинои
таълимп рафтам, рУэу соати да рехоро ёддошт кардам, чанд
дафтари с адва рака ха рядам, хулоса ба дарсҳои Университет
хаматарафа омодаги шрифтам...

ФАКУЛТЕТИ ТАЪРИХ ВА ФИЛОЛОГИЯ

Факултете, ки банда соли 1963 доиишчУи он гардидам,
6о хамив унвон шинохта мешуд. Факултет 6о хамин ном
дар сохтори Университети нахустинн чумхурй, ки соли
1948 бо карори хукумати давр ва имэои сарвари он
И.В.Сталин таъсис гардида буд, сабт ёфтааст. Он дорой
шУьбахои таърих, забои ва адабиётн точик ва шУъбаи
шаркшиноей буд. Мак 6а шУъбаи забои ва адабнёти точик
дожил гардидам, ки бо иоми шуъбаи филологиям точик низ
шинохта мешуд. Ҳамои сол 75 иафар довталабоиро барон
гахеил дар ин шУьба кабул кардаид ШУъбаи гоибона хам

Ііинои факултет дар кУчаи Островский 8, рУ ба рӯи
бозори * Зеленый * 4 хозира «Шохмансур») карор дошт.
Ііиш) аз ду кабат иборат буд. Дар кабати якум ндораи
декаянт, кафедрам забоин форси на арабя, дафтари
гашки.ѵлн иартияяи на комсомола чойгир будаид. Дар ии
Кабат ду'СЛ гмифхона беш набуд. Квфедрахоя забоин
мини, мдлби/гіи классики на • ошти дар ошбиаи дутом карор
ІЮІІЧШІ I олоря мачлие хам дар /амии кабат буд. Ду самти
дах.ѵ'тя лар»«рѵяро «имфяоиахо ишгол имикудшд. Ьино
щ) ду гчи'И* /умишТУЩиі ба таъіии фаро меінрнфі Дар

297
басти пагохй шӯъбахои забои ва адабяёти Точ І
шаркшнносй мехонданд Дар шУъбаи таърих ва факу^
забои ва адабиёти рус соати дуй рУз дарсхо огоз MeetW*
Садорати факултет аз як нафар декан, муовини декан J
ба таълим ва диспетчер танзнмгар иборат буд. ШУъбаҳо^
асоси кафедрахо фаъолият менамуданд. Масала н, щущ
шаркшнносй ду кафедра дошт: форся ва арабй. /ц
шУъбахои дигар хам ду-се кафедра амал мекарданд. Дар
шУъбаи мо кафедрахои забоин точикя, адабиёти классики
ва адабиёти советй мавчуд буданд.Дар факултеі
ташкилотхои партия ни, комсомол я ва профсоюзя амал
менамуданд. Ба и бора и дигар, шахсоне ба сяфати парторг,
комсорг ва профсоюз фаъолият доштанд. Ташкилотя
комсомолй хамон макомсро дошт, кя ташкилотя партнявй
миёни кормандони факултет анчом медод. Яъне, дар
факултет парторг ва комсорг баъд аз декан мавкеі
аввалдарача доштанд.Ташкилоти профсоюзй чандон шшіохта
набуд. Хамил сохтор дар гУрУХХои академй риоя мегардид.
Хар гурух комсоргу профорг дошт. Ҳокимони мутлак*
донишчУён дар гуруххо ин ду нафар хисоб меёфтанд. Аз
иигохи сисей сардори гурУХ дар итоати комсорг буд, харчаяд
ки ин меъёр ичро намешуд, балки харфи сардор байни
донишчУён таъсири бештар дошт.

Дар шУъбаи мо ду гурУхи курехои якум -«А* ва «Б*
ташкил гардид Комсорги факултет донишчУи соли сеюм-
Курбонов Махмуд, ки хатмкардан омУзишгохи педагогии
Ку лоб буд, дар гурУхи «А» Сирочев Хайруллоро сардор
таъин намуд, бо ни далел, ки эшон аз сафхои Армияя сур*
ба сяфати коммунист баргашта буд. Хайрулло маро ба
вазифам комсорги гурУХ пешниход намуд. Пай маро аз
омУзишгох мешииохт. П У ши да мест, ки хамом лавром хам
махалбо.іину чУраболИ мавчуд буд. Сардори гурУхи «Б»
Амирпю Муиавварови колхояободй, ки тачрибаи аскарЛ
дояп, палнруфта шул. Комсорги ии гурУх Арчабеков Хаймт
иіггихоб гардид.

Хар гурУх сиау иаич нафар доиишчУро дар бар мегирифт

298
Ба хамил тарик, хафтаи аввали тахсил вазифахо дар
typyxxo таксим гардиданд. Ҳафтаи нахуст буд, ки мачлиси
курсхои якум тахти раёсати декани факулгет баргузор шуд.
фахмидам, ки деканамон дотсент Турсунбой Неъматзода
будаанд, хамов шахсе, ки мехостанд маро ба шУъбаи гоибона
гузаронанд. Мудирони кафедрахоро хам муаррифя
намуданд: мудири кафедраи забони тоники дотсент Додочон
Точнее, мудири кафедраи адабиёти классики дотсент
Шарифчон Хусейнзода, мудири кафедраи адабиёти советй
Сохнб Шухратиевич Табаров буданд. Мудирони
кафедрахои шУъбахои шаркшиносиву таърихро низ ба
доиишчУёв ошио сохтанд, ки аз онҳо исми Ҳилол
Карнмовро шинохтам, чуи аз алифбои эшон савод бароварда
будам. Аз мудирони шУъбаи худамон номи Ш.Хусейнзода,
ки китоби «Адабиёти точи к барон синфи ҳашт>-ро ханУз
дар омӯзишгоҳ хонда будам, боиси таваччУхам гардид ва
дар дил гуфтам, хайрият дар интихоби тахассус хато
накардаам. Бубинед ду муаллифи китобхои таълимя и и чо
Даре мегУянд.Шояд муаллифони дигар китобхо хам ин чо
бу да иду намешинохтамашон.

Мета вон гуфт, ки дар синим бисту дусолагиам донишчУйи
мактаби оля гард и дам. Ҳафтаи якум дарехои
«Назмшнносй», «Фолклори точик* ва «Таърихи партия и
коммунистя» назаррас буданд. Махсусан, дарси
«Назмшнносй», ки дотсент Ш.Хусейнзода мегузашт, дар
назарам хеле чиддя менамуд. РУзи мачлиси шиносшавя
аъзоёни комиссиям манда гиро дар шахеи Ш. Хусейнзода,
Д.Точней ва С.Табаров шинохтам. Зинда бод чунин
комиссия мегуфтам дар ботин, ки дар мавриди банда аз
адолат кор гнрифт. Дарси фолклор хам хотирмон буд.
Муаллим соати аввал худро дотсент Воҳидчои Асроря
муаррифя намуд. Харчанд исми хама муаллимон дар
‘іадпали дарси зикр ефта буданд, то шурУи даре ва эшонро
аз наздик дидан дар иіинохташон мушкиля мекашидам.

Хар муаллим дах-бист иомгУи адабиёти иловагй тавсия
менамуд- Дексия и муаллимонро бо вергулу нуктахояш
--К— «-рои дониши иловат дар кто«Я

маркатии Университет, кя дар дожили бинои асоси м3
буд. худро номнавис маму дам. Бинои асосй яке аз зебоЛН
иморапсон шахр буда, дар хиёбони Ленин 17, коиаті?
мекард Л лова бар не, китобхонаи бузургн «Фирда
ро хам пайдо карда, китобчаи хонаидагиашро гиряф^
Бнжм факултет кнроатхонаи худро иадошт. Мешуц^,
кн то лори соортнро ба кироатхоиа табдил доданиаих
Чу ной кя гуфтам, аз нахустин рӯзҳои дои ишчуи (/t
МохнрхУча уис шрифтам. Мо як но меяишастеиу мегаик*
та ба кжтобхоиахо мерафтем ва як чо дар ошхонаи 6oacj*
«Зе ииі» г изо хУрдем. Паич-шаш рӯз баъд Хайруиоі'ц
мо имрещ гарднд. Дах рУз даре хонда бошем хам, хая» в
'іиіи хамдарсовро мешииохтам. Боз май, ки хобгж
■агарифтам, табияст, ки духгарову бачахои гурШяр»
шіка іимешиіюхтам Дар ни чода МохирхУча фаъощ
буд. Хафтаи якум аллакай духтароиро ном ба ном истинт.
Меюумилам, ки якеашро Гулрухсор ном мегирифгу
дягарашро Курбоиой, Сабохат, МУътабар ва Хосияіу
Рафоагг. Ияхо хамагй духтарояи гурУхи «А* буда ид, ки
МохирхУча 6а оихо уис гирифта буд. Аз хафтаи иахусги
тахеил хамарУза баъд аз даре барон пайдо кардами адабисти
тавсияшуда китобхонаи «Фирдавсй» рафта, то соати 11-и
іпаб 6а мутолиа ва ёддошт намудани сарчашмахо дода
мету дни Соатхои 12-и шаб хонаи холаам мерафтам, токи
шабамро рУэ иамоям. Хайрият, ки хушдомани холаам
хамеша хакки гизои бегохии маро нигох медошт. Сатхи
зиндаі нам хеле паст буд. Аз хеч кучо ёрдам намедидам,
бинобар ин фанат нони чоштро дар ягон ошхонаи арзоннарх
хУрда, дигар кУпшш ме кардам, ки масрафи бечо надоила
бошам.

Се хафтаи тахеилро паси cap карда будам, кя пахта эълоя
намуданд. Университет 6а иохяяк Шахритуз сафарбар щуд.
Сару либоси сахроиро омо да сохта, бо хамдарсон ба автобусе
нишастему чониби Шахритуз харакат яамудем. Баров
Университет тахмииая 100-150 автобус фиристода буданд

300
Назмѵ низом* харакэти автобусхо 6а сатхи баланд наэорат
чйЦуд. СафарбарП ба пахтачиня, ки дар заминая карори
Борой Комитети Марказии Партияи Коммунистам
Точяхистон пиёда мегардид хеле чнддя ба назар мерасид.
Аз Душанбе то Шахритуз pox* панч-шаш соата буд. Вахте
хи 6а сархади нохня расидем, намояндагони хочагихо
факултетхоро 6о худ мегирифтанд ва таксимот ба ин колхозу
; ба о* совхоз сурат мебаст. Факултети моро ба совхози
«Точякистои», к* дар сархади Афгоиистои карор дошт,
бурданд. Соатхои ланчи бегохя наздя идорахои совхоз ва
иактаби миёиааш поён шудем. Шахсони мутасаддии
I Университет, ки се-чор рӯз кабл ба он чо рафта омо дат Я
I гйрифта буданд, хар шѵъбаро дар бинохон алохида чо ба
чо иекардаид. Чанд синфхонаи мактабро ба шУъбаи мо
додаил Дар хар хона 15-20 касЯ чой гирифтем. Ману
I Хайруляо, ки вазифа доштем, дар ин самт даводавй
иенамудем. Махсусан, барон духтарон шарой гн хубтарро
таъмин карданя мешудем. Он бегох маркази совхози
«Точикистон» ба шахр і бозори серодаме табдил ёфт.
Сардории нггаби факултетро Рустам Ҷӯраев ном муаллими
ШУъбаи мо ба ӯҳда дошт. Дар пахлУи эшон чавоне, ки рУзи
аввали консултатсия ба толор даромаду ин сУву он сУ назар
андохта, снпас пушти сари хама рафта нишаст, карор дошт,
хи вазифан мудири хочагиро ало меиамуд. Исмаш РачабалЯ
«УДа. чанд соле дар Университета Ленинград тахснл карда,
бо кадом сабабе ба факултети мо интикол шрифта буд.
Рустам Ҷӯраев хам дар Ленинград курси аспирантура
гузашта, бо РачабалЯ шинос шудааст ва акнун, ки сардори
штаб таъин гардидааст, Рачабалиро 6а ин вазифан равганя
пешбарн намудааст. Вокеан, дар эохир РачабалЯ хеч гох ба
донишчУ шабех набуд, балки бо як дидан гумон мерафт, ки
У ягон устод ва ё шахси мансабдори Университет аст. Бо
ташаббусн У барон доиишчУён хУроки шом омола туда буд.
Панч-шаш дег бакар-бакар мечУшнд, самоворхои чой хам
чандто каторак буғ мебароварданд. Дастаи хунарии факултет
коясерт иишон дод. Он шаб хама ба раксу бозя дода шуданд.

301
Фаъолош факултет ба налорат масруф буданд
лоиишчУсиу чавонони шахрак ҷангу чндол cap HS1
аз хоб 6а хар донншчӯ як фартук доданд вабо^
кардаид, ки як рӯз баъд фартуки дуюмро ҳам Ме'

Рохи тӯлонй хастаам карда буд, ки барвакт ба хобийі
Субх, соати панҷ донишчУёнро аз хоб хеэоиданд. г-^д
6о давдоишӯяку собуи дар даст, хар кадом лаби чуй I
капали сероб кагорах шудем. Силас лонушта бо хлебу ка»3
рафинад сурат шрифт. Соат шаш нашуда буд, ки бригадир |
бо мошинҳошои иаади хобгоххон мо кагор шудаид. Лцц|
таксими гурӯххо сурат шрифт. Ҳар бригадир ду-се rypnJ
барои худ интихоб мекард ва ссрпахта будани замштяир}
таъриф менамуд. Қартаҳон замиии пахта аз маркази совхоз!
чандон дурй иадоштаид. Шояд. як-ду километр pox буд. j
Бо вучуди ни доиишчӯёнро 6а воситаи мошинхои боркаи |
то сари эамин интикол медоданд. Рохбари гурӯҳн т1
муаллнми чавоне таъия шуд, ки бо ӯ ҳини хуччатсупор*
ошно гардидабудем. Исмашро Абдуинабй Сатторов гуфгац.

Аз нахуслш соатхои пахтачиий шахси чиддиву бофархж
буданаш маълумам гардид. Ӯ бисёр ором ва бамантику адабя 1
сӯхбат мекард. Лахзаҳои пахтаро баркашидав ба дафгараш
килоҳоро менавишту офарин мегуфт. Ҳеч баландгӯй ва
дағалй зохнр иамекард. Гохе байта қаторҳои пахта дароиада,
мушт-мушт пахта чида ба фартуки донншчУён меандол.
Шахси шармгин ва эҳтиёткор буд. Баъзан назди духтаро*
хам мсрафт ва ба онҳо кӯмак мерасонд. Духтарота гурУХ
6а 9 дар ботии ошик туда будаид. Аллакай, фаъолняга
кашшофии духтархо муайяв сохта буд, ки рохбари мо
мучаррад аст. Бисёр медидам, ки 9 беппар пахлУн Гулвисо
карор меғирифт ва оромова сУхбат меоросту боиси
таваччѵхи донишҷӯсни зирак мегардид. Ин лаҳзахо
мушохидачии чидди МоҳирхУча буд. «Бубин» ,-мегуфт,-
«муаллнм духтари моро кадрит дорад». Ман мегуфтам, ки
Мохирхӯча ба ин чизхо диктат надех, Гулнисо бадахшй аст,
пахта чида наметавоиад, битузор муаллим ёриаш расонад, то
та бегохя дар летучка росташ намонанд». Хубии маъракаи

302
хта'пшй дар он буд, ки донишчУён ба хамдигар аз наздик
I "^н0 щешуданд, хамзамон баъзе муаллимонашонро
„ешинохтанд. Гузашта аз ин, пахтачинй донишҷӯро
хаматарафа тарбият менамуд, одамшиносаш мекард,
захмапалабаш менамуд ва ниҳоят барон дар оянда ҳамчун
донишчӯ мондан омодааш месохт. ДонишчУёни курсҳои
йолой ба мо мегуфтанд, ки «холо шумо студент нестед, ин
маъракаро паси cap намоед, баъд студента хакикя мешавед».
Онхо дуруст мегуфтанд, зеро агар донишчУ аз ин маърака
саркашй менамуд, фармонн хоричшавиашро таъчилан миёни
донишчУён қироат мекарданд. Ҳатго вазирону мансабдорони
давлатй бахрп фарзандхошонро аз пахта озод кардан кѵшкш
Гнадоштанд. Бесабаб нест, ки пахтачинии дастчамъиро
«маъракаи сиёсй» меномиданд, то ки чашми баъзе
иописандону бемасъулиятон тарсад.

Пахтачинй дар совхози «Точикистон» идома меёфт. РУзе
I гурӯҳи мо бо гурУхи таърихшиносон омезиш ёфту ба як
бригада рафтем. Чунин шуд, ки хини чУякгирй донишчУён
на аз руйи гурух, балки хар кй аз кучо кн мехост, чУяк
иегирнфт. Яъне, донишчУёни таъриху филология омехта
шуданд. Банда, ки аз овони чавонй факат бо андешахоям
карор доштам, бо сари хам пахта мечидаму худро дар
ЧилликУл назди Фотимаву завчаам медидам, дар фикри
он будам, ки чй рУзгоре доранд ва дар чй холанд. Боз худро
назди падари беморам медидам, ки ханУз хам месулфид.
Ёди хиёбонхои КУлоб мекардаму хамдарсони
омузишгоҳиям, ки чи духтарону чи писарон ба чор гУшаи
мшпака таксим туда буданд. Боз андешахоям мегуфтанд,
ки холам дар Душанбе чй мешавад. Бехонагй, зану фарзанд,
масъулията падарй мавзУъхое буданд, ки мудом дар сэрам
чарх мезаданд. Пурсиши донишчУе, ки дар пахлУям карор
доппу механдид, андешахоямро парешон сохту бо эшон даст
додам ва худро шиносондам. Он чавонй гандумгуну бурутй
ва чингиламУй хам худро муаррифй кард: Ман Курбон ном
дорам. Дар курси дуюми таърих мехонам. Аз Фархор хастам.
«Ҳа, ха, Фархор гуфтй. Он чо хешу акрабои падарам

303
jnmJsart! уфкӯнйп?!*-
й\ЧЛя»;й$м. ѵи M'XMi

МЪІ M V,

МОДЛКР., S'M

IV* *»« I

__:Арча, ПдТгедарлІ____

\\ ■g'fKy.uv' меншнлоап. Катаміуо'. .. Духтаращ'^">l

тар ftaftn rm, арн аммап мая Лбдугаффор Умаровап*"Я
ха, мсабийм Карим Ху дойку * магазикчй аст. Ранги K*n*J
\ач хуб мтиносам Пала-,там ояхоро хубтар медсящГн
химии сУхбат дар майлоин пахта дУсти навс пайдо илмуд^]]
Минбаъд яклшарро мсдидсм ва ахволпурсй мекардом. Вид,)
кп Курбон 6о Абдукибор хамдаргя омузипігохй будлнамро)
фахмид, дУстст мо мх’гтахкамтар гардяд. Абдукибор ду курс |
аз мая боло дар щӯъбаи таърих мехонд ва комсорги гурм
хам буд. Қурбов низ хамчунин. Яъие, мо аз чуяли
фаъолоня факулет будем. Гузашта аз ин, дар факултет як ]
даста хатмкунандагони омУзпшгохн педагоги, монанд]
Шокиров Барот. Қурбонов Махмуд, Пиров Хоркаш, Хикмаі
Иззатов, Рахматшо Каримов, Ҳаким Ойматов тахсіл
мекардавд, ки хамагй иттифок будему ба хотири омУзишгохі
КУ лоб якдигарро мепазируфтем. Ба ин даста, Хайруло
Сирочев, Абдукоднр Умаров, банда ва боз чанд тани дигар |
тоза плова шуданд, ки ин чихат барон Курбон бетаьсшр
намемонд. Шояд хамин мухит буд, кн У 6о май дУстиашро
торафт кавй менамуд.

Дар гурУхи мо ду-се бачаи андак саркашу танбал шомял
буданд, кн дар чараёни пахтачинй духтаронро ба худ чалб I
сохта, боиси нам чиданн пахта дар гурУХ мешудавл
Хайрулло, ки чавонн тануманде буд, дар якчоягй бо ману
Сайдалй Муртаэокулов, МохнрхУча, Хабибулло Солехоз
одоби онхоро медод. Магадан, бегохй, вакте ки мошнн
барон интикол додани гурУх меомад, аввалтар аз хама
Додобоеву Эсанов Султон, Абдуллоев А. ва боз ду-се
донишчУи дигар ба мошнн боло чешудаяд ва ноонсандй
зохир мекарданд. Мо мачбур мешудем. кн онхоро «о
фароварда духтаронро болов мошнн барорем. Чѵнни амали
ию боне шуд. ки чашми онхо тарсид на ангар аеадхій
иамекарданд. Албатта, ба таги дня мо - донишчУёвв
тачрнбадору аскаридида на кааояовяарро хакорат ■—гіші

30*
M.nf avw нлмсёфтлнл. Дар гурѵх «ахгачиихоп мохпр мисдн
(л*,waft, Лодукодщѵ Хлбибудло, Гу.тбй, Сабохаг, Лмирто,
Длдарчоя бу длил, км 70-80 килой пахта мечпдапд. Май
I чаіідоп пахтачиниро дуст иамсдопггам, аммо хисоби миёнап
іурУхро таі-мип мекардам. Танбалхо хам доштем. Гулрухсор
хеле хам пахта мсчид, Ӯ байни ҷуякҳо ба мисраъбофп
машіѵл буд. Гузашта аз ни, аз Комсомолобод, ки буд, бори
нахуст буттаи пахтаро мед ид. Аз 15-20 кило зиёд чида
наметавонист. Доимо баъд аз як фартук чидан байни ҷӯякхо
ба хоб дода мешуд. Шоира шуданп буд, кУшиш меиамудем
дар номаш аз хисоби дигарон кило гузаронем, то ки дар
штаб чангат накунанд. Гулрухсор рафторхои кУдакона хам
дошт. Ҳар ran, ки ба забонаш меомад, беистихола баён
медошт. Ҳеҷ дуст намсдошт, ки писаре гапаш партояду
; изхори ишқ кунад. Ин холатхо аз дагалй истифода менамуд
ва чавонн «ошик»-ро миёни донишчУён шармсор месохт.
Чунин муносибатро ба муаллимон хам раво медка. Чоште
назди тарозуи пахтачинй чамъ шудему ба навбат пахтахои
чидаамонро ба табелчй месупоридем. Рустам Ҷӯраев, ки
сардори штаб буд, яазорат мекард. Гунахои Гулрухсор ба
ов дарача сурхча буданд, ки чашми хар бинандаро
чекафониданд. Муаллим Р.Ҷураев, ки каме шахси
шУхтабиат буд, ба Гулрухсор мурочиат намуда гуфт:
«Гулрухсор, шумо ана ин фартуки пахтаро эератон монда
шинед». Гулрухсор бадкахр шуду гуфт: «Э. чихеля малимп.
Фартука дар зери худут мои». Гулрухсор, албатта, лутфи
муаллимро ба маъкии манфп фахмида буд. Муаллим суп-
сурх шуду дигар бо Гулрухсор бахс наорост. Май. ки
онсӯтар меистодам, Гулрухсор наздам омаду «дидп
Худойназар, и чалим чй гуфт. Маданнят надорае...». Май
вазъияти Гулрухсорро дида. гуфтам: «Ту муаллвмро
нодѵруст фахмнай Ӯ бечора хост, ки ба ту ктгнфот шпион
„ѵа, Монда шудай ва батон фартуки нарм бкншинй».
Гѵлрѵхсор боз асабитар шуду «аку ту хам пунгги малина
мяШЯ, комсорги охЯ. метарсй, брае»,- гУёя чоанбн духтарон

рафг.

305
•\.ні'- I ХЛМ Д.ір ИХ ІНсрН ГОЯХО.ІИ «Точикмс loi|>



I’v w морп ба сам 111 сарҳалп Л«|>іонм< ши бурдамд и

пах іа барон чиниііім Mount іі таМр бу да мд. Аимо бмянЗ
мсхос I, к и пах r.ipo Ао лист чимяил- Хслс бомщ
мсчидсм, мі нкборп чаш у бол хгг і на лакика 6а д;ц.„к*
іиидлмт гирифт на торафт лахінагоііар шуд. к» /опар ^
бут іахои пах Iа маьлум мстулу на мах тлЧИІІХоро ушлаи
мумкнн ІѴч «ару гардам на чанімхомонро ііУііюнл Біщ
духіароііи іюаукро бо фартукхои пахташон чанл нпр» гм
мгдпд. Кисмат шуд, х у лося. Ьячяхои иахлавончусса ларив
ба грим лух іаром омадапд ял лори шииаигс чамі» туда, fa
іі к л іи ар худро мечоидгм, то к и кун паи шямол бароа
лфпждли аУрані нлрлслд. Iіа хамим мимнол ду-се соат йо
боду баі»д бо бором муборили бурлим. Хяйрият, ба касс «себе
илрагид. Ом лахаа дилям бя Гулрухсори нолукяидом сУхт,
км лар ГУ шаг лоііупопліііро огУім гирмфтя мслараиЛ- Сабохата
майдача ни.і холаш аа Гулрухсор 6еХ мабуд. ІІахтачинии
онрУаа ба поём ра< ид Ал штаб таьчилаи мошин равои
карданд. Пакте км ба кароргохамои par идем, касс якдягарро
яамешмиохт. Чехрам хама як хел маълум мсшуд. ЛИГар в
ХошсяСх мемямуду мя лардимамУ, балки чехряхо бо реп

сархяд амдояя туда будя мд. Ьаъяеко лу-сс рУя бистаря
гардидамд. Оихоро сармо лада буд. I Іеш ал хама Гулрухсори
но бм«. гари гардид. Шоиромм оямдаи факултет Аскар Хаким,
I улмалар, Ҳочммурод, Сайдаля Маъмур, км як курсу ду курс
болт а р ал мо мсхонданд, ба лгдати Гулрухсор меомаданд
Ии «іааомомм ачодкор ал махфили «Адибони чаяон» буданл,
км лар факултет тахт и рохбарим Сох иб Табарон а мал
меиамуд. Им чу мим мат>нй доніт, ки аа Гулрухсор умел
доштамд па боиарилпіом буд. кд імоиран хубс хохад шуд.

Ногуфта на мо мал, ки мм ластам шоиромм шуъба дар
пах гачинИ чамдои махорат ниіііои намелоданд. Одатан байни
зам и іі чамі» мсомадаііду бахеи шсъру шомря меоростанд.
Миёни мм ласта Гулназар Колли хслс фурУтак буд. Ором
сУхбат мемамуд на баъзаи шарм фарояш мггирифгу М играх он
сохтаашро гум мсклрд. Гулрухсор, ки ал як лухтаракн дехотя

306
tail иабуд на рафторХОИ кииілоки холо бо У буданд, боиси
гаиаЧЧУХ» дастаи эчодкорои мегардид. Он рУзхо хама
духілроіш гурУХ Гулрухсорро вхтиёт мекарданд. Қурбоной,

I Зѵхро. Рафоат бешгар атрофи Гулрухсор чарх меладаид
Mux и рх у чаи дусти банда низ мулом бо духтарони номбурда
сухбат мскард на хам сари ашьори холо носохти Гулрухсор
данной мунаккиди менамуд. Гохе Шоххайдар Ёдгории
халучигИ ни а шсър бофтаий мсшуду боиси таваччУхи
Мохирхуҷа мсгардид. Ахмадчон Холмуродов ном чавони
аштй, к и ханУз хам дар лнбоси харбй мегашт, бо
хуиукгуфториаш мачлиси байни Гулрухсору МохирхУЧа на
ІНоххаіідарро хароб месохт. Гулрухсор асабй мешуду «гум
шас»,- мсгуфт ба Ахмадчони «муиаккид». Пахтачинй дар
гурУхи мо бо шӯру магал, сУхбату шеърхонихо мегузаші.
Хаидаи умумин мо ба дурихо рафта мерасид. Дар назарам
хама сухандон буданд. Бесабаб ин ихтисосро интихоб
какардаанд. Боз хам банда аз мушохидакорй кор
мегирифтам. Рохбари мо хам, ки чавони адабиётдуст буду
аллакай дар чодаи накди адабй баъзе навиштахояшро рУи
чоіі оварда буд, аз дур ба бахси хамдарсони май гУш медоду
мсхаидид ва ба Гулиисои мо чй харфхое иброз медошт.
Медидам, ки муиосибати муаллим ба хамдарси мо торафт
ранги чиддй мегирифт, ки инро хини хУроки чоппу вакти
бар кашидани пахта назди тарозу ошкор сохтан чандон
душворй надошт. Ин лахзахо аз хама падидаи чашмрас нигох
аст, нигоҳхое, ки якдафъай ба хам бармехӯранду сипас рУ
6а замин меораид, то ки пеши пояшонро бубинаид. Албатга,
лухтарон кайхо аз сирри муаллиму хамдарсашон пай бурда
буданд, ки «охиста, охиста язнаамон омада истодаастн,-
мегуфтанд сӯйи хамдигар назари дуздона дУхта. Ҳаршаба
мулокотхои пушти дарахти муаллимро бо хамкурсамон ба
мушохида моги рифтам. Баъд аз хУроки шом муаллим бо
бахонас назди хонаи духтарон пайдо мешуду факат бо як
нигох мефахмонд, ки берун барояд. Мо ба чунин рафтори
муаллиму хамдарсамон мамониат зохир намекардем, зеро
онхо ба якдигар арзаида буданд. Ҳардуяш хам зебочехраву

307
шармгин буданд. Чавонй кардан барон арзаидаҳо >

ЧОІІИ

надошт. Бегохие баъди нони шом «Лайливу Мачиун» ^
мулокоти навбатй рафтанду дуртар аз кароргох пѵщці
дарахте ба сУхбатхои ширину такдирсоз машғул шудаца j
Ману Хайрулло, МохирхУчаву Сайдалй, Сайдамвр
Шахбоз, Ҷӯрабек ва дигар бачахои пахлавончусса руцЛ
хавлй кадом масъалаи ташкилиро хал мекардем, ки чавоц
шахриннамое бо сумкаи пур пайдо шуду аз Гулнисо сурог
кард. Ҳамхонахояш гуфтанд, ки «У хозир хамив чо буд,
камтар сабр кунед, зуд чеғаш мезанем*. Табиист, кв
духтарон медонистанд, ки У дар кучост. Аммо он чавонв
шахрй тағйири чехра карду бехотир чониби он богча, кв
«Лайливу Мачнун»-ро бо шоху баргхояш панах менамуд,
рафт ва онхоро болон сУхбаташои ошкор намуд. Мо низ аз
акиби чавонй шахрй рафтем, то ки муаллимамонро дифоь !
яамоем. Чавонй шахрй чанд сухане ба духтар туфту аз
гиребони му ал лим гирифт ва задаий шуд, ки Хайрулло
чавонро тарафи худ кашид ва хост, ки адабашро дихад. Ив
лахза духтари шармсор оби дида рехту чониби кароргох
давид. Муаллим аз мо хохиш кард, ки ба чавонй шахря
кордор набошем: «Бачахо, хохиш, назанед». Мо сухаин
муаллимро фахмидему ба чавон ичозат додем, ки рохи
омалааш пас гардад. Чавон шитобон назди духтар омада,
бо асабоният дастовези овардаашро хаво доду дар хамоя
торикии шаб рохи омадаашро пеш гирифт. Ин ходиса сирри
«Лайливу Мачнун»-и моро ифшо сохт ва хатто дар штаб
хам маълум шуд, ки акнун сардориаш ба Ухдай Мансур
Бобохонов буд. Ҳамоне ки каминаро аз дугирй дар
имтихоші таърих начот бахшид. Акнун шинохтамаш. Ӯ низ
маро шинохта буд, ки медиду андак табассуми маънидоре
мекард. Шояд гуфтанй мешуд, ки вай одамшиноси хубесі.
Шояд. Аммо худо накунад, ки дар он шинохташ хато содир
шавад, мегуфтам дар дил. Боварии вайро ба чо оварданам
ҳатмй буд. Ба ин хотир, хамчун комсорги гурӯҳ фаъолият
иишон недодам, то ки сардори штабро ба шубҳа наорам.

Пахтачииии факултет дар хочагии «Точикистон» идома

308
меёфт. Торафт знкй фииюрам меовард. Ба завчаам нома
навишта такоэо намудам. ки телеграммае фиристад, то ки
наро барон чанд рУз аз кори сахро озод кунанд. Баъд аз
панч-шаш рУэ телеграмма ба маэмуни ин ки падарам бемор
act, раснд на рохи НилликУлро пеш шрифтам. Ба дехаи
Узун рас ядам, ки шом шуд. То ЧилликУл дах-понздах
километр дар пеш буд. Днгар илоче надоштам ба гайр аз
ин ки рохро пиёда тай намоям. Сари рох дехахои
туркманнишин бо сагхои чУпониашон пешвозам
мегнрнфтанд. Чавонй имкон дод, ки дар ду-се соат худро
соатхон дачи шаб ба хона расонам. Азбаски мочи октябр ба
охар не рас ид, тасмим шрифтам, ки дигар ба Шахрнтуз
барнагардам. Зеро сеюм-чорумхои ноябр доиишчУёиро дар
чаши 6а Душанбе мебурдаяд. Ҳафтае боз дар халкаи
дӯ стони чнлликУлиам мондам. Чанд нишасте сурат шрифт.
Дар чашни ноября бояд дар факултет мешудам.
Иштнрокамон дар расми гузашти ноября хатмЯ буд. Ба ин
хотир чорумн ноябр чонибн Душанбе чара кат кардам.
Ҳамин рУз хамдарсонамро аз Шахрнтуз оварда буданд, наэдн
бннои факултет пур аз раскладушкаву матрасу анчомхои
дониіпчУён буд. Анчомхои маро Хайрулло бо худ оварда
будааст. Ҳар донишнУе, ки дар шахр икомат менамуд, бояд
мошине кнро мекарду чизу чораашро мебурд. Ман
анчомхоямро пуштора кардаму ба хонаи холаам рафтам.
Шашуми ноябр хаммомхон шахрро донишчУёни ришраснда
пур карда буданд. Хама ба рои ид омодагЯ мегирифт. Дар
тангкУчаи Телман хаммоме буд, ки ба он чо рафтам ва
Хайруллову Абдукодирро хам бо худ шрифтам. Ин хаммом,
ки дар гУшаи ноаёне карор дошт, клмодамтар буд. Пагохии
Хафту м бо либосхои идона назди факултет хозир ту дам
Ҳамдарсонамро дидам, онхо хугахол буданд, ки аз захмати
сахро халос шуданду дар чайбхошон микдоре пул доранд
ва метавоианд сэру лнбосашонро нав созанд ва хам чанд
филмя хиндиро дар «Ватан*-у «Ҳаштуми Март» тамошо
кунанд. Он рУз тамоми тангкУчаву хиёбонхои шахрро катори
мактаббачахо, донишчУёни мактабхои оля ва кормандони

309
муассясахои нлмиву фархаяія пахот иамулаид <•
мусикя ва рангу бом дар авч буд. Ҳама июли мпир^?
Муаллимоии ио чо-чо шлк.ти доираро гирифта
меиамуддид. ( oat хашт шуд, ки амри кара кати капм
доииінчуёни Унинсрситети дяилатй сура і гирифг. Ал вша
факултет 6а к У чаи Лохути баромлдгм, сипае 6а кѵщ
Стандартная (ходи Турсун.тодл) ішрид туда, сари хпНкщ,
Крлгний Партизан (хило хисбони М.Турсумэода) ии.іц
моидем. Дар ии кУча гохе рох мерафтему гохе меигтодгм
Ҳарак.и мунтааам сурлт плмеітірифт. Катори мо тостадиоиі
"Спартак” омаду 6а самти чаи пиит на чанд дакика истое
Им кѵчл ба хнёбони Ленин м< б.і|м>м.ід Соати нухуним .імр
шуд. ки гс пар бонд харакат кард. Ичозат шуд, ки ба дхп
чаи іардсму барон аа Майдони Ленин гузаштан омолагі)
бигирсм. Масофаи сад метрро то майдон гох меданидсму
гохе менстодем.Бист метр то халаф моида 6уд. ки тез харакат
кардан л озим шуд. Сохиб Табл ров, ки медли гид, медндам, п
ба дигарон худро мерасонд ва кУшиш менамуд, ки назмі
катирро вайрон каку над. Дожили майдон шудем ва рУ чошіби
минбар гардонидем ва дндем, ки сарварони Чумхури -Чаббор
Расулов, Низорамо Зарнфова, Махмадулло Ходов. Абдулахад
Каххоров. Нусратулло Абдулхаков, М.Бобоев ва дигар
аъзоённ Ҳукумат он чо рост истода даст меафшонанд. Мо
хам дастхомонро ба чалу рост авлонч дода, гузаштем. Диктор:
«Ҳоло дар майдон муаллимону донишчУёни Университета
давлатші Точикистон дожил гардиданд Зинда бод чавовони
бунёдкору эчодкорн совета»,- гуфта моро шодбошП намуд.
Назди Почтам марказй омадема, як уфи дароз cap додему
«хайрият, халос шудем»,- гуфтем дар дил. Б ай раку дигар
транс па рантҳои чашниро, ки дар дасти донишчУёни курса
якум буд, фармудем. ки ба бннои факултет бубарацд ва ба
комендант бису по ранд. Ин рӯзҳо кори фаъолони факултет
зиёд мешуд. Баъдан бо Хайруллову МоҳирхУча ва дигар
хамдарсои сайри шахр кардем, ки дар ин чода Мохирхӯҷа
фаъолтар худро нитон дода. ба ни сУву он СУ назар андохта
ба духтарон галпароня менамуд.

310
Дахуми ноябр дарсхо дубора огоз ёфтаид. Як хафіа хонда
6ѵлсИі кн боа пахтачинй эълои карданд. Ии дафъа ба
ЮДХ0.1И «Съезди XXII КПСС», ки ба шахр иаздик буд,
сафарбар іяудсм. Шаронтя баде доштси. ХочагЯ хеч онодагя
барок кабулн доиишчУдн иагирифта буд. Ҳаво бороня шуд
и хагто барфи аввал хам ба миитака омад Боз хамок дегхои
смеху самоворхои бак-бади ва хонахоя пур аз кайку муш
пешиоламон гирифт. Маъракаи дуюми пахтачинй дах рУз
беш идома иаёфт, зеро барф омаду замкни пахтазорро
пУіионд. I'умой намекунам, ки ин дафъа донишчУён ба
хочаіи фонда онарда бошанд, балки зарар шуд, чуики аксари
рузхо борони омадаил ва аз хисоби хочагя г изо хУрданд.
Ба хамин тарик, поспи ноябр дарсхо аз пав огоз ёфтанд.

Соли 1963 гу рус наги саросарв Давлати Со веги ро фаро
гирифт. Нон намерасид. Знмистони ин сол барвакт омад.
Махсусан, моххон декабр-феврал барф чувон баланд буд,
ки аз «Олами бачахо» то боэорн «Зеленнй» пиёда омалаи
душворихо дошт. Рохи пиёдагард яхи каб-кабуд буд.
Дарсхоямон баъди чошт буданд, соати хафти бегох ба охир
мерасиданд. Азбаски дар магозахо нон то дер намемонд,
хар ррз як донишчУро навбатдор мемондем, то ки барои
хобгохбудагон нон бихарад. Навбат барон хлеб то 50-60
метр тУл мекашнд. Чандин одамон татя пой мемондаяд.
Дахшате буд. Мардум ба дод омала бошанд хам, дахон
кушода наметавонистанд. Хама пвнхонй Н.С.Хрушевро
хакорат медоданд. Норозигй табакахон чомеаро фаро
гирифга буд. Соли 1963 мушкилтарнн сол доняста мешуд.

ИМТИҲОНОТИ НАХУСТ

Ҳарчанд кн донншчУён аз нигохи иктисоди мушкнлот
доштанд, хондам мехостанд. Дар хамин рУхня гурУхн мо
нимаи дуюми мохи январи соли 1964 чун дигар
хаммаслакони хеш санчншу имтпхонҳон зкмистонаро
пешвоз шрифт То ин рУз дарсхон амалй аз «Назм-
шиносиву», «Фолклор». «Мукадднман забоншнносй» ва

311
ғайра идома ёфт. Ман бештар фанхои «Назмшиносй» j
«Фолклор»-ро муҳим медонистам. Муаллим Саъдоі **
Имронов аз «Назмшиносй» дарси амалй мегузапгг ва хе*°
шахси донишманд буд. Ҳар шеърро 6о маъниву вазв*
кофияву радифхояш дар тахта мефахмонд. Шабу рӯзродар
китобхона мегузарондам. ДонишчУёни соли дуюм моро
метарсонданд, ки аз Ш.Ҳусейнзода бахо нагирем. донишчу
намешавем. Воҳимаи ин муаллим хамдарсонамро хам фащ
шрифта буд. Аз ин чост, ки аз ин фан 143 зихофро азӯ
кардам. Бегохихо дар синфхонахои бино чамъ меомадену
шеър тахлил мекардем, саволу чавоб менамудем. Дар
назарам ба хама саволхои «Назмшиносй» омода шуда будам.
Санчишхоро гирифтему имтихони авваламон «Назм-
шиносй» дар кабинета раками 15 баргузор шуд. Ба икгихов
даромадан аз рУйи алифбо буд. Табиист, ки банда яку*
шуда вориди синфхона гард идам. Ш. Ҳусейнзода бо
ассистент гонаш Назира Қаххорова ва С.Имронов менншст.
Қаворан муаллим чунон гирифтагЯ буд, ки гУё барфу
боровро интнзор бошад. Домулло ба ман аз зери айнак
нкгарнсту пурснд:

Фаин.ояат чист?

-Асоев

-Гир бнлетро

Боадабона як билетро бардоштаму саволҳояшро аз назар
гузароилам ва ба худ бовар кардам, ки онҳоро медонам.
Лахзаи ошвоЯ 6о саволномахо чанд маротиба Н.Қаххорова
«раками билетатон чанд»,-гуфта пурсидааст, аммо май
иашунидаам. ГУё кушам ба сарам омаду 14 гуфтам. Ӯ
пшсои, вале эхсос шуд, ки каҳраш омада буд ва лабонаш
мечуебшдавду бас. Табяист, ки мегуфт; «Афтат хушк шавад.
ашяал раками билетро гуй, баъд саволхоро бихон». Дар
мя-ія аввая иишастам. Барномаеро хам С.Имронов наздам
гузошту худаш баромала рафт. Дах-пояздах дакика
няшастам, ки муаллим исмамро ба забои овард, то ки барои
чавоб додан ба саволхоям наздаш ни шинам. Батарс-батарс
р9 ба рУи Ш.Ҳусейнзода ва Н.Қаххорова карор шрифтам

312
„ѵаллими дарсхоя амалиам, ки дар дафтарчааш 6а хар
донишчӯ бахо мегузошт ва мая фа кат чору панч мегирифтам.
мрак набуд. Гохе тарафи дари даромад мевигаристам, ба
ѵмеди нн ки С.Имронов хам дар чавоб доданам иштирок
НЯ.ЧОЯЛ- Саволи я кум, ки назариявй буд, дар чойи нишастам
чавоб додам. Муаллим аз болон айнакхояш гУшам медоду
чехрааш кушода мешуд. вХайрияте»,- мегуфтам дар ди л.

