Толей баланд Great Fortune

Transcription

ХОЛМУРОД ШАРИФОВ

/

ТОЛЕИ баланд

Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форси-тоҷикии
Сафорати Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Тоҷикистон

Душанбе 2010
Автор книги «Счастливая судьба» - ученый, писатель,
общественный и государственный деятель Холмурод
Шарифов рассказывает в публицистической форме о своих
путешествиях во многие страны мира.

Уважаемый читатель вместе с автором посещает
Иран, знакомится с его достопримечательностями,
прежде всего с мавзолеем величайшего из величайших
поэтов средневековья Абулкасима Фирдавси традициями
высокой культуры общения и дружелюбия иранского
народа.

Автор увлекательно рассказывает о сказочном
африканском континенте, о быте и нравах различных
народов, условиях их жизни и о своеобразном, необычном
климате Африки.

Общественная и природная атмосфера Канады и Кубы
повествуется автором красочно и занимательно. Там
достигнут высокий уровень общественного прогресса и
климат благоприятен для человеческой жизни. Здесь
автора поражает Ниагарский водопад - один из
изумительнейших чудес мира.

Не менее интересными являются рассказы автора об
Афганистане, Болгарии, Венгрии, Кореи, Германии, России и
других странах Европы. В каждой из та читатель находит
присущий только этой стране и его народу черты
характера, своеобразия природной среды, например, как
песнопение в России и озеро Балатон в Венгрии.

Дорогому читателю желаем приятного путешествия
вместе с автором во многие страны мира.

Холмурод Шарифов. Толей баланд

• Муҳаррирони масъул: М. Шакурзода, Ҷ. Шарифов

• Муҳаррири нашр: А. Мирбобоев

• Тарроҳии компютерӣ: Фирӯз Набиев

• Ношир : Пажӯҳишгоҳи фарханги форсй-ючикии

Сафорати Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Точикисюн

• Чоп, литугрофӣ, саҳҳофй : Чопхонаи «Пайванд»

• Чопи аввал : Душанбе, 2010

ISBN: 978-99947-44-28-2 © Холмурод Шарифов, 2010
САРСУХАН

Ахбор, иттилоот, наклҳо, хикоёт, мушоҳидаҳо
ва таассуроти ҳосил аз сафар хамвора ширину
дилпазиранд, ба вежа агар ин гузоришҳо марбут ба
даврае таьрихии наздиктар ба рӯзгори мо бошанд,
Афзун бар ин, ҳар мушоҳидаи мусгақим, гувоҳӣ ва
қавли мустанад барои илми таъриху бисёре аз улуми
иҷтимоӣ барои тахдили як давраи таърихӣ ҳоизи
ақамият аст.

Сафарноманависӣ ё саёҳатноманависй ба навъе
аз қадимитарин гузоришнависии таърихӣ ё
ҷуғрофиёиест, ки бархе аз онҳо ба далели моҳияти худ
аз муҳимтарин асноди таьрихӣ ба шумор мераванд.
Ҳекатеюс (549-580 қабл аз мелод), ки ба падари
ҷуғрофиё мулаққаб гардида, соли 520 қабл аз мелод
шурӯъ ба ҷамъоварии иттилоот намуд ва бидуни
тардид, итгилооте аз императории Дорюш доштааст,
ки танҳо бахшҳое андак аз он боқӣ мондааст.

Ҳеродоти Ҳоликорносӣ, ки юнониён ӯро ба
унвони падари таърих мешиносанд ва тақрибан
ҳафтод сол баъд аз Х,екатеюс таърихи худро ба таҳрир
даровард, аз қадимитарин ҷаҳонгардонест, ки ба
Эрон сафар кард ва гузоришҳои худро низ ба риштаи
таҳрир даровардааст.

Искилокс - аз аҳолии Корианда нақл мекунад,
ки дар ҳудуди соли 512 пеш аз мелод ба фармони
Дорюши Бузург барои як таҳқиқи дарёӣ ба сӯи халиҷи
Форс рақсипор шуд.

Ксенофон - муаррихи афинӣ (430-325 қабл аз
мелод) низ китобе дар васфи ақибнишинии
дахлазорнафарии сипоҳи Юнон аз Эрон навишт, Дар
давраи салтанати Ардашери дувум пизишки юнонӣ ба
номи Ктессий муддати ҳабдаҳ сол (415-398 қабл аз
4 ...................................Толей баланд

мелод) дар дарбори Эрон хидмат кард ва тайи ин
муддат 23 рисола таълиф намуд ва аз ҷумла 10 рисола
дар заминай таърихи Эрон, ки муҳимтарини онҳо
«Persica» («Таърихи Эрон») мебошад.

Ву-Ти (140-87 қабл аз мелод) - яке аз
тавонотарин хоқонҳои Чин, Чангтинро барои ҷустуҷӯ
ба сафари хатарноке ба сӯи Бохтар мефиристад. Ӯ дар
роҳ асири Ҳунҳо мешавад ва муддати даҳ сол дар
дарбори хони Ҳунҳо ба cap мебарад ва саранҷом аз
роҳи Фарғона ба Чин мегурезад. Иттилооте, ки ӯ аз
вазъияти иҷтимоӣ, сиёсй ва ба вежа иқтисодии Ҳунҳо
касб мекунад, дар ниҳояг мӯҷиби лашкаркащии
сипоҳи Чин ва сипас ғалаба бар Ҳунҳо ва густариши
ҳудуди Чин мегардад.

Дар даврони баъд аз ислом Истахрӣ - соҳиби
китоби «Масолик в-алмамолик», дар соли 303 ҳиҷрии
қамарӣ ба саёҳат рӯй меоварад, Вай нахустин
ҷугрофиянависи эронист, ки китоби худро бар асоси
мушоҳидоти шахсй навиштааст.

Шамсиддин Абӯабдуллоҳ Муҳаммад ибни
Ахмад ибни Абибакр ал-Бано ал-Макдисй
ҷаҳонгарду ҷуғрофинависи шаҳири давраи Сомониён,
низ китоби машҳури худ «Атгақосим фй
маърифатулақолим»-ро бар асоси мушоҳидоту
иттилооти мустақими хеш навишт. Дар ҳамин замон
Абӯдулаф Масъар ибни ал-Муҳалҳал ал-Хазраҷӣ ал-
Янбӯъй - аз аҳолии ҷануби Арабистон, мушоҳидоти
худро аз сафар ба мамолики мухталиф дар
сафарномае ба риштаи таҳрир кашид. Ҳамчунин
Абулқосим Мухаммад ибни Ҳавқали Багдодй аз
машҳуртарин сайёҳони садаи чаҳоруми ҳиҷрист, ки
китоби «Суратуларз»-ро бар асоси мушоҳидоти худ
дар мамолики исломй таълиф кард. Вай дар гузориши
ҷолиб аз меҳмоннавозии мардуми Мовароуннаҳр
менависад: «Аммо бахшиши мардуми Мовароуннаҳр
чунон аст, ки гӯйӣ хама афроди як хонаанд ва касе, ки
Холмурод Шарифов..........................

ба хонаи дигаре дарояд, гӯйӣ ба хонаи худ даромада
бошад. Онон бисер меҳмоннавозанд ва аз меҳмоне, ки
шабона бад-онон ворид шавад, нохурсанд нестанд,
балки аз вай пазирой мекунанд, бе он ки вайро
бишносанд ё таваққӯи подош дошта бошанд...»
(Суратуларз, с. 195).

Аммо Носири Хусрави Қубодиёни - суханвари
баландпояи эронии садаи панҷуми ҳиҷри низ дар
шумори сайёҳону ҷаҳонгардони номдори даврони
исломист, ки ҷаҳонгардии тӯлонии худро аз соли 437
ҳиҷрӣ ба нияти сафари Маккаи мукаррама аз Марв
оғоз намуд ва аз роҳи Сарахсу Нишопур ва Бастому
Домгону Симнону Рай ва Қазвин ба Озарбойҷон рафт
ва аз Сароб, Табрез ва Маранду Хӯй гузашта, ба
шаҳрҳои Арманистон расид ва аз он ҷо ба Шому
Байтулмукаддас рафт ва дар нимаи зулқаъда барои
адои фаризаи ҳаҷ ба Макка шитофт. Сипае азми
саёҳаги Миср кард ва дар ҳафтуми сафари соли 439
ҳиҷрӣ ба Қоҳира расид. Қариб се сол дар Миср буд ва
дар зимни он ду бори дигар ба зиёрати хонаи Худо
мушарраф шуд ва бозгашт. Дар зулҳиҷҷаи соли 441
ҳиҷрӣ дигар бор аз Миср берун омад ва чаҳорумин
бор ба Макка расид ва шаш мох дар Ҳарам муҷовир
буд. Пас аз адои ҳаҷи чаҳорум, дар шаъбони соли 443
ҳиҷрӣ аз роҳи Тоиф ва Таҳома ва Яман ба Басра
расид ва ду моҳ дар он ҷо иқомат кард, сипас аз он ҷо
ба Арҷон рафт ва аз роҳи Исфаҳону Нойину Қоин ва
Туну Сарахс равонаи Балх шуд ва рӯзи бисту шашуми
ҷимодиюлохири соли 444 ҳиҷрӣ пас аз ҳафт соли
саёҳату мутолиа ва паймудани 13320 километр роҳ ва
рӯбарӯ шудан бо диданиҳову масоиби бисёр
мусофирати худро поён дод:

Бархостам аз ҷою сафар пеш гирифтам,

Н-аз хонаам ёд омаду н-аз гулшану манзар.
G ....................................Толей баланд

К-аз санг басе сохтаам бистару болин
В-аз абр басе сохтаам хаймаву чодар.

Гоҳе ба замине, ки дар ӯ об чу мармар,

Гоҳе ба ҷаҳоне, ки дар ӯ хок чу ахгар.

Гаҳ дарё, гаҳ боло, гаҳ рафгани бероҳ,

Г’аҳ кӯҳу гаҳе регу гаҳе ҷӯю гаҳе ҷар.

Гаҳ ҳабл ба гардан-бар монанди шутурбон,

Гаҳ бор ба пушт-андар монандаи астар.

Пурсанда ҳамерафтам аз ин шаҳр бад-он шаҳр,
Ҷӯянда ҳамегаштам аз ин баҳр бад-он бар,

Носири Хусрав шарҳи саёҳати дуру дароз ва пур
аз диданиву шунидании худро дар сафарномае сода ва
зебову пуркашиш ба забони форсии шево бо насре
устувору дилкаш боз мегӯяд, ки яке аз намунаҳои зебо
ва арзандаи насри қарни панҷуми ҳиҷрӣ ба шумор
меояд.

Садаи ҳафтуми ҳиҷриро бояд нуқтаи атфе дар
равобити Шарқу Ғарб ба шумор овард, ки ду қутби
тамаддуни дунё пас аз давроне тӯлонӣ ба ҳам
муттасил шуданд, зеро дар ин сада сипоҳи муғулҳо
пас аз ишғоли Эрону куштори умумӣ ба Авругюи
Шарқӣ юриш бурданд ва ба осониву биломонеъ
Русия, Лаҳистон ва Маҷористонро тасарруф ва аз сӯе
то наздикии дарвозаҳои Берлин ва аз сӯи дигар то
дарёи Одриётик пешравӣ карданд, Аз ин аср ба баъд
азимати ҳайатҳои аврупоӣ ба кишварҳои мухталифи
Осиё оғоз мешавад. Ҳамчунин муқорини ин айём
нобиғаи бузурги шеъру адаби Эрон Саъдии Шерозй
ба иллати шавқи ҷаҳонгардӣ ва низ ба сабаби
кашмакашҳои миёни Хоразмшоҳиён ва Атобакони
Форс ва ҳуҷуми муғулон ба сафари тӯлонӣ пардохта
ва ва ҳудуди ей то чиҳил сол Бағдод, Сурия ва
Маккаро то шимоли Африқо саёҳат намуда, сипас ба
Қошғар ва Ҳинду Туркистон мусофират карда ва ба
Шероз боз мегардад ва боре аз таҷриба дар он ҷо ба
Холмурод Шарифов................................

таълифу таснифи ду асари бузурш хеш «Гу л ист он»
ва «Бӯстон» мепардозад. Худи вай дар муқаддимаи
«Бӯстон» мусофирати тӯлонии худро чунин тавсиф

мекунад:

Дар ақсои олам бигаштам басе,

Ба cap бурдам айём бо ҳар касе.

Таматтӯъ ба ҳар гӯшае ёфтам,

Зи ҳар хирмане хӯшае ёфтам.

Дар ҳамин сада маъруфтарин сайёҳи аврупой
Марк Поло бо падар ва амуи худ сафари дуру дарози
худро аз Венетсия ва аз тариқи Шоҳроҳи абрешим ба
Чин оғоз кард. Ин сафар бист сол тул кашид ва
муқассали он сафарномае аз Марк Поло шомили
гузоришҳои бисёр арзишманд аз мушоқидоти аинии
уст. Марк Поло, ки муддате дар Табрез таваққуф
дошта, ин шаҳрро дар соли 669 ҳиҷри (1371 мелоди)
чунин тавсиф мекунад:

«Табрез шаҳрест бисёр бузург ва обод, мучаллал
ва бошукӯҳ, ки дар доманаи кӯҳистон бино шудааст.
Мардуми Табрез бозаргону точир ва мардумони
саноатпеша мебошанд. Мансуҷоти абрешиму харир
ва зарбафти ин шаҳр шуҳраи офоқ аст. Тиҷорати
ҷавоҳиру анвои аҳҷори карима дар Табрез равнақи
басазо дорад, ба тавре ки қотибаи туҷҷору
бозаргонони Фарангистон, ба хусус итолиеиҳо ва аз
ҷумла жениҳо барон анҷоми умури тиҷорати ва
хариди колоҳои пурсуду камёб ба бозорҳои Табрез
ҳуҷум меоваранд ва сангҳои гаронбаҳоро аз
гавҳарфурӯшони ин шахри бошукух ибтиеъ

мекунанд». „„„„

Дар фосилаи байни илғори муғул ва юриши

Темур ҷунбиши тасаввуф дар Эрон ва соири
мамолики исломй ба ниҳояти қудрати худ расид. Дар
ин даврон сайёҳдӯсти ва мусофирпарвари дар
•...............................Толей баланд

саросари кишварҳои исломй шиори умаро ва
бузургон буд ва сайёқону мусофирон василаи
таблиготии муҳимме буданд, ки метавонистанд сиги
эҳсону карами арбоби қудратро аз шаҳре ба шаҳре
баранд ва ному овозаи ононро дар акнофи олам
бипарокананд. Кори ғарибнавозӣ ва мусофирнарварй
ба ҷое расида буд, ки ба фармони султони Х,инд
гарибонро дар он кишвар «аизза» хитоб мекарданд ва
сайёхдӯстӣ чунон дар ҳама ҷо марсуму маъмул буд, ки
марде гумному гариб чун Ибни Батута бо дасги холй
аз Танҷа ба роҳ меуфтад ва дар ниҳояти иззату
эҳтиром то ақсои нуқоти Чин мусофират мекунад ва
сели хоставу динор хама ҷо ба сӯи ӯ равон мешавад.

Даврони мусофирати Ибни Батута аз лиҳози
ҷараёнҳои мазҳаби ва илмй низ аз ҷолиби
таваҷҷӯҳтарин адвори исломист. Дар ин даврон осори
инқирози хилофати исломй ва истилои муғул дар
ҳаёти илмй ва мазҳабии мусулмонон намудор
мегардад. Дорулилмҳо ва мадориси маъмури билоди
муҳим ва махсусан Бағдод, ки марказияти маънавии
мамолики исломиро дошт, аз хам пошида шуда
буданд. Дар сафҳаҳои сафарномаи Ибни Батута, ба
вежа дар қисматҳои марбут ба Мовароуннаҳру
Хуросон, манозири дилгудоз аз бадбахтиҳое, ки дар
натиҷаи юришҳои илғори тотор ба вуҷуд омада буд,
метавон дид. Ибни Батута дар бораи Бухоро, ки аз
бузургтарин марокизи илмй ва маркази билоди
Мовароуннаҳр буд, мегӯяд: «Масоҷиду мадорису
бозорҳои он вайрону мардумаш ба хоки мазаллат
нишастаанд ва имрӯз дар ин шаҳр касе нест, ки насибе
аз илм ё инояте ба он дошта бошад».

Рой Г онсалес де Клавийху, фиристодаи Қенрии
севум, иодшоҳи Испониё, ки дар соли 1403 мелодй ба
тарафи дарбори Темур харакат кард, аз ҳамон ибтидо
тасмим гирифта буд сафарномае дақиқ таҳия кунад.
Вай аз гариқи Хӯй ба Эрон рафт, аз дарёчаи Урумия
Холму род Шарифов......................... у

гузашт ва ба Габрез расид ва пас аз нӯҳ рӯзи таваққуф
дар ин шаҳр аз роҳи Занҷон озими Султония шуд ва
аз гариқи Теҳрон, Рай, Симнон, Домтон, Исфароин,
Нишобур, Машҳад ва Гӯс ба Самарканд рафт. Як сол
баъд ногузир ба фикри бозгашт уфтод, зеро Темур, ки
рӯзюре ҷаҳонкушояш мехонданд ва аз шунидани
номаш ларза бар андоми амирону шаҳриёрон
меуфтод, пиру алил ва маргаш наздик туда буд ва
ошкор шуда буд, ки пас аз ӯ кишвари паҳновараш дар
ошӯбу ваҳшатноке ғӯттавар хоҳад гардид, Аз ин рӯ
Клавийху Самарқандро тарк кард ва аз роҳи зиёрагӣ
ба Машҳад муроҷиат намуд ва аз тариқи Симнон,
Варомин, Қазвин ба Габрез бозгашт, Вақте хабари
марги Темур дар саросари кишвар мунташир шуд,
сайёҳи испониёӣ Табрезро тарк гуфта буд, аммо дар
Қаробоғ ӯро аз идомаи сафар боздоштанд ва ба
Табрез бозгардонданд. Вай ҳудуди шаш моҳ дар ин
шаҳр таҳти назар буд, то саранҷом аз гариқи
Таробӯзон ба Испониё бозгашт.

Клавейху дар гузоришҳои ҷолиби худ аз Габрез
ва ҳаммомҳои он, ки зеботарин навъи худ дар ҷаҳон
буданд, гуфтугӯ мекунад. Вай ҳамчунин иттилооте
ҷолиб дар бораи шаҳрҳои Эрон, роҳҳо, меҳмонхонаҳо
ва сабки меъмории даврони темурӣ дар ихгиёр
мегузорад.

Дар давронҳои баъдӣ санъаги гардишгарӣ ва
сафарноманависӣ боз ҳам тавсеа ёфт. Дар замони
Шоҳаббоси Сафавӣ бисёре аз сайёҳони аврупоӣ ба
Эрон мусофират карданд, ки ҳар барг аз
сафарномаҳои онҳо барге аз таърихи гузаштаро
ташкил медиҳад. Жан Баптист Тавернйе, Адам
Олеариус ва Иоан Албрехт фон Манделску
номдортарин сайёҳони ин давраанд ва аз ин ҷамъ
Тавернйеро бояд яке аз бузургтарин сайёҳони садаи
ҳабдаҳи мелодӣ ба ҳисоб овард, ки дар фосилаи
солҳои 1631 то 1665 ба рӯзгори салтанати шоҳи
10 ...............................Толей баланд

Сафавӣ ва Шоҳаббоси дувум ҳадди ақал шаш бор ба
Эрон мусофират намуд.

Тавернйе матлаби арзнамудаи роҷеъ ба Эрон аз
худ боқй гузошта, ки аз ҳудуди сафарномаҳои
маъмулӣ таҷовуз кардааст. Зеро ӯ бо назари дақиқ
нисбат ба ҳамаи умур, аз бузургтарин масоил то
кӯчактарини онҳо таваҷҷӯҳ карда ва бо сароҳату
садоқат ончи дида ва дар атрофаш гузашта, ба
риштаи таҳрир даровардааст. Бидуни шак,
сафарномаи Тавернйе аз сайёҳони ҳамзамон ва
ҷаҳонгардони баъд аз худ арзиши бештаре дорад, зеро
теъдоди мусофиратҳо ва иқоматаш дар ҳар як аз ин
сафарҳо бештар аз дигарон будааст ва ҳаққи
гақаддуми ӯ нисбат ба ҷаҳонгардони он замон, ҳатто
Шарден, ӯро бартар месозад. Ба илова, ӯ дар даврае
икдом ба мусофиратҳо намуд, ки азамату ҷалоли
Эрон ба охирин ҳадди худ расида ва санъати эронӣ
роҳи камоли худро мепаймудааст,

Дар садаи нуздаҳи мелодӣ, ки бисёре аз пояҳои
навини илмӣ ниҳода шуд ва дар қарни бист, ки ин
улум масири аслии худро ёфтанд, илми таърих низ
қаволиби таҳқиқии худро ёфг ва имрӯз мусаллам
шудааст, ки сафарномаҳо яке аз маводи аслии
тахдилии таърихии интиқодй дар ин замина ҳастанд.

* *

Дуктур Холмурод Шарифов, узви Иттиҳоди
нависандагони Тоҷикистон, номзади илми фалсафа,
донишёри донишгоҳ, узви Иттиҳодияи
рӯзноманигорони Тоҷикистон, узви Иттиҳодияи
кормандони теагрҳои Тоҷикистон ва Корманди
шоистаи фарҳанги Тоҷикистон аст. Солҳои 1958-1960
раиси кумитаи иҷроии шаҳри Панҷакент буд. Вай
сипас ба мақоми муованати шӯъбаи идеологии
Холмурод Шарифов........................... *1

Кумитаи Марказии Ҳизби Коммуниста Тоҷикистон
таъин гардид ва сипас муовини аввали Вазорати
фарҳанги Тоҷикистон шуд. Дар солҳои 1968-1979
мудири шӯъбаи фарҳанги Кумитаи Марказии Ҳизби
Коммуниста Тоҷикистон ва аз соли 1979 то авоили
соли 1990 раиси Кумитаи давлатии матбуот ва
иттилооти Тоҷикистон, солҳои 1990-1996 раиси
Комисиюни марказии интихобот ва ҳамапурсии
Ҷумҳурии Тоҷикистон буд. У чандин бор ба унвони
намояндаи мардумии маҷлис дар устонҳои Ғарм,
Ленинобод (Сугди кунунӣ) ва Шурой Олии
Тоҷикистон интихоб шудааст.

Дуктур Шарифов ҳамчунин дар гаъсиси театри
ҷавонон, сирки давлатӣ, Донишкадаи ҳунар,
интишороти «Адиб», иттиҳодияи тавлидии
«Матбуот» ва ҳамчунин эҳёи суннати Наврӯзу чопи
китоб бо хатти ниёкон ва гайра накдни бузурге ифо
кардааст.

Китобҳои «Меҳнати ҷамъиятӣ ва инкишофи
шахсият» (соли 1962), «Техника, Меҳнат, Инсон» (ба
забони русй), бобе аз китоби «Меҳнат ҳамчун омили
рушди шахсият» (ба забони русй, Маскав, 1963),
«Ташаккули одами нав» (соли 1965), «Маданияти
шукуфони халқи тоҷик» (соли 1967), «Фарҳанги
сотсиалистии мардуми тоҷик» (ба забони русй, соли
1974), «Омилҳои педагога ва психологии кори ҳизбӣ-
сиёсй» (соли 1971), «Бунёди маънавии одами нав»
(солҳои 1974, 1977), аз ҷумлаи осори вай мебошанд.

Дуктур Шарифов тайи чанд даҳсолаи ахир худро
ба унвони нависанда ба мардуми тоҷик муаррифй
намуд. Китобҳои «Гард дар мижгон» (1971),
«Оламафрӯзон», «Нидои хотирот» (ба забони русй),
«Рози дил» (1992), «Сарнавишт» (1994) аз ҷумлаи
осори вай мебошанд.

Китобе, ки инак пеши рӯи хонандаи мӯҳтарам
қарор дорад - «Толей баланд» навиштаи ҷаноби оқои
•••••...........................Толей баланд

дуктур Холмурод Шарифов, яке аз мардумони арсаи
илму фарҳанги тоҷик аст. Ин китоб, ки дарвоқеъ
сафарнома мебошад, шомили гузоришҳои айнии
муаллиф аз мусофират ба бисере аз кишварҳои осиёй,
аврупой ва амрикоист. Ин сафарнома яке аз ҷиҳати
вусъати доманаи сафарҳои муаллиф ва эҳтивои он бар
достони мусофирате, ки аз Эрон, Афғонистон, Чин,
Кореяи Шимолӣ, кишварҳои Осиёи Миёна, Русия то
Авруиои Шарқй ва Канадаю Куба ва ғайра бает
ёфтаву дар он шарҳи дидор бо риҷоли сиёсату асҳоби
илму адаб меравад ва дигар аз ҷиҳати садоқати вай
дар баёни авзоъ ва аҳволи мамолике, ки дидааст,
ҳоизи аҳамият мебошад.

Бидуни тардид, мутолиаи ин асар барои
хонандагони оддӣ ҷолибу хонданй ва барои
пажӯҳишгарони арсаи таъриху улуми иҷтимоӣ
метавонад омӯзанда ва ҳовии нукоти таҳқиқй бошад.
Умед аст, ки нашри ин китоб мӯҷиби шодобии ҳарчи
бештари дарахти тановари фарҳангу адаби
муштараки фарҳангу адаби Эрон ва Тоҷикистон
гардад.

Алиасгари Шеърдӯст

Сафири Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Тоҷикистон
урдубихишти 1389, майи 2010 мелодй
ПЕШГУ ФТОР

Табиати инсон, хусусан, инсони дорой завқи
баланд ва андешаманду зебописанд_ сафар кардан ва
ҷаҳон диданро меписандад, Имруз ба шарофати
пешрафти бемисли илму фан ва фазой муносибе, ки
дар ҷаҳон пеш омадааст, дару дарвозаҳои
дурдасттарин гӯшаву канори олам ба рун ҳамагон боз
аст. Ҳама ошиқи сайру саёҳати дунёянд ва мехоҳанд
шигифтиҳои замину замонро бо чашми cap бубинанд_,
кулбори сафари хешро гани аз савготи маънави
намоянд, ба Ватан бо дасти пур баргарданд ва аз
забони шоири овозамандамон, устод Мирзо
Турсунзода ба ҳамдиёрон, пайвандону фарзандони
худ бигӯянд:

Аз сафар овардаам савгои хуб,

Ёди ёрон, ёди одамҳои хуб.

Ёди онҳое, ки ҷонон одаманд,

Дар ғами осудагии оламанд.

Ходими намоёни давлатй, фарзанди диёри
шоирхези устод Рудаки, нависанда ва публигсисти
шинохтаи гоҷик Холмурод Шарифов чун вориси
ҷаҳонгардони донишманде, амсоли Носири Хусрави
Қубодиёнӣ, Саъдӣ ва Қаҳрамони меҳнати
сотсиалистӣ ва Қаҳрамони Ҷумҳурии 1 оҷикисгон,
устод Мирзо Турсунзода умре дар сафар будааст.
Бештари сафарҳои эшон дар замони Шурави, ки у
мансабҳои баланди давлатиро бар ухда дошт, ҷанбаи
хидматй доштанд. Яъне, дар сафи ҳаиатҳои
баландиояи давлатй дар ҷаласаву анҷуманҳои сиеси
ва илмиву фарҳангӣ ширкат меварзид. Дар ин
нишастҳо суханрониҳо дошт ва аксаран чунин
иттифоқ меафтод, ки бо дурахшонтарин чеҳраҳои
сиёсй ва адабии ин ё он мамлакат дидор намояд ва аз
шахди каломашон баҳраманд гардад.

Дар ин мусофиратҳо, ки аз қалби ҷумҳури то
кишварҳои Белорусияву Назди Балтик ва мамолики
қораҳои Осиёву Африқо сурат гирифтааст, устод
14 .................................Толей баланд

Холмурод Шарифов танҳо набуд, Бисёр шахсиягҳои
сиёси ва фарҳангӣ ӯро ҳамроҳӣ мекарданд, аммо
ҷолиб ин аст, ки дар ин миён (хусусан, дар замони
режими Шурави) танҳо сафаркардае, ки ҳосили
дидаву шунидаашро бо ишқу ихлоси вижа рӯйи коғаз
меовард ва дар шакли китоб манзури хонандагон
менамуд, Хомурод Шарифов буд.

Соли 1972, рӯзгоре, ки сафарномаи устод таҳти
унвони «Гард дар мижгон» дар Душанбе ба чоп расид,
у 43-сола буд ва вазифаи мудири шӯъбаи маданияти
КМ ХД Тоҷикистонро бар ӯҳда дошт. Ба назари
банда, дар байни мансабдорони баландпояи рӯзгори
пешин яке аз афроди соҳибкитоб Холмурод Шарифов
буд, Яъне онҳое, ки дар як ҳайат ҳамроҳ бо эшон ба
шаҳру ^ кишварҳои _ дуру наздик бо мошину
ҳавопаймову киштй гардиш мекарданд, ҷаҳон
медиданд, бо инсонҳои гуногун миллатҳои
гуногуннажод сари як мизу дастархон нишаста нону
намак мечашиданд ва бо ифтихор «сафар кардан -
ҷаҳон дидан» мегуфтанд, зиёд буданд. Барой инсони
ҷаҳонгаштае чун Холмурод Шарифов набзи
зиндагиро ламе кардан, ба умқи ашёҳо назар кардан
ва волотар аз инҳо - огаҳӣ ёфтан аз замири одаму
олам муҳим буд, Ба қавли аллома Иқболи Лоҳурӣ:

Баҳри инсон чашми ман шабҳо гирист,

То кушодам пардаи асрори зист.

Аз ин рӯ, ӯ алорагми аксар ҳамроҳони хеш
гаассуроти сафарро дар зеҳну қалбаш мепазад ва дар
табақи ихлос гузошга, пешкаши хонандагон
менамояд. Дар ин сафарномаҳо асосан инсон - аз
деҳқони хокпош го адиб ва ходими барҷастаи
давлативу ҷамъиягй меҳвари пажӯҳиш ва таҳқиқу
барраси қарор дорад.

Андӯхтаҳои сафар ё раҳовардҳои фарҳангии
устод Холмурод Шарифовро, ки дар ин маҷмӯа
фароҳам омадаанд, метавон ба се бахш тақсим кард:

Якум: мақолаву очеркҳо ва лавҳаҳои самимиву
зебо, ки дар онҳо шахсиятҳои номдори кишвари
азизамон Тоҷикистон васф гардидаанд.
Холмурод Шарифов.........•.............*..

Дувум: маводе, ки ҳосили сафарҳои расмӣ ва
ғайрирасмии адиб аз маъмуриятҳои сершумори у ба
ҷумҳуриҳои Шӯравии собиқ мебошанд.