I Табъи муаллим рУ ба бехбудй меовард. «Шуд, саволи
дуюмро ran занед»,- амр кард Ш.Ҳусейнэода. Чавоби саволи
дуюм хам каноатмандаш сохту чанд саволи иловагЯ дод ва
чавоби мусбат гирифт, Пупгги дари кабинет хамдарсон чамъ
омада, маътали он буданд, ки такдири май чй мешу да бошад,
бахои мусбат мегирам ё не. Хайрулло, ки сардор буду назму
низомро назорат мекард, чанд маротиба вонсУтар равед,
ran назанед, ки муаллим асабя мешаваду имтихонро катъ
карда баромада меравад»,- мегуфт ба донншчУённ тарсону
ларэон. Саволи сеюм тахлили маъноии ду мисраъ шеъре
буд, ки дар харду мисраъ калимаи война» меомад. Шеърро
бурро хондам, тактеъ кардам, вазиашро ёфтам. Муаллим
вдуруст, дуруст»,- гуфту якбора пурсид: вХайр, акнун г?ед,
ки калимаи воина», ки ду бор омадааст, дар мисраи аввал
чй маъня дорад ва дар мисраи дуюм ба кадом маъно
омадааст». вМаъннн аввалаш предмет аст, яъне о ина аст»,-
чавоб додам. вДуруст, писарам, акнун маънии дуввумаш
чя будааст»,- гуфт домулло. Ба андеша рафтам. Муаллим
6о мисолхои гуногун маро фахмонданя мешуд, ки воинаи
дуюм маънии дину ойин, расму русумро дорад, г?й охир, чя
шуд ба ту»,- туфта тахдид мекард. Чунои гарант шудам, ки
Хеч чиз ба сарам намеомад. То нн лахза Н.Каххорова дар
дафтарча номи фану исми муаллиму таърнхя рУзро
нависоида иазди Ш.Ҳусейнзода гузошта буд. Муаллим
савол медоду ручкаашро болои чойи бахомоня гузошта,
маътали чавоби мусбатн ман буду бахо гузоштан Дарк
нам удам, ки муаллим бахои «панч» мондан мехост, аммо
чавоби саволи сеюм каноатмандаш насохт. Бинобар нн, 6о
асабоиият сада баланд кард: вОй, ту, охир ин кадар хуб

313
чавоб доля, наход кн як калимаи оддиро надонп ба
шав. дафь шав*,- гУён аз наздаш пешам кард іЛ
саросемавор берун баромадам, кн дафтарчаи hmtmxobbJ
аз пуши сараи партофт. Сарамро паст шрифтам,
аз базой сари доннпгчУён парвозкунон 6а тирезаи дацЗ
бархУрд. Дафтарчаамро бардоштаму онсӯтар рафга истода,
Хамдарсонам гирлам карданд: «Чй шуд, чаро муаллюіЗ
кадар асабоня шуд, дафтарчаатро хатто ба берун андощ-
гуфта саволборонам намуданд. Шунида мешуд,
донншчУён байта худ мегуфтаид: «Эхе, Худойназар, ц
гашт, мо умуман бахо шрифта наметавонем». Ҳамнн 6м
кн онхо аз таги дар гурехта рУйи хавлй баромаданд.]
Н.Қаххорова дарро кушода, донишчУёнро наёфта гуфт: «Ии
донишчУён кучо шуданд. Чаро дигар касе даромадан
намехохад». Маи болои батареяи марказгармии назди
панчара нишаста, дар андешаи он будам, ки «хонда
натавонистам, хуччатхоямро шрифта меравам». Хайрулло
аз пушти хамдарсон рафга, чанд иафарашро зУран гирифи
овард, то ки ба имтихои дароянд. Баъд аз ман пайв хам
чанд довишчУйи дигар ноком монд. Замоие буд, ки
С.Имронов пайдо шуду маро норохат дид, «ха, Худоназар
чй шуд». Гуфтам, ки «нашуд, бахои ду шрифтам*. «Чаро
ин хел, охир ту дар дарсхои амалй хуб чавоб медодй»,-
гУён ба имтиҳон даромад. Чанд лахза баъд худи
Ш.Ҳусейнзода берун баромаду аз хамдарсон савол кард, ки
«Асоеваш кист*. Маи дархол аз болои батарея фаромада,
«ман, ман, муаллим»,- гуфтам. Ш.Ҳусейнзода аз болои
айиакҳояш як маро диду пурсид: *Ба ту чй шуд*. «Худатон
дидед-ку муаллим, калимаи оинро надоиистам», ■
фахмоидам ба муаллим. «Ҳа, ха, ту баъди поён ёфтани
имтихои як бори дигар даро»,-гуфту боз ба кабинеташ
даромад. Он рУз 18 нас бахои ғайриканоатбахш гирифт.
Духтарон дар гушае оби дида мерехтанд. Вахте ки дар
дохили кабинет фанат муаллимон монданд, ичозат пурсида
даромадам. Як билет бокй монда буду гУё маро интизорй
мекашид. Ш.Ҳусейнзода «гир бнлетро»,- гуфт. Билетро
бзрдошгам ва хостам, ки 6а миз нипшнам. Муаллим гуфт:
«Нашшнед, аз чоятон чавоб дихсд». Саволи аввалро хонда
бѵдаМі ки Ш.Ҳусейнзода чунин изхор дошт: «Медонам, ки
іѵ саволхоп якуму дуюмро медоня. Саволи сеюмро хондам
ы дар тахта навиштанП шудам, ки домулло ичозат надода:

, Шеьрро холод ва шифохй тактеъ намуда, вазну кофияашро
пайдо кунед* ,-гуфт. Супоришашро ичро иамудам.
Каноатмаид шуду 6а дафтарчаам бахо гузошт Аз таре нигох
накардам, ки чй бахое монд. Ташаккур туфта 6а дахлез
баромадаму саросемавор дафтарчаи имтихониамро кушодам,
ки чашмам ба «уд* бархУрд. Табъам хира шуд. Хайрулло
аз пешорУям баромаду пурсид, ки чй бахо шрифтам. Ба У
дафтарчаро нишон додам. «Хайр, хеч ran не, днгархояшро
хубу аъло супориданат лоэим меояд»гУён тасаллоям
медод. Ҳамдарсонам хам 6а ни бахо розя набуданд, чунки
аз тайёрии май 6а имтихонхо хуб огохя доштанд. Натичаи
ям тихони нахует рухафтодаам кард. Тарзи пурсиш ва
бахогузории Ш.Ҳусейнзода маъкулам на шуд. Дили
нохохам ба имтихони дуюм омодагй шрифтам, ки фолклори
точнк буд. Ив имтахов дар еввфховае, кв дар пахлУи
кафедран адабиёти советЯ карор дошт, баргузор гардид.
Имтихоншр дотсент Во хил Асрорй буд. Ҳафг нафарро
якбора даъват карданд. Саволвомахоро гирифтему сари
мизхо нишастем. Ҳарчанд кв навбати аввал аз май буд,
Рафоат И нъомчовова пешдастя карду баров чавоб додан
назди муаллим питает. Чавобхояш ба В.Асрорй маъкул
наомаду бо асабоният Уро аз синфхона пеш кард. Маро
даъват кард. Мед идам, ки В. Асрорй хеле кахролуд мснамуд.
Палтояш дар сари китф ба ни сУву он сУ рох мегашту сигарет
дуд медод. Саволхоямро модой ислам. Акнун ба саволи аввал
чавоб доданро шурУъ намудам, ки «ба саволи дуюм
гузарсд»,-гуфт. Саволи дуюмро акнун cap кардам, ки
муаллим гуфт: «Ии саволро намедоня, саволи сеюматро
cap кун». Хулосаи муаллим он шуд. ки саволи сеюмро хам
намедонам. Маро хам бо асабоният гусел кард. Баъди май
дах-понздах донишчуи дигарро ноком эълон намуд.
Такрибан хама он 18 каси аз «назмшинося» «неуд,
гирифтагл аз фолклор хам сазовори «неуд» шуданд. дар
деканат факултет чунин натичаро падидаи манфй дар
фаъолняти таълимии муаллимон хисобиданд. Вале касе
чурьат надошт, ки ба Ш.Ҳусейнзодаву В.АсрорП сари мавзйі
марбута сУхбат орояд. Имтихони сеймам «Таърихи
Точикистон» буд. Муаллимамон чавони ху шеи мое бо номе
Асламшо Рахматуллоев. У хамон Асламшое буд, ке
омУзишгохи Кулобро соли 1955 хатм карда, сипас шУъбаи
таьрихн хамин факултетро ба поён расонда буд. Ин чо низ
Уро чун писари Н изорамо Зарифова мешинохтанд. Вокеан
У хеле хуб даре медод. Дониши хуб дошт. Дар консул-
тате ня х о саволборонаш мекардем, аммо хеч гох аз чавоб
намегурехт. ГУё нн имтихонро хам хуб тайёр карда будая,
аммо боз хини чавоб додан муаллимро каноатманд сохта
натавонистам. Муаллим оромона гуфт: «Писари нагз, кале
хонда баъд бисед». Бо сари хам аз синфхона баромадам. Аз
худам бештар хамдарсонам дар тааччуб мемондаид. Он»
мегуфтанд: «Охир, мо хайрон аз онем, ки вакти саволу
чавоб ба билетхо Худойыазар хама саволхоро медонаду
вакти чавоб гуфтан дар назди муаллим лол мемонад». Худам
хам хеч сирри имтихонсупориро дар факултети номбурда
намефахмидам. Намедоиам имтихони чорум доштем ё не.
вале дар дафтарчаам як бахои «уд» доштаму чойи бахои ду
фавии дигар бо имзои муаллим холя буд. РУзхои барон
имтихоихо чудокардаи деканат ба поён расид. Ду хафіа
таътил эълон карда шуд. Ҳамдарсояе, ки натичахои мусбат
доштаид, хона ба хона рафтанд. Мо карздорон, такрибан
бист кас, бояд дар имтихонхои иловагя иппирок мекардем.
Аз вазъияти бади имтихонсупории банда Султон Наврӯзов
ва дитар шииосхоям аз омУэишгохи К?лоб огох шуданд
Курбои, Абдукибор, Барот, Хаким дилбардориам мекарданд.
ки «хеч ran не, вакти иловагиро барои дуюмбора имтихои
сутторидан дурусттар истифода кардаи лозим меояд».
Хайрулло ба хонаашон нарафт, балки бо ман монд
МохирхУча, Гулрухсор ва чаид тани дигар аз Хамдарсонам

316
I ухлнсони хамешагиам буданд. Имтихонхои иловат хам
ддо ёфтанд- Дар имтихони фолклор зиёд азиятам надоданд.
^„даке пурсиданду бахои «хуб» гузоштанд. Имтихони
пьрихи Точикистон аз тарафи бегох сурат шрифт. Ситам
I рахими арабшииос, ки Асламшо Рахматуллоевро хуб
мешшіохт, чизеаш гуфт, ки нопурсида бахои «хубам» монд.
Бо вучуди нн, аз натичаи имтихонхои нимсолаи аввал
каноатманд набудам. Дар дил мегуфтам: "Шояд холо ба
I усули имтихоисунории факултет хуб ошно нестам". Пас
чп сабаб аст, ки ба чавобхоям муаллимон каноат хосил
намекунанд. То хеле ба ин саволи хеш чавоб пайдо кардан
мехостам. Натичаи нохуби имтихоноти нимсолаи аввали
*урси якум боне шуд, ки дар таътил на ба аёдатн падар
рафтаму на ба дидори фарзанду оила расилам.

Понздахуми феврали соли 1964 дарехои нимсолаи дуюм
огоз ёфтанд. Ваъзе фанхо боз идома ёфтанду дарехои наву
ноошно дар тахеилам илова гарднданд. Яке аз чуваш фан
«Мукаддимаи адабиётшиноей> ном дошт. Муаллимаш ХудоЯ
Шарнфов буд, хамоне ки рУзи аввали консултатсия дида
будамаш. Муаллим чавону шармгив буд. Мазмуни
лексияашро монандя Ш.Ҳусейнзода мехонд ва баъзе
Чойҳояшро мефахмонд. Равшан буд, ки у чандон тачрнбан
дарсгӮЯ надорад. Боэҳтаёт сухан мекард ва ҳарфхояш хеле
иомафхум ба назар мехУрданд. Муаллим, ки аз адабиёти
назариявин рус Я истифода менамуду мазмуни лексияашро
тартнб медод, чумлахояш душворфахм мебаромад. Ӯ канда
канда мазмунро кироат мекард. Ба духтарон нигох
намекард. Маълум буд, ки аз онхо шарм медошт. Бо андак
лукмае чехрааш тагйири ранг мекард. Аммо муаллим
доиишманд менамуд. Ба умедн натичаи хуб ба даст овардан
дар имтихоноти тобистона ва чамъбасти соли нахусти
донишчУЯ 6а дарехо чиддитар мани у л шудам. Соатхо дар
китобхонан 6а номи Фирдався нншаста супоришхои
муаллими «Таърихи партия и коммуниста» дотсеит
Ахмадовро ба дафтари садпаракпс ёддошт менамудам. Лозим
меомад, ки чаидо аз асархои дохии пролетариати чаҳон

317
И. И.У («-мииро гддоил ил моим. Ҳаичунин <

нлонлJ и оил 6а «Мукаддимаи забоншиносй»

ярчашми

«ИЗ захц

зиёдеро іи-іи мсовард. Фаиҳои дигарс* мшіаиди іабони

англ ней на длрехон амалии забои доштам кн

Р-Ѵ«Ч



лушнори намекашидам. Дарси «Таърихи хиэб» барон
курехои я кум муштарак мегузашт. Толори калони факуЛГе,
аз шУъбахои форсиву арабй ва таьриху филологіи щ
мегардид. Дотсент Ахмадов болои минбар карор мегнри^
ва лексияи омодасохтаашро мехонд. С'адояш хеле паа буд.
Ду-се натори аввал шояд муаллимро мешуниду дигарои {
ба хоб мерафтанд, ё 6а корхои дигар машгул мегардндащ
Ҳарчанд ки муаллим фаннашро аъло медонист, шц
таъсирбахпшаш ба донишчУёи камтар 6а назар мерасщ
ДонишчУёне монанди Ахмадчони гурУхи мо, Абдурахмоа
Абдуманнонову Хайрулло Афзалов аз шУъбаи форей бг
муаллим саволхо медоданду бо ин бахона гузаштаин вактрэ
метезониданд. Муаллим гумон мекард, ки саволхо 6а хопр
донишандУзЯ дода мешудаид, зУр зада илман чавоб медод
ва дар назараш шогирдонашро каноатманд месохт. Муаллим
инсони тарифе буд. Ҳеч садо баланд намекард ва ыисбла
доыишчУ эхтиром ба чо меовард.

Муаллими ч Мукадднман забоншиносиамон» дотсент
Марлон Мухаммадиев буд. Вай низ аз лексияи омодакардааш
дур намерафт. Онро, ки аз рУйи асархои забоншиносоии
русу аврупо сохта буд чнддй кироат мекарду мо меяавиипем.
Ӯ виз монанди Ахмадов паст ran мезад. Ин чихат. бо вупуди
он ки муаллим донишманд буд, дарсашро дилнишив
намесохт. балки боне и хобамон мегардид.

Забони русиро муаллимаи хушандому зебочехрае бо номя
Рахбар Эшонхочаева мегузаронил. Муаллима зебо, ки буд.
сУхбаташ шевову ширин менамуд. Копуну коидахов
фонетикаву грамматикам ин забонро меомУзонд. Мавсуф
сару либоси намунавй дар бар мекард, гохе бо пироханн
атлас вориди синфхона мешуду боиси тавачЧУХи хоссан мо
барин донишчУёни зиндагидида мегардид. Бештар ба касояе
такя менамуд, ки забони русиро то чое медонистанд. Дар

318
in чумла банда хам бу дам, ки ҳамсша саэовори бахои баланд
мегардидам Русндонхои гурУхи мо Хайрулло, МохирхУча,
рзфоат, Қурбоной ва боз ду-се каси дигар хисоб меёфтавд.
Гулрухсор холо русин кавй надошт, аммо рУз то ру:«
рускдонмаш рУ ба бехбудй мсовард. Гузашта аз ин, У бо
дѵгат зиёд кор мекарл ва мачмУахои апгьори русзабонҳоро
фаровон мутолиа менамуд. Гумон мерафт, ки дар курсхои
сеюмл аз бехтарин русидони гурУХ мешавад. Шоххайдар
русин шикаста дошт, зеро акиун аз дехаи Кадучии Восеъ
рУ ба шахр оварда буд. Он чи ин чо мегУям 6а гурУхи «А*
тааллук дорад. ГурУхи «Б* муаллими русин дигар дошт ва
ннёни ин гуруҳ Муаззам Диловаров, ки дар Душанбе
мактаби мисиаро хатм намуда буд, табиисг, ки дар русидони
аз дехотиён бартари дошт.

Бадбахтона, дар омУзишгохи КУ лоб ба гайр аз забоин
руся забонхои дигари гарбиву аврупой таълим дода намешуд.
Бавда бори аввал забоин хоричй мехондам. ки аиглисй буд.
Муаллимамон Папуш ном дошт. Бонуи малламУй ва
хушандоме буд. Хсле чиддй даре мегуфт. Азбаски чавонак
менамуд, МохирхУча бештар ганаш мепартофт. Мегуфтанд.
кн шавхараш офитсер аст. Хатто медонистем, ки хонааш
дар чоркабатахои назди автобазаи сеюм мебошад. Як
камбудиаш он буд, ки хеч гох сари вакт ба даре
намедаромад, балки панч-дах дакика таги дари дарехона
бо бонуи дигаре аз кафедраи аиглисй сӯҳбат менамуд, сипас
ба синфхоиа хозир мешуд. Пас аз танаффус хамчуннн буд.
Баъзан сумкаашро болом миз мемонду худаш бе рун
мебаромад. МохирхУчаву Додарчон Садиров ба дохилн сумка
даст дароз карда, лабсурхкунаку дигар асбобхои орову
тороднхияшро мебаровардавду ба лабхои духтарон
мемолиданд. Чу ни и дахолгти шогнрдонро эхеос менамуд,
вале мунокиша намекард. Андаке худро иорохат медиду
бас. Дарси хуб медод, вале мо бештар ба тамошояш наш гул
мегардидем.

Нимсолаи дуюм даре хон амалии «Таърихи хизб» огоз
ёфтанд- Муаллям ТошхУчаев буд. Ӯ яке аз шогнрдони

319
профессор Мулло Эркаев худро муаррвфи иамуд. vj
км мо ба саволхои барномаи семинарй омода мешудсму ^І
мекардем. муаллнм дакикаҳо саволҳоро ба тарзи худ
эзоҳ медод. Нуткаш буррову равон буд. Ба дарси эпюз I
чиддй муносибат мекардем. Саволу чавобхо ба он хаШ
тезу тунд мешуданд, ки чй хел гузаштани вамД
намефахмидем. Лахчаи муаллнм каме ба тарзи гуфтЗ
точи кони Бойсун ва Сурхондарёи Узбекистан моиапди дошт. I
Мухимаш он буд, ки муаллнм ТошхУчаев фанни ТагрицІ
Партиям коммунистиро олй медонист ва кУшиш менам
ки шогирдон хам дар чодаи донишандӯзй аз фанни номбдаа
карор бигнранд.

Дар соли аввал дарси тарбияи бадан хам буд. Ду муаллюа
асосй даре мегуфтанд, ки якеаш Каграмонов ном доиш
дуюмаш Васканян. Каграмонов аз гимнастика машк мел|
Васканян бокс ёдамон медод. Ба духтарон муаллвмае mmf
буд. Толори спортя дар кабати дуюми бинои биологхо каде
дошт. Хатто аз оббозй санчиш допггем, ки дар хавзхои Кун
Комсомол амалй мешуд. То ки санчиш аз ин навъи варзнш
супорида шавад, шогирдро лозим буд, ки масофаи сад м«рж
дохшій хавз кулочак зада, дар вакти таъишпуда шнно кувШ-І
Пагохие курен моро ба он чо бурданд. Духтару пвеароВ]
омехта шудем. Норман духтарон 50 метр буду аз пясаров I®
метр. Баъд аз писарон духтарон бояд санчиш месупорнданд
Табиист, ки духтарони мо анчоми оббозй надошта, бо
шалворхои почахояш резиндор ба хавз медаромаданду кулочак
мекашиданд. Гулрухсор, ки дар умраш хавзро надида буд,
вакте ба об даромаду чанд метр ба пеш харакат намуд, бехотар
гарк шуд. Муаллнм саросемавор ба бачахо амр кард, ки Уро
начот диханд. Мо чанд кас даромада Гулрухсорро, ки чанд
култ об хам фур? бурда буд, болои дастхо бардошта, ба сохил
баровардем Бо хамин санчишсупории духтарон поев ёфт.
Ба хамин монанд аз навъхои боли и волейболу баскетбол
ва футбол санчиш месупоридем. ГурУхи мо дар бознхон
волейболу баскетбол махорат нишон медод. Махсусан,
Хайрулло баскетболро хеле хуб бозй мекард. Ин санҷишхо

320
Мстадяони «Динамо*, пахлУи Вазорати корхои дожила
'иябул карда мешуданд.

Бояд гуфт, ки хизнматрасоня дар бинои таълимӣ баУхдаи
аопшпчУён буд. Яъне, синфхонаву дахлезхоро донишҷӯён
хешустанд. Ба хар гурӯҳ синфхонахои муайяи вобаста ме-
гардид- Ив амалро хамашаба профорги гурӯх назорат
ненамуд. Тартиб чунин буд, ки хар бегох як писару як
духгар иавбатдор таъин мешуд. Писар партахои дарози
спёхро мебардошту духтар бо чорӯб аввал меруфт ва баъд
бо чУблатга мешуст. Обро хам писар аз рУйи хавля меовард.
Санфхонашуйии хамашаба баъд аз соатхои 9-10 сурат
мегирифт, зеро то ин дам довишчУёи дар сиифхо дарс тайёр
мекарданд. Ин фаъолиятро худхизматрасонп меномиданд
Хубии чуипн хидмат дар он буд, кв доншпчУён хеч гох ба
(огазандозиву ифлос намудани синфхонахо рох
вамедоданд. Мефахмиданд, ки дар гайри чувин риояшавии
I тозагя, захматашон дучанд хохад шуд. Низами хубе буд...

I Маи ДаР РУйхати навбатдорп бо духтаре бо номи МУътабар
I Бобохочаева. ки аз Исфара буд, номнавис шуда будам. Як
синфи калонро бояд мешустем. Обаш меовардам, курсихоро
мебардоштам, то ки У ба шустан оғоз куиад. В ай каме
рафторхои вахшиёна дошт. Масалан, агар ногахои бадани
писаре ба бадани У дака хУрад, вай бехотир чу нон дод
мезад, ки гуё ходисае рух дода бошад. Маи, ки ин рафтори
МУътабарро медонистам. хини фаршшУЯ мехостам андаке
азияташ дихам. Аммо У хохиш менамуд, ки ба дахлез
барояму хаму рост шудани вайро ба мушохида наги рам.
Майлаш мегуфтаму мебаромадам. МУътабар духтари
сергУшту бузургчуссае буд, чУблаттаро шрифта зӯр зада,
ба шустани фарш огоз мекард. Ин холат охистакак бехотир
ба сиифхона медаромадаму гУшае аз доманашро мекашндам,

У доду фарёд зада, чубу латгаро ба як сУ хаво медоду болои
фарш сари зону менишаст ва рУяшро бо харду дасташ пинхон
менамуд. Ин лахза аз синфхонахои дигар духтарону писарони
фаршшУЙ чамъ меомаданду ба холи МУътабар механдиданд.
Ҳарфи кабехаш «афтат хушк шавад, Худойназар», буд.

321
Ллбатга, чавоий ҳар хсл рафгорро меиазирзд. ӯ ... J
балки рУ.чи дигар. бозавқ амали маро наади духтарон " |

мскарду бо ханла сари овози якдигарро мсгирифганд. Дави
хандаи тахтидиливу чарангосй аз Гулрухсор буд. Бщц1
Муътабар ба Хайрулло мурочиат карда мегуфгг. «Сирочовчон
маро бо Худойналар навбатдор намон, ки шӯхихои бе%1
мекунад». «Хайр, дигар шӯхй намекунад» ,-мегуфт Хайрух»
ба МУътабар...

Сессиям тобистона хам омад. Хайрият, ки хаки]
имтихонхоямро бо бахои «чор» ва «панч» чамъбаст
намудаму роҳи Вахшонзаминро пеш шрифтам. Завчавм |
акнун дар Чилликӯл не, балки дар маркази нохняи
Колхозобод, касби лаборантиашро анҷом медод. Болотар
аз идораи хукумат хонаеро 6а ихтиёраш гузошта будадд.
Тобистони соли 1964 вохимаи бемории «халера» чумхуриро
пахш карда буд. Одамон меваро дар оби чӯшондаг*
мешустанд, баъд истеъмол менамуданд. Барои бадаиро |
шУстан, хатто аз оби чӯшондагй истифода мекарданд. |
Медвдам, ки завчаам пиёзу гашничро хам бо оби чӯшон
мешуст. Ман парвое иадоштам. Вале хамсарам. ки аз ахли
тиб буд, ба овозахо бовар мекарду меъёрхои тавсияшударо 1
дар мавриди касалии «обпартояк* риоя менамуд. Фотимаро
ба кӯдакистон мебурдем. Мутаассифона, дар Колхоэооод
дӯстон надопгтам. Ба кучо рафтанамро намедонистам,
таиомв рӯз дар боги шахрӣ ба саккабозй дода мешудая.
Гохе Бадрилдинови мансабдори хукуматя меомаду дукаса
то дер бозя мекардем. Ӯ аз хонаи Шамсиддин маро
мешинохт. Марди хушкаворае буд. Сару либоси галифейи
сталввЯ мепУшид ва моваиди Сталин бурут дошт.
Мегуфтанд, ки дар мавриди чине и латиф устухон надорад.
Дигар чое, ки мерафгам, хонаи Шаманов ном марди каэок
буд, кв дар маркази нохия истикомат мекард. Шаманов се
мох бо ман дар касалхонаи с или ЧилликУл табобат шрифта
буд. Ӯ хам, ки маро медиа, хуш мешуд ва бехтарин газов
миллиашон -бешбармокро бароям тайёр мекард. Таътили
тобистонаи соли шасту чор бароям якнзвохт гузашт. Кори

322
рчябе. ки кардам он буд, ки китобхоиахои мшгтакаро
миошо намуда, чаяд адад китобхои бадеиву
ддлбистніиносиро ба даст овардам. Аз китобхонаи Чилликул
ЦИЛдн якуми Евгений Эдуардович Бертеле - «Таърихи
адабнёти форс-точик»-ро пайдо кардам. Оид 6а
забопшиносии умумй дастурхои зарурй дарёфт намудам Бо
и рох барон соли дуюми Университет омодагя мегирифтам.

СОЛИ ДУЮМИ ТАҲСИЛ

Баъд аз бистумхои август омадаяи хамдарсон аз нохияву
вилоятхои Чумхурй ва берун аз марзи он шурӯъ мегардид.
КУчаву хпёбовхоп шахрро торафт чавонон серодам
месохтанд. Дидор тоза кардан бо хамдарсони дуру наздик
халовати хосса дошт. Якдигарро ба огуш мегирифтем, ду-
се р?зи бокимондаро ба тамошои чойхои дидании Душанбе
мебахшидем. Пагоҳиву бегохиҳо дар чойхонаи рУ ба рун
хобгохамон дар кУчаи Айнй чамъ мсомадем ва соатхо
лахзаҳое аз рУзгори як соли сипаришударо варакгардон
менамудсму механдидем. Ширинтарин айём барон хар ішеон
даврони донишчУй махсуб мешавад. Ба бинон таълими
даромада, чадвали дарехомонро ёддошт мекардем ва гУё
худро тапінаи илм медидем ва хохнпш он допггем, ки дарехо
зудтар оғоэ ёбанду аз донишҳои тоза бахравар шавем.

Рузи аввали сентябри соли 1964 асосан бо шивосшавй
бо муаллимону доиишчУёни соли аввал ба поев рас ид.
Акнун мо аз курехои якум зинае болотар карор мегирифтем.
ДонншнУёне монанди МохирхУча, Додарчон, ЧУрабек,
Шоххайдар ва боз ду-се каси дигарро дар назди
синфхонахои курехои аввал бепггар дидан мумкии буд. Ба
ибораи дигар, онхо ба шикори духтарови курехои як
ба ром ада, баъзе аз онхоро ба доми худ андохтанй мешу да нд.
Чунии амалро пнеархои курехои сею чор хам анчом
медоданд. Дар ші самт май худро о ром мед идам, зеро зану
фарзанд доштам, харчанд ки к асе аз хамдарсон бовар

323
намекард. Дар мавриди духтарони мо низ чунин амалҳ j
ошикона дар курси дуюм хам ид ом а ёфт. Мо чанд д«х °* ]
доштем, ки вокеан хар чавон орзу менамуд ба висолн оіцМ
расад. Инхо Гулрухсор Сафиева, Хосият Шафиева, рафоаг
Инъомҷонова, Сабоҳат Исмоилова, ЗУхро Рауфова
Қурбоной Саидова, МУътабар Бобохочаева буданд. Аз
чумла хохишмандони Хосият, Курбоной ва Сабохат знёд
буданд. Баъзе писархои курси сеюми таърих ба ин духтарон
наздик шуданй буданд. Гулрухсор, ки соли аввал|
дехотинамо буд, хамчун духтар чандон боиси таваччуҳи
писарон шуда наметавонист. Гузашта аз ин, Гулрухсор'
рохгардихои мардона дошт ва дар сару либос ва худро орову j
торо додан кУшиш намекард. Ним соли аввали тахсил дар
курси якум У такрибан бо сару либоси дехотй мегашт.
Охиста-охиста дар шахсияти Гулрухсор тағйирот ба
мушохида мерасид. Нимсолаи дуюм аз пирохани точикя
даст кашида, ба либоси аврупой одат намуд. Муйхои
парешонро низ ба тартиб даровард, зеро Уро лозим меомад,
ки дар баъзе маъракахои фархангие, ки дар заминая шеьру
шоирй сурат мегирифт, иштирок намояд. Гулрухсор аз
нахустин рУзхои тахсил хешро шинохтанй мешуд. Ба ин
хотир, худро ба шинохти чехраҳои фархаигй зад, то ки
хешро шииохта тавонад. Мохе як маротиба махфилн
«Адибони чавон» дар факултет баргузор мегардид ва У
миёии аъзои ин маҳфил, ки си-чил кас буданд, шеърхов
шогирдонаашро кироат менамуд ва боиси бахои
муаллимонаш Ш.Ҳусейнзода, С.Табаров, В.Асрорй ва
амсоли оиои мегардид. Яъне, Гулрухсор ба сифати як духтаря
эчодкору умедбахш, албатта боиси таваччУХи бачахо буд.
Табиист, ки гохе ба У изхори ишк мекарданд, вале Гулрухсор
ба зудй он падидаро аз худ дур меандохт ва тарзе муносибат
менамуд, ки дигар он чавон сари мавзУи шику ошиқӣ харф
orоз намекард. Амио духтарони дигар чавонй кардан
мехостаид ва торафт сафи домодшавандахои гурӯҳи моро
афэоша иедодаяд, ки баъдтар аз ватичааш огоҳ хохед шуд.

Нниаи дуюии сентябр мачлиси комсомолии факултет

324
баргузор шуду Хайрулло Сирочеви хамдарси банда комсорги
факултет интихоб гардид. Дар курен дуюм ба ин вазифа
вовл шудан боиси ифтихори гурӯҳ дониста мешуд.
Хайрулло дар ин вазифа донишчУи арзанла буд, харчанд
ки на хамаи муаллимон Уро мехостанд. ПУшида нест, ки
ин чо низ ибтикори хатмкунандагони омУзишгохи педагогии
Кулоб накш дошт. Табиист, ки баъд аз понздахумхои
сентябр овозаи маъракаи пахтачинй кУчаву боэор ва мухитн
мактабхои олиро фаро мегирифт. Аз ин рУ, дарехо хам
чандон иазму низом надоштанд. Аз нигохи психологи чи
муаллиму чи донишҷӯ рУзи эълони пахтаро интизоря
мекашид. Бо рӯҳияи нмрУз эълон мекунанду фардо даҳрУзаи
аввали сентябрро паси cap мекардем.

Бисту якуми сентябр омаду сафари пахта боз чониби
Шахритуз сурат гирифт. Ин сол факултети таъриху
филологияро ба хочагии «Ломоносов» бурданд. ИІУьбан
фнлологияву таърихро дар маркази хочагй ва шУъбаи
шаркшиносиро ба дехаи Сайёд, ки як километр поёнтар
аз марказ карор дошт, чо ба чо карданд. Ранен ин хочагй
Талбак Садрнддинов ном дошта Кахрамони Мехнати
Сотсиалистя буд. Ӯ мардн миёнакад бу да, як дасташ аз
Дигараш кУтохтар ба назар мерасид. Ба гумо нам як дасташ
маъюб буд. Галифейн сталии я дар бар дошт. Тупии сохтн
Фаргона дар cap ва мУзахои хироми офитсерП дар пой
мекард. Мардн о ром ва камгапе буд. Аъзоёни хочагии
номбурдаро асосан мухочирянн нохияи Сангвор ташкил
медоданд. Дехахои Узбекнишину киргизнишин хам дошт.
Точиконе хам аз Ҷиргатол мухочир омада буданд, ки
баъэехошон кавораи кнргнзя доштанд. Гурухн моро ба
бригадам Лочин Нуров тобеъ сохтанд, ки эшон низ
Кахрамони Мехнати Сотсиалистя буд. Каворааш ба
киргизхо шабохат дошт. Лочин аз нахустин рУзхо ба
духтарону писарони мо унс гирифт ва бехтарнн картахои
заминя пахтаро ба ихтиёри гурух гузошт. Дар хар чошт
илова ба хУроке, ки аз штаб мерасид, гизои алохида бо
нонхоя сап-сафеду кулчахои ширя, хатто себу анору тарбузу

325
харбуза хам меовард. Хафтае як бор дар ховае J
мансабдорони деха зиёфат меорост. Майдонҳои пахтаро fc
ихтиёрн мо медоду аъзоёни хочагй ру ба бозорхои
Қурғонтеппаву Душанбе меовард. Пахтаро, тақрибан
донишчУ мечид. Аъзоёни хочагй, ки лимую аыори зиёдс
парвариш мскарданд, маътали омадани донишчУён буданд,
ки ин чихат аз назари рохбарони хочагиву нохия ва вилояг
пинхон намемонд.

Мордаху ми октябри соли 1964 нони чошт мехУрдем, ки
радиои Маскав дар ахбори худ шунавонд: «Дар Маста
пленума гайринавбатии партиям коммунистй баргузор иуд,
ки дар он масъалаи шахсй вобаста ба фаъолияти колба
генералЯ Н.С.Хрушев баррасЯ гард ид. Пленум рафик
Н.С.Хрутевро ба сабаби беморЯ аз вазнфаи Котиби якут
КМ КПСС озод ва ба чояш Л.И.Брежяевро таъии намуд».
Мо хамагй кощукхомонро ба косахо задан гирифтем. Ряиу
бозЯ сурат бает. Мардумн хочагй низ нзхорн шодй мекарл.
Сарнагун сохтаян Н.С.Хрушев падидан мусбат буд. Хафтае
нагузашту наводи хУрока фаровон гардид...

Чорумш ноябр мархаллаи аввали чиниши пахта ба поён
расяду Душанбе омддем. Мнсли порсола як хафта ховдеиу
факу.тгетро баров пахтачинй ба нохияи Орчоникидзеобод
бурданд. Хочагии Каро Дуст пешвозамон гнрифт, харчаш
кн соли 1961 Каро ДУстро 6а асарн зиёд ннпюн додани
мхкдоря вахта хабе карда буданд. байки мардум хочагиро
6о номи у иртибот медоданд. Дар дехае аз ин хочагй
автобусхо истоданд Снвфхонахои мактабн миёнаро ишгол
намудем. Ин чо низ РачабалП Гафуров бахшн хочагй, яъне
легу косаро дар ихгиёр дошт. Картахои замини пахта дар
гирлу атрофн деха чойгир буданд. Аз ин чост, ки хар пагохі
6о войн худ сари замни хозир мешудем. Чанд рУз офтобя
■уду баъд борону барф огоз ёфт. Бегохихо гулхая
меафр? хтеиу гирди он раксу бозя мекардем. Дар шуъбан
форся Мнрэомат (Корча) Баротов аз шахри КУлоб мехонд
Хгмдарси мо буд. У бисер чаягара иеиамуд. Ҳакнкатро
меяост талаб кунад. Ба нн хотир баи будани сафзти хурок

326
Bt)po асабя сохту бо РачабалЯ Гафуров даст ба гаребон
щуд. Мирзомат нисбат ба РачабалЯ бакувват баромаду дар
шохидии май Уро болои линчахои орду пиёзу картошка ба
яѵшт хобонда бугя кардан хост. Ману Сайдаля ва Сайдамир
пони Рачабалиро харидем. Вокеан, сифати хӯрокхо хеле
паст буд. Табинст, ки ин чо гунохи мудири хочагЯ ба назар
иераснд.

Чу нон ки гуфтам, соли дуюми тахсил баъзе хамдарсонам
6а ишкварзя дода шуданд ва якеаш духтареро аз курс и яку м
таги чашм намуда буду хамашаба мулокоташон миёни
г. гаэор амаля мешуд. Духтараке аз хамив курс сари маро
г. і.інг мекард. Мехост, ки ман хам бо У монанди он ду
нафар бегоҳихо дар байни пахтазор мулокот кунам. Тачриба
вишов медод, ки дар чавоня карданхо духтархо фаъолтар
мебошанд. ГІУшида намемонд, ки хар духтар дар баробари
хондан мехост, ки панч солащ барабас нараваду писари
арзандаеро ба домн худ аядозад ва нихоят бо У издивоч
бандад. Дар ив чода аз эхтиёткорЯ нстифода бурда,
намехостам, ки ба осоня гирифтори ишки духтаре шавам.
Факат боре дилам ба он духтар сУхту баъди торик шудан
ба мулокоташ рафтам. Дар гУшае аз пахтазор нишастему
ба основ вазар андУхтем ва харакати моху афтидани
сжторахоро тамошо намудем. Чя шуд. ки У худ аз худ бехуш
гард иду болои замни афтид. Таре фа роям гнрнфту ба
молиши калбаш дода шудам. Он сУтар, ки хамдарсам бо
ДУстдоштааш сУхбат мекард, аз холати мо огох шуда,
саросемавор наздамов омаданд. Лидам, ки аидак холаш хуб
шуд, уро бо духтари хамдарсаш гузошта, мо ду писар
кароргохамон опадем Вахте ки ба хонаи хобамон даромадем
бачахо аллакай аз пинхонкорни дуй мо огох будааид, ки
кадомеаш гуфт: «Ха, мачнунхо омадед. Лайлиҳотон кучо
шуданд?» Мо, ки гуиахгор будем, сухани он хамдарси
бесаликаамонро гУё нашу и идем, ба чойхомои дароз
капшдем. Мая садои таьнаомези хамдарсам ро шинохтам.
Он писар хамшахри духтаре буд, ки ба ман майл допгт.
ПагоХЯ вакти ношто ду-се дафьа бо иигохам гуфтамаш. ки

327
«дамата гир, вагарна шаллок мехӯрй*. Он духтарро ҳам
мушохида гирифтам, ки дуздона сУям менигаристу xymlj
хушбахт медид. Бо вучуди ин, дигар ба у майл зоадД
накардам. Хайрият, ки дар таътили зимистона ба нохияащ і
рафту падару модараш Уро ба шавҳар доданд. Ба гумонам I
хамон писари хамшахриаш вазъиятро ба хонадони духтар 1
расонду дигар барои идомаи хондан ичозаташ надоданд.;
Дуруст асг, ки барои фаъолияти оншабаам аз духтароні ;
хамдарсам маломат хам шунидам. Ду духтари гур?хам|
гуфтанд: «Мо чя камй дорем, ки бо курсакхои як мулокох ]
меорой?» Якеаш, ки хеле зебову хушандом буд, майли банда I
дошт ва бисер мехост, ки хонаашон хостгор равон кунах]
Духтари хушкаворае буду содагихо бисёр дошт. Шоме банд
аз гизо дар гушае оташ гироидему картошка пухтанй шудек
Боз як духтари дигар хам бо мо менишаст. ОнсУтар филне
намоиш медоданд. Духтар факат сари шику ошикя сУхбат ]
мекард. Май хам суханхояшро чоб медодам». Ҳаво, ки сардй
дошт, оташ халоват мебахшид. Ин маъракаи пахтачинЯ дигар
хеч лахзаи хотирмоне надошт. Баъди дах-понздах рУЗ худро
дар бинои таълимй дидем. Боз лексия гУш кардану дар
кироатхонахо нишастан шурУъ шуданд.

СИФАТИ ЧАНД МУАЛЛИМ

Домулло Ш.Ҳусейизода шахсияте буд, ки бо рафтору
гуфтор, дониш ва тарзи дарсгУй аз муаллимони дигаря
факулгег фарк мекард. Мавсуф дар чодаи таълим факат як
максад дошт: донишчУро босавод сохтан. Меъёри зиндагиаш
донишандУзЯ буду бас. Манфиати шахсиро намешипохт.
Исмаш ба худаш муносиб буд: Шарифчон. Аз ин чост, ки
дар курси дуюм боз хам дарси чиддй аз Ш.Ҳусейнзода
шинохта мешуд. Таърихи адабиётро аз огоз то асрхои Х11-
XIV меомУзонид. Мувофики одат конспекташро, ки ба хатги
араби буд. ба пуррагя мехонд. Сарчашмаи асосиаш кигобхо*
Е.Бертеле, Браун буданд. Май хамеша дар қатори аввал
назди минбари домулло менншастам. Рузе мавзуц лексияаш

328
осори шоирони маддохи асрхои ХІ-ХІІ буд. Дар бораи
Манучехриву Унсуриву Фаррухи ва дигар шоирони дарборй
& завк лексия мехонд. Ш.Ҳусейнзода одат дошт, ки гох-
гохе ба шархи баъзе лахзаҳои мавзУъ дода мешуду боз ру
6а лексия оварда, аз чойи таваккуфкардааш матнро идома
медод. Он рУз чунин шуд, ки чои таваккуф кардаашро гум
кард. Чанд лаҳза болову пойини мазмуии иавиштаашро
нустучУ намуд, то ки исми шоири маддохи лозимро пайдо
намояд. ДонишчУён каламхо дар даст интизори шунидани
давоми лексия буданд. Хама хайрон монданд, ки ба муаллим
чи шуд, ки ин кадар байни сатрхои лексияаш болову пойин
назар меандУзад. Рости ran ба муаллим рахмам омаду
II «Манучехрй» гУён лукма партофтам. Домулло шунидан
замон «ха, ха, Манучехрй» гуфта хондани матнро идома
дод. Чанд сатр поён хонда буд, ки номи шоири даркориашро
ёфт, ки Анварй будааст. Муаллим аз болои айнакхояш ба
ман як нигохи бадкахре карду «чаро Асо ту маро ба ғалат
андохтй»,-гуфт. Ман дархол аз чоям баланд шуда, ба саволи
муаллим чунин чавоб додам: «Домулло, узр мехохам.
Дидам, ки шумо исми шоири маддохеро пайдо карданй
Хастеду он дар байни сатрхо ба назари шумо намехУрад.
Дар дил андешидам, ки шумо азоб кашида истодаед, хостам,
кн номи шоири маддохеро ёдоваратон шавам, афсУс ки
Манучехрй неву Анварй будааст». Муаллим узри маро 6о
таваччУх шуниду банд табассуме карда, «шин» гуфт. То
ин дам, хамдарсонам худ ба худ мегуфтанд: «Тамом, худо
гирифт Худойиазара, хозир аз даре зада пешаш мекунаду
бо хамин дигар гумон аст, ки Уро ба дарехояш рох дихад».
Баръакс онрУза рафтори банда Ш.Ҳусейнзодаро мукобили
ман нагардонд, балки миибаъд каминаро дигар хел медид
ва эхеос мекардам, ки У нисбати ман хушбинй зохир
менамуд. Бесабаб нест, ки дар дарсе гуфт: «Асо, ту аз
кафедраи адабиёти классики мавзУи кори курей гир». Ҳамон
даре номхои Сироч, Шодя, Диловар, Назрй ва боз чанд
хамдарсамро шрифт, то ки ба кафедраи он кас ном навис
шаванд. Ш-Хусейнзода номи донишчУёнро дар шакли

329
ршпшп не> бадкп roxe нгми падарро мегнрнфп- Г0Ҳ1>
худ» лоѵ.ніичѵіч». Масалан, бярои он кас Худойназлр nxw 1
мѵткидП хяг, «ею Асо кѵтохѵ осонтар буд. Хамчѵ 1
Хдірудлоро Сироч, Муаззамро Диловар ва ЧграбиҶ^
Наори ком мепгрнфт. Бояд таъкнд кард, км Ш.ХусеАнэоьИ
дар чар гурУХ аз се-чор кас бешро намешннохт. у 1
июгардонашро дар нммсолан дввалн курс» якуми, ваклі 1
вжпчапрЯ аз нмтнхонн «Назмшиносй* шшіхоб менамуд. 1
Харчаяд к» он рУз дафтарчан маро хаво дода буд, аммо дар I
гУшае аз калбаш дошли доигтанн маро эътнроф мекард. j
ЛотсеЕт Ш.Хусейнзода аз тахтн днл даре мегуфт К* I
гумон мекард. к» хини лексияхонп хуни чигар мехУрадМ
Ин кадар базавк ва днккатчалбкунаида мазмунн дарсро ■
мефахмонд, кн ягон муаллими днгар чунин хуварро надошг. 1
Хнссе мяллиаш ба сатхи баланде карор дошт. Мавсуф 1
I суннаттаро буд ва адабиёту фарханги хазорсолаи форси 1
точикиро сидкан дУст медошту ташвяк менамуд. I
Ш.Хусейнзода то он дарача пуртокат буд, ки дафтархои .1
садваракаи моро, ки аз рУйи сарчашмахо навишта мешуданд, I
сахнфа 6а сахнфа месанчнд. Дафтархои ёддопгтии маро I
мепнеандид. Эшон донишчУи хушхатро дУст медопгт. Он ■
кас ба назму низоми дафтар хам диккат медод. Масалан, I
аввал номи китоб, солу чойи чоп, баъд фаслу бобхо чя I
навь аз тарафн донгапчУ навишта шудааст, боиси таваччУХ* I
эшон буд. Дар курен як ва ду агар андак дониш бардопш I
бошам, дар асари захмати домулло Ш.Ҳусейнзода ба даст
омада буд. Дуруст act, кн муаллим вохима дошт. На хар
ДОННШЧӮ дар р? ба руяш истода метавонист. Яъне, чехран
зохирии У хамеша чиддй буд. Хандаи Уро кам ба мушохида
гнрнфтан мумкин мешуд. Аммо фурсате мерасиду механднд,
аз тахти дил механднд, ки нотакрор буд. Махсусан, 6о
духтарон хеле чиддй муносибат мекард. Чунин ба назар
мераенд, ки вай чинен латяфро чандон хуш надошт ва гУё
дар енмон онхо махру фиребро медид. Дар камин замина
агар духтаре дар даре месулфид ё ин суву он су мечунбид.
боиси маломати сахти Ш.Хусейнзода мегардцд g0 м0

330
хтар* бо коми Рохат Шахидова мехонд, ки одоби олй
^‘11Т' зцёд сУхбат кардан ро хуш надшит ва хамеша о ром
нишасту гУё бо андешахояш танхо мемонд. Дарсхои
кѵіки дуюмн мо аз соати дуй рУз огоз меёфтанд. Гузашта аз
хн. баьд аз мохн март дохили сннфхонахо гарм мешуд ва
касро хоб фишор меовард. Боз муаллим, ки лексияро дикта
менамуду як оханг ба гУш мерасид, фишори хоб афзоиш
меёфт. Ш.Ҳусейнзода хангоми лсксияхони годе аз болои
айнакхояш ахли толорро медид ва ба чй корхо машгул
шуданн шогирдон аз назари У пинхон иамсмонд. Боре дар
авчн лексия муаллим бехотир дикта ро катъ намуду аз болои
аііиак 6а байни синф мутаваччех гардида, бо як дасташ сУйи
шогирде ишора намуд, то ки аз чояш хезад. Ду-се кас аз

чойхо баланд шудаид, ки Ш.Ҳусейнэода «не, не, ту, ту»,-
гУён амри ангуштнашро так pop мекард. Баъд духтаре ба
духтари паҳлУяш ишора намуд, ки «хамнн?*. Муаллим «ха,
ха, ана хамон»,-гуфт. Рохат бо тарсу ларз аз чояш
хест.Ш.Ҳусейнзода ба У чунин танбех дод: «духгарам, ин чо
даре аст, на чойи хоб. Чойи хоб ун дунё аст, ин дунё барон
захмат кашидан аст. Чаро ту вакти лексияхоиии ман хоб
меравй?» Ин танбех барон Рохат чуннн маънй медод, ки
«халос, хонданат ба поён расид, метавонй баромада равй».
Аз ин чост, ки у яктарафа шуду аз хуш рафг ва болои миз
афтид. Қурбоною МУътабар, ки дар пахлУяш карор допгганд:
«Муаллим ичозат дихед, ки Уро ба хобгох 6арем*,-гуфга аз
зери китфони духтар шрифта, кашолакунон аз синфхона
бароварданд. Ҳакикат он буд, ки Рохат умуман дар назари
кас гУё хамеша хоболуд маълум мешуд. Яъне гУё чашмонашро
мепУшид. Дугонахояш мегуфтанд, ки У дарди cap дорад ва
он мудом фишораш медиҳад ва боне мешавад, ки
чашмхояшро пУшад. Домулло хамнн холати Рохатро дида,
гумон бурдааст, ки хоб аст. Табиист, ки Ш.Ҳусейнзода аз

ин танбехн додааш худро но рохат дид ва миыбаъд нисбати
гурУХИ мо аз чунин сахтгапихо даст кашид. Оре,
Ш.Хусейнзода аз хар чихат муаллим и нотакрор буд.
Имтихони кабули соли 1964-ро як даста муаллимони

331
боманзалати факултет кабул карданд. ки дар 0ц М
Ш.Хусейнзода хам буд. Рули ііншо барон у низ синфхо^І
мелнханд. то кн чараснн нншонавнсиро назорат нам 1
МавзУм пшио дар тахта навншта мешаваду довталабон^
навнштан шурУъ мекунанд. Он солхо 6о супорнши хѵкуД
духтаронро аз нохпяхои кУхистон мачбуран 6а макгацЗ
одП меоварданд. Чанд духтаре аз нохияхои ҒацН
Комсомолобод дар гинфхона тахтн наэорати Ш. Ҳуссйто^ I
менншастанду харфе снёх намекардаанд. Домулло вахц
байнн каторхо гаштан ба мушохнда мегнрад, ки ду-се Духім
дастхошонро таги манахошон сутун зада, сатре скёт
намекунанд. Ш.Ҳусейнзода ду-се бор онхоро таибц 1
медихад, то ки иншо нависанд. Аммо таибехн муаллим ба I
оной таъсире намебахшад, балки чунин вонамуд мекунанд, |
ки ҳарфхои муаллимро намешунаванд. Ш.Хусейнзода (
сари духтарони кУхистонй карор мегираду мегУяд: «Ой, I
духтархо! Нависед, охир. Агар чизе нанависед, бахои ду I
мегиред ва ба орзуятон намерасед». Яке аз духтарон дар I
чойи нишасташ ба Ш.Хусейнзода чавоби зайлро медихад]
«Э, малим, чй гаранг мекуня, лавр даври озодияй, хохн ]
менавнсм, нахохм наменависм*. Ш.Хусейнзода бо |
шунидани пн чавоб хамон лахза синфхонаро тарк мекуиаду |
то огози дарсхо ба факултет намеояд. Факат ба саволи раиси |
имтихонот. ки «домулло чй ran шуд, чаро норохат шудед»
синфхонаро тарк намудед?», ин тавр чавоб медихад: «Агар
дар тУли ия солхо духтарн точик озодиро хамив тур
фахмнда бошад, мая аз ин хел имтнхонгнря безорам». Ин
ходиса 6а зудя дар Университету идорахои боло и оахв
гардид. Рузхои аввали сентябри соли 1964 бошад, дар доиран
факултет факат сари ин ходиса сӯҳбатхо сурат мегирнфт.
Бадбахтона хамон сол писаре аз Колхозобод дохил мешавад
ки камбудии чисмоня дошт. Ба ибо рай дигар, он чавон дар
хочагни Чапаев тракторист кор мекардаасту рУзе ба асарн
ходисае эерн трактор монда аз сараш чарохатн вазнив
мебардорад. Сарн чавон такрябая пачак шуда буд. Баъд»
табобат хам каллааш пачак менамуд ва руяш чо-чо духтагй

332
Он навои кади паст дошта, пойҳояш хам качу килеб
Д.|Нд. Оголи соли хониши 1964, пакте Ш.Ҳусейнзода ба
дарск «НазмшиносИ» шурУъ мекунад, якбора чашмаш ба
цііішачУе мехУрад, ки дар катори ли вал нишастаасту сараш
рачак ва рУяш сУзанзадагй менамояд. Домулло гумон
мекунад, ки ин марди мачрӯҳ ягой девона асту аз бозори
«Зеленый» ба ин синфхона даромадааст. Ш.Ҳусейнзода уро
аз чояш хезонда, «буро, ахмак, ин чо университет аст,
факултети филология аст, ин чо барон девонаву калу кУрхо
чой нест...»,- гуфта тахдид менамояд. Чавон, ки ростгУ
будаасту чунин тахкирро нисбати худ ночо мебинад, ба
муаллим мегУяд: •»Миллим чаро хакорат мекунй, охи, ма
етудентм». Ш.Ҳусейнзода аз болои айиакхояш уро
дурустгар диданя туда, «ха, холо ту студент гУй, иабошад,
ин но чойи ман набудааст»,- гуфта портфели дукулфаашро
мегираду аз синфхона мебарояд. Домулло бо хамон кахру
газабе, ки доштааст, назди декани факултет Турсунбой
Неъматзода медарояд ва бидуни салому алейк сари декан
хучум меорад: «Турсунбой, шумо факултетро ба девонахона
табдил додаед-ку. Калу кУрро хам кабул кардаед-ку. Кя
хает он сарпачаке, ки дар курен якум нишастааст? Аз кучо
Уро овардя?» Декан хуб муаллим ро гуш медихад ва баъд
хозирчавобя нишон дода мегУяд: «Домулло, охир ин
донишчУёнро худи шумо ва С.Табарову Д.Точиев, В.Асрорй
ва Ҳилол Каримов кабул кардаед. Шумо 6удед-ку дар
кабули имсола...». Ш.Ҳусейнзода боз асабитар шуда, идораи
деканро тарк мекунаду дигар 6а дарсаш дар курси як хозир
намешавад. Дар раёсати деканат масъала мегузорад, то ки
он донишчУро ба шУъбаи шабона гузароианд, вагарна У аз
даре гуфган дар курси якум даст мекашад. Декан дигар илоче
наёфта, мачрУХи дарачаи дуро розя кунонда, ба шУъбаи
шабона мегузаронад. Он донишчУи бечораро минбаъд соати
Хафти бегох назди бино медидем, ки дафтару китобхояш
зери багал маътали занги шабонахо буд.