Севум: сафарномаҳо аз мамолики хориҷи,

Чунонки дар боло ишора намудем, дар таълифоти
ин марди роҳ ва сиёсатшиносу адиби ҷаҳонгард
сарнавишти инсон, мақоми волои у ва арзиши
хадамоташ барои ҷомеа аз ҷойгоҳи вижа бархурдор
аст. Бинобар ин, дар баъзе аз ёддоштҳои Холмурод
Шарифов мо бо чеҳраҳои дурахшони илму адаби
тоҷик чун аллома Садриддин Айни, академик
Бобоҷон Ғафуров ва дастпарварони сохибноми
мактаби он бузургон - Мирзо Турсунзода, Боки
Раҳимзода, Сотим Улуғзода, Абдусалом Деҳоти,
Мирсаид Миршакар, Ҷалол Икроми ва дигарон ошно
мешавем. . _ _

Холмурод Шарифов боре дар ГУФТУГУ бо
муаллифи ин сагрҳо («Адабиёт ва санъат», 7.08.08) аз
ҳамдаму ҳамнафас буданаш бо бузуршни дар боло
зикршуда ва ба ҷо овардани носи дусти ва қарзи
фарзандии Ватан ифтихоромез гуфт: «Аз толей

баланди хеш меболам», Ахгари нухуфта дар замири
мунири адиб уро таҳрик ба чеҳрапардозии
хамсафарону ҳамнишинон намуд. Аъмоли неку
бархурди башардӯстона ва ҷилои истеъдоду хунари
волои афроди саршиноси Шуравии собиқ,и амсоли
Николай Тихонов, Расул Ҳамзатов, Чингиз Айтматов,
Қайсин Қулиев, Рима Казакова, Мустай Карим, Олес
Гончар дар сафарномаҳои X.Шарифов бо обу ранги
баланд ва самияти хосе таҷассум ёфтааст. Ҷолиб он
аст, ки дар таълифоти адибони зикршуда халлоқият,
ҳунару истеьдоди волои тоҷикон ва шигифтиҳои
диёри маҳбуби мо - аз Бадахшону Хаглон то Ҳисори
шодмону Суғду Вахш бо рангҳои пурҷилову сатрҳои
тобнок васф гардидааст, ки бешак, дар тахрики
чашмаи илҳоми онон саҳми мизбонони соҳибзавқе
чун устод Холмурод Шарифов бузург аст.

Лозим ба ёдоварист, ки Холмурод Шарифов на
танҳо бо аҳли сиёсат ва адибони соҳибистеъдоди
Тоҷикистон ва Иттиҳоди Ч,амоҳири Шурави риштаи
дӯстиву эътиқод пайваст, балки аз мутолиаи ин
Ib ...................................Толей баланд

китоби пурмӯҳтавои эшон бармеояд, ки дар
сафарҳояш ба Афғонистону Эрону даҳҳо мамолики
Аврупову Амрико бо шахситҳои воломақоми он
кишварҳо риштаи меҳр пайвастааст. Вай ҳамчун
вориси нобиғаҳои ҷаҳоншумул: Одамушшуаро устод
Рудаки, Фирдавсиву Хайём, Саъдиву Камолу Носири
Хусрав ба ҳар куҷое сафар кардааст, паёми бародарй
ва сулҳу ваҳдатро армуғон бурдааст.

Диду боздидҳои адиб ва гӯшаи кироиву ҷаззобе,
ки аз сафарҳояш ба Афғонистони бародар, ҷазираи
дар ҷаҳон шуҳратманди озодӣ - Куба, кишвари гулу
раёҳину ҷангалҳои сабз - Булгористон, ҷумҳуриҳои
ободу озодаи Наздибалтик ва гайра ба сурати очерку
мақола ва сафарномаҳо таҳия кардааст, ҳама хонданӣ,
омузанда ва ҷаззобанд. Дар ин миён, тӯшаи сафарҳои
устод Холмурод Шарифов аз кишвари Эрони шӯҳраи
олам бо ҷаззобият ва бо нигоҳи меҳрборе, ки ба ин
кишвар ва мардуми азизи он дорад, фарк мекунад:
адиб дар очерки сафарии хеш - «Таъбири хоби
ногуфга» ба Эрон ва шаҳрҳову навобиғи дар ҷаҳон
шуҳратманди он бо чашми фарзандй менигарад ва аз
вуҷуди чунин бародар ва пайвандҳои ногусастании
Тоҷикистони азизаш бо Эрони гиромй меболад.

Холмурод Шарифов боре дар як дидор бо дӯсти
арҷманди тоҷикону тоҷикистониён, доктор
Алиасгари _ Шеърдӯст аз хадамоти таърихӣ ва
мондагори ӯ изҳори сипос намуд ва гуфт:

- Фикр мекунам, Худованд Шуморо барои
хидмат ба илму адаб, пайдориву таҳкими дӯстӣ ва
мададу ёрмандӣ ба аҳли қалам, хусусан барои мо,
тоҷикон сириштааст,

Мо ба пири равшанзамир, устод Холмурод
Шарифов, ки худ низ аз мубаллигони беназири илму
адаб ва суханпарварони рӯзгори мост, саломатй ва
тозакориҳои нави эҷодй таманно дорем ва натри ин
маҷмуаи тозаэҷодро ба эшон табрик мегӯем,

Мирзо Шукурзода,

барандаи Ҷоизаи адабии ба номи устод А йнй.
БОБИ ЯКУМ

ТАЪБИРИ ХОБИ НОГУФТА
(Қайдҳо аз сафари Эрон)

Охирин рӯзи моҳи май вопасин фурсагҳои
тӯлонии интизорй будааст, ки сафари мо ба Эрон
сурат бигирад,

Мо бо даьвати Ҳукумати Ҷумҳурии Исломии
Эрон барои ширкат дар панҷумин солгарди иртиҳоли
Имом Хумайнй ба он ҷо меравем.

Дар тайёраи «Геркулес», ки шаклан ба як қуттии
бузурги оҳанин монанд аст, фиристодагони
Тоҷикистони соҳибистиқлол аз тамоми гӯшаву
канорҳои - водиҳои Вахту Ҳисор, Зарафшону
Фаргона, Қарогегину Бадахшон ҷойгир туда буданд.

Мо зиёда аз ҳаштод кас вакилони Тоҷикистон -
пиру барно, марду занҳо, олимон, адибон, ходимони
дину мазҳаб, коргарон, деҳқонон, хизматчиён ба
монанди донаҳои як анор дар «пучоқи бузурги»
ҳавопаймои низомии «Геркулес» маскан ёфтем.
Сарфи назар аз касбу ақидаҳои гуногун ҳама чун як
тану як ҷон ҳамсафарем.

Шояд аз ташвишҳои чандрӯзаи омодагӣ ба сафар
ё кӯфти зиндагӣ буд, ки қисми зиёди мусофирон
баробари дар курсиҳояшон ҷой гирифтан ба
ҳамроқони х,амшафаташон «сафар бехатар бошад» -
гуфтанду зуд пинак рафтанд, Ба мисли он, ки «мева аз
мева ранг мегирад», ман ҳам ба атрофиён маънидор
нигаристаму ба ганаб рафтам. Чашмонамро, ки
пӯшидам, пас аз фурсате рӯъёе вуҷудамро фаро
шрифт. Ба гӯшҳоям лаҳни ширин ва садои нарм-
нарми бобокалонам мерасиданд. Уро гаҳе ба Рӯдакӣ,
18

Толей баланд

гаҳе ба Мавлавй монанд мекардам, ки: фарзандонам,
хуб шуд, ки шумо боз ба ҳам пайвастед, «сафар
муборак», мегуфт вай ба риши мисли барф сафедаш
панҷа ронда. Ӯ хиҷолатмандона чанд қадам ба пеш
ниҳоду афзуд:

- Фарзандони дилпайвандам, хабарҳои шуме, ки
солҳои охир паҳн мешаванд, моро дар гӯри торик хам
ором намегузоштанд, онҳоро мешунидаму ба мисли
инсони моргазида печу тоб мехӯрдам, ба шигифт
меафтодам, - чаро авлоди мо насиҳату васияти моро
фаромӯш карданд, осой ба ҷелаю ҳиллаю доми
аҳриманҳо афтода, гиребонгири якдигар шуданду
хуни хешу ақрабои худро ҷаллодона рехта оқибат
худашон бо ҳаросу ҷахди мураккаб гуреза гашта
каноранишинӣ мекунанд? Алхазар, фарзандонам аз
амали шайтониву кудурати моҷароҷӯӣ... Имрӯз,
бархе аз шумоён - ҳисориҳову хуҷандиҳо, хатлониву
вахшонӣ, зарафшониву бадахшонӣ, гармиву
қаротегиниҳо дар як киштй ба як самт равонед.

Чй соне, ки имрӯз ҳамаи шумо дар даруни ин
қафаси оҳанин тақдирро ба ҳам пайвастед, дар замин
ҳам чунин бошед, роҳи дигари наҷот додани давлату
миллати тоҷик вуҷуд надорад. Боз мегӯям, қисматро
ба ҳам бипайвандед...

Аз такони сахти ҳавопаймо бедор шудаму
шунидани давоми пандҳои пайғамбаронаи бобоям
қатъ гардид, Аммо он чизе, ки дар хоб дидаму
шунидам, гӯё бароям тилисми мушкилкушо буд, ки
суруши ғайбӣ бароям илқо намуда буд. Хоби дидаам
гаштаю баргашта ба лавҳи хотирам меомад, симои
пайғамбаронаи бобокалонам пеши назар эҳё мешуду
боз маро ба андеша меандохт. Бо изтироб ба атроф
нигаристам дидам, ки аглаб пинак рафтаанд,
қисмашон бо ҳамсояҳояшон паст-паст гуфтугӯй
доранд, худ ба худ гуфтам: баъдтар фурсати муносиб
ёфта хобамро ба ҳамсафарон мегӯям.
Холмурод тарифов^........................... 19

Моро дар фурудгоҳи «Меҳробод»-и Теҳрон
кормандони масъули Вазорати фарҳанг ва иршоди
исломии Эрон истиқбол намуда, хайра макдам
гуфтанд ва баъди ба анҷом расидани расмиятҳо ба
сӯйи меҳмонсарои «Истиқлол» бурданд.

Ман, ки бори аввал ба ин сарзамини қашангу
зебо пой мениҳодам, ба ҳама чиз ҳарисона нигоҳ
мекардам, ҳатто ба рангу бори замину осмон, бунёди
роҳу роҳравҳо, навъи мошинҳое, ки ба онҳо моро
савор карданд, аз ҳад зиёд будани мошинҳо, аҷалаи
пиёдагардҳо, навиштаҷоти биноҳо, фурӯшгоҳҳо, ки
дар сари ҳар қадам вомехӯрданд, хелҳои дарахтони
ҳар ду бари роҳ, тарзй истиқболу гуфтору рафтори
мизбонон, ҳамаи ин диққати маро ҷалб менамуданд.
Бояд иқрор шавам, ки тарзи муошират, муомила,
ҳусни одобу ахлоқи мардуми Эрон боиси таҳсин аст.
онҳо ҳеҷ гоҳ бемаврид бо овози баланд сухан
намегӯянд, ба ҷузъитарин унсурҳои ойини муомила
риоя менамоянд.

Рӯзи дигар дар Вазорати фарҳанг ва иршоди
исломии Эрон қабули ҳайати расмии Тоҷикистон
сурат гирифт. Ходими намоёни ҷамъиятӣ, шахси
соҳибқаламу соҳибистеъдод, доктор Алиасғари
Шеърдӯст моро бо самимияти хоси дӯстона пазироӣ
намуд. Сарвари вакилони расмии Тоҷикистон Раиси
Кумитаи Шӯрои Олӣ Раҳмонқул Атоев як ба як аъзои
расмии моро шиносонд. Алиасғари Шеърдӯст бо
лутфу марҳамати зиёд дар ҳаққи меҳмонҳои
тоҷикистониаш сухан гуфт ва нақшаҳои кории моро
дар гузаронидани маросимҳои реҳлати Имом
Хумайнӣ шарҳ дод. Дар ин мулоқоти дӯстонаву
дилпазир ҳамкориҳои байни ду давлат муҳокима шуд.
Масъалаҳои чопи нашрияҳо, аз ҷумла ҳуҷҷатҳои
ҷашни ҳазораи «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ
дар мадди аввал буданд. Дар навбати аввал баррасӣ
намудани варақаи рангаи ҷашнӣ (плакат), тамгаи
................................Толей баланд

рамзии маросим (эмблема), маводи дигар дар муддаги
кӯтоҳ ҳалли худро ёфтанд. Тарафи Эрон тезонидани
чопи китоби рангам «Тоҷикистон»-ро низ ба ӯҳда
гирифт. Ҳамчун исботи самараи ҳамкории тарафайн,
оқои Шеърдӯст дар Теҳрон ба табъ расидани китоби
«Гулчини ашъори устод Лоиқи Шералй»-ро мисол
овард ва аз он китоб бароямон тӯҳфа намуд.

Рӯзи дигар фиристодагони Тоҷикистонро бо
ҳамроҳии вакилони бисту ҳафт мамлакати дигар
раҳбари муаззами инқилоб Оягуллоҳ Хоманаӣ
пазируфта меҳмонҳоро, ки барои носи хогири
бунёдгари инқилобу давлати исломй дар Эрон Имом
Хумайнӣ омада буданд, гарм истиқбол намуд.

Ҷаноби Хоманай дар хусуси сиёсати дохилй ва
хориҷии мамлакаташ муфассал сухан ронда гуфт, ки
мақомоти олии кунунии Эрон барои дар амал татбиқ
намудани ғояҳои доҳиаш Оятуллоҳ Хумайнӣ
тадбирҳои лозимиро меандешад. Дар ин мулоқот
сураҳо аз Қуръони Маҷид қироат шуданд ва чанд
нафар меҳмонҳо аз кишварҳои Араб ва ғайра
баромада, рочеъ ба воқеоти олам изҳори ақида
карданд.

Нуқтаи олии маросими реҳлати Оятуллоҳ
Хумайнӣ дар назди мақбараи вай сурат гирифт. Ин
маросими бошукӯҳ чаҳоруми моҳи июн ба вуқуъ
пайваст.

Дар оромгоҳ - қасри боҳашамат, ки аз кошӣ,
булӯр ва тазйнноти дигар ба гуфти мизбонҳо дар
давоми чиҳил рӯз бунёд гардидааст, қариб ҳаштод -
сад ҳазор одамон аз кишварҳои гуногун ва вилоятҳои
худи Эрон ҷойгир шуданд.

Дар минбар пайдо шудани Оягуллоҳ Хоманаӣ ва
дигар аьзои Шӯрои Инқилобиро ҳозирон бо
нидоҳову кафкӯбиҳо иазируфтанд, шиорҳои гуногун
садо медоданд. Нутқи Оятуллоҳ Хоманай ва дигар
нотиқонро ҳозирон бо мароқ гӯш мекарданд.
Холмурод Шарифов........................... Z1

Панҷуми моҳи июн хайаги расмии вакилони
Тоҷикистонро иборат аз панҷ кас бо сарпарастии
Раҳмонқул Атоев Раиси ҷумҳури Эрон, ҷаноби
Ҳошимии Рафсанҷонӣ қабул намуд. Дар мулоқоти
кӯтоҳу самимӣ сарвари Эрон аз аҳволи роҳбари
Тоҷикистон ва вазъияти кишвари мо пурсон шуд. У ба
мардуми азияткашидаи мо таманнои ба эътидол
омадани вазъият ва комёбиҳо хост, Мо ба ҷаноби
Раиси ҷумҳури Эрон барои муҳайё намудани шароити
гуфтугузори байни вакилони тоҷикон дар Теҳрон, ки
пас аз сафари мо бояд барпо мешуд, изҳори
миннатдорӣ кардем.

Дар вақтҳои холӣ аз иштирок дар маросимҳои
расмӣ, ба мо муяссар гардид, ки пойтахти Ҷумҳурии
Исломии Эрон - шаҳри овозадору зебои Теҳронро
бубинем, онро бо шавқу завқ тамошо намоем. Дар ин
кори дилхоҳ баъзе инсонҳои шарифи эронӣ, шиносҳои
деринаам ба монанди доктор Шаҳидӣ - муовини
раиси Кумитаи симову садои Эрон ба мо кӯмак
расониданд.

Доктор Шаҳидӣ аввал аз вазъи Тоҷикистон
пурсон шуда, изҳори таассуф кард, ки чунин
рӯйдодҳову бесарусомонӣ насиби мардуми
Тоҷикистон гаштааст. Пас аз ҳолпурсии шиносҳои
тоҷикистониаш, Оқои Шаҳидӣ ба нақли хусусиятҳои
Теҳрон гузашт. - Теҳрон шаҳри назаррабост, вале
тамошои вай дар шомгоҳӣ хуштар, - гуфт ва афзуд, -
дар ин фасли сол ба мисли Душанбе Теҳрон рӯзона
хеле гарм аст. Аз ин сабаб мо, теҳрониён барои сайр
шому шабонаро хуш медорем. Ба ин худатон боварӣ
ҳосил мекунед. Пас вай мошинашро ба ҷойҳои диданӣ
- майдонҳои Фирдавсӣ, Боғи Шоҳ ва ғайра ронд.
Сипас маро ба коргоҳаш бурду иншоотҳои аҷоибро,
ки барои боэътимодтар ва пурзӯр гардидани базаи
техникии воситаҳои ахбор бунёд мешаванд, нишон
дод. Баъд доктор Шаҳидӣ, ба назарам, маро ба
11 .................................Толей баланд

баландтарин нуқтаи сайргоҳи шаҳри Теҳрон - гузари
Дарбанд бурд. Гарчанде ақрабаки соат аз дувоздаҳи
шаб гузашта буд, он ҷо серодам буд. Ду тарафи
хиёбонро кӯҳпораҳои баланди дилпазир ва
ҳайратангез фаро мегирифтанд. Шаҳрдорон барои
ҳузуру ҳаловати мардум аз паст то болои шаҳрро ҳар
ҷо-ҳар ҷо кома карда, ҷойи нишасту истироҳат
сохтаанд. Ин мавзеъҳо ҳеҷ гоҳ холӣ намемонад, - гуфт
оқои Шаҳидӣ.

Ҳамин ки маросимҳои расмӣ дар Теҳрон анҷом
ёфтанд, моро ба дувумин шаҳри бузургтарини Эрон
дар шимоли кишвар ба шаҳри Машҳад оварданд, ки
он тақрибан 2 миллион аҳолӣ дорад. Аммо худи
эрониҳо мегӯянд, ки 4 миллион нафар аҳолӣ сокини
он аст. Машҳад маркази маъмурии калонтарини
устони (вилояти) кишвар — Хуросон будааст.
Роҳбаладамон ҷавони ҳалими пурдон оқои Расулӣ
шаҳрро ба мо тамошо до да гуфт, ки Машҳад дар
водии Кашафруд бунёд шудааст ва роҳи оҳани
мамлакати Эрон дар ҳамин шаҳр хотима меёбад. Дар
ин ҷо заводҳои пахта, қолинбофӣ ва дигар корхонаҳо
мавҷуданд.

- Боз як чизи дигарро бояд хотирнишон кунам, -
мегуфт Расулӣ ба иншоотҳои азим шпора карда, -
Машҳад барои мусулмонони олам шаҳри басо
муқаддас аст, зеро дар ин ҷо ёдгориҳои муҳимтарини
динӣ боқй мондаанд. Бузургтарини онҳо боргоҳи
боҳашамати имоми ҳаштуми аҳли шиъа Имом Ризо
мебошад, ки дар асри нӯҳум бунёд гардидааст.
Мақбараи Ҳоҷӣ Рабӣ ва масҷиди Гавҳаршоҳ низ дар
ҳамин шаҳр аст. Дар натиҷаи тохтутози ваҳшиёнаи
муғулҳо бисёр ёдгориҳои амали ҳунарварони моҳир
харобу абгор гардидаанд, - мегуфтанд роҳбаладҳои
мо.

Дар Машҳад зиёрати мақбараи Имом Ризо табъи
дил буд. Месазад, махсус қайд кунем, ки ин иншоот
Холмурод Шарифов............................

қасри боҳашаматест, ки барои бунёдаш хираду ҳунару
заҳмати зиёде харҷ гардидааст. Барҷастатарин
ҳунармандони замон завқу нубуғи худро ба харҷ дода,
ҳараме офаридаанд, ки бо тазҳибу тазйин акдҳоро
мусаххар месозад. Ба ғайр аз моҳияти динию
мазҳабияш, сохтмонҳои гуногуни он аҳамияти гарони
меъморӣ ва санъати тасвирӣ дорад. Сангфаршҳои
майдони масҷид, гумбазҳо хеле ҳассосона ва гани оро
ёфтаанд, ки тамошои онҳо ба кас ҳаловати нотакрор
мебахшанд. Бесабаб набуд, ки адади зиёратгарони
мақбараи Имом Ризо ҳамвора меафзуд.

Бозори шаҳри Машҳад қам, ки ба назари ман
ҳадду канор надошт, пурколо ва серодам буд ва ба
ҳикоят меарзад, зеро вай хусусиятҳои нотакрори
худашро дорад - чизе, ки хоҳед, он ҷо меёбад, бо
кадом пул, ки дошта бошед, савдо мекунед. Тарзи
муомила, усули молгузорӣ, ҷойгир намудан, сохти
дӯкону магозаҳо ҳатман диққати харидорон,
сайлгаронро ҷалб менамояд. Шумо беихтиёр эҳсос
мекунед, ки дар ҷаҳони дигаред, кам харед ҳам,
чашмонатон аз молҳо «сер» гашта мебароянд.

Баъд аз тамошои Машҳад, рӯзи дигар мо
интизори мусофират ба шаҳри Тӯс будем, ки он ҷо
оромгоҳи бузургтарин устоди сухану назми оламгир
Абулқосими Фирдавсӣ қарор дорад.

Шахри Тӯс дар фосилаи 28 километр шимоли
ғарби Машқад воқеъ гардида, чандин аср ба ин су аз
марказҳои муҳимтарини фарҳангу тамаддуни
Хуросон ба шумор мерафт. Акнун аз он ба гайр аз
қисмати ҳисори қадимӣ осори дигаре боқи
намондааст. Дидани Тӯс, ки орзуҳои ширини деринаи
ман буд, аз хурсандӣ ба куртаам намеғунҷидам, ки

акнун ба ин муродам ҳам мерасам.

Аз дурй мақбара ба мисли як пораи офтоби
рахшанда пеши назар ҷило медод. Ин мақбараи зебо
дар ҳақиқат сазовори ҳакими бузург Фирдавси буд.
24

Толей баланд

Андар миёнаи боги сабзу хуррам, ки мулки мероси
падарии шоир буд, дар байни анбӯҳи дарахтон аз
мармари тираранги кабудча оромгоҳи чаҳоркунҷае
сохтаанд, ки баробари иморати сеошёна баландй
дорад. Посутунҳои мармарин, ҳаккокӣ, навиштаҷот,
зинаҳо ҳама гӯё муҷассамаи «Шоҳнома»-и безавол
буданд, ки аз ҳаводиси рузгор ва боду борон газанде
нахоҳад ёфт. Ин ёдгорӣ, ки тимсоли ақлу хирад ва
ҷовидонии Фирдавсист, мисли кӯҳи Албурз қомат
афрохтааст. Оҳиста-оҳиста аз мақбара чашм ноканда
қадам мегузоштам ва ҳар қадар, ки наздиктар
мешудам, «гумбази» мармарин, нақшҳову сатрҳои
заррини дар деворҳояш сабтёфта, паҳлӯҳои тобандаи
иншооти сангин, зинапояҳои пайдарҳам бунёдёфта
ҳаяҷонамро бештар меангехтанд. Билохир, ба пояи
мақбара расидам ва дастонамро ба пояаш расонида
болои чашм молидам. Баъд, нафасамро рост карда ба
атрофи вай ба гулҳавзи назди мақбара, ба боги
биҳиштмонанди падарии Абулқосими Фирдавсӣ, ба
зиёратгарони ихлосманд нигаристам, худро басо
рӯҳбаланду хушбахт ҳис намудам. Баъд мо зина ба
зина поён фуромадему вориди саҳни васеи толори
сангини зеризамини гаштем, ки он ҷо серодам
будааст.

Мо ҳам ба қатори дигарон аввал рафта ба
турбати ҳаким Фирдавсӣ бо сукунат сачда намудем.
Он дам роҳбалад нақлро давом медод: беҳуда
Абулқосим Мансур ибни Ҳасани Тӯсиро, ки ҷойи
таваллудаш деҳаи Божи ноҳияи Табарон аст.
пайғамбари назми воломақоми форс намегӯянд. Вай
бо муваффақият таҳсил намуда, илмҳои замони худро
омӯхтааст, забонҳои арабӣ ва паҳлавиро аз бар
намудааст ва атрофиёни ҳолдонаш, соҳибилмию
ҷаҳондонии ӯро ба назари эътибор гирифта, номи ӯро
бо ифтихор Ҳаким Абулқосими Фирдавсӣ ба забон
мегирифтанд. Бо мурури замон шӯҳрати ҷаҳонии вай
Холмурод Шарифов........................... ^

боло мегирифт. Ҷашни ҳазораи «Шоҳнома» - имсол
дар саросари о лам тасдиқи ин ақидаи ҳақгӯй
мебошад.

Пас, он толорро, ки бо воситаҳои санъати
тасвирӣ наҷибона оро ёфта буд, тамошо кардем.
Ҳунарварони моҳир аз сангҳои сафед ҳайкалҳоро, ки
саҳнаҳоро аз асарҳои Фирдавсӣ таҷассум менамоянд,
ҷаззоб офаридаанд. Тамошои онҳо касро мафтун
мекунанд, ба онҳо менигареду сатрҳо, саҳнаҳо аз
«Шоҳнома»-и безавол ба лавҳаи хотиратон меояд. Мо
оҳиста-оҳиста аз мушоҳидаҳоямон ба якдигар изҳори
ақида менамудем.

Касе, ки хеле хушҳол буд, бо чеҳраи ғарқи
табассум назди мо омаду пурсид: Бубахшед, агар хато
накарда бошам, шумо аз Тоҷикистон ҳастед? Мо аз
Тоҷикистон буданамонро тасдиқ намудем. Вай олими
Покистон доктор Ҷаъфари Юнус, устоди коллеҷи
Зокир Ҳусейн будааст. Вай ба мо наздик шуда, аз нав
гарму ҷӯшон салому алейк намуд ва гуфт: - Аз дур
садои гуфтугӯи тоҷикии шумоёнро шунида худдорй
карда натавонистам, наздатон омадам, ки агар аз
Тоҷикистон бошед, ҳолпурсӣ намоям. Ҳодисаҳои
ҳузновари кишвари шумо дӯстҳоятонро дар ҳеҷ ҷой
бепарвою ором намегузорад. Ман яке аз дӯстони
дилбохтаи шумоям, борҳо ба Тоҷикистон мусофират
доштам ва дар симпозиумҳову маросимҳои мухталиф
ширкати мардуми тоҷик дар дилам амиқ маскан
дорад. Ин ҳиссиётро пештар аз ҳама ба қалби ман
Бобоҷон Ғафуров, Мирзои Турсунзода ва Муҳаммади
Осимӣ ҷой карда буданд, ки бо шумоён гуфтугӯи
тӯлонӣ дошта бошем.

Мо ба ҷаноби Ҷаъфарӣ хеле самимона хайрбод
намудем. Профессор Ҷаъфарй яке аз донишмандони
маъруфи Покистон, дӯсти вафодори Тоҷикистон буда,
чун бедилшинос маъруф аст.
Zb ...................................Толей баланд

Дар наздикии мақбараи Фирдавсй музеи
«Шоҳнома» воқеъ гардидааст. Музей чандон калон
нест. Вале, дар он ҷангафзорҳо, аксу минётурҳо аз
«Шоҳнома», гилему қолинчаҳое, ки акси Фирдавсй ва
қаҳрамонҳои асари фанонопазири ӯ гирд оварда
шудаанд. Яке аз нусхаҳои нодири «Шоҳнома» он ҷо
ба маърази тамошо гузошта шудааст, ки бо
минётурҳо оро ёфта, ҳаҷмаш қариб як метр ба 75
сантиметр буда, 72 кило вазн дорад, ки дар ҳақиқат
ҳам сазовори асари оламгир аст.

Вақте ки дар атрофи мақбараи Фирдавсй
аксбардорй менамудем, яке аз боғбонони атрофи
оромгоқи шоир наздам омаду гуфт: дидам, ки шумоён
ба форсй ҳарф мезанед, аммо тарзи гуфтори шумо аз
гӯиши хуросониҳо каме фарқ дорад, шумо аз куҷоед?
Ба вай фаҳмондам, ки аз куҷояму чаро тарзи гуфтори
мо ба дараҷае фарқият дорад, Вай миннатдорй карду
боз пурсид: - Дар кишвари шумо хам Фирдавсиро
медонанд, мехононанд ва қадр мекунанд?

Хандидаму гуфтам: - Бобоҷон, Фирдавсй на
фақат барои ҳар як тоҷикзабон, балки барои ҳамаи
сокинонаш маъруф аст, боиси ифтихори умум аст,

- Чй тавр? - ҳайрон шуд ӯ. - Ҳамин тавр, ки дар
барномаи таълимии мактабҳо омӯхтани осори ӯ
ҳатмист, кайҳост, ки Китобхонаи миллии давлатй,
даҳҳо деҳаву хиёбонҳо дорой номи Фирдавсиянд.
Ҳайкали Абулқосими Фирдавсй дар намоёнтарин
майдони пойтахти давлатй тоҷикон - шаҳри Душанбе
қомат оростааст, ман, ки ноширӣ ҳам кардаам,
медонам, ки нашри тоҷикии нӯҳҷилдаи «Шоҳнома»
пурратарин навъест аз нашрҳои дигари он осори
безаволи Фирдавсй, Биёед, ба Тоҷикистон онҳоро бо
чашмони худатон мебинед. Фирдавсй, Рӯдакӣ, Сино,
Саъдӣ, Ҳофиз, Хайём - решаҳои азими маънавиянд,
ки моро ба ҳам мепайванданд.
Холмурод Шарифов,,,......................... 1'

Моро тӯсиҳо бо нигоҳи гарм гусел намуданд. Аз
таассуроти он сафар як саҳнаи аҷибро фаромӯш карда
наметавонам. Шаби аввалро дар баландтарин ошёнаи
понздаҳуми меҳмонсарои «Истиқлол» рӯз кардам.
Субҳгоҳон тақрибан соатҳои панҷ бедор шудаму ба
берун нигаристам ва дидам, ки дар айвонча аз сӯйи
кӯҳҳои Дамованд, ки он дар «Шоҳнома» тасвир
шудааст, кабӯтари хушболу пари зебое сарашро пешу
кафо ҷунбонда ба сӯям менигарист. Дар он субҳи
босафо якумин ҷинси зиндае, ки аз он кишвар ба
диданам омадааст, ҳамон кабӯтар буд. Беихтиёр
лабонам ба табассум омаданду худ ба худ «Ассалом,
эй ҷонвари поку бегуноҳ», - гуфтам. Ҳанӯз, ки
барвақт буд, чашмонамро боз пӯшонидам. Вале хобам
дигар набурд. Боз ба долон нигаристам, ки он
кабӯтар ҳанӯз ҳам дар чӯбтахтаи айвон асту
синчакорона х,ар гоҳ ба сӯям менигарад... Худ ба худ
гуфтам: - Ин чӣ рӯйдоде бошад? Инсон дар ҳар ҳолат
ба ҳар хаёле мерафтааст. Фикри аҷибе ба сарам зад, -
мабодо, ин кабӯтар рухи ачдоди тоҷикон Абӯали
Сино, Камоли Хуҷандӣ, Шавкати Бухорои ё
олихуҷандиҳои Исфаҳон набошад, ки ба пешвозам
омадаасту пурсон аст, ки эй фарзанд, чӣ хабарҳо
овардӣ? Бигӯй, кадом Аҳриман наслҳои имрӯзаи
тоҷикро ба вартаи фалокат андохт, ки тоҷик қотили
тоҷик шуда, замини муқаддаси моро олудаи хунҳои
ноҳақ гардондааст, хабарҳои мудҳиши Тоҷикистон
моро дар гӯри торик ҳам ором намегузорад, бигӯй
охир, лаб кушо! Чӣ офате расид?!