Тавре ки дида шуд, Ш.Ҳусейнзода табъи нозук дошт ва
зебопараст буд. бенизомнро намепазируфт. Худаш хам ин

333
•апвро риоя меяамуд ва хамеша 6о сэру либоси озодай 1
лаззмолщуда сари вазнфаи муаллимй хозир мегардид’ г
соли аввали тахсил ба мушохидаам расид, ки Ш.ХуоЫ
аз як коспжу брюк беш надопгт. Костюмаш хокираа-
хоричй буд. Портфелаш хам сурхчаи чармину лукулф*
менамуд. Эшонро хеч гох бе портфел намедидам Иа
портфел хам таърихчае дорад. Аз мо ду курс боло мар*
мехонд, ки як чашмаш гул дошту намедид. Ӯ аз ватандорояі
Ш.Ҳусейнзода хам буд. Боре домулло ба даре меояду аз
портфел матни лексияро бароварда, баъд аз поён ефтаян
даре мехохад дубора когазхояшро ба портфелаш андозад,
аммо хеч вам< і івонад, ки якбора ду гУшаи тасмаи портфелро
ба ду кулфдоиаш андозад. Муаллим чанл лахза шарак-тарак
тасмахоро ба кулфдон задан мегирад ва хеч не ки дароянд.
Он донишчУи ватандораш дилаш ба муаллим месУзаду
таренда-тарейда ба Ш.Хусейнзода налдик шуда, охисташ
хохиш мекунад: ■*Домулло, ичозат дихед, ки май тасмахов
портфелро ба кулфдоиаш андозам». Муаллим аз болов
айнак ба шогирд менигараду мегУяд: «Мал бо чор чаю
наметавонам андозаму ту ба як чашм меандозй-мй?* Сипае,
III-Ҳусейнзода бо асабоният портфели тасмаҳояш овезонро
кашолакунон баромада ба кабинеташ меравад. Ии холка 1
низ вирди забопи ах л и факултет гардид ва борхо он |
донишчУро гирд мекарданду мегуфтанд: <Каяй гУй, муаллим
ба хохишат чй чавоб дод?» ва механдиданд. Ин воксаро аз
хама хубтар Барот Нозимов кисел менамуд.

Зимистони соли 1964 хам хеле сард омад. Рохравхо ях
бастанду ба хукми та клир Ш. Ҳусейнзода афтида, як пояш
шикает. Чаяд муддат дар хона бо гипс монд. Ҳамии сол
буд, ки ба эшои ордени Ленинро сазовор донистаид. Ба
хотири ия ки дар хонавода ташвиш напіавад, бо пойи гипс
омада дар кабинети Чомй менишаст. Мо, ки мудом дар ив
кироатхоиа бо мутолиа машгул будем, медидем, ки бисере
аз шахсиятхову чехрахои фархангй ба рои табрики домутло
меомадаид. С.Табарову В.Асрорй, Ҳилол Каримов, Максуд
Шукуров, М.Бобохоиов ва лигар муаллимони Университет
кабинет Чомй даромада, Ш.Ҳусейнзодаро муборакбод
—нѵда, як пиёлаи чойи омодасохтан мудири кабинет ЧУраев
Хайдарро менУшиданду мерафтанд. Чоште муаллими
щуъбая таърих Абдусамад Қодиров хам 6а толори Чомй
даромаду пятсаям зери каш, хост, кя домуллоро табрик
гуяи, кя вогахон пояш дар зинахои кабинет лаг жиду фукаш
ба тахтая чойи китобмонй бархУрд. Папкааш аз зери багалаш
хато хУрд. Домулло аз дохил: <Ҳа, Абдусамад, чя шуд?
Поя май шикастагй, боз ту хам поятро наіпиканй» ,-гУён
эшояро тасалло медод. Абдусамад аз чой хеста, ду даст иеши
бар домуллоро табрик гуфту шармгинона зуд ба кафо гашт.
Вокеан, агар муаллим дар хона табрикгаронашро кабул
менамуд, барои оила дарди cap оварданаш мумкнн буд.
Албатта, бачахои мо мегуфтанд, ки «домулло бисер пухта
аст> ин кадар табрикгар чой мехохад, зиёфат мсхохад.
Масрафи онро кй ба Уҳда мегирад? Ин чо бемалолтар аст,
табрик мегУяду зиёфаташро дар хонаи худаш мехУрад».
Харчи дар мавр ид и домулло Ш.Ҳусейнзода гуфтам, бори
дигар бузургии эшоыро равшан хоханд кард. Бо ин сифати
домулло поён намеёбад, балки дар фаслхои баъдй низ аз
эшон ёдовар хохсм шуд.

Муаллими дигаре хам доштем, ки чавону бомаърифат
буд. Исмашро Бахриддиа Камолиддинов мегуфтанд. Эшон
аз забони точики дарси амалй мегузашт ва дар арафаи дифои
рисолаи номзадй карор дошт. Дарси эшон аз рУйи хикояхои
Хаким Карим сурат мегирифт. Дар тахта чумлахо менавишт
ва онхоро бештар аз нигохи услуби таҳлил менамуд.
Таҳлилхояш бисер чолиб буданд. Ман ин дарсро хеле
башавк меомУхтам ва хатто дар оянда мехостам, ки ба хамим
бахш худро номнавис намоям. Б.Камолиддинов хикояи
нависандаи номбурда «Мархабо, 6ахор»-ро чунон мехонд,
кя кас халоват мебурд:

-Бахор, боз омадя?

-Биё!

-Мархабо!

-Биё. мая акяуи дутмани ту наям.

335
-Бис, май ошики туям, ту нозанини май хастй!

-Бахор, маро бубахш!

-Магар ёдат намсояд. Замоне буд, ки ману ту чангй шудщ
-Туро на тоб доштаму на токат...

Ҳамин матнро пуртаъснр кироат менамуд на гУё, и у
худ Ҳакнм Карим асту бо кахрамонаш сУхбат дорад,
Кироатн матни бадей хунар мехохад, таъкид мекард
муаллнм. Шояд боваратон наояд, аммо ман чй навь
фарорасин вактро намефахмидам. Ҳеч намехостам, ки занга
баромал шавад, балки мехостам, ки іга муаллнм бетаиаффус
даре гуфтан гираду ман халовати маънавй бардорам. Хамов
айём орзу менамудам, ки мисли У сухандоиу суханфахн
шавам Ман, ки дар Нагорний зиндагй мекардаму аз кУчан
Репин ва баъд Чехов пиёда ба даре меомадам, борхо медидам,
ки ни муаллимн чавону донишманду озода аз дасти духтарчзв!
се-чорсолае доила, чонибн хобгохи кУчаи Репин мерафт Бо
мехр саломаш медодам ва У низ бо мухаббат алейк мепірифі,
Ии муаллимн чавон рузхои чаши хам бо хамон духтарчаі
шнринрӯякаш металл. Ope, кам муаллимонро дидан мехостам.
Аммо баъзе муаллимонамро хар рУз хам. ки медидам норохатй I
эхсос намекардам, балки хушхол мешу даму худро сарбалаш
медидам, ки маҳз аз онон даре меомУзам.

Дар нн соли тахенл боз як фанни наверо хондем, и
«Матни классики» унвон доппу то ин дам бароям ноошио
буд. Ин дарсро метавон «Алифбои ниёгон» хам номид. Ба
таъбири дигар алифбои арабиасоси фо рей мехондем. Он
баробари омалани лини мубини Ислом дар минтака пиёда
гардид. Азбаски нн алнфбо 28 харф доппу ба талаботв
овозхои лахчаи форсин точикй чавобгУ набуд,
донишмандони дунён форсигУ чор харфи дигарро (п, г, Ж,
ч) ихтироъ карда болои 28 харфн арабй зам доигтанд, ки 32
то шуд. Фанни мазкур бароям бисер дилчасп менамуд, зеро
бо ив хуруф беш аз хаэор сол гузаштагони мо менавиштанду
мехонданд. Дар ин алифбо хазорхо чилд кит об у девопхои
шоирон ва асархои илмй мавчудаид. ОмУзиши алифбои
мазкур имкон медод, ки 6а решахои бобоии хеш пайванд

336
м РУдакиву ФирдавсИ ва Саъдиву Ҳофизро тавассути
ня алифбо мутолиа намоем. Яъне, алифбои арабиасоси
форся мохияти пайвандгари дошт. Аз ин ру, 6а фанни
мазкур бисёр чиддиёна муносибат мунамудам. Муаллимаи
чавоііу зебое ин дарсро ба Уҳда дошт, ки исмаш Мукаррама
Коснмова буд. Муаллима боназокат даре мегуфт. Кӯшиш
ненамуд, ки шогирдонаш хондаиу навиштанро ёд гиранд ва
барон мутолнаи девону асарҳои илмй ба ин хуруф омода
[шаванд. Ба гумонам нимсолаи дуюм Мукаррама Қосимова
ба рухсатии эчодй рафт, ки Саид Ҳалимов ба мо даре мегуфт.
Албатта, методи дарсдихии ин муаллим аз муаллими
собикамон тафовут дошт. Саид Ҳалимов бештар 6о лугат
кор мекард. «Шохнома»-ро бароямон мехонд. Вай ба даре
келе чндди муносибат менамуд. Дар тахта менавипггу аммо
синфро ба мушохида мегирифт.

Боре ба ran машғул шудаму аз муаллим танбех дидам,
ки «Асозода* гуфтани Саид Халимов буд. Ин чунин маъня
дошт, ки ман бояд ба тарзи навишти муаллим диккат днхам
ва монанди у нависам. Нимсолаи аввал санчиш шуд ва
сессияи тобистона имтихон супоридем. Бахой банда <чор»
буд, на баланд. Панчгирхо Муаззаму Шахбоз, Моҳирхуча,
ЧУрабек, Хайрулло ва дигарон шинохта шуданд. Мухимаш
®н буд, ки рУзномаву мачаллахои чопиро хонда
метавонистам ва хатто аз осори Шиблии Нӯъмоия ба хубй
истифода менамудам. Аммо ин хат мудом машкро такозо
мекард. Ба хар хол худро хушбахт медидам, ки соли дуюми
тахеил аз дониши тамоман наве бархурдор гардидам. Дар
таътил хонаи падар рафтаму таъриф намудам, ки алифбои
арабиро ёд гирифгам. Падар савол кард, ки «каня болои
ин хоки нарм 6о чУбча Асо навис. Дархол бо чУбчае болои
хок калимаи асоро навиштам, ки аз харфхои а лифу сину о
иборат буд. Падар эрод гирифт, ки калимаи асо бо айну сод
навишта мешавад, на бо алифу син. Бо падар бахс намудам,
ки на падар, ба мо муаллимамон асоро бо алифу син ёд
додааст. Падар «Хайр, метавони бори дигар аз муаллимат
пурей ва ё ба лугот мурочиат намой. Вактхое ки мо дар

337
Мадраса мехондем, асоро бо айну сод меиависонданд», гул-Щ
дар яитнхо. I

Дар курен дуюм “Шевашиносй” хам хондем. Ин фац« Я
якумин доктори илмхои филология, профессор Бобочоа I
Ниёзмухаммадов гузашт. Мавсуф директор» Институт! I
забои ва адабисти ба номи РУдакй буд. Вай бо ноиі I
“Маеъалахои шевашиносии томик" монографняе руйи чов I
оварда буд. ки аз болои он дикта мекард. Профессор содагито I
хам допгт. Маънй бардоштам, ки ба дарсгУй чандон майл I
надорад Бештар мехост, ки вакти дарсро бо наклу киссахое I
аз рУзгори хеш ба поён расоиад. “Китоби да рей хает. Худатов I
мехонетон",-мегуфт хамеша. Дар хамин замииа, чй навь I
сурат бастани чарроҳияшро кисса намуд. Б. Ниёзмухаммадов I
ба беморие гирифтор мешаваду мавзУи амалиёти чаррохв I
пеш меояд. Ӯро ба мизи чаррохй мехобонаид, аммо мю I
майдагй мекунаду мизи дуюми чаррохиро пахлУи мизи I
аввал гуэошта, баъд мехобонанду амалиёти чаррохв I
мегузаронанд. Дар гурУхи “Б" донишчУе бо номи Султон I
Эсанов аз Махрами Конибодом мехонд. Аэбаски профессор I
хам коннбодомя буд, Султон дар хар даре савол медод, то 1
ки бори дигар сурат бастани чаррохияшро болои ду миз I
накл намояд. Профессор саволи донишчУи ватандорашро I
чнддй дониста, хар боре ки ба даре меомад, киссаи чаррохиро I
аз вав мегуфт. Такркбан хафтае як бор ии киссаро I
мешунидему ба соддагки профессор дар дил механдидем.
Кисса то он чо раевд, ки профессор аз ниятп Султон бохабар
шуду уро сахтакак танбех дод. С ин ки Б.Ниёзмухаммадов
аз доншпчУён савол мекард, ки оё медонаид дар Конибодом
"тусел кардан"-ро чй мегУянд. “ Албатта, намедонед”, -мегуфт
худаш ва баъд ба саволи гуэоштааш чунин чавоб медод:
"уэот кардан". Акнун донишчУи дигаре, ки пургУй дошту
иомаш Ахмадчов буд, аз профессор мепуренд, ки муаллим,
бубахшед. дар Аштн мо гусел кардан истифода мешавад.
дар Конибодом чй мегУяпд. Профессор бидунн шубхае боз
дуюмбораву сеюмбора “узот кардан",-мегуфт. Бо чунин
саволу чавобхои бемаъня дарси шевашиносй поён меёфі

338
Портфели чармии бузурги дутасмадори нрофессорро
Lbhhii декан Миср Эшниёзов мебардошт. Маълум, ки у
дар арафаи дифоъ буду бе профессор комёб шуданаш амри
кахол буд. М.Эшниёзов дар бораи шеваи хардурни вилояти
Сѵрхандарёи Ӯзбекистон рисолаи номзадй омода месохт.
ga іш хотир тамоми чараёни дарси профессор пушти толор
маьта.і меистод. Занг, ки зада шуд, вай дарро мекушоду ба
лешвози профессор омада, портфелашро аз дасташ
чепірпфгу аз паси вай то бинои институт рох мерафт.

Боре профессор хамон китобашро кушода хондан шрифт.
Мо хар харфи кироаткардаи Уро дар дафтархомон
ченэвнсондем. Зангн танаффус садо доду профессор барон
**** гнрнфтан ба дахлез баромал. аммо китобаш дар болои
шнбар монд. Дарси дуюм хам доштем. Профессор бонд
лешіяашро идома медод. Вахте ки баъди занг ба толор
даромаду болои минбар карор шрифт, китобашро надид
ва пурсид: “Бачахо китобро кй гирифт?". Мо хен чиз
яамедонистем. Ҳама бо сархои хам менишастанд.
Профессор ба дохили портфел назар меандухт, рафи
миибарро медид ва хеч не ки китобашро пайдо кунад.
Хамоно саволи муаллим бечавоб мемонд. Сипае профессор
>уфг: “Бачахо, майлаш, касе, ки китобро гирнфтааст, биёрад,
сояласт карда меднҳам”. ДонншчУёи ба якдигар
менигаристанду хомуш буданд. Профессор ним соат
китобашро чует ва 6аъд портфелашро бардоппу баромада
рафт. Дигар ба даре наомад, балки ба Эшниёзов супориш
Дод, ки дафтарчахон моро чамъ намуда, баров санчиш
гузоштан ба манзилаш, ки дар кУчап Академическая буд,
бубарад. Эшниёзов рУзе омаду хама дафтарчахоро чамъ
карда, хонаи профессор бурд. Баъд аз як рУз дафтарчахоро
баргардонд, вале дафтарчан май набуд. Ҳарчацд ба муаллим
мефахмондам, ки “охир, чй хел дафтарчаамро надода будам.
ки худам онхоро чамъ карда ба шумо додам". Эшниёзов
хамоно худашро бегуиох хисобида маро айбдор сохтаий
мешуд. Дигар чй чойи бахс буд. Чанд рУз баъд рохгузаре аз
пиёдагарди бозори “Зеленый” дафтарчаро меёбад ва
дохнлашро хонда, онро ба сурогааш мерасонад. Kotwfe
декан даъватам карду дафтарчаро бароям дод. Эшниёзов
кп он чо буд. гуфтам: “Муаллим, акнун боваря ҳосид
намудед, ки .чан дафтарчаамро ба шумо дода будам?” Оа
кас табассуме карда, “бале, ту дуруст мегуфтй. Дафтарщ
аз сум кай мая афтодааст" гуфт. Бо хамин дарси шевашиносй
поён ёфт ва санчишашро муфт гирифтем. Акнун ин тобистои
дар тачрибан шевашиносй он дониши назариро дар аиц]
бояд месанчндем. Аз ин чост, ки барон бист р?з донишчУёвд
моро ба даран Ал моей бурданд. Рохбаронн тачрнбая
шевашиносй М.Эшниёзов, М.Норматов ва боз ким-касн
дигар хама аз кафедрам забоин точнкй таъин гардидавд.
Ман нарафтам. зеро декан барон корн комсомола дар
факултет маро ннгох допгг. Баъдаи бояд ин тачрибаро
мегузаштам. Шояд хонанлаи гиромй савол дихад. ки китобі
профессорро кй аз худ намуда буд. Бо гузашти вахт
маълумамон гардил, ки он рУз китобро аз болои миибар
духтаре бо номи Xослят Шафиева гирифта будааст Он кіггоб
барон муаллиме, ки ба Хосият хусни таваччУХ дошту шита
чнддй хам дар пеш буд, лозим шудааст. Мо байни худ
мегуфтем, хеч ran не “Китобдуздй гунох нест, балки савоб
аст, зеро он хонда мешаваду бойся донишандУзй мегардад •
Бо ин кисса шиносонхоямро бо муаллнмони соли дуюмв
тахенл ба поён расонда, меравем чониби соля хоншпн 1965-
66, ки хотнрмон хохад буд.

ҲАМДАРСОН

Дар ин ду соли тахеил банда аксаран бо Хайруллову
МохирхУча будам. Хайрулло аз вазън иктисодии ман огах
буд. Аз ин чост, ки хамеша пули нони чоштро мепардохт.
Ган дар ин аст, ки у муддати се сол дар кнемхои сохтмонП
хизмат карда буду микдоре хам пули захира дошт. Ҳар
сэру либосе, ки барон худ харидоря менамуд, барон мая
Хам мегмрифт. Масала н. хардуи мо костюму шими якхела
мепушидем. Мислн бародарон рузгор доштем. МохирхУча

340
' навъ дӯстй зохир менамуд. Ӯ аз хар чихат таъмин
ІЕ Падару модар ва тағоҳош ёрдамаш мекардавд, кариб
Q дар хар се-чор рУз ба хонаашон мерафт. Табиист, ки
ІМохирхУча то чое шахрй буду исрофкориро хуш надошт. Ч
Ноія айб надорад, ки бештари маврид, ки якчоя дар ошхонаи
бозор нони чошт мехУрдем, боз хам Хайрулло пешдастй
шпион дода, пули хУрокро медод. Ин чунин маънй допгг,
ки Хайрулло шахси дилвасеъ ва сахй буд. Шахбозу
Хабнбулло хам бо дастаи мо шарик мешуданд. Инхо низ
канбизоат махсуб мегардиданд. Харду мактаб-интернати
Сарчашмаро хатм карда буданд ва дониши забониашон хеле
кавя ба назар мерасид. Сессияи аввалу тобистонаи курси
ясумро бо бахои аъло чамъбаст намуданд. Шахбоз, асосан,
дар хонаи апааш, ки яке аз муаллимахои шинохтаи
мннтакаи КУлоб махсуб мегардид, тарбия ёфта буд.

■ Хушбахтона, модараш гохе мсхрубониаш менамуд. Язнааш
! Хабаров хам додарарУсашро бе ёрмацдй намегузошт. Бо
ивучуди ин, Шахбоз хам бо стипендия рУз мегузароцд. Аз
■хама бачаи батарбият миёии мо махз уро мешинохтам.
п Хабнбулло каме худситой менамуд ва доннш доштанашро
худ ошкор карданп мешуд. Гузашта аз ин бахсхо меоросту
факат худро ғолиб медид. Шахбоз донишмавдтар бошад
хам, фурутан буд ва хамеша фикру акидаашро бо андеша
изхор медошт, то ки боиси ранчиши хотири мусохибаш
нагардад. Дар бахс оростан МохирхУча устухон надошт.

Ба касе cap намефаровард ва гУё хама илмхоро мсдонист.
Бахсхои адабиву фалсафиро мепазируфт, худро
шеършиноси воқеӣ мехисобид. ЧУрабек хам аз бахс
намегурехт, балки баъзан агар мусохибаш ба акидаи У розй
нашавад, имкон дошт, ки ба воситаи зУроварй харифашро
мағлуб созад. Муаззам монанди Шахбоз донишманду
фурУтан буд. Абдукодир Умаров гохе худро ба мавчн
бахсгарон мезад ва бо нктибосхо аз Марксу Ленин ва ё
„гон адабиётшиносу забоншинос фикрашро сари дигарон
боо менамуд- ДаР мачмуъ хама хамдарсони банда ба маънии
вокеияш донишчУ буданд, худро ташнаи илм медиданд.

341
ІччлСмб тч t. кн дар курен дуюм пксири „„
МВХфм.ІЧОН «ѵбошшпнкчшу йЛйбнггиітикН „ ■'''"’'И

пКр мгкдрд. Хайрудло ннз хамчушш.

Хамдарсоне. ки ёдовар шуд.іы, хамагп аълохоп будащ 1
Маслин. ХлЙрулло Снрочев стипендияя ленннп мегирифт. 1
дигарон ба сгипендняи баланд сазовор туда будавд. 1
Духгархоямон: Гулрухсор. Рафоат, Хосмят ни хубу ml
мехонданд. Албатта. Гулрухсор аз дигарон бартарп лошг. 1
Дар гурУхи форснву араба Санавбар Худойдодова, Хосвс 1
Олимова ва Гавхар Этонхочаева хамчун аълочиёни тУъбав 1
марбуха шУхрат доштанд. Хоснят Олимова ханУз та 1
Университет дар телевизиои нотик буд. Мо 6о У ифтяхор 1
мекардем. Духтари ачибе буд. Одоб* олии шаркиёна доші. 1
Санавбар - духтари муаллимя забонамон Худойдод Ҳусейио» I
хам аз Хоснят иоаданя надоил. Мона иди Гулрухсор хаядаі
тахтидилп мекард.

Бояд гуфт. ки МохярхУча ба кафедран адабиёти совета I
номнавнс шуда, мавзУн кори курсиаш “Рубоиётв |
Мухаммадчон Рахимп” буд. У бар иловая сарчашмахову |
асархон тадкикотп оид ба рУэгор ва эчодиёти М.Рахим*
боз мехост. ки оюирро аз наздик бубияад ва агар пмкоа
ёбад, ба вай хамсУхбат шавад. Мо медонистем, ки шопр
хар рУз дар бог шохмотбозп мекуиаду хУроки шомро дар
“Вахт" мехУрад. Бегохие наздн дарвозаи бог маътал шудем.
то кн М. РахимЯ рохи ресторан ро пеш гирад. Шонр оромоиа
рох мерафту саломи муштариёнашро бо сарчунбоий алейк
мегирифт. Мо ба масофаи 10-15 метр аз паси У мерафтен
Ману Хайрулло 6а МохирхУча эхтиёткорона шУхП мекардем.
ки рохгардй, тарзи салому алейкгирни кахрамонашро
дурусттар омузад. Махсусан, каллаи М.Рахим*
днккатчалбкупанда буд. Тухми пУсткандаро мемонд.

342
чидои мсгуфтаііл. 1(11 ,іг,й хар сахар бо ноку муи сарашро
0 МГГаро»шід Ода г и дигари шоир ом буд, ки бисер кам
Ч(*иіѵл. хи 6а кас даст ди хал. Агар чунин шавад, ки бо шахсе
«гики салом купал, таъҷилаи об иайдо намуда дастонашро
мтіуст. аммо бо сачок б дастмоли киссагиаш иок намекард.
балки харду дастро озод мсдошт. то ки худаш хушк шавад.
Пн ҷихатхои шоирро мо байки худ киссакунон аз акиби
М.Рахимй кадам мезадем. Соати хафти бегох буд. Шоир
6а тодори ресторани “ ВахиГ ворид шуд. Мо низ даромддем.
М.Рахимй ба хеч калом аз нншастагон назар накарда. рост
чонибіі дарвозаи ошпазхо рафт ва дар дастшӯяки онхо
дастхояшро шусту бо дастхои овезон ба мизи таги тиреза
ишпаст. Маълум шуд, ки У доим хамон но менишастааст ва
бону и хнзматрасон хам аз ошноёни наздикаш барин
менамуд. Бону Тамара ном допгга, хеле шУху зиндадил буд.
Baft ба кавми тотор махсуб гардида, эебочехра метофт. Мо
лндак таг** Дар негоден, то кн М.Рахимй чо 6а чо шавад.
Снпас мо низ дар як миз дуртар аз М.Рахимй нишастем.
Се борши украинй фармоиш додему як чойнак чой. Шоир
хам ба хУроки аввал борш фармуд. МохирхУча хама
харакатхои каҳрамонашро ҷвддан меомӯхт. КарамшУрборо
охиста мехурдем, зеро шоир боз газон дуюм хам фармуда
буд. Агар тез мехурдем, он чо нншастан дигар айб буд. Се
карамшурбо фармоиш додани мо ба ин хотир буд, ки як сУм
доштем. Кимати хар коса борш ей тин буд. Дах пшат барон
як чойнак чой кифоя мекард. Албатга, вони хлебро зиёлтар
хостем, чунки хамон вактхо нонро 6а нархи гизо дохил
намекарданд. Тамоми таваччУхи мо ба хурокхурии шоир буд.
Ногаҳои пешхизмате дар лаълй як шиша коняк, як мурга
калони табака ва салат наздамон гузоитт. Ҳарсе ба як овоз
“нет: нет: мы незаказывали: вы что: мы студенты: у нас денег
нет: давайте забирайте обратно”,-гуфтем. Пешхизмат бошад:
“Нет, ребята, это вам, правду говорю, еште, еште
пожалуйста”,- гуфга, снпас дик кати моро ба хучра-кабинае
равона сохт, ки он чо намояндаи мардумй дар парламон,
раиси хочагни Калинини Кумсангир Г.Гардиев менишасту

343
*** мехятдял. Лархол ашвохтамаш ва аз чой блхяш]
жгхаиу арэя зхтврои ба «ю овардам. Эшон шпора кард, „ I
беяклзоя гвэоро хУрем. баъд салону алейк хохем аЦЯ
МощяЛа аллакай мургро чаид пора наиуда, ба кадах» 1
—ро рехта буд. Ба Хайрулло нигох карда гуфг: "Хайриат, I
tryjeir бошгм хам. як вас ним кас мешиносамон”. Хайрулло I
хуктапЯ нишей доду ба МохирхУча чавоб дод: “Typo I
■ I—іітгііп.т, ба Худойвазар рахмат гУй, ки 6а шарофэташ I
гвзок райей меху рем”. “Албатта, албатта. Май хам I
Худойназарро дар назар доштам’.-гуфт Мохирхӯча. Душ
кадахЯ бардошта як вакт бинем, кахрамони МохирхУча кин- I
кай баромада рафтааст. МохирхУча, ки сархуш туда буд,
"нобугуш, моро 6а мизаш даъват накард-ку. Худаш якуму
дуюи хУрд, сад гиром конякро хам бардопгт, ягон зарра лутф
накард”,- гУён 6а шякоят пардохт. Ногахон дидем, ки рак
тарафи мизи мо меояд. Ба эхтиромаш аз чойхоямон хеста,
6а У оғУш кушодем. Г.Гардиев сурогаи хучраашро дар
мехмоихона дод ва хохиш намуд, ки як сари кадам дароем. 1
Ба раис изхори ташаккур намудему вале боз дарди сари эшон
шудан нахоста, ба ҳучрааш нарафтем. Таъкиби оншабаи шоир
ба фоидаи мо анчом ёфт. Ҳини сУйи хобгох рафтан факат |
МохирхУча сухан мекард. Худтаърифкуниро хеле дуст |
медошт.

Як рУзи дигар бо МохирхУча баъди чошт аз назди идораи
“Точикистони Советя" ва вазорати фарханг гузашта, сипас
ба дасти чаи чониби майдони Ленин баргаштем. Духтари
хушандоме сумка бар китф хиромон-хиромон пешопеши мо
мерафт. Маи, ки одатхои нохуши дУстамро медонистам,
худро як кадам кафотар гирифтам. МохирхУча тезтар кадам
моиду охистакак аз пушти сари духтар сумкаашро кашид.
Духтар хам, ки шояд ба чунин амали чавон омода буд,
кафо гаигіу бо сумкааш 6а сари МохирхУча куфт. Ҳамин
лахза аз нешорУямон Боки Рахимзода баромаду
табассумкуион гуфт: “Хуб інигга хУрдй-ҳа", МоҳирхУҷа гӯб
таъкиди Бокиро нашуниду "Ассалом муаллим”,- гуфт, іі0кп
Рахимзода "салом, салом*',- гУвн хамдяи миъмидорс карду

144
хо паси пушт 6а рохаш идома дод.

I gape чану МохирхУча ва Сайдалй Муртазокулов ба
I Универмаги марказЯ даромада, ба кабаги боло баромадему
I пастуху кулоххои зеборо тамошо мекардем, ки ду духтаракн
иахринамо пахлУи мо истода, чизи даркориашонро дар
рафхо чустан гнрифтанд. Аз дасти чапи духтар Сайдалй
жвстод. баъд МохирхУчаву май. Ин чо ню ба сараи зад,
и МохирхУча ягон балоро ба сарамон меорад. Дар хамил
аадеша будам, ки У аз кафои Сайдалй даст дароз намуда,
думбаи духтарро пучнд. Духтар “ахмак” гуфту ба сари
Сайдалй чунон зад, ки аз чашмонаш оташ парил - Сайдалй
аэ амали МохирхУча, ки бехабар буд, во духтар чанчол
барлошт, ки “Э, духтар, ту девова-ку нести, чаро маро
иезаяй?",-гуфг. Духтар посух дод: “Рута елях лакун, дасти
кя буд, ки маро пучвд?” Лахзае, ки Сайдалй 6о духтари
чабрдида бахс мекард, мо ба масофая се-чор метр дуртар
карор шрифта, ба холи рафикамоя мехаидидем. Сайдалй
баъдн чавоби духтар хост ба МохирхУча чизе гуад, ки дар
пахлУяш над иду моро алас-алас чует ва днд, ки дуртар
мехаидем, хакорате доду «и кори ту буд-а МохирхУча?»,-
гуфт. Вокеан, як бари пешонии Сайдалй суп-сурх шуда буд.
Шояд дар сум кай духтар кадом чизи вазнин буд. МохирхУча
ходисаи ба сари Сайдалй омадаро ба таври худ байни
хамдарсон кнсса менамуд. ГУё Сайдалй думбаи духтареро
пучидааст.

Чунин бесарихои МохирхУчаро дар дарехона хам ба
мушохида гнрифтан мумкин буд. Масалан, аз пуштн сари
духтарон нишаста, бехотир муйи сари онхоро ба якдигар
мебаст ва боной хандасор гарлондани оихо мегардид. £ ба
сумкаи духтарон даст андохта, когазпорахоро мегузошт ва
дигар ніУхихои бачагонаро раво медид. Ҳамдарси мо
Шоххайдар гохс шеьр месохту байни еннф баланд-баланд
кироат менамуд. Ба гаеърхои У МохирхУча худро муыаккид
этіЛон мекард. Дар таиаффус шсърн шоирро хамчун
муііакил бпррпсі) менамуд. Боре хамчун мунаккнд 6а
ШоХхаЛл.ф сунорнш дод, кн дар бораи ачина шсърс бофад.
Аіар У ачинлро дуруст гасанр кунад, нас шонрн хакнкнет,
з-ігясеі зе Зтщ —с.чданлго зеьсдояшро ваиеадп, |
Хшргго им» аз наем ках рамой марка-.—'Л
жздо за біііа .шимм М Рахюся метан-г. Ӯ
сух и шеис ш чаштро дар ашіпяш бозорш
пі 11— мо кирад. Расо соати яки руз М Рахима” I
дарЕсзаа м созор медаромаду мо хам аушт-пупта ц. |
мЕрафтем. Дуртар аз 9 менишастему баробари шоир «Л
чошг чехУ р де*. Баробараш мехестему то хиёбояи Лещ
гуседаш ігпмудги. Чунин рафторн мо борхо такрор кд
Чопгге акнун ііушти сари М.Раҳимй карор шрифта будем, І
■и У ногахон ба кафо галлу гуфп «Ой. ахмакхо! Чаро шум» |
маро хамеша таъкиб мекунед? Чй шу мо магар дуздон хасіеі
кн мехохед кшссахоя маро биафшоиед?» Ив холат |
МохирхУча худро аз даст вадоду ба шоир фахмонл, ки дар |
борам рубоиёташ кори курсЯ менависаду баъзе саволхоро I
мехоҳад равшан созад. М.Рахимй хуб гУш доду: «Э, бар J
падарат лаъиат. Ту кори курсй нависЯ маро чй кор? Дафъ |
шав, дитар аз паси мал нагард...»,- гуфт. Дигар маън* j
вадошт, ки Уро то ошхона гусел намоем. Пас гаштему
МохирхУча бо асабоният мегуфт: «Рост мегУянд, ші шоир
девона аст, дидед, маро хакорат дод». Ману Хайрулло го |
бивов таълимя ба МохирхУча сухаихои тасаллоонез
мегуфтем. Бо хамин таъкиби М.Рахимй поён ефт. Акнун
МохирхУча мустакил М.Рахимиро тахкик менамуд.

ДАР ТАР АД ДУДИ МАНЗИЛ

Тавре дар огози нн фасл иброз допггам, чойн хобам хона»
холаам дар Нагорной ду. хавлнн 34 буд. Хобгох барон оа
нагарнфтам. и онларо аз ЧиллнкУл кУчонда оирдШ
будам- Мутаассгофова. захнрае Еадоштам. Падар 60-70 (W
«■рифту хафг-хашт иоахУр дошг. Аз ин чост. ки ал
1963. вахте ки дошлют иудам, хонаи хохаро нкомхттох
дониетам. Онхо се хона дмчаи. кн аз хама —-лпур
за? пткув банда танин Нахорнву хУроа тт аз
хгосебш хоназодая холмам буд. У худ дар фабрики

346
.-урссбофяя шахри Душанбе кор мекарду шавхараш дар
шохвбофй. Хушдоманн холаам бо шавхараш
*афака мегирифтанд. Умуман шароити ин хонавода
мдаадил ба назар мерасид. Ҳамеша нону чою канданюн ва
fa53aн ширбиринчу гардсУз дар нахорй тахия мешуд. Чошт
хзімаа шӯрбо доштанд. Ҳафтае як маротиба, бештар рУзхои
якшанбе оши палав омода месохтанд. Хушдомаш холаам,
аслан аз мардуми Ёхсуи Кӯлоб буд, аз он чо, ки захираи
калонп тилло дораду Шугноваш меноманд. Огози солхои
ей аз Балчувон бо шавхараш ба Сталияобод кӯч мебандад.
Ин бону тақдири ачибу гарибе дошт. Авлодони падараш
дар замони амирй рохбарони тиллои Шугнов будаанд. Дехаи
онхоро Талбар ном мебурданд. Бо хукмп такдир дар
Балҷувон муқнмй мешаванд. Он даврон Балчувони
мпршшшн бозори бузурге доштааст, ки аз хама гӯшаву
ханорн аморати Бухоро точнрон меомадавд. Точнрони
афғонпстонп низ фаъолият мекардаанд Точире ин духтари
эебои балчувоннро ба занй мегнрад. Точир, кп доро будааст,
хешу акрабояш не намегӯянду такдири духтарро ба дасти
афгон медпханд. Чанд соле рӯзгор мебинанд, сохиби ду
nucap мешаванд ва номхошонро Фозилу Мухаммадамян
мегузоранд. Бар асарн ходисан нохуше афғон кушта
мешаваду пн занн чавон бо ду кӯдаки хурд мемонад.
Ҳалимтайёр ном шахси балчувонй. ки байни Балчувону
Схалннобод ба тичораг машгул будааст, бонуро ба никохн
худ дароварда, ба Сталююбод меорад. Дар теплая Нагорной
манзнлеро аз худ мекунанд. Ҳалнмтанёр рУэе ба самти
Балчувон меразаду днгар барнамегардад. МегУвнд. ки
фавтнд. Нн бону дар шахрн барояш бетона бо ду писараш
танхо мемонад. Ба хотнрп рГзгорн бачахояшро туэаронлан
дар фабрнхае ба кор медарояд. Он чо марде бо номп
Қориамон. зз табааи Фарғона касбп вохибофй доштааст.
Уро ба доми хеш дароварданя мешавад. Бону 6а хотярн
тарбаяв бачахояш пеишиходи Корнамонро мепазярад.
Акнун Корнамо* завчааацю днтар барон кор кардан нчозат
Ехчёдкхад- 6*жж тамомн маерафн рУэгорн хонавпдаро 6а
Ухда мегирад- Соли 1963 Кориамон ва он бону беш аз цм
сол доштанд. Чунон кн дидем, нн хоиадои бо ду фарҳацг
омезиш ёфта буд, хам фарханги балҷувони ва хам фарханщ
фарғонагп. Кориамон, харчанл ки дар ватани бобониш —ту
фарзандхо дошт, ба хонадони точик содик мемонад ва лар
тарбнян бачахои он бонуву набсрахояіи хисса мегузорад.
Аз нн чост, ки Кориамонро пнсарандархояш бнсёр эхтнрои
некарданд ва Уро чун надари хеш медоннстанд. Кориамон
холаамро бнсёр дӯст медоип 1Ісмашро шнкагта намсгнрмфт,
факат Шарнфамох гуфта садояш мекард. Холлам хам
эхтнромн уро ба чо мсоімрд ва сари пакт нону чояшро омода
мссохт. Ҳар якшанбс наберааш Мухаммадскубро, кн
аввалнн фарзанди холаи май буд, сэру либоси клона
мспӯшонд ва бо худ ба тамошои шахр мебурд. Борхо писаре
фаргонагнаш омад, то кн падарашро ба ватанаш бубарад. і
аммо мехрн хонадони балчувоня ба роя ш кимматтар буд,
км намерафт. Хоки мав дар Душанбе аст, мегуфт Кориамов.
Борхо ба мушохнда неги рифтам, ки Кориамон кампирашро j
аз дУстдорй рашк мекард. Баъзе хешони кампнр, ки аз :
Балчувону Ховалинг ба аёдаташ меомаданд, боиси рашка j
Кориамон мегардвданд. Мах су сан, усто Қолирн ховалингиро j
Кориамон чашми тнтуіи надопгг, харчанд ки У хеши намни
камнир мах суб мешуд. Ба нала рам хамнн дУстдорп буд. ки j
умрашро дар хамнн хонадон гузаронд ва дар теппам :
Нагорний хок шуд- Банда дар хамнн навь мух нт ду сап
донмшчУмямро сипарй намудам. Чуноне кн мегУянд, рУзгор
бе мунокжша намешавад Гохе агар байнн холааму язнаам
чанчоле cap мезад, гумон мекардам, ки сабабгори мунокиша
ман шудаам, чомадонамро бардошта хобгох назди
Хайруллозу МохирхУча мерафтам. Он чо хамеша бароям
чой наізо мешуд.

Як жаб замегузашт, кя язнаам омада чпмя ггонямро пуштора
ип чиу аэ ластам гтпигунон боз ба хонаанюн мебурд.
Мав желе easy* шя шуда будам. Овладор хам, ки шудам,
бордо швея яааатро яабардоввта, кадр карда баромддл
мерафтам. Бол гяуяяу ворахон аавчааи боне мешуд, кя

341
еглштам- Дар ия ду соли донишчӯй хам ахволам хамин
! №'ҳол ОН КН факат шабро рУз мекардаму дигар дар даре
сипае то соатя 11-и шаб дар китобхона.Одатан гизои
ва нони шомро дар буфета «Фирдавсй» мехӯрдам.
Сосискаву колбасахои болаззате дошт. Қаҳва, чой, кулчахои
(охти фабрикам нон, ки булочкааш мегуфтем. хамеша дар
буфет мавчуд буд. Соати даху сии шаб кормандони
кигобхона чанд донишчУеро зУран аз толорхо
мебаропарданд, ки якеаш банда будам. Аз китобхонаи
«Фірдлвсй» то манзили холаам чандон рохе набошад хам,
им соат вактро мегирифт. Дар сари хнебони Дустии
іалкхо, назди идораи гази нохиян Рохи охай кУпруки
камбаре карор допгг, ки он чо шабхо бачахон беадаби
Нагорий it чамъ меомаданд ва баъзехоро озор медоданд.
Соатхои 12-и шаб гохе ки ба он чо мерасидам, таре фароям
мегирифт ва гумон мебурдам, ки он авбошхо лучам
I месозавд, китобу дафтархоямро ба чУй меандозанд. Аммо,

I “J!Te н°тарсона аз байнашон мегузаштам, шефашон мегуфт:

I «Нарасед, ин бача аз хамин гузар аст». Б алии кор боз дар
011 ЮІ корманди милиса хам ташвишам медод. Шабе
маро манъ карду «ҳа, сагера дар ин шабй аз кучо меой,
хани сумката кушо, боз кучоро дуздидя?» гуфт. Ба У
фахмондам, ки «мебахшед, рафик лейтенант, донншчу
хастам, аз китобхонаи «Фнрдався» омада ястодаам, дар
хонаи фалоня зиндагй мекунам, холаам мешавад». Чунин
рафтори милиса норохатам сохту ба хушдоманн холаам
шикоят намудам. Ӯ пагохии дигар он лейтенанта
дарвозннасабро сари кУча карор дода, чунон хакоратат кард,
ки милиса рохи гурез чует. Дигар хар кучо, ки меднд, «ха,
сагера, ба умели ту туда кариб буд, ки пагонхоямро аз даст
бидихам»,- мегуфт. Ба хамин мин вол ду солгузашту дигар
иахостам ки дарди сари хонадояи холаам бошам ва максад
гѵзоштам, ки ба хар рохе, ки хает, бояд хоначае пайдо кунам
■а харидоря напоям Гузашта аз ня. такдири баъдпамро ба
самии шаХр бахшнданй будам. Ин ниятамро ба хо.тааму
ѵ аам иброз доштам, то ки дар наздикихои худашон хонаи

349
фурУпп І1ЛЙД0 кунанд. Мняти млизнл харидам баьди Ж

СУМ бояд хона пайдо меклрлам. Дар ни кода акай Фозил
хнсса гузошт. Хоначаеро, ки сохнбаш тоторс буд, дар
гузаргохи дуюми Нагорннй ёфт. Ханли ду хоиачаву хамиои
дошт. Шояд ду сотах замни буд. на зиёд. Тотор Якунин
хазор пурсид. Акан Фозил, ки хеле шлхси иухтаву корчалоя
буд, нархро ба хазор сУм пой им фаровард. Тоби стон я соли
1965 сохиби хоначаіі шахсп шудам. Харчанд кн онда дар
Кодхозобод кор мекард, Фотимаро бо худ оиарда будгиу
як сод боз бо май дар хонам холлам калом мсшуд. Хамил
тобнстон Уро та гоя ш —'Толик ба Тоскалъа хона» бобом
бурд. Боре ба аёдатн падар рафтам на байни хоку лой
духтарчаи зардннаеро дндам, кн Фотима буд. Вай бо духтари
пала рам - Майдагул, ки тахминан хамсол буданд. чунон
бозавк хокбозп дошт. ки худаш медоннсту бас. Ӯ маро аз
дур лиду шннохт. «Дала, лада* - гУён чоннбам Давид ва баъд
маро моиду сУйн хона тохт, то ки аз бобояш Хадя бигирад.
Вакташ хуш мегузашт. шароитн кишлок маъкулаш буд.
Шухнхо хам мекардааст, кн бобояш бо навдаи туги вазах
хавлп фанат як бор дар почакхояш задааст. Ба хамив тарик,
тобистони соли 1965 кУчамонро, ки иборат аз як шлему як
радион фарсуда буд, ба Душанбе ннтикол додам. Завчпан
бо ііхтисосн худаш кор пайдо карл. Лндаке манзилро ба
тартиб даровардем, 6а хамсояхо ошно шудем. Хонаіі
Душанбе тин мо раками 56-ро дошт ва оби н У шок про аз
гузаргохи аввал мегнрифтем. Метавон гуфт, ки дар дехае,
ки ба пойтахти чумхурп иртибот мешрнфт, рУ.чгор медидем.
Ба хар хол сарпаиохе доштем. ки ин барон он солхо хеле
мухим буд.

Соли 1964 башарият бо карори махсуси ЮНЕСКО 550-

солагми симои шинохтаи шеъри дунёи форсизлбон -

пайдо шуд. кн заачаам панчсад сУм намъ карда буд на
хам панчсад сУм фирнстонданП шуд. Яъне дар бадали хазор

СОЛЗОДИ ЧОМЙ

150
хмони Чомиро пешвоз мегирифт. Ба ин муносибат
22 кабл чорабинихои фархангие ба накшахо гирифта
** Масала н. ба чоп тайёр карла ни панччилдаи осори
ад чунин чорабинихо махсуб мегарднд. Дар хамки
асархои мунтахаби Чоми дар ланч чилд соли 1964
^ чои рас ил ва май хисобе пайдо намудаму он панч чилдро
цмцорй кардам. Сола х о ни ши 1964 ба таври таятанавй
jjp биион факултет кироатхонаи ЧомЯ ифтитох гардид
Кироатхонаро дар толори спортй сохта буданд. Дар ин
■ go* сахми беиосіггаи домулло Ш.Ҳусейнзода ба назар
играгид. Соли 1963. вахте ки доиишчУ шудам, гап-гапи
І сохтани чунин кироатхонаеро чешуи идам Медидам, ки
[ Ш Хусейнзода 6аъд аз даре ба он толор медаромад ва то
ЖР он чо мемонд. Рассомону мутасаддиён дар дохили он
юрҳосро сомов медоданд. Гохе ба толор cap мехаловдаму
1 иедидам, ки дохили он пур аз чубу сурату китоб аст. Рафхои
кнтобмонл месохтанд, накшахои сафари шоиронро
иекашиданд, симок нюирони гузаштаву нмрУзаро аз дУконхо
I *аРИДорй карда ба он чо меоварданд. Соли хонишн 1963 ба
I ауррагя факултет барон омода сохтани кироатхона захмат
“пшд. Нихоят, то рузи чаши онро омода карда, ба нхтнёри
ДонншчУён гузоштанд. Хизматн арзандаи Ш. Хусейнзода
пюяд баъд аз китобн «Адабиёти точик барон синфи хашт»
сохтани хамин кироатхона бошад. Маха захматхои
шабонарУзіпі этой буд, ки он обод гардид. Садхо чилд
китобу девонхои шоиронро харидоря карданд. Мо ба
мушоҳяда мегирифтем, ки мУйсафедоне чнзе дохили матоъ
зери багал ба бинок факултет омада, Ш. Хусейнзода ро
пурсон мешудаяд. Онхо касони фархангие буданд, ки
китобхои нодир доштанду мехостаад ба фурУш расонанд.
Ба ин хотнр, ба назли III.Хусейнзода меомаданд ва китобхои
овардаашонро аз назарн У мегузарониданд. Агар кнтоб
чолибу нодир бошад. онро хатман Университет барон
хазинаи ЧомЯ харидоря мекард. Баъди ба таври расмя
кушода шуданя кироатхонаи «ЧомЯ», Ш.Ҳусейнзода хар
донишчУро вазифадор сохт, ки кнтобчаи хонандагни

351
'<■1 Тнтир «увел. *я — J

--------------—вся* жятЛпяш хокаидадо лот

яумрв т- Ч5раев Хайдар ГОЯМ ГО ба асари
чаш содере jap мвкбвг гузаронила буд Вай 6а I
Сиу бостон тааллук мегирифт. Инсонн М
бома-ьрифате буд. Там р?з дар шиш донтпчУёіп
дошт. Кнтоб медод аа вас кабул мекамуд. Дар дафт
хонаядагя рӯзи пас гардондаян китоби гирифтаро
мекамуд. Ш.Хусейнзода худаш рУйхати аъзоёни хаяе_
кнроатхонаро икали. Агар донишчУе бсэътиноя
мекамуду аъзо намешуд, ба маломати Ш.Хусейнзода дучор

Мухятн кироатхона чунон буд, ки доыишчУ соатхо ощ
тара кари наметааоввст. Тамошои навиштачоту ікіо н
яакшахо, ки дар деворхо насб гарднда буданд. соаіхо
диккапі касро ба худ чалб меиамуд. Дойр ба хар а
гузашта ва чехрахои фархавгиаш маълумотн фарою*
оварда туда буд. Дар пахлУи акси шоир і мутафаккир
шархи холу осори 9 зикр мегардид. Тасвнрхои девори
кироатхона лонише буд. ки донмшчУ онро бе кнтоб ба ш
меовард. Тамоми кавъхои хатти мехиву суғдй, настаъдад
ва гайра виушо дошт. Дар толор яазму низом ба пуррагй
рам мешуд. Мо то он дарача ба ян боргохи маърифат одат
карда будем, ки хатто дах дакикаи танаффусро хам 6а
тамошои дожили он сарф мевамудем. Ба ибораи дигар
дожили толор мухити филологи дошт. Мегуфтанд, ки оиі
кироатгох ба 25 китобхоиахои чахон робитаи фархангнву I
адабй мри. Оиро метавон муэейи адабп-таърихп ва I
осорхона номид. ки аз зухури хат ва алифбо то шукУХВ I
uatan ва «ниш гадая ХХ-и точикро дар бар мегирифт. *
Бом г.-фт, а uptmoM «Чомя» махсус «Дафтари
Rata» ва хотирот* дошт. ки таассурота мехмоиои
*4«* пашопаи чв аГОраай ва чи беруи аз он вас
яттат 6о фонд* кироатхона дар ои саб* хеёфг.

—«taea НМ хам мп,„ц Дз дурѵ и,

9п»штт ■■піврмрвгоимиицумизцм.

352

8 Ч
ц^урлаяд Кяроатхова 6а гайр аэ толори умума 6ш
***-- дкгэрс хаи доил. хи хазииа-фондро яш исдод.
; й< .(0 Х«лоя Каримов. Д.Точисв. В.Лсрорл ва днглр
I ^.гмпов факултст дар атрофи Ш.Хусейяэода чамь
[ мвіШУ сУхбатхои илмиву адабл мекарданл. ҲвАдар
tfpacB, мулом дар хизмати онхо карор дошт, зеро ввй ню аэ
яивв наел махсуб мегардид Яъис ѵ яиз саргупурддв іиму
каърифэт буд. Аз на пост, ки дар бадали 60 сум то соатхои
ішхя шаб 6а донишчУён китоб исдод аа баѵди холя шудани
іаюр аз то л вбил мин 6а манзилаш мерафт. Дар гуручи мо
ішгаре аз Мастчох мсхонд. Ӯро вохимаи нмтихонн
Ш.Ҳусейнзода фаро гирнфга буд. кв хамашаба то дер
менишаст ва вазнхов арУзро азёд меиамуд 9 одатан дар
мази ох при толор менишаст. Шабе ба мутолиа дода
нешаваду сари мнз байни китобу дафтардояк хобаш
неба рад. Ҳайдар Ҷураев мебинад. ки дар толор дигар
доиишчУе намондааст, аичомхояшро чамь мекуилду
чароғҳои кироатхонаро хомуш карда, дарро кулф меіымояду
I 33 бнно баромада меравад. Чанд соат нас доииоічѵ аз лоб
бедор мегардад, ки дунё торякистои аст. Аз ванчарахон толор
рУшяой намедаромад. зеро хама іаячарахо бо аксхову
павииггачот махкам буданд. Дар аввал гумов мекунад. ки
“б дида исгодаасг. Ба сараш ду-се мулл мпаяад. то ки бе
бедор будя наш бовар куяад Толор барояш гури горикро
мемонад. Тарсояу дарзон аэ чояш баланд туда, мнэхоро
кофта-кофта дари баромадро ёфтаий кеаавад. аммо
муяссараш намегардад. Чй вор кардаиашро яадоииста чаид
дафъа «ой, мардум иачотам дихед. дарро кушоед. иаро
фаромУш карданд».- гУён садо иебврори. вале хеч нас ба
ёряаш намерасад. То субх дар толори торнк мемонад.
Соатхои хафти пагохй оиадаяв донишчУен ба бяноя
тзьлямЯ cap мешавад. Аэ кукла мая оиадаяу идоран
комсомолиро мекушодам, кв вас* дари толори «Чоия.-ро
бомѵштмезад. Мая саросенавор таги дар рафта пурендам.
уя ч'я га0 act. чя катар Хайдар ЧУркш шумо хастед?
Гумм бѵрдам- вя шутят яуяф ваяроа шудаасту ходимя

353
и 1 мии кабинет баромала наметавонад. Вале ба гУшамои
садои чонкохи Мир.то Боки par ид, ки мегуфт: «Худойназав
ин туй, кушо, май тамоми шаб ин чо бу дам, хобам бурдаасг
фаромУшам кардаанд...» Барояш фахмондам, ки калил
надорам, каме сабр намо, Ҳайдар ЧУраевич панч кам хашт
мерасад. «Майлаш* ,-гуфт Мирзо Боки. Ҳар донишҷӯе, ки
дохили бино мешуд, чй ran шудааст?, -гУён савол мекард.
Ҳодисаро фахмида, бори дигар ба содагии Мирзо Бокй бовар
мекарданд. То омадани мудири кабинет даххо донишчУён
назди дари «Чомй* чамъ омада, баъзеаш аз сурохии кулф
дару про диданй мешуданд. Нихоят, Ҳ.ЧУраев пайдо шуду
ба ташвиш афтода аз мо пурсид, ки чй шудааст? Магар
сУхтор аст? 4Не, не*,- гуфтем ба эшон. ДонишчУеро шаб
кулф карда рафгаед. «Э, нее, ман толорро тафтиш намуда
будам, чонзоде ба назарам нахӯрд, боз ин донишчУ аз кучо
пайдо шуд, шояд дузде даромадаасту рохи баромадро
наёфтааст?* ,-гуфта чандин саволхои дигарро пеш меовард
Ҳ.ЧУраев саросемавор дарро кушод, ки бечора Мирзо Бокй
6о риши расплаву чашмони хузнангез дар курсие менишаст.
Чй гуфтанашро намедонист. Ҳ.ЧУраев хам хайрон монда,
худ 6а худ мегуфт: «Наход, наход, хуб нашудааст, ин бечора
чабр дидааст, хай, хай...*. Аз сабаби он ки Мирзо Бокй
ваз ну зихофхои арУзро азёдкунон, хатто дар дахлезхо худ
ба худ «мафоилун, мафоилуя*,- гУён рох мерафт, хамдарсон
исмашро минбаъл «мафоилун* монданд. Ба хамин тарнк,
У аз «мах бас» озод шуду киссаи як шаб и танҳоиро дар «гУри
Чоми* огоз бахшид. Вай мегуфт, ки ачаб торикие, соатхо
тугмачахои баркро кофтам, вале пайдо накардам. Агар
баркро пайдо менамудам, мегуфт У, хайр буд, то рУз шудан
бемалол клоб чехондам

Бо нн хикоятн вокей боби «Чомй*-ро ба поён расонда,
ба кнссая дигари факу.ттеги таъриху филология мепардозам.
Аммо хоиандаи гнромиро огох месозам, ки боз сари киссаи
кироатхоиаи мазкур ва такдяри баъдии он бармегардем.

354
САДРИ НАВИ ФАКУЛТЕТ

Бахори соли хониши 1965 дар факултети таърих ва
филология 6а ивази Т.Неъматэода декани нав таъии шуд,
к„ дотсент Мансур Бобохонов буд. Акнун иавбати декани
аз филологхо 6а таърихшнносон гузашт. Ду соле, ки тахсил
намудам, накши деканамон Т.Неъматзодаро чандон эҳсос
накардам Чунин 6а назар мерасид, ки У рохбари бепарвое
аст. Ташаббускориашро ба мушохида наги рифтам. Шахсе
буд. ки ба касе коре надошт. Вай то андозае мутей мудирони
кафедра Ш.Ҳусейнзода, Д.Точиев ва С.Табаров буд.
Метавон гуфт, ки мавсуф ба ин даста мудирон бочуръатона
сУхбат карда иаметавонист. Дар маъракахон пахтачинй хам
деканро намедидам. Муовинаш Саъдулло Асадуллоев
чиддитар менамуд. Ӯ тоза аз хизмати Афтойистон баргашта,
мошини «Волга*-и М-21 дошт. Мавсуф марди эебочехрае
буд. Чя шуду уро М.Эшниёзов иваз намуд. Ин кас хам
байни мудирон мустакилият надошт. Шояд хамин чихатхо
боне шуданд, ки ректори Университет профессор Рачабов
Солеҳ Ашурхочаевич 6о фармоаи хеш шахен наверо аз
шУъбаи таърих декан таъин намуд. М.Бобохонов бисер
чнддиёна муноенбат менамуд. Кобилияти ташкилотчигя
дошт. Байнн лонишчУёну кормандон сиёсаташро шинонда
метавонист. Азбаски декан ба шӯъбаи таърих марбут буд.
мудирони кафедрахои филология 6а У чандон фишор оварда
наметавонистанд.

Банда, ки муовини комсорги факу.тгет будам, бо декан
бисер иртибот мети риф гам Пешакй муайян намудем. ки
донишчУёни соли сеюму чорум дар кадом фабрикаву
эаводхо ва сохтмонҳои бинокоря бояд дар таътили тобистона
кор кунанд. Қисме аз донишчУён бо роххати комсомол ба
сохтмони микрорайони тозабунёди 46-ум фиристонда
шуданду гурУхе ба заводи хиштн шахри Душанбе сафарбар
гардиданд. Ба назарам филологхо дар микрорайони 46-ум
кор мекарданду таърихшнносон дар заводи хишт. Декан,
ки акнун ба фаъолпят пардохта буд, бандаро муваззаф сохт.

355
ки бо У аз холу ахволи донишчуён хабар гирем. Ба ҳачва
сабаб дар тачрибаи шеваішгаосй нптгирок някярдах, Яъне 1
ба асоси супорипш М.Бобохонов дар ив таътил дар факултет j
мондам. Бсгохие огохам сохт, ки пагоҳӣ назди факултет !
бошам, то ки ба назди донишчУён равем. Субх ба бинои
таълимя омадам. ки декан бо мошинаш бандаро маътал аст. I
Фахмндам. ки мошин натичаи захмати У дар Афгоннстов |
аст. Руйхати гурУххоро бо худ шрифтам. Декан маро дар j
пахлУяш шинонду чониби шахрчаи 46-ум харакат намуд.
То < Гулистон» расидему боз ба масофаи 100-200 метр пеш
рафтем, ки рохи сангфарш пешвозамои шрифт. Аз самти 1
чап майдонхои шолизор ба назар хУрд. Ба ибораи дигар, j
хозира чойи хукумати нохияи марказй, милиса, китобхоиаи
Лохутя, боэори Султони Кабир ва поёнтар марказй ташхиси
беморон сангзору палхои шолп буд. Рохи сангфарш идома
мегирифту дар харду тарафи он хонахои чор-панчкабата
комат рост мекардаид. Факултети мо дар сохтмони бииохоі
46-ум хамкорЯ мекард. Сардори сохтмонро пайдо иамула.
декан пурсон шуд, ки чй кадар аз донишчУён дар айни хол
ба опҳо ёрЯ мерасоианд. Ӯ рУйхат дошт, ки аз 30-40 донишчӯ
беш набуд. Ин ракам декан ро асабя сохту сУйн май як назарі
шубҳаангез намуд. Шояд гуфтанй буд, ки «комсомол», корат
сует. Ин чй ran аст, аз як шУъбаи саднафара ба ин теъдоди
кам кор мекунаид. Май хомУш мондам. Баъд моро ба дожили
бинохо бурданд ва донишчУёнро ба мо нишон додаид. Декан
бо онхо сухбат намуда, хохиш кард, ки масъулият хис
кунанд. ГУё шУъбаи филология маълумамон шуду бояд ба
чойи кори шУъбаи таърих cap мезадем, ки иборат аз курехои
севу чор буданд Боз ба мошин нишастему аз он гУшан
шахр ба гушаи днгари шахр, ки такрибан 7-8 километр рох
буд, равон гардидем. Заводи хиштро пайдо намудему ба
сардораш хамов саволеро додем, ки ба сохтмоичиёии 46-ум
арз доштеи, Факат як касро пайдо намудем, ки У хам
хамдарса оиӯзшшохии мая Абдукибор Гадоев буд. Ӯ дар
курси чор тахеил менамуд ва вазифаи комсорга гурУхро 6а
?хда дошт. М.Бобохонов ин холатро диду суйи май боз

356
п маъішдоре фиристонд. Банда бо он худро тасалло
Недодам, ки шУъбаи таъРих бУД- Филологхо бехтар
масъулнят эхсос мекардаанд. Декан дигар токати он ҷо истодан
и сУхбат кардан хам надошт. «Рафик, Асоев, ин хел
р^ршавад донишчУёне, ки бемасъулиятя эохир намудаанд,

хагман дар бюрои комсомолй мухокима гарданд»,туфг хини
бабинои факултет омадан. «Ҳатман* ,-гуфгам. «Огози сеитябр
касоиеро, ки сари вазифахои комсомолиашон хозир
нашудаанд, ба бюро даъват менамоем ва хатто кӯшиш мекунем,
ки ба оной чорахои маъмурй дида шавад»,- илова намудам.
Ҳамив тавр хам шуд. Дахумхои сентябр мачлиси раёсатн
деканат сурат шрифту он чо хама комсоргону сардорони
іурУХ ва профоргхо даъват гардиданд. Садри мачлис, ки
декан буд, суханро ба ихтиёри камина гузошт, то ки дар
бораи корхои донишчУён дар сохтмонхои шахр ахборот
днхам. Гузориши ман бисер чиддиву коммунистоиа сурат
шрифт. Табинст, кн дар ин маврнд шУъбаи таърихро танкид
намудам ва таъкид сохтам. ки дар шУъбаи марбута корхои
тарбняви ба таври бояду шояд хал иамешаваид. Ин чя
бемасъулиятист, ки аз як ШУъбаи калон факат як донишчУ
дар сохтмон нштирок кардааст. Чунин эрод ба декан маъкул

нашуда бошад хам, ба хакикатгӯии ман Койл шуд ва вакти
худ сухан кардан гуфт: «Ҳа, Асоев медонад чй гУяд. Рост
мегУяд. Ман худам шохид будам. Комсоргу сардорони ин
гурУХ аз чо хезед. Кучо будед? Ба кучо нигох мекунед?
Чй, шумо магар ба супоришхои партия итоат надоред? Ии
маъракаи снеся аст. Карори хукумат аст. Комсомоли
чумҳурй даъват кардааст. Охир солхое буданд, ки
донишчУёни мо ба Селина мерафтанд. нагз кор мекарданд»
ва дигар таъкидхоро бо тарзн канда-канда ва фосиладор
иброз дошт. Баъд комсорги факултет Хайрулло Сирочев аз
ман дида сахттар ба мавзУъ иаздик шуд. Тахдид хам кард,
ки «хама доиишчУёне, ки ба сохтмонхои таъиншуда
нарафтаанд «выговор» мегиранл ва хам ба деканат барон аз
стипендия махрум карданн онхо пешииходи бюрои
комсомолй ирсол мешавад». Хулоса ва карори ин мачлис

357
<л хама гурУХХО расам ила шуд. ДоняшчУён чалой комсомол!)
гирифтанл. Бсштар шУъбаи таърих чабр кашил. Анну» I
баъэехошон сУйи банда 6о назари бад мсшігариаанду j
«албатіа, Худойиазар, ки филолог аст, таърихчихоро еисҳ
кардан мехохад»,- мегуфтанд. Баъд аз мачлиг гуноі
долпам, ки декан маро чан мсгираду аз бюрои комсомоля
меронад. Аммо чунин нашуд, балки боз Хайрулло аз нав|
иитихоб шуду банда хам дар командам У мондам Пахта
рафтем. Гуру хи ссюм муаллим надоим. Декан сардори штаб
буд. Бегохие даъватам карду сардори гурУхи худамон таыш
намуд. То ин дам чунин тачриба нашуда буд, ки такдири
гурУхеро дар маъракаи сиёсй ба ихтиёри комсоргаш с
сардораш супоранд. Мо дар замиихои Сайёд пахта мечидем.
Дуруст аст, ки баъзе хамдарсонам, монанди Амиршо
Мунавваров, Сайдалй Муртазокулов, Абдуллоев, хатто
дУстам МохирхУча бахилЯ мекарданду дар дил аз ин ки
маро рохбар монданд, норизо буданд. Вале дар баробари
рохбариам пахта мечндам. ҲамарУза хисоби миёнаи гурУХро
таъмин менамудам. Рохбарии ман аз он иборат буд, ки
пахтай чидаи гурӯхро ба хисоб мегирифтам. Дигар ба касе
коре надоштам. Хамдарсонам озодона бидуни фишоре пахта
мечиданд ва дар факултет чойи аввалро ишгол мекарданд.
Ин чихат баъзе муаллимони тангназарро монанди Султон
Box идов норохат месохт ва эхсос ме кардам, ки аз рохбарии
банда хушашон намеояд. балки мегуфтанд: «Сирочев, ки
дУсташ аст, Уро рохбар мондааст». Ин гуфга хам вокеият
дошт. Дар хама кор дастгиря менамуд, фаъолияти
ташкилотчигиамро эхсос мекард. М.Бобохонов хам 6а
ташкилотчигии май коил буд. Дар мачлисхои чамъбастЯ
декан руймрост меіуфт: “ГурУхе, ки рохбараш студент аст,
аз гурУхе, ки тахти рохбарии муаллим карор дорад, хубтару
баиизомтар пахта мечииад”, Ии лахза доиишчУёии гурУхи
^роз карсак иезадаид ва бойся шармаида сохтаии
гуруххои таибалу пастрав мешудаид Мах : ташаббуси
лекавм нави факултет буд. кв иисбат ба солхои иешии
фак/лтети таървху филология дар байии факултетхои
-ияверситст нойи намоёиро ишгол наиуд. Дар ин чода
гашкилотчигии комсорги факултет Хайрулло Сирочен
назаррас буд.

Одатан, дар хар дах рУз сардороии штаби факултетхо
иваз мешудаид. Аз ин рУ, баъд аз дах рУзи аввали пахтачинй
М.Бобохонов чояшро ба комсорги факултет Хайрулло
Сирочев дода, худаш Душанбе рафт. Ҳамзамон муаллимон
- рохбарони гурУххо низ иваз шуданд. Бо вучуди ин, барон
гурУХи курсхои сеюм муаллим лозим надонистанд, балки
боз маро мутасаддп сохтанд. Муаллимон М.Норматов,
С.Вохидов, Р.Ҷӯраев, М.Эшниёзов, Х.Шарифов,
Х.Мухибов, М.Давлатов ва дигарон рохбарони гурУххо
буданд. Аз шУъбаи таърих ва форсиву арабя низ муаллимон
фаъолият менамуданд. Ҳасан Наккоши араб, Муъминов,
Зорей иронӣ, Ҳасанлй ба гурУххои форсиву арабӣ роҳбарй
мекарданд. Ин шУъба дар чнниши пахта хеле фаъолият
нишон медод. Барот Мирзомати кӯлобя то 100-150 кило
пахта мечид. Аҳмадчон Неъматови мо хам аз Барот монданй
надошт. Ахмадчонро, ки як курс аз мо боло мехонд, комбайн
ном ниҳода буданд. ӯ чор фартук дошт ва чор ЧУякро баробар
Дар ихтиёр мегирифт. Чя хеле ки комбайни пахтачинй байші
каторхо мерафту пахтан шукуфтаро бо хавояш мекапшд,
Аҳмадҷон ҳам ҳамон хел пахта мечид. Зиёдчиниаш хам аз
Хамин хисоб буд. Аз гурухи мо Гулбй, Сайдалй, Амиршо,
Богигул, Ҳайит Арчабеков пахтаи хуб мечиданд ва гурУхро
ба ҷилав мебурданд. Гохе мешунндам, ки муаллимон аз ин
ки декан Х.Сирочевро сардори штаб монда буд, норохатя
эхсос менамуданд. Пӯшида намемонд, ки Хайрулло сари
муаллимон хам фншор меовард, дар шахси онхо
гурӯххояшоиро зери танкид мегирифт. Табиист, ки Уро дуст
намедоштанд, вале илоч намеёфтавд. «Охир, чй хел
мешудааст, ки студент ба муаллимон рохбарй намояд»,-
мегуфтаид байии худ.

Бояд икрор кард, ки дар ии ду соли пахтачинй донишчУёи
ба мухятн хочагия Ломоносов ва бошаидатоиаш чуион одат
иарда будяид, ки гУё дар дехаву шахри хеш карор доранд.
апяшмг

' им» * <в

'^Г|ЖИ ■■ пев»----ц_

И*»— «ВДВ**

_________ ____ІІ^зашеша*»

Ы .-шланг щаипшшш лэнщ?--.&,

■ лішгс-тсгтве snat кг 5І-Х %
ж дм Динина Тгаар

№ «ОМСК. ВЕЛЕНПНІ.
• ПГ fiOBKH—гш ІІ ІІ ИНН

■arr хоти лаванд. Чі ж
.хнвкпш. ш гапк нзрпахи ж iqp

Ям С'ТИЗВМІ Хі ОфШН »ЗІИ> « Ж§т

0<авгкашвлри иЦм
■в ян ашгі барак гуфг
*"ч» гшцттп ТіЯк Саркшна

m як там» аир». >*r і ппмпс. sa зхтнром .падуч»
апйсшгнйншАшіппвнаннпгсЬвояп
арфп зутщ 'ам анрсмадейг. Мопшняо кагор оуданлу
рвав шиш, ш бригадир за і Тачке» ба муахшмснн
шггф а'-.oar шшпшду шхе ба аоіоші acdeck ненпгаршгпшл
■ ШВЯ —гам» sa борон а птпва.т Ҳип ДОннШЧУеН
фартукхо сари гарям» іурп-гурп сУхбат карла меистоданд.
хн борон оғоз іаркфгу баъд шиддаташро зяёд кард. Д-Тоннеа
пнсУву он с? мерафгу худ ба худ мегуфп «Падарашба лаыот.
раю колхоз хам намедонистааст, ки боров меборад*. Mo
а» хзрфхоро шунвдему аз тахт дал хандндем. Д.Точпев
хам ба рак чизе метуфту мехаядид. Боров чумов шилдат
гирифт, ки хамаро хона ба хона гурезонд. Медидам, ки
Д.Точнев хам бо раку дагаров човиби илораи хочагИ
медавиданд, то ки тар нашаваид. Соатхои дахи руз борон
басанда вуду мо ба сари картахои пахта хознр шудем.
РУзгори допишчУён хам 6ад вабуд. ЗодрУзхо тачлил
меиамуданд. Чуиин рУзхо бошавдагони хочагй лутф
мекарданд. Дар хоиахошон 20-25 донишчуро знёфат медо да ид
Аз ин мехионлорихо духтарон босамар истифода мекарданд.
Онхо сару калласу бадан ва либосхояиюпро одатан дар

360
1 Я* ---_

[ и ппт иосжях1|яоо 6а марофагти хувариаял

1^иимк^мо1Сгр«6дН«зрюсурдмеп^ф|.аи.Д»р
# я Нациииро чу« оаозхов хуш мгпімруфііц.і.

g, am I iiir ca J ЗѲЙ —- *~y f ■1 —pi то гтг rn f frit

m ■ »»

Чцкш ют дар кяш ммтаба шаяштося бух
Яшпим бсапщ» ■лпфпро оа « іа ііиііі ни Дар
(«а вмш буз, а оа муалламя чгзону оа духтаря
ateatefa гургхв мо аттмгай яздявоч бостаялу баз як
«шианв ав ѵ миа хам дар ина «а каюр доагг на
анх :ла вала ба asnp хамсар жатдаи Денншчуён
он S3ino. аааяэюадакі. Хаіруллоя комсорг хам духтаря
wsiMMje ба ваша гяряфт (дйурля нвз дар и самт
лваасахо мггарвфг ва шяд духтарн Кахрамоан Мехватн
№юшші Карам Исмоадро ба занЯ бнгнрад. ка як курс
а т тжя меховд. Не кахрамоаро як бор дндам. кя дар
■бося гаднфенп сталввя омад ва бароа духтараш як мошвші
чш аур аз наводя хУрока овард Дар сатяле гУпгпі кайла
хам & назар хУрд, щ чанд іан аз хамдарсовя СаідалЯ 6а
шарофащ загон баҳравар гардндем. Дар хамнн чо чмаъракан
снёсй»-н соля 1965-ро пайваста ба фаьолиятн декани нави
факултет 6а охир расонда, худро боз ба бнноя таълимп
мезанам, то кя суханхоеро о ид ба ня соля таҳсил гуфта
бонам.

ИДОМАИ ТАҲСИЛИ СОЛИ СЕЮМ

Тирамохи соля 1965 бороня опаду дуюмбора ба пахта
сафарбар нашудем. Фанхои нав нлова шудаяд, кя инхо
буданд: адабиёти классикии точики карнхои ХѴ-ХІХ.
психология, таърпхи фалсафа, забони хозираи точик,
педагогика ва ғайра. Адабиёти классикиро Т.Неъматэода
ва Субхои Амнркулов даре медоданд. Анушенко таърихи
фалсафаро иехонд, муаллими психологияамон Арда
ҚувватоЯ буду лсдагогикаро Саигинова ном бону ба уҳда
дошт. Дотсент Д.Точиеву М.Косимова аз забои даре
мегуфтаид. С.Лмиркулов нисбат ба Т.Неъматзода ларси хуб
мехонд. Таърихи фалсафаро ба забони руей мехондеи.
ІІІУъбахои арабиву фо рей низ бо мо якчо буданд. Такрибан
сад кас дар то лори бино меннша стену Аиушенко лексаа
мехонд. Намедонам чаро, ёддошт кар дани шогирдонро дӯст
намедошт. Дар шУъбаи таърих хам У даре мегуфт. Ба хотири
нн ки домоди М.Турсунзода буд, худро бисер босалобат
мегирифт. Бештари дарехо аз мавзУъ берун баромада, ба
суроғаи мардум тоник, духтарони тоник харфхон носаэо ва
тахкиромезро раво медиа. А.Абдуманнонов. ки русин кавя
дошт, саволборонаш мекард. Баъзан Ахмадчон Холмуродоп
хамку реи мо саволҳои номафхумаш медод. Дарсаш, ки
чолнб набуд, мехостанд, ки саволаш ди ха иду бо хамии
вактро гузаронанд. РУэе дарсро огоз намуду гуфт: «Занхоя і
тоник чиркннаид, сару рУяшонро намешУянд, рУйи
хаммомро намебннанд» ва дигар харфхои носазоро нисбати j
бону вони тоник иброз дошт, хол он ки хамсаря худаш
ФирУза Турсунэода, ки б ах ши аввали таърихи фалсафаро
У даре мегуфт, тоник буд. Анушенко марди коматбаланду
аммо ФирУза Мирзоевна мнёнакад буд. Вокеан, у монанди
падараш хеле эебо менамуд. Муаллимаи чиддй буд. Дар •
че трааиі «ант вамераевд. вагарна боз хам зеботар мешуд.
Он чехран нурониву комати тарошидагй табассумро такозо
медопгг, афсУс кв вай хеч вамехандид ва мудом бо каворак
шрифта ба даре хозяр иешуду дар Ханой шакл дарсро ба
аоён мерасонд. Маи пай мебурдам, ки ив бону зиидалш
хуб надорад ва хатто шарм медорад, ки бо Анушенко ба
кУча барояд ё дар ягон маъракаи фархангй якчо нишинад.
Баъзан ба му нюх и да мерасид, ки Уро шиканча медихад.
эеро ду-се дафъа, ки ба даре хозвр шуд, эери чашмонаш
сиёх намуд. Муаллимеро мешшюхтам, ки ошики шайдояш
буду чорае намеёфт. Чаид марди фархангй орзу доштаяд.
ки аз шавхараш чудо шаваду моли онхо гардад. Ба У
шогирдоиаш низ ошик буданд, вале аз таре чуръат
намекарданд, ки изхори ишк намоянд. Боиуе буд, ки
аіігуборро дӯст намедошт ва хама рафтору ҳаракатҳояш
иіаркиёна, аммо рУзгораш анрупой буд. Бархе аз дугонахояш
бисёр кушиш карданд, ки аз марди аврупой чудо шавад,
вале ба хотири падар ин корро карда наметавонист. ГУё,
вакте ки ФирУзахон бо Анушенко баъди хатми факултети
фалсафаи Донишгохи Ломоносови Маскав ба Душанбе
баргаиггаанд, Бокй Рахимзода таври шУхй чунин гуфтааст:
«Мирзочон, акнун метавонй достонатро на «АрУс аз
Маскав», балки «Домод аз Маскав» ном гузорй». Пайваста
Іба хамин мавзУъ, таърихи хонадоршавии ФирУза
Мнрзоевнаро бо Анушенко хар хел шарх медоданд.
Хакикаташ он буд, ки харду якчо тахсил мекардаанду ба
хукми такдир якдигарро мепазиранд ва хамсар мешаванд.
Дигар ин чо сирри нихоние нест. М.Турсунзода, ки мудом
аз дУстии халку миллатхо харф мезад, табиист, ки дар ин
пайвандгари мукобилият нишон намедихад. Шояд ФирУза
баъдҳо пушаймонӣ кашида бошад, аммо ба хотири обрУи
М.Турсунзодаро нарезондану як писар доштанаш токат
мекард. Ба ҳар навъ ки буд, Анушенко ба точикон эхтиром
надонгг. Аз ин ҷост, ки баъд аз се-чор лексняашро гӯш
кардан, маслиҳат намудем, ки дарсашро «байкот» мекунсм.
Мо дар сменаи дуюм мехондем ва дарси аввал дар чадвал
аз Анушенко буд. Такрибан аз се шУъба сад донишчӯ 6а
бинои таълимй надаромадем, балки чойхона 6а чойхона
таксим шудем. Занги даромад мешаваду Анушенко бо хамон
салобаташ дарвозаи толорро мекушояд ва мебинад, ки ягон
донишчУ нест. Сиёсаткунон ба деканат арз менамояд. Он
Чо хам маълумоте ба даст намеорад. Ҳайрон мешавад, ки
чаро шогирдон ба даре наомадаанд. Деканат 6а чустучУйи
донишчУёни курен сеюм мебарояд. Ману Хайрулло,
Абдуррахмон, Гулрухсор, Шахбоз, Санавбар, Хосият
Олимова ва чанд донишчУйи дигар дар чойхокаи наздн
бино менишастем. Аз мо савол шуд, ки чаро дарсро «байкот»
кардем. Ба чойи чавоб хамагй ба идоран декан рафтем ва
ва.тьиятро фахмондем, ки Анушенко бонувони точик ва
умумаи миллатро гахкир мекунад, бинобар ин дигар
намехохем, ки таърнхи фалсафаро У бихонад. Бочуръатова
талаб намудем. ки таърнхи фалсафаро бонд философи тоник
таълим дихад, на шахси рус, ки Шаркро хуб иамедонад.
Сухбат то ин чо расиду М.Бобохонов, ки дорой хисси мшілл
буд, шикояти моро чиддй кабул намуду гуфт: «Ҳоло
раветон, май ин мавзУъро мусбат хал хоҳам кард». Сипае,
Анушенкоро наздаш хостааст ва гунохашро дар каллааш
бор нам у да, нзхор доштааст, ки миибаъд ба дарси курса '
сеюм намедарояд. Албатта, барон ин ки мавзУъ чанбаи смея ;
ба худ нагирад, бехтар аст, ки ин фаіиш барон филологію I
бисер мухимро ягон муаллимн тоник гузарад, Ру.ін дигар, і
М.Бобохонов чанд нафари моро хост па пурсид, ки кадок
мутахасснси фалсафаро даъвдт намоянд. Гулрухсор гуфт: j
«ип хел муаллимс, ки бота, ючик бота*. Декам: «\а, и
хаміу-мн? Маклниі, майлаіи...» туфту моро чаиоб дод
Хафтвм дигар хамагй ба толори саднафарв даромаді :
муаллимн фалсафаро нніи.юр шудем. ҲОЛО намедомигтеи,
ки і .і.щмг ал файласуфон ба мо даре мегѴмнд. Іабиисг, wi
академик Ііахома/ідші"» А би асари ссркорИ мамеіаиоімд.
Хамим пақаи буд, ки ба ролор Л слои ОН Махкам пом
фиіілнеуф даромад, Ліншлнн туда Гулрухсор кнреикро оіш
намуд ва дш'прон идома додаид Мо іалабаи коми л ба
оиарда будем Ҷо-чо меінуиидам, ки меіуфіаид. ■* Кур* \,ИІ
п> иикилоб кардааид». Албами, фнМЛНЯТИ мо то ЧОЙ макни»
иикімііби дож), чумам дар ом даи|и»м такси русро іичквр
кардан чем имкои надоші ІІИ чуммм ИМНЛ раит СИЛ И до/w
мгіаіюниі іннд ректору декииро ба малой макмурИ КШІЩНД
А* /ЮНОН ДйІ'Тури іиіілимии академик ІІІІХОШІДДІШОІфО ЙОЛіЖ
миибар і утоми а, оиро мо мо мекоиду * иіои шарму ЙІІйХ
мк/іо/і Мо ро.іи будем им би иогиіаи іаиолмо Дііійі'
муач/пміро и him I иамедодам. Мухнмиін он буд, ки Ді /н»н«»и
куй міммрдяи фііеудіені кудамои буду нуіни кубу бѵрр"
/юііи Лак* нмамі|ю Га* анніѵ / у іи макирдам, Муаллим хин
нні Оаиі type я оунж нбаіи б/іродироин мемамуд ІіадГіаии»
Лнуніеико Гам "И буд, ки V рияПаронн чумчурнро Л*ч йИ"Д
WH/ШІill Діі|і jiPitll • йіомн ДІфІ'ИШ ними дер имаду боппи
мннбар такя зада чунин гуфт: «Ман хозйр аз як мачлиси
хукуматй омадам. Он чо яке аз сарварони чумҳурй
Махмадулло Холов маърУза хонду вакти сахифаи нави
гузоришашро варак гардондан чуннн хонд: «смотри на
оборот». И про туфту и лова намуд: «Бубинед беса водим
раиси Президиума Шурой Олни Точикистонро, ки таъкиди
мошинисткаро нафахмида, гумон бурдааст, ки дар матни
наъруза чунин харф вучуд дорад». Мо ба савод доштану
надоштани раиси Президиуми Шурой Олй коре надоштем,
аммо нисбати шахсияти точик ин тавр акида рондани
Анушешсо ба нафси мо расид ва масъалаи аз даре пеш
кардплашро ба миён гузонггсм. «Инкилоб»-и мо асар карду
дарсхои Уро минбаъд аз филологхо бардоштанд. Дигар дуди
сигорн пай дар синфхонаву дахлеэхои факултет ба
маиіомамон намераенд. Ногуфта намокал, ки дарсдихии
Аглоноп нахусітні ходите буд, ки точик таърихн фплепфаро
ба тоҷикй мохонд,

ІІимсодаи апппли курен сеюм бяхши морфологняро
М.^ОСНМОВН гадрис намуд, Дарсаш берун аз мазмунн лексин
ііабуд, Дпх хиіччіи нутро бори дигар гакрор мекарД. Яміе,
пн чи дар омѵаинпох хонда будим, дар факултети филология
Хамой гакрор меИфг. Да ин рУ, им чо аз забои дотопи гоза
набардопггам, Маалум буд, ки муаллима доипши сатхй
дорад на хама иоидаау таХЛИЛХОИ морфологиатро аз рѵйн
агархои знбонніиннгони руг а мал и маиамуд Яко аз
міеоахои нуги, масалам игмро бо махгугингхшіш шарху
иной міідоду бо чумлако так л ил мокард Коидаи помп гочикп
Хамой буд, КИ ІШМІІ рут дойн Дпгар мнсачои иу'ГК Хам
дар хамим гагх фаХМОіІДИ моіпуд, Аз ни чист, ки банд аз
дарсхои II Камолнддпмон, мі майлн баи/іаро і У Ии
* it Пип Ніи и он М бурда буд, бо шумпдами л о ко и и д пи
М Кпоимона ап бахри ин идм гуашитам Накю ки даре шааіп
иадорид, онро I ѵін кардан дуиіиор нет, На ибораи дигар,
ларе з'іодкорП мох о хад, ю ки шомірдопро ба худ чалб карда
іааоііа/і АФ''У' ки бахніи забоин факултет, агар ДТочиоиро
hi Iпі'іпI купимI ИИІіф flu назар мохѵрд, Могаиои гуфт, ки
допиши макіабни Шахбоз Кабирову Ҳабнбулло Солехов
аз баъзе муаллимоне, кн о ид ба морфология дарси амаля
мебурданд. баландтар ба назар мерасид.

Дар мавриди лексияхои Д.Точиев акидаи банда мусбат
буд. Муаллим бахши синтаксисро нимсолаи дуюм одимова
даре медод. Дуруст аст, ки синтаксисы забоин точикп хам
тарчумаи синтаксиси забоин рус и буд, вале Д.Точиев онро
чу нон бомахорат 6а мо мефахмонд, ки дар назарам хама
тахлилхояш дорой донишандУзй оид ба забони точикп бух
Маълум, ки Д.Точиев аз мактаби кавии забоншинося
гузаштааст ва кодир аст, ки мавзУъро дар пайвастагя бв
махсусиятхои забонхои аврупой мавриди бахс карор
бидихад. Факат эхсос мешуд. ки муаллим ба сарфу нахі
(грамматика)- и суннатй кам таваччУХ зохир менамуд, балки
такягохаш бештар осори забоншиносони русу аврупоп бух
Чнхати хуби дарси Д.Точиев мисолхои интихоб кардааш
буд. Ба ив вое ига назарияро ба амалия татбик мегардонл.
Д.Точиев хамчун инсон вотакрор 6а назар мехУрд. Хуш
мешуд, агар дар дарехояш духтарон дар катори пеш
ніішіінанл. Чунин руэхо илхоми лексияхонии муаллим
меомаду бисер базавк даре мегуфт. Домулло ба лекспяя
сохтааш камтар ыигох мекард, балки озод сУхбат менамуд.
Тартвби да ре гУ ни Д.Точиев чунин буд. ки чумларо дар таги
менавнеонду назди катори духтарон меистод. Бештар катори
якумро каноатманд сохтанп мешуд. Дар катори аввд.і
шннондани духтарон ташаббусн бачахо буд. Мо мехостем,
ки муаллим андаке бошад, бо дунён чавонп омезиш ёбад.
Одатан. дарехои Д.Точиевро чуфги охнр мемонданд. Даре
соати хафту ланчи бегохя поён меёфт. Муаллим, ки баров
фаъолиятам дар бюрои комсомолй маро хуб мешинохт ві
медонист, ки дар теппаи Нагориин икомат менамоям, баъд
аз даре маро огох месохт, ки якчоя меравем, зеро мания
эшон дар кУчаи Академическая карор дошту рохн мо »
буд. Муаллим дастхоро ба пушти миён гирда мекарду
сУхбаткунон бо май мерафт. Боре пурсид: «Худойназар.
хамин духтархои курен шумо худашон дар катори аввал

366
„ешинанд ё касе онхоро мачбур мекунад?» «Не муаллим.
Вакте ки занг шаваду шумо бояд ба даре биёед, онхо
худашон аз мизхои кафо хеста пеш мешинанд. Аз дарсгӯии
шумо бисёр завк мебаранд»,- чавоб додам ман.

Соли сеюми тахеил дар гурӯҳи мо ду духтари нав пайдо
шуд, ки аз Университета Самарканд ба ин чо интикол ёфта
буданд. Исми якеаш Зебиниссо Бобобекова ва дигараш
Хамида Назарова. Ҳардуяш хам хушчехра буданд. Ин чихат
Д.Точиевро бетафовут намегузошт, ки бегохие савол кард:
«Худойназар, дар гурӯҳатон ду студентка пайдо шудааст,
аз кучо омадаанд?» Он чи болотар гуфтам, ба муаллим
фахмондам. Баъдан пурсид, ки «он духтари тУішипУшаш
кист?» «Ҳамида Назарова аст. Аз р?и шунидам, завчаи
аспиранта профессор Мулло Эркаев - Саид Талбаков
мебошад»,-чавоб додам ба муаллим. «Ҳа, ха, инту гуй»,-
гуфту аз дигараш савол пеш наовард. Пай бурдам, ки Хамида
бештар боиси таваччУХи домулло гардидааст. Ҳамеша то
таги дарвозаашон мерафтему «хайр, Худойназар, нагз рав,
боз пагох мебинем»,- мегуфт. Хайрият, ки хонааш даъват
намекард, вагарна аз шарм чй хам чавоб медодам. Муаллим
сархади илтифотро хуб медонист. Шогирд ба хар хол
шогирд аст. Аз он сУхбат ду-се рУз гузашту боз дарси
Д.Точиев доштем. Ин бегох низ муаллим хохнш кард, ки
якҷоя хона меравем. Ман тахмин намудам, ки У боз оид ба
он духтар савол пеш меорад. Дар хиссае аз рох пурсид,
ки «Худойназар, Мулло Эркаев ба он ном аспирант надорад-
кук «Намедонам, муаллим. Ҳамин хел мегУянд»,-гуфтам
ба эшон. Маълум шуд, ки бегохие вакта дар махаллаашон
бо М.Эркаев сайру гашт кардан, аз У пурсидааст, ки ба он
ном аспиранте дорад ё не. Ба назарам, муаллим Саидов
Талбак ном мегирад, ки М.Эркаев не мегУяд. Шояд
профессор аз нияти Д.Точиев огох мешаваду дониста не
мегУяд. Бо хамин дигар сари ин мавзуъ сухан огоз накард.

Муаллими психологияамон Арда Қувватов ном дошт.
Эшон иштирокчии чанг буд. Саводаш хеле занф менамуд.
Аз кадом сарчашмаи руей лексия месохту маънин

367
гарчумахшинро худаш мамефахмид. Ҳамзамон тоники»»-;
тм »м> нддошт. Дар хар чумлааш «мешуд» ц]
ЧИВШ» мтфюа имці Ҷумдахоаш маігшк налошіанд. 1
Хлшмро хоб хр мекард. Ҳофизп шннохга Зафар I
Н им, ка дар бпі форся мехонду шабонз тУйгардио I
jon. 6а катара охарв татар менишасту бемалол ба
кпрохт іігтцят. Баьзан чунон хУррок мекашяд, а
Арда Куваагов мачбур мешуд, кн лексаян бссару нУгашро
кагь виацѵ гУяд: «Зафарчон, масле кн аз лексиян ман
кайф харда нсгодаеЯ?» Зафар Нозимов аз чой баланд дашуду
«мебахикд, хоб вестам. Дар яазаратон менамояд»,- мегуфг.
ДоЕишчУёни солхон пеш 6а мо мефахмонданд, кн ваш
имтихон чумлахои худашро гУед, ҳатман «аѵю» мегиред
Агар донотарошЯ кунеду адабп чавоб дихед «ду» ё «се» I
бет вамемонад. Ман, кн дойр 6а ин фан дониши омУзишгохй
дотам, душворие барон худ эхсос намекардам. Бо вучуд*
ив, рузи нктнхонаш машварати курсхои болоро ба назар
шрифтам ва харчи чумла месохтам, бо услуби муаллим
мувофикат менамуд. Аз ин чост, кн ду-се дакика пурсиданду
«офарин» гУён бахои «аъло» гузоигганд. М. Диловаров аз
манбаъхои психолога нсгифода карда, ба имтихон омад. Ваі
чумлахои мантикан дуруст сохта, чавоб медод. Вале муаллим
ба ӯ бахои «чор» гузошт, ва ӯро аз «маснади» аълохоин
фаровард.