Ин хаёлҳои риққатовар аз сарам гузаштанду
бетоқат шудам. Аз ҷоям хестам, сӯйи айвонча ду-се
қадам мондам, кабӯтар cap ҷунбонда мисли он ки
хушбошй менамуд, садое бароварду болу пар
афшонда ба осмон сӯйи кӯҳи Дамованд парвоз карда
нопадид шуд.
................................Толей баланд

Рӯзи ёздаҳуми сафарамон аз шаҳри зебои
меҳмоннавози Машҳад бо мизбонони қадрдон падруд
гуфга, ба воситаи автобусҳо роҳи Ватани азизамонро
пеш гирифтем.

Мо рӯҳбаланд - суруд дар забон, меҳри Ватан дар
дил охирин деҳаи сари роҳ - деҳаи Имомқулиро
гузашта ба сарҳад - нуқтаи Боҷгирон расидем ва бо
мизбонони эронӣ хушбошӣ намудем. Акнун ба Ваган
расидем, ҳар гоҳ дар ҳалқаи дӯстон дафтари он
хотиротро бо камоли майл варақ мезанем, ёдовар
мешавем.

Дар хотима гуфтаниям: чаро ба қайдҳои сафарам
«Таъбири хоби ногуфта» ном гузоштам? Чӣ тавре ки
дар боло зикр шуд, дар тайёраи «Геркулес» бедор
шудаму филфавр хостам, ки хоби дидаамро ба
ҳамсафаронам бигӯям. Аммо дидам, ки нисфашон
хоб, нисфашон саргарми сӯҳбат, парешон дар кунҷҳои
тайёраанд ва садои баланди могорҳо овози
баландтаринро пахш менамояд, ба худ гуфтам:
баъдтар, дар фурсати мусоид наклашон менамоям.
Аммо чунин фурсати мусоид, ки ҳамсафарон дар як
вақт ҷамъ бошанд, даст надод. Вале барои
ҳамсафаронам гуфтани он хоб ба ман қарз буд. Аз ин
сабаб қалам ба даст гирифтаму хобамро на фақат ба
ҳамсафаронам, балки ба тамоми хонандагони
гиромиқадр ирсол менамоям, Бояд илова кунам, ки он
сафари Эрон, мулоқотҳо бо мардуми шарифи он диёр,
дидани зиёратгоҳҳои зиёде бароям тамоми умр чун
хоби ширин боқӣ хоҳад монд. Оре: ин чанд сатр -

Нуқтае буд аз даҳони даҳр берун омада,

Номае хон пурмаонй аз ҳадиси мухтасар.
Холмурод Шарифов

29

СУБҲИ КОБУЛ

Мо, хдмсафарон - мусофирони шӯравӣ, ки ей
нафар будем, бо автомашинаҳо хеле дер ба Кобул
расидем Ғайричашмдошт, дӯстони афгони
ходимони намоёни маданияти Афгонистони муосир
дар дили шаб дар торикии доманаи ағбаи Соланг
моро пазирой карданд. Дар байни онҳо шоир
Абдулатиф Нишот ва ҳунарпешаи фавқулодда
қобилиятнок Абдулқаюм Бесид хамроҳи занони
қунарпеша — Нурони, Раъно, Иқлиммоҳ, духгарон ва
чанде дигар бо гулдастаҳои тару тоза ҳозир буданд.
Мо бо дӯстони афгонӣ оғӯш ба огӯш шудем ва ин
вохӯрӣ чунон самимӣ ва гарму нарм буд, ки дар як он
кӯфти роҳи душабонарӯзаро фаромӯш кардем.

Баъд аз пурсуиоси кӯтоҳе оқои Абдулатиф Нишот
маро, ки ба ҳайати мусофирони шӯравй сарпарастӣ
мекардам, ба мутари худ шинонд ва мо ба сӯи Кобул
шитофтем. Оқои Нишот меҳрубонона месанҷид, ки оё
ҷойи нишасти ман беозор аст ва оё сармо таъсирам
намекунад? «Марқамати шумо зиёд аст», - гуфтам
ман дар навбати худ ва аз ӯ маъзарат хостам, зеро ки
онҳо соатҳои зиёде мунтазири мо будаанд. Оқои
Нишот хандид ва гуфт: «Мо, ки ба дидори шумо
мушарраф шудем, ҳамаи хастагиҳо ноаён гаштанд».
Сонӣ ӯ фармуд, ки онҳо, яъне афғониён ду рӯзи аввал
барои истиқболи мо - ҳайати ҳодимони маданияти
шӯравӣ ба фурудгоҳи Кобул баромадаанд, вале аз мо
дараке пайдо накардаанд... У каме ба хаёл рафту
сабаби дар ин сафар ҳавопайморо ба машина иваз
кардани моро пурсид.

Мебоист, ки ман қақиқати ҳолро фаҳмонам ва то
расидан ба меҳмонхонаи Вазора ги иттилоот ва култур
................................Толей баланд

дар Кобул асли рӯйдодро ба арзи мизбонон
расонидам:

- Дар ҳақиқат, мебоист, ки мо ба воситаи
ҳавопаймо аз Тошканд ба Кобул парвоз мекардем Бо
ин ният 25 май аз Душанбе ба Тошканд паридем. Як
шабонарӯз мунтазири рейси иловагии ҳавопаймо
шудем. Аммо ин рейс нашуд ва мувофиқи ҷадвали
расмии ҳаракати ҳавопаймои «Ариана» ҳавопаймои
авиаширкати Афгонистонро мебоист мо боз 3 рӯзи
дигар дар он ҷо мунтазир мешудем. Ин интизории
ғайричашмдошт моро қаноат кунонда наметавонист,
чунки мебоист баъд аз як рӯз дар Кобул мешудем ва
дар намоиши рӯзи истиқлолияти Афғонистон, ки 27
май баргузор мегардид, ширкат медоштем. Аз ин
сабаб мо боз аз Тошканд ба Душанбе паридем ва ба
воситаи автомашинаҳо дар соати 12 шаб аз Душанбе
ба сӯи Афгонистон равон шудем. Соати 5 саҳар ба
деҳкадаи Панҷи поён, ки дар рӯ ба рӯи бандари
Шерхони Афгонистон ҷойгир аст, расидем. Баъд аз
дамгирии кӯтоҳ бо сарҳадчиёни шӯравӣ мулоқот ва
хоҳиш кардем, ки ба он тарафи дарёи Аму, ба
Афгонистон аз омадани мо хабар диҳанд. Русумати
сарҳаддӣ ба ҷо оварда шуду сарҳадчиён моро қисм-
қисм аз соҳили тарафи шӯравӣ ба соҳили тарафи
афгонии дарёи Аму гузарониданд.

Пас аз фурсате мо ба замини Афғонистон по
гузоштем. Ходимони маданияти шӯравиро коргарони
бандари Шерхон бо сардории президента ин бандар
оқои Азимй хеле дӯстона ва самимӣ истиқбол
карданд. Оқои Азимй моро ба қабулгоҳи худ хонд ва
то ба ҷо оварда шудани расмиятҳои сарҳаддӣ зиёфати
хубе орост. Он ҷо бе ягон тараддуди пешакӣ сӯҳбати
хубе барпо гардид. Коргарони бандар гуфтанд, ки
якчанд ҳамсафарони моро мешиносанд, зеро ҳунари
онҳоро борҳо ба воситаи барномаҳои телевизиони
Душанбе тамошо кардаанд. Баъди чанде фурсат
Холмурод Шарифов.......................... 31

мизбонон хабар доданд, ки барои давоми сафар
мутарҳоро тайёр кардаанд ... Мо сомонҳои худро ба
мутарҳо бор кардем ва бо кормандони бандари
Шерхон хайру маъзур намуда, роҳи Қундузро пеш
гирифтем ва пас аз ду-се соат роҳ паймудан ба шаҳри
Қундуз - маркази вилояти Қундуз расидем. Роҳбалади
шерхониамон моро рост ба театри вилоятй бурд.
Маълум шуд, ки оқои Азимй аз омадани мо ба ин ҷо
иттилоъ додааст, аз ин рӯ сокинони вилоят ва пеш аз
ҳама аҳли театри он ҷо моро бо гулу гулдастаҳо ва
мусиқй истиқбол гирифтанд.

Дар Қундуз кариб 2 соат таваққуф намудем. Дар
ин муддати кӯтоҳ ҳунарпешагони вилоят ва адибон
гирд омаданд, меҳмондории дилпазире барпо шуд.
Дар ин ду соат сухан фақат дар хусуси адабиёту
санъат мерафт ва шеъргӯиву сурудхонӣ чунон авҷ
гирифт, ки ҳеҷ кас майли бархостан надошт... Аммо
чй илоҷ. Моро роҳ даъват мекард. Мизбонони
қундузии мо ва ҳамватанони мо - мутахассисони
шӯравӣ, ки дар он ҷо кор мекарданд моро ба сафар
омода карданд ва мо сӯи Бағлону Хинҷон роҳсипор
шудем. Шомгоҳи ҳамон рӯз ба шаҳри Хинҷон, ки дар
доманаи рости ағбаи Соланг воқеъ гардида будааст,
расидем. Дар ин ҷо моро автобуси махсусе бо
меҳмондори Вазорати иттилоот ва култури
Афғонистон - оқои Абдулҳаким Ноҳиз мунтазир буд.

Хинҷон ҷои хеле хушманзараю салқине будааст.
Ин ҷо каме дам гирифтем, шом хӯрдем ва ба автобус
савор шуда ба агбаи Соланг часпидем. Инак, дар
ихтиёри шумо ҳастем, оқои Нишот...

Оқои Нишот, ки ин гуфгори бетартиби маро бо
камоли диққат гӯш мекард, «офарин» гуфту илова
кард: «Ана манзили нави шумо».

Аз расиданамон ба Кобул ман бехабар мондам.

То ҷой ба ҷой шудем, соат 4 шуд. Субҳи Кобул
медамид. Мизбонони мо хайрбод гуфта, рафтанд ва
32

Толей баланд

боз пагоҳ вақти ноштои саҳарӣ назди мо омаданд ва
хабар доданд, ки соатҳои 9-10 Усмон Сидқӣ - вазири
онвақтаи иттилоот ва култури Афгонистон барои
дидани мо меояд. Ҳамаи мо қатъи назар аз он ки ду
шабонарӯз бехобию нооромй кашида будем, дар
соати 9 ба мулоқоти вазир омода шудем. Оқои Усмон
Сидқӣ, ки 15 сол вакили доимии Афғонистон дар
ТДМ будааст, одами хеле фозил менамуд. Ӯ моро бе
расмият ва бо нармии дӯстона пазирой карда, дар
хусуси нақшаҳои кори ҳайати мо дар муддати 10-15
рӯз маълумоте дод ва ба роҳбаладони мо фармуд, ки
моро бо тамошогоҳҳои Афгонистон ошно кунанд.

Хонандаи мӯҳтарам шояд пай бурда бошад, ки мо
бо кадом мақсад ба Афгонистон сафар кардем?

Сафари мо дар асоси шартномаи байни Иттифоқи
Совета ва Афгонистон оид ба равобити маданӣ моҳи
май соли 1966 барпо гашта буд. Ин сафари мо сафари
ҳунарӣ буд, ки ба хайати он аксаран ходимони
санъати профессионалии шӯравӣ ворид буданд. Ба ин
ҳайат ман сардорй мекардам, Ин сафари нахустини
ман ба хориҷа буд. Аз ин сабаб тамоми вуҷуди маро
ҳисси кунҷковӣ, дидану дарк кардан ва майли ҳар чй
бештар ошно шудан ба кишвари ба мо ҳамсоя ва дуст
фаро гирифта буд. Вазифаи асосии мо дар рӯзи
истиқлолияти Афгонистон — 27 май барпо намудани
баромади ҳунарпешагони шӯравй дар Кобул ва ба ин
васила бо маданияти шӯравӣ боз хам зиёдтар шинос
кардани мардуми афгон буд. Дар ин сафари ҳунарӣ
ходимони маъруфи санъати шӯравии тоҷик - Ғаффор
Валаматзода, Шоиста Муллоҷонова, Азиза Азимова,
Одилҷон Назаров, Ойдиной Усмонова, Мӯътабар
Иброҳимова, Боймуҳаммад Ниёзов, Ҷӯрабек
Муродов, Маҳмудҷон Воҳидов, Зебо Аминзода, Зӯҳро
Каримова, Орифшоҳ Орифов ва дигарон ҳамроҳ
буданд.
Холмурод Шарифов............................

Худи қамон рӯз, яъне 27 май дар бинои театри
Кобулнандори баромади устодони санъати мо барпо
гардид. Пеш аз огози барнома ба тамоми ҳайати мо
гулдаста ва сабадгулҳо тақдим шуд ва оқои
Абдулатиф Нишот, ки корманди масъули Вазорати
иттилоот ва култури Афгонистон буд, нутқи табрикй
эрод намуд. Ӯ чунин гуфг: «Хушбахтона

муносибатҳои байни Афғонистону Иттифоқи Шӯравӣ
сол аз сол оҳангҳои хуби дӯстона ва ҳамкориро вусъат
медиҳад. Барой инкишофи ин дӯстию ҳамкори
хизмаги ходимони маданияд хеле бузург аст. Хуш
омадед, дӯстони азиз!».

Дар ҷавоб, ман аз номи мардуми шуравй,
кормандони маданияти шӯравӣ ба афюниён салому
эҳтиром расондам ва онҳоро ба муносибати рӯзи
истикдоли кишварашон самимона табрик гуфтам. Пас
консерти ҳунарпешагони мо cap шуд. Барномаи
устодони санъати совета хеле гуногун буд. Вай аз
суруду рақсҳои халқҳои совета ва афгонй, вале
зиёдтар аз мақомҳои тоҷикӣ иборат буд. Барнома бо
суруди дӯстӣ cap мешуд, ки баъзе сатрҳои он чунин
буд:

Пояи сулҳу амонӣ - дӯстй,

Лаззати ишқу ҷавонӣ - дӯсгӣ.

Дӯстӣ моро ба ҳам наздик кард,

Офтоби зиндагонӣ - дӯстй

Аз рӯйи адолат бояд қайд кунам, ки ягон
ҳунарманде набуд, ки дар он баромади нахустини мо
муваффақият пайдо накарда бошад, аммо кафкӯбиҳои
пуравҷу дуру дароз бештар насиби Шоиста
Муллоҷонова, Зӯҳро Каримова, Зебо Аминзода,
Мӯътабар Иброҳимова, Зулфия Хдсанова, Ҷӯрабек
М у родов ва Маҳмудҷон Воҳидов шуд. Маҳмудҷон
Воҳидов барандаи барнома буд. Вале дар баробари ин
34

Толей баланд

аз ашъори саромадони адабиёти мо Рӯдакй,
Ҳофиз,Камол, Ҷомӣ ва аз эҷодиёти адибони муосири
тоҷику афгон бо маҳорати баланд декломатсия
мехонд. Маҳмудҷон Воҳидов бо шеърдонию
шеьрхонии худ тамошобинони афюнро мафтун
мекард. Хусусан хар боре, ки ӯ са грҳои:

Мо сафар дорем бо амри Ватан,

Бо супоришҳои халки хештан.

Дӯстиро ҷустуҷӯ дорем мо,

Аз амонӣ гуфтугӯ дорем мо.

Халқҳоро зиндагӣ илқо кунем,

Меҳри дилро хадя бар онҳо кунем
Одамон аз дӯсгӣ ёбанд бахт,

Душманӣ орад ба мардум рӯзи сахт

-ро аз достони «Ҷони ширин»-и М.Турсунзода
мехонд, мардум ба ваҷд меомаданду М Воҳидовро
гашгаю баргашта ба саҳна даьват менамуданд, Бояд
қайд кунем, ки дар репертуари М Воҳидов намунаҳои
эҷодиёти ҷавонони соҳибқалами мо, хусусан Лоиқ,
хеле зиёд буданд. Артист «Ба модарам» ном шеъри
Лоиқро бо як нафосати махсусе мехонд ва писанди
гарму ҷӯшони шунавандагон мегардид. Ҳамаи ин аз
камолот ва ғоянокии адабиёт ва санъати советӣ
шаҳодат медод.

Тамошобини афгонӣ одати аҷибе дорад. Ai ap ба
Ӯ суруде, нагмае ва ё рақсе писанд афтад, бо овози
баланд «офарин», «шод бош», «аҳсант» - гӯён изҳори
мамнуният мекунад ва қарсак задан мегирад, хоҳ
суруду нагма ва рақс дар ибтидо бошаду хоҳ дар авҷ.

Мувофиқи шартномаи Афгонистону Игтифоқи
Советӣ гурӯҳи мо мебоист дар он сафар \ама1ӣ даҳ
рӯз мегузашт. Аз сабаби он, ки ҳунарнамоии устодони
саньати совегӣ шӯҳрати баланде найдо кард,
ҳукумати Афғонистон бо илтимоси махсус ба
Холмурод Шарифов..........................

ҳукумати шӯравӣ муроҷиат карда, мӯҳлати
мусофирати моро дароз кунонд. Ҳунариешагон дар
Афғонистон ба ҷойи даҳ рӯз бист рӯз ҳунарнамоӣ
карданд.

Ҳамаи намсишҳои мо дар залҳои пур аз одам ва
бо кафкӯбиҳои пурмавҷи дуру дароз мегузаштанд.
Консертҳоро вазирони Афғонистон, сарвазир,
депутатҳои ҷирга, аьзоёни ҳукумат, оилаи шоҳ,
кормандони тамоми сафоратхонаҳо ва корпусҳои
дипломатии дар Кобул буда, сайёҳоне, ки он рӯзҳо аз
Англия, Америка, Мексика, Канада, Буэнос-Айрес
омада буданд, тамошо карданд. Рӯзномаҳои
Афғонистон «Анис», «Ҳейьад», «Ислоҳ», «Кобул-
таймс» хар рӯз дар хусуси консертҳои мо эълонҳои
калон ва тақризу суратҳо чоп мекарданд,
менавишганд, ки барои тамошои консерти шӯравиён
билет ёфтан то андозае мушкил аст, ки баъзеҳо
билетҳоро аз дасти дигарон бо баҳои 5-6 карат зиёд
мехаранд. Бисёр афғониён ба шикоят ба назди ман
меомаданд ва кӯмак металабиданд, ки барои ба
тамошо мушарраф шудани онҳо мадад расонам.
Бесабаб нест, ки вазири онвақтаи иттилоот ва култури
Афғонистон дар вақти зиёфате, ки ба шарафи
санъатгарони мо дар сафоратхонаи шӯравӣ дар Кобул
ороста туда буд, ба мухбири ТАСС чунин гуфг:
«Тамошобини афғон ҳанӯз аз ин дастаи хунарии
зӯртарро надидааст. Чунин сафарҳои ҳунарӣ дар
хақиқат шавқи мардуми моро нисбат ба шӯравиён
зиёд мекунад ва дӯстии халқҳои моро мустаҳкамтар
мегардонад». Маҷаллаи «Жувандун» ба кори мо
диққати махсус зоҳир кард.

Чй тавре ки қайд карда шуд, мо дар он сафар дар
Афғонистон бист рӯз будем. Дар ин муддат ба мо
муяссар шуд, ки на танҳо дар толорҳои пуродам
консерт диҳем, балки хунармандони мо ба воситаи
радиои Кобул баромад карданд ва бар замми
................................Толей баланд

ҳунарнамоӣ тавонистем бо зиндагии мардуми афгон,
мавқеъҳои гуногуни хушманзар ва тамошогоҳҳои ин
мамлакати хеле аҷоиб шинос шавем. Мизбонони мо
меҳрубонона моро «ором» намегузоштанд ва ба сайри
ҷойҳои диққатангез мебурданд. Кӯчаю растаҳои
Кобул, ҳусну назокати табиати назаррабои сайргоҳҳо
- Қарға, Истолиф ва Пағмонро ҳеҷ гоҳ фаромӯш
кардан мумкин нест. Чанорҳои cap ба фалакрасидаи
Истолиф, «Ҳавзи кавсари» Қарға, чорбоги устодона
бунёд кардашудаи Пагмон, ки дар доманаи кӯҳи
Бирзани Кобул тӯл кашидааст, касро мафтун накарда
намемонанд. Бесабаб нест, ки ин маконҳо ҳама вақт
диққати мусофиронро ҷалб мекунанд ва доимо
серодам мебошанд.

Дар айёми шиносоӣ бо Кобул диққати мо ба
муҷассамае ҷалб шуд. Роҳбалади мо оқои Абдулҳаким
Ноҳаз фаҳмонд, ки ин ҳайкали ёдгорӣ - «Манораи
истиқлол» соли 1919 дар пойтахти Афғонистон ба
хотираи муборизони роҳи озодӣ аз асорати англисҳо
бо сардории генерал Нодирхон сохта шудааст. Ин
ҳайкалро афғониён хеле муқаддас медонанд, зеро
Нодирхон муборизаи мардуми афғонро бар зидди
мустамликадорони англис сарварӣ карда, мамлакатро
соҳиби истиқлол кардааст. Дар омади ran бояд
бигӯям, ки ин ҳайкал, ки ба хотираи истиқлолият ва
чун рамзи муборизаи беамон дар роҳи озодии миллат
дар назди қалъаи Тал гузошта шудааст, басе бошукӯҳ
ва гирду пеши он ҳамеша озода ва пироста мебошад.

Хонандаи мӯҳтарамро маълум бод, ки моҳи
феврали соли 1919 Амир Амонуллохон Афғонистонро
мустақил эълон кард, ки ин иқдом аз тарафи аҳолӣ ва
армия бо мамнуният қабул гардид. Аммо англисҳо ин
сайъи одилонаи Афғонистонро қабул накарданд ва
бар зидди афғонҳо ҷанги навбатии истилогаронаро
cap карданд. Ин ҷанг қариб 5 моҳ давом кард.
Муборизаи шиддатноки афғониён Британияи
Холмурод Шарифов.........................

Кабирро маҷбур кард, ки даъвои Афғонистонро ба
инобат гирад. Британияи Кабир 8 августа соли 1919
дар шартномаи Равалпинди имзо гузошта маҷбур
шуд, ки истиқлолияти миллии Афгонистонро эътироф
намояд. Ин галабаи бузурге буд дар роҳи муборизаи
озодихоҳии миллии Афгонистон. Афгониён яке аз
сабабҳои самаранок гардидани ин ҳаракати миллиро
аз таъсири ибратбахши Ҳукумати Россия медонанд,
ки ин ҳаққонист, зеро давлати навбунёди совета аз
рӯзҳои нахустини мавҷудияти худ муборизаи миллии
афғонҳоро бар зидди истилогарони англис дастгири
карда, Ҳукумати Совета аввалин давлате буд, ки 27
марта соли 1919 истикдолияти давлати миллии
Афгонистонро ба тарзи расмӣ шинохт. Шоҳиди он
телеграммаи ба номи Амир Амонуллохон фиристодаи
В И.Ленин мебошад. Дар °н В.И.Ленин изҳор
кардааст. ки Россиян Совета гайёр аст бо Афгонистон
муносибатҳои расмии дипломата барқарор кунад.
Худи ҳамон сол дар Москва сафоратхонаи
Афгонистон ва дар Кобул сафоратхонаи совета
фаъолияти пурсамари худро оқоз намуд.

Хонандаи азиз дар бораи ин рӯзҳои пурошӯби
Афгонистон, заҳматҳои нахустин дипломатҳои
советиро, ки ба Кабул рафта буданд, аз филми
«Миссия дар Кобул» таассуроти кофй пайдо карда
метавонад, Мавзӯи асосии филм ғалабаи принсииҳои
ленинии ҳамзистии мусолиматомези мамлакатхои
сохти иҷтимоиашон гуногун мебошад, ки
муносибатқои СССР ва Афғонистон дар ин бобат
тимсоли ибратбахш шуда метавонад.

Пас аз се сол (соли 1921) дар Москва шартномаи
таърихии байни Россиян Совета ва Афғонистони
мустақил ба имзо расид, ки он дар асоси принсипҳои
баробарҳуқуқии комил ва бегаразона тартиб ёфта
буд. Ин шартнома зарбаи наве буд ба сиёсати
мустамликадории Британия, ки солҳои сол ба
38

Толей баланд

инкишофи миллии афғониён халал мерасонд ва
Афғонистонро ором намегузошт. Сол аз сол
муносибатҳои Иттифоқи Советӣ ва Афюнистон
такмил меёфтанд. Натиҷаи ҳамин буд, ки соли 1926
дар байни ин ду давлати ҳамсоя шартномаи нав ба
им зо расид, ки он шартҳои бетарафй ва ба ҳамдигар
ҳуҷум накарданро ба миён мегузошт. Солҳои
минбаъда низ чунин созишномаҳо гакрор мешуданд
ва муносибатҳои дӯстиву ҳамкории ин давлатҳои
хайрхоҳ бардамтар ва зичтар менардиданд.

Дар айни ҳол империалистони Англия ва
Штагҳои Муттаҳидаи Америка хомӯш намеистоданд,
Онҳо ба ҳар восита панҷаҳои хунолуди худро ба сӯи
Афғонистон дароз мекарданд ва аз душвориҳои
иқтисодии ин мамлакат истифода бурданӣ мешуданд
ва мехостанд, ки Афгонистонро ба манбаи ашёи хоми
худ табдил диҳанд. «Ёрии» иқтисодӣ ва техникие, ки
ин мамлакатҳо лешниҳод мекарданд, беғаразона
набуд ва эҳтиёҷоти Афғонистони нав қомат
росткардаро қонеъ гардонда наметавонист. Аз ин
сабаб Афғонистон, хусусан дар солҳои баъди ҷанги
дуюми ҷаҳон бо мамлакагҳои лагери сотсиалистӣ ва
пеш аз ҳама бо Иттифоқи Совета, мубодилаи молӣ ва
иқтисодиро бештар инкишоф дод. Соли 1956
Иттифоқи Совета ба Афгонистони ҳамсоя ба маблағи
сад ҳазор доллар қарзи дарозмуддат дод. Бо кӯмаки
бевоситаи СССР дар Афғонистон бисёр иншоотҳои
бузург сохта шуд, ки комбинатҳои нонпазӣ, хонасозӣ,
заводҳои асфалт ва таъмири автомобил, института
политехникии Кобул, чандин омӯзишгоҳу
ҳунаристонҳо, корхонаҳои газ, газопровод то
сарҳадди ССС Р ва то Мазори Шариф, заводи нуриҳои
маъданӣ, аэропортҳо, бандари механиконидашудаи
Шерхон, истгохлои барқи об дар Пули Хумрӣ, Наглу,
роҳҳои асфалтпӯши Кобул - Шерхон, Кушка - Ҳирот
- Қандаҳор, Пули Хумрӣ - Мазори Шариф -
Холмурод Шарифов............................

Шибирғон, дастгоҳҳои телефонию гелеграфӣ ва
гайра, ки аксарияти онҳоро мо бо чашмони худ дидем
ва бо бунёдкорони онхо мулоқотҳои шавқашезе

доштем, аз ҷумлаи онхост.

Дар бораи яке аз ин мулокотҳо мехоҳам дар зер

каме нақл кунам: _

Дар яке аз рӯзҳои мусофират дустони афгони ба
мо маслиҳат доданд, ки Ҷалолободро, ки яке аз
музофотҳои табиатан бой ва қароргоҳи зимистонаи
дарбори Афгонистон аст, тамошо кунем. Ин таклиф
бо миннатдорӣ пазируфта шуд ва субхидами рузи
дигар мо бо автобуси махсус ба Ҷалолобод равон
шудем. Дар нимарох машинаи мо дар сохили дарёе,
ки он ҷо иншооти бузурге бунёд меёфт, қарор гирифт.
Ин иншоот истгоҳи барки обии Наглу буд, ки бо ёрии
Иттифоқи Совета ва бо иштироки бевоситаи
мутахассисони мо сохта мешуд. Сохтмончиёни ГЭС,
аз ҷумла мутахассисони советӣ моро бо хаячони
дӯсгиву шодмонй истиқбол гирифтанд. Дар рафги
сӯҳбат афтониён аз кори мутахассисони совета бо
эҳтирому миннатдорй хикоят мекарданд. Яке аз онхо
образнок карда гуфт: «Ҳар хиште, ки мутахассисони
шӯравӣ ба иморати ин иншоот мондаанд, ин дар айни
хол хишти мустаҳкамест ба иморати бохашамату
пуршукӯҳи ҳамкорӣ ва дӯстии Иттифоқи Совет и ва
Афгонистон».

Дар як он мардуми бисёре ҷамъ шуд ва мулоқоти
гарму ҷӯшоне сурат гирифт. Мо аз хаёти шурави
хикояг кардем, ба саволҳои дӯстони афгони ҷавоб
додем. Сипае дар майдони кушод бо ташаббуси
устодони санъати мо консерт намоиш дода шуд, ки ба
созандагони ин ГЭС тӯҳфаи гуворо ва муносибе буд.
Сохтмончиён моро хаққи намак намуда, ба

Ҷалолобод гусел карданд.

Нисфи рӯз ба Ҷалолобод расидем. Охиран чунин
менамуд, ки ин шаҳрро дар даруни дети мудаввари
................................Толей баланд

бузурге сохтаанд, зеро давродаври Ҷалолободро
куҳҳо фаро гирифта, Ҷалолободро аз вазидани
бодҳои сард муҳофизат мекунанд ва сабаби иклими
мусоиди ин музофот гашта, онро бо мевахои
субтропикй - афлесун ва ғайра хеле машҳур кардаанд.

Ба мо ҳикоят карданд, ки то ҳанӯз ҳамаи
бойигариҳои ин иқлими мусоид ва замини зархези ин
музофот пурра истифода бурда намешавад. Сабаби ин
дар обёри карда нашудани заминҳои асрҳо боз
бекорхобида буда, обёрй кардан, ба боту майдонҳои
зироати табдил додани ин заминҳо нияту орзӯи
деринаи мардуми афгон аст. Аммо дар амал гатбиқ
намудани ин орзӯи наҷиб бе таҷрибаву техникаи
тавоно имконнопазир аст. Аз ин сабаб хукумати
Афғонистон барои мадад ба Игтифоқи Советй
муроҷиаг кардааст, ки барои сохтани иншоотҳои
ирригатсионй низ кӯмак расонад ва барои ба анҷом
расонидани ин вазифаи мураккаб мугахассисони
баландихтисос фиристад. Албатта, Иттифоқи Советй,
ки мамлакати хайрхоҳ ва ҳамсояи дуст аст, ин хоҳиши
Афғонистонро ба ҷо овард. Бо ёрдами бевоситаи
мардуми шӯравӣ канали машҳури Ҷалолобод, ки
дарозиаш 75 км аст, сохта шуд, ки ба воситаи он
ҳазорон гектар замин обёрй туда, симои имрӯзаи он
музофотро тагир додааст. Акнун заминҳои лабташнаи
бараҳна либоси сабз ба бар кардаанд. Акнун дар
заминҳои обёришуда хоҷагиҳои гуногуни киштварзй
ва чорводорй ташкил карда шудаанд, ки яке аз чунин
хоҷагиҳо фермаи «Ҳаддо» мебошад. Ин ферма дар
ҷанубтари шаҳри Ҷалолобод тӯл кашида, хоҷагии
бисёрсоҳаи хеле хуб механиконидашуда аст ва дар он
дарахтони ситрусӣ, зайтун, галладона, инчунин
чорво, кирмак, занбӯрҳои асал парвариш мешаванд.
Нақл карданд, ки мутахассисони шӯравӣ дар кори ба
суръаг ба анҷом расонидани ин иншооти бузург низ
мардонагӣ ва фидокориҳо нишон додаанд.
Холмурод Шарифов.......................... 41

Боз як хосияти наҷиби кӯмаки иқгисодию
техникии Иттифоқи Советй дар он асг, ки дар
раванди бунёд намудани иншоогҳо мутахассисони мо
беғаразона ба ҳазорҳо писарону духтарони афғонӣ
касби худро ёд медиҳанд. Мала, чанд рақамҳои на он
қадар пурра дар ин хусус: дар комбината нонпазии
Кобул - 500 нафар, дар бандари Шерхон - 250, дар
иншоотҳои дигари Афғонистон 30.000 нафар
афғонҳои ҷавон касбҳои механикӣ тракторчигӣ,
арматурчиғӣ ва дигар ҳунарҳои гуногунро хуб
омӯхтаанд. Зиёда аз 300 фарзандони мардуми афғон
дар макгабҳои один СССР илм омӯхта ба ихтисоеҳои
баланди мураккаб соҳиб шудаанд.

Ин ҷо ман фақат дар бораи яке аз онҳо Ҳамид
Ҷалиё, ки института санъати театрии Москва ба номи
А.В.Луначарскийро хатм кардааст, чанд сухан гуфган
мехоҳам.

Ӯ шавқи санъаткориро дар Кобул аз хурдсолӣ
таҳти роҳбарии мураббиҳои қобилиятнок -
режиссёрони совета Шамсӣ Қиёмов ва Меҳрубон
Назаров cap кардааст. Ҳамкорй бо мутахассисони
советй дар дили Ҳамид Ҷалиё орзӯҳои бузургеро
пайдо кардааст, ки қисмати эҷодии худро бо мактаби
санъати шӯравӣ пайвандад. Бо ин ният ӯ барои
ҳунаромӯзӣ ба Москва омада ба факултети
режиссёрии институти театрии ба номи
А.В. Луначарский дохил мешавад. Таҳсили ӯ
бомуваффақият гузашта, ӯ кори дипломии худ -
пйесаи драматурги қиргиз Map Байҷиев «Дуэл»-ро
дар саҳнаҳои театрҳои Тоҷикистон гузоштааст.
Ҳамид Ҷалиё ба маданияту драматургияи совета
садоқати калон дорад. Бесабаб нест, ки ӯ баъди ба
Кобул баргаштан фаъолияти режиссёрии худро дар
теагри «Кобулнандорӣ» бо таҳияи асари драматурги
советй Маҷид Шамхалов «Модарарӯс» cap кард. Ин
асар аз тарафи тамошобинони афгон бо завқи баланд
42

Голей баланд

писанд гардидааст. Ҳамид Ҷалиёи ҷавон аллакай
хамчун режиссёр шӯҳрати тамоме пайдо кардааст, У
фахр мекунад, ки шогирд ва дастпарвари устодони
барҷастаи санъати советист.

Муносибатҳои ҳамкорӣ ва дӯстии беғаразонаи
Иттифоқи Совета ва Афғонистон, рӯз ба рӯз хеле
босамар инкишоф меёбанд,

Бечунучаро ҳақ ба тарафи ҷаноби
Муҳаммадарслон Салимӣ (узви ҷамъияти дӯстии
Афғонистон ва Иттифоқи Совета) аст, ки мегӯяд: «Мо
хеҷ гоҳ фаромӯш намекунем, ки Давлати Совета, ки
онро Ленин барпо кардааст, якумин шуда ба
Афгонистон дасти дӯстӣ дароз кард ва мо ифтихор
дорем, ки шумо дӯстони мо мебошед». Бесабаб нест,
ки мардуми афғон ба мамлакати шӯравӣ басе моиланд
ва ба асосгузорони он эътиқоди махсусе доранд. Онҳо
мехоҳанд дар бораи Игтиҳоди Шӯравӣ ҳар чй зиёдтар
дониш дошта бошанд. Инро ба назари зътибор
гирифта ҷамъияти дӯстӣ ва равобиги мадании
Тоҷикистон ба Афгонистон ду комплекта пурраи
асарҳои фиристод. Худи ҳамон сол ба адреси
ҷамъияти дӯстии Афгонистон - СССР ва дигар
ташкилотҳо зиёда аз сад номгӯй асарҳои
нависандагон, ходимони адабиёти рус ва дигар
халқҳои совета, китобҳои дарсӣ, бюллетенҳои
ахборотӣ, расмҳо, плакату албомҳои гуногун, ки аз
муборизаи роҳи сулҳу амонӣ, габаддулогҳои
иҷтимоӣ, маданӣ, иқтисодӣ ва ҳаёти пурҷӯшу хурӯши
саодатманди мардуми совета нақл мекунанд,
фиристода шуд.

Ҳамаи ин мададу ҳамкории беғаразонаи
Иттифоқи Советиро мардуми афғон ба хубӣ
мефаҳмад. Шояд натиҷаи ҳамин бошад, ки гурӯҳи
моро дар Ҷалолобод хеле самимона ва бо ҷазмандии
махсусе қабул карданд. Мо бо бунёдкорони канал и
Ҷалолобод мулоқотҳо доштем ва ба онҳо аз
Холмурод Шарифов.............................

маданияти халқҳои совета накд мекардему суруду
рақсҳои тоҷикиро пешкаш менамудем.

Мо аз сафари Ҷалолобод ба Кобул бо як ҷаҳон
таассурот ва ҳисси ифтихормандй баргаштем.
Ифтихори мо аз корнамоиҳои мутахассисони советй
ва пазироии дӯстонаи ҷалолободиҳо буд.

Дар Кобул низ мо мулоқотҳои хеле диққатангезе
доштем, ки мутаассифона дар бораи ҳамаи онҳо
таваққуф кардан имконнопазир аст. Пеш аз хама
мулоқотҳои мо — ходимони маданияз бо адибон,
мардуми ҳунарии Афгонистон ба хотир меояд. Ин
мулоқот дар Чаман, дар клуби Вазорати игтилоот ва
култури Афгонистон 28 май барпо шуда буд, ки бо
сардории вазири онвақтаи ин вазорат Усмон Сидқӣ,
ходимони барҷасгаи маданияти афгон ширкат
доштанд. Дар мулоқот оқои Усмон Сидқӣ дар бораи
моҳияти мустахкам гардидани муносибатҳои дӯстиву
мубодилаи ганҷинаҳои мадании ду мамлакат -
Иттифоқи Советй ва Афгонистон сухан ронд.
Ҳозирон, аз ҷумла онҳое, ки борҳо ба Иттиҳоди
Шӯравӣ сафар кардаанд - Абдулқаюм Басид,
Мухаммад Қосим, Одил Шафеъй, Мухаммад Хохужи
ва дигарон ба унвони мамлакати мо аз ҳамкории
пурсамараи ходимони маданияти ду давлат суханронй
карданд. Онҳо махсусан хизматҳои хунарпешагони
тоҷик - Азиза Азимова, Ҳоҷиқул Раҳматуллоев,
Шамсӣ Қиёмов, Мехрубон Назаров, Усмон
Мадёровро, ки бевосита дар ташкили коллективҳои
профессионалии ҳунарии Афгонистон ширкат
доштанд, хотирнишон намуданд.

Мулоқоти калони дигаре, ки мо бо зиёиёни
Афгонистон доштем, дар боги ҳукумати Пагмон 8
июн ба вуҷуд омада буд. Дар он ҷо хукумази
Афгонистон ба шарафи устодони санъати шурави
базме орост, ки ба он вазирон, аз ҷумла вазирони
маданият, маориф, тандурустй, адибон ва устодони
44

Толей баланд

машҳури санъати Афғонистон омада буданд. Дар
байни мо сӯҳбати дуру дарози шавқангезе дар хусуси
адабиёту маданияти ду халки бо хам дуст барпо
гардид

Дар мулоқот аз анъанаҳои пурсамараи инкишофи
робигаҳои мадании ду давлат сухан мерафт. Мо ба
дӯстони афгонй аз санъати тасвирии Тоҷикистон ва
асарҳои бадеии нависандатонамон намунаҳо додем.
Мизбонони мо низ моро бо тӯҳфаҳои гуногун
сарфароз намуданд. Дар рафти мулоқот устодони
санъати шӯравӣ ва Афгонистон якҷоя ҳунарнамоии
дилпазире карданд. Сӯҳбати мо дуру дароз буд ва мо
самимият ва ихлосмандии мизбононамонро мушоҳида
мекардем.

Мавзӯи сӯҳбатҳои мо гуногун буданд, аммо
зиёдтар дар бораи арбобони маъруфи адабиёт ва
маданияти тоҷику форс - Рӯдакӣ, Абуалй ибни Сино,
Ҳофиз, Ҷомӣ ва дигарон сухан мерафт. Мо дар
навбаги худ дар бораи адибони афгон, ки дар шӯравӣ
маъруф ҳастанд, ҳарф мезадем. Зиёдтар сухан дар
хусуси фаъолияти маорифпарвар Махмуди Тарзй,
давомдиҳандагони ӯ Ғулом Афгон, Абдурауф Бенаво,
Халилуллоҳи Халилӣ, Гулпоччо Улфат, Абдураҳмон
Пажвок ва дигарон мерафт. Байта Абдураҳмон
Пажвок:

Ҳазор хум накунад мает майпарастонро,

Чунон, ки зарраи хоке ватанпарастонро.

вирди забони мардуми афгон мебошад.

Мардуми Афгонистон ниҳоят шеърдӯст ва
суханшинос аст. Дар ин сарзамин ашъори намакини
халқ (фолклор) басе ривоҷ дорад. Ҳар нафар афгонй
метавонад даҳҳо байт шеъри шоирони классик ва
адабиёти шифоҳиро дар мавриде хеле мувофиқ бигӯяд
ва аз он лаззат барад. Ин қабил ашъор зуд ба дили
Холмурод Шарифов............................. 45

хонанда ва шунаванда роҳ меёбад. Анна, ин чанд
байте, ки бидуни ихтиёр аз ёд туда буд:

Қадатро сарви бӯстон метавон гуфт,

Рухатро моҳи тобон метавон гуфт:

Туро, эй нозанин, дар кишвари хусн
Раиси чумла хубон метавон гуфт.

Туро дидам, қарор аз дасти ман рафт,

Инони ихтиёр аз дасти ман рафт.

Ту, эй оҳи саҳаргоҳй, дар он дил
Бикун коре, ки кор аз дасти ман рафт,

Ҳавои зулфаш аз дил тоб бурда,

Хаёли чашмаш аз cap хоб бурда.

Чунон дар гиря машгулам шабу рӯз,

Ки пиндорӣ ҷаҳонро об бурда.

Беадолатй мешавад, агар ман аз он гаваҷҷӯҳ ва
эҳтироме, ки адибони машҳур ва ходимони
ҷамъиятии афғон ҷанобони Сидқӣ, Бенаво, Раҳгузар,
Умед, Суҳайл, Рафик Башир, санъаткорони номй
Бесид, Хаёл, Шафеъӣ, Содиқ ва махсусан шоирон Зиё
Қоризода, ва Абдулҳақ Вола ба мо зоҳир намуданд,
ҳарфе нагӯям. Ин ду нафар ҳар рӯз аз аҳволи мо
хабардор буданд Аввал дар бораи Зиё Қоризода чанд
сухан гуфтанӣ ҳастам, Шунавандаву хонандаи тоҷик
кайҳо боз аз эҷодиёти вай бохабар аст. Ҳофизи
халқии Тоҷикистон Ака Шариф Ҷӯраев ба матни
шеъри Зиё Қоризода «Субҳи Кобул» оҳанг сохга буд,
ки ин суруд эътирофи ду халқ гаштааст. Ин суруд дар
репертуари артисткаи халқии СССР Тӯҳфа Фозилова
ҷои муайянеро ишғол мекунад. Суруди машҳури
«Зӯҳра» низ ба қалами ӯ тааллӯқ дорад. Дар ин
сафари ҳунарӣ суруди «Субҳи Кобул» низ дар
репертуари мо буд. Мо ин суруди дилнишинро ҳам
дар роҳ, ҳам дар меҳмониҳо, ҳам дар дигар ҷойҳо
46

Толей баланд

мехондем. Ин суруд дар ҳама ҷо хамдами мо буд, ки
баъзеҳо онро «Гимни дӯстии тоҷику афгон»
мегуфтанд. Дар Кобул, дар шаби нахустини намоиш
ҳамин суруд низ садо дод. Пас аз намоиш Зиё
Қоризода ба назди мо омада, миннатдорй баён кард,
вале гуфт, ки бо мурури замон дар матни суруд
тағйироти ноҷо низ илова шудааст. Рӯзи дигар ӯ
матни мукаммали сурудро аз сари нав навишта овард,
ки онро ҳунармандон бо суръаги тез ёд карданд ва
баъзе мисраьҳои он аслан чунин будаасг:

Мушки тоза мебезад абри баҳмани Кобул,

Мавҷи сабза мекорад кӯхи Барзани Кобул...

...Току тути Парвонаш, оби сарди Пагмонаш,

Зинда мекунад ҷонаш турфа маъмани Кобул.
Осмони ниликор аз ситора чашмакдор,

То сахар бувад бедор чашми равшани Кобул.

Меҳрубонии оқои Қоризода ҳадду канор надошт.
Вай бо мо чунон қарин буд, ки баъд аз тамом шудани
муддати мусофирии мо - моро аз Кобул то бандари
Шерхон гамхорона гусел кард. Мо аз мулоқотҳо ва
пазироии дӯстонаи оқои Зиё Қоризода басе мамнун
гардидем. Ногуфта намонад, ки Қоризодаро дар
шӯравӣ хеле хуб истиқбол менамоянд. У бори охир
соли 1971 дар Тоҷикистон меҳмон буд ва барои
ҷашнгирии 650-солагии мавлуди Шамсиддин
Муҳаммад Ҳофизи Шерозй омада буд. Мардуми
тоҷик оқои Зиё Қоризодаро бо иззату икроми сазовор
Кабул кард.

Зиё Қоризода шоири баркамол ва сарояндаи
хубест. Шеърҳои ӯ бо самимият ва назокати худ касро
мафтун месозанд, У дар хама мавзӯъ шеър
навиштааст, Вале васфи модар, васфи зани афғон,
даъват кардани занон ба ҳаёти ҷамъиятӣ дар эҷодиёти
ӯ мақоми хосе дорад. Дар Афгонистон ман ин шеъри
ӯро чандин бор шунидаам:
Холмурод Шарифов,

47

Ту из ҷон, эй писар, дсраш гаронтар,

Ки аз модар надорӣ мехрубонтар.

Ба хуни дидаву бо шираи ҷон,

Typo парвард, то гаштӣ ҷавонтар.

Равонашро басе афшурд айём,

Ки го поят ба рафтан шуд равонтар.

Чй шабҳоро ки пахлӯят сахар кард,

Г1айи оромат аз ту безабонтар.

Даме тар хуфт безораш намудй
Ба шӯру гиряву шеван пасонтар.

Гаҳе лаллу, гаҳе афсона бархонд
Бароят инчунину ончунонтар.

Лаби хушки гуро андар дили шаб
Намуд он мехрубон аз шири ҷон тар.

Ба ёди нотавониҳои тифлй,

Ба ёди он ки будй нотавонтар,

Бибӯс акнун ту дасти нотавонаш,

Ки аз вай зӯрмандию ҷавонтар.

Маранҷон хотирашро ҳаргиз аз худ,

К-аз ин коре набошад пурзиёнтар.

Пазироии оқои Абдулҳақ Вола низ басе самими
ва дӯстона буд. У низ мудом аз мо хабардори мекард.
Рӯзе вай чанд нафари моро барои меҳмонӣ ба хонааш
хонд. Волахонум ду духтари зебое доштааст, ки бо
меҳмоннавозиашон моро мафтун карданд. Дар хона и
Вола низ сӯҳбатҳои мо дар хусуси алоқақои дустиву
мадании ду давлат мерафт. Вола албомҳои хубе
доштааст, ки дар яке аз онҳо расмҳои аз сафархои ба
Тоҷикистон кардааш гирд оварда шудаанд ва дар он
бисёр адибони тоҷик, аз ҷумла расми М.Миршакарро
хам дидем.

Дар эҷодиёти Абдулҳақ Вола ғояҳои ватандӯстӣ
ҷои муҳимро ишғол менамоянд. Яке аз ғазалҳои Вола,
к и «Хоки ватан» ном дорад, шояд дар мусофиратҳо
навишта туда бошад:
48

Толей баланд

Хоки ваган, эй мояи уммедиву розам,

Ҳар ҷо ки равам, боз ба номи ту бинозам
3-он лаҳза, ки шуд пои май аз кӯи ту кӯтоҳ,

Бар хони аҷониб набувад дасти да розам.

Кайфе набарам ҳеҷ аз ин неъмати алвон
Ҳарчанд, ки дар хона бувад нону пиёзам.

Аз сӯзи дили ман нашавад мурги шаб огаҳ,

Чун шамьи сахар нест касе махрами розам
Дар хиттаи зебоию сарманзили хубон
Сӯи ту бувад чашми тару рӯи ниёзам.

Уммеди ману орзӯям ҷумла тӯӣ, ту,

Дур аз ту, ба номи ту на баргест, на созам.

Мардуми тоҷик бо эҷодиёти Вола шинос аст.
Бисёр шеърҳои ӯ дар маҷаллаву рӯзномаҳои мо чоп
шудаанд. Матни суруди машҳури афғонй «Нашканад,
о нашканад», ки сарояндагони мо бо рақсаш иҷро
мекунанд, ба қалами Абдулҳақ Вола гааллуқ дорад.

Яке аз соҳибдилони афғонӣ, ки барои барқарор
ва инкишоф ёфтани робитаҳои мадании Афғонистону
Иттифоқи Совета саҳме ғузоштааст, марҳум
Абдурашид Латифӣ буд. Ба таври ҳаққонӣ ӯ
ташкилкунанда ва асосгузори санъати
профессионалии Афғонистон буд, ки ба Иттифоқи
Совета ва мутахассисони он эътиқоди фавқулодда
баланде дошт. Адиб Абдурашид Латифй драматурги
моҳире буд. Асарҳои драмавии «Парандаи маҷрӯҳ»,
«Ман бимирам, ту намирӣ», «Шоми зиндагӣ», «У
падарам нест», ки мардуми тоҷик бо онҳо шинос
мебошанд, ба қалами ин санъаткори барҷастаи афғон
тааллуқ доранд. Дар эҷодиёти Латифӣ ҳаёти мардуми
афғон, орзую умед ва муборизаҳои он бо маҳорати
баланд тасвир ёфгаанд. Аз ин сабаб санъатчиёни
шӯравӣ хотираи ӯро пос медоранд. Мо дар Кобул
хоҳиш кардем, ки ба сари қабри Абдурашид Латифӣ,
ки соли 1962 вафот карда буд, гулчанбар гузорем, Аз
Холму род Шарифов.......................... 4У

ин тараддуди мо зиёиёни афғон огоҳ шуда буданд.
Ҳангоме аз сахарин барвақт мо бо гулчанбар ба сари
қабри шодравон Латифй рафтем, он ҷо иур аз одам
буд, ки аксари онҳо шиносони деринаи мо буданд...

Маросими гулчанбаргузорй ба як намоиши
дӯстии Шӯравӣ ва Афгонистон табдил ёфт. Он ҷо
митинге барпо гардид, ки аз ҳар ду тараф нутқҳо эрод
карда шуд. Май аз номи ҳайати мусофирони шӯравӣ
чанд сухан гуфтам:

- Мо дар сари гурбати ин марди нокзамир
истода, ба ӯ сари гаъзим хам мекунем, оқои Латифй аз
онхое буд, ки барои ҳамкорӣ, дӯстӣ ва таҳкими
равобити фарҳангии кишварҳои мо ибрат нишон
додааст. Аз ин ҷиҳат хизматҳояшро дар Шӯравӣ,
махсусан дар Тоҷикистон қадр мекунанд ва
эҳтиромашро нос медоранд.

Яке аз наздикони Латифй ба мо рӯ оварда, гуфг:

- Одатан дар рӯзи ёдбуд хешу табори
наздиктарин ба сари қабр меоянд Аммо имруз бисёр
ақрабои марҳум Латифй ин ҷо нестанд, вале шумо
дӯстони тоҷикистонӣ ба ҳукми хешон ва ёрони
аввалиндараҷа ин ҷо хузур доред ва аз ин лутфи худ
сари моро ба осмон расондед. Ташаккур ба
марҳамататон. Хоки қадаматон болои дида.

Пас аз гамом шудани муддати мусофиратамон мо
ба сӯи Ватани азизамон - СССР роҳӣ шудем.
Бозгашги мо боз бо ҳамон роҳ — роҳи машҳури ағбаи
Соланг, ки дар шимоли Афғонистон воқеъ гардида,
4300 метр баландӣ доштааст, тӯл мекашид. Ин ағба
қаблан тамоми сол барфпӯш буда, танҳо дар мавсими
тобистон қобили убур будааст. Ин ҳамон роҳи
пурмашаққатест, ки аз он Ҷомиву Навой низ
гузаштаанд. Ин хамон роҳест, ки шоири бузург Саноӣ
дар асри XII ба воситаи он аз Ғазна ба Балх рафта,
кулфатхои аз cap гузарондаашро дар саҳифаи таърих
ба ин минвол сабт кардааст:
50

Толей баланд

Ман қадам сохта зи сина чу мор,

Даст бар cap ниҳода каждумвор.

Андар афтода аз фари хубй,

Сабуке гашта аз гаронкӯбӣ.

Ашки ман буд ҳамчу дур ба қиёс,

Тег бар кӯҳ зи барф чун алмос.

Бар хилофи табиат аз дили пур,

Суфтам алмосро бо донаи дур.

Буд аз ашку акси ман ҳамсанг,

Аз ду пурнуқта ҳамчу палаш.

Ҳар паланге, ки он бидид ба чашм
Аз пайи бими ҷон на аз пайи хашм,

Рӯи он кӯҳ пеш напаррад ӯ,

Ки ҳаме пушти худ гумон барад ӯ.

Акнун, ки мо ин роҳро- рӯзона мегузаштем,
корнамоиҳои беназири якҷояи мардуми шӯравӣ ва
афгонро баръало медидем. Шоири машҳури
Афғонистон Халилӣ фатҳи Солангро шоҳкори асри
кунунӣ номидааст. Нуқтаи болоии ду роҳ аз туннели
дарозиаш зиёда аз секилометра мегузашт, ки дар
баландии 3366 метр аст.

Кайҳост, ки афғонҳо шикофтани синаи санги
хорои кӯҳи азими Ҳиндукушро орзӯ доштанд. Акнун
бо ҳамкории бародаронаи мардуми шӯравӣ дар дили
сангини он роҳ бурда, ба ин муродашон расиданд.
Пештар роҳи Кобул - Қундуз аз ағбаи Шикарӣ
мегузашт, ки хеле дароз ва нобоб буд. Акнун дар
натиҷаи сохта шудани ин туннел хати роҳ 185
километр наздик шуда, хароҷоти ҳарсолаи нақлиёт
дар ҳамин роҳ 130 миллион афгон сарфа карда
мешавад. Дар даромадгоҳи туннел дар дили санг
корнамоии бунёдгузорони он ҳаккокӣ карда шуда буд
ва навиштаҷоти дигар низ он ҷо сабт буд, аз қабили
«Шоҳкории беназир ва фаромӯшнашудании туннели
Холмурод Шарифов.......................... 31

Соланг», «Эй роҳгузар, азамати нерӯи мардони моро
қазоват кун ва хотироти онро бо худ бибар» ва ғайра.

Оқои Қоризода, ки роҳбалади мо буд, қисса кард,
ки акнун хар рӯз аз агбаи Соланг зиёда аз 800
автомашинаҳои гуногун мегузаранд ва ба сохтмони
иншоотҳои нави Афгонистон масолеҳ ва бештар
таҷҳизоти шӯравиро мекашонанд.

Мо роҳ мерафтему мунтазам бо мардумони
шӯравӣ, ки дар Афгонистон кор мекарданд, дучор
мешудем. Дар саросари хоки Афгонистон мо самараи
дӯстӣ ва ҳамкории Иттифоқӣ Совета ва

Афгонистонро мушоҳида мекардем, аксар бо роҳҳое
сафар мекардем, ки бо кӯмаки одамони мо сохта
шудаанд, моро ронандаҳое мекашонданд, ки ин
касбро аз одамони мо ёд гирифтаанд.

Дар бозгашт, пас аз фуруд омадан аз агбаи
Соланг ба мо муяссар шуд, ки бо гурӯҳи калони
мутахассисони шӯравӣ, ки роҳи 214 -километраи
байни Хинҷон, Пули Хумрӣ, Қундуз, бандари
Шерхонро месохтанд, мулоқот кунем. Дар он ҷо ПО
мутахассисони ботаҷрибаю пургайрати шӯрави дар
зери роҳнамоии сармуҳандис Алексей Иванович
Слутский, ки ба вай Анвар Сулаймонови тоҷикистони
ёрдамчй буд, кор мекарданд. Алексей Иванович бо
мамнуният ва ҳисси ифтихормандӣ аз^ корнамоиҳои
мутахассисони шӯравӣ сухан мекард. У дар хотимаи
ахбораш эзоҳ дод, ки «ин роҳе, ки мо сохта истодаем,
онро дӯстони афгониамон «Роҳи дӯстӣ», «Роҳи
хушбахтӣ», «Шоҳроҳ» ва «Шохранг» номидаанд,
хоҳишмандем, ба ҳамватанонамон аз мо дуруду салом
расонед ва онҳоро бовар кунонед, ки мо супориши
Ватанро бошарафона иҷро хоҳем кард». Вақге ки
Алексей Иванович ин суханҳоро мегуфт, чашмони
мутахассисони мо, созандагони «Роҳи дӯстӣ» аз
ифтихормандӣ барқ мезаданд ва дар симои онҳо
саховатмандӣ ва ҳусни одамони шӯравӣ ҳувайдо
52

Толей баланд

мешуд. Зебоии зиндагй дар он аст, ки барон зоҳир
намудани шуҷоат х,ама вақт ҷое ҳаст. Он одамони
шӯравие, ки мо дар он ҷо ва дар дигар гӯшаҳои
Афғонистон дидем, бо мардуми афғон дасг ба даст
шуда мардонагиву шуҷоат нишон медоданд, ки ин дар
бунёди роҳи дӯстиву бародарӣ талқини муносибатҳои
зебо дар байни меҳнагкашон, ингишори малакаҳои
истеҳсолӣ ва донишҳои техникиву илмӣ, ҷорӣ
намудани санъати пешқадам ва ғайра ифода мешуд.
Ҳамин тавр, мардуми мо дар замини Афғонистони
ҳамсоя - зебоӣ меофариданд, ки он зебоӣ бо
нартавҳои ҳаётбахши ғояҳои ленинӣ рахшонтар ва
шӯълавартар гаштааст.

Ин мулоқоти фаромӯшнашаванда бо роҳсозон
дар шаҳри Қундуз барпо гардида буд ва Қундуз яке аз
шаҳрҳои калони Афғонистон аст, ки аҷоиботи худро
дорад. Мо чунин тасаввур кардем, ки Қундуз ҳамчун
шаҳри шарқӣ таҷассуми унсурҳои асрҳои қадим ва
асри ҳозирзамон будааст. Дар хиёбонҳои он баробари
машинаҳои сабукрави навтарини асри мо -
машинаҳои ялаққосии «Ҷип», «Москвич»-у «Волта»-
ҳои шӯравӣ, фойтуну аробахо ҷойи намоёнро ишғол
менамоянд, ки аспҳояшон бо ғулпӯпакҳо, зангӯлаҳою
ҷӯлиӯшҳои нақшу нигордор оро дода шудаанд. Дар
он шаҳр дар қатори растаҳои қадимии бо услуби
Шарқ зиннатёфта, иморатҳои маҳсули меъмории асри
мо низ қомат афрохтаанд, ки ин таззодро дар дигар
шаҳрҳои Афғонистон ва дар пойтахти он Кобул низ
дидем. Он навовариҳое, ки дар тағйири симои
имрӯзаи шаҳрҳои Афғонистон дида мешавад, бе
ширкату ҳамкории Игтифоқи Совета ба вуҷуд
наомадаанд. Хулоса, ҳар куҷое, ки мерафтем, дар
назарамон самараи ҳамкорӣ ва кӯмаки халқи совета
аён мегардид.

Хушбахгона, риштаҳои дӯстӣ мустаҳкамтар ва
майдони ҳамкории ин ду давлат рӯз аз рӯз васеътар
Холмурод тарифов.........................

мешаванд, Сафарҳои ҳунарии санъаткорони мо ба
кишварҳои якдигар ба расми анъанаи хубе
даромадааст.

Дар солҳои охир группам театри академии
драмавии Тоҷикистон ба номи Абулқосим Лоҳути ду
бор ба Афгонистон сафар карда, ба афгонҳо санъати
баланди худро намоиш дод. Намоишномаҳои ин
театр «Рустам ва Сӯҳроб», «Имгиҳон», «Хизматгори
ду хода», «Умари Хайём» ва гайра сазовори шхсини
афғониён гаштанд. Дастаи ҳунарпешагони «Пуҳони
театр»-и Кобул ба Тоҷикистон омада, дар бисёр
шаҳрҳои Тоҷикистон ва пойтахти он шахри Душанбе
спектаклҳои «Шоми зинда! ӣ», «Болопӯш», «Хирс»,
«У падарам нест»-ро намоиш доданд ва дустони
тоҷики худро шоду масрур тардонданд.

Дар аввали соли 1971 дастаи шастнафараи
ансамбли «Лола» бо сардории Арбоби намоёни
санъати гоҷик Ғаффор Валаматзода барои иштирок
дар ҳафгаи дӯстии И гтифоқи Советй ва Афгонистон
боз ба ин кишвари ба мо дуст сафар кард ва дар
«Кобулнандорй» ва клубу намоишгоххо дигар як
силсила консертҳои хуб дод. Тамошобинони афгонй
боз ба хунари дастаи бонувон, гурӯҳи мардони ин
ансамбл, Зафар Нозимов, Малика Қаландарова,
Шарофат Рашидова, Ҳалима Эркаева, Карим
Бурҳонов, Илёс Гулкоров ва дигарон кафкуби карда,
рӯзномаҳои «Ислоҳ», «Анис», «Кобул тайме» ва гайра
ба истеъдоди онҳо баҳои баланд доданд ва чандин
сурату мубоҳиса ва мақолаҳоро дарҷ намуданд.

Ба ҳамин тариқ, ҳамкорӣ ва боварие^ ки дар
байни мамлакатҳои мо солҳои сол ҷой дорад,
хушбахтона гайр аз соҳаҳои иқтисодӣ, масьалаҳои
байналхалқиро низ фаро мегирад. Афгонистон ва
Иттифоқи Советӣ якҷоя барои паст кардани шиддати
вазъияти байналхалқӣ, пойдор гардидани сулҳу амонй
дар олам мубориза мебаранд.
54

Толей баланд

ДАР КУБАНИ ОВОТАДОР

Мусофирати мо ба Кубан бори аввал соли 1964 ба
амал пайваст. Он солҳо дар тамоми мамлакат, хусусан
дар саноат, шакли баланди мусобиқаи меҳнатӣ хеле
авҷ гйрифта буд. Ин ҳаракат тадриҷан аз тарафи
коркунони хоҷагии қишлоқ низ пазируфта шуда,
кубаниҳо аз ташаббускорони ин харакат дар хоҷагии
қишлоқ буданд. Аз тамоми гӯшаву канори мамлакат
ба ин кишвар барои сабақ омӯхтан ва баҳра гирифтан
меомаданд.