Такрибаи, дигарон хам кнели ман чумлаҳо сохтанд, ка
нору панч зиёд шуду ягон ду намонд. Ин чихат Уро 6а
ташвиш оварду Одинаев Абдурразокро, ки охир да рокад,
бахои «неуд» гузошт. Чаячоли донишчУ ба муаллим таьсяр
намекард. Баъд аз ду-се рУз 6а Абдурраэок бахои баланд
монд. Тартиби имтихонгарии Арда Қувватов он будааст,
ки хатман як ё ду «неуд» мегузошгааст, вагарна дар деканат
сари имтихонгарии вай шубҳа 6а амал меомадааст. Ду-се
муаллими гайритахассуснн мо аз ин тарзи баҳогузорй кор
мегирифгт, ки якеаш муаллими таърихи партия Содико*
буд. Муаллимаи педагогакаамон хам аз Қувватов беш
дониш надошт. Бону, зебо буд. аммо аз илми педагогика

Ъ(Л
АѵІ намебурД. Шогирдон мазоху масхарааш менамуданд
Саволаш медоданд. ход он ки саволро дуст намедошт.
5анда кн нн фанро дар омӯзишгох 6о хама нозукихояш
хонда бу дам. баъзан саволаш недодам, аммо чавобп
каноатбахш намегирифтам. Хис менамудам. кн маъкулаш
местам. Донр ба чараённ имтихонгириаш баъдтар хохам
сУхбат намуд.

Нимсолаи дуюм дарен адабиёти советии точик огоз ёфт,
ки онро С.Табаров мехонд. Муаллим хеле донишманд буд.
Аввалан аз лексияаш истифода менамуд ва баъд ба шарху
ззохн он мепардохт. Даврахои адабиётро олЯ мехонд.
Адабиетн советии точикро бо адабиёти халкхои советй
муконса менамуд ва бартарнн хар адабиётро ба мо
мефахмонд. С.Табаров дар чараённ дарсаш даххо номхон
шоирону адибонро ба забои мегнрифт, ки бисере аз ононро
бори нахуст мешунидам. Баёни лексия соддаву равон буда,
хеч нофахмиеро ба мушохида намегирифтам. Баъд аз
лексияхои Ш.Ҳусейнзода шояд дуюмин муаллим буд, ки
дониши кави доштанаш пУшида намемонд. Як чахон
маънихо аз адабиёти русу аврупову гарб медонист. Дарсхои
амалиашро Хайрулло Мухибов мегузаронд. Ба асоси
сарчашмахои псшниходкардаи С.Табаров ба китобхонаи
«ФирдавсЯ» рафта, адабиёти иловагй мехондам. Киссаву
ромаихои С.Айня, Ч.Икромя, Р.Чалил, С.Улуғзода,
Ф.Мухаммадиев, М.Миршакар, М.Рахимя, Ф.НиёзЯ ва
даххо дигаронро мехондам ва вакти дарен амалЯ ба муаллим
савол медодам. Ба гумонам X.Мухибов изхори хушя
мекарду дигаронро ташвик менамуд, ки бештар ба мутолиаи
асархои бадей ва илмя машгул шаванд. Як чихати
дарсгузарии ин муаллим он буд, ки хамаи саволхои
семинариро худаш 6а шогирдон накл менамуд. ГУё лексияи
С.Табаровро дуюмбора мефахмонд. Бай хини сУхбат факат
ба шифт меннгарист. Хеч ба рУйи шогирдон назар
намеаядУхт. Маи тумон мебурдам, ки аз донишчУён шарм
медорад- Боре Гулрухсор шухй карда гуфт: “Муаллим, дар
гурухи мо ин кадар духтархон зебоянд, чаро шумо ба шифт

369
менигаред?” Муаллим чиэе нагуфт, факат табассуме карду
бас... Ба хамин минвол, бахори соли 1966 хам рас ид. Баъзе
санчншхо огоз ёфтанд. Маъракаи омодагй ба нмтихопоіи
тобистона авч мегирифт...

НОМЗАД БА ПАРТИЯ

Бинобар іш кн аз огози фаъолияти донишчӯП ба корхои
чамъиятии факултет иштнрок мекардаму комсорги гурӯҳ
интихоб шуда будам, нимсолаи дуюми соли 1964 котиби
ташкилоти партиявии факултет Д.Точнее ба дафтараш
даъватам намуд ва масъалаи ба сафи партиям коммунястя
аъзо шуданам ро ба миён гузошт. Азбаски чунин пешниход
ногахои сурат гирнфт, ба этой гуфтам, ки аъзои партия
шудан масъулият дорад ва май холо барон номзад шудаи
омода вестам. Д.Точнее раддияи банда ро кабул на карда,
супориш дод, ки ду тавсиянома аз ду аъзои партия ва
тавсифномаи комсомоли Университетро таъчилаи тирам.
Сипае изхор дошт, ки тавсифномаи аввалро худи 9 >
иедихад. Барой тавсифномаи дуюм ба Ҳакназар Назаров,
ки аз рУйи корхои чамъиятя ошяо шуда будам, мурочиат
кардам. «Майлат, май шуморо іо чое мешиносам. Албатта,
тавсиянома медяхам»,- гуфт. Аз бюрои комсомолии
факултет тавсяфяоиа гирифта, онро дар комитета
комсомолия Университет тасдвк куноидам. Мохи феврали
соям 1964 маро якдилона 6а яомзадяя партия кабул
яшулш.і Вакти кабуя хл гуиа вроде ба мяёя каомад, ход
от и Суятов Box ядов, кя иуаллими кафедрам адабиёти
соговЯ буд. бовси саволу эродхо аз чоииби донишчУёня
коммуввет ва аъаоёяя двгарв партия гард яд. Акяуи
масіуляятя чвивпіпии дучаяд шуд. Ногуфта намонал.
** ташквяотв вартяявяв факултет дояяшчйённ
коммушкт иж мёд будаяд. Дар гургхя мо Х.Сврочев.
Л.Уч'-у-к а. гафхои Армиям совет ба сифати аъзои партия
омада будаяд Дар гургху шѵъбахои таъриху фореяву арабй
ям коимуяястояя лонишчу ба мушохида мерасиданд.

370
Ищетавои гуфт, ки нисфи аъэоёни ташкилоти партия вин
К*култетро донишчУён ташкил медоданд. Ҳарчанд ки
номзади партия будаму як сол таҳти назорати ташкилоти
иартиявй карор доштам, бисёре аз супоришхоро боварам
мекарданд ва дар хама мачлисҳо даъват мсшудам. Факат
холо хукуки овоз додан надоштам. Мачлисхои партиявп
бисёр чиддй мегузаштанд. Масъалахои чанчолӣ хам баррасй
мешуданд. Ҳама чамъомадхо аз тарафи шаб, баъд аз соати
хафт, сурат мегирифт. Боре дар эълони мачлнси пӯшндаи
партиявй масъалаи шахсӣ буд. ДонишчУёни коммунист,
аксаран намедонистанд, ки он масъала ба чӣ шахсияте
гааллук мегирад. Коммунистон Д.Точиев, Ҳилол Каримов,
С.Табаров, М.Бобохонов, Т.Неъматзода, Ш.Ҳусейнзода,
Максуд Шукуров , В.Асрорй ва дигарон сӯйи ҳамднгар 6о
шубха менигаристанд. Тафовути ин мачлис дар он буд, ки
намояндаи ташкилоти партиявии университет дар садорат
карор дошт.

Дар чараёни мачлис фахмидам, ки фаъолвяти шахсин
коммунист Сохиб Табаров баррасй мешудааст. Зироат
Шарифова ном бону ба Университет аз болон С. Табаров
арз кардааст, ки гӯё дар ғайри хохишаш зӯран тачовуз
кардааст. Ҳатто муддате дар истирохатгохи Қриму Ялта
якчоя буданашро тазаккур дода, муаллим С.Табаровро
ҳамчун шахси бадахлок муаррнфя намуда буд. Максади
боиуи «бегунох» он буд, ки С.Табаровро барои ахлоки
ношоистааш аз Университет пеш кунанд. Ҳар кадом аз
коммунистон, ки 6о С.Табаров солхо хамкорй доштанду
Зироат Шарифова аз шогирдони собикаашон буд, сари
мактуби шикоятии 9 изхори акида менамуд. Дар мактуб
омада буд, ки С.Табаров бонуро ба «Волга»-и М-21 борхо
савор карда ба дараи Варзоб бурдааст, хона харида додааст,
ба чояш маколахои илмя навиштааст, то ки ӯро ба маъшукаи
худ табдил дихад. Сабаби хонахаробиашро хам аз С.Табаров
медид. Баъзе коммунистон аз ахлоки бади шогирдашон харф
мезаданд- Чунин ба назар мерасид, ки он бонуи зебо бо
муаллимони дигаре хам ишқварзя карда будааст. Махсусан,

371
Д.Точиев чанд дафъа китфак зада гуфтанй мешуд, ки бав
он бонуи беадаб С.Табаровро, ки яке аз таъсисдиҳандагов,|
Университет асту чех рай шинохтае, мазаммат намудаиу 63
чазои партиявй гирифтор сохтан аз рӯйи адолат нахохц!
буд. Баръакс, Максуд Шукуров ба С.Табаров савол дод, 0і
«Сохибчон, май хам монанди мошини шумо мошин дорад
аммо чаро занони зебо дар мошини май неву дар мошшщ
шумо мешинанд?» С.Табаров бочуръатона чунин чавоб дод; I
«Максудчон, дар мошини ман аз ин навъ бонувон зисд
мешинанд». Соат 11-и шаб туда бошад хам, бахси партиявй
идома меёфт. Раиси комиссия, ки дар асоси мактубя
шикоятии Зироат Шарифова чанд хафта тафтиш бурда буд, ]
аксхоеро аз истироҳатгохи Ялта нишон дод, ки харду | Н
нимбарахна дар сохили бахр бадан месУзонданд. Раис ба
С.Табаров мурочиат карда пурсид, ки эшон ба аксхоі j
мавчуда чй мегУянд? С.Табаров аз чой баланд шуда гуфг.

«Ин аксхоро сохтаанд, мантаж кардаанд, ман хеч гох бо
он бону лаби бахри Сиёх нарафтаам, балки ин аксхоро
ташкилкуиандагони мактуби шикоятй таври сунъи сохтаанд,
то ки маро шармсор купанд. Аммо донетои, ки хама далелхом
дар мактубомада бУхтони махзанду бас. Медонам, пн 1
мактубро Рачабов Солех ташкил кардааст». Максади мачлис I
он буд, ки С.Табаров хамчун коммунист ба гунохаш икрор 1
шавад. Вале С.Табаров хама далелхоро рад мекард. Ӯ 6а I
мачлис мефахмонд, ки чй навъ ба гунохи содирнокардааш 1
коил мешавад? Бухтой аст, бУҳтон, мегуфт вай хар дафьае, 1
ки ба вай хучум оварданй мешуданд. Ман, ки акнун курен |
дуюм мехондаму дар бораи С.Табарову дигарон тасаввуроте 1
надоштам, эхсос намудам, ки мачлис ба ду гурУХ тақсии 1
шуда буд. ГурУхи аввал, коммунистоне ба шумор мерафтанд, 1
ки аз ректор, ки солхо 6о С.Табаров дар мубориза аст, I
суиориш гирифтааяд. Ба гурУхи дуюм Ш.Ҳусейнзода,
Д.Точиев, Ҳ.Назаров, Мардои Мухаммадиев ва ,
доиишчУёии коммунист шомял мешуданд. Аксарі '
доиишчУёи С.Табаровро бегунох медоиистаид, ки дар ов
чумла налу Хайрулло ва Абдукодир хам будем. Чоиибі

372
ошкилдихандагоии номаи бону зӯр мезадаяд, далел
меоварданд, аз тУхмат кор мегирифтанд, аммо натнчаи
дялхох ба даст намеоварданд. Гурӯҳи дуюм дар шахся
Д.Точневу днгарон чуръати дифоъ кардани С.Табаровро
зохир наменамуданд. Шояд аз ректор хавф мебурданд.
Нафахмндам, ки Ҳилол Каримов, ки чанд маротиба вавбати
сухан мегирифт, тарафдори кадом гурӯҳ буд. Ӯ духела харф
мезад, на ин сӯву на он с9. Ба дил мегуфтам: «Ана инаш
хеле пухта ва дипломат будааст, ки аз руйи меъёри на сих
сУзаду на кабоб амал менамояд». Мардон Муҳаммадиев,
харчаид ки нотнк набуд, равшан изхор допгт, ки С.Табаров
хеч гунохе надорад, балки он бону худаш чандон зани чиддя
вест. Н.Назаров хам канда-канда сухан гуфта, дар мачмУъ
С.Табаровро тарафдорй намуд. Соаг яки шаб шуд. Ҳамоно
бахс тезу тунд сурат мегирифт. Дар синфхонахо хам
донишҷӯ намонд. Баъзе аз онон пуигги дарвозаи толор шояд
чараёни мачлиси партия в нро ба мушохида мегирифтанд.
Дар бинои таълнмн факат «мачлисбозоп» монданд. Ив
Холатро С.Табаров эхсос карду нихоят аз чайбаш хуччатеро
баровард, ки он аз гайри фаъол будани эшон хамчун мард
шаходат медод, Ҳуччат мӯҳри духтурхонаеро доро буд. Раис
ва садорат хуччатро даст ба даст мегардонданд. Онхо хайрон
монда буданд. Намедоннстанд, ки 6а Рачабов Солех рафта
чи мсгӯяид. Панч соати мачлис ба фондан С.Табаров халу
фасл гардид. Хулоса чунвн шуд, ки далелхон дар
мактубомада тасднк нашуданд. С.Табаров ғоляб омада буд,
ки лангон-лангон баромада рафт. Ҳамон шаб соати ду 6а
хона расндам. Дар як соли номзадй ба чунин мачлнсхон
ғулгулааидоз борхо шохнд шудам. Гохе сари мавзӯе фнкри
хешро иброз медоштам ва камбудиҳон факултетро ошкор
месохтам. Ҳамин буд, ки бахорн соли 1965 бандаро ба сафн
партияи коммунист кабул намуданд. Акнун худро хамчун
донишчӯи пешрав тасаввур мекардам ва хамеша аз
фаъолиятмандй кор мсгнрифтам
«ИМКОНИЯТ БОШ АД, БОЛНИТСАИ
ДУШАНБЕ БАРЕН»

Ин сарлавха аз як порча хатчаи киблагохам ба сифатв 1
унвони хикояи фавк ивтихоб гард ид, ки охирхои соли 1965 1
барон банда фиристонда буд. Он порча 6о калами ларзони 1
падар ин тавр тахрир ёфтааст: «Аз номи падарат ба писарам 1
ва Зоира ва Фотима салом. Баъд аз якуми октябри соля ]
1966 имконият бошад, омада болнитсаи Душанбе барен. 1
Содиков». Шакли тахрири киблагох нншон медихад, ки
хатча дар бистари беморЯ иншо піудааст. Калимахо ба ]
ангуштони ларзон сурат бастаанд.

Хонандаи гиромй аз таърихи бемории падар огоханд, ки
ханУз соли 1957 дар шахри Кӯлоб огоз шрифта буд. Дар
ин муддат беморЯ гохе рУ ба бехбудЯ меоварду гохе инкишоф
мекард. Ба ин хотир, борхо дар шифохонаи Кадучй ва :
маркази нохияи Восеъ бистаря гардид, аммо ба пуррагй сихат
наёфт. Махсусан, баъд аз сари модар падар ба душворихои
рУзгор бепгтар ру ба рУ шуд ва шароити номусоиди оилавй
нагузошт, ки вай сихат ёбад. Аз ин пост, ки Асо Содик
баъд аз соли 1962, такрибан, аз кори педагоги даст кашида,
6о нафакаи гуруҳи сеюми мачрУХЯ баромад. Банда соле ду-
се бор ба аёдаташ мерафтам ва чанд рУзе, ки дар хонадони
падар мемондам, дар хидматаш карор мегирифтам. Шабхо
хама ба хоб дода мешуду ман назди бистари падари бемор
нишаста, дасгу пойхояшро молиш медодам. Баъзан болои
пойхои падар хобам мебурд. Чунин шабу рУзхо падар
хушхол буд, ки чоиаш аидак рохат мекард. Дар хар сафарам,
киблагох аз ду-се рУз беш иамегузашт, ки наздаш бошам,
балки мачбурам месохт, ки аз пайи хондаиам шавам. Тавре
дар шурУи ин хикоят гуфтам, мох и октябр хатчаи
иомбурдаро гирифтаиу рУзи якшанбе ба Тоскалъа рафтам.
Падар дар хоначае танхо пуштнокЯ болои кати оханя хоб
буд. Нафаскашиаш 6о хурроккашиаш омехта садо медод.
Дастоиашро шрифтам, ки харорат дошт.

«Худойиазарчои омадя*,- гУёя савол кард. «Бале, падар,
хапаатоя расил. Омадам, ки шуморо ба ягон шифохонаи
Душанбе барам»,- гуфтам. Дастамро сахт зер кард ва іуфг:
«Рахмат, Худойназарчон. Ман он хатчаро навиштаму баъд
пуіиаймон шудам, зеро фахмидам, ки он боиси ташвишат
мешаваду ба хонданат хал ал мерасонад. Хайр, чй илоч.
Бемории ман сихат намеёбад. Шушхоям тамом шудаанд. Ба
пкдир тан медихаму рӯзи охирини хаётро интизорй мекашам.
Ба хулосае омадам, ки дигар ба ягон шифохона наравам.
Фонда надорад. Кор аз кор гузапгтааст. Модарат хар шаб
ваздам меояду ба ходам мехаядад. Вакти рафтанаш боз
табассум мекунад, сУям даст мегардонаду «малим биё, чй
худата азоб медихй, биё ман худам нигохубинат мекунам. ба
умеди занн чавону бачахот нашав, охяр, онхо бача хастанд,
кадри падарро аз кучо медонанд..." мегУяд. Барой хамив
Худойназарчон, дигар маро начунбон, факат хон, фикри маро
накуну ба Душанбе рав. Ҳаволаи ман ба Худо...». Ин суханхо
гуфгу аз ду гУшаи чашмон оби дида cap дод. Баъд хохиш
намуд, то ки пойхояшро аз зону поён сахт-сахт молиш ди хам.
Каме рохат ёфт, ки боз суханашро идома дод: «Холназар
хеч парвое надорад. Ягон бор наздам намедарояд. Хонаеро
чудо кардаасіу факат худро мебинаду медонад. Харчиэро
бахона карда бо додаронаш чанг мекунад. Сохибназар-ку аз
бемории ман истифода бурда тарафи хона намеояд. Бо
Холназар хар рУз дастбагиребон аст. Ман ин чо чон меканаму
онхо руйи хавлй занозанл мекунанд. Медонанд, ки ман аз
Чоям хеста наметавонам. Факат он чанд рУзе, ки ту меой,
рохат мебинаму бас...» Шикояти падар вокеяят дошт.
Чумъахон, албатта, дар хндмати падар карор мегирифт, аммо
боз корхои хонаро хам анчом медод. МУсо холо хурд буд ва
бемории падарро чалдон равшан эхсос намекард. Мухим он
буд, ки падар аз заии наваш шикояте надошт, балки ба У
рахмат мегуфт. Гузашта аз ин, падар аз ин бону се духтарча
бо номхои Майдагул, Саодат ва Файзигул дошт, ки байнашон
яксоливу дусолй тафовут мавчуд буд. Падар хар дафъа
«Чиёнгул* гуфта садояш мекард. Дархол пайдо мешуд ва
хохиши падарро анчом медод. Он руз падарро хеле логар
дидам. Сулфа хеч оромаш намегузошт. Пеш аз сафари

375
Душанбе бори дигар илтичо намудам, то ки розй шаваду^
Душанбе хонаи худ биёрамашу баъд ба шифохона бистарва»
созам. Вале розй нашуд, зеро рУзе гУшам бод ёфт, ки ба
падар мУйсафедони деха мегуфтанд: «Миллим, ба Душанбе
рафтанат зарурат надорад. Беҳтар аст, ки дар хонаи худат
бимонй». Вахте ки падар аз хоҳиши хатчааш даст каши*
он шунидахо ба ёдам расиду дигар 6о падар баҳс наоростам.
Илова ба ин, падар дар вазъе карор дошт, ки интикол
доданаш 6а Душанбе ғайри имкон буд. Ҳарчанд ки падарро
дар моххои охири хаёташ мед идам, масъулияти донишчӯй
мачбурам месохт, ки бо дили реш-реш рох сУйи Душанбе
пеш гирам. Имтнхоихои зимистониро супоридаму дар
таътил боз ба дидори падари беморам расиданй шудам.
Охирхои феврал буд. Дарвозаи хавлии хонаи падариро
кушодам, ки онро кучбастагй дидам. Чанд лахза хайрон
мондам. Намедонистам, ки падар ин дафъа ба кучо кӯч
бастааст. Ҳамсояи дар ба дарамон бобои Табар ном дошг.
Тасоддуфан завчаи У холаи Рокия аз сахни хавлиаш
мебинад, ки май дар хавлй карор дорам, садо баровард, ки
«Худойназарчон, отата хешош ом ада бо мошини таъчилй
ба Фархор бурданд. Факат Холназар ин чо мондааст. Ӯро
аз мактаб пайдо карданат мумкин аст...». Рахмат, гуфтаму
ба мактаб рафтам. Аз муаллиме фах мадам, ки Холназар
дар кадом хонае чой менУшад. Ӯро пайдо карданд. Накл
кард, ки охирхои ноябр ҷиянҳояш — Абдугаффору Шералй
бо як нафар духтур мошин оварда, отама ба Арчаи Фархор
бурданд. Баъд аз ду-се рУз ду мошини боркаш оварда, кУчро
бо мойиндараму кУдакхо бор карданд. Ҳамои рУз ба
Холназар хабар додаанд, ки падарро дар шифохонаи хочагия
«Коммунизм», ки дар дехаи «Победа» карор дорад, бистарй
сохта, 6а табобаташ огоз кардааид. Холназар, ки дар кисми
хочаіии мактаб бо дастгирии бародархонди малярам -
М.Нуруллоев кор мекардааст, дар Тоскалъа мемонлааст.
Маи таем им гирифтам, ки дар хол рохи Арчаро пеш гирам.
Холназар хам хохиши рафтан кард. Якчои 6а Арча омадем
< араииал шифохона даромадам. Дар утоке киблагох худаш
таихо бистарй буд. Маро дидаи замон духтуре расида омаду
худро муаррифй намуд. Исми эшон Қурбон Рахимов буд,
ки дар интиколи падар аз Тоскалъа ба Арча хисса доштааст.
Маълум шуд, ки киблагоҳро ба воситаи занбар овардааид.
Харораташ баланду 6а пой хестану рох гаштанаш душвор
будааст.Курбон Рахимов киссаашро идома бахшида, «шукри
Худо баъд аз сУзандорухои ду-се дафъай вазъаш рӯ ба
бехбудй овардааст»,- гуфт дар интихо. Ба ӯ изҳори
миннатдорй баён карда, сипас хостам духтури табобатиашро
аз наздик бубинам. Курбон маро назди духтур бурд, ки
русзани мехрубоне буд. Вахте фахмид, ки май донишчуи
соли сеюми Университета давлатаам, кушоду равшан дар
бораи касалии падар изхори акида карда, хулоса баровард,
ки харду шуш дар мархалаи тамомшавианд, аммо калби
бемор кавй аст. Бемор аз хисоби бакувватии калб ва гурдаву
чигар зиндагй дорад. Баъд аз сУхбати духтур боз назди
бистари падар хозир шудам. Пурсид: «Хай, Худойназарчон,
духтурро дидй? Чй мегУяд?» Дар чавоб гуфтам, ки бемориаш
рУ ба бехбудй овардааст. Ягон мох баъд хеле хуб мешавад.
Падар бо чашмони калону мехрангезаш сУям маънидорона
зехн монду гуфт: «Бачам, мефахмам, ки ту маро тасалло
доданий. Дарди ман дигар табобат надорад. Эхсос мекунам,
ки ду пахлУям бехи холя шудааст...*. Ман аз чайбам як
китьа аксамро бо Фотима бароварда ба падар нишон додам.
Ӯ бо диккат моро дид ва гуфт: «Фотимаро чаро наовардй,
як бори дигар медидамаш». Ваъда додам, ки дафъай дигар
хатман меорам. Падар аз он хушхол буд, ки наберадор шуда
буд,- мегуфгам дар ботии. Бегох хам шуда буд. Падар хохиш
кард, ки Уро аз духтур чавоб гираму якчоя хона равем. Як
шаб бо май бошад. Духтур розя шуд. Курбон Рахимов
мошинро оварду падарро ба хона бурдем, ки дар дехаи Арча,
он чо ки апааш - Гулчехраву чияихояш икомат мекарданд.
Чияни падар - Абдугаффор, ки домоди раиси хочагя -
Цурахои Каюмов буд, лутф карда хавлии хуберо дар их таёри
падар гузошта буд, ки ду хона допгг. Сабаби ба Арча кУч
бастаііи падар он булааст, ки дар Тоскалъа аз кайму хешу
таборлш кдсеро имели вл худро миёня бегонагоя
мекард Дар Фархор болид, апаи Гулчехрааш, амакба^
фарззндони онон зиндагП мокарданд. Дар поённ умр
мехост. ки дар халкаи хешу табораш болид. Гузашга aj
дар дехаи ‘Победа" дах-понздах оила аз Момайя, зод-0х^
кябхагох іи ■■аил! имела Худойкул Карам, ки шацЗ
~ Чненгѵд буд, бобоа Гало, бачахоп бобоі Хомщ J

Кхшшру Файзадп ва лига рои. Дар хочагии Карл Маріс
шмбвчвин -акал СаДад. дар маркази нохіи - дут»
псаря амаваи. кп чое ал онон аом шрифта будам *
Байту Хшкмлтухю ва дягароа. Ҳамаашон баъдн ни ц
аз кП бастап Асо Соднк огохй ёфтанд. ба аёдатаа
мнляоан и гУё верув тозааш мебахшнданд. кн чанд мо\*
двгар умр бавад. Чанд рУзе, ки вазді падар будзм,
чехмоновн знёде ба аёдаташ омаданд. Бо онхо сУхбат
карданро хуш зонт, вале ларди шаднду сулфан пайи хам
имковаш нзмедод, ки бежтар омадаговро ваздаш маътал
созад. балка мегуфт: «Рахит, фалонп. миннатлор. дигар

танввн нашавед. мав хуб кастам». Пагохие, ки сТЬ
Душанбе бонд харакат мекардам, боз бо ёрнн Курбои
Рахимов кабзагохро 6а шнфохоиа бурдам. Ӯро чідлі
табобят карданл буданд. Ногуфта намоиад. ки Шамсиддиа
Сайфиддввови дустам акнун сардухтурк иохия буду худав
суратхоа шушн падарро зад ва гуфт: «Худойназар. афсУс,
ки шушя тарафи чага падарат ба куллй тамом шудаасту
шуши тарифа рост хам рУ ба тамомшавя дорад. Як-ду мох
боа бо ин шуш хаёт лида намета во над». Падар хам ин
чихатро медонист ва мондани рУзхои башуморашро пай
мебурд.

Душанбе омадаму аз пайи рУзгори доиишчУП шудам, аммо
хеч бемории падар аз пеши рУям дур намерафг. Мохл май
расид. Санчишхо шурУъ шудапд. Барой супоридани
имтихоноти тобнетона омодагй мегирифтам. Нимаҳои дуюми
мохн май, бародарам Сохибназар, ки дар сафхои Армиях
Советй хизмат мекард, рухсатй омад. Хостам, ки бо бахонап
Сохибназарро ба Арча хамрохй кардан, бори дигар аз ходу

378
чволИ падари беморам хабар бигирам. Ду-се рӯз 6о
Сохпбназар хондам. Такрибан 25-умхои май буд. Падар аз
пѵрсяд. кн имкон до рад, ки рухсатии Сохкбназарро
(арон дах-понздах рУз ба воситаи сардухтури нохия дароз
ндмоям. Кӯшнш мекунам. гуфтам 6а падар ва ба Фархор
рзфта бо Шамсиддин маслнхат намудам. Ӯ, ки аз вазъпяти
падар огохп дошг, ба зудя хуччат сохта, ба коммнссарнати
нохия хабар расонд, то ки ба кисми Харбин Сохпбназар
хабар расонад. Падар аз ин ибтикори банда бисер хушхол
■уд Падар днгар намехост табобат бигнрад. Аз ни чост,
кн дар хона бнстаря буд. Ду-се шабе. ки назлаш хондам, то
субх пойхон устухонгардидаашро молиш недодам. Ӯ гУё
дар оташ месУхт. Нолиш мекард, худ ба худ чизхое мегуфт.
Дастхоям монда туда бошанд хам, молншро вдоха недодам.
Дар назарам охнрнн рУзхояш мераснд, кн мегуфг: «Алан
Ншён дар хобам даромад, хамеша мурдагон ба хобам
медароянд, Очат хам хеч о ромам намегузорад, тезтар биё",-
негУяд... Ман дар ботнн мегнристаму худ ба худ
меандешпдам, ки «модар маро іунахгор месозад, кн гУё
намегузоштаам, ки отам ба назлаш равад. Ӯ хоначаи хуберо
Дар пахлУяш омода сохтааст ва нахустин ишкашро интизорЯ
мекашад...*. Шабхо гУё мая хам бо падар беморй мекашидам.
Холназар хамоно дар Тоскалъа мезнсту падарн дар бнстарн
маргбудаашро фаромУш карда буд. Сохибназар хам чандон
вазъи нохннчори паларро хис наменамуд. Ман мехосгам,
кн боз ду-се рУзи днгар наздп падар бимонам. Падар бошад,
Хар лахзае, ки 6а хуш мео.чад, «Худойназарчон, ман бех
шуда истодаам, рав, аз пайи имтнхонхоят шав»,-мегуфт.
Ноилоч пагохии сиюми май омодаи сафари Душанбе шудам.
Вакти хайрухуш кяблагох ластамро сахт зер карду «рав,
рав, Худойназар. ман иншооллох нагз мешавам»,-гуфт. Руйи
Хавлй баромадам, кн аз пуптти cap садом падарро шунидам:
«Худойназар, як ин но биё»,- гуфт. Ман дубора аз рохам
пас гашта, поёни пойхон падар дар рУ ба рУяш карор
гирифтам. Дар хона каси днгаре набуд. Киблагох
чашмхояшро калон кушода, иерУяшро чамъ намуду гуфт:

379
«Худойна.іар, зик машав. рУэхои охнринн ха&тро дИда
истодаам. Бинобар ин васиятамро 6а ту мсгуям. Аиоргуп»
6а ъл аз хатми мактаби миг на ба додари М.Нуруллоев де»
сипас ба мактаби олй дохилаш кун. Маи дар касса 800 суи
дорам, ки барон гузарониданн маъракаҳоям сарф намосд.
Дар бисотам як гови чУпюЯ бо гУсолааш дорам, ки барон
мойиндарат бо кУдакхояш монад. Дигар, ба хотнря се
духтарчаам аз ин хона хеч чнз нагнрсд. Ин хонаро барон
мойиндаратону хохарчахотон дихед*. Падар ин сухаихоро
мегуфту мая ашк мерехтам. «Ота, ин хел нагУед. Шумо
на.чемиред, холо бакувватед»мегуфтам. «Не, не,
ХудоАяазар, мая мемирам, аммо ту хон ва тавонЯ хама
бародаронатро хонон, хайр бачам, акнун рав, рав, кя
имтихонхои тобистонаат cap шудааст. кафо намой рав. рав,
бачам. зЕ няптав дунё ба хеч кас вафо накардааст. Мая 56
сол умр лидам, ход он ки бобот 40-сола буд. ки мурд. Ту
хушбахт хастя. ки рУйн пазарро дидй, ман чехраи падарамро
дар ёд надо рам Хайр, бачам, акнун рав». Бори охир
дастамро фишурду катрахои ашкашро ннгох дошта
ватавоняст. Гиря дар гулу дар монду, «Хай, ота, ман чаял
рУз баъл галла меоям»гуфтам ва бори дигар чехраи падарро
дндам. кн бннивѵ гУшхояш борик ба назар рас ид а нд. Оре,
ян охнрин дндор ва охнрин сУхбат бо падар буд. Душанбе
омадамѵ ба мутолиа до да шудам. Бегохии сеюми июн рУйн
хавля нишаста китоберо мутолиа менамудам, кн хаткашов
дарвозаро заду баъди 6а когаэе имзо гуэоштанам, телегромро
ба дзетам дод. Матни телегром чунин буд: «Умер отец:
срочно приезжай? Абдугаффор*. Чаял лахза шах шудам.
Намедоннстам чя кор кунам. Пойхоям гапамро
намегприфтанд. Ларза баданро фаро гирифт. Завчаам паіідо
шуду телегромро хонд ва садом гиря баровард. Дар сараи
зад. ки телегромро чняни пала рам Абдугаффор аз маркази
вохня фирпстодаасг. Шом туда буду соат суи хашти шаб
харакат дошт. Ба завчаам гуфтам, ки «ман рафтам». Ӯ хам
мехост бо ман равад, аммо Фотнмаро бо кя мемонд? Дигар
ин ки маълум набуд, ба калом восита дар ин шабй 6а Фархор

380
нсрасам. Сароссмагй 6а он дарача буд, ки холааму яэнаамро
хам надидам. Аз Нагорный то хиёбоии Айнй Давидам, то
ки 6а хонаи декан и факултет М.Бобохоиов занг занаму
ичозати рафтан гирам. Бадбахтоиа раками телефонашро
намедонистам. Аз ин пост, ки боз ба кафо гапгта, бинои
факултет да ром ада, ба воситаи дарбон кабинета деканро
кушода раками телефонро, ки зери шиша и муовнни декан
гузошта туда буд, шрифта, хонаи М.Бобохоиов занг задам.
Ҳамсараш ало гуфтанд. «Мебахшед, муаллима, Мансур
Бобохоновичро мумкин аст». Сонияе нагузашту декан
«лаббай»,- гуфт. «Ассалом, му ал л им, май Асеев, падарам
дар Фархор вафот кардааст, ичозат медодед, ки равам»,-
гуфтам бо овози гирифтаву ларзои. М.Бобохоиов: «Ҳа, ха,
афсУс, афсУс, рафик Асоев, равед, равед, афсУс...»,-мегуфг.
«Рахмат»,-гУён гушакро гузоштаму чониби ДОК, ки
мошинхо 6а самти Кӯлоб аз он чо мерафтанд, рох пеш
шрифтам. Соат нУхн шаб шуд. Ягой мошии манъ намекард.
Ба ин сУву он сУ медавидаму оби дидаам main катор мерехт.
Ним соата даводавихо барбод рафт. Якбора дар фикрам
амаки Абдукаримов, ки дар матбааи аввал кор мекард, зад.
Ӯро хатман хабар кардан лозим буд, зеро солхои 1941-45
дар Момайй бо падарам муаллимй мекардаасту дар хонаи
мо икомат доштааст. Эшон падарро акахон шрифта буд.
Баъди 6а Сталинобод омадан дигар акаашро надида буд.
Рӯзҳои наздик ният дошт, ки ба аёдати акахони бемораш
меравад. Соатхои дахи шаб ба чопхона расидаму аз сари
куча ба Абдукаримов занг задам, то ки берун барояд. Чанд
дакика гузаппу У хозир шуд. Худамро 6а гарданаш халка
занондаму «акахонат мурд, отам вафот кардааст, рафтан
лозим* ,-гуфгам. Ин харфхо шуниду садои «акамой*-ро дар
назди чопхона cap дод. Чанде аз хамкоронаш атрофаш чамъ
шуданду афсУс хУрданд. Соат аллакай дахуними шаб шуд.
Дигар хеч чорае наёфтему ба Нагорний омадем. Шабро рУз
кардему соатхои шаши пагохй худро ба майдони хавой
расондем. Ҳавопаймо чониби Фархор соати 11 парвоз дошт.
Чор тараф хардуямой медавидем. Пилота русе моро ба ин

381
хол диду «чя ran аст?»,- гуфта савол дод. Телегромро ^
дасташ додам. Хонду «ой, ой, как жалко»,-гуфта дун моро I
тарафи хавопаймои АН -12, ки соати хафт 6а К У лоб почта I
мебурд, кашола карда, савор карду 6а пилотхо чизе гуфіу I
пас гапгт Соатв хафту ним дар майдоии хавоии КУлоб I
пледа шудем. Ба таксие нишастему «вокзал» омадем ва I
таксик дигареро пайдо намудем, ки Фархор мерафг.Ду одах
дошт. Мо хам пушти сарм ронанда нишастем. Соат хашти I
сахар буд. Вахте км то Курбоншахид расидем, дар дурохагя 1
дах-дувоздаҳ марду занони хамсояхои тоскалъагиамоі I
маъталм мошмн буданд. ки дар байнашон Махмадаля I
Нуруллоев, Файзудло, холам Рокия бо шавхараш бобои I
Табар ва дмгаров ба назар хӯрданд. То сархадя Фархор, ки 1
аскарони сархадчп меистоданд, чанд километр монлу дар 1
фнхр задам, кв амаки Абдукаримовро чя навь мегузаронам. I
Мая хуччати доиишчӯЛ ва хуччати нохияро доштам, аммо ]
сафари У, ки таъчиля сурат гирифг, ичозатномаи сархадро
надоил. Вахте ки ба пост расидему тафтиши ппшосномахо !
огоз шуд, Абдукаримов, ки майдахел буд, зери пойхои мо I
худро чой кард. Аскар сар-саря дохали моишнро диду ичозати
гузаштаи дод. Пули Ехсуро паси cap кардем ва Абдукаримов
дубора худро рост шрифт. Расо соати нУхи пагохй ба
мурдахоиа расидем. Такой назди дарвоза карор дода буд,
ки Абдукаримов «акамой»-гУён худро ба хавля андохту баъд
болои насади акахонаш хам туда, сару рУйи падарн бечонро
бУса заду оби дида рехт. Май хам бо У ва бародаронам
хамовоз шудам. Худойкул Карим, ки язиаи падар мешуд.
маро онсУтар бурда лахзап чоякании падарро кисса иамуд.
«Суран Есннро чанд дафъа хонда будам, ки дасту поҳояшро
худаш рост кард. Асо бисер хушру чон дод»,- гуфт у. Лахзае
баъд хамсояхои тоскальапіамон хам расиданд. Холаи Рокия
аз сари куча “акамой”- гУиро шурУъ иамуд. Махмадалй
Нуруллоев хам талх мегирист. Хама хешу акрабои падар
болои час ад карор гарнфтанд. Яке “акамой" мегуфту дигаре
“тагомой” иола менамуд. Холназару Сохибназар.Ҷумъахону
Аноргул ва банда “отамой” мегуфтем. Чехраи падар гУё

382
тзбассум мекард Соати 11-и рӯз буд, кн хам саран, ки ба
(осятаи хавопаймо то Фархор парвоз карда буд, ногахон
п?йло шуд. Сару либоси миллй дар бар дошт. Медидам, ки
сахт мегирист. Чоруми июни соли 1966 хоиаи Асо Содик
мотамсаро шуд. Мардум хеле зиёд чамъ омад. МУнсафедои
такозо доштанд, ки дандонхои суныга падар канда шаванд.
Розй шудем. Аммо, ванте дидам, ки аз амбӯри мехканя кор
гирифтаий туда, ду-се бор дахони махками падарро
кушодан хостанд, азобхои хафт-хаштсолаи падар пеши рӯям
омаданду гуфтам. «бас аст, нарасед. Ҳеч гунохе соднр
намешавад. Монед бо хамов дандонхои сунъияш ба хок
супурда шавад*. Мӯйсафедон дигар чизе нагуфтанд. Соати
12-и рӯз часадро шустанд. Пнсаронаш иштирок кардем.
Падар фанат пУсту устухонхояшро ба хок мебурд. Аз У гУшт
намонда буд. Абдукаримов баданв акахонашро хамоно
навозит мекард. Пеш аз ни ки часадро ба кафан бигиранд.
рУяшро махкам кунаид, фарзандонашро болои сараш чамъ
овардаад, то ки охирнн маротиба бо чехраи мурдан падар
Дидор тоза намоянд. Акнун сари кафаиро баста буданд, ки
як амакбачаи падарам, ки дар Гулистон икомат мекард,
"акамой" туфта пайдо шуду хохиш намуд, ки ресмонро
кушоянду бубинад. аммо дер туда буд. Бинобар ин аз
болои кафан сэру рУи акаашро навозит карду бас. Садои
салоти чаноза баромаду тобути падарро бардоштем. Болои
чаманзоре садхо чанозахонхо чамъ омада буданд. Бо поён
ёфтанн чаноза боз тобут бардошта шуд. Мазори Арча
падарро кабул намуд. Падар худ васнят карда будааст, ки
гУрашро пахлУи апаи Чиёнгулаш бикананд. Байни
гурхояшон як-ду метр фосила дошт. Ҳаво хеле тафсон хам
буд. Ҳама расму русум ичро шуду хона омадем. Бале, марги
падар хам монанди модар дар соли сеюми донишчӯиям сурат
шрифт. Тобистони соли 1958 хам дар курен сеюм мехондам.
Мисле ки соли сеюми донишчУй ба роям барор намеовард.

Аз рУн наклв бародарону хонавода, маълумам гардид,
ки сеюми июи аз тарафи сахар падар омодагй ба сафари
хамешагй мсгираду писаронашро ба хар сУву чониб

383
мефиристад. Чумъахонро барон овардани Хол
Тоскалъа равон мекунад. Сохибназарро хам 6о »,*^1
супорише аз хона бадар месозад. Ба МУсо ичозат меднх-0*
кн оббозя равад. Такрнбан дар хона аз фарзандон касс
намемонал. Соатхои дуй рУз гизои охирин металабад Ва
снпас ба язнахояш бобом Умару бобом Худойкул мсгӯяд
кн аз кат болом фарш пойинаш кунанд. «Соатам омад» -
гуфта дасту пойхояшро рост мекунаду аз Худойкул Карим,
ки давроне якчо Мадраса мехонданд, хохиш меку над, ц
< Ҳаз рати Ёсин»-ро кироат кун ад. Ба ин маъня, лахзахов
охири хаёти падарро хеч кадом аз писарон 6а мушохида
шрифта натавоннстанд.

Маъракаи хафти падарро додему рохн Душанберо пеш
шрифтам. Имтнхонхо огоз ёфта буданд. Имтихонн нахуст
аз «Педагогика» буд. Ман либоси азо доштам
Саволномахоям душворй надошт. Чавоб додам, аммо
муаллима Сангинова бахои «уд» гузошт. Чизе нагуфтам
аз чой жеста, ба дахлез баро мадам. Ҳамдарсон натичаро днда
асабя шуданд. Ман первое надоштам, аммо аз дохилі
синфхона садов Гулрухсорро шунидам, ки 6о Сангинова
чанчол мекард: «Маллима, охир шумо ягон зарра днл доред"
Худойназар навакак падарашро гУрондааст. Наход касе, а
о.чУзишгохи педагоги тамом кардаасту се сол дар макта
даре гуфтааст, педагогикаро ба бахои се донад». Санпшовг
хомУш менншаст. Худам сабаби чунин муносвбат
ноинсофонаро ннсбатн хеш мефахмндам. Муаллима
саволдоданхон маро чандон намепазнруфт, зеро ба ин восята
чаид маротиба беса вод наш ошкор гардида буд. «Хайр аст»,
гуфтам дар ботин ва рохи хонаро пеш гирифтам. Аз
имтихонҳои фанни педагогика М. Диловаров боз чабр дид.
Муаллима, ки саводи казой надошт, чавоби дурусти

донишчӯро фахмидан наметавонист. Боз хам М. Диловаров
ба химмати Сангинова аз стипендиям аълохон махрум гашт.
Бо хушдомаии холааму язнаам ва акай Фозил маслихат
карда, бо чор-панч кило гУшт хамсояхоро нон л одам, то кп
рУХн падарро о ром нигох дошта ботам. Дар вазъняти

384
одорй имтихоиоти тобистоиаи соли 1966-ро чамъбаст
вамуда. донишчУи соли чорум шудам.

МОҶАРОИ ҲАМДАРСОН

Огози тахсили соли чорум факултети таъриху филологияро
таксим карданд. Дар заминай шӯъбаи таърих факултети таърих
таъсис ёфт. Сарвараш дотсент М. Бобо хонов таыпі гардид.
Акнун факултети мо филология ном дошт. ШУьбахои форси
ва арабй низ дар сохтори факултети филология боки
монданд. Декани ин факултет Мукаррама Набиевна
Косимова пазируфта шуд. Акнун дар бинои таълимй се
факултет фаъолият мекард. Факултети филологияи рус низ
ин чо буд.

Комсорги факултет Х.Сирочев интихоб шуд. Банда низ
дар хайати бюро и комсомола мондам. Се хафта хондем ва
баъд ба хочагии Ломоносови Шахритуз пахтачинй рафтем.
Мудири хочаги донишчУи соли сеюми араби Сафаров
Мухочир муаррифй шуд. Камина муовини эшон будам.
Сарошпазамон донишчуе аз курен яку ми филология, ки
тоза аз аскарй омада буд, таъин гардид. Ҳамдарсони ман,
ки аз хама курехо баланд шуморида мешуданд, сахнаи
толори мачлисгохи хочагиро барон рахти хоб интихоб
карданд. ШУьбахои форсиву араби чуи хамеша дар дехаи
Сайёд чой гирифтанд. Сардори штаб Рустам ЧУраев буд.
Эшон вазифаи аввалн партиявиро дар факултет ба Ухда
дошт. Муаллимон Саид Халимов, Султон Вохидов, Миср
Эшниёзов, Алвакбар Муъминов ва дигарон ба гурУххо
рохбарй мекарданд. Х.Сирочев чун комсорг чилави
факултетро дар даст дошт. Аслан ин сол хам сардори пттаби
асосй У буд. Дар хар дах рУз сардори штаб иваз мешуду
Хайрулло мемонд.