Ман ҳам барои омӯхтани рафги муборизаи
коркунони хоҷагии қишлоқи он кишвар дар зери
шиори «Намунавор мехнат ва зиндагй мекунем»
рафта будам ва ин ҳикоят сабти баъзе таассуротест аз
ҳамон сафари фаромӯшношуданӣ.

Албатта хонандаи тоҷик дар бораи Кубан,
назораги хоси табиату мардуми он тасаввуроти
муайяне дорад, ки аз китобҳои дарсй,
маълумотномаву китобҳои махсус ва амсоли ин
гирифтааст. Ба замми ин, аксари мардуми мо филми
машҳури «Казакҳои Кубан»-ро тамошо кардаанд, ки
дар вай бо бадеияти баланд - иқлим ва тарзи
зиндагонии сокинони ин сарзамин тасвир шудааст.
Муаллифи ин сатрҳо орзу дорад, ки бо ҳикояти худ
тасаввуроти хонандаро дар бораи кишвари
назаррабои Краснодар, корубори сокинони он
казакҳои Кубан ва баъзе урфу одати онҳо бойтар
гардонад.

Кубан аз ҳамаи заминҳои зархези беканор, талу
доманҳои каб-кабуд, кӯҳу кӯҳпораҳои сердарахт
иборат аст, ки дар ду соҳили дарёи машҳури Кубан,
воқеъ гардидааст. Ин сарзаминро кишвари Краснодар
ташкил мекунад, Чаро мо гоҳ Кубан мегӯему гоҳ
Холмурод Шарифов...........................

Краснодар? Ин ба монанди он аст, ки мо як вақтхо
водии Вахшро вилояти Қӯрғонтеппа ҳам мегуфтем. Ба
ҳамин минвол Кубан ифодаи ҷуғрофии он сарзамин
буда, Краснодар - ифодаи маъмурй-территориявии
кишвар аст.

Шиносоии мо бо ин кишвар аз маркази он -
шаҳри Краснодар огоз ёфт. Ин шаҳр нисбат ба дигар
шақрҳои Россия ҷавонтар буда, вале таърихи аҷибу
пуршарафе дорад. Онро пеш аз Ҳокимияти Совети
Екагеринодар мегуфтаанд, ки соли 1793-юм асоси
онро казакҳои Кубан гузоштаанд. Он вақтҳо дар ин
сарзамин тохтутозҳои хориҷиён ва пеш аз хама
ҳуҷумҳои гуркони истилогар мутлақияти подшоҳиро
ором намегузоштааст. Аз ин сабаб бо супориши
подшоҳи рус дар наздикии соҳили дарёи Кубан
калъаи мустаҳкаме бино ёфта, мухофизати он ба
зиммаи казакҳои баҳодуру ҷанговари Кубан гузошта
шудааст, ки ҳамон қалъа асоси шаҳри ояндаи
Екатеринодарро ташкил кардааст.

Дар натиҷаи инкишофи босуръат ин шаҳр ба
комёбиҳои бемислу монанди саноати ҳозирзамон
соҳиб шуда, симои он низ хеле дилкашу маъмур
гардида, кӯчаҳои васеъву гулгаштҳои рангин ва
чорбогу хиёбонҳои сабзу лолазори он бинандаро
мафтун мекунанд.

Инкишофи баланди маданияти ин шахр низ
ҷолиби диққат аст. Ҳоло дар он 60 мактаби
маълумоти умумӣ, 12 омӯзишгоҳи маълумоти миёнаи
махсус, 4 мактаби олӣ (донишкадаҳои тиббӣ, хоҷагии
қишлоқ, омӯзгорӣ ва хӯрокворӣ), 4 донишкадаи
тадқиқоти илмй, музейҳои кишваршиносӣ, санъати
тасвирӣ, 100 китобхона, чандин қасрҳои маданияту
хонаҳои иионерон ва театру кинозалҳо мавҷуд аст.
Театри драмавии ба номи М. Г'оркий фахри
маданияти ин кишвар ба шумор меравад. Дар саҳнаи
он устодони маъруфи санъати рус Ф. И. Шаляпин, Л.
.................................Толей баланд

В. Собинов, А. В Нежданова, В. Ф. Комиссаржевская,
В. Н. Давидов ва дигарон ҳунарнамоӣ кардаанд.
Ҳунарпешагони ин театр бо маҳорати баланд асарҳои
классикони рус ва олам — А. Островский, А.
Грибоедов, А. Чехов, М. Горкий, Шекспир, Шиллер
ва дигаронро ба саҳна гузошта, дар саросари кишвар
шӯҳратманд гардидаанд.

Дар хоки Кубан мо ҳамагӣ даҳ рӯз будем. Дар ин
муддат гайр аз шаҳри Краснодар ба мо муяссар шуд,
ки ноҳияҳои Каневский, Анапск, Кавказск, Кушевск,
Кримск, Уст-Лобинск, шаҳрҳои Новороссийск,
Майкоп ва ҷойҳои дигари ин кишварро саёҳат намоем
ва бо ҳаёти пурҷӯшу хурӯши мардуми он шинос
шавем.

Дар деҳоти Кубан чӣ бештар диққати моро ба худ
ҷалб намуд? Албатта, заминҳои сиёҳхоки ҳамвору
беканор, манзилгоҳҳои ободу зебо, габиати
рангорангу гании ин сарзаминро бе ҳаяҷони қалбӣ
назора кардан мумкин нест. Вале он чизе, ки дили
моро бештар ба завқу сурур овард, корубори одамони
он кишвар, деҳқонону коргарони гулдасти
дақиқназари Кубан буд. Мардумони меҳнатдӯсти
боташаббус бо нерӯи бозувон ва қудрати хиради худ
овозаи ин қитъаи Россияро ба афлок бардоштаанд.

Омӯхтани фаъолияти мардуми деҳоти Кубанро
мо аз шиносой бо тарзи коргузории колхози
«Победа»-и ноҳияи Коневский cap кардем Ин артели
хоҷагӣ дар Федератсияи Россия якумин туда ба
гирифтани номи баланди коллективи меҳнатии
намунавй мушарраф гардидааст, Моро бо ин хоҷагии
аз ҳар ҷиҳат пешқадам роҳбари колхоз Иля
Андреевич Мурзов ошно кард. Хоҷагӣ 26,5 ҳазор
гектар замини корам, 200 трактору комбайн, 84
автомашина, 234 электромотор, 7,5 ҳазор чорвои
калони шохдор, аз он ҷумла 2357 гови ҷӯшоӣ, 7 \азор
cap гӯсфанду хук дорад ва гардиши солонаи
Холмурод Шарифов......................... 57

паррандапарварии он. ки асосан аз мургобию мурғи
марҷон иборат аст, 390 хазорро ташкил мекунад.
Комбинатҳои истеҳсоли хӯроки чорво, сехи истеҳсоли
биомитсини хӯрокӣ, инкубатория ва гайра низ дорад,
ки бо техникаи навтарин ҷиҳозонида шудааст.
Умуман дар ин хоҷагӣ ба механизатсия кунонидани
протсесҳои меҳнат диққати махсус дода мешавад.
Масалан, дар фермаи хукпарварие, ки мо онро дидем,
дар натиҷаи ҷорӣ намудани техникаи нав 2,5 хазор
хукро ду колхозчй нигоҳубин мекунанд.

Механиконидани ин фермаро ихтироъкорони худи
колхоз анҷом додаанд. Ҳамаи протсесҳои хӯрокдихй
ва порутозакунй пурра автомата кунонида шудааст.
Дар ҳамин хода! й дар гармхонаҳо парвариш кардан
ва рӯёндани сабзавоги барвақтӣ ва ҳамчунин ғизои
тару тоза васеъ ҷорӣ карда шудааст, ки омили хуби
нигоҳубини гӯсолаҳо мебошад. Дар ин колхоз 5745
кас кор мекунад, ки онро правленияи колхоз, ки аз 13
кас иборат аст, идора мекунад. Тарзи ташкили кор
дар бригадаҳо низ ниҳоят ибратбахш буд. Дар ин ҷо
ба кори бригадаҳо аҳамияти махсус дода мешавад.
Барой гаъмини тарзи демократии идоракунии колхоз
ва хар чй зиёдтар ҷалб намудани аъзои қатории
колхоз ба идоракунӣ шӯроҳои бригадаҳою фермаҳо
интихоб карда мешаванд, ки низомномаи кори
онҳоро правленияю парткоми колхоз кор карда
баромада, тасдиқ кардаанд. Шӯроҳои мазкур
масъалаҳои муҳими ҳаёти бригада тавсия барои
кабул ба аъзогии колхоз, муҳокимаи нақшаҳои
истеҳсолӣ, пешниҳод ба мукофот ё ҷазо, интихоби
сардори бригада ва гайраҳо фаъолона ширкат
варзида, ин масьалаҳоро ҳал менамоянд. Ба ин
шӯроҳо аъзоёни пешқадамтарини бригада,
ветеранҳои меҳнат, мардону занон ва ҷавонон
интихоб мешаванд, ки фаъолияти ҷамьиятии ҳамаи
аъзоёни бригадаро сарварӣ менамоянд.
58

Толей баланд

Яке аз воситаҳои таъмини фаъолияти
самарабахши сокинони колхоз ҳаматарафа вусъат
додани кори гашкилотҳои ҷамъиятӣ, аз ҷумла шӯрои
занҳо мебошад, ки ин қонунист, зеро дар он хоҷагӣ
1500 занҳо кор мекунанд. Бо занҳо кор бурдан
хусусиятҳои хос дорад. Шӯрои занҳо ташкилоти
мусоидест, ки барои ҳарчӣ самараноктар гаъсир
расонидан ба фаъолияти ҷамъиятӣ ва меҳнатии занҳо,
мутобиқи талаботи истеҳсолот равона кардани қувваи
занон, ба ҳар кас кори мувофиқ ёфта додан, омӯхтан
ва бештар кардани шароит ва талаботи маданӣ-
маишии онҳо, дуруст ба роҳ мондани кори яслию
боғчаҳои кӯдакон, таъмини хӯроки ҷамъиятӣ, назорат
ба кори устохонаҳои маишӣ ва ғайра роли калон
мебозад.

Раиси шӯрои занҳои колхоз - директори заводи
шири ҳамин хоҷагӣ Людмила Алексеевна Мяховетс
зани кордон, серғайрат, соҳибтадбир ва
вазифашиносест, ки як ҷиҳати муваффақияти кори
шӯрои занонро аз самимият ва ташаббуснокии ӯ
донистан мумкин аст. Чунин қиссае, ки ӯ нақл кард,
ҳоло ҳам аз ёдам намеравад: ҷавоне аз аъзои колхоз
ба колхозчидухтаре ду-се сол хушомадгӯӣ мекунад,
дар байни онҳо муносибатҳои наздик пайдо мешавад,
аммо ҷавонписар дар натиҷаи таъсири бади
«ҷӯраҳояш» ваъдахилофӣ мекунад... Азбаски сухан
дар бораи шарафи духгарию қисмати ҷавонзан
мерафт, шӯрои занҳо фаъолона ба ин кор дахолат
карда, ҷавонро ба ифоқа меоранд ва кор ба оростани
тӯю тамошо анҷом меёбад, ки акнун ин оила аз
оилаҳои хушбахттарини колхоз ба шумор меравад.

То ташкил шудани Шӯрои занҳо дар колхоз
маросими тӯйҳои арӯсӣ танҳо обуранги кӯҳна дошта,
бешавқ мегузаштааст. Солҳои охир ин кори ҳаётан
муҳимро Шӯрои занҳо ба дасти худ гирифта, хдмаи
духтарони ба балоғат расидаро рӯйхат карда, бо онҳо
Холмурод Шарифов........................... 59

сӯҳбатҳои зарурӣ ва фоқцаовар гузаронида,
духтаронро ба он тайёр мекунанд, ки агар ҷавоне ба
духтаре хостгорӣ кунад, духтарон мегӯянд: «розй, ба
шарте, ки маросими акди никоҳ замонавй гузарад».
Дар хусуси бо хушу хурсандӣ гузаштани тӯйҳо низ дар
он колхоз бо ёрдами Шӯрои занҳо тадбирҳои муфид
андешида шудааст.

Ҷавонони хонадоршаванда майли худро ба
Шӯрои занҳо изҳор мекунанд. Шӯрои занҳо бо
кӯмаки правленияи колхоз аз пайдо кардани либосҳои
зебои арӯсию домодӣ то ботантана гузаронидани тӯй
фаъолона иштирок мекунад. Дар маъракаи тӯй
ҳамчун анъанаи устуворгашта ҳеҷ набошад, яке аз
аъзоёни правленияи колхоз ва яке аз аъзоёни Совета
қишлоқ иштирок намуда, арӯсу домодро гарму ҷӯшон
табрик мекунанд ва тӯҳфаи правленияи колхозро
месупоранд. Ғайр аз ин правленияи колхоз ба домод
ёриҳои дигар хам медиҳад. Масалан, дар чоп кардани
даъватномаи тӯй, таъмин кардани мошинаи сабукрав
барои хабар додани дӯстону хешовандон, ба
маросимҳо бурдани арӯс ва гайра бо кӯмаки
правленияи колхоз анҷом меёбад. Тӯй одатан бо
хароҷоги кам, аммо хеле ботанганаю шодиовар
мегузарад. Дар тӯйҳо кам нутқ эрод мекунанду рақсу
суруду мусиқиро фаровон ташкил медиҳанд.

Бояд эътироф кунем, ки дар ин колхоз расму
оинҳои нав ва одатҳои пешқадами халқиро хеле
ӯхдабароёна талқин менамоянд.

Яке аз расмҳои хубе, ки Шӯрои занҳо усгуворона
ҷорӣ менамояд, аз хурсандибахш ташкил кардани
маросимҳои таваллуди кӯдакон иборат аст. Аз
гаваллудхонаи колхоз ба шӯрои занҳо дар бораи
таваллуди тифли нав хабар медиҳанд. Вакилони
шӯрои занҳо бо гулҳои тару тоза ва тӯҳфаҳои
правленияи колхоз модарро дар таваллудхона табрик
мекунанд. Рӯзи аз таваллудхона баромадани модару
60

Толей баланд

кӯдак колхоз мошина ҷудо мекунад, ки фарзанди нави
колхозро дар вазъияти шодмонй ба манзилаш
расонад. Баъд гузоштани ном ва супоридани
шаҳодатномаи таваллуди кӯдак низ танганавор
мегузарад.

Дар натиҷаи хамагарафа ба хисоб гирифтани
эҳтиёҷот ва шароити моддию иҷтимоии занхо
правленияи колхоз бо ёрдами Шӯрои занҳо масьалаи
оқилона ташкил намудани хӯроки умумиро низ ба
тарзи нав ташкил кардааст. Дар колхоз 22 ошхона кор
мекунад, ки онҳо дар маркази артел, бригада ва
фермаҳои чорводорӣ ҷойгир шудаанд. Пазандахои
ошхонаҳо аз тарафи колхоз ба курсхои махсуси
Краснодар фирисгонида туда, касби худро дар он ҷо
хуб омӯхтаанд. Ошхонаҳо бо лавозимоти
хозиразамон ҷихозонида шудаанд. Дар ҳамаи
ошхонаҳо се марогиба таом тайёр мекунанд: наҳор,
пешин ва шом Дар як рӯз хӯроки секарата ба як
колхозчй ба ҳисоби миёна 60-65 тин меафтад, зеро
масолехро ба ошхонахо аз рӯйи арзиши аслии
исгеҳсоли онҳо медиҳанд. Чунин тарзи таъминоти
хӯрок ба колхозчиён аз ҳар ҷихат хеле боб аст ва ин
хусусан барои занҳо аҳамияти калон дорад, зеро
аввалан онхоро аз ташвиши зиёди гаомпазй озод
мекунад, сониян ба занҳо муяссар мешавад, ки барои
баланд бардоштани дараҷаи сиёсию мадании худ вақт
пайдо кунанд, Умуман, дар ин хоҷагй ба ҳамин
ҷихати масъала ахамияти махсус дода мешавад ва ба
замми ҳамаи ин яслиҳою богчаҳои шабона ташкил
карда шудаанд, ки ҷавонзанон кӯдакони худро шабхо
ба он боғчаю яслиҳо монда, ба мактабҳои шабонаи
ҷавонони қишлоқ ва консерту кино мераванд.

Дар хоҷагии номбурда ба масъалаи одамонро дар
рӯҳи меҳнагдӯстӣ гарбия намудан низ ахамияти калон
дода мешавад, Пешқадамони меҳнат бо эҳгирому
хурмати баланд фаро гирифта шудаанд, Номхо ва
Холмурод Шарифов............................ 61

расмҳои онқо бо карори якҷояи правления ва
парткоми колхоз ба «Лавхаи фахрй» сабз мешаванд.
Дар колхоз «Китоби шарафи меҳнагӣ» таьсис дода
шудааст, ки номи хар кас ба он китоб дарҷ гардад, ба
вай хар сол рӯзҳои истироҳати иловагӣ ва путёвкаи
бенул ба санаториям колхоз, ки дар соҳили бахри
Сиёқ ҷой I ирифтааст, дода мешавад.

Чй гавре ки дар боло қайд намудем, колхози
«Победа» гашаббускори дар деҳот ҷорӣ намудаии
ҳаракаги меҳнати намунавист. Вақге мо дар он ҷо
будем, дар xonai ии мазкур 2 ферма, як бриг адам
истеҳсолӣ ва 5 звено сазовори номи коллективи
меҳнати намунавй ва 386 нафар колхозчй соҳиби номи
зарбдори мехнаги намунавй туда буданд. Дар он
колхоз гарзи додани номи зарбдори меҳнати
намунавй низ хеле хуб фикр карда шудааст. Таклифро
дар бораи додани номи зарбдори мехнази намунавй
шӯрои ферма ё бригада пешниход мекунад. Баъд ин
таклифро дар маҷлиси якҷояи партком ва правлениям
колхоз дида мебароянду ба маҷлиси умумии
колхозчиён иешниҳод мекунанд. Қарори қатьӣ дар он
ҷо қабул карда мешавад. Маҳрум кардан аз номи
зарбдори меҳнати намунавй низ бо хамин тартиб
мегузарад.

Ҳар чизи нави мутараққие, ки дар хаёти
чамъиятии деҳот падид меояд, колхози мазкур онро
бо диққат омӯхта, ба зътибор мегирад Бинобар он
дар ин хоҷагӣ гайр аз он аньанаҳои пешқадаме, ки мо
дар хусусашон ҳикоя кардем, расму ойинҳои дигар, аз
ҷумла гузаронидани иди ҳосилот, рӯзи гашкилёбии
колхоз, рӯзҳои механизаторон, чорводорон,
гантанавор кайд кардани ба булӯғ расқдани ҷавонон,
гусел кардан ба сафи армия ва нафақаи меҳнатӣ,
ҳуҷҷатгирӣ ва ғайра диққати шахсро ҷалб накарда
наметавонад... Хулоса, бисёр ҷиҳатҳои хаёти колхози
«Победа» шоёни ибрат буда, мутаассифона, хамаи
..........—.....................Толей баланд

онро ҳикоя карда наметавонем. Ҳагто фаъолияти
варзишнарони ин колхоз сазовори чанд \икоя
мебошад. Мо аз ин хоҷагӣ бо таассуроти басе
қаноатбахш рафтем.

Рӯзи дигар, ки офтоб медурахшиду боди форам аз
қуллаҳои Кавказ мевазид ва дар айни ҳол заминро
қолини сафеди барфи рахшон пӯшонида буд, мо ба
ноҳияи ҳамсоя Кушевск равон шудем. Ҳайати
вакилон моро роҳбарони ноҳия бо сардории
сарварашон Сергей Терентевич Кутсев истиқбол
намуданд.

Сергей Терентевич бо ҳозирон моро шиносонда,
дар бораи соҳаҳои хоҷагии ноҳия сухан ронд. С.Т.
Кутсев дар як он бо донишмандии худ таваҷҷӯҳи моро
ҷалб намуд. Он марди қоқинаи қадбаланд, ки
чашмони фурӯрафтаи хирадмандона ва синчакор
дошт, 15 сол боз вазифаи сарварии ноҳияро иҷро
мекардааст. У бо фаъолияти бенуқсони худ ва
садоқатмандӣ ба эҳтироми умум сазовор гардидааст.
Аз ин ҷиҳат ситораи тиллое, ки дар сари синаи вай аз
қаҳрамониаш шаҳодат медод, барояш хеле муносиб
менамуд ва мезебид. Бошандагони ноҳия нақл
карданд, ки Сергей Терентевич одамест, ки ҳар
қадами худро бо манфиати умум андоза мекунад,
ҳамеша дар ҷусгуҷӯй аст ва бо ёди фардои
саодатманди мардум зинда асту барои дар амал
татбиқ кардани орзуҳои онҳо ҷон меканад.

Яке аз хоҷагиҳое, ки Сергей Терентевич дар
ноҳияи Кушевск моро бо он шинос кард - совхози
богу токпарварии «Красное» буд. Ин хоҷагӣ 28
январи соли 1964 барои нишондодҳои истеҳсолӣ,
маданияти баланд ва кори самаранок дар роҳи
тарбияи сифатҳои ахлоқи коммунистии коргарон ба
унвони олии совхози меҳнати намунавй сазовор
гардидааст. Совхози мазкур нақшаҳои истеҳсолиро
ҳамеша 150 - 160 фоиз иҷро карда, даромади калон
Холмурод Шарифов.,......................... 63

мегирад. Дар совхоз гайр аз богҳои васеи дарахтзор,
дар РСФСР калонтарин гулхона (розариум)
ниҳолхонаҳои садбарг ҳаст, ки 300 навъи гуногуну
хушсифат дорад. Бар замми гӯшаю канори гуногуни
СССР ниҳолҳои ин хоҷагии пешкадам ба
мамлакатҳои хориҷӣ низ фиристонида мешавад.
Совхози «Красное» 14 маротиба ғолиби мусобиқаи
умумииттифоқӣ гардида, ҳамон кадар байрақи сурхи
Сайёри Вазорати хоҷагии қишлоқи СССР ва
Комитета Марказии иттифоқҳои касабаро соҳиб
гардидааст, ки ин худ гувоҳи ташкили баланди мехнат
дар ин коллектив аст. Комёбиҳои ин совхоз бо
мукофотҳои умумииттифоқӣ ва байналхалқӣ - ду
медали тиллоии намоиши Эрфурск ва чандин
дипломи намоишгоҳи комёбиҳои хоҷагии халқи
СССР ва г айра такдир карда шудааст.

Оқилона ташкил намудани протсессҳои
истеҳсолот, дараҷаи баланди маҳсулнокии меҳнат
боиси мутобиқан баланд гардидани дараҷаи
зиндагонию шароити маишӣ ва маданияти коргарон
гардидааст. Он ҷо ресторану ошхонаҳои ҳозиразамон,
ҳаммомҳо, дӯкону мағозаҳо ва меҳмонхонаҳое
доранд, ки аз ҳеҷ ҷиҳат аз шаҳр монданӣ надорад.
Хоҷагиҳо ва сокинони совхоз бо нури барқ, газ, садо,
симо ва гайра пурра таьминанд.

Хонаи фарҳанги совхози «Красное», ки 600 ҷой
дорад, ҷойи дӯстдоштаи коргарон аст. Дар саҳнаи он
бо қувваи санъатдӯстони совхоз асарҳои драмавии
бисёрпардагӣ, аз ҷумла «Любов Яровая» ва «Ҷазираи
Афродита»-и К. Тренев ва гайра бомуваффақият
намоиш дода мешавад. Дар нақшҳо коргарони совхоз
- токпарвар Олта Пряхина, тракторчиҳо А, Шалимов,
В. Пукалов, муаллим В.Ф. Смосарев, нафақахӯр Д. Е.
Дрябин ва дигарон бо маҳорати баланд ҳунарнамоӣ
мекунанд Гӯшаҳои дигари фарҳанги совхоз -
китобхонаҳо, дастгохдои кинонамоишдиҳӣ ва амсоли
64

Толей баланд

ин низ самаранок кор мекунанд, ки фаьолияти ҳамаи
он\о ба тарбияи одами нави даврон равона карда
шудааст.

Дар натиҷаи кори самараноки гашкилотҳои
ҷамъиятӣ ва гӯшаҳои фарханги совхоз, дар коллектив
муносибатҳои хуби байни одамон ташаккул меёбад.
Дар ин ҷо кайқо боз аз корғурезӣ, иҷро накардани
нормаҳои меҳнат, вайрон кардани ингизоми меҳнат
ва тартиботи ҷамъиятӣ осоре намондааст.

Охирхои рӯз мо бо мизбонони қадршинос
хайрбод намудему вориди нохияи Кавказск шудем, ки
маркази он шаҳри Гулкевичи будаасг.

Ин ноҳия яке аз нохияқои гуногунсохаест, ки
мардуми он бо киштукори гандум, офтобпарасг,
лаблабуи қанд ва чорводорй машгуланд. Дар он ҷой
ду заводи қанд, ду комбинат равган ва комбината
хӯрокворӣ кор мекунад. Аз як гектар замин ҳамон
солҳо 37 сентнерй гандум мегирифганд.

Дар ноҳия се ташкилоти пурқуввати сохтмон кор
мекунад, ки коллективҳои онҳо барои зиёдтар бунёд
кардани иншооги истеҳсолӣ ва муассисаҳои маданиву
маишй - клубу китобхонаҳо ва мактабу беморхонаҳо,
боғчаҳои кӯдакон ва ғайра мубориза мебаранд. Як
чизи дигар, ки диққати моро хеле ҷалб намуд, дар
ҳама колхозҳо ташкил намудани ғӯшаҳои махсус
барои хӯрок пухтан аз шир барои кӯдакон буд. Накд
кардан;!, ки бо ташкил намудани ин ошхоначаҳо
вафоту бемории кӯдакон хеле кам шуда ба модарон
кӯмаки калон расонда мешавад ва ин ба маҳсулнокии
меҳнаги колхозчизанон низ таъсири мусбат
мерасонад.

Хоҷагии пешқадамтарини ноҳияи Кавказск
совхози «Венси Заря» будааст, ки соли 1963-юм 40
солагии онро ид кардаанд. Соҳаи асосии совхоз -
наслиарварии хук, истеҳсоли шир, мурғпарварӣ буда,
совхоз ҳамон сол 12 ҳазор cap хуки зотй, 55000 моли
65

Холмурод Шарифов.

шохдори калон, 500 ҳазор мур| дошт, Говҳои ҷӯшоӣ
аз 3500 го 6250 кг шир медоданд. Шӯхрати чорводори
машҳур, зарбдори меҳнати намунавии хамон совхоз
В. И. Пустовой дар мамлакат паҳн шуда, бригадам
хукпарварии ӯ ҳамон сол ба хисоби миёна аз хар як
модахук 22,2 хукбача гирифта буд, ки ин нишондоди
бениҳоят баланд мебошад. Ин хоҷагй чорворо фақат
бо озуқаи истеҳсолкардаи худаш таъмин карда
метавонад. Ду-се сол пеш дар ин ҷо чорворо бо
хӯроки аз дигар ҷой кашондашуда таъмин
мекардаанд. Дар ҳамин хоҷагӣ аввалин шуда кори
самараноки фермаҳоро ташкил кардаанд.

Дар ин хоҷагӣ исгеҳсоли маҳсулоти хоҷагии
қишлоқ чунон ривоч ёфтааст, ки коргарони совхозро
низ басу барзиёд таъмин мекунад. Дар дӯконҳои
совхоз гӯшт, шир, мева, равған, галла чунон фаровон
ва арзонанд, ки бо арзиши аслиаш фурӯхта шуда,
хамаи эҳтиёҷи коргаронро пурра таъмин мекунад. Бо
сабаби фаровонии лавозимоти зиндагй аксарияти
коргарон аз полезҳои наздиҳавлигӣ ва моли шахсӣ
даст кашидаанд.

Дар баробари афзудани даромади совхоз
талаботи моддӣ-маишии коргарон пурратар таъмин
мегардад. Деҳкадаҳои совхоз аз нав обод шуда бо
хонаҳои зебои дуошёна ва чорошёна, кӯчаву
хиёбонҳои ободу гулпӯш зиннат ёфтааст. Дар муддати
як сол 112 оила соҳиби манзили нав гардидаанд. Ин
суръат торафт вусъат меёбад. Кори хуби якчанд
хонахои маданият, қасрҳои пионерон, хаммомҳо,
яслию богчаҳои кӯдакон, хонаи кӯдакон (детдом),
мактаб-интернат, ошхонае, ки 200 ҷой дорад, теагри
гобистона, беморхона, 16 китобхона, дорухона ва
гайра шоёни таъриф аст.

116 коргарони ҷавони совхоз дар макгабҳои
шабона мехонанд. 47 нафарашон дар мактабҳои олии
гоибона таҳсили илм мекунанд. Дар совхоз 38
66

Толей баланд

маҳфилҳои гуногун, 3 университетҳои халқии
фарҳанг, омӯзгорӣ ва хоҷагии қишлок бо факултетх,ои
гуногун фаъолона кор мекунанд, Дар маҳфили
ҳаваскорони санъаги совхоз 490 кас иштирок
мекунад. Суруди умумии он 46 касро дар бар мегирад.
Ҳаваскорони ин совхоз дар намоишҳои кишварӣ ҷойи
якумро ишғол кардаанд. Дар ин ҷо ҳар сол
гузаронидани иди гулҳо анъанаи хубе гардидааст.

Ба ҳамаи ин корҳои наҷиб пешқадамони совхоз
ташаббускор ва роҳнамоянд. Онҳо бевосига дар
ҷабҳаҳои ҳалкунандаи истеҳсолот кор карда, 42 кас
дар чорводорӣ, 32 кас дар зироатчигӣ ва дигар
соҳаҳои муҳим аз таҳти дил меҳнат мекардаанд.

Ба ин хоҷагӣ, ки яке аз машъалони овозадори
мамлакаг аст, шахсони қобилиягнок роҳбарӣ
мекарданд. Роҳбари он Қаҳрамони Меҳнати
Сотсиалистӣ Т. Шевчук, сарзоотехник - номзади илм,
зоотехники хизматнишондодаи РСФСР Тревога
роҳбарони ниҳоят кордон ва нуртаҷрибаанд.

Дар кишвари Краснодар мо хоҷагиҳои
пешқадамро бисёр дидем, аммо дар бораи ҳамаи онҳо
нақл кардан аз имкон берун аст.

Аз ин ноҳия моро ба ноҳияи Уст-Лабинской гусел
карданд. Ин дафъа ҳам дар хати байни ду ноҳия, ки
онро «межа» (марза) мегуфтанд, супурдану қабули
меҳмонҳо сурат гирифт. Ба мо нақл карданд, ки дар
«межа» қабул кардани меҳмон одати қадимии
казакҳост. Мизбонон меҳмонро то хати «межа» гусел
мекунанд ва дар он ҷо дар майдон дастурхон
мекушоянд. Мизбонони собиқ ба мизбонони на в
меҳмононро месупоранду мизбонҳои нав
меҳмонҳояшонро бо хурсандӣ ва эъҷозу эҳтиром
қабул мекунанд,

Чун сухан аз «межа» (марза) рафт, мехоҳам як
воқеаро нақл кунам. Сардори базаи байниколхозии
.молпарварии ноҳияи Лабинск Кузма Рубсовенко дар
Холмурод Шарифов.......................... °7

роҳ ба мо хикоя кард, ки акнун «межа» маънои худро
дигар кардааст. Пеш «межа» нишондиҳандаи
дорандагию камбизоатӣ буд. Тамоми заминҳои
Кубан, ки дар дасги заминдорони калону хурд тақсим
туда буданд, аз якдигар бо «межаҳо» ҷудо карда
мешудаанд. Дар натиҷаи ба амал татбиқ гардидани
нақшахои кооперативй он межаҳо аз эътибор сокит
гардидаанд, Кузма Евдокимович Рубсовенко одами
хушчақчақ буд. Ӯ хандиду гуфт, ки роҳбарони мо
беҳуда маро ба истиқболи шумоён наовардаанд. Онҳо
хабар доданд, ки «ҳамшаҳриҳоят омадаанд». «...Баъд
ӯ аз солҳои ҷавонии худ, ки дар Осиёи Миёна - дар
талотуми муборизаҳои зидди босмачиҳо ва дигар
душманони ашадии Ҳокимияти Советй гузарондааст,
ҳикояти ибратомӯзе кард. Ногуфта намонад, ки бо
ташаббуси Кузма Евдокимович дар ин ҷо моро бо
таомҳои тоҷикӣ - палав, шӯрбо, кабоб зиёфат
карданд. Дар он шаб мо, ки меҳмони

«ҳамшаҳриамон» будем, ӯ косагули давра буд. Кузма
Евдокимович дар ҳаққи мардуми Осиёи Миёна
суханҳои нек гуфта қадаҳҳоро хеле бо самимият
мебардошт ва мегуфт, ки «Шумо дар Кубан бояд
услуби майнӯшии казакҳоро риоя кунед». Он услуб
чунин будааст, ки казаки ба сафар бароянда аввал
поро ба ӯзангу гузоштан баробар менӯшад, баъд ба
болои зин савор туда менӯшад, сипас, ки сархуш шуд,
зинро мепартояду аспро луч савор шуда қадаҳи
охиринро менӯшад ва баъди ин аспашро парвоз
мекунонад... Мо \ам ба қадри имкон ин одати
казакҳоро, албатта, бо душвориҳо, риоя мекардем...

Дар омади ran, ҷоизи қайд аст, ки дар
Краснодар одамоне, ки Осиёи Миёнаро ба хубй
ёдоварй мекунанд, бисёранд. Масалан, Иван
Петрович Разин, Қаҳрамони Иттифоқи Советй -
овони ҷавонии худро дар Панҷакент гузаронида,
синфи дахро дар ҳамон ҷо, дар мактаби миёнаи ба
68

Толей баланд

номи Фирдавсӣ ба итмом расонида, аз ҳамин ҷо 6а
мудофиаи Ватан рафтаааст. Панҷакенгиҳо ӯро
қаҳрамони худ мешуморанд ва бо вай робитаи хубе
доранд ва холо мактаби даҳсолаи хатмкардааш ба
номи ӯ гузошта шудааст.

Мо ханӯз ҳам мулоқотҳоямонро бо Кучма
Евдокимович бо некй ёд мекунем. Мизбонон моро ба
шаҳрчаи Уст-Лабинское низ ошно намуданд.

Дар Уст-Лабинск шиносой бо коллективи
комбинати истеҳсоли равғанҳои эфирдор (комбинат
эфиромасличных культур) моро басе писанд омад, Бо
комбинат роҳбари он Межетович Дмитрий
Михайлович шииосо кард. Дар ин комбинат пеш аз
ҳ,ама маданияти баланди истеҳсолот диққати касро
ҷалб мекунад. Тамоми саҳни комбинат кабудизор ва
гулпӯш буда, сехҳо чунон тозаву оростаанд, ки ба
корхона будани он боварии кас намеояд. Ҳар дастгоҳ
ва деворҳо бо алвони гуногун бо камоли завқ ранг
карда шуда , дар ҳамаи гӯшаҳои комбинат, дар ҷойи
кори коргарон ниҳолҳои хархела гул карда меистанд,
ки ҳам зебоӣ медиҳанд ва хам ҳавои ҷойҳои корро
тозаю мусаффо мегардонад. Дар хама ҷойи комбинат
дар вақтҳои муқаррар мусиқии форам аз
репродукторҳои радио садо дода меистад, ки яке аз
воситаҳои дилхушй ва тарбияи эстетикии
меҳнаткашон мебошад. Дар ин комбинат ташкили
истеҳсолот аз рӯи тавсияҳои эстетикаи техникй ва
эстетикаи истеҳсолот ба роҳ монда шудааст. Шояд
натиҷаи ҳамин бошад, ки дар корхонаи мазкур ахлоқу
одоби намунавй бо тамоми маънӣ қукмфармост. Дар
он ҷо ҳодисаҳои вайрон кардани интизоми меҳнат,
майиарастӣ, бадахлоқӣ ва дигар хислатҳои ба
мардуми совета бетона кайҳо барҳам хӯрдаанд.

Вилояти автономии Адигей ҳам дар ҳайати
кишвари Краснодар дохил мешавад, ки мо он ҷо низ
будем ва бо мардуми он вилоят низ вохӯриҳои
Холмурод Шарифов...........................

дилпазир доштем. Аввал дар бораи колхози ба номи
В. И. Ленин чанд сухан гуфтаниам. Ин хода] й хам яке
аз пешқадамтарин колхозҳои мамлакат буда, раиси
колхоз Аскар Каспатович Беданоков депутата Совета
Олии СССР аз комёбиҳои он муфассал сухан ронд Аз
гуфти ӯ маълум гардид, ки колхоз солҳои охир дар
парвариши хӯроки чорво ҷойи намоёнро ишгол карда
иешқадамони ин колхоз ҷуворипарварон Мӯсо
Хомӯков ва Рая Болокова чун машъалони мусобиқа
дар тамоми РСФСР машҳур буданд, Ин
дуворипарварон аз \ар гектар 80-90 сентнерй донаи
хушк мерӯёнидаанд. Пас Аскар Каспатович моро ба
авули (қишлоқи) Ходзя даьват намуд. Он ҷо моро бо
услуби ба худ хос колхозчиёну муаллимон қабул
карданд. Мӯйсафедҳои черкесдор, хонумҳои дар тан
либоси кавказй дошта хозир буданд. Албатта бе
зиёфат моро ҷавоб надоданд. Дастурхони кавказии
пур аз неъмат ороста шуд, ки бо одати аҷоиби он ҷо
зиннат ёфга буд. Яке аз таомхои миллии адигейҳо
шипси будааст, ки аз гӯшти обпазшудаи гӯсфанд ва
ҷурғот иборат аст. Гӯштро ба ҷӯрготи дар косабуда
ҷӯлонда мехӯрдаанд, ки як таъми аҷоибе дорад, Аз
рӯйи одати адигейҳо каллаи нухтаи гӯсфандро ба
пеши мӯйсафеде монданд. У бо корд гӯши гӯсфандро
бурида ба ман дароз кард. Х,озирон бошанд, ба ман
«гиред-гиред» туфта мӯйсафедро тарафдорй карданд.
Ин амал чунин маъно доштааст, ки зиёфат ба хотири
шумо ороста шуд ва шахси аз хама иззатманди авул
шуморо эҳгиром мекунад. Як расми дигари черкесҳо
ҳанӯз пойдор будааст. Онҳо ба калонсолҳо бениҳояг
эҳтироми тайриоддӣ доштаанд... Директори мактаб
Д. Шуков қадах дар даст медаромаду мебаромад,
хизмат мекард, аммо ба қатори мо наменишаст. Ҳар
боре мо даъват мекардем, ки нишинед, ӯ бо ҳар
баҳона «маъзур доред» мегуфт. .. Ба ман фаҳмонданд,
ки ӯ хурмати акаашро ба ҷо меорад, «аз хусуси он, ки
.................................Толей баланд

мӯйсафеди гӯши гӯсфандро бурида ба шумо додагӣ
акаи вай асту ӯ қамнишини шумост, Шуков бояд рост
истода хизмат кунад». Ман ин ҳолатро дида фикр
мекардам, ки чунин одатро, яъне калонсолонро
эҳтиром намуданро, эътироф намудан ва ин одатро
такмил додан моҳияти хуби тарбиявӣ дорад. Сӯҳбати
мо давом мекард, мо нақли пешравиҳои
дӯстонамонро шунида, дар навбати худ аз
табаддулотҳои азими тақдири иҷтимоии тоҷикон
ҳикоя мекардем.

Яке аз хамсафарони мо ба мизбонон саволи аҷибе

дод:

- Аз урфу одатҳои кӯҳна боз чиҳо боқӣ мондааст?

- Духтардуздӣ, - ҷавоб дод А, Бедонокову хандид
ва илова кард, ки акнун инро дуздӣ гуфтан хатост,
зеро ҷавонон бо розигии худашон ва падару модарон
қисмати худро бо ҳамдигар мепайванданд, аммо
баъзан ҳамчун риояи анъана ва рамзи ширинкорӣ
домодшаванда духтарро аз хонаашон хилват ба асп
савор карда ба хонааш мебарад, ки аз ин воқеа
пешакӣ ҳама хабардоранд, Умуман, - гуфт Раис, -
тӯйҳои арӯсӣ хеле завқовар ва ҳаётбахш мегузаранд.

Сипае, Аскар Каснатович илова намуд, ки яке аз
одатҳои бад, ки ҳанӯз боқӣ мондааст, аз тарафи баъзе
одамон эътироф накардани танқид мебошад.
Мардуми ин ҷо танқидро бад мебинанд ва ҳар кас, ки
камбудии шахсеро ошкор кунад, танқидкунандаро
«хоин» гуфта ҳам масхара мекунанд. Ин ақида аз рӯйи
одатҳои иртиҷоии қабилачигии «Сирри мард пӯшида
беҳ» боқӣ мондааст, ки ташкилотҳои ҷамъиятӣ дар
роҳи барҳам додани ин қабил одатҳо муваффақиягҳои
муайян ба даст оварданд, Акнун камбудиҳоро ошкоро
танқид кардан раем и аксарияти адигейҳо

гардидааст...

Адигейҳо маданияту таърихи ба худ хосе доранд.
Онҳо дар давраҳои феодалӣ ба қабилаҳои абадзеҳ,
Холмурод Шарифов.......................... ' *

кабардинҳо, бжедугҳо, темиргоҳҳо, шапсугҳо,
натухаевҳо ва гайра тақсим шуда будаанд ва дар
соҳилхои дарёҳо бо қабилаҳои худ авулҳо сохта,
машгули богдорӣ, зироатчигию чорводорӣ шуда,
хусусан ба асппарварӣ машҳур буданд. Ин халқ ҳам
ба монанди мардумони дигари ин сарзамин то
Ҳокимияги Советй алифбо, адабиёту мактабу санъати
профессионалӣ надоштааст. Вале эътироф кардан
зарур аст, ки ин халқ хеле боистеъдод буда, дар ин
хусус осори санъати тасвирии халқии он шаҳодаг
медиҳад.

Шабро дар шаҳри Майкоп - маркази вилояти
автономии Адигей гузаронидем ва субҳи рӯзи дигар
ба сӯйи шаҳри қаҳрамон - Новороссийск шитобидем.

Новороссийскро дарвозаи баҳрии Кавкази
Советй номидаанд, ки дар доманаи гарбии қуллаҳои
кӯҳи Кавказ воқеъ аст. Ин шахрро шаҳри шӯҳратҳои
ҷангӣ ва меҳнатӣ ҳам меноманд, ки бесабаб нест.
Новороссийск барои қаҳрамонӣ, хизматҳои беҳамто
ва мардонагиаш, ки дар назди Ватан дар солҳои
Ҷанги Бузурги Ватанӣ бар зидди фашистҳои гитлерӣ
нишон додааст, бо ордени дараҷаи якуми Ҷанги
Ватанӣ мукофотонида шудааст. Ин шаҳр-порт аз
тарафи фашистҳо ваҳшиёна вайрону ғорат карда
шуда буд, Ҳозир ба хотираи муҳофизони қаҳрамони
ин шаҳр дар «Майдони қаҳрамонҳо» чароги абадй
фурӯзон аст, ки мо ба он сари таъзим фуруд овардем.
Дар он ҷо, дар қабристони бародарӣ шкатулкаи
мусиқӣ садо медиҳад, ки онро бастакори машҳури
советй Дмитрий Шостакович махсус ба хотираи
қурбоншудагони замини муқаддаси Новороссийск
«Курантҳои Новороссийск» номидааст, Дар хар 20
дақиқа он садои дилхурӯшеро баланд мекунад, ки
ифтихори ватандӯстӣ ва садои адовати мардуми
советиро ба фашистони малъун ифода менамояд.
'2 ................................Толей баланд

Дар гӯшаи дигари Новороссийск ба мо як
ҳайкали ёдгории гайриоддиеро нишон доданд, ки он
аз вагони қатора иборат буд. Ин вагон ба гамом бо
тирҳои гитлерчиён сӯрох сӯрох туда, муҳофизони
шаҳр бо ҳамин вагон роҳи ҳуҷуми фашистонро хеле
доштаанд ва ҷонфидоиҳои беназире зоҳир кардаанд.
Мусофирон ба он ҳайкал беҳаяҷон нигоҳ накарда
намегавонанд. Ҳар мусофир ё роҳгузаре, ки ба
Новороссийск меояд, нисбат ба Вагани Советӣ бо худ
як ҷаҳон гаассуроти вафодорй мебарад. ,

Рӯз аз паси рӯз сафарамон дар он кишвари
меҳмоннавоз давом мекард. Ниҳоят рӯзҳои охирини
мусофират моро боз ба як ноҳияи соҳили баҳри Сиёҳ
- Анапа бурданд. Яке аз хоҷагиҳои машҳури
мамлакат - совхоз-комбинати «Абрау-Дюрсо» дар
тобеи ҳамин ноҳия будааст. Мо ин хоҷагиро бо завқи
гамом тамошо кардем. Ин хоҷагӣ дар соҳили
назаррабои кӯли булӯрини Абрау маскан гирифтааст.
Абрау-Дюрсоро бемуболиға макони шомпони советӣ
меноманд. Директори комбинат-совхоз Дмитрий
Алексеевич Кравченко ҳикоя кард, ки деҳаи Абрау бо
иқлим, таркиби замину обу ҳавояш ба вилояти
машҳури Шампани Франсия, ки шампонистеҳсолкунӣ
аз он ҷой cap шудааст, хеле монандй дорад, Ин
қаробати иқлиму замин агрономи оддӣ Ф. И.
Гейдукро водор мекунад, ки парвариши навъҳои
ангури Шампанро ҷорӣ намояд. Ӯ аз Франсия 20
ҳазор калитакҳои ангури «Кабарне», «Семильона» ва
дигарро мебиёрад, ки дар ин шароит онҳо ҳосили хуб
медиҳанд, Ин таҷриба натиҷаҳои хуб дода, дар соли
1870 токзорҳои Аброу-Дюрсо расман ба хоҷагии
махсус габдил меёбанд. Аммо инкишофи ҳаққонии он
хоҷагӣ дар солҳои Ҳокимияти Советй ривоҷ меёбад.
Соли 1920-ум дар ин ҷо совхози «Аброу-Дюрсо»
ташкил карда, мутахассисони франсавиро низ барои
кӯмак даъват мекунанд. Ин хоҷагии он вақтҳо дар
Холмурод Шарифов........................... 73

СССР ягонаро А. М. Флоров-Багреев сардорй
мекунад, ки бо ишгироки бевоситаи ӯ истеҳсоли
«Советское шампанское» вусъат меёбад. Ин навъи
вино акнун дастурхони миллионҳо одамони советиро
дар тӯю идҳо, қабулҳои расмӣ оро медиҳад. Акнун
«Советское шампанское» дар намоишҳои
байналҳалқӣ хафт медал гирифтааст - ду медали
гилло ва се медали нуқра, Ин хоҷагӣ дар як сол зиёда
аз як миллион шиша шомпон истеҳсол мекунад, хол
он ки дар солҳои хокимияти иодшоҳӣ хамагй 16 ҳазор
шиша вино истехсол мекард.

Мизбонон моро бо хамаи «нозукиҳои» истеҳсоли
винохои шомпон шинос карданд. Дар амборхои
сершумори зеризаминй протсессхои обутобёбии
шомпонро бо диққати махсус дидем, Аммо кор фақат
бо дидан анҷом наёфт. Мутахассиси калони
винобарорӣ, хонуми малламӯй ва хеле ширинбаён
Лидия Ивановна Лииовская омирона фармуд, ки дар
хоҷагии мо дидан кам аст, ин ҷо кори асосй аз «чошнй
гирифтан иборат аст». Ӯ моро ба «толори
чошнигирй» (дегустационый зал) даъват намуд. Дар
ин ҷо фаъолони завод гирд омада буданд, Дере
нагузашта сӯҳбати хеле дилчаспе барпо гардид.
Л.И.Лииовская гақрибан 20-30 навъҳои шаробро ба
мо чашонд. Он хонум чунон соқии ӯхдабаро буд, ки
ба ӯ итоат накардан амри маҳол буд. Протсесси
«чошнигирй» бо эзоҳҳои образноки Лидия Ивановна
мегузашт, ки нӯшиданро гуворо мекард. Соқӣ кадом
шаробро бо кадом нукл (газак) нӯшиданро сахех шарх
медод. Хулоса, мо хам дар муайян кардани сифатҳои
шаробхо баҳои «аъло»-и соқиро тирифтем. Росташро
гӯем, барои ин баҳоро гирифтан баробари соқӣ
нӯшидан лозим будааст, ки барои шахси одатнакарда
кори басе мушкил буд. Ҳар касе, ки ба ин хоҷагӣ
меояд, албатта хеле сархуш бармегардад, ки ин
қисмат насиби мо хам гардид.
74

Толей баланд

Агар дар бораи кӯли Абрау чанд сухан нагӯем,
накди мо дар хусуси ин хоҷагӣ номукаммал мемонад,
Зоҳиран кӯли Абрау дар иҳотаи ҷангали каб-кабуд
воқеъ аст, ки дар оби нилгуни он акси дарахтҳо
алвонҷ хӯрда, саҳни сеҳрангези рангҳои ғайриоддӣ
ҷило медиҳад. Ин хусусияги кӯли Абрау ба кӯлҳои
ҳафтгонаи Шинг, кӯли Искандар ва кӯли Калони
Тоҷикистон шабеҳ аст. Кӯл аслан обанбори габииест,
ки оби он аз чашмаҳои сершумори зеризаминй ҷамъ
мешавад. Сатҳи он 180 гектар ва чуқурии кӯл моҳиҳои
зиёде низ доштааст. Оби он бо роҳҳои зеризаминй аз
баландии 84 метр ба баҳри Сиёҳ ҷорӣ мешавад, ки ба
ин васила оби он доимо тоза шуда меистад. Номи
аҷоиби «Абрау-Дюрсо»-ро чунин шарҳ медиҳанд, ки
бо ибораҳои забони абхазӣ «аброу-дюрсо» - фурӯ
рафтани чор наҳрчаро ифода мекардааст, яъне
«абрау» - фурӯравӣ, «дюр» - чорро мефаҳмондааст.
Ҳикояг карданд, ки як вақтҳо дар ҷойи ин кӯл деҳаи
серодами ободе будааст. Аммо ин воқеа чунон қадимӣ
будааст, ки ҳеҷ кас онро дар хотир надорад. Ҳозир
«Аброу-Дюрсо» ба ҷойи дӯстдоштаи сайёҳони дунё
габдил ёфтааст. Барои онҳо меҳмонхонахои зебои
хушҳаво ва дигар воситаҳои истироҳат сохта
шудааст...

Мо ин кишварро ҳарчӣ зиёдтар медидем, онро
бештар дӯст медоштем ва ба халқаш дил мебасгем.
Худ ба худ мегуфтем, ки гӯё худи табиат дар мисоли
Кубан ҳамаи зебоиву боигарии худро нишон доданӣ
шудааст. Ҳам шигоби шохобҳои аз қуллаҳои Элбрус
ҷоришавандаи дарёи пуроби Кубан, ҳам майдонҳои
беканору хамвор, қам кӯҳу кӯҳпораҳои сарсабзу
хуррам, ҳам замини зархезу иқлими шифобахши он,
ҳам баҳри пуртуғёни хизматгори он ин фикрро талқин
мекард.

Кубан дорои бандарҳои калони баҳрисг, ки аз он
ҷо борҳои гуногун, аз ҷумла галла, нефт, газ, семент,
Холму род Шарифов.......................... 75

дастгоҳҳо, комнрессорҳо, асбобҳои барқӣ, либосворӣ,
мебел, чиниворӣ, пойафзол, мева ва ғайра ба ҳамаи
ҷумҳуриҳои иттифоқӣ ва мамлакатҳои Аврупо, Осиё,
Африқо, Америка фиристонида мешаванд. Кубанро
бесабаб гаҳвораи саноати нефти Россия наномидаанд.
Бойигариҳои зеризаминии он аз нефт, гази табиӣ,
намакҳои гуногун, асбест, симоб ва ғайра иборат
буда, Кубан дар истеҳсоли баъзе зироатҳои пурбаҳои
техникӣ дар Иттифоқи Совета ҷойи намоёнро ишгол
менамояд. Масалан, ин кишвар 30 фоизи истеҳсоли
тамоми равғанҳои эфирии СССР--ро таъмин
менамояд.

Кубан - макони табобатхонаҳои овозадори ҷаҳон
- Ейск, Анапа, Геленджик, Туапсе, Хоста ва Сочисг.
Сочиро кй намедонад? Аммо шояд на ҳама медонанд,
ки ин курорта зебоманзар дар кишвари Краснодар
воқеъ аст... Мусофирати мо бо зиёрати кӯҳи Охуни
Сочй хотима пазируфт, ки агар кас ба қуллаи
баландтарини Охун барояд, тамоми кишвари
Краснодарро баръало бе дурбин тамошо мекунад. Он
манзара тамоми умр дар пеши назари кас ҷило
медиҳад.
76

Толей баланд

ХАТИН - БОНГИ ХАТАР...

Бахтам тофту маро бо шаҳри қаҳрамони Минск
рӯзноманигори ва ходими намоёни ҷамъиятии
белорус Михаил Иванович Делетс шинос кард.
Михаил Иванович марди хирадманд ва ватандӯсте
будааст, Ӯ мекӯшид бо таърихи ин шаҳри қадима ва
пуршараф маро пурратар шиносонад. Дар
солномаҳои қадимии русии соли 1067 номи ин шахр
чун қалъаи князии Полотск зикр шудааст.

Дӯсти белорусам бо ифтихор ҷойҳои шоёни
диққати пойтахти Белорусиро ба ман нишон медод,
пайкараҳои Якуб Колас, Янка Купала, Майдони
Ғалаба бо ёдгориҳояш, музеи давлатии фарҳанг,
маҳаллаҳои нави истиқоматӣ дар кӯчаи Харковск, як
гӯшаи шаҳри кӯҳна - мавзеи Троитск, Михаил
Иванович дар маркази шаҳри Минск истода, аз хусуси
майдони Собор батафсил накд кард.

- Ин ҷо ман аз хусуси як лаҳзаи баъди ҷанг накл
кардан мехоҳам, - гуфт ӯ. - Баҳори соли 1946-ум буд.
Дар ҳамин майдон маро як лейтенанта ҷавон нигоҳ
доты пурсон шуд, ки бо кадом роҳ маркази Минск
равад? Ман ба ӯ гуфтам:

- Шумо, рафик, лейтенант, алъон дар маркази
Минск ҳастед. - Дидед, ваҳшигариҳои фашистон ин
шаҳрро чй хел хоку туроб кардааст.

- Чунин нақши харобиоварро онҳо на танҳо дар
маркази Минск, балки дар тамоми Белоруссия
гузоштаанд. Имрӯз, ки ин манзараи дигарро шумо
мебинед, нақши мубораки дастони намояндагони
бинокорони ҳамаи ҷумҳуриҳои бародар аст, - илова
кард матбаачии белорус Юрий Константинович
Кедич. Дар байни онҳо намояндагони Тоҷикистони
шумо хам буданд.
Холмурод Шарифов........................... '1

Ин мард бо ин гуфги худ ёрии интернатсионалии
ҷумҳуриҳои бародарии Ватани моро барои
азнавсозии Минск дар назар дошт,

Нақли ӯро аз хусуси Минск дар солҳои Ҷанги
Бузурги Ваганй бе ҳаяҷон гӯш кардан мумкин набуд.
Аммо он низе, ки мо дар Хатин дидем, тамоми ҳастии
моро ба ларза овард. Ёдгорие, ки дар километри 58-
уми тимолу шарқии Минск аз рӯйи лоиҳаи меьморон
Ю.Градов, В.Занкович ва Л Левин (ҳайкалтарош
С.Селиханов) сохта шудааст, на фақат фоҷиаи Хатин,
балки тамоми хоки Белоруссияро дар солҳои ҷанг дар
худ таҷассум кардааст.

Роҳбари экскурсия накл мекард, ки дар хамон
рӯзи фоҷиавии 22 марти соли 1943 гурӯҳи калони
мусаллаҳи фашистони қотил деҳаи Хатинро иҳота
карданд. Аз ҳамаи хонаҳо мӯйсафедон, занон ва
бачагонро берун бароварданд. Бо қундоқи милтиқ
беморони бистариро хам ба но хезонданд, Ба ҳеҷ кас,
ҳатто ба модароне, ки дар багал тифлони ширмак
доштанд, рахм намекарданд. Ҳамаашонро ба анборе
дароварда, онро оташ заданд. Онҳоеро, ки кӯшиш
мекарданд, аз ин оташи дӯзах раҳоӣ ёбанд,
фашистони ҷаллод ба нишон мег ирифганд. Он рӯз дар
оташ 149 нафар хатинихо, аз ҷумла 75 нафар кӯдакон
зинда ба зинда сӯхта хокисгар шуданд.

Ёдгории меъмории Хагин, ки соли 1969 сохта
шуда, соли 1970 ба дарёфти Мукофоти давлатй ноил
гардидааст, аз силсилаи муҷассамаҳое иборат аст, ки
ҳар кадом чун рамзи фоҷиаи андӯҳбортарин ва дар
айни замон ҷасорату мардонагии инсони мубориз,
халқи қаҳрамон ва ҷовидонии ҳаёт гаҷассум гардқда,
ҳатто номҳои онҳо мармуз, ҷонхарош ва огоҳонанда
мебошанд: «Ноқусҳои Хатин», «Қабристони деҳаҳо»,
«Дуди Хатин», «Инсони мағлубнашуда» ва ниҳоят
«Майдони ёдгорӣ». Бе муболиға иқрор шудан лозим
аст, ки ҳангоми дидани ин ёдгорӣ ва аҷзои он ба
78

,Толей баланд

бадани кас мурғак медавад. Вале он касро ноумед
намекунад, он ғалабаи хаёт бар маргро ифода намуд,
қаҳру ғазаб ва нафрати бинандаро нисбат ба
ҷаллодони палиди инсон ба вуҷуд меорад, онҳоро
хушёр мегардонад, то ки минбаъд ба ҷанг роҳ
надиҳанд. Аз ин рӯ, алҳақ ёдгории Хатин
ифшокунандаи ҳамаи дарду алам ва қаҳру ғазаби
тамоми халқи Белоруссия мебошад.

Аз хотирамон нарафтааст, ки дар 186 деҳаи
дигари белорус чунин қисмати Хатин такрор ёфгааст.
Бинобар ин ҳамчун рамзи деҳаҳои нобудшуда дар
Хатин қабристони деҳаҳо сохта шудааст.

Хатин ҳамеша серодам аст. Маҷрои мардуми
зиёраткунанда аз ҳамаи гӯшаю канори мамлакат ба
ин ҷо ҳамеша равон аст. Дар Хатин намояндагони
халқи русу украин, литвониву молдаванй, латишу
эстонй, гурҷиву озарбойҷонӣ, ӯзбеку тоҷик, қазоқу
киргиз, туркману арманро дидан мумкин аст. Охир
дар озод карда ни хоки Белоруссия намояндагони
ҳамаи миллатҳою халқиятҳои Ватани кабири мо хуни
худро рехтаанд.

Аз иштироки ҷанговарони тоҷик дар муҳорибаи
зидди фашистон дар бешазорони Белоруссия бисёр
китобҳо навишта шудаанд.

Дар асарҳои адибони ҷанговари кишвари мо,
Нависандаи халқии Тоҷикистон Фотеҳ Ниёзӣ, шоири
машҳур Абдуҷаббор Қаҳҳорӣ дар солҳои душвор бо
ватанпарварони белорус паҳлӯ ба паҳлӯ истода, ба
муқобили фашистон ҷангидани тоҷикон инъикос
ёфтааст, Ф.Ниёзӣ ва А.Қаҳҳорӣ қариб ҳар сол ба
Белоруссия рафта, ҷойҳои ба муқобили фашистон
ҷангидаашонро зиёрат мекунанд. Мардуми белорус
онҳоро ҳамчун фарзанди худ истиқбол мегиранд.

Ин муҷассамаи ваҳшонияти фашиста ва
қаҳрамонии одамони шӯравиро дида, ба хотир
меовардам, ки солҳои охир адибони нисба ган ҷавони
Холмурод Шарифов.............................

тоҷик, ки ба зиёрати ин мазори ҷовидони ишқу армон
ва мубориза расидаанд, дар васфи он силсилаи
шеърҳо навиштаанд. Аз ҷумла, силсилаи шеърҳои
шоирони шинохта Ҳабибулло Файзулло «Садои
Хатин», Саидалӣ Маъмур «Зангӯлаҳои Хатин» ва
Гулназар «Зангӯлаи Хатин» бо самимияти эҳсосот,
тахайюлу гафаккури шоирона, васфи дӯстии халқҳо
ва юяи зиддиҷангии худ ба хонандагон хеле мақбул
афтодаанд. Дар ин силсила шеьрҳо аз байни фарёди
ҷонгудози модарон, нолаҳои дилхароши кӯдакон ва
ҳасрати хабибону дилбарон ноқусҳои азим садои
раьдсони муборизон ва даьвати имдодхохонаи
замини сарчашмаи зиндагӣ офокро пахш карда,
нафрагро ба ғазаб ва ғазабро ба аслиҳаи зидди ҷанг,
зидди қабоҳат ва зидди ҷаҳонхӯрӣ табдил медихад.
Ҳақ ба ҷониби Гулназар аст, ки мегӯяд:

Кунун зангӯла менолад сахар то шом беором,

Ки шӯре афканад дар гтайкари айём,

Ки дигар зодаи инсон
Насӯзад дар миёни оташи сӯзон.

Кунун зангӯла менолад, ки дар дунё
Даме хомӯш гардонад
Садои тиру пайконро.

Мо аз Хатин бо сукути ғамангез, ғарқи
андешаҳои қисмати наели оянда баргаштем. Хатин на
ганҳо ба дилҳо андӯҳ меоварад, балки огоҳ хам
мекунад: «Одамон, ҳаётро эҳтиёт кунед, хуршедро аз
абрҳои сиёҳ ҳифз намоед, осмони кабудро аз дуди
даҳшатовари сӯхтор пок доред».

Ин огоҳӣ ва даъват ба ҳушёрӣ имрӯз, ки доирахои
иргиҷоии империализми Ғарб амалиёти ҳарбиро аз
замин ба кайҳон кӯчонданианд, хеле муҳим аст.

Роҳи мо аз Хатин ҷониби Қуртони Шараф
мерафт. Он дар наздикии Минск воқеъ буда, барои
80

Толей баланд

абадӣ гардонидани қаҳрамонии бемисли ҷанговарони
се фронтҳои Белоруссия ва фронти якуми
Прибалтика, ки амалиёти қатъӣ гузаронида, ба шаҳри
Минск даромада, дивизияҳои душманро муҳосира
намуданд, сохта шудааст. Михаил Иванович накд
намуд, ки хотираи Ҷанги Бузурги Ватанй дар
Белоруссия ончунон таъсирбахшу пурэҳсос аст, ки ҳар
як белорусро пурсед, вай дар бора и он солҳо факту
рақамҳои нав ба нав хоҳад овард... Дар Қӯрғони
Шараф зани солхӯрдаеро вохӯрдем, ки дастагулро ба
пояи ҳайкали шаҳидон мегузошт.