Дах рУзи аввали пахта чамъбаст шуду аз кассаи хочаги
пули донишчУёиро гирифтам. Чунин рУзхо хамчун ид дар
факултет шннохта мешуд. Дар хУроки шом оши палав
мепухтанд. Раксу бозй сурат мегирифт. Чанд хазор сУм бо

385
мая буд. то кн баъд аз шом 6а сардорон таксим иамоям. Ба
ян иггяр, 6а хонаи даруя, он чо, кн наводи х Урока нигоҳ
дияіі мешуду шабхо хучран нстирохатии мая хам буд,
даромада. барон такснмя пул омодагя шрифтам. Хама
лахза салон Додарчон Садиров 6а гУшам рас ид. ки бо
сарошяаз чазчол мекард. Берун баромада мехостая
Лодарчони хамдарсамро о ром намоям, ки У як мутит ба
бавогТнш сарошяаз зад. Сарошпаз хам паст наомалу шатае
6а баіінн нохон Додарчон анлохт. Додарчон ду даст дар
по лодгУён чоняби хобгохашон рафт. Гунов кардам,
кя хеч гая юкяудалст за боз 6а хона чан худ даромадам.
Акяун ду-се сардор назлам карор шрифта, мехостанд нмзо
гузошта. пуля гурУхашонро гиранд, ки садов ғулғуланоки
ЧУрабек Назрй баромад. Маълум шуд. ки таиомн курен чор
бо сардорнн ЧУрабек барон одоби ошпазро додан омадаанд.
Май вазънятро нохуб эхсос карда, ба зуд Я сарошпаз ро ба
хоначан худ да ро вар дан, то ки ханакаса назанандаш. Хулам
дудаста дарро допгга аз ханкурсонан хохнш намудам. ки
чанг накунанд, сарошпаз гуиохе надорад. худи Додарчон
айбдор аст. Бо вучуди ин ЧУрабек зУран дохили хона шуду
сУйи сарошпаз муште андохта буд, ки У бо нУзахои дар
пойбудааш байвн похои ЧУрабек зад. Сарошпаз. ки аскарй
днда буд, хеле пухтаву чолок ба рои хучум ба бачахои мо
омодагя мешрнфг. Ӯ худро кунчи хона ба девор такя дода.
хар кадоме, кя сари вай мушт меандохт, шаттая Уро мехУрд.
Хабибулло Солехов хам. ки як шатга хУрда буд, фа кат бо
дасти росташ хай-хай карда мегуфт: «АфсУс, ки номи ту
хам Солехов аст. Агар хурмати хамфамилиягит намешуд
сарата мешнкастам». Хайрият, Хайрулло аз кучое пайдо
шуду бо муаллимон бачахои курен чорумро о ром кардаид.
Ҳамоя бегох аз ютаби университет раиси иттифокхои касаба
Фозил Тохиров мехмоии мо буд, ки 9 низ дар оромсозни
донишчУёи хисса шрифт Вахте ки муиітзаииву шаттаавдозЯ
шуруя шуд. мая халтая пулро махкам медоштам. Агар
халтая пул бо май мамебуд, хеч калом ба хонача даромада
иаметавоиист. Додарчон хамоно боло и рахти хобаш но.тиш
чекарД- ҶУрабеку Ҳабибулло ҳам якшаттай хУрданд.
Солехови сарошпаз голиб омада буд. Баъд аз як соат дар
чаідони назди идораи хоҷагӣ филми хунарие бояд иамоиш
дода мешуд. Ман фаҳмидам, ки ҳамдарсонам хини намоиши
фклм Солеховро «мурданак заданианд». Бояд чорае
яечустам, то- ки чанги гурӯҳй cap назанад. Ба Солехов
гуфтам, ки пинхон шаваду ба тамошов филм наравад. Розй
шуд, харчанд ки тарсе надоптг, зеро медонисг, ки зУраш ба
хар чангара мерасид. Худам баров тамошои филм рафтам.
Дидам, ки ЧУрабек, Сайдалй, Ҳабибулло. Шахбоз,
Мохнрхуча, Сайдамир, Амиршо ва боз чаяд каси дигар дар
гӯшае <суханронй»-и Ҷӯрабекро гӯш доранду сари тасдик
мечунбонданд. Амиршо хам чизе мегуфту тахдид мекард.
Дарк намудам, ки ӯ шайтонй дорад ва бачахоро 6а мукобили
Солехови ошпаз хезонданй аст. Наздашон рафтаму гуфтам:
<Чй магар, боз шатта хУрданиед- Охир, аллакай се касат
байни похотона дошта мегардед, магар кифоя намекунад,
ки боз чамъ омадеду 6о як кас чанг карданя хастед? Шарм
намедоред? Агар ин кадар зУред, биёед мая Солеховро
меорам ва ҳар кадомат, ки зУр хастй ба майдон мебарой ва
як 6а як муштзанй мекунед». Дархол Ҷӯрабек розй шуд.
«Биёр ӯро, ман аввал бо У мечангам»,-гуфга мухобот кард.
Гуфтам: «Ҷӯрабек, худата шарманда насоз. Он бана туя
мезанад». Воқеан, сарошпаз коматбаланду дастдароз буда, дар
пояш мУза дошт ва маълум мешуд, ки муштзани хубест.
ҶУрабек cap нафароварду «рав биёрш, ун номарда, мебинй чй
тавр болои хоктӯда мехобонамаш»,-гуфг. «Майлаш, ЧУрабек,
ҳозйр меорамаш» ,-гуфгаму Солеховро, ки байни тахтахо панах
буд, садо задам. Ӯ мардона сӯйи мо омад. Гуфгам: «Солехов,
ту розӣ хастй, кн бо нн бачахо як 6а як бичангй». Вай
нотарсона як калам ба пеш монду «мархамат, кадомаш аввалтар
мехохад, ки зарбв мУзан маро бичашад»,-гуфг. Ҷ

Урабек наздик шуду ба насихати сарошпаз даромад. Ӯ эхсос
кард. кн харифаш курси як бошад ҳам, зӯр менамояд.
Дигарон хам ба насихат даромаданд. Бо хамин мочарои
хамдаРсонаМ саР0Шпаз посн ёфт...
Бегохие баы аз вой шом хостан аз холи хамдарсонам
хабар тирам. ки дар дахлези идораи хочагЯ донишчуе доду
фигон мекарду дар гарданаш духтаре савор буд. Наздиктар
рафтам, ки дула рои* курен худро дидам, ки пуигги сари
Асрор Бобоев, гохе «их»-гУёну гохе «чу, чонвар» ,-гУён уро
зУран тела медоданд. Духтари «аспсавор» медонед кя буд?-
Гулрухсор. Дар яазарам духтархомон Рафоат, МУътабар,
ЗУхро, Гулбя, ки «асп»-ро тела медоданд, сархуш маълум
шудаид- Маро, ки диданд, «ана, Худойназар омад, cap
дихед Уро, ки омад»,- гуфтанд. Асрор бошад «Худойназар,
маро иачот дех, ин духтарон маъюбам карла нд, намедонам
имшаб ба инхо чя бало задааст»,- гУёи ёрй мехост. Май
духтаронро парешои намуда, Гулрухсорро аз болои «асп»
фаровардаму гуфтам: «Айба намедонед? Чй шуд ба шумоён?»
Духтарон хандаи кикироссй cap дода, худро ба хонаашои
задаид. Мӯътабари исфарагй чунон аз ин бозй халоват бурда
буд, ки дудаста болишташро мезаду ба хаво чанг мехезонд.
Вахте ки ба хонаи онхо даромадаму ба чехраи хар кадомаш
мутаваччех шудам, дидам, ки чашмони онхо мисли чашмони
гурба шУъла мезананду 6а ман хам хучум карданй мешуданд.
Факат Гулбя хушёр буд, ки суй онхо «ноипігритоне, вино,
ки хӯрден, баъд сари бачахо савор мешен, хок ба сари шумо
барин духтарое...»,-гуфта маломатшон мекард. Каме ба холи
духтарон хандидаму ба чойи хоби бачахомон cap задам, ки ба
холи Асрор механдиданд- Гардани Уро мепалмосидаид, ки
«чарохате нашрпфта бошад»- Якеаш мепурсид: «Асрор, хай,
чй хел, Гудрухсор вазами буд ё не»? Асрор гуфг, ки «агар
Худойназар пайдо намешуд, маро ба хамон ход то даруни
ховашон мебурданд». Чавоня чунин рафторхоро мебардорад.
Он шаба «аспсааоря»-н Гулрухсор чузъе аз лахзахои чавоня
буд.

ЛахрУзаи дуюм дар клуби нохия чамъбаст шуду аз
комитета комсомолии Чумхуря иамояндагон омад а, чанде
аз донишчУёнро бо вфтжхорномахо такдир карданд. Аз чѵмда
СаилалЯ Мустафокулови пгрУхи но низ ба ин мукофот нонл
гашт Вале чЯ шуд. ки Аннрпюх иғвое аидохту бок г арднд
СайдалЯ ифтихорномаро байнн толор пора-пора карла
^сУе аидохт Ин ходпса аз назари намояндагони марказ
^руя наношу рафтори СайдалЯ чанбаи сиёся гирифт. Онхо
факултету комсоргаш тахдидхо карда, амр намуданл, ки
Хустафокуловро аз сафи комсомол ронанл. Ин амал маънии
аз Университет рафтани Уро низ дошт. Даводавихои
Хайрулло натичаи дилхох доду СайдалЯ бечазо монд. Чанл
руз баъд маълум гардид, ки Амиршо ба СайдалЯ таъна
задааст. ки азбаски Хайрулло кУлобя аст, махз
ифтихорномаро ба У додааст. СайдалЯ, ки «хуни кУлобя»
дошту ни мардум 6о нангу номуг буда, хеч гох тахкири
ночоро намспазиранд, дар шохндни даххо доиишчУён
мегУяд: «Агар май 6о пахтачіінии мохир буданам ба
яфтихорнома ноил нашу да бошаму балки ба хотири ин ки
комсорг кУлобя аст, ба май ифтихорнома медода бошанд,
*иа ин ифтихорнома»,- гуён онро дарронда болов фарш
мсандозад. АфсУс ки Амиршохи но борхо миёни хамдарсон
■гво меандохт, шояд ни чихат дар хунаш омезиш ёфга буд.
Хеле чавони дарундор ва бУйпшгап ба назар нехУрд. Агар
ягой хамдарсаш панч мегирвфту У не, зуд игво мебардошт
ва «панч»-ро «халол» намехисобид. Ман хамеша аз У эхтиёт
мешудам. Мутаасаіфона, ба игвои У МохярхУча. СайдалЯ,
Додарчон, Ҷӯрабек ва ҳатго Хабибулло бовар менамуданд.

Одатан. хамасола дар маъракаи пахтачиня аз чумлаи
духтарон барон ошпазии муаллнмон як нафар сафарбар
мешуд. Чанд рУзш аввал ин вазифа ба Ухдал духтари Карим
Исмоил. ки дар курен сеюм нехонду 6о Сайд алии но ахди
ДУстя дошт, гуэошта туда буд. Ман, ки дар бахши хочагя
масъули сифати фаъолияти ошпазхо бу дам, ба сабабн ин
ки муаллимов шикоят намуданд. Уро озод карда ба чояш
хамдарси худам Зебуниссо Бобобековаро шрифтам. Ин
амали 6а нафеи СайдалЯ расиду мавэУъро дигар хел
шарху эзох дод. Гунов мекунам. ки дар ин чо низ
фаъолияти Амиршо таъсирн худро гуэошта буд. Махз бо
игвои Амиршо тамоми хамдарсон 6а мукобили ман
баромаданд- Даьвошон ин буд, ки «Худойназар хеч сол

389
вахта намечи над, гохе рохбарн гурУх мешавалу гохе мудиря
хочагй*. Дар ин лаъво баъзе муаллимон, монанлн Султоц
Вохндов даст доіііт. Аз ин пост, кн маҷлиси гурУх даъиат
и а мула илу такрибан хама хамдарсонам, нсш аз хама
Сайдаля, МохирхУна, Додарчон, ЧУрабек, Шахбоз,
Хабибулло, Хайит Арчабсков ва хатто духтарон: Гулрухсор.
Гулбп, ЗУхро, Рафоат дастчамъп аз сардори штаб Рустам
Ҷурагв талаб намуданд, кн аз худи пагох cap карда, ман ба
сахро б а ром ад а бо онхо пахта чинам. Ман вазъиятро
фа хм ила гуфтам: «Ҳеч ran не, аз пагох ман бо шумосп
пахта мсчинам. Ammo ran дар чойи дигар аст, ки гуфтам
намехоҳед». Сайдалн cap хам карду чизе изхор надоил.
Дар чуннн мачлнсхо котик МохирхУчаи дУсти хулам буд,
кн маро дар пахлУяш миёни каторхон пахта дндан мехост.
Ӯ низ ба игвон баъзехо дода туда, аз курен сеюмй бо ман
чандои лугф надоил, кв сабабашро іш чо гуфтан вамехохам.
Инсон бояд аз шубха кор нагирад, балки ба акли солимн
хеш такя намояд. Ба хамин тарик, дах рУзи дигар то поёнп
маъракан пахтая соли чоруми таҳснл монда буд, ки банда
фартук гирифта, бо гурУхам ба нахтачиня шурУъ намудам.
Азбаски хамдарсонам нисбатн банда амали ночавонмардона
зохир карданд, сардори штаб, котиби ташкилоти партиявй
Р.Цураев худро норохат диду маро барон ба Душанбе
интикол додани пулхон чамъшудаи рУзномаи «Комсомоли
Точикистон* муваззаф сохт ва хам гуфт, ки метавонам
дуюмбора барнагардам. Яъне даъвои хамдарсонам фа кат як
рУз таъенр пайло карду бас. Имсол хам пахта начиндам, чй
хеле, кн гурУх даъво менамуд. Роста ran, аз хамдарсонам,
ба хусус аз МохирхУчаву Сайдалй, Шахбоз ва Гулрухсор
то чое ранчядам. Онхо низ нодуруст рафтор карданапюнро
хуб фахмнданл. Баъд аз баргаштани ман ба Душанбе онхо
бойся маломату таънахои кѵрсхои поёнй шудаанд. Дар
гурУХн мо буданд писарону духтароне, ки аз муваффакияту
аълохонии хамдарсе хурсанд нашу да, балки аз бахилй ва
хасадхУрЯ кор мегирифтанд. Намедонам чаро хамеша ба
ман бахвля эохнр менамуданд.Як сабабашро худам

390
„ефахмидам, ки барон дӯст бу данам бо Хайрулло зохир
мегардид- Сабаби дигараш ба назарам он буд, ки аксари
муаллимон дУстам медоштанд, зеро май хеч беадабие шшюн
нанедодам, гапи муаллимро намегардондаи, бо муаллнм
бахс намеоростам ва донотарошя наменамудам. Сигарету
иосро ёд надоштам. Шароб хам такрибан истифода
намекардам. Баъзе духтарон баъд аз он ки оиладории маро
фахмиданд, душманам гардиданд. Аз ин чост. ки баркасд
ба шавхар мебаромаданд. Man кай мефахмидам, ки дар курси
якумй хамаи бачахоро байни худ таксим кардаанд. Ман
хам насиби якеаш гардида будам, хол он ки боз дун дигар
хам орзуи бандаро доштаанд. Якеаш нома навишту чунин
изхори ишк намуд: "Токии сарат мешавам. ба осмон барон
аз пойхоят мсдорам, ягона шокам туя" ва ба хамин мояанд
суханбознхо... Ба хавлиам cap заданд, завчаамро диданд,
ки аз онхо зеботар аст, духтарчаамро ба чойи падараш
навозиш карданд. Баъд аз хар сарзаданхо модари Фотима
худро норохат меднд ва гохе оби дида cap медод, хол он ки
кунохе надоштам, балки ба завчаам содик будам. Шояд ягона
гунохам он буд, ки хеле барвакт оиладор піудам, вагарна
ман хам мисли баъзе хамдарсонам дар чодаи ишкварзЯ карор
мегирифтам. Дахумхои ноябр бо анчом ёфтани маъракаи
пахтачиня дарехо огоз ёфтанд. Дарси чиддиямон аз
«Таърихи адабиёти советии тоник» буд, ки С.Табаров оиро
ба Ухда дошт. Чун хамеша дарехои эшон чолнби диккат ва
пурмУхтаво буданд. Имтихоноти зимистонй расид.
Ассистенти С.Табаров дар ин имтихон Х.Мухибов буд.
Соати нУх имтихон огоз шуду аз муаллими асосй дарак
набуд. Аввалин туда саволномаеро бардоштам. Баъд аз
понздах дакика назди Х.Мухибов нишастам. Ҳарчанд ки
ба саволхояму саволхои иловагиаш чавоб медодам, У худаш
ба таври худ ба онхо чавоб мегуфт. Нихоят, бахои «уд»
гузооя. Дафтарчаамро ба чайб задаму баромада хобгох назди
хамдарсонам рафтам. Сари рох Гулрухсорро дидам, ки бо
қадамхои калон-калон сУйи бинои таълимй шитоб дошт.
Саросема пурсид: «Супоридй?» Гуфтам: «Оре, уд*. Чй хел

391
«уд. охир дар дярсхои ама.іИ хпмепні бяромад мгклрліі кѵ?
Ӯ чнхслп муаллимайѴ Худи С.Табаров мепурсид, хеч гох
блхон оогг намемоид, балки блланл мсмонд*. «Хайр. уд,
уд-дня. Бахо меъёрн доіііііп пест» ,-гуфтам ба Гулрухсор»
хайрхоХ-

Х.Мухибов бльдн гУш -додан ба навобхои май, ки
нахустин бу дам, дигаронро шунида, пушаймонй мекашад,
ки «Ба Асоев нохак «уд» мондаам». С.Табаров хам, вахте
ки ба дафтарча нмзо монданй мешавад, ба Мухнбов эрод
шрифта «ни бача нагз мехонд-ку, чи хел шул, ки бахои
мненя гирнфтааст?»,-мегУад. X.Мухнбов икрор мешавад.
ки дар мукоиса ба чавобҳои баъдЯ Асоев тафовут мекард,
вале бо «уд» каноат карду норознгЯ баён нанамуд, май хам
чизе нагуфтам»,-мег9яд ба С.Табаров. Гулрухсор, кв
донишчӯи баров С.Табаров сохибэхтиром хисоб меёфт,
бочуръатона ба рУи муаллим нигох карда мегУяд: «Муаллим,
ба Худойназар нохак «уд» мондед, У аз бехтарии донлидаи
адабиёти муосир аст. Тамоми сарчашмахоро мехонад. Ба
дарсхов амалЯ низ фаъолона иштирок мекард. Ӯро аз нав
даьват намуда, пурсидаи лозим. Ба хамом бача хама
муаллнмон чабр мекунанд» ,-мегУяд Гулрухсор бо оханги
тахдид. Силас аз Гулрухсор хохиш мешавад, ки маро дубора
баров супор кляни имтихон бнёрад. Дар хобгох бу дам, ки
Гулрухсор омада, аз номи С.Табаров маро ба имтихони
такрорй даъват кард. Ман гуфтам: «Ҳеч гох намеравам.
Донишам «уд» будааст, боз чй зарурат дорад, ки онро тагйир
дод. Баъд хохем лид, ки «уд» чя маънй дорад. Аз як гУшаи
адабиёти советп X.Мухнбов мекашад, аз гУшаи дигараш ман.
Мебинем, ки кя оеигтар ба марра мерасад» ,-гуфтам шУхиомез
ба Гулрухсор. Чанд руз баъд X. Мухнбов дар дахлез днду
хохяя кард, ки дубора имтиҳон супораму «уд»-ро ба бахои
баланд табл ил дихам. «Не, муаллим, ман чунин одат
надорам Шумо дониши маро дуруст муайян кардед.
«Миена* хам бахо аст, хеч бадЯ надо рад Норохат наша вед,
муаллим».- гуфгаиу рохаиро идома додам. Хушбахтона,
имтихонхои дигарам дар курса чорумя «хубу аъло* чамъбаст

392
нд. Ҳамин сол буд, ки дар конфронги апреля бо
"‘узае баромад намудам, кн мудирони хамаи кафедрахо,
£ цуила С.Табаров хам бодиккат гУш додапд. Мунавварон
дциршо дар мавзУи «Ленин дар Шуроб» маърУза кард, ки
рохбари илмиаш С.Табаров буд, Бо поён ёфтани маъруза
<а Амиршо савол додам, ки «Магар Ленин дар ШУроб буд,
ки маърУза чунин номгузоря шудааст». Ӯ чавоб дода
натавонист ва ба чойи шогирдаш С.Табаров посух дод. Ба
даруни дилам гуфтам: «Охир, шогирди панчмондаатон
балора намедонад-ку». Шояд С.Табаров маънии саволи маро
фахмид, ки баъди коифронс пурсид: «Шумо дар кадом
нхтисос?» Гуфтам: «Бахши адабнёти классики». Хамин
тавр, имтиҳонҳои соли чорумЯ чамъбаст шуданд.

ЛАЙЛИВУ МАҶНУНШАВИИ ҲАМДАРСОН

Тирамохи соли 1963, вахте ки донишчу шудем, гурУхи
мо хеле дУстона рУзгор медид. Махсусан, баъд аз маъракаи
аввали пахтачиниро паси cap намудаи миёни писарону
духтарон Хамдигарфахмя, дУстиву рафохат ривоч гирифт.
Аз ин пост, ки мохе як бору ду бор зодрУзхоро бахона
карда, чамъ меомадем. Дар ин чода, хамдарсамон
МохирхУча хеле хисса мегузошт. Чунон ки чое арз допгтам.
мо дастачамъя хояаи онхо мерафгем, ки аз шахр ба масофаи
панч-шаш километр дар дехаи Чимтеппаи нохияи Ленин
Карор дошт. Падару модари МохирхУча ба хотири
фарзандашон ба ҳамдарсонаш бо як мухаббати хосса
мупосибат мекарданд. Ба назарам дар он хонадон
МохирхУча дУстдошта менамуд. Падараш мардн
дехконсирату зардина буд. Эхсос мешуд, ки калони
хонаводаи МохирхУчаино модараш, муаллимаи шинохтаи
чумхуря Султонова махсуб мешуд. Баъзан, хафтае як бор
дах-бист кася туда мехмони ин хонадон мегардидем. Он
вант намефахмидам, аммо ба ин теъдод донишчУёнро обу
нон додан масрафи гароне дошт. МохирхУча тагоихои
кушодаласте дошт, кн барояш хама чизро таъмин

393
меяамуданд. Мехмоня дар ни хонадоы аз он чкхат чолиб
wrniox кн лухіарону шкарон шаб он чо мемондем. Ёдам
адех, шабе рахп хобн моро дар як хонам бузу рте андохтаяд.
Мо хамагй монандн додарону хохарон пахлум хам
мехобидем Лмгаронро намедонам. вале банда хамнн тавр
гасаззур менамѵдам. Шӯхнхон мо рафторхон кӯдаконро
мемонд. Чунин шабхо боз хам шУхихом ночоро худя
МохирхУча раво медиа. Чарогро хомУш мекарду синае бо
бахонан чойя хобн худро пайдо кардан, аз як cap чи дух тару
'•:и пясарро мекашшд. Ин амал ба духтарон хуш меомад ё
не, чиррос мезадаяд. Шояд чунин шабхо аз болаззаттарин
шабхо барон баъзехо шинохта мешуд. Табиист, ки баьзе
хамларсони банда аз хамин павъ шабхову нйшастанхо дар
чодаи «дукУша» шудан карор гирифтаид. Ошноии соля
аввал соли дуюм иккишофи сифатй диду соли сеюми тахеил
ба чуфтшавии чанд тан аз хамдарсон табдил сфт. Ногуфта
иамонад, кн ду-се духтарн мо аз миёни аспирантояу
донишчУёни солхои болоиву шуъбахои лигар ошики худро
пайдо намуданд. Масалан, Хосиятбону аспиранта кафедрам
забои Мадиброхим Норматовро пазируфт, Курбоной ба
донишчУи шУъбаи таърих Абдукибор Гадоев унс гирифг.
Рохат шоир СайдалЯ Маъмурро писандид. Гулрухсори
шоира бошад, чавони конибодомиеро бо номи Неъматчои,
ки хатмкардаи факултети геологая буд, интихоб намуд.
Дусти банда Хайрулло бо хучаидидухтаре, ки ТутЯ номаш
буду як зина аз мо поён мехонд, дил бает. Сайдалй
Муртазокулов тавре ишора кардам, аз соли дуюмй ба
духтари Карим Исмоил ахду вафо бает. Ҳайит Арчабеков
ба Богигул, соли аввали тахеил хамсар гардид. МохирхУча
ЗУхробонуи дарвозіфо ба домаш андохт. Тавре ки мебинем,
Лайливу Мачнунхои гурухи мо аз курен якумй ба ишкварзЯ
оғоз бахшида, бо гузаппи моху соле ба Ҳамдигар дар як
болипгт cap моиданд. Ба гумоыам иахустии тУйи арУсй аз
Ҳайитбою Богигул буд, ки дар ошхонаи пархезии ру ба
рУйи «Одами бачахо» дар кУчаи Лоҳути баргузор шуд. Ин
туй бо номи «тУйи комсомола» расмият пайдо кард. Ба ин

394
яііьнЯ. дар ии тУи намояндагоии ташкилоти комсомолии
университет шнркат варзиданд. Ба ни хотир, тамоми ахли
іурУХ чандсУмие намъ намуданд, то ки ёрии молие барон
он ду чавони навхона расоида бошем. Дастаи хунарие бо
ибтикори Ҳасанлии озари хизмат расонд. Дар ошхонаи
пархезп ба гайр аз хамдарсон даъватшудагон аз факултету
днгар мактабхои олЯ иштирок намуданд. Ҳайиту Богигул
пахлУи хам карор гирифтанд. Богигул чиддя худро медиду
Ҳайит бо каме табассум хамдарсони нуктасанчашро ба
мупюхида мегирифт. Медонист. ки мо дар ботии чи гапхое
дар мавриди шаху арУс мегУем. Котиби ташкилоти
комсомолии университет Карим Абдулов маъракаро бо
харфхои расмя огоз бахшид. Чанд таи аз аъзоёни бюрон
комсомоли бо раисашон сари мизи алохидае нишастанд, ки
дар он миён хамкурси мо -Рачабаля Гафуров хам буд.
Ҳамоне, ки дар маъракаи пахта ёдовараш гардидам. Табиист,
ки зз чумлаи муаллимонамой чанд вафаре иштирок карданд.
Писарони гуруҳ боз хам МохнрхУча, Додарчон, Сайдамир.
Амиршо, Сандали ва дигарон фаъол буданд. ПУшида яест,
ки дар тУйи арУсии хамкурсамон то кадри имкон шароб
нУшидем. Дар гУшае ба иазарам расид, ки Ҷӯрабек,
МохнрхУча ва Додарчон бо Рачабаля сУхбати тезутундеро
ба воситаи дастпарронихо огоз карданд. Лахзае нагузапггу
Рачабаля дар доираи хамкурсони иомбурдаам ба куча
баромаданд. Азбаски банда яке аз фаъолоии факултет будам,
аз паса онон баромадам. Хамон бегах бори аввал костюми
замши чигаря дар бар карда будам. Берун баромадан замой
лидам, ки хамдарсонам 6а Рачабаля дарафтодаиду бо муллу
лагад Уро задан гирифтанд. Ноилоч худро байни онхо
андохта, дудаста пеши рохашонро гнрифтанп шудам. Аз
одру рӯц Рачабаля хун мешорид. Нихоят вайро болои
асфалт афтонданд. Ин лахза Ханруллову дигарон расида
о мад а иду Рачабалиро начот доде.ч. Аммо Уро то хобгох
бардой*73 бурданд, зеро бехуш буд. Вакте хостам тугмахои
костюмамро аидозам, ягонтоаш набуд. Ҳарсе тугма канда
Шуда буД- ХаЙрият бачахо инсУву онсУро кофта иду тугмахои
махсуси коспоми замшро ёфтанд. Бо вучуди ин Рачабаля
худро гунахгор медонист, чунки знёд шароб нУшнда буд.
Аз ин чост, кіі бачахое, ки хуншораш сох та буданд. атрофаш
чамъ омаданду узри якдигарро кабул намуданд. Хайрият,
ин ходисаи нохуш аз мухити хобгоху гурӯҳ беру и бароварда
вашуд. Аз тУйи арӯсин Ҳайпту Богигул хамин кадар хотира
дар ёдам мондааст.

ТУйи арӯсии дигаре, ки хотирмон буд, ба Қурбоиою
Абдукибори хамдарси омУзишгохиям иртмбот мегирифт.
Агар фасли солхон омУзишгохнн бандаро бодиккат хонда
бошед, он чо аз Абдукнбору дУстдоштааш Парчамо
Курбонова сухан мерафт. харчанд ки дар соли охири
омӯзишгох миёші оихо дилхунукие ба мушохида мерасид.
Аммо баъд аз хатми омӯзишгоҳ Парчамо ба факултети забои
ва адабисти Института педагогии ба коми Т.Г.Шевченко
дожил шуд ва Абдукибор хам баъд аз як соли касбн
муаллимп ба шУъбаи таърихи факултети таъриху
филология» Универсигети давлатии Точикистон шомил
гардид. Онхо якдигарро медиданд, вомехУрданд, филмхоро
дар театрхои Душанбе якчоя тамошо мекардаид. Яъне,
Абдукнбору Парчамо муносибатхои дар омУзншгох огоз
шудаашонро дар мухити Душанбе аз нав баркарор намуданд.
Гузашіг аз ин, бо омадани банда ба Университет робитаи
оихо кавитар шуд. Чаял боре зшонро ба хоиаи холаам
мехмоня даъват кардам. Бо Абдукибор ба хобтохи институт
мерафтеи ва бо Парчамоиу Каххорн хамдарси
омі зшшохнямои сото меиишастем, дар шахр ганлугуэор
меиамудем. Гумои драгам, ки иидафьа Абдукнбору Парчамо
хтпш ж болишт ишрии. Тахмяиам хэто баромад. Рузе
ба даре коаир шудам, ки Курбоноі туфг: «Худойяазар дар
бииоя маркая як бача саломат фмрисгод. Хдрдуитои дар
смУжиг г КУдоб глада будим». Маи дар/.ол иурейдам
->к ба чаи гаяяукгуии -swap, гх иомаш Абдуяябор иста.
; //jn-л гаш» камуд. мв баае а» адова и**,/ бичам
(змхагае: гл дгр.курс»ивамнгУгбак таври/
і/аада * уиамму* дцнм» ди*» фа гуфуам' аТу
^jgr бош, ки Абдукибор лайлие дорад, боз нашавад, ки
у дар байни онҳо дароиву корашонро хароб созй».
Курбоной хандаи маънидоре карду рафт. Ҳамин тарик,
дбдукйбору Курбоной ду сол хамдигарро «шинохтанд».
Масъалаи ба хонаи духтар хостгор фиристодаи ба миён омад.
Бародарони Абдукибор аз Фархор омаданд. Аз Душанбе
Темур Мухиддинов, Рахматшо Каримов, Ту гон Тауров,
Курбои Бобоев, Гафуров ва банда рохи Орчоникидзеободро
пеш гирифтем. Аввалхои ноябр буду борон меомад.
Мехмононро ба хушй пазируфтанд. Надари Курбоной, ки
касби кассобй дошт, ба ин издивоч чандон розй набуд. Аммо
модараш бо харду даст карсак мезад, то ки зудтар туй
баргузор шавад. Бахсу мунозирахои зиёде бо падари духтар
сурат гирифт, Хулоса, рӯзу соати тУй муайян гардид.
Издивоч ногузир буд. Ба хукми такдир Курбоной рӯзхои
хомилагй медид, Абдукибор дар курси охир мехонду мехост,
ки харчи зудтар акди никохаш бо хамкурси банда чомаи
амал пушад, Оре, дурусг фахмидед, Абдукибори коммунист
Дигар илочеро намедид. Кор аз кор гузашта буд. Мохе
сипари шуду дар хонадоии ин ду чавон духтарчае таваллуд
еФт> ки исмашро Заррина гузоштанд. Бо ибтикори камина
Дар Хамсоягиам хонаеро хамчун ичора барон Абдукибор
пайдо кардам. Акнун хамсоягони дарбадар будем. Беигтари
вактхо якчо хУроки шом медидем. Дар ин миён рУзи
якшанбее Парчамо ба сурогам омаду талх гиря кард ва гуфт:
«Охир ин чй беадолатя аст, ки боря дигар дар курси охир
ман аз дустдоштаам бенасяб мегардам». Ин сУхбат замояе
сурат гирифт, кн холо Абдукибор бо Курбоной акди никох
набаста буд, балки дар чодаи ишкварзй карор дошт. Албатта,
чаяд дафьа Абдукиборро огох сохтам, ки орзуи ГІарчаморо
барбод назанад. Ӯ ором меиишаст ва чавоби каноатиаид
яамедод Вам куб дарк менамудам, ки Курбоной сахтакак
.ifсіи солю* ианчавонии баидаро доштааст ва гумон буд,
ки хмхлл Парчамо ба такдир таи доду

баргаигт. Хар пакт кн Парчаморо
°* *УХТ»Ѵ* рУймояи сафеддор, ки му дом

WI

бами

ШіЯІЯ0і.вшил 6с


6о чашмонаш харф мегуфт. тоза мегардид. Баъдхо Курбоной
бо иы ғалабааш маро «табрик» мегуфт. Хулам хам 6а ин
духтар коил туда будам. .

Бо мо духтари дигаре мехонд, кн худ шахрп буд. Аз
нахуст рузхои тахсад ба Мн писарони хамдаргу чи аз
курсхои болоп таваччУ.х аохир мекардаіід. Ӯ аидаке содаі нхо
дошт. кн ба хар ҳамсУҳбаташ бовар менамуд на худ таком
меклрд. кн пигар хогтгор фиристад. Бачахо ин чнхатро
медоннстанду ба У ваъдахо медодалд. кн хлмин хафта
хогтгор\ояш дарвозан надари ваііро мекУбанд. Ammo хеч
не кн чуннн шааад. Он гох 9 харфхои чавони дитареро
мепазируфту хамоиро мегуфт, кн бо писари лішал арз дот га
буд. Боз хам фиреб мехурд. Дар нн муддат чааоне аз шУьбан
гаърнх нлйдо глрдид, кн духтарро вокеан дуст медошт Чаид
дафъл вохурнхо кардаид ва байни худ орзухошоиро арз
намуданд. Чавон хам арланда буд. Коматбаланд, аълохон
ва марли зсбос маълум мешуд. Чя шуду аспиранте дар байнн
онхо даром ал ва ннхоят духтарро ба доми хеш а яд о гг.
Хамдарси камина он дуро хеле мукоиса кард, тахлил намуд,
дур намой онхоро пеши назар овард ва худ 6а худ гуфт: “он
дипачУ, ахнув дар курен чор мех о над, то ки У дар рУзгорлш
ш5 хратёр мегардад, ин марди аспирант дифоъ мекунад,
муаллнм минбаъд ба вай дасти ёрЯ дароз мекунад"

п гайра. Дуиёи ботнииаш Гро фахмоид, к и бехтар аст,
асяяратгро яжтяхоб иамояд Дугояахояш хам ба химии
акая» Оудамд, Дар мухяіы факултет дар маяриди ишқм on
чааош ба камдарсп мо гашу ігаячахо падал ома да ид
Хамдарсояя чавом ба камкурсаіши* баромадаий шудл,

Дір рУмюшгл «Кудлахои донам/» маюлаеро бо иоми
дар сари рохмомда* рУйм чон оаардамл, пн адбаііа
муалт^т шмимшмрч ;y.s*p карда бу дамд, Мақола чур
** рама# гммідакм буд. А и но шоу и/ши раншаи

им кягфшошмт т кмхшмд Ьалв, наш нт, км
ймм,,.іия Діф ймш^к-д мо**» буд.. б**.д а» /»ніц Унищвргит
та а# до/дам* *щг/амрн Фщт ***** иуацнимИ интя/і
***** ю tm нш.мща, н*г*т*ау б****, имт Им


Ц такдир галаба ба даст овард ва духтар хато хам накарда
бѵД ТУЙи ин ду сиюми июни соли 1968 6о шукУҳу шахомати
«осса сурат гирифт. Маъракаи арУсии Гулрухсору Неъматчон
94-ум и августи соли 1968 дар кУчаи 40-солагни Октябр сурат
гирифт- Кисме ал хамдарсон иштирок намудем. Ҳамчупии
хамдпрсони дигарам - Муалламу Гулбй ҳам баъд аз хатм
падипоҷ намуданд.

САРНАВИШТИ ФАРЗАНДОНИ
АСО СОДИК ВА ИҚЛИМОҲ

Бпъд аз сари падар хостам, ки васияти Уро дар млнрнди
сарііардстни фарландонаш амалй солам. Хонаву дари
плдариро пурра ба ихтиёри модлрандарам бо се духтарчааш
гузоштам. Холназарро аз Тоскалъа ба Фархор малди
Шамсиддини сардухтур бурдам. то ки дар оянда ба хогмри
мазори киблагох фархорй шавад. Сардухтур маслихати хуб
Дод. ӯро ба курса ссмохаи рентгеинологи ба Душанбе
фиристод. Бо поён ёфтани курс дар назди касалхонан с или
нохия ба ин касб дода шуд. Он чо соли 1968 бо духтари
балчувоние издивоч кард. Муваккатан дар дехаи «Победа»
ичоранишин гардид.

БаъД аз дафни падар Сохибиалари ас кар ба кисми
Дарби am, ки дар Кировободи Оларбойчон карор дошт,
баргаіит, Мохи майи 1967 аз У мактуб рас ид, к и
Трт°РДухтарсро ДУст медораду агар роли ботам, уро бо худ
Гочикистои биёрад. Дархол ба иомааш чаіюб іуфт, гаъкид
сохтвм, ки онардани тотордухтар ба ин чо маъни іищорад
Дар хеч сурат Уро гаргардон иасоэад, Тоби стон оасилѵ
оегоҳие рУйи ханлиам Сохибналар бо бонус, ки да» ДѴ
КУдаки сннішнм /шип, иайдо гардид. Ин мехмоніі и/1*”
иогаҳпни Луп, ки намадоиигтам ба у чо і унм ф. . ,у,,ои
Сохибналар Мадинабоиуро иоидоч онаіідаа.■, ЦИ"‘*И' ки
карлам магьулиит даряд»,- I уфтим да.» ? Unopn

/ішаіммі а-» і'охиЛніі.ііш * f*nH. 11 агонии

дигараш a-» 'ox ион,nap <йм,
/мр и.У'М rm мкнонад? V

кар/іац, ки


ом ЧО Гм >111*11 М»|м* М.ІІІІІ У ч МСГИЦДЛД. Мн< ІНХІІІ.ШІ ДОДЙЦ
ки і.ц> Душанбе монад. им и» ИОЙтахт ап па бо оилаіі
.інрѵиоіі бу дан чандон на.иіррлс мест, Аммо гуш и.моду роҳц
Кт тобро пгш I мрнфі, Игом хафіа зиидаги кардинд, щ,
Маліінабоііу забои бароидрду м Чангу хархашл кор і іірифі,
Сохибна.імр бо Мйлинни дУстдоиітааіиу нахустписарши
РуV тм Кѵдобро икомаггохи хгш карор дод.

Чумъахон соле, ки падар фа а гид. дар сиифи лахум
мехонд. Нале бо сабаби бемории киблагох такрибан мактяб
нлмерлфі на дуру» I хонда хам намстанонип. Директора
макѵабн ба нома Некрасов Ллам Рахимом, ки бо ланчам
начни падарам-Абдугаффор хешу таборп дошт, хохиши
бандаро ба замни намоиду баром Чумъахон ніаходатиома
омода сом Сипае ба КУЛоб рафт на сс мох аз тарафи
комиссариат харбп дар курен роііандагп хонд. Ии муддат
дар хонаи гаі'оннм икомат менамуд. Наьдаи соли 1968 ба
лекари лаъвлт шуд. Зимистоии соли 1970 ал асклрп баргашту
хост Кт лоб равад, аммо иагуэоштам, балки бо лутфи
муоввна сардорн ГАИ и шахрн Душанбе -Сафаралй Гулов
кормаиди назорати роххо таъин гард мд. Ӯ, ки хуччати
роиандвгй дошту хнзматн аскарнро анчом дола буд, барон
адораи марбута муаофик ба иазар хТрд. Химии тарик.
Чумъахон душанбегп шуд. Ии соле буд, км бо ктшишхои
пайдархамм заачаам дар микрарайони 46-ум сехонагй
гирифтему хавлин Нагориийро ба ихтмёрн Чумъахон
гуэоапем.

Дар маврндм васиятн киблагох бонд плова намуд, ки
Дноргул гапн маро гтш над оду хонданй меравам гуфт. Чунон
кв дар китоби «Афгон истопи шохй» ишора намудам, У
донншчтйн шуъбаи савдои факултети иктисодии
университет гардид. Табиист, ки то омадани Чумъахон у
бо мо якчо мезист. МУсоро, ки дар синфи шаши мактаби
Некрасов мехонд. ба воситаи роххати духтурон 6а мактаб-
ннтернати табобатии нохняи Ленин ннтнкол додам. Ҳар
рУзн шанбе Уро гирнфта хона меовардам. Акнун се тан аз
фарзаидони падар дар Душанбе карор гнрифтанд. Максади
ои 6уД- ки ии*° маьлумот:. унинсрситетй бшіірандѵ
лойглхг бишаванд...

СОЛИ ОХИРИ ТАҲСИЛ ХОТИРМОН БУД

Июни 1907 6о чамъбасти соли чоруми лоиишчУй 6а курен
панчум гузаштам. Огози июлро 6а мутолиа дар китобхонаи
«Фирдавей» бахніидам. Дар тамил иият доштам, кв
рвеолаи дипломиамро 6а носи расовам. Тавре дар
хикоятхои іісішш шпора рафт, Ш.Ҳусейнзода шошрдешро
барон кафедрааш худаш интихоб меиамуд. Баъд аз ии ки
іімтихонамро аз адабиёт супорилам, амр наиул, кв аз
кафедраи адабиёти классики мавзУи кори курей бигирам.
Одатан, рУйхати мавзуъхои корхов курсиву диплоииро чоп
карда, пушти дари кафедра иечаспоиданд. Хар кас
мстанонист мавзУи дилхохаіиро интихоб карда, дар рУ ба
рУи он исмашро бо гурУхаш зикр намояд. МанзУъхоро хеле
санчида, сипае «Ғазнлисти Ҳплолй* ро барои кори ояндаи
илми интихоб кардам. То курсе чор дар атрофв хамим
мавзУъ корхов курен навиштам. Рохбарам Субхон
Амиркулов буд. Сола чорум мехостам мавзУИ газалиёти
иілкии Хилолиро инкишофдода. бандан 6а рисблаи диплома
табдил днхам. Аммо рУзе Аскар Хаким, ки як сол аз май
боло мехонд, даъаогари мавзуи «Ғазалистн ишкіш Ҳилолй*
туда, зуран онро аз ман каишда шрифт. Аскар ба ин далел
мехост Хилолиро кор кунад, ки худ шоиршананда буду
ғазалиётп ишкии Хилолиро дӯст медошт. Ба гумонам, барои
мавзуц номбурдаро ба Аскар додан Ш.Ҳусейнэода хам розй
буд, зеро С. Амиркулов аз ман хохнш намѵд. то ки ягон
мавзУи дигарро барои рисодаи л и илом и интихоб намоям.
Вале барои мавзУи макбулеро интихоб карданам дер шуда
буд. НомгУйи мавзуъхои диоломй такрибан сохиб доштанд.
Факат мавзУи «Хачи дар энодііёти Ахмади Доииш»-ро касе
банд насохла буд. Чп илоч гѵфтамѵ онро гирифтам Бо
рохбарам маелнхат намудам, баъзе сарчашмахоро бароям

401
доданд. Bat барон дилпур сохтанам мавзУъро чолнб
шуморид Хол он ки мая 6а Ахмада Дониш чандон май л
иадоштам Аслан таваччУхам бепгтар ба налария ва адабиётм
советй равона туда буд. Аммо сухани Ш. Ҳусейнзодаро
шикаста натавонистаму худро ба гурУхи тахассуси адабиётм
классики навнсоядам. Хоху нохох мавзУи мазкурро дифоъ
карданам ногузнр буд. Аз ин чост, ки «Асархои мунтахаб»-
и Ахмади Донишро аз кироатхонаи Чомй барон тобистон
шрифтам. Харчи он чо аз хачву мутоиботи маорифпарвар
ба чашм мехУрд, ёддошт менамудам. Барой ба назарияи хачв
ош но шуданам «Шеър-ул-Ачам»-и Шиблии НУъмониро дар
«Фирдавсй» чанд рУз мавриди мутолиа карор додам, кв
он чо 6о исшлохи «Хичо* меомад. Шабхо то дер рУйи
хавличаам нишаста Ахмади Дониш мехондам. Гохе ба
тамошои бозии дастан фугболи «Энергетик» мерафтам.

Бисту паячумя июли 1967 дар хонадони банда писаре
ба дум омад. Як хафта гузашту хамоно дУстонам Курбону
Саадчон. Тага!. Хгйрулло, Шахбоз ва днгарон ном
чечусганд. Ба муносибагги номгуэорй ба нахуспгасар-бегохие
ЯУсѵотя нпибурмі ци.і дар хавлй чамъ овардам. Хар кадои
■ежи зебое ёфта буду 6о иаслнхат мехостанд якеашро
■ишноб вапвп. Бот кагг дастурхон густурдем. Багьд аз
пвоіуфяжк. Лктуя жар каяои ясмт пайдокардаашро иегТяду
«свв жтгк ■/ чвжгклм' Курбону Хайрулло, Таг ай, Шахбоз
шммт ба жуя иам-удро туфсзшя. нале бехотшр Сяндчоп
Ахмъжж, жж ааваиай нпб» форг иро хати карда буя, гуФт:
"ПщтшіГ. Дар кшрж яш том тамоман мая рагнл, кя яьлои
avtrra* ' .lap *я *хшуп (^зтзгям «алаба ба даст овард, ба
***• «и гм хуш а* ии баѵд ГІдряиз ба дафгарн

тсоаамудан Худойиааар саб; хохад иуд*, Бо карсаки
/■' ay ;» яагируф/;* шуд. к к муалляфаія

буд. Акяуи Фотима додарчас дар пахлуи худ дошг
ш жуяюшяя хам м^гард. кя '<(//?,ичян зяяда» дорад.

- хамя» рУхия гаѵгили і>//ш /ояа tu* n бфту дарсхо
Ѵ -/ ' i t;,,;?,/, у. -ss/,,'. тая(я«бая иядаг'/ги дояггем. Ь.іроя ду
*m**>6/w фяри' года шум»*, Макгаби раками I')
^сибн банда гардид. Маи, ки т«. ірибаи сесолаи муаллими
допітам, мушкилие псш намсомад. Муаллимаи мактаб
Турсунова дар ду дарсам иштирок карда, баъд бо боварнн
10м синфхои нӯх ва дахро 6а ихтиёрам гузонгг. Дар мактабн
цомбурда фарзандони чехрахои шинохтаи шахр ҳам
мехонланл. Масалан, ФирУза Амоиова, Робня Латифова,
Бобокулова ва боз чанд талабаи дигар аз хамин табака дар
синфи нӯх тахсил мскарданд ва то чое худнамои нишон
медоданд. Вале баъд аз ду-се дарс ором шуданд ва хеч гуна
беадабй намекарданд, балки дар танаффусхо 6а атрофа.ч
чамъ меомаданд ва саволҳо медоданд Дар муддати як мохи
тачрнбаомУзй онҳо маро аз муаллимони асосиашон кам
иамедонистанд. Роҳбари тачрибаам Асадулло Сӯфиев буд,
ки такрибан ба мактаб намеомад. Гохе муаллима Турсунова
33 шогирдонаш мефахмнл. кв муаллими тачрибаомУзашон
ЧЯ хел аст. Муаллимаи хубе буд. Умуман ии мактаб аз
бехтаринхо махсуб мешуд. Гузашта аз ин. директорат заачан
ранен шахрн Душанбе Махмадназаров буд. Бонуи
босалобате менамуд. Сару либосаш рлй, рохгардиаш хосса
ва гуфтораш хам фарккуиаида 6а чашм мехУрд. Чунин
хислатхо Уробоз хам зеботар иамоиш медод. Такрибан хама
муаллимонаш дар сатхя баланди донишмандй карор
доіптаид. Мутаассифона тачрибаи педагогии мо 6а сабаби
■широк дар маъракаи пахтачинВ 15-умхои октябр кать
гардид. Курсхои панчуяро 6а шахрчаи Кубодиён бурдаид.
Мактаби ииёнаро «забт* иамудем. Рохбараяои муаллими
Чавон кя хам язиаиуллоиои М.Нориатое буд. Аэбаски
шароити иактаббароям мутобик наомад, хавлии ладарарУси
Аимчм Аяооиро, ки сардори марижи пахтакабулкуиии
Кубодиёи буд, хаичуи кароргохи хеш карор .дадим. Маасуф
Юнусов иом дошта. аз чехрахои фархаигиву сиёсии лавр
буд. Загши 6т ииллати топор тааллук иегирифт. Ьаида.
ки 6о доиодаиюи ханУз дар ЧилликУл ошио будам,
барояии»* сазовори ахгиром тарлидам Ин хонадон иухити
аиру*0* ЯОШІ Ҳучраеро дар ихтмёрам гуэонпанд X Уроки
субху •°"»’" ои 40 ^е/иши, Ряягт хоО толпу 6а иазиу

403
низом буд. Хушдомани Лъзамчон, ки точикро мемонд,
масле ки домодаш мехмонаш бошад, тарбиятам менамуд.
Бегохнхо Юнусов дер хам, ки хона меомад, бандаро бо
сУхбатхон пшринащу зиндагшшшосиаш масруф месохт. Аз
ни рУ, нн маърака бароям мушкнлиеро пеш намеовард.