- Шумо дар бораи солҳои ҷанг чиҳоро дар ёд
доред? - пурсидам аз ӯ.

- На танҳо гуруснагию мӯҳтоҷӣ, балки ҷасорату
қаҳрамонии ҳамватанонамро ёд дорам. Матар он
замонаро фаромӯш кардан мумкин аст! Мо дар
Баранович мезистем. Ман 14-сола будам. Боре ба
партизанҳо хӯрок мебурдам. Нохост дидам, ки ба
сӯям ким-кадом суробе ҳаракат дорад. Гумон кардам,
ки полисаи фашистҳо. Тарсу ваҳм маро фаро гирифту
чашмонам сиёҳӣ заданд. Хушбахтона, вай мӯйсафеди
ҳамдеҳаамон будааст. Ба паргизанҳо хӯрок
бурданамро фаҳмида гуфт: «Эҳтиёг шав, духтарам».

Ман дар он ҷо, дар замини Минск ба ҷасорату
қаҳрамонии бемисли занҳои белорус боз х,ам бештар
тан додам. Солҳои ҷанг дар Минск Кубе ном
дастнигари Гитлер ваҳшигарӣ мекард. Комитета
шаҳрии партия, ки пинҳонӣ амал менамуд, ҳамроҳи
партизанҳо ба вай ҳукми қатл бароварданд. Яке аз
паргизанҳо - Мария Осипова бо Мария Мозанник, ки
лақабаш «Чёрная» буду хидматгори хонаи Кубе шуда
кор мекард, алокд бает. Мария розй шуд, ки минаи
Осипова додаро дар ҳуҷраи Кубе гузорад. Шабона
гаркиш ба амал омад. Ҷаллоди фашист нест карда
шуд. Гитлерчиён аз марги Кубе ба хашм омада, ба
қасосгирӣ cap карданд. Лекин ҳеҷ чиз садди роҳи
Холмурод Шарифов............................. °1

хашму газаб ва нафрати халқ туда натавонист.
Мария Осипова ва Мария Мозанник барои ин
ҷасорату шуҷоаташон сазовори унвони олй -
Қаҳрамони Иттифоқи Советй шудаанд._ Осипова
борҳо шаҳри Норакро зиёраг кардааст. У инчунин
шаҳрванди фахрии шаҳри шӯҳратманди Норак низ
мебошад.

Дар Минск бо бародарони белорус на ганҳо дар
хусуси муборизаи якдилонаи халқи совета бар зидди
душманон ҳарф задем, балки дар хусуси ёрии бузург дар
барқароркунии Минск ва дигар шаҳру деҳаҳо, дар
бораи торафт мустахкамшавии дӯстии халқҳо низ
сӯҳбат кардем. Ҳамкоронамон - ноширон, матбаачиён,
паҳнкунандагони китоб махсусан ҳамкории зичамонро
дар соҳаи фарҳанги маънавй зикр карданд. Дар
Г оскомиздати Белоруссия бо қаноатмандй қайд
намуданд, ки дар Тоҷикистон чандин маротиба асарҳои
Якуб Колас, Петрус Бровка, Янка Купала, Максим
Танк, Иван Шамякин, Аркадий Кулешов, Ритор
Бородулин ва дигар адибон нашр шудаанд.

Дар омади ran бояд гуфт, ки Қаҳрамони Меҳнати
Сотсиалистӣ, нависандаи ҷангноманавис Василий
Биков барои асараш «Нишони бадбахтй» ва Адамович
барои китоби «Қотилон» сазовори ҷоизаи коргарони
Норак гардидаанд.

Вақте ки сухан аз дӯстии адабиёт меравад,
наметавон ба хотир наовард, ки ин дӯстаро
асосгузорони адабиётҳои советии белорус ва тоҷик
Янка Купала, Якуб Колас, Садриддин Айнй ва
Абулқосим Лоҳутӣ тарҳ афканда, наслҳои минбаъдаи
адибон онро вусъат дода, устувор гардонданд. Дар ин
ҷода хусусан саҳми устод Абулқосим Лоҳутй басе
бузург аст. Соли 1942 Янка Купала дар синни 60-солагй
вафот кард. Лоҳутӣ, ки аллакай бо ӯ дӯсти қарин шуда
буд, Янка Купаларо булбули Белоруссия номида,
навишта буд: «Белоруссия ҳақ дорад ба эҷодиёти шоири
82

Толей баланд

вафодори худ Янка Купала фахр кунад, зеро ӯ шоирест,
ки дар замонҳои кулфаташ ҳамроҳи вай дарду азоб
кашид, дар солҳои зиндагонии навгардидаи озодаш бо
вай меҳнат ва шодй намуд ва дар машаққатҳои сахти
айёми ҷанг муборизаашро мадҳу сано хонд».

Дар навбати худ, мо хам бо ноширони Белоруссия,
ки беҳтарин асарҳои адабиёти тоҷикро васеъ ташфик
мекунавд, миннатдорй баён намудем. Дар нашриётҳои
гуногуни Минск чандин маротиба асарҳои Абӯабдулло
Рӯдакӣ, Умари Хайём, Абулқосим Лоҳутӣ, Мирзо
Турсунзода, Мирсаид Миршакар ва дигар суханварон
ба табъ расиданд

Имрӯз дар Тоҷикистон маҷмӯаҳои ашъори Я.Колас
«Роҳи мо», Я Купала «Ба офтоб», «Садои замин»,
Петрус Бровка «Рӯзҳо ме1узаранд» (дар тарҷумаи Боқӣ
Раҳимзода), повесту ҳикояҳои И.А.Брил «Номи ятимй»,
романи И.Шамякин «Дил дар кафи даст», китобҳои
дастҷамъии «Армуғони дӯстӣ», «Маҷрои кабуд» ва
ғайраро ба забони модарии худ мехонанд. Ин асархо
дар қагори китобҳои беҳтарини хонандаи тоҷик
меистанд.

Мо ба матбаачиёни белорус барои кӯмакашон дар
чони китоб аз сидқи дил миннатдорй баён кардем.
Танҳо дар зарфи ду соли охир комбинати полиграфии
ба номи Я.Колас ва фабрикаи чопи ранга ба мо дар
нашри ҷилдҳои 6 ва 8-и «Ҳазору як шаб», «12 курсӣ»,
«Гӯсолаи тилло»-и Илф ва Петров кӯмак расонданд.
Ҳозир бошад, дар он ҷо романи В.Гюго «Одаме ки
механдад» ва як қатор асарҳои диғар чоп шуда
истодааст.

Дар вохӯрии шаҳри Минск мо бо дӯстони белорус
ахд кардем, ки дар соҳаи нашри китоб, кори матбаа ва
савдои китоб боз ҳам васеътар ҳамкорӣ намоем. Инак,
дар Китобхонаи ҷумҳуриявии ба номи Фирдавсӣ
бахшида ба Рӯзҳои шаҳри қаҳрамон - Минск намоиши
калони китобҳои Белоруссия гузаронида шуд.
Холмурод Шарифов............................

Душанбегиҳо имкон ёфтанд, ки бо асарҳои олимони
намоён, адабиётшиносон, журналистон, мутахассисони
соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқи Белоруссияи совета аз
наздик шинос шаванд. Соли 1987-ум дар шаҳри
қаҳрамони Минск - пойтахти республикаи бародарии
Белоруссия, намоиши китобҳои нашриётҳои
Тоҷикистон баргузор шуд, ки ин бори дигар аз
бардавомии ҳамкориҳои мо шаҳодат медиҳад.
84

Толей баланд

ДУ МАҒЗИ ЯК БОДОМ

Дар фасли баҳористони соли 1968 даҳаи фарҳанги
тоҷик дар Узбекистон баргузор гардида буд, ки дар
он зиёда аз 500 кас иштирок кард ва хушбахтона ман
аз иштирокчиёни он будам. Ин сафари мо аз ҳамаи
сафарҳои дигарамон фарқ мекард. Мо санъати худро
ҳам ба бародарони узбек намоиш медодем^ва хам ба
ҳаммиллатони худ, ки қариб дар саросари Узбекистон
зиндагӣ мекунанд. Ҳар бор, ки аз ин воқеаи муҳими
таърихи дӯстии ду халқи бародар - тоҷику узбек сухан
меравад, пеш аз хама чунин лаҳзае ба ёдам меояд, ки
онро дар биёбони Ҷиззах, дар совхози «Малик»-и
вилояти Сирдарё ба хотир гирифтаам. Дар сари рохи
калоне иштирокчиёни Даҳаро коргарони ин совхози
навбунёд, аммо хеле машҳур бо мусиқиву гулу
гулдастаҳо пазирой намуданд. Пас дар клуби совхоз
вохӯрии шавқангезе барпо гардид, ки дар он Шоири
халқии Тоҷикистон, Лауреати мукофоти давлатй ва
Ленинӣ, Қаҳрамони Меҳнати Сотсиалистӣ Мирзо
Турсунзода, шоир, Лауреати мукофоти давлатии
ҷумҳурӣ ба номи А.Рӯдакӣ Боқӣ Раҳимзода, шоира
Гулчеҳра Сулаймонова, доктори илмҳои философия
М.Ғаффорова, бастакор Ш.Сайфиддинов ва дигарон
дар вазъияти истиқболи тасфону пургулғулаи дӯстӣ
нутқҳою шеърхонй карданд.,. Бо иштироки Артисти
халқии СССР марҳум Муҳаммадҷон Қосимов,
Артисткаи халқии Тоҷикистон, сарояндаи хушовоз
Шоисга Муллоҷонова, Артистони хизматнишондодаи
Тоҷикистон Зӯҳро Каримова, С.Саъдиев ва дигарон
ҳунарнамоии завқоваре низ барпо гардид. Пас аз
консерт мӯйсафеди кулӯтариши нуроние (афсӯс
мехӯрам, ки номашро напурсидам) ба назди мо омад
ва чунин гуфт:
Холмурод Шарифов............................

- Бинед аз чашмони ман ашки шодй мерезад, ки
ба дидори шумоён мушарраф шудам. Мо ӯзбекону
тоҷикон ду мағзи як бодом ҳастем... Суханҳои барои
мо муқаддас - «нон», «ҷон», «дӯст», «садоқат» ҳам ба
забонҳои тоҷикиву ӯзбекӣ як хел садо медиҳанд.

Ман таъкид кардам, ки «падари бузургвор
ибораҳои - «китоб», «санъат», «торро» низ ҳамроҳ
кунанд. Боқӣ Раҳимзода бошад, бо усули шӯхии ба
худаш хос «пахтаро фаромӯш накунед, пахтаро»
гуфта ба сӯҳбати мо гармй илова кард.

- Ҳақ аст гапи шумо, - гуфт мӯйсафед, - калимаи
пахтаро ҳам тоҷикон, хам ӯзбекон ҳамчун рамзи
бойгарии миллй як хел талаффуз мекунанд. («Пахта
ҳамамизни бойликимиз»). Сонӣ мӯйсафед, «хуш
омадетон, нури дида» туфту ба завқ хандид. Ба ин
сӯҳбати мо мархум Акоп Абрамович Саркисов -
сардори онвақтаи «Главазирсовхозстрой» шахсе, ки
дар обёриву обод кардани биёбонҳои лабташнаи
Мирзочӯли Ҷиззах заҳмати бисёре кашидааст, ҳамроҳ
шуд ва илова намуд, ки умумияти ин ду халқи бародар
на фақат дар ин ибораҳо, балки зиёдтар дар бунёд
намудани зиндагии нав, сохтмонҳои иншоотҳои
азими сотсиалистӣ зоҳир меёбад, ки дар он хизмати
ходимони маданияти тоҷик низ сазовори зътироф аст.

- Дар ёд дорам, - гуфт Саркисов ба Шоиста
Муллоҷонова муроҷиат карда, - тақрибан 25 сол қабл
аз ин соли 1943 шумо - Шоистахонум, бо ҳамроҳи
санъаткорони тоҷик Ашӯра Носирова, Барно
Ахмадова ва дигарон ба Фарҳодгидрострой омада, ба
коллективи сохтмончиён консерти хубе нишон дода
будетон, ки онро ҳанӯз ҳам мардум дар хотир доранд.
Санъати баландпарвози шумо ба мо илҳом бахшид...
Он вақтҳо, агар диққат карда бошед, дар ин ҷойҳо
нишонаи зиндагй набуд, агар парранда пар мезад,
параш месӯхт, ана акнун ҳамаи табаддулотро бо
чашмони худатон мебинед, ин шаҳрҳою посёлкаҳои
86

Толей баланд

зебо, боғу пахтазорҳо самараи меҳнати баҳодурона
аст, ки дар он ба қатори дигар миллатҳои совета
саҳми сазовори фарзандони халқи тоҷик ҳам хеле
калон аст...

Дар ҳақиқат он низе, ки мо бо чашми худ дидем,
касро ба ҳаяҷон наоварда наметавонист. Дар биёбоне,
ки онро як вақтҳо дашти урёну гурусна меномиданд,
шаҳрҳои ҳозиразамони Бекобод, Гулистон, Янгиер,
Иличев, Булунғур, Ҷиззах ва гайра бо ободиву
зебогию богу роги худ касро ба ҳайрат меоранд. Мо
дар хусуси корнамоиҳои одамони совета дар ин
сарзамин гаштаю баргашта муҳокимаҳо мекардем...

Роҳи дуру да розе, ки биёбони беканори Ҷиззахро
ду паҳлӯ тақсим карда буд, моро ба Булунгур мебурд.
Дар ин сафар адабиётшиноси маъруфи тоҷик
Носирҷон Маъсумӣ, ки ҳамдами мо буд, ба атроф бо
назари ҳайрат нигоҳ мекард ва накди зеринро кард:

- Ман, «шаҳри» Ҷиззах ва хусусан чӯлҳои
Ҷиззахро дар хурдсолиам дидаам ва аз он то ин дам
таассуроти даҳшатангезеро дар хотир доштам. Бовар
кунед, он вақтҳо ин ҷойҳоро мардум, аз ноободиаш
дӯзах хам мегуфтанд... Дар ин роҳ мусофирон ҷойи аз
гармй cap паноҳ кардан ёфта наметавонистанд. Дар
зери ҳамон таассуротҳо, давом медод суханашро
шодравон Н.Маъсумй, дар зимистони қаҳратун ҳам,
агар касе номи «Ҷиззахро» ба забои мегирифт - таби
ман баланд мешуд ва маро арак, зер мекард. ...Акнун
бошад ба чашмони худам бовар намекунам, зеро ба
куҷое, ки наравед, богу ободониро мебинед, ки
икдими ин кишварро тағйир додааст. Дигар
ҳамсафарони мо хам дар ин хусус таассуроти худро
изҳор мекарданд. Ин ҳикоятҳои ҳайратовар, ки аз
ҳақиқати рӯзҳои мо, аз самараи сиёсати эҷодкоронаи
Давлати шӯравӣ ва ҳамкории халқҳо шаҳодат
медоданд, роҳи моро «кӯтоҳ» карданд ва чй тавр мо
ба колхози «Москва»-и ноҳияи Ҷиззах расиданамонро
Холмурод Шарифов..........................

нафаҳмида мондем^ Ин ҷойҳо ҳам ба монанди
манзилҳои дигари Ӯзбекистон идона оро дода шуда
буданд. Хурду калони ин колхоз бо қарсаку
гулдастаҳо пазироии моро мекарданд. Раиси колхоз
яке аз одамони номии Ӯзбекистон ва ташкилотчиёни
сохти колхозӣ, Қаҳрамони Мехнати Сотсиалистӣ
рафиқ Ҳамроқулов бо суханҳои пурҳарорати табрикӣ
моро ба клуби колхозӣ даъват кард.

Дар клуб митинги дӯстӣ барпо гардид. Дастаи
ҳаваскорони санъати колхоз ҳунарнамоӣ мекард. Пае
баромади устодони санъати тоҷик баргузор шуд.
Ҳамон шаб бори охирин ман баромади Артиста
халқии СССР марҳум Муҳаммадҷон Қосимовро, ки
яке аз саркардаҳои санъати профессионалии шӯравии
тоҷик аст, тамошо карда будам. У порчаеро аз
«Отелло»-и В.Шекспир манзур кард, ки бе муболиға
ҳозиронро ба хурӯш овард. Гарчанде нақш ба забони
тоҷикӣ иҷро карда шуду ҳамаи тамошобинон
ӯзбекзабон буданд, — ҳамаро чунон писанд омад, ки
мардум артистро аз ҷой бархоста бо кафкӯбиҳои дуру
дароз табрик мекарданд. Муҳаммадҷон Қосимов бо
маҳорати баланди санъатчигиаш, бо қобилияти
фавқулоддаи таҷассумкунии образ ҳамаро мафтуни
ҳунари худ карда буд...

Пас аз митинги дӯстӣ ва консерти устодони
санъати мо, дар ҳамон колхоз шабнишиние барпо
гардид, ки онро ҳаргиз фаромӯш кардан мумкин нест.
Аввало он «исгиқболи деҳқонӣ», самимияти пазирой
чунон ба табъ буд, ки «гунгро ҳам гӯё мекард». Аммо
равняй кайфияти баланди ин шабнишиниро
машрубот не, (гарчанде фаровон буд,) балки омили
дигар муайян карда буд. Ин дар қадршиносии
баланди мардуми меҳнаткаш нисбат ба бунёдкорони
ганҷинаҳои маданияти сотсиалистй ифода ёфта буд.
Охир он шаб ба меҳмонии колхозчиён арбобони
намоёнтарини адабиёту санъати ду халқи ҳамсояву
...............................Толей баланд

бародар омада буданд... Дар он шабнишинй
ходимони маъруфи маданияти сотсиалистии
Узбекистон - адиб Комил Яшин, бастакорон Мухтор
Ашрафй, Ахмад Ҷабборов, кинорежиссёр Собир
Мухаммадов, файласуфон Ғанӣ Наҷимов ва Саид
Шермуҳаммадов ҳам ҳамдами мо буданд. Он
шабнишиниро фақат «мехмоннавозй» гуфтан кам
мебуд. Равост, ки онро шаби пайванди дилҳо гӯем,
зеро он дам беҳтарин мардумони ҳунару соҳибқалами
ду халқи бародар дар гирди дастурхони пурнукду
неъмати меҳнаткашони қишлоқ васила ёфта буданд.
Ин ҷиҳати он шабнишиниро аксари ҳозирон гаштаю
баргашта эътироф мекарданд. Ёд дорам Ғ.Наҷимов
дар нутқи табрикиаш чунин гуфта буд: «Ман гумон
мекунам, ки имшаб, тамоми халқи тоҷик дар
меҳмонии мост, зеро мо дар симои Мирзо Турсунзода
эмблемаи (тамғаи) халқи тоҷикро мебинем, дар симои
Боқӣ Раҳимзода хираду ширинбаёнии тоҷиконро
мушоҳида мекунем ва бо овози Шоиста Муллоҷонова
чаҳ-чаҳи булбулони кишвари зебои шумо ба гӯши мо
мерасад». Дар ин муҳокима ҳақ ба ҷониби дӯсти
ӯзбекистонии мост.

Зеро айнан дар ҳамон вақт «дастаҳои дигари
иштирокчиёни Даҳаи маданияти Тоҷикистон дар
вилоятҳои Фарғона, Андиҷон, Намангон, Хоразм,
Бухоро, Қашқадарё бо ишгироки адибони маъруфи
мо - Шоири халқии Тоҷикистон Лауреата мукофоти
давлатии СССР Мирсаид Миршакар, Ҷалол Йкромй,
Раҳим Ҷалил, Ф.Ниёзӣ, Аминҷон Шукӯҳӣ, Мӯъмин
Қаноат, Фазлиддин Муҳаммадиев, Абдуҷаббор
Қаҳҳорй, Убайд Раҷаб, Абдумалик Баҳорӣ,
М.Ҳакимова коллективҳои ҳунарии «Лола» (роҳбари
бадеияш Лауреата мукофоти давлатии СССР,
Артиста халқии РСС Тоҷикистон Ғаффор
Валаматзода, «Рубобчизанон» (бо роҳбарии ходими
хизматнишондодаи санъат Шариф Бобокалонов),
Холмурод Шарифов.......................... 89

«Шашмақомхонҳо» (роҳбарони бадей, ходимони
хизматнишондодаи санъат Шоҳназар Соҳибов,
Фазлиддин Шаҳобов), ансамбли «Гулшан», дастаҳои
консертӣ бо роҳбарии сарояндагони моҳири мо Зафар
Нозимов ва Ҷӯрабек Муродов, коллективи калони
Театри опера ва балети ба номи Садриддин Айнй, ки
дар ҳайати вай артистони халқии СССР Ахмад
Бобоқулов, Ҳанифа Мавлонова ва ду карат Лауреата
мукофоти байналхалқии балет Малика Собирова
буданд, фаъолона ҳунарнамоӣ мекарданд. Он рӯзҳо
дар ҳар хонадони Ӯзбекистон - ба воситаи радиою
телевизион шеъру суруду мусиқии тоҷикӣ баланд садо
медоданд. Ба замми ин, дар ҳамаи кинотеатрҳои
Ӯзбекистони бародарӣ филмҳои бадеию ҳуҷҷатии
«Тоҷикфилм»-у студияи телевизиони Душанбе
намоиш дода мешуданд. Дар он намоишҳо филмҳои
кинорежиссёрони номии Тоҷикистон Б А.Кимёгаров
«Бо амри дил», «Қисмати шоир», Т.Собиров «Қасос»,
«Марги судхӯр», АРаҳимов «Хокистари сӯзон»,
Т.Қосимова «Тобистон» ва ғайра муваффақияти
калон пайдо карда буданд.

Дар Тошканд бошад: намоиши махсуси зиёда аз
сад асари санъати рассомии мо хеле овозадор
мегузашт, ки онро устодони маъруфи мӯқалам -
марҳум Мирзораҳмат Олимов, Хушбахт Хушвақтов,
Зуҳур Хдбибуллоев, Ашӯр Хдйдаров, ҳамчун
иштирокчиёни Даҳа оро дода буданд. Қариб дар
ҳамаи шаҳрҳои Узбекистан бозорҳои китобҳои
тоҷикӣ гузаронида туда буд. Хдмин тавр ду халқи
бародар ҳамнишин буданд...

Такроран қайд карданиам, ки дар ҳар гӯшаю
канорҳои Узбекистан ба ҳар як иштирокчии Даҳа
истиқболи гарму ҷӯшон зоҳир мекарданд. Аммо як
чизро махсус қайд карданиам. Ин ба он пазироие, ки
мардуми узбек ба Мирзо Турсунзода зоҳир карда буд,
тааллуқ дорад. Ҳис карда мешуд, ки мардуми оддӣ
90

.Толей баланд

ӯро хамчун шоири забардаст дер боз мешиносад... Мо
ба ҳар куҷое ки мерафтем, хурду калон шеърҳои
М.Турсунзодаро аз ёд мехонданд. Дар байни Мирзо
Турсунзода ва одамони гуногун, беихтиёр сӯҳбатхои
дуру дарози самимй барпо мегардид ва мо баръало
медидем, ки шоир аз он дил канданӣ нест, ноилоҷ бо
онҳо хайрухуш мекард. Дар мулоқотҳо ҳис карда
мешуд, ки М.Турсунзода кувваи нав пайдо мекард ва
бо тобоварии ғайриоддии худ мардумро дар ҳайрат
мемононд. Яке аз мулоқотҳои мо баъд аз сафари дуру
дароз, вохӯриҳои бисёре дар совхози «Пахтаарал»
барпо гардид, ки дар он ҷо ҳам иштирокчиёни Даҳаро
бо садои карнаю сурнайҳо, рақсу гулдастаҳои тару
тоза истиқбол карданд. Х,аво хеле гарм буд... Дар
клуби совхоз зиёда аз се ҳазор одам ҷамъ омадааст.
Митинги дӯстӣ cap шуд. Котиби якуми Комитета
вилоятии партиявии Сирдарё Н.М,Махмудов ва
бригадири совхоз, тоҷикписар Сафаров бо нуткхои
табрикй ба мо муроҷиат карданд. Аз гармии
ғайриоддӣ аксари иштирокчиёни Даҳа хоҳиш
мекарданд, ки аз баромад кардан онҳоро озод кунем.
Мирзо Турсунзода, ки он рӯзҳо дардманд буданд, аз
ин пай бурда, гуфтанд, ки ман ба сухан мебароям.
Издиҳом бо қарсаки дуру дароз ӯро кабул кард... Аз
ҳарорати баланди зал буғҳо дудмонанд бухор
мешуданд, аммо агар пашша мепарид, шунида мешуд.
Ҳама мафтуни нутқи пурҳарорати Мирзо Турсунзода
буданд. Мавзӯи баромади ӯ ба амал татбиқ шудани
сиёсаги давлати шӯравӣ, дӯстии халқҳо ва мубориза
барои сулҳ буд. Аз ҳар тори мӯйи шоир арак ҷорӣ
мешуд, аммо ӯ нутқи оташинашро давом медод.
Мардум хастагиро фаромӯш карда, самимона каф
мекӯфтанд. Дар хотимаи нутқ М.Турсунзода шеъри
мушҳури худ «Шоиро»-ро хонданд.
Холмурод Шарифов............................... 91

Шоиро, аз сӯхтан дорй хабар,

Пас макун аз оташи сӯзон ҳазар!

Сӯхтан пӯлоду оҳан офарад,

Аз шароре тоза гулхан офарад...

Боз мавҷи қарсак ба фалак дакка хӯрд. Вале дар
пазироиҳои бародарону хоҳарони ӯзбек ягон унсури
расмият мушоҳида намешуд, зеро агар бо забони
шоир гӯем:

«Х,оҷат набувад, ки гӯям имрӯз
Аз бобати дӯстӣ каломе,

Зеро ки аз ибтидост моро
Як роҳу равиш, як мароме...»

Бале, дӯстии мардуми тоҷику ӯзбек таьрихи дуру
дарозе дошта, дар тӯли асрҳо аз санҷиши рӯзгорон
гузаштааст. Адибони зиёд ин ду халқро ба ду мағзи як
бодом, як себи дукафон, ду сатри як байт, ду саҳифаи
як китоб, ду шохоби як дарё, ду чашми як одам,
бародарони ҳамзод ва амсоли ин ташбеҳ кардаанд, ки
алҳақ, росту дуруст аст ва аз ин гузашта халқҳои
ӯзбеку тоҷикро, ки дар таърих, маданият, сарулибос,
мусиқиву рақс, меъмориву табиат, хулқу хӯ ва расму
одат хеле қаробат доранд, метавон як ҳамсояву дӯст
номид. Тоҷикон ва ӯзбекон кишвари дӯстӣ ва
бародариро дар давоми садсолаҳо маъмур сохта, дар
кӯраи муборизаҳо бар зидди истилогарони аҷнабӣ ва
золимони маҳаллӣ обутоб додаанд. Бинобар ин дар
бисёр шаҳру деҳоти Тоҷикистону Узбекистан ӯзбекон
ва тоҷикон ҳамсояву ҳамдевор зиндагӣ мекунанд,
деҳаҳои тоҷикнишину ӯзбекнишин паси ҳам меоянд.
Аксари ин ду халқ забони якдигарро медонанд. Дар
ҳар хонадон ва дар фазо ҳамеша созу суруди тоҷикиву
ӯзбекӣ ҳамсадо ва ҷӯр аст. Ба баён ҳоҷат нест, ки
муносибатҳои хеле наздиктарин дар байни ӯзбекону
92

Толей баланд

тоҷикон ташаккул ёфтаанд, ки вай дар анъанаҳои
наҷиби ба ҳардуи ин халқҳо хос ифода ёфтааст,
Мардуми тоҷику ӯзбек мероси бойи маданй доранд.
Оҳангҳои ғоявӣ, сюжет ва дигар аломатҳои
маданияти ин ду халқ бо ҳам хеле монанданд.

Таърих шоҳиди дӯстии бародарона ва хамкории
Абдураҳмони Ҷомӣ ва Алишер Навой, Мавлоно
Муқимй ва Тошхӯҷа Асирӣ, Содирхон Ҳофизу Мулло
Тӯйчӣ ва дигар намояндагони ин ду халқ аст.

Дар ин хусус академик З.Ш.Раҷабов дар рӯзҳои
Даҳаи маданияти мо хеле дуруст қайд карда буд, ки
фаркияти забои ба барқароршавӣ ва ҳамкории зичи
намояндагони маданияти ӯзбеку тоҷик садде
нагардид. Бисёр классикони адабиёти узбек, аз қабили
Алишер Навой, Бобур, Машраб, Турдӣ, Муқимӣ,
Фурқат, Завқӣ ва дигарон забони тоҷикиро на фақат
хуб медонистанд, ҳатто бо ин забои асарҳои аъло низ
эҷод кардаанд. Дар адабиёти мо анъанаи хуби «ширу
шакар»-гӯӣ ба вуҷуд омада, камол ёфт.

Боиси хурсандист, ки ӯзбекон Садриддин Айниро
асосгузори адабиёти советии худ мешуморанд.

Бисёр классикони адабиёти тоҷик аз нозукиҳои
забони ӯзбек ва таърихи маданияту адабиёти он пурра
бохабар буданд. Аммо дӯстию хамкории халқҳои
тоҷику ӯзбек баъд аз ғалабаи ғояҳои Октябри муаззам
дар оилаи ягонаю бародаронаи миллатқои Иттифоқи
Совета оҳангҳои нави иҷтимоӣ ва ҳусну зебоии нав
пайдо кард.

Тоҷикистону ӯзбекон даст ба даст, пеш аз ҳама бо
ёрдами халқи кабири рус сотсиализм бунёд намуданд,
принсипҳои нави муносибатҳои миллатҳои озодро
ҷорӣ намуданд, бар зидди душманони сохти совета
далерона ҷангиданд, манбаи зиндагӣ - каналҳои
калони Фаргонаю Ҳисор ва стансияҳои электрикии
обиро сохта, ба истифода доданд ва дар баробари
Холмурод Шарифов............................. 93

афзун намудани ҳосили «тиллои сафед» ҳамкорӣ
мекунанд.

Ҳамкории бевоситаи бародаронаи моро дар соҳаи
ба вуҷуд овардани маданияти нави сотсиалистй
махсус қайд карданӣ ҳастам. Зеро маданияти
профессионалӣ - театрҳо, муассисаҳои мусиқӣ ва
кадрҳои санъати сотсиалистии тоҷик дар натиҷаи
ҳамин ҳамкории босамар инкишоф ёфтаанд.

Дар ҳақиқат, тоҷикон' ва ӯзбекон чунон ба ҳам
анису мӯнис гардидаанд, ки ҳатто қиёфаи зоҳирии
онҳоро фарқ кардан душвор аст. Беҳуда шоири
овозадори тоҷик Боқӣ Раҳимзода нафармудааст:

Фарқи ҳама мардумони дигар осон,

Лекин шуда мо баҳам чунон ҳам наздик.

Бинанда чунин суол орад ба миён:

«Эй ҷӯра, биту, ту ӯзбакӣ ё тоҷик?»

Ин дубайтӣ дар рӯзҳои Даҳа чандин бор ва дар
чандин ҷо вирди забон гардид. Ҳамин нуқтаро
адибони узбек низ бо суханони олӣ баён кардаанд.
Тошканд моро бо шиори

Марҳабо, меҳмонимиз,

Жондан азиз қардошимиз.