Майдонхои пахта дар доманакуҳ карор доштанд. Мо, ки
курен панч будем, чандон ба амрхову супоришхои
рохбарамон птоат надоштем. Гузашта аз ин, М.Норматов
хам сари хамдарси мо буд ва табиист, ки намехост бо мо
сахтдаханп эохир намояд. Яъне, мо озодона пахта мечиндем
ва аз пуштн кил он бисер намедавидем. Ҳаркӣ чй кадар ки
мехост, меч ид. Дар ин понздах рУз банда байни каторхо
бо андешахоям будам. Орзухое дар сарам мезаданд.
Мед идам, ки дар Афгонистонаму шахрхои онро тамошо
дорам. ОнсУтар ки андешахоямро мебурдам, мошинсавораму
чониби дараи Варзоб шитоб менамоям. Гохе худро дар
толорхои илмй тасаввур мекардам ва гохе хешро дар либоси
дотсентиву профессорӣ чустучУ менамудам. Ҳама орзухоям
ширину ояндабахш маълумам мешуданд. АфсУс ки ин хама
орзу буданд на чизи дигаре.

Чашни Ноябр хам омаду морю Душанбе оварданд ва бо
хамин тачрибаи педагогиамон поён ёфту боз дарехои
мукаррариамон огоз гарднданд. Фанхои «Назарияи
адабяёт», -еАдабиёти халкхои СССР», «Забоншиносии
умумй», «Таърихи забоя», ки баъзеаш дар нимсолаи дуюми
курен чорум шурУъ шуда буданд, тавассути муаллимон-
дотсентон С.Табаров, Нечаева, Р.ЧУраев ва Р.Додихудоев
сурат гирифтанд. Дарехои махсусу семинархо хам доштем.
С.Табаров дарен «Назарияи адабиёт»-ро аз рУйи лексияхои
кятобшудааш кироат менамуд. Пайваста 6а хар мавзУву
теэисхояш даххо исми адабиётшиносоиро мегуфт. Гохо
чуяия ба назар мерасид, ки хапгтод дар сади матни лексияро
игмхо ташкил медоданд. Дояиши аврупоиву ғарбиаш
равшан буд. ГУё дар гузашта ил ми назарияи адабиёт вучуд
надошт, балки нн илм хоси замоин нав ва дунёи гарб аст.
Такрнбая аз назариячнёни форся ном намеги рифта нд. Ба

404
„Н хотир, дарси муаллим мураккаб 6а назар мехУрд. Р.Ҷ
Урасв забоншиносии умумиро 6а воситаи тезис - карточкахо
„ефахмонд. Эшон низ ягон забоншииоси суннатиро ном
намебурд, аммо дарси хуб медод. Худаш аз мактаби
забоншиносии Ленинград бахравар туда буд. Маълум буд,
ки У тахассусашро хеле хуб медонад. Р.Додихудоев хатти
мехиву пахлавиро ба мо ёд медод. Аз «Корномаи Ардашери
Бобакон» порчахо мехононд. Бисер муаллими чиддй буд.
Харчанд ки аз мардуми Бадахшон махсуб мегардид, дар
суханаш ягон шикастагии забои и точикя ба мушохнда
намерасид. Хеле зебо ва ширин сӯҳбати точикя менамуд.
Шахси адолатхох ва хам хайрхоҳе буд. ДонишчУи
бетаванчУхро хуш надошт. Муаллима Нечаева «Адабиёти
халкхои СССР»-ро аъло аз бар карда буд. Муаллифи
«А6ай»-ро дУст медошт, Абдулло Қаххорро мепазируфт,
Чингиз Айтматов халоваташ мебахшид. Ӯ шогирдро мачбур
месохт, ки аз адабиёти бадеии халкхои Осиёи Миена асархо
мутолиа намояд. Вай тарзи пурсиши ба худ хос дошт.
Кнтоби « Абай»-ро наэдаш меіузодаг ва аз донишчУ мепурсид,
ки Дар фалон сахифа кадом лахзаи хошрмонро ба мушохнда
гирифтааст. Агар пюгирд китобро хонда бошад, хатман он
чузъиёти балеиро накл менамуд. Нимсолаи аввали соли
панцуми тахсил фанхои иомбурдаро 6о бахои «аъло»
супоридам. Бароям он чиз чолиб буд, ки ду соли охир
стипендиям баланд мегирифтам ва ба ин восита рУзгори
хонаводаро таъмив менамудам. Дар баробарн чамъбасти
имтихоноти зимистона мусаввадаи рисолаи дипломиамро
о ид ба мавзУи «Хачв дар эчодиёти Ахмади Дониш» ба нтмом
расонида ба рохбарн илмиам супоридам. С.Амиркулов ба
зудя хонда баргардонд ва нчозати чоші мошинкаашро хам
дод. Дар байни дах рУз рисолаи дипломнро мукова кунонда
ба кафедра овардам. Баъзе муаллимони кафедра хайрон аз
он буданд, ки чя на въ чор-панч мох пеш аз мӯҳлат рисоларо
ба поён расовдам. Нимсолаи дуюм ба гайр аз як-ду даре хон
ихтисосу семинарп дигар фаннеро намехондем. Такрибан
бекор удам. Аз ни ру, ба рУзвомаи «Комсомоли

405
Точикистон» рафта, 6а сифати мусаххех пазируфта шудам.
Мухаррираш Нур Табаров буд, муовянаш Бахтиер Муртазоев
ном дошт. Кори май дар дох или бином матбааи аввал аз
тарафи бегох шурУъ мегардид. Соатхои 12-я шаб, вахте ки
рУзаома ичозати нашрро мегирифт, хона меомадам.
Хамрохам Гуля ном яхудизаве кор мекард. Мо тамоми
матни рУзиомаро боли к кат меховдем. Агар дар Маскав ягон
мачлиси расмие сурат мегирифт, то соатхои ду-сеи шаб
меяишастем, то ки бах ши ахбороти сиёсиро «ТочикТА»
омо да месохт. Ба хама ии захмат 60-сУм маош мет и рифтам,
кн пули калов буд. РУзхое хам мешуд, ки соати чор ба кор
бонд иерафтам. Аз ии ноет, ки курен махсуси баъзехоро
ношу вида мемондам. Дарси семинари махсусро аз адабиёти
классики Султои Вохидов мегузашт. МавзУъ осори
маьрифатии Чомя буд. Ҳар кас дойр 6а ин чихати эчодиёти
Чомй маърУза тайёр карда, сипас байви хамдарсон мехонд.
МаърУзаи банда «Тамсил дар осори Чоми* ном дошт. Навбат
омаду онро хондам ва баъзе фикру мулохизахои хешро баси
сохтам, ки ба муаллим хуш наомаду гуфт: «Ту холо студент
Хасти. Чй лозим фикри шахсиатро гуфтаи». Сухани
муаллимро барон худ тахкир донистаму ба эшон мурочиат
карда гуфтам: «Муаллим, мсбахшед, агар тавонед ба
пешннходхои май чавоб гУед, агар не, дойр ба ин мавзУъ
фикри шахенатонро изхор доред. Май мехохам, ки аз Шумо
дониши чомишинося тирам». Ҳарфхои ман ба У сахт расиду
изхор дошт: «МахмаддоноЯ накунед». Ин сухан мисли
корде буд, ки ба чонам халид ва аз ной хестаму гуфтам:
«Муаллим шумо саводи кофй надоред, ки дар курс и панч
даре дихед, метавонед баромада равед. Мо дигар шуморо
гуш кардан намехохем». Хайрулло Сирочев, Гулрухсор ва
дягарон маро дастгирй кардацду гуфтанд: «Муаллим агар
шумо баромада наравед, мо мебароем*. С. Вохидов суп-сурх
шуду портфелашро бардошта рафт. «Бало зад»,-гуфтам дар
ботин. «Холо 6а Ш.Хусейнзода шикоят мекунад, ки Асоев
гуфтанй шогирд Уро тахкир намудааст. Он вакт аз курси
панчум 6о Университет хайрухуш хохам кард». Се-чор
дакнка гузашту Ш.Ҳусейнзода портфели тасмадоращ 6а даст
6а синфхонаи но даромада. дар чойи С.Вохидов яишаст ва
гуфт: «Минбаъд ин дарсро мая 6а шумо меіузарам». Чунпн
6а яазар расид, ки хамаамон охи сабӯке кашидему барон
шуиидани харфхои олимонаи мудири кафедраи адабнёіи
классики омода гардидем. Доим интизор будам, ки
Ш-Хусейвзода маро сарзаниш мекуиад. Вале гӯё ягой
ходисаи ғайричашмдоште иагузаштааст. 111 ҲусеЁнзода
факат даре мегуфту бас. «Офарин»,-гуфтам дар дил ба ин
чехраи вокеии илми адабиёт. Оре, Ш.Хусейнзода
С.Вохндовро, ки зУраи бораш карда буданд, хуб мешинохт
ва аз доиишаш огахй дошт С.Вохидов маро чашми дидаи
надошт, аммо илоч иамеёфт. Шояд худ хайрои буд. ки чаро
Ш.Ҳусейнзодае, ки шУхраташ чумхуриро пахш намудааст,
як шогирдро натавоиист, ки дар чояш шииоиал, то ки бори
Дигар ба рӯйи муаллимаш надавал. Эхсос мекардам, ки
Ш.Қусейнзода чунин рафтори бандаро писандид, зеро у
худ муаллимони камсаводро хуш надошт. Бароям торик
монд, ки чаро Ш.Хусейнзода ба гурУХи мо тамоман
муносибаташро тагйир дод. Гохе табассум менамуд, вакти
хозиргоиб ба иемхои гУшхарош эрод мегирифту мегуфт:
«духтарам, хохиш, вакте кн ба шавхар баромадед,
фомилияатонро дигар кунед*. Ин таъквд ба Элчизан
Мамадакова дахл дошт, ки на коми худаш маькулаш буду
на иемн падараш. Шухй карда исми Гулрухсорро Сафи
мегирифг. Маро А со меиомиду Хайруллоро Сироч... Мо аз
табассуму хаядахои домулло халовати маънавй мебурдем.

Ш.Ҳусейвзода бисер лексняро чиддИ ва бомасъулият
мехонд. Дар синф пашша пар намезад, сулфа набуд,
нафаскашя хам хеле ором сурат мегирифт. РУзе дари синф
як кушода шуду боз пУшида. Ин амал ду-се бор такрор
ёфта, боисн халалдор гардидани чараёіш дарси муаллим
шуд. Дафъаи чорум ё панчуми даркушоИ буд, ки
Ш.Хусейнзода аз пупгпі каси дарро кушода нигох кард ва
уро ба кафо гардонда ба даруни синф даъват намуд. Марде
буд коматбалаиду пахлавончусса. Муаллим дар шохидии

407
м» it Т жіуф»~ «Бар И.1ЦИТ лаънат. аблах. охнр ба ту кй I
хуку к кшагт. кн лари маро панч маротнба мекушонвѵ *
чепУшя" Гу вкои мЯ е fob? TV хар частя* ва дигар суханхои
кабехро ба рУйи он мара мезад. Хар лахзае, ки гунахгор
мех ост ба муалднм узрашро гУяд. Ш .Хусейнзода боз ба ]
хучум мегузашт Ннхояг. он мард гуфт: «Молим. 6а номи
худо. ка ман нас удам». Фанат як бор даратонро баз кардан,
кн узр мехохам. молим ». Азбаски он мард «му ал л ям» |
нагуфта. «молям» талаффуз менамуд, мо дарк намудем, ки
яомнрнст. Ман У ро мешинохтам. Он бечора Олу болу |
Бокнев ном мупллим аз шУъбаи таърих буд, ки кариб ба |
ман вакти лохнлшавй бахон «неуд» мемонд. Яъне, ]
Ш- Хусейнзода тобу токати беназмиву бетартибиро чи дар '
даосу чи дар бннон таълимй дндан надошт. Соле, ки I
М Косимова декан шуд, баъзан ба дахлез баромада. 6о <
пошнан пой так-таккунон дарсхоро наэорат менамуд» Дар ;
мачлвсн партиявие Ш.Хусейнзода ба декан эрод гирифта
хохнш кард, ки тарзи рохгардиашро дар бинои таълимй
тагйир днхад. Ин чи ran аст? «Так-так. тук-тук... Ин чо
бинои таълимй аст ё бозори Зелений?»гуфт. Танбехи
Ш.Хусейнзода боиси он гардид. кн декан ба кабинеташ
даромада обн днда cap дод. Муаллим ана хамин хел
хнслатхои ачибу начибро доро буданд. ки ба назарам аз
бузургми эшон шахолат медод. Ею сабаби сер коря курен
мах суси Рахим Мусулмонкуловро шунида натавонистам
Вакти сличит гирнфтан фахмид, ки ман оиладор хастаму
дар рӯзнома мусаххехам. чизе нагуфт, мисли баъзе
му а л лимон таъна хам назад балки аз санчишаш гузаштам.
Мохи май поён ёфту имтихоноти давлатй шурУъ шудаяд.

Ду имтнхоя дошлем: лифом рмсолаи дипломй ва коммунизмя
илмй. Дар рУйхати дипломднфоъкунандагон а в валин
будам. Мукаррнзам до і сеет Т. Неъматзода таъин гардид
Рнсоларо дах рУз кабл аз дифоъ 6а мавсуф додам. Равен
имтихоноти давлатиамон аз Институти забои ва адабиёти
ба коми РУдакя. доктори илмхои филологя, профессор Рачаб
Лионов буд. Рузи хнмояам расид. Дар байни чор-панч

408
„цсола, аз банда аввалин буд, аммо мукаррпзам
у Неьматзода ландо намешуд. Рисолаи дуюму сеюму чорум
дііфоъ гардиду шитобон мукаррнз омад. Ким-чиро бахона
кярДУ сарзаниши Ш.Ҳусейнэодаро бардошт. Бемасьулиятіш
Т.Неъматзода табъамро хира сохт, нлхомамро купгг. Рохбари
плмнам хеле худро норохат хис мекард. Нихоят, ране
бандаро барон нуктахои асосии рисоларо баён намудан ба
мянбар даъват кард. Ду-се саволи нловагл хам шуд. Силас
мукаррнз дар бораи халли мавзУн рисола чана дакика сУхбат
намуду дар хулосааш гуфг: «Рисолаи мазкур ба бахои «хуб»
арзанда аст*. Албатта, ман ба пн бахо розя набудам, аммо
аз фурутаня кор гнрнфтаму бо мукаррнз 6а мусохиба
напардохтам. Гу мои до план, кн комиссия!! имтихоноти
давлатя бахои худро мегузорад, вале нагана иипюн дод, кн
бахои мукаррнзро дуруст донистанд. Фотама бо холааш
бароям гул оварда буд, кн такднмам намуд. Табинст. кн
табъам хнра шуд. Бо вучудв іга Фотнмаро сихкабобхУря
бурдаму шахрро тамошо додам ва дар дил ба мукарризи
бемасьулияте. ки рисоларо иахоцда натичагнря карда буд,
лаънат хонламу дилам хам аз комиссиям босалохият моид.
Рохбарам бештар азият кашид ва гуфг: «Нодуруст «хуб*
гузоштанд. Рисола ба «панч» меарзнд. Неъматзода нахоада
гаи зад. Ин хуб нест...*. Дигарон хам бо шунидани натнча
норозигя нзхор яамуданд.

Чанд руз баъд имтихони коммунизм!! илмя хам сурат
гирифт. Имтихоигирандагон Чамолов ва Шарифов ном
муаллнмон аз кафедрап «Коммулизми илмЯ* буданд.
Натичаи ин имтихои «аьло» эълон гардид. Дахумхои нюни
соли 1968 кетавон гуфг, ки универеитетро тамом кардам.
Мувофики таксимоти Вазо рати маориф бояд дар рУзноман
«Комсомоли Точнкистон* фаъолиятамро илома недодам.
Вале май орзуи дигаре доштам... Мо, ки 38 нафар
факултегр° хатм кардем, факат ду касро ба кафедрахо
нфяфіаиду бас. Инхо Шодя Асроров ва Шахбоз Кабиров
будаяд На Сирочов. на Диловаров, на днгару дигарро сурог
хам яакардаяд. Он ду кас, вокеан арзанда буданд.

409
Диловарову Сшрочевро хам метавонистанд, дар назд*
кафедрахо нигох доранд. Банда даъвое надоштам, зеро
дипломам на сурх, балки оддЯ буд. Дар ТУ ли оанч сод се
адад «уд» доштам ва чанд дафъа муовинони декан хохиш
карданд. то ки онхоро аз нав супорам, вале розй нашудам.
Меъёрн банда хамово бахон баланд меъёри дошші набуд.
Бахо пал план нисбп аст ва на хамеша ба дониш мувофикат
мекѵнад Бннобар ин, худро норохат намедидам, аз ин кн
днпломи «сурх» нага рифтам, ё дар ягон кафедра пазируфта
нашудам. Болотар ншора кардам, кн 38 нафар тамом
намудем. Дуруст аст. кн 75 кас соли 1963 сарн мизи донншчӯл
нншастем. Вале тартяб чунин буд, кн пнеарони хизмати
ас кар Я накардаро ба сафхон Армняи Советй даъват
меаамуданд. Агар Гудосоро истисно кунем, кн ба сабаби
шавхар карта наш дар шУъбан гонбона мехондагй шуд, 21
нафар пнеаронн гурухн моро ба аскарй гирнфтанл. ки баъди
хатми хнзмат ду курс аз мо поентар карор гирифтавд. Бо
вучуди нн, онхоро хамчуи хамдарсонн хеш мешинохтем ва
ба чамъомадхомон даъватшон мекардем. II ад идам мухим
он буд. кн баъэе духтарон, ки дар курехон яку ду ва се ба
шавхар баромадаяд. боа хам ба истнсяои Гулнясо, хонданро
тарк вагуфтанд. балки кУдакдор хам кн шуданд, дар щуъбая
рУэояа тахенлро идома доданд. Масалан, Богигул, то ки
Универснтетро тамом кард, сохнби се кудак туда буд.
Курбоной хам духтарча допгт ва ғайра...

Охярхон июн нншастн дастачамъие ташкил додему сипас
хар калом аз пайи кору зиндагии хеш гардидем. Баъэехо ба
нохннхояшон баргаштанд, бархе дар шахрн Душанбе
мукимй шуданд, монандЯ Хайрулло, ЧУрабек, Муаззам ва
Гулбп. Гулрухсор, Шахбоз, ШодЯ, Асроров, МохнрхУЧа,
ЗУхро. Хосият, Рохат, Курбоной, Зебуннисо, Лбдукодкр,
Хамида ва муалдифн нн сатрхо Аз хамдарсонн шУъбахоя
фор« нву арабй — Абдурахмон Абдуманнонов, Санавбар
ХудоАдозона. Хосяят Олямоаа ннз дар оойтахт мондаад.

Ба хами таршс, барон банда ва хамдарсонам пт«р—
ттиів зонанш ими ям буда. мозен август

410
хзмчуи мутахассиси дипломдор бояд ба чойхои корни худ
хозир мешудем. Ьинобар ин, ба хамднгар рохи сафед
талабидеиу хар калом дар чодан такднрхои пав карор
гирифтем.

ЛАБОРАНТИ КАЛОН

Чунон ки гуфтам, бояд дар рӯзноман «Комсомоли
Точгасистон» ба фаъолият мепардохтам Вале мехостам, ки
ба ягон муассисаи илмП ба кор кабул шавам. Ба ин мак сад,
аввалан ба дафтари ди ре кюри Инспггути забои ва адабиётн
ба номи Рӯдакй Носирчон Маъсумй мурочиат намудам.
Мавсуф чанд саволе аз шахсиятам кард ва «Чой надо рем»,
гуфт. МохнрхУча, ки ба шУъбаи фалсафаи академия рафта
буд, банда низ хостам, ки бо У якчо бошам. Назди мудирн
ШУъбаи таърихи фалсафа АшУр Гаффор даромадам. Эшон
хохишамро рад накард, вале «баъдгар мурочиат намоед»
гуфт. Бо хамин саргардонихо мохи август поён ёфту сентябр
огоз шуд. Ният дотам, ки ба шУъбаи фалсафа равам. Аз
ин ру, 2-юм и сентябр барои билета партиявиамро аз кайди
ташки лоти партаявй баро вардан ба факултет рафтам. Акнун
факултети филология дар бинои сеошёнаи назди хонаи
маишии «Садбарг» карор допгт. Тавре каблаи арз намудам.
бинои собнкаи факултетро ба мактаби 65 табдил до да іи
Дар бинои нав се факултет чой мегирнфт: филологияи
точик, рус ва хукук. Ҳар факултет ошёнаи худро дошт.
Факултети филология дар кабати дуюм чойгир буд. Назди
бинои номбурда рас идам, ки аз дарвозаи он домулло
Д. Точневу С.Табаров поён шудаид. Мо дар ру ба рУйи
якднгар карор гирифтем. Силом додам. Эшон «Ҳа.
Худойназар, ин чохо гаппп? Тинчй-мя?», -туфта пурсидаид.
Ман оромона бо андак табассум гуфтам: «Тинчй, тинчй,
мехохам билетамро аз кайд бароварда ба Академия равам.
Философ шудан мехохам». Хамин лахза С. Табаров ба
хамсафараш гуфт «Додочон, ту дар кафедраат чой дорй-
КУ- Хамин перо гиред-чй. Д. Точней «майлаш. Сохибчок»,
гуфту ял ластам шрифта, «не, не ихтисосатро таійир надел.
Бяё бо мак, лаборанта кафедраи забои мешавй»,- гуён то
ошёнзи ду кашалаам кард. Ба кафедра ворид шудам. Касе
аз муаллнмон ба назар нахУрд. Чойн лаборант, ки иаздн
машннкаи чоп менишаст. холя буд. Домулло маро ба он чо
шинонду як варак когази сафедро наздам гуэошта дикта
кард.: Ректору Таджикского госуниверситета, профессору
Раджабову С. А.». 11 ломан ариза он шуд, ки маро ба сифати
лаборанта калони кафедраи забони точикй бонд кабул
намояид. Имзо мондам. Домулло аризаамро аз дастам
шрифту гуфт: «Ту ив чо шин, ба хеч кучо нарав, ман
хозир меоям». Ман назди мошинка 20-25 дакика
нишастам. Д. Точнее саросемавор даромаду «акнун ин
аризаро ба шӯъбан кадрхо бурда супор ва пагох омада дар
кафедра шив»,-гуфту баромала рафт. Аз паси У ман хам
баромада, мувофнки амри домулло аризаро ба шУъбаи
кадрхо, ки дар пушти бвнои асосии Университет, дар кабати
аввал карор дошл, супорндам. Мудирн шУъбан кадрхо
арнзаро бодднкат хонду «Хорошо: поздравляю: теперь вы
университетский работник. Ладно идите, работайте»- гУён
гуседам кард. Такдярро бинед, ки хонаи панн сол хондаам
бо кто ран С. Табарову лутфи Д. Точнее гУё дуюмбора хуш
омадедам мегуфг. Шояд яке аз рУзхои хушбахттарини банда
хамоа рУзе буд, ки ин домуллон мУхтарам маро ба
Университета дав латки Точи к истон баргардонд
Хурсандиам хадду канор надошт. Тасаввур кунед, ки ахнув
бо олимони шннохтаи чумхурп Д. Точнее, Ш. Ҳусейнзода,
С. Табаров, В. АсрорЯ, Ҳклол Каримов дар як мухити
таълпмиву идмЯ ифои вазифа менам у дам. Аз чуиин раит
гирифтази такдир вфтихор мекардам ва садхо шукр аз
худо доштам. ки Д. Точиеву С. Табаровро ба ёрии як чавони
такрибан «бесохиб» фнристод Мая такягохе надоштам.
Панч сод, ки хондам худам бо хулам бу дам. млели баъзе
хамдарсоиам аз дастгмрии «тагову амак» ва ё хамшахри
мансабдоре бахравар иабудам. Аз ин нуктаи назар яке аз
таихои танхохо миёни хамдарсон ман будам. Шояд дѵои

412
«адар. ки сӯйй сарбаландиҳо даъватам медошт, дар шахси
лахсусан Д- Точнее аён гард ид, ки хатмкардан бахши
адабиётро гайримаъмулй ба кафедраи забои пазируфт. Бархе
аз аъзоёни кафедра низ хайрон буданд, ки чи навъ
мудирашон адабиётшиносро овардааст. Масалам. М.
Норматов хеч иамехост, ки май он чо кор кунам. Аммо Д.
Точнее аз банда забоншинос тарбия карда нп буд. Ҳатто
«Забои ва услуби «Ғуломон»-ро хамчун мавзӯн рисолаи
вомзадй 6ароям пешниход намуд. Вале дар дил орзуи
адабиётшинос шудан доштам. Соҳаи накди бадей маъкулам
буд. РУзе чуръат карда ба домулло С. Табаров орзуямро
арз доштам. Эшон каме ба андеша дола шуданду сяпас
гуфтанд: «Майлаш, худам ягон мавзУъ медикам кор
мекунй». Шояд хамон соат буд. ки С. Табаров
сарпаристяамро дар чодан илм ба Ухда гирифт. Дар хамнн
зам и на, бори нахуст гуфт: «МачмУаи «Насими сир»-и Рахим
Чалил тоза аз чоп баромадааст. Онро ду-се бор хонеду
такризе навишта биёред, ман мибинам». Он лахза.
дафъатан, ҳаю не нагуфта. баъди мутолнаи мачмӯаи
номбурда изтироб фароям гирифту ба хузури домулло
рафтам. Эшон болои диван менншасту рУзномаву
мачаллахоро ва ранга рдон мекарл. Ба домулло фахмонданй
будам, ки холо аз Ухдан навиштанн так риз баромада
наметавонам. Ӯ якбора гУё таркиду гуфт: «Чй кор мекунй
набошад? Днгарон чл хел навишта истодаанл ё газет
намехонп?» Банда дигар дахон кушодл натавонистаму хайру
хуш намѵда, да pro\ и эшонро тарк намудам Шаб дар танхой
мондаму дар хачми шаш сахифа такризчае омода сото, ба
домулло пешкаш кардам. Дигар таги дарашон маътал
нашуда, зуд худохофизй кардану сари вазифаам хозир
гардидам. Субхн дигар С. Табаров ба факултет смалу маро
даъват намуда, «маколаатон бад нест гуфт. Ман тахрир
кардам. Тозанавнс карда ба ягон газета баред», гуфт.
Такризро бознавнс намуда, бо маслихати Р.
Мусулмонкулов ва хатчаи домулло ба кадом рУзномае
додам, ки 3УДЙ чоп шѵд. Ин нахустин так ризам буд, ки

413
бароям рохи маколанаиисіфо фарох сох і Албатта, ом
нахусттакрнз «нмматс иадошт, пале нлҳоми таким бах шил
Такри.іи душам «/(арен кахрамонн на филокори» уимш
дошт, ки бигтуми апрели соли 1969 дар сахифли адабми
• Комсомола Гочикистои* чоп іи уд. Ііа мпелихати р,
Мусулмоикулон фншурлан риголан дипломам))» бо іюни
«Ханнин и Ахиади Доииш» дар рузноман «Маориф ва
малая мят» 6а иашр расондам (29.ІѴ. 1969).

Л.і даробарохоп С. Тл6п|хж 6м клфедран аабоіі домулло
Д. Точней чиіеро пай бурд, ки хар бор «Худоііиалар. хамом
«Гуломоя» ро як туф куием». мегуфт. Маи хамоно омода
иабуланамро ба кори илмп бахона меовардаму «Домуло дар
нн ду соли назднк имтихонхои номзаднамро аз англнея ва
фалсафа су порам, 6а ъд сари мавзУн рисолаи номзлдп
маслихат хохем кард»- чавоб недодам ба эшон.Д. Точнее
боа хам иерор менамуд: «Ту аввал мавзУъро банд кун,
имтихонхои номзадЯ халал намерасонанд. балки онд ба
мавзУат кам-кам мавод намъ меорЯ, ту гаии маро не
нагӯй...». Маи посух медодам: «Домулло мефахмам, кв
шуно ба май бисер илтифот доред, холо дар кафедра
хастанд-ку чавонхос, ки мавзӯъ надоранд Масалан.
Шахбоз, Ахмадчои, Ҳуснигул. Намешавад, ки аввал ба
инхо мавзУн номзадЯ диҳед», «Не, корат чя ба Шахбозу
днгаров. Мая ба ту туфта нстодаам на ба каси дигаре, хуб
фикр кун, дер мешавад, аз хозир ту бонд ба кори илмй
бниардозя», таъкид менамуд Д. Точнее. Маи имрУзу иагох
туфта, ба даре хон фалсафаву аиглисЯ мерафтам, реферат
меиавиштам, кигоби Ян Риикаро аз аиглисЯ 6а руей
бармегардондам. Домулло С. Хабаров хам ба холам
накеиоид. Ҳар хафта сукоришхои мам медод, мачмУан
дигареро баров такрвз кардан иешииход менамуд.

Иве С. Хабаров иурсид, ки ромами «Мирэо 1'и.м» и
Хабибуало Назаром ро хоидаам * щ, Іжаидешииа чавоб
додай: «Дар іиакли мтоб, ки чом шуд, кокам хонд» ■
Иукд-мм бо ас/мнмі «кар чор померан С/4/т Шарк»

, рѵ Ф ви роман чммг ***** д*, • уфіа суиориши том

Ш
І5аъдаи хяр Дафьа, ки медид «хамаи иомсрахоро ёфтед?
Г,и хоидми шурУь кардсд?*- гуси мспурсид. Маи чавоб
додам, ки «се иомсряяіиро ёфтам, аммо раками нУхашро
иийдо Пакардам». Домулло дархол мяро 6а хоиааш даъват
нам уда, ба завчааш Нанда Витолдовна Яблонская, ки забоин
гочикиро оэод мсдоиист, фармуд, ки раками иУхи «Садом
ІІІарК»-ро иайдо куиад. Муддати дах-понздях рУз ба
мутолиаи романа мазкур масруф туда, такризм калоие
омода сохта, баъд аз тахрири С. Табаров дар рӯзномаи
«Тоник истопи Советй»(13.05.1969) чоп гардид. Чунин
шуд, ки маколахои банда пайи хам рУйи иашр меомаданд.
Дар доирахои фархангй баъзан салол мскардаанд, ки ин
« Асоеваш кист, ки исмаш дар рӯзномахо ба чашм
мехУрад?».Баъд аз чопи «Ҳаҷвиёти Ахмади Дониш»
шунидам, ки дар толори Институти забои ва адабиёти ба
номи Рӯдакй Расул Ҳодизода, ки худ Ахмади Донишшинос
буд, аз чанд фархангй дар мавриди камина маълумот
хостааст. Ҳол он ки макола 6а хотири он буд, ки пули
сарфкардаамро барон рисолаи дипломй 6а даст орам. Кам
хам не, 25 сӯм хакки калам шрифтам. Албатга, дар ин
самт ҳамдарсонам Р. Мусулмонкулов-Асадулло
Саъдуллоев, Шохмузафар Ёдгорй, Ғуломхайдаров
дастгириам мекарданд. Ҳамчунин 6о лутфи С. Табаров
шоири хушсалика Ғоиб Сафарзода низ хамеша дар чопи
такризчахоям хамдастй нишон медод. Чунонки мегӯянд,
хуб ё бад охиста- охиста такризнавис мешудам Аммо ин
чихатҳо хеч ба фаъолияти лаборантиам халал
намерасонданд. Кӯшиш менамудам, ки кори к;и|)едраро 6а
назму низом дарорам. Стенде ташкил дода, дар он рисолаву
китобхои Д. Точнее ва дигар маколахои муаллимоии
кафедраро гузоштам. Дари кафедра хамеша ба рУйи
доиишчУёи боз буд. Навбатдоря дар кафедра ба назм
даромад. іязорати дарсхои муаллимон ранги чиддй гирифг.
дарсшнканй Кариб ки ба мушохида намерасид. Аз ин

» «И ИИ Д. Іочиеву чи декан Вохид Алю
шум* буд

,м камина ро з и б уда ия

рй, ки тоза
Декан дао
мачлисхои раёсат фаьолияти бандаро хам чум наму,,а
куаррифя мекард. Хамки тарах, дар байни лабораитхои
фажтлтгт ш?храт пайдо намуда, боне а эхтнрома унуц
гардидгм. Хамма захматхо буд, кн домулло Вохид Асроря
Кабула хуччатхои довталабони сода 1969-ро ба Ухдаи
камина вогузошт. Маъракаи номбурда масъулият дошт.
Баров кабули хама хуччатхои довталабон як худам будам
Доаталабов чи ба шУъбаи филология ва чи ба шУъбахои
форсиву арабя хеле заел меомаланл Аз соата нУхй пагохя
то павчи аср сафи иавбаттирон кам намешуд. Ҳамны сол
аз вал нчозат додам, ки ба шУъбан шаркшивосЯ духтарон
кабул шаванд. Мегуфтанд, ки ин ичозат ба хотиріі
духтарони калоншавандахо сурат бастааст. Вокеаи хамон
сол духтарн Бок Я Рахимзода, чиянн Чаббор Расулов,
духтархоцди Низорамох Зарифова ба шУъбан шаркипшосп
хуччат супорндаяд. Пагохве як довтадаб хуччатхояшро аз
мУхрпча да роз кард, кн нему насабаш 6а роям ошно намуд.
Ҳамадов Султон. хатмкардан мактаби миёнаи ба номи
Кнрови шахрчаи ЧилликУл. Ба чехраи писар назар
андУхтаму пурсидам: «Бачаи акай Ҳамад мешавя? Ту Султон
хастя кв дарсат дода будам». Ӯ хайрон - хайрои сУям
нигаристу баъд 6а хотираш омад, ки солхои 1961—1963
муаллимаш будам. Хуччатхояшро ба шУъбан филология
кабул намуда, «ба падарат салом расой», гуфтам. Султон
хурсанд аз он буд, ки хатман дохил мешавад, охир,
хуччатхояшро муаллимаш кабул кард- ку. Ба як чой хафт-
хашт кас хуччат супорнда буд. Метавон гуфт, ки хама
факултетхои университет озмуии калонро талаб менамуд.

Комвссняи филологхо ёздах аъзо дошт: Б. Камолид-
динов, Файзаля Начмонов, М. Норматов, А. Каримов,
Махмуд Давлатов, X. Мухибов, А. Неъматов, Султон
Вохидов, Назира Каххорова, Киме Шукурова, Азиз
Каримов. Раиса комиссия дотсеит Б. Камолиддннов ва банда
котиба масъул будам. Эхсос менамудам, кн ба раис чаядон
наъкул вестам. Аз ни чост, ки хар чизро бахоиа намуда,
сУрдагирй мекард. Мая он вахт киву чиро намефахмидам,
аМмо мешуиидам, ки баъэе муалдимов мегуфтаил: «Ин чи
хел адолат аст, ки дар байни ёздах аъзо чор касаш аз Алл
мебошанд». Маълумам гардид, ки Б. Камолиддинов, М.
Норматов, А. Неъматов ва С. Вохидов аз як нохия буданд.
Хама хуччату корхои хаттй, ки ба дасти банда мехӯрд,
меди дам, ки вокеан ин чор аъзо баъзе корхои
гайриконуниро дар мавриди тафтиши иншохо анчом
медоданд. Ҳеч фаромӯш намеку нам, вахте ки як одами
домулло С. Хабаров, ки исмаш Гадоев буд, аз иншо бахои
«гайриканоатбахш» гирифт, ки комиссия ва раиси он огох
буд. Маи хакки тафтиш надоштам, балки хуччатнигор
будаму бас. Аммо медонистам, ки домулло 6а X. Мухибов
шпора намуда буд. Ба гумонам С. Табаров ба котиби масъули
Университет Субхон Мухторов мавзУъро арз доила буд, ки
вай бандаро хосту иншои Гадоевро талаб намуд. Албатта, роки
ислоҳашро медонистанд, аммо Б. Камолиддинов катъиян рад
кард. «Дар хеч сурат ман баХоро ислох намекунам», - гуфт.
С. Мухторов дар шохидии ман ба Б. Камолиддинов чунин
гуфт: «Рафик Камолиддинов айб не, ки хохиши
муаллиматонро рад мекунед?» Камолиддинов бо далелхо
хост С. Мухторовро каноатманд созад, вале У дигар гУш
надода, ба ман мурочиат карда супориш дод, то ки варакаи
имтихонии Гадоевро аз иав тартиб дихам. Хамив шуду
радияи Б. Камолиддинов кабул нагардид, балки он бача
бахои мусбат шрифту раиси комиссиям филологҳо шармсор
шуд. Чунин холат ба Султон Ҳамадов хам рух дод. Ба хамаи
аъзоён гуфтам, ки хамив бача талабаи мактабии банда аст.
Хеч гумон надоштам, ки Уро низ ноком мекунанд.
Фахмидаму ба синфи имтихон гирон даромадам. Сари рох
мизи М. Норматову Ф. Начмоиов карор дошт. Аз Начмонов
пурсидам, ки Ҳамадов чй шуд? Ӯ табассум карду гуфт,
«нашуд, ду шуд»- Хайрият холо ба варака бахои «ду*-ро
нагузошта буданд. Хохиш кардам, ки бахои мусбат монанд,
вале М. Норматов не мегуфт. Ба раис мурочиат кардам.
Баъд аз гаънаву маломати зиёде як бахои «миёна»
гузоштанд. Метавонистам, ки бахохои калбакиашонро ифшо
голам, аммо боз истихола менамудам. Султон аз иншо бахои
«тор* дошт, кн бисер мухнм буд. Инсофро бннед, ки
довталабе, ки иншоро ба чор навиштааст, аз имтихони
дахонии адабнёг мехоханд «дуяш* гузоранд, то ки одамхои
седори худашон дохил шаванд. Ба хар навъ ки буд, дар
фаъолпяти банда хеч камбудие рух надод. Ҳуччатхо назму
низом доштанд. Комиссияи марказй аз кори банда
каноатманд буд. То 15-умхои сентябр хисоботи кабулро
суноридаму ба рухсатй баро мадам. РУзгори оила хам
серташвиш буд. Хонахоро таьмнр кардан лозям меомад.
Дар пеш зимистои карор дошт. Ташвиши днгар он буд, ки
холая РУзигулам аз беморяя саратони чигар вафот кард.
Во хаисараиу хо.таи Шаряфаяу язнаам Ку лоб рафгем. Чнл
рУэ кабл, вахте кя чаррохя шуда буд, ба аёдаташ рафтам.
Чарро хаш дУста солхои наврасиам Инояг Муродов буд. Ӯ
маро дндан замой ба дафтараш даъват кард ва гуфт: «Холаат
іарди бад дорад. Саратони чигар аст. Мо чойн чарохаташро
кушодему аз сари вая дУхгем. Яъне, барок амалиети чаррохй
зарураг набуд. Бшшбап о. юра. кн хУрд чнл рУзи дягар
дай. умп бинад*. Холаам. кн аз мвзн чаррохя теста буд.
[умяв киш кн I Иіі мегбад. Афс?с, ян банан ди рУз
вяфяг sang Фарллндшат-Хутаффару Санов. Моляра,
ЧШМі. Г/.шпря бш паларашон Хусейн Гафуров фанат
бяяшсари чодету хамет зола жжшуданоу дагар алсчерс
явкяяашк. Хоѵ >аяоя ряфг. Мавсяй F—іиім ія хая
_йп зап-ттдонп чумхтря. Муадлпмак тіяімытямтпяэтмд ва
тудгоа ено«и дяяшні чакгабн іпГи ія ба асми Ленник
нзхрак ЗВлша к І.ііфя ааажяг пфязіу йа хан
-ттжввшш. 99ш зафят:лш.£ у и лктябр за д&ш шфшшг
дшгзва апавят іаюа -^tr thmokl .Ъняанкнвн.
нн ж.т яг «ягг зйа я яжшя ся/вафх д.яняя тавщт
шшя ЩЛ- sstm явдаоав* ш яаяе ж яанвяоняия
жяфг *Яш+штшшяяяжш£Шфшт. Чаяв вжр» гцщ
хяц няяк ш штат т>вля Ж чшж пж й»х
ІЦииий ЧЖ «фпййяцдойям ж «няня 9&чя{р
Кіняяитг'щ к jwfre* 4b аяннаянмк «афяфйф «муяаш.
^уила бандаро низ 6а гурухе сардор таыш намудаид. Чорума
дскабр 6а Душанбе баргаштем. Як рУз баъд ба аёдати
домулло С. Табаров рафтам Суҳбатамон сари мавзУьхои
адабиет идома дошт, ки занги телефон садо зад. Домулло
гѵшакро бардоппу «маплаш, майлаш»,- гуфта ГУшакро
гуэошт. Боз дар чояшон нишастанду гуфгаид: «Худи хозир
6о Рахим Қубодиён меравем». Авдак баъд аз банда савол
кард, ки хохиши рафтан Дорам ё не? Маи гуфтам: «Агар
шумо хохетон, меравам. як тамошо харда бармегардам».
Баъд муадлим боз савол доданд, ки «келив кор асг ё дар

хона?* Чавоб додам: «Ҳоло дар хорховааш аст. то чор кор
мекѵнад*. Домулло мехостанд, ки ба завчаам хабар днхам,
кв Кубодиён меравам. Домуддо моилши «Волга»-н М-21-ро
бв харакагс ааровард Маро аз пахлУяиюн шинонданд. Дар
*б*ві Айнл ру ба руйи во ім ми ш 4 мошвнро еигох
доппздд. то кх ба хамсарам хабар расоаам Синае орі pox
вж* Рахимчоа даромада надави сергУппро хУрда, рохи
^УОадиёяро пет іирнфіем. Раыиипи духтараш СкгорабоЕѵ
“ тГТГ*—птріі в дар курса впв арабе мехоед, бо
гирнфг. Домуддо чаххах ши мошннро мезпнпу
километр яр соаге пара эер мекард Сух&г дар
Чвоив Чараённ роки сеазата юмУ в вамеоуд. ьешгар
***>*** харф мэы ва і)*пФЧ

ТУиаа Халсватбахзі 5ух ха 32Д0ЕЭС1

бааа ая урм» ijijpa і —■ Рахим варор і

Ду руз »23 яаяштт аахохегн завов Рахим ва

Шарифивярвииокюв на іврпа вара ва '■seat ки

кр вакхв яуаавци
~7|м 11 '|Ч I ■ <до>тп> ва «бмету к*-ро хуѵ

Ріиірвиври—^вввмиівквдадкід

ZP9*BnPuBi.

Диӯ— * —ь кар» п» I иіи ц| Яаті ви
дэзаки» ятяття ап ірц ва дугам ив ки аз дуИв иди
цдИ ввввагух Дакка итак— иииивии чвхаири аз сл

4И
„ІП(ГГ Торчу*”'1 »*■« о*»»Р° 6,1 ,аШ*ТҲои нлм«ощ«„

££!Zo К*г« НГШ.МѴ., ftaW ХМгглс о, .„ох,к>Чі,

' ,„„ул ю монтируй* ,,к ГІ,ИіМ Р°х ™рму иигох ,<yM;t J

я, rwf :„,ш цгш <л»ОЯШрО *}мі|ІІ,,ог штЖ М<Л»РО*»ЦД Мо
дѵ цюгирл бдл лоыш дягарро дз пушти могши» фарояардсм
fa ршиштр Оби иді» дндохгся Лану л до іюй ба газа мошии
•*лиѵ хардклтро ильма ЛОЛ Чдпл ки.іоигф игш рафгем, ки
ІГ/,*>рА ч/мііим И хзраі.іт моид Маълум шуд. ки май ба
кодімтор об андоігаму фаромѵш Кардам, ки длханаки онро
г-лут иамоям Дар нлтичл хама об буг шудд мебарояду боиси
хі харакат моаддни чошпн мслілвад Ии колатро псщ -лл
•дна Рахим фахмндд буд. ки савол дод: «Длханаки радиатрро

«ли:; будя г не?*. Мав 6о шунпдаііи чуют салол дар cap,ям
•ад, ки ч.і > к ли карданн онро ал ед бароилрдапм Дому .ало як
х.ниилу о лфашшхое>. гуфту баъди ой рехтан бол пет
рафгем Соатхон хаштн бегох.Я 6а Душанбе расндем. Дар
•арапш хамон сафар С. Тдбаров 6а дун мо супормш дод, кя
дар боран 60* содапія Боки Рахимзода кнтобчао омода солем.
Домѵлло гуфтанд, ки 6а воситлл Члмыіятл «Дониш* и
• ѵмхурп имконн чопш хает. Тлькид намуданд. ки аз 40
езхмфан мошинка лиеднлшлвад. Бо Рахим маслиҳат намудсм
ы чя бояд кард. Вахта кам монда буд. аммо суиориши
домудлоро нчре накарда хам намешуд. Ба им хулоса омадем,
ки м>чаввадап рисоларо ман месозаму Рахим гахрир мекупад.

ДАФНИ АКАДЕМИК БАҲОВАДДИНОВ

Лливаддпн Баховаддюгов яке аз файласуфоіпі ішшохтан
ссветн буд. Донр 6а таърнхи фалсафп рисолаву монографияхо
д«.пп Мавгуф аз Ҷциги Бузурги Ватаип бо рутбаи кашгпіни
барпшгга буд ДошшічРёи аз руйи іапурн таълиміш ашон
-.Ѵі ільрихи афкори фалсафни халкн точик* нмтихон
чет. ііорндшід Директор»» Институт фалсафароба ѵхдадоцгг
Аь< іі Качнтегн Маркая» Партиям Комунисши Тоҷикисшн
'/л' І ГаВОН ІУФГ- кн яке ад сутунхон мустахісами илми томик

420
чумхури хаб-'і|> дод, ки академик Ваховадпюіов Л/юоддин
Махмудович дар сними SS-солаги аі чахон даргузатт
ІІаЙДасті» ба іМфоГИ У мівчіи фар>.авпісн фнкру акмдаҳон
іѵиогуиро шутим мумкив меціуд. қШа иардан.ҷ ки
мархум рѵнн 22 юм бо Ьердиен Ѵблѵкодир. (.улюнов Шуьури

ҶОНИШКНЯП1, бОЦЯйЗШ і (> 1>МОІГОП ГЫ ду се клея ДІПВр ЛП|)

бУстонсаро чанд соатс 6а бозян биллиард вн шохмеп .ҷлеруф
мешавад. Чун мавеуф шахеи харбй хам буд. рѵзи Армия»
Советиро 6о чамрохошіш сидка» чаши метнр.и Глбиигт ки
он чо аз шаробу коняк истт(хш мснамоянд*

Пишастн надпшашон хсле туя мекзш.и. Соатхом яки шлб
Л. Блхоиаддннов аз сари мнз баланд туда «шуми ашимон
ннишнед, май рафта каме ястпрохат кунам* гѵфіа 6а
хошрн андаке сабу к шудак 6а чаммом медарояд Ми. і*.
ки худро бад эхсос мекупаду аз гани ваяа беру и м 'мропд
Аммо бехуш туда болоп фарш мсафтл. Ҳлрчанл ки
гаъчидан габибон с?зандорѵ мегу зарока ид. ддрмон нагфы

балки як дафм чангм мскушоядѵ нон мідихад Шмхи.гн

+ * -______

• л UMV А t

ГІаго.чин 24-ум дар толпрл лурдіі Уинверситпи д.зилп;?
г обута мархуи ба хогнрм вплоть гуэошта шуд Гамоміі кѵ«ивѵ
ѵмйблмѵои ішіхрро&йрШѵЧон мн Ml п» і* ншѵ, іи фаро шрифт



хамчуішн мегуфганд. ки мархум ::олхо би беморни ли
гнрифтор будааст. Вале мзргаш 6aj> асари акі.ш ни сѵр.п

бастааст.

421
_ 0п ью дарэоа-ларэоа чониби бинон Униво,к-ІП,г
гѵфт on (юиу и домулло ба ман фаХмоиДацд

аввалаи мархум буд, кидар асарн майаадаі11
К» НН МН лап ми Та6 іров барон он бонуро хубтар

чудо шудаа”"' _ошт "ііактѵ кн Ьаховаддинов дар чанщ
о"мГ^дВ мвч!мш махсус «*>■> о*"«Р" нептриф,
Г ; ," чаро У маізада шуД- Хатто баъза,. мает гардвдл,
6л чХрхо меафтид. Аммо мархум ба хотири нн кн
гочмѵііист буду чех ран шннохта, баро», чудо шудан чуръат
намекард Ал т. ходисл котнби аввали комитет,, марка,и
Чаббо» Расулов огох гауда. Ваховаддиновро ба наадат
хонда нчоіат медихад. кя акди ннкохан.ро 6о завчаи
майладааш катъ намояд. Сипае самаркандихо ба чу,,,,,,
чзсіихат омаданд. к- хохари Фотех НиезИ-.хамои

Софаеро, км дар ронанн « Вафо> оварда шудаастгу шавхарн
украиниаш баромада рафта буд, 6а Баховаддинав хаисар

созаад”.

Он рУл тамоми донншчУёну кормандони Университет»!
доплати барон ьидоъ омадамд Соатҳоя дуволдаҳуними рУз
тобути академик Баховадддиновро нахуст шуда Ц. Расулов.
А. Каххоров. М. Холов. Н.Абдулхаков. Эргашев
бардоштанл. Хамагй аъзоённ Комитета Маркязнн Партиям
Коммунистки Точикистон буланд. Сипае дар сари хнёбонн
Ленин тобутро ба мошшіи боркаши колинпече гулоштанд
Лдр этрофя часал завчааш. духтараш ва дигар хешу табораш

бо лігбосхов смех нишапаіід.

Гаваччухя бацдаро Софабону чалб кард. Запи эебое
будааст ва худ табиб. Ба чех ран азодори он бону
ченнгаристаму гуфтахои шохлдони рУзгори академикро
пеши ндзар меовардам. ДшіншчУ будаму баълал 6а боги
нсгнрохатив Ленин мерафтаи Дар гУшае сари миле
академик А Баховаддннов. Мухаммадчон Рахими ва бол
чанд тайн лигарро ба мушохнда мсгирифтам. ки аз
фарх.иііиёяя шииохга буланд Оихо еоаіхо шохмот
мебоэплдш. Маълѵмим буд. ки шоир М Рахими зиндагии
мучаррадй дошт, вале ба ин академик чи щудаагг. ки
бсвітар" вакташро болои тахтаи тоҳмот мегѵзарона»?
(ИсШуяВДам. ки гтагохй барвақт академик б.-пда "іпустуш»н
сарУ Руй кулохашро бо палтояш аз мехи даҳлсз
мегирифтаасту шитобон берун баромада, роҳравон
налтояшро меиУ шидаас і. то ки Софабону нафахмиду
іаъкнбаш ракуиад. Хатто ал хамшаҳриёаи академик борҳо
щуцидам, ки мегуфганд: *Аловаддин ҳайфшуд, хамов лап и
русаш бехтар буд. Ии Софа хелс аз ня та ш меднхад,
либосхояшро намешУяд ва гизэ хам барояш омода
иамесозад...*. Акнун ни бонуи «дар ботин хурсалл» аао
дошт. І іазараш 6а тобут буду авденшояш сари молу дашіаік
академик карор дошт. Дар фикри он буд. ки мошини
«Волга»-и 24-ро, ки ягой километр рох нагаштааг!. ми бон;;
қард. Дар дил мегуфтам, ки кам бузурге дндам ки рузгорм
хоиаводаі иіі хуб дошта бошад, балки онхо аз калимѵлзйём
дарбадар будаанду танхои мекаши;*аанд Бо мунин андошахо
ба кӯчаи Чехов расидем. Ману Рахимчон імх.іуи хам

мерафтем. Оре, мо гумчадбарҳоро шумурдем. кн 89 то
бу дан д. Ду қадам аз мо пет натори юрнафариро М
Турсунзода, Ф. Ниёзн, Ш.Ниёэя. Б. Рахим зола ва
Нарзуллоев Ибодулло Коснмовт ташкил медоданд Ману
Рахим фосиларо байни буаургон лигох дошта «сухалчнни»
мена му д ем. Усгод М. Турсунзода ду д астро пуши миси
халка карда буду бо он сен лига)) сУхбат мошмул ы н»\е
аорчаҳое аз шеърхояшро кироат мс-кард Ку чаи Чехов 6а
поен рщваду ба хясбони «ДУстші халкхо» верил шудсм. Го
кабрветовн шахрИ сад метр рох монда буд Хамил і.чхза
М. Турсуііэода камс гардан сУйн Ф. Няёзя гл рд о идя гуфі
«Фотехч он, ни рох и охирмп. ха?» Фотсх \арфц
М. Ту рсу подари нафахмиду чуыив чан об дод: - Не.
до мулл о, коло боа он тараф мегардем». М. Турсунзода
ха ид иду гуфт: Фото; ч one, гаии маро нафахмиди*

Бльдаіі ҳамрохонаш якҷоя туда ба холи Ф Ниёзи

іандидаяд

Г'ури академик Баҳовалднловро аз дарвозаи даромад ба
мсофа* шшҷох метр даруіггар дар самти рот* ро> канда

423
буданд. Кабр таври аврупой чоркунча ба назар раснд.
Шахсовя мутасаддй тобутро бо баядхо фароварданд ва аз
бодояш хок гардонданд. Ба ибораи дигар, академнкро на ба
тарзи мусулмонй, балки таври христианй ба хок супориданд.
Наздикони мархум байни худ норнзогй мекарданд, аммо ба
дадсли ни ки академик аъэон Комитети Марказйбуд, эроде
псш оварда намстпвоннстанд. Оре, он даврон тартиб яуннн
буд... 25-уми фев рал дар бинои таълимй С. Табаров, Д.
Точнее, Р. Мусулмонкулов ва ду-сс каси дигар академик
А. Баховаддииовро ёдоварй намуда, афсӯсхо хӯрданд.
Махсуган, С. Табарову Д. Точнее, ки Баховаддииовро хуб
мешниохтанд, дар бораи эшон кнссахои ачнб мекарданд.
Хулосаатон он буд, ки У аз онла бахра набурд...

ДАР СӮҲБАТИ БОҚЙ РАҲИМЗОДА

Тавре ки гуфтам, бо суоориши домулло С.Табаров ману
Рахим 60-солагии шоири халкй Бокй Рахимзодаро бо
рнсолачае бонд псш воз мегирифтем. Ҳарчанд ки маводи
кофп дар даст буд, мехостем, ки ба худи июир аз наздик
ошпо шавем, ба сӮхбаташ бнрасем ва хамзамов баъзе
лахзахои рУзгори мавсуфро равшан соэем. Ба ни хотир,
мебоист хамшахрн шоир Эргаш Шоевро истифода
менамудем. Мувофики маслихати каблй 29-ум и марти 1970,
ки ба якшанбе рост меомад, бонд харсе соати ёздах назди
кинотеатри «Ватав» чамъ мешудему ба аёдати Бокй
Рахимзода, ки дар дармонгохи хукуматя табобат меёфт,
мерафтем. Расо соати ёздах ба он чо хозир шудам, ки
аллакай Эргаш маътали мо буд. Вале аз Рахим дарак нашуд.
Ним соат интизор шудему сипае ба манзнлаш занг задем.
Телефонро худаш бардоюту узр хост, ки ба кадом коре банд
шудаасту худи хозир ба pox мебарояд. Ману Эргаш
сУхбаткунон то бинои «Главпочтамт* рафтем, то ки Рахимро
ои чо пешвоз бигирем. Рахим хам расид, вале боиси
маломати Эргаш гардид. Оихо бо якдигар суханзанихо
кардаиду сииас ба воевтав троллейбуси раками як худро то

424
Институты тиббй расондем. Аз истгох то дармонгохи
хукуматй андак рох пиёда калам задем. Бокй бемории
каіідашро табобат кардами будааст. Вахте ки ба сахни
шифохона дохи л гардидем, дуртар Бокиро дидем, ки 6о
Зухуршо Рахматуллоев дастҳо паси пушт калам мезад. Сеи
мо наздик ба онҳо шуда, салом арз намудем. Боки салом и
иоро алейк шрифту аз Зухуршо савол кард, ки ин чавонои
квхоянд? Зухуршо чавоб дод, ки «шогирдонат, шогирдонат».
Баъдан Боки ба чехраи мо синчакунон назар карду фанат
Эргашро шинохт. Ману Рахимро аз рУйи маколахоямон
мешинохтааст, зеро дойр 6а ашъори этой маколахо чоп
кунонда будем. Сахни дармонгохи хукуматй, ки богистонеро
мемонд, зери дарахтон, сари мизе карор гирифтем. Банда
бори нахуст бо Бокй сари як миз менишастам. Бисер душвор
буд бо шахси бемор о ид ба рУзгору эчодиёташ сУхбат кардану
саволхо додан. Аз ин ноет, ки мо факат Бокиро медидему
суханхояшро гУш мекардам. Мавсуф, хар лахза ба мо
мегуфт: «Чй хел хастед? Ба омаданатон рахмат». Ин
илтифот чанд маротиба аз чонибн Бокй такрор шуд.

Эргаш ба Бокй гуфт, ки мо барон 60-солагиатон китобчае
• навиштанием. Шоир изхори хушй карду аммо низе нагуфт.
Ии холат Рахим ба Бокй саволеро пеш оварду хост, ки то
чй андоза дуруст бу дан и онро аз худи шоир фахмад. Рахим
саволро таври зайл гуэошт:

Муаллим хамон як тангая аз падар моидаатонро 6а
Юлиус Фучик додаед ё ин о воза аст?

Бокй табассуми ширине карду гуфт:

-Не, май як вакт ба Фофонова шУхй карда бу дам, у бошад,
сухани маро чиддй дониста, хамин хел навиштааст. Ив ran
рост нест, хулоса намуд Бокй. Ба хар Хол шоир вобаста ба
нияти мо бетаваччУХй накард, балки ваъда дод, ки баъди аз
шифохона баромадан 6а манзилаш cap занему кнссахои
ачибу хотнрмоне аз сарнавишташ бишнавем. Ив харфхо
чунии маънй хам дошт, ки хаста шудаанду метавонем рухсат
шавсм. Химии тавр хам кардем. Бокиро он чо мондему худ
бо таассуроти тоза аз сУхбати эшон дармонгохи хуку маги ро

425
ічши ар імилси.

Ханое в№ а дар хнкояін пепшра шпора яамудам,
гопам томим расой ба ӯҳдан банда буд. Аз нн чосг,
а дар «ФщхввсЯ» нипиегаму дасгнависп онро ба
ske рапмам Бач аз тахрнрн Рахнмчон чопн мошинка
им тарой Акта пап чопаш пеш о.чад, кн ягон нашриёг
ролл икауі Ёздахунн августа сои 1970 бо Рахнмчон
хоаан Бока Рахнмэода рафтем. то кн дар мавриди чоші
кнпібча мусоадат намояд. Вале пюнрро дар хавлиаш иайдо
накарден. Дуттараш Сурайё, кв дар курса дуюм мехонд,
пешвозмон гарафт ва бисер хост, кн то омаданя Бокй
штиир шавем. Рахим хатчаеро баров эшон навишта буд,
кн занги телефон баромаду Сурайё гӯшакро бардошт.
Маълум буд, кн шоир занг мезанад. Духтараш ба 9 чизе
гуфт, кн Рахкмро 6а назди телефон даъват кард. Рахим
холу ахволи шоирро пурсид. сипас максади 6а ҳавлни эшон
cap заданашро арз намуд. Боки ваъда дод. кн ба ягон нашрия
занг'зада дардн моро сабук хохад кард. Намедонам шоир
Хамкорй кард ё не, аммо рисола дар нашрнёти “Маориф",
кн шӯъбааш дар паҳлӯи бннои Вазо рати маориф, дар кУчаи
Куйбишев карор доптт, рӯйн чоп омад, ки мохи октябри
соли 1970 буд.

Аммо ба сабабн беморни шоир чашнн 60-солагии 9 ба
26-уми декабри соли 1970 гузаронда шуд. Ба ин муносибат
дар шумораи хамонрӯзаи рӯзномаи «Тоникистони советй»
маколаи Рахим ва банда ба иашр рас ид. Он бегох толори
театри Лохутй аур аз мухлнсону хаводорони Бокй Раҳимзода
буд. Домулло С.Табаров, М.Давлатов, Х.Мухибов ва камина
дар як кагор ной гирифгем. Андактар домулло Ш.Ҳусейязода
хам омад ва дар паҳлӯи С.Табаров витает.

Садри маялиг. М.Турсуизода буд. Чанде аз рохбарони
чумхурй низ хузур долтаид. Табрякиоиаи Комитети
Чарказиро котиби идеологи- йбодат Рахимова кироат
іамуд. Синае чилави сухаиро шоир М.Миріпакар ба ихтиёр
ирифт. Мавсуф хотирахояшро дар бораи тй яяп дар заводи
ахтаи Сталииобод бо Бокй баркаіий карлаиалтоиро қиеса
нзМуд. Такрибан аз хама муассисахои фархангя, urro
Хочагихои ЧумхурЯ иамояндахо барон табрикн нюир омада
5ѴДанд. Дар толор як ласта бонувони шояраву
шашмакомхонхо менишастанд, кн М.Турсунзода хамам
ононро болои сахна даъват карда, монанди аскарбачахо катор
монд. Баъд М.Турсунзода хушеУҳбатй карда, ба Боки іуфг:
«Бокнчон, май медонам, кн ба шаст даромадиву хсч аз 6ӯйи
чинен латиф сер нашудй. Акнун и бонувон дар ихгиерат,
харчи кн мехохй, метавоня алой диҳя». Боки монанди
кумондоне, кн аскархояшро назора мекарла бошал, катор*
бонувонро як ба як днд ва баъд онхоро бӯсндан шрифт.
Вакте кн навбат ба Гулрухсор раевд, Уро аз пепюниаш бУснду
илова намуд: “Ин духтарам аст”. Ах ли толор карсак
мезаданду М.Турсунзодаву ахли раёсат мехаидиданд.
Вокеан, чаши шоир аз хар чихат хотирмон тачлнл гардид.
Бахшн консертй хам допгг, аммо домулло С.Табаров, ки
майли рафтан кард, май хам бо эшои толорро тарк іуфгам.

ЛАҲЗАҲОЕ АЗ РӮЗГОРИ ФАКУЛТЕТ

Соли 1970 дар саросари Давлати Советй соли чаший
эълон гардид. Ин соле буд, ки В. И Ленин садсола мешуд.

Ба ии муносибат як соля хамом Университет бо
факултетҳояш омодагй шрифт. Ба ин хогир, дар кабинета
ба ном* Чомй. ки акнун аз бинои назди бозор ба ин чо
иіпикол ёфта буд, аз 23-юм то 25-уми март, коифронси
илмй сурат шрифт Домуллохои адабиетшииоги факултет
С.Табаров, Ш.Хусейнзода, В.Асрорй ва дигарои гузоришхои
илмй додаяд. Баяла низояд ба мавзӯи «Образа В. И Ленин
дар ромася «Штроб»* Рахим Чалил» иаърУза кардам. Он
чй ки аз пи мачляс хотирмон 6а яазар расид, бахеи
домаяалоря Ш.Хусейнзода бо В.Асрорй сари калимая
«фардбайт» буд. Бахе дар заминая маърузаи профессор

В.Асрорй ома ба «фардбайт» падид омад. В.Асрорй дар
яоёяя иакрУзааот петпииход иамуд, км фардбайт хамчѵи
МП адзбяётгаииоей кабул карда ааіл
Профессор Ш.Ҳусейнзода бошад ба В.АсрорЯ мефахмонд,
кя лешянходи 9 зарурат надорад, зеро чунии истилох дар
адабиётшяносй мавчуд аст, «читур мешавад, ки боз аз нав
оиро кабул намоем»,- таъкид намуд Ш.Ҳусейнзода. Аммо

B. АсрорЯ ду пой дар як мУза аядохта, даъво менамуд, ки
пешниходаш дастгиря ёбад. Садри мачлис С.Табаров аз чой
баланд шуда, ба чонибдории профессор Ш. Ҳусейнзода
баромада, аз чумла чунин хулосаи илмй баровард: «Фард
дигар чиз асту байт дигар чиз». Оханги суханронии

C. Табаров ба кахру газаб табдил ёфта, В.Асрориро тарзе
муаррифя намуд, ки оддитарин чизро намефахмад. Баъди
харфхои С.Табаров В.АсрорЯ хомӯш монду сигор дар дода
дуди хешро бо дуди бахси Ш.Ҳусейнзодаву С.Табаров
омезиш дода, пуф кард. Мо чавонон медидем, ки домуллохо
Хар калом рохи баромади худро аз толор дар алохидагя
мечустаид.

Бахшида ба 100-солагии Ленин 28-уми апрел, ки ба шайбе ]
рост иеомад, мачлиси тантанаии баргузор шуд. РУйи сахиаи
толоря марказй ректори Университет Рачабов С.А.,
иамояндаи Комитети МарказЯ, котиби якуми Комитети
партиявии шахри Душанбе - С.Пулодов ва дигар рохбарону
деканхо карор гирифтанд. Ректор ба забони русй чанд харфе
гуфт, сипас сухаяро ба С.Пулодов дод. Мавсуф таъкид дошт,
ки ба муносибати 100-солагии В.И.Ленин ISO нафар
[іуаллимону кормандоии Университет ба медали
Іарисииагии «100-солагии Ленин» сазовор дониста шудаанд.
lap ип чумла аз факултети филология ёздах нафар ба
ахна даъват шуда аз дасти II удодов медал гирифтаид.
рештаринхо хайрон аз он буданд, ки исми С.Табаров хонда
аяіуд. Шахсе, ки 21 соли умрашро дар Университет сипарй
амудаасту ба ин муносибат рисолае бо номи «Симон
эвидоиии пешво дар адабиёти точик»(1970) навиштааст,

I медали чашнй кадр нагардид. Табиист, ки чунин рУйхатхо
Іі чониби ректор ва атрофиёнаш тартиб меёфтанд.
уносибати ректор бо С.Табаров маълум буд. Гузашта аз
г, вактхои охир декани факултет В.АсрорЯ баъзан дар

428
яачлисхо 6о С.Табаров дастбагиребон мешуд. АлбаГгаГтб^
яаъракаи чаигаи 100-солагии Ленин ректор дар мавриди
С.Табаров баъзе тУхматхоро пешбинй карда буд.
С.А.Рачабов хукукдони пуртачрибае менамуд ва медонист,
ки чй иавъ С.Табаровро аз медалгирй махрум намояд. Бо
супориши вай духтареро аз курен я кум, ки 13 карзн академя
дошт, бар пойи С.Табаров бастанд. Аз номаш аризаи
шикоятй сохтанд, ки гУё С.Табаров аз У чизе талаб кардааст.
МавзУъ дар мачлиси партиявии факултет баррасЯ шуд ва
боз хам С.Табаров бегунох ба ром ад. Маъмурият ноилоч
духтаракро аз Университет ронд. Бо вучуди ин, он
мухокима ва аризаи шикоятии донишчУ ба фаъолияти
С.Табаров дог овард ва боне шуд, ки 6а У медал надиханд.

23-юми декабри соли 1970 мачлиси кушоди партиявии
факултет сурат шрифт. Одатан, бо гуиоҳи декану котиби
ташкилоти партиявя мачлисхо мудом бахеноку серчанчол
мешуданд. МавзУи асосии мачлиси партиявя такдири
кабинети Чомй буд. Профессор Ш.Ҳусейнзода бо як сУзу
гудоз хозиринро мефахмонд, ки имтихоноти зимистона оғоз
меёбаду то хол кабинета Чомй ба фаъолият надаромадааст.
Тасаввур мешуд, ки баъди ба бинои нав кУч бастани
факултет ду соли хоииш паси cap мегардиду рохбарият дар
пайи обод сохтани кироатхонаи мазкур набуд.

Ш .Ҳусейнзода чиддан таъкид сохт, ки дар ин маврид «хеч
кас диккат надо да истодааст». Мавсуф чунон дилсУзона харф
мезад, ки гУё ягой чизи наздикашро аз даст дода бошад.
Вай бочуръатона декани факултет В.Асрорй ва котиби
ташкилоти партиявй М.Давлатовро мазаммат кард ва ҳатто
суханхои ношуииданиро дар васфашон иброз дошт.
В.Асрорй хам паст намеомад, балки ба ҳучум мегузашт ва
худи Ш .Ҳусейнзодаро айбдор медонист. Ҳамои рУз домулло
се маротиба ба минбар баромад, то ки чиддияти мавзУъро
раёсати мачлис дарк карда бошад. Асрорй хамоно харфи
худ такрор менамуд ва торафт боне и ба асаби Ш.Ҳусейнзода
расидан мегардид. Сипае, домулло бори охир аз чой баланд
шуду 6а коммунистом мурочиат карда гуфт: «Ой,

429
коммунистов.. пхщ) агав шз гястяй». Аммо коммунистов
^дая«6пр^<!«цу»(^і>иипіа,іИііца
ШДусеикзада ба кафогш ах назар андЯпу Неьматзодаро
да, д 6о профессор М.Бопаа агю —вс га сУхбати худро
дари, п’фг: «Ой, Неьматзода! Ба дахонат курут гирифгай,
а хают впалая?» Ив харфи домулло хамаро хаядонду
мачлис хам бенатича поён ёфт.

Домулло Д-Точнев беморпи канд доштанду дар
портфелаш хамарӯза ду-се доваЯ себи он вақт машхурн
гармнро ннгох медошт. Фурсати танаффус якеро аз
портфелаш мебароварду кордчаеро аз чайбаш шрифта, себро
пӯст меканд ва дар хузурв дигарон оромона тилим-тилим
мехӯрд. Аммо одати ба касе аз он порчае доданро надошт
Чоште домулло ба даре рафт. Ману Эргаш дахони
портфелро купюдему як дона себи гармнро бароварда бо
Xаловат нУши чон намудем. Д.Точнее аз даре омаду аз рУйи
одати пешакй дахони портфелро кушоду ба дохилаш як
назар аидӯхта себеро баровард ва сӯйи мал, кн иазди
мошинка нншаста, ба чопи маколае машгул будам, мурочиат
карда, савол дод: «Худойназар, як себамро касе гирифтаасг,
ту ку нести?» Эргаш хам ки он лахза менишасту рУзномаеро
аз назар мегузароид, чонибн банда назар карду бехотир
хаидид. Домулло: «Ҳа, Эргаш чаро механдй? £ гапам
нодуруст-мй?» гуфт. Мо харду суп-сурх шудему аз домулло
узр хоетем, ки себашонро хУрда будем. «Ҳсч ran не, майлаш,
хУрдед иагз кардед»,-гуфт Д.Точиев. Он лахза аз шарм
худро ба кучо задаиро намеёфтам.

Профессор Д.Тешет дар фаъолмяти мудириаш ба хамаи
аъэоёии кафедра бояари надошт. Вай хуб дарк менамуд, ки
баѵзехо орзуи иудиршаяй доипаиду маътали он буданд, ки
кай домулдо яазвфаро месупорад. Таѵгили соли 1970 ба
штирохат рафтаии шудаиду дар мачлиси охирин гуфтанд:
«Мая ба табобат иераяаму то омаланам харчи Худойназар
мегУяд, хамонро куиед...» Хама аъзоеии кафедра сУйи
якдиіар меиигаригганду аз ин рафтори домулло тааччуб
игкарлаяд. Ванда хам худро иохинчор хне иамудам Вокеан,

430
домулло хама супоришхоро ба ман мефармуд, хатто таксами
даірузкан муаллимонро ба ихтиёри камина вомегузошт.
Хамов сол мӯҳлати мудирии Д.Точиев поён меёфт. Ин
холатро баъзе аъзоёни кафедра медонисганд, кв бо декан
В-Асрорй ва ректор Рачабов С. маслихат карданду аз якуми
августе соли 1970 дотсент Худойдод Ҳусейновро
нчрокунандаи мудири кафедраи забои таъин намуданд.
Ачибии кор дар он буд, ки хама шогирдони домулло
Б.Камолиддинов, М.Норматов, М.Қоснмова, К.Шукурова,

С.Ҳалимов ба ин табаддулоти ногахонй гУё розй буданд.
Х.Ҳусейнов лоихаи фармонро бароям нишон доду хохиш
намуд, ки хуччатҳои таксимоти соатхоро омода созам, то
ки бо эшон якчоя онро ба хар муаллим барон соли хониши
1970-71 таксим намоем. Чунин рафторро дар мавриди
шахсияте, ки хама аъзоёни кафедраро тарбия кардааст, дорой
унвонҳои илмй гардондааст, чабру беадолатй дониста,
супориши мудири «нав>-ро ичро намекардам, балки
мегуфтам: чМуаллим, саросема нашавед, холо вакт бисер
аст, акнун август огоз ёфтааст» ва дигар бахонахоро пеш
меовардам. Мсдонистам, ки ин амали нотавонбинона дар
набудани домулло сурат гирифтааст ва Д.Точиев хеч гох
ба чунин фармон итоат нахохад кард, балки чорас хохад
андешид. Пагохие X.Хусейнов бандаро ба опіи палави
мудирй даъват намуд. Шояд эхсос кард, ки бе лаборант
корхои мудириаш чомаи амал иамепУіианд. Чошт дар боги
истирохатии нокзали Рохи Охай дах-нонздаҳ кас аз чумлаи
муаллимони факултет чамъ омаданд. Зиёфат аз хисоби
«мудири нав» Х.Хусейиов сурат мегирифт. Дар ду кат
Чойгир туда ид. Отпал Иабичон Сатторй буд, ки дар
кафедраи Ш.Ҳуссйнзода ифои вазифа менамуд. Такрибан
Хамаи аъзоёни кафедраи забои он зиёфатро хУрданд.
Шиорхо мед од а и д, ба мудири нав муваффакият орзу
мекардаид. Маисаб ачаб падидаест. Инсонхоро гохе
мутгахид месозалу гохе пареиюн. Аммо ман боэ хам сари
шогирдони Д.Точиев меандешидам, ки чаро то ин дарача
бевафой зохир менамоянд. Зиёфат олй буд. Акнун

431
нл

ЛЛ

« фаъолмт

баш?» лгр ч&дзш бевафои ищу;,, , ^

><йшв расждя 6уД- карор бядяхд. чь

вн^гор Д Теизм rap* ияфиі нудмИ, vJJ *' *

аата>.слхм соаггѵІЙ *. р*'*
то *у<ю расядаам Фахмнд** ifl v н |***
пбаддулгоі ХтяАде Хусейнов нхшноъ **»p^ I
деан чуджрвадаі* ішаядорашро барояш арз дооп^^І
гаи .их*» аз гая мояду баз иурои, at х» іш холит а srtsm
огоі *т* Гуфгая. ж» ope. АгрорЯ пара двтлат клрд *» /*

сохг. то &и 6о X Хусейнов хаи*^*
«Намдеул кардой*.-туфту ппгтобкиа » кафод.
баромал wswx аз я* coax опаду гуфт: «Ранабов фарммщ*
Tartar? дод Бнер хуччзтхоро. Соатхоро лукдса таксмц
кугч* Лоиулзо ласту остняро боло залу калами шЬ;ро
6г ажп лтряфт ва 6а таком* соатхон муадлюшн щдоъ
jLir.j Ив ш оэш сабткс кашяламу хайркят адолат г алзба
сзрл туфтам дар ботжм Ба гумонзк аз фаъолнятн таѵтліш
Д Тсғим чтхолнфюоип эгахя ёфпни. *м ду рУэ люшоаш
бэ ьафсдрз хшнр кашул Баъдан маълум шуд. кн хампи
уѴі 3 Точна ea 6a вазля декан на на 6а хузгуря ректор,
балка 6з кабула равен Совет* Вазироия Чумҳури
‘Ал; да --л Кяѵхоров, к* хамгаахриаш бу л. пера*** Мавсуф
6а ректор завг лада мет? яд кн 6а профессор Д .Точнее гараз
«Этр^ монад кя дар ваежфзаш кор кунал. С-А- Ра'кабов.
к* геле рохбар* болота рг махсуб мешуд. хамом лама
фарчонро аар борая X. Хусейнов бе кор мсюмояд Чанд рп
дар дат лезу кафедрахо ба мулиршавни Х.Хѵсейнов
мехавднлаыд Боз хахонхое бештар вайро мазох
меяамудэдд, ки зисфаташро 6о яштнёхо ну ши чон карла
^•длад Іохеба чех рай шаги рл о и и домулло меішгаряеггаму
хайфя а.шонмардй мсгуфгам, ба оіюн. Баъд аз ифшои ям
хпдвса мехру мухвббат* ДЛочиев нжбати банда дахюшд
rapJUUL

Фірхол Лпьриёев ком чаном, ки дар Институт К яров Л
• май/хм муя.мим буд риюлаи ішмзадиашро бі\ кафедра
Оімрл Домулло харду нусхаро 6й мал дола. хпхпш іюмуд.
gjfafinтіі!ЛШШ». Х.ҲусгАков, А.Карвдені да длггр
кафедр* дикам. то ки ояро хоаацду ба мухокимадш
jK* щранл Як мок гуззипу ШШо япхлсъ додамд
’**С^гаво**>« рисодаро мухосама намоем. Аммо .том ѵ дли
** нлбуА* Хар вапт кя сухаи ал рвсо.таи Фархсд oftxi
Г ардд*. ваЯ галрс 6й лигар с? хлтслд н^кирд Яъмі*.

- у^иеб доло пятхжт. жм рвгола б^ррасп шамал Фар холи
^<юра хар р?.э меояаду аз иля маігэгьро фачмидаии мешуд
ба У сУхту рУзе бо домулло дар таичоп мояда дохѵш
йхлсудам. ни рисодаро барон барргсЯ мч<шт дичал Д.Точмев
таял лахза ба ни сУву оя СУ китдрягту * ілкр май т^ш іу к и
мехохЯ, гмр иусхан тавро 6а портфели мая аядоі» -гуфт
Хѵшхол аз он булам км домулло сужали лаборакташро
нзшякасі. Сишс гуфпж • Домулло иабошад. баров ряи
гешлшбе льдов шшисам* а Бале, дъдонро наѣж , мухокям*
мекунем».-гУён поргфслашоиро бардошга рафтлнл
Тлъчкдли Фарходро ёфтам. Ӯ тамомп р?э Дйр чойхопаи
налдм фаяултсп мевяшлгт Хурсандии сохяби рис ода халу
капор надоил Гуфтам «Фзрхоляоа. акнун рвведѵ барон
10 12 дақика хулосая рисоларо смола содод іи хини
чухокмми харчи мстУянл бахс наороед, балки г?сд. км хатмгм
ислох меиамоям Хама ran дар ласти дэмулло йст. Эпктро
ман іюли мекуним. км кораісжро гавсіія кунанд» С-ешаиб*
хам омад. Х.Хуссйнои ЧМДДИ сУхбат мскард. Б. Камил
иллннов лродхо мегнрнфт. А.Каримов бошид аз руби
донн іи и леииш радиаш харфхо мелад. Ба назаріш
М.Нормативу М Коеимонл \и\ дшарои у. дм фи» .р\ичіі!«іи|иі
иброа доштаид Абдурахман Латифоннч Бухорнлод;*. ки
пах ту и Д.Точисв менншасту сшир дуд медрд, нахолда бошал
хам. ил нигохм «з&тямолоіп» манд зродгро юлим ддл
Д. Точней хамаро гӯш мсдоду дар айии ламой акиуи рисоларо
чо-чо варакіардоп менам уд. Пешакй домулдоро омода сохта
будам, ки Фарходро дасттирП куішд. Навблт 6а ранен м;\ • іиг
профессор ДЛочиев омад \арчанд ки рисоларо дуруст
мутолиа иакарда буд, лахматчон клмии Фарходро кадр
намул іш дар іиггмхо хамагонро бовлр кунешд, ки расе да

шила ас

і на мешавлд. ки оирабарои днфоь тавенн намоем
Дигар ба хеч кадом аз аъзоёни кафедра хукуки иловахо
надод ва бо хамин Фарход ба орзуяш расид. Аъзоёни
кафедра парешон шуданд. Ману Фарход ва домулло мондем.
Тавре ба Фарход ёд дода будам, ба Д.Точнее изхори
ташаккур кард. Банда хам як кори хайрро анчом додани
домуллоро таъкид сохтам. Домулло худро хушхол медид.
Ҳарчанд ба як пиёла чой даъваташ намудем, розй нашуд.
Факат гуфт: «Фурсатн чойнУшй меояд». Азбаски киссан
домуллохо дар пеш хохад буд, ин хикоятро поён бахшнда,
чониби рӯйдодхои дигаре аз сарнавишти хешу факултет
мешавам...

ОМОДАГЙ БА АСПИРАНТУРА

Метавон гуфт, ки ду соли лаборантя омодагя ба
аспирантура хам буд. Ду имтихони номзадиро аз фалсафа
ва забоин хоричя супоридам. Факат маътали он будам, ки
кай дар кафедраи адабиёти советй барои аспирантура чой
медиханд. МавзУи рисолаи номзадиро пинхоня аз Д.Точиев
бо С.Табаров муайян намудам. Соли аввали лаборантя
домулло С.Табаров супоршп дод, ки аз каталоги китобхонаи
«Фирдався» дах-бист номгӯй фишурдаи рисолахои
номзадиро ба ӯ пешкаш кунам. Ду-се руз вактамро дар
шУъбаи каталог гузаронда, амри домуллоро анчом додам.
МавзУъхо гуногун буданд. Аз чумла, проблемам инъикоси
бадеии шахси коргар дар насри бадея боне и таваччУхи
С.Табаров гардид. Ин мавзуъ дар адабиёти муосири точик
тахкик иашуда буд ва хам мавзУи хозиразамон ба назар
мерасид. Бо домулло ба хамин хулоса омадем, ки «Симои
синфи коргар дар насри бадеии точик»-ро банд созем. Ин
чунин маъий дошт, ки фурсат ёфта, оид ба мавзУи мазкур
наводи адабиву иазариявя чамъ намоям. Дар ин муддат
харчи дар иавриди фаъолияти синфи корга ри точик буду
тоэа рУйи чоII меомад, чамъ мсиамудам. Ҳикояву очерк,
по посту ромаихои адибони точикро аз нигохи тахкики
адабис'гшииосй мутолиа мсиамудам,

/Іомулло С.Табаров рУзе гуфт, ки соли хониши хафтод

434
уухлати аспирантии Барот Нозимов ба поён мерасаду чойи
0н, кп назарияи адабиёт буд, холй мешавад. Аз моҳҳои
май cap карда хуччатхоро барон дохилшавй ба аспирантура
тайёр карда, аввалхои сентябри 1970 ба мудири шУъбаи
аспирантура Галина Сергеевна супоридам. Дар як чой хулам
танхо будам. Каси дигаре хам, ки дар пахлуям карор
мегирифт, намегузашт, зеро банда ду имтихони номэадя
супорида будам ва бидуни озмун дохил мешудам. Факат як
имтихони дохилшавй аз таърихи Партиям Коммунист!?
месупоридаму бас. Ҳамон сол аз факултет мо -
аспнрантшавандахо се кас будем — Эргаш Шоев аз кафедраи
забои, Тағай Ҳомидов аз кафедраи забони форся ва камина
аз кафедраи адабиёти советии точик. Нимаи дуюми сентябр
тайёриро барои супоридани имтихони таърихи Партиям
Коммунистя cap кардам. Он ду низ дар хамин чода карор
доштанд. Мо якчоя саволу чавоб менамудем. Барои ба баъзе
саволхо чавоб и дурусту илмй гирифтан ба мутахассисони
ин соха сУхбат менамудем. Масалан, кӯчаи Амиршоев хонаи
Абдукибор мерафтем, ки аз ин фан дар Института тиббй
даре мегуфт. Раиси имтихоноти кабул мудири кафедраи
таърихи Партиям Коммунистя профессор Мулло Эркаев
буд. Қанота роста бинои Марказии Университет, ки холо
китобхона карор дорад, марбута кафедраи номбурда буд.
Кафедра кабинет - кироатхонаи худро дошт, ки сй-чил кас
ба як нишаст чой мегирифт. Имтиҳон хамин чо гузашт.
Имтихонгирхо Моёншо Назаршоев, Арда Кувватов ва боз
аъзои дигари кафедраи номбурда буданд. Маро
М.Назаршоев хуб мешинохт, чунки дар омӯзншгоҳн
педагогии Ку лоб фанни мазкурро худаш даре медод.
Ыатичаи имтихонам ічор» шуд, харчанд ки «панч*-ро
интизорй доштам. Бо хамин банда аспиранта рУзонаи
кафедраи адабиёти советии точик гардидам. Фармон хам
баромад, вале Д.Точиев иттилоъ надошт. Чоште назди бинои
таълимЯ касеро интизорй меканіи дам, ки профессор
Д.Точиев омаду баъди ахволпурей гуфг. «Худойназар, май
медонам, ки бачу кач доря, ба ин 60 сУми наборантй рУзат
нахохад гузашт. Маи бисёр фикр кардаму бароят кори нага
сфтлм Дар шахр днректорн мактпб мешавп». ма||
дому л лоро то охнр г S'ш додаму баъд гуфтам: ■* Домулло.
ТЛШ8НШИ бсхуда каши дед, ташаккур ба хама лутфу
мехрубоннхоятон. ки нисбатн май зохнр менамоед. аммо
хамші рузхо ба шумо гуфтанп бу дам, ки ба аспирантура*
дох» і шудам на вазифаи лаборант»ро месупорам*. Домулло
хаірои монлу * маіі.іапі. корн нагл шудааст, табрик
мекунлм*. гѵфт. Сабабн ба роям корн на В ёфтани Д.Точнее
ба он хотшр буд. ки Уро баъзе аъзоённ кафедра фншор
мсоварданд. ки чаро ду сол боз адабиётшпнос вазифаи
лаборактин кафедрам забонро банд мекунад, бехтар пест,
ки ба чояш я гон чавонн о pay и забоншиносП донгтаро тарбня
намоем. Борхо дар гайбн домуллову банда аз игвопндозхои
кафедра, ки асосиаш М. Нор матов буд, меіиунидам. Баъзав
ба воситан днгарон маро г У ш рас мекарданд. то ки чойро
барон одами маъкулн онхо холя намоям. Барой ни даста.
фанат шанса худашов л озим буд, монандіі one, к и
донншчѵени бах ши арабп номашро «исмн нимчон» гузошта
буданд. Гап дар ин аст, ки ни муаллимм чакон дар курен
«сумм арабп ларсн ахал и и забонро мегузашт. Дар дарсе
сари категорняхои нем бахс меорояду ба шУхии донишчУс
бовар карда, иемхон мУйсафед, пнраэанро «нсми нимчон»
меномлд. ба ин далел, ки онхо пнр шудаанду дер ё зуд
мемиранд. Ба хамин восита пешни ход менамояд, ки ба
категорияхои нем, категорияи нав — исмн нимчонро нлова
кардан лозим аст. Дар танаффус домишчУён с а до
баро варданл. ки ин муаллим бесавод бу да аст, вагарна
мУйсафеду ішразанро исмн нимчон намеиомид. Сдам хает,
ки он соат Уро баъзе хаишахрихояш шинонда хуб чанг
карданд. Бай 6о дасташ арак Хон нешомнашро тоза мекарду
мегуфг: «Охнр, он бачахо маро гарант карданд Ин Кадар
слаолхо медяханд, ки мондан гиред. Нихокт мафахмида
пешни ХОДИ он доиишчУ]ю та* дик иамудам на боне и хаидасор
I ардидам» Миибаьд у хамчуи муаллими «исми нимчон»
маьруф /ардид, Ии мавзУъ дар мачли< и кафедра низ манрнди
бале киpop зириф/. Аз хама бвш вайро Алиакбар Муъминон
Қиблагохи Худойназар - Асо Содиқ,
солҳои 50-ум

мазоХУ масхара менамуд. Ба холи ин ассистент и на вон ди л и
кас месӯхт. Тасаввур кунед, ки хамин навъ хатмкардаро
дар кафедра гирифта монда буданд. Албатта, бе ёрии сарвари
факултет чунин хатмкардагони камдониш ба кафедрахо
моноида намешуданд. Дар ин ду соли лаборантй аъзоёни
кафедраи забонро хеле хуб шинохтам, ки ду-се касаш саводи
казой надоштанд, балки аз доираи китоби дарсии синфи
панч беш намедонистанд. Масалан, Рустам ЧУраев хеле
донишманд буд. Аммо баъди ин ки аз Афгонистон бо
тавсифномаи дигархелтар ба кафедра баргаштанй шуд, ӯро
пеш аз хама хамшахриёнаш хуш кабул накарданд, гУё ки
вай хиёнати сахте содир намудаасту ба онҳо таъсири манфй
меоварда бошад. Медидам, ки чй навъ М.Норматов,
Б.Камолиддинов, С.Вохидов, Т.Неъматзода аз саломи
Рустам Ҷӯраев мегурехтанд. Ман ин холатро хуб эхсос
менамудам. Боре Р.ЧУраев гуфт: «Худойназар, майлаш ман
В.Асрориро бо С.А.Рачабов мефахмам, вале ба
хамшахриёни худам чй бало задааст, ки аз ман мегурезанд?».
«Дунё хамин аст» ,-гуфтам ба муаллими дУстдоштаам Р.Ч
Ураев. «Оре, оре, дунё хамин будааст» ,-гУён хулоса мекард.
Ҳамин шуд, ки Р.Ҷураевро ба Институти КУлоб «весилка»
карданд.

Ба хамин тарик, фаъолияти лаборантии банда дар
кафедраи забони точикй якуми ноябри соли 1970 катъ
гардид. А к ну и аспиранта соли аввал шудаму бештар дар
китобхонахо менишастам. Аммо ду мох таҳсил дида будам,
ки январи соли 1971 аз Вазорати геологиям СССР
даъватнома барон кори тарчумонй дар Афгонистон расид.
Чунон ки хонандаи гиромй иттилоъ дорад, кнссаи он дар
китоби «Афгонистони шохй> ннъикос гардидааст...

Огози мусаввада - Пансионати Истаравшан,

13.06.02.

Поёни мусаввада - Душанбе, Турдиев, 47,

30.10.02.
Мундарлча

Муқаддима

Фасон аввлл

Овонк гифлпну бачагн Момайй................ .8

А со - ^іарзандн Сшш*. .——***................... 12

Икдпшох - духтари Тбхмрбш.......*......•.... .16

Дсҳаи Ҷнннсой.....................................1 8

Нахусгмакт&б .... 25

Мупллимн солхои ҷанг ва иаъди он чн касе буд..... 29

Вл Шохназар чй шуд?......-..........-.............41

Мочарохо'е аз рӯзҳои знндагй......................45

Қнссан охнринн Ҷинясой....................... 56

Вотункалъа........................................61

Саягиғӯр 0

Хари бури ҳакгӣ................................... 81

Марти соли 1953...................................86

Хонобод.............................................95

Сафари Сталянобод................................. 106

Хазоин соли панчоху паичум........................ 114

Мактаби Хонобод.................................. 119

Фасли дуюм

Шаҳр. Давроии навчапонй Кӯяоб................... 126

Соли аввали таҳст дар омӯзишгохи педагоги.........129

ТЙскалъа...................................... 144

Соли дуюми тахсил лар омӯзишгоҳ.................. 148

Ҷангхои дастай ва тан ба тан......................157

Як мохи кӯхнавардй............................... 166

Рӯзу мохе. ки дӯсташ намедорам....................177

Сбли сеюми гаҳсил................... .............. 196

Лахзахо аз дарсхои муялпимоин омӯзишгохиям........ 209

Соли чоруми таҳсил.................................218

438
Фасли сеіом

^о^замиа Овопи «»вонй. Лфар 6а

и»^^'’ловобрл.............

...........................

НахустфэрзаВД...........

ѵіочарохоИ С оҳибназар..

Ъхзахое аз рӯзгори чшшикӯлй...............

Киблагох ба Ҷилднкӯл омад.................

\>оз дар мактаби Чилликӯгг................

Қнссаи Шамсидцин........•••*“.............

Ҳикоятн охирин a-J Ҷилликӯд...............

Фаслн чорум

Университегв давлатнн Точнкиегон

ба нами В. 11. Ленин. Шихри Душанбе.......

Факуятети іаьрих ва филология.............

Имтихоно ги махусг..............-.........

Соли дуломя тахсил......*.................

Сифати чанд муаллим.......................

Ҳамдарсон.................................

Дар тараддуди мапзил......................

Солзоди ҶомП..............................

Садрн нави факултет.......................

И ломай т&ҳсилм соли ссюм.................

И о мда л ба партия.......................

«Имконият бошад, болнитсаи Душанбе барен».

Моҷарои хамдарсон.........................

Лийливу Мачнуншавни хамдарсон.............

Сариавпшти фарзаидони Лео Содик ва Икіиімох.

Соли охири тахсил хотирмон Г>уд...........

Лаборант калов............................

Дафни академик Баховаддиноя......... .....

Дар сӯхбати Боқй Рахимзола................

Лахзахос аз рузгори факултеі..............

.232

234

249

262

264

268

274

277

.281

286

.289
.297
311
. 323
328
340
346
. 350
355
. 361
. 370
. 374
385
. 393
. 399
. 401
41!
.420
.424
..427
. 434
Худойназар Лсозола

ДОСТОИН 31ШДАГЙ

Муҳаррир: И. Раҳгшӣ
См-хифабаш): Б. Ҷабборова

Рассом: Ҷ. Касимова

Ба .ҷатбаа 20.12.2005 супурда шуд. Ба чопаш 10.04.06 имзѳ шуо.
Аидозаи 60x84 І//6. Чузьи чопй 28. Когат офсет. Чопи офсет
А дави натр 200. Су партии 77

Иашриёти «Деваигтия»
ш. Душанбе, хиебоми «Д$ргии халкхо», 47
Тел: 223-56*66, 227-61*47
fi-mail: devashticb^jtojikjs \m.com