Марҳабо, меҳмони мо,

Чун дар тани мо ҷони мо, -

пешвоз гирифт. Дар саросари Ӯзбекистон дар
алвонҳои сурх бо хатҳои заррин навишта шуда буд:
«Хонаи ӯзбек - хонаи тоҷик, хонаи тоҷик - хонаи
ӯзбек». Як банд шеъри Ғафур Ғулом ҳам рӯҳияи он
рӯзҳоро хеле барҷаста ифода мекард:

Яқин - кунда - кундағай қадим - қадимдан буён.

Бирини ӯгли тожик, келини ӯзбек қизи.

Отаси фарғоналик, модараш аз Бадахшон,

Она тилиси тожик, аммо ӯзбекдир ӯзи.
94

Толей баланд

Чун сухан аз ягонагӣ ва қаробати наздики хешу
таборй рафт, наметавонам дар хусуси мулоқотамон бо
мардуми шаҳри бостонии Самарканд тавақкуф
нанамоям. 27 май вакилони Тоҷикистон ҳам аз
Фарғонаю ҳам аз Бухоро ва ҳам аз заминҳои навкорами
вилояти навбунёди Сирдарё ба Самарканд омаданд. Ин
шаҳр таърихи тамаддуни халқи тоҷику ӯзбекро бо
тамоми шаҳодат ва бузургй хикоят мекард. Дар ин ҷо
хишти аввалини назмро Абӯҳафси Суғдӣ, Дақиқӣ,
Сӯзанӣ, Низомии Арӯзии Самарқандӣ, Ҷомӣ, Алӣ
Қӯшчӣ, Мушфиқӣ, Давлатшоҳ, Мутрибӣ, Сайидо ва
дахло адибону олимони халқи тоҷик гузаштанд ва
зиндагиву эҷод кардаанд ва ё дар ин хок по бар арсаи
вуҷуд ниҳодаанд. Дар ин шаҳр устод Айнӣ ба адабиёти
навини инқилобии тоҷик поя гузошт, дар ин шаҳр
нахустин рӯзномаи советии тоҷикй нашр шуд.
Самарканд аз шаҳрҳоест, ки бародарии халқи тоҷику
ӯзбекро устувор кардааст. Дар майдони қадимии
Регистон ҳайкали ёдгории Ҷомӣ ва шогирди вафодори ӯ
сардафтари адабиёти ӯзбек Навой ин дӯстиро таҷассум
менамояд. Аз ин рӯ дар Даҳа базми сухан ва базми
шеъри тоҷикӣ ҳусни хоссае дошт. Мирзо Турсунзода
дар баромади худ гуфт, ки аксари самарқандиён хешу
табори душанбегиҳо ҳастанд, ман агар бигӯям, ки ҳар
яки ин ҷо нишаста дар Душанбе бародару хоҳар ё
падару модар ва ё фарзавд дорад, хато нахоҳам кард.

(Телевизион ва радио ҳамаи гуфтугӯи он шаби моро
ба тамоми гӯшаву канори ду республикаи бародар
расонд. Бинобар ин, ман аз тафсилоти дигари он
худдорй мекунам.)

Дар рӯзҳои Даҳаи маданияти тоҷик дар Ӯзбекистон
мо бори дигар самараҳои хуби ин дӯстии бузургро
дидем. Дар рӯзе, ки мо дар замини Ӯзбекистони
бародар маданияти худро намоиш медодем - даҳ рӯзи
тантанаи сиёсати дӯстии халқҳои кабири мо буданд.
Холмурод Шарифов............................ 95

Дар ҳар гӯшае шиорҳои «дӯсти тоҷик, хонаи ӯзбек -
хонаи туст» ва ғайраро медидем

Коргари оддии совхози «Бешариқ» Олимҷон
Ғиёсов бо шеъри махсуснавиш гаи худ:

«Марҳабо, аз Тоҷикистон дӯстон хуш омадед,

Марҳабо, бар сарзамини ӯзбекон, хуш омадед...»

иштирокчиёни Даҳаро истиқбол кардааст. Мо бо
синфи коргари Тошканд, бо сокинони садҳо қишлоқҳо
мулоқотҳо доштем. Ин мулоқотҳо хеле самимӣ ва
тафсон буданд. Ҳар куҷое, ки мерафтем, гумон
мекардем, ки мо ба одамоне вомехӯрем, ки борҳо бо
онҳо ҳамнишин будему акнун пазмони мулоқоти
наванд...

Хати сафари гурӯҳи мо, ки яке аз се гурӯҳи расмии
иштирокчиёни Даҳа буд, хеле гуногун буд. Мо бо
коллективҳои комбината бофандагӣ, «Ташселмаш»-и
шаҳри Тошканд, совхоз-комбината ба номи У.Юсуфов,
колхози ба номи Ҳ.Турсунқулов, совхози «Пахтаарал»,
сокинони шаҳрҳои Гулистон: Янгиер, совхози № 6
(«Малик»), районҳои Ҷиззах, Ургут ва шаҳри
Самарканд мулоқотҳои фаромӯшнашаванда доштем.
Ҳар куҷое, ки мерафтем, мо самараи сиёсати миллӣ ва
дӯсти лениниро медидем. Фарзандони миллатҳои
гуногун дар як оила меҳнати баҳодурона мекарданд ва
ҳамкорию дӯстии халққои бародарро тантана
менамуданд.

Мо аз он фахр мекардем, ба монақди он, ки обҳои
нурмавҷ ва пуртуғёни Панчу Вахш, Кофарниҳону
Сурхондарё аз қуллаҳои кӯҳҳои cap ба фалакрасидаи
тоҷик шорида ба дарёи бузурги Омӯ ҳамроҳ мешаванд,
ҳамин тавр ғайрату кӯшиш, меҳнати якҷояи халқҳои
тоҷику ӯзбек бо меҳнати халқҳои бародарии Иттифоқи
Совета васл мегардад ва мавҷи ягонаи ҳаракати
халқҳои моро ба сӯйи комёбиҳо ташаккул менамояд.
96

Толей баланд

ҲАРФИ НОТАМОМ...

Якуми октябри соли 1980-ум дар аэродроми
Домодедови шаҳри Москва бо нависандаи маъруфи
Озарбойҷон, ходими ҷамъиятӣ Мирзо Аҷарович
Иброҳимов вохӯрдам.

- Э, чй хуше, шуморо дидам, - гуфт Мирзо
Аҷарович хурсандона вохурй карда ва баъд ӯ дарҳол
аҳволи саломатии зану фарзандони устод Мирзо
Турсунзодаро пурсон шуд. Ман гуфтам, ки ҳама
сиҳату саломатанд, Мирзо Аҷарович маро ба
қаҳванушӣ даъват кард. Ӯ ки яке аз ҳамқаламону
дӯстони қарини Мирзо Турсунзода буд, асосан дар
бораи шахсият ва хислатҳои наҷиби Турсунзода сухан
меронд ва ҳангоми видоъ чунин гуфт: «Мо соли оянда
ҷашни 70-солагии М.Турсунзодаро дар Озарбайҷон
қайд мекунем. Комитетии якдилии Совета бо халқҳои
Осиву Африқо дар бораи васеъ ҷашн гирифтани
солонаи ӯ қарори хуб қабул кард. Бояд аз сулҳу
амонй, якдилии халқҳои ҷаҳон, озодию истиқлолияти
миллии халқҳои мазлум ва прогрессии ҷамъиятй бо
овози баланд сухан ронем».

Мирзо Иброҳимович ба изҳори чунин ақидаҳо
асосу қуқуқи комил дорад, зеро вай бо Мирзо
Турсунзода чун шахси ҳаммаслаку ҳамкори сазовор
дар ҳаракати ҷамъиятии якдилии халқҳои Осиёву
Африқо солҳои зиёде заҳмат кашидааст ва инак,
баъди вафоти М.Турсунзода ӯро дар вазифаи Раиси
Комитета Советии якдилии Халқҳои Африқову Осиё
иваз кардааст.

Ёд дорам, дар рӯзи маросими ба раиси ҳамин
Комитет интихоб шуданаш М.Иброҳимов бо як
эҳтироми том аз хизматҳои шоёни таҳсини Мирзо
Турсунзода нақл мекард. А.С.Дзасохов ҳам, ки солҳои
Холмурод Шарифов........................... 97

дароз ноиби якуми Раиси Комитети Совета якдилист,
илова намуд: «Бесабаб нест, ки Конференсияи якуми
якдилии халқҳои Осиёву Африқо дар пойтахти
Тоҷикистон Душанбе (октябри соли I960) гузаронида
шуда, ҳуҷҷатҳои муҳими программавӣ қабул карда
буд ва Мирзо Турсунзода сарвари сазовори ин
комитети бонуфуз интихоб гардид. Саҳми ӯ дар
ривоҷи кори наҷибонаи хдракати озодихоҳӣ,
таназзули мустамликадорӣ, сулҳу амонӣ бебаҳост».

... Ман бо Мирзо Иброҳимов хушбошӣ кардаму
пас аз чанд дақиқа вориди самолёт шудам. Ҳамин ки
курсии худамро ёфта нишастам, беихтиёр хаёлам ба
ёди он марди бузург, шоири ширингую оташинсухан -
Мирзо Турсунзода банд шуд... Суханҳои Мирзо
Иброҳимов ҳанӯз дар гӯшам садо медод, ки мугуфт:
«Мо ҷашни Мирзоро сазовор қайд мекунем» Ман ҳам
Мирзо Турсунзодаро хеле аз наздик медонистам,
ҳамроҳаш сафарҳои зиёд кардам, чандин сол бо ҳам
дар мавзӯъҳои адабиёту санъат мубодилаи афкор
доштем, дӯстони қарн будем. Ман гарқи хаёлот
варақҳои хотиротамро рӯйгардон мекунам.

Бори аввал сафари мо бо М.Турсунзода ба
Панҷрӯд соли 1958-ум воқеъ шуда буд, ки ин сол 1100-
солагии қофиласолори адабиёти форсу тоҷик
Абӯабдулло Рӯдакиро дунёи тараққипарвар тантана
мекард.

Мирзо Турсунзода ҳамроҳи А.Қаҳҳоров - Раиси
Комитети республикавии ҷашни Рӯдакй, ходимони
барҷастаи адабиёти совета ва хориҷӣ, аз ҷумла
Н.Тихонов, Р.Ғамзатов, Гулбашх Сигх (Ҳиндустон),
Саид Нафисӣ (Эрон) ва дигар соҳибқаламони маъруф
ба Панҷакент омаданд. Турсунзода меҳмононро
роқбалаӣ мекард ва бо як меҳрубонию дилсӯзии
фавқулодда онҳоро пазироӣ менамуд: ӯ ба Н.Тихонов
муроҷиат намуда: «Шумо меҳмони мо не, меҳмони
одамушшуарои адабиёти форсу тоҷик, меҳмони
98

,Толеи баланд

Рӯдакӣ ҳастед. Ҳар қадр, ки шуморо кадр кунем,
ҳамон дараҷа арвоҳи бобакалони адабиётамон шод
мешавад». - гуфта бо ифтихор ширингӯйҳо мекард.

Ёд дорам, дар сӯҳбатҳо меҳмонҳо дар ҳаққи
М.Турсунзода қадаҳҳо мегуфтанд. Аксари сухангӯён
аз бузургии адабиёти куҳани тоҷику форс, арзиши
ҷаҳонии он, адибпарвар будани сарзамини тоҷикон,
табиати шоиронаи диёри Рӯдакӣ сухан ронда, ҳатман
гаъкид мекарданд, ки адабиёти советии тоҷик, ки
сарвари он Мирзо Гурсунзода аст, вориси арзандаи
адабиёти классикии тоҷик буда, дар шароити навин
ба қуллаҳои баланд баромадааст. Р.Ғамзатов бо
услуби хоси кавказӣ қадаҳи хуб гуфга буд: «Ман
барои зеботарин шоири советӣ Мирзо менӯшам, зеро
худаш аз шеърашу шеъраш аз худаш зеботар аст».

Пас аз ҷашн ҳам мо бо М.Турсунзодаву
М.Миршакар ба зиёрати мақбараи устод Рӯдакй
сафарҳо кардаем. Боре дар ёд дорам, ин соли 1959-ум
буд, мошинамон дар роҳ вайрон шуд. То иллати
мошинро ёфтани ронанда вақти бисёре гузашт. Мирзо
нимшӯхиву НИМҶИДДӢ гуфт: «Биёед, пиёда меравем
мисли хориҷиёни пиёдагард».

Сафари дигари мо бо ӯ соли 1967-ум ба қитъаи
Америка - ба Канада, ба намоишгоҳи умумиҷаҳонии
«Экспо-67 бургузор шуда буд. Он ҷо мо каме якҷоя
гаштем, зеро маршрутҳо гуногун буданд. Аммо чанд
сӯҳбату мулоқотҳо кардаем, ки якеи онҳо дар мавзӯи
тарзи зиндагии мардуми он кишвар буд. Дар сӯҳбат
М.Воҳидов, Ҷ.Муродов ҳам буданд, ки: «Шаҳбозҳо,
тазодҳои зиндагии ин ҷоро бо диққат аз назар
гузаронед, фирефтаи оламатҳои пурҷилои беру на и он
нашавед, эҳтиёт бошед,. - мегуфт ӯ. Вақте ки мо ба
чанд шаҳри он кишвар, аз ҷумла Монреал ва
Торонто, ки бо штаги Ню-Йорки ШМА ҳамсарҳад
аст, мусофират кардем, бисёр «сирҳои» зиндагии
ҷамъияти капиталиста ва тазодҳои онро дарк кардем
Холмурод Шарифов........................... 99

Дидем, ки аз як тараф дар ибодатхонаю калисоҳо
садҳо занони роҳгум дар кунҷи узлат нишастаанд,
онҳо дар ҷаҳолат ва нодонии асримиёнагй монда,
чандин занони дигар бо пойҷомаҳои кӯтоҳ дар
ҷойҳои ҷамъиятй, дар кӯчаҳову боғҳо нимбараҳна
мегарданд. Диққати моро М.Турсунзода ба як чиз
ҷалб намуд: «Агар мо дар Ватани худ қадри занро ба
осмони ҳафтум барорему манбаи илҳом шуморем, дар
шароити ин ҷамъият зан шарафи модарию рафиқаи
ҳаёти мард будани худро гум карда, ба чизу моли
шахсии сармоядор мубаддал гаштааст».

Дар ҳама ҷойҳои серодам дар кӯчаҳо, метроҳо,
дар магазину ресторанҳо расмҳое часпонда буданд, ки
он як воситаи зиёд кардани ҳисси шаҳвонии мардон
аст. ҳатто дар тасмаи гардани сагҳо, чархҳои мошин
сурати занҳои урёнро медидем. Ҳамин низ барои мо
аён шуд, ки он вақт дар Монреал 1100 ибодатхонаҳою
калисоҳои мазҳабҳои гуногун ва 4100 банки мансуби
капиталистони молиявӣ мавҷуд буд, аммо театри
касбии доимие, ки ба халқ хизмат расонад, вуҷуд
надошт. Хулоса дар як қутб бенавоӣ, нодорию
ночорӣ, дар кутби дигар пулмастиву айшу ишрати бе
дарди миён ҳукмрон буда, дар онҳо ҳама чиз, шараф
ва виҷдони инсонӣ низ харидаву фурӯхта мешуд.
М.Турсунзодаи тезбину дурбин маҳз ин тазодҳоро дар
назар дошт.

Боре дар ҳамон тарафи уқёнус Мирзо Турсунзода
изҳор дошт, ки мафкураи ишратпарастию молпарастӣ
он гоҳе ба шуури ҷавонони ноустувори мо ҳам таъсир
мерасонад. Парастиши латта-путтаҳои импортӣ ва
овехта гаштани гамғаҳои хориҷӣ нишонаи ҳамин аст.

Яке аз шеърҳои баландғояи ватандӯстонаи
М.Турсунзода «Ватан» дар ҳамон сарфарҳои эҷод
шуда буд, ва аз ҳамон вақт боз дар иҷрои Артиста
Халқии СССР Ҷ.Муродов доимо садо медиҳад.
100

.Толей баланд

Баҳор омад, зи умрам боз як соли дигар бигзашт,

Тамоми зиндагӣ оҳиста аз пеши назар бигзашт.

Ба мисли гӯшгу нохун ман ҳамеша бо Ватан будам,

Агарчй нисфи умри беҳтаринам дар сафар бигзашт.

Он гаҳ ман як ҷиҳати эҷодиёти М.Турсунзодаро
дарк намудам, ки чакидаҳои қаламаш маҳсули
мушоҳидаҳои зиндаи вай аст ва диди иҷтимоии ӯро
аён инъикос менамояд.

М.Турсунзода нисбат ба ҷавонони эҷодкор
ниҳоят ғамхор ва серталаб буд. Агар ба ибораи халқӣ
гӯем, ӯ намегузошт, ки «ба пояшон хоре халад». Аммо
дар баҳо додан ба кори эҷодии онҳо, мазмуни
асарҳояшон, рафтору гуфтори онҳо мисли падар
қатъӣ, ҷиддӣ ва сахтгир буд.

Дар бораи боз як сафари якҷояамон бо Мирзо
Турсунзода, ки моҳи ма соли 1977 сурат гирифта буд.
Дар Хуҷанд бо ташаббуси Иттифоқи нависандагони
Тоҷикистон курс-конференсияи адибони ҷавон
гузарониданӣ буданд... М.Турсунзода, ки ба
проблемаҳои тарбияи ҷавонони эҷодкор аҳамияти
махсус медод, маро ҳам даъват намуд, ки дар ин
чорабинӣ иштирок намоям ва ба ҳалли баъзе
масъалаҳо кӯмак расонам. М. Турсунзода, аввал ба
тартиботи гузаронидани курс-конференсияи адибони
ҷавон шинос шуд, ва ба он тағйироти муҳим дохил
намуд: гузаронидани мулоқотҳо дар коллективҳои
коргарӣ, деҳқонон ва ғайраҳоро ба он ҳамроҳ кард.
Дар ин бобат эҷодиёти хуби ӯ, тарзи зиндагиву
меҳнати фидокоронааш дар роҳи бунёд намудани
маданияти нави пешқадам ва устувор гардидани сулҳу
амонӣ барои наслҳои имрӯзаву оянда намунаи ибрат
буд.

Вақто ки сухан дар бораи ҷавонон мерафт, ӯ одат
дошт, ки суханҳои зерини Б.Шоуро хотирнишон
кунад: «Ҳаёт барои ман шамъ нест, ки об шавад. Он
Холмурод Шарифов........................... 101

машъалаест, ки лаҳзае ба дастам офтодааст ва ман
мехоҳам шӯълаи онро дурахшонтар кунам, то ин ки
баъд ба дасти наслҳои ҷавон супорам».

Моҳи майи соли 1976 дар шахри Боку
конференсияи IV-уми Комитети Советии якдилй бо
халқҳои Осиё ва Африқо баргузор шуд ва ман хам дар
ҳайати вакилони он будам. Дар як тайёра мо аз
Душанбе ҳамроҳи М.Турсунзода, Б.Ғафуров,
Р.Қурбонова - Қаҳрамони Меҳнати Сотсиалистӣ,
Т.Абдушукурова ва дигарон ба Боку раҳсипор шудем.
М.Турсунзода хеле хаста ва таҳти назорати духтур
К.И Иванова буду қатъи назар аз хастагиаш ҳамроҳи
Бобоҷон Ғафуров ва дигарон масъалаҳои инкишофи
адабиёту санъат ва инкишофи ҳаракати якдилии
Осиёву Африқоро муҳокима мекард. Мо ба Боку
расидем ва рӯзи дигар дар Қасри ба номи Ленини он
ҷо конфересияи номбурда ба кори худ оғоз кард. Дар
толори конференсия фиристодагони республикаҳои
Бародарй, вакилони ҳаракати якдилии тамоми
қитьаҳои олам гирд омада буданд. Маҷлисгоҳ чунон
ором буд, ки ба қавле пашша пар занад, шунида
мешуд. Чашми ҳама, ба минбар дӯхта шуда буд, ки
оромиро кӣ «вайрон» мекунад!

Пас аз андак фурсате дар минбар пайкари зебои
М.Турсунзода намоён гардид. Ҳозирон ӯро гарму
ҷӯшон ва бо кафкӯбиҳои дуру дароз пешвоз
гирифтанд, М.Турсунзода, гарчанде ки дардманд буд,
бо нутқи оташбор ба ҳозирон муроҷиат кард... Дар
давоми суханонаш ӯ вакилони Ташкилоти якдилии
Осиё ва Африқоро бо сардории собиқ Котиби
Генералии он марҳум Юсуф ас-Сибоӣ, Ташкилоти
Миллатҳои Муттаҳид, Совета умумиҷаҳонии сулҳ,
фиристодагони Ветнам, Лаос, халқҳои Ангола,
Мозамбик, Гвинея-Биссау, Африқои Ҷанубӣ,
Намибия, Зимбабве ва дигаронро, ки барои
истиқлолияти худашон қаҳрамонона мубориза
102

Толей баланд

мебаранд, табрику таҳният намуд... Азбаски он рӯзҳо
ба ҳаракати якдилии Советй 20 сол пур туда буд,
нотиқон ба унвони ин ташкилоти байналхалқии
бонуфуз ва раиси он М.Турсунзода суханҳои бисёри
табрикӣ мегуфтанд, хизматҳои ӯро ҳамчун яке аз
асосгузорони фаъоли ин ҳаракати обрӯманди дунёи
махсус қайд мекарданд, ки ин ба вакилони советй,
хусусан фиристодагони Тоҷикистон рӯҳбаландии
нотакрор мебахшид. Дар сӯҳбатҳои байни маҷлисҳо
рафиқони осиёгиву африқоӣ чун медонистанд, ки мо
аз Тоҷикистонем, махсус эътироф менамуданд: - «Мо
африқоиҳо, Мирзо Турсунзодаро хуб медонем, номи ӯ
рамзи муборизаи халкхои Осиё ва Африқост. Назми
оташбори вай қалбҳои моро гарм мекунад ва ба
муборизаи беамон бар зидди мустамликадорон даъват
мекунад» - мегуфтанд.

Ман дар сафарҳоям ба мамлакатҳои дурдасти
Африқо аз забони Саму Абдулло (Малй) ва дигарон
шунидаам, ки Турсунзодаро дар он қитъаҳо ба хубй
мешиносанд ва кадр мекунанд. Дар ин хусус шоири
номии советй, Раиси Комитета муҳофизати советии
сулҳ марҳум Н.Тихонов хеле хуб гуфтааст:

Садои Панчу Вахт ҳарчанд буррост,

Садои шеъри ту бурротар аз он.,.

Ҳисору қуллаи Помир харчанд
Намоён нестанд аз Мисру Порис,

Намудорй ту лекин дар хама ҷо
Чу пайки сулҳ, чун марди мубориз...

Аз хусусиятҳои нотакрори шахсияти М.
Турсунзода яке он буд, ки ӯ қобилияти фавқулоддаи
корбарандагӣ дошт ва ташаббускори навовариҳои
бисёре дар услуби кори ташкилотҳои эҷодии
республикаамон буд. Ин аст, ки дар тӯли солҳо ӯ
сарвари муносиби адибони тоҷик буд. Ин ҷо ман ба
Холму род Шарифов........................ ЮЗ

ду хусусияти услуби роҳбарии ӯ дар ташкилоти
бонуфузтарини эҷодии республикаамон - Иттифоқи
нависандагони Тоҷикистон мухтасар дахл
карданиам: аввалан, ин услуб дар кӯшишҳои вай
барои бо ҳаёти имрӯза пайвастани фаъолияти адибон
ва аз кору бори меҳнаткашон онҳоро огоҳ кунондан
ифода мешуд. Дар ҳар ҷамъомади эҷодӣ ӯ гаштаю
баргашта таъкид мекард, ки адибон бояд зиндагии
коргарон, колхозчиёнро амиқ омӯзанд, ба сафарҳои
эҷодӣ бароянд, агар лозим шавад, дар қатори онҳо
истода, дар коллекгивҳои меҳнатӣ кор кунанд. Дар
ин бобат гаҷрибаи М.Хоҷаев ва дигарон мисоли
раднашаванда мебошанд. Баъдан, М.Турсунзода
кӯшиш мекард, ки муҳокимаи масъалаҳои рӯзафзуни
эҷодӣ самаранок ва бомақсад гузараранд. Масалан,
дар яке аз пленумҳои Иттифоқи нависандагони
Қаҳрамони Меҳнаги Сотсиалистӣ М.Маҳмадалиев
ва академик В.П.Красичков иштирок намуда, дар
баромадҳолшон аз комёбиҳои меҳнатии мардуми
деҳот ва нешрафти кори селексияи пахта нақлҳо
карданд. Бо ташаббуси ӯ мулоқотҳои адибон дар
коллективҳои саноатӣ, колхозӣ ва мактабҳои
миёнаву донишкадаҳои олӣ низ мунтазам
мегузаштанд,

Вай ба омӯхтани масъалаҳои таҷрибаи эҷодии
халқи рус, халқҳои дигари ватанамон аҳамияти
махсус медод. У яке аз гашаббускорони дар
республикаамон гузаронидани даҳаҳои адабиёту
санъати РСФСР, Узбекистан, Қазоқистон,
Озарбайҷон, Литва, Қиргизистон, Арманистон буд,
ки ин тадбирҳо дар кори наҷиби баҳраманд шудани
халқамон аз сарватҳои маънавии дигар миллатҳо
арзиши бебаҳо доштанд. Акнун ин услуби
таҷрибаомӯзии зҷодӣ ва таргиби санъату адабиёти
республикаҳои бародар ба хукми анъана
даромадааст, ки мисоли онро дар гузаронидани
................................Толей баланд

рӯзҳои маданияти Тоҷикистону Ӯзбекистон
мушоҳида мекунем.

Богини поки Турсунзода боз дар он ифода
мешуд, ки каломи ҳақиқатҷӯро пос медошт, ҳамаи
масъалаҳои муҳими эҷодиро бо меъёри назарияи
эстетикии баланд андоза мекард ва ҳамеша саъӣ
менамуд, ки объкти тадқиқоти бадеии адибон
масъалаҳои рӯзафзун бошад. Вай бемақсад эҷод
карданро намеписандид. Барой он ки нависандагон
аз кору бори мамлакату республика огоҳ бошанд ва
бо маълумотҳои зарурии муборизаи ба мақсад
мусаллаҳ шаванд, М,Турсунзода мекӯшид, ки дар
назди онҳо ходимони партиявӣ, давлатӣ,
мутахассисони машҳури илму маданият баромад
кунанд. У ба пленумҳои якҷояи иттифоқҳои
нависандагон, рассомон, бастакорон, вакилони
санъати театру киноро таклиф намуда, дар онҳо
эҷодкоронро аз нақшаҳои ҳозираву ояндаи сохтмони
иқтисодй-маданӣ ва ғайра хабардор карда меистод.

М.Турсунзода ҳамчунин кӯшиш мекард, ки дар
байни ходимони давлатӣ силсилаи сӯҳбатҳои махсус
барпо шаванд, ки дар онҳо адибон аз нақшаҳои
эҷодиашон нақл кунанд, маслиҳату фикру
мулоҳизаҳои дигаронро дар бораи асарҳояшон
бишнаванд, аз боби дар адабиёту санъат сазовор
тасвир намудани корнамоиҳои меҳнаткашон дар
иншоотҳои Норак, Ёвон, заводи алюминии тоҷик,
қаҳрамониҳои пахтакорону боғдорон ва чорводорон
дар Вахшу Хуҷанд, Кӯлобу Ҳисору, Қаротегину
Помир ва гайраҳо сухан гӯянд.

Мирзо Турсунзода доимо ба ҳамкоронам
М.Қаноат, А.Шукӯҳӣ, Ф.Ниёзӣ ва дигарон
маслиҳатҳо медод, ки аз рафти кору бори Иттифоқи
нависандагон ба ташкилотҳо мунтазам ахборот дода
истанд ва дар амалиёташон ба кӯмаку маслиҳат ва
дастгирии онҳо такя намоянд, зеро роҳбарии
Холмурод Шарифов............ ............... 105

ҷамъияг ба адабиёту саньат аз омилҳои муҳими
пешрафти он аст.

Ана ҳамин хислатҳои олии М.Турсунзода -
хизмати фидокорона ба халқ, ба ӯ ҳуқуқ дод, ки на
фақат сарвари ташкилоти эҷодии адибони тоҷик,
балки солҳои зиёд раиси Комитети муҳофизати сулҳу
Гоҷикистон, Раиси Комитети якдилӣ бо мамлакатҳои
Осиёву Африқо низ бошад ва дар ин ҷабҳаҳо низ
саҳми зиёде гузорад.

Ман дар боло аз хислатҳои инсонй ва услуби
роҳбарии ӯ сухан гуфтам. Аммо Мирзо Турсунзода
пеш аз хама шоир буд. Тамоми хислатҳои дигари ӯ аз
ҳамин сарчашма об мехӯрданд. Шахсияти наҷиб,
самимият, инсондӯстӣ, одамият, мехрубонй,
сулҳхоҳӣ, ватанпарварй, шогирдрасонй ва тамоми
фаъолияти ӯ маҳзари хислатҳои олиҷаноби шоирии ӯ
буд. Аз ҳамин ҷиҳат агар дар бораи шоирии Мирзо
Турсунзода нагӯем, сухан нотамом ва якгарафа
мемонад.

Мирзо Турсунзодаро баъзеҳо фақат сиёсатмадор
ва гӯяндаи ашъори иҷтимоӣ мешуморанд. Маълум,
ки мағз андар мағзи эҷодиёти амиқмазмуну
баландғояи ӯ обуранги сиёсӣ дорад ва одамонро ба
мубориза даъват менамояд. Аммо ин чунин маънӣ
надорад, ки ӯ «сиёсатчии хушк» буду аз лирикаи
ишқӣ сарфи назар мекард.

Дар осори мунтахаби дуҷилдаи ӯ, ки ба наздикӣ
нашриёти «Ирфон» ба табъ расонидааст, чунин
сатрҳо хеле бисёранд:

Ишқ агар нест, акл беҷон аст,

Дар дилат чиллаи зимистон аст.

Шеьрҳои ӯ «Ба дилбар», «Ҳамсоя бошам»,
«Ситораи ман», «Ҳамин кофист», «Бо чашмони ту»,
«Афсӯс, ки накардӣ имтиҳонам», «Бӯи гул ояд зи ту»,
106

Толей баланд

«Кокулат» ва амсоли онҳоро ба ёд оред, ки чӣ кадар
ошиқона, самимӣ, намакин ва ҷаззобанд. Онхо ба
дараҷае дар байни мардум паҳн шудаанд, ки баъзеҳо
онҳоро моли халқ медонанд. Бехуда нест, ки ҳамаи
онҳо бо оҳангҳои халқӣ суруда мешаванд. Вале бояд
махсус қайд кунем, ки лирикаи ишқии ӯ бо лирикаи
гражданиаш зич омехта ва алоқаманд мебошад:

Гулистонро гули пурхандай ту,

Ба майдон ханҷари буррандай ту.

Аз шоирони савегии тоҷик ҳеҷ яке ба монанди
М.Турсунзода дар васфи зан шеъру достонҳои пуробу
ранг нанавиштааст, гӯем хато намекунем. Зеро ҳар як
шеъру достони ба зан бахшидаи ӯ пур аз лаззати ишку
муҳаббат буда, ботини софи занро тасвир мекунад ва
табаддулоти куллии озоди онҳоро дар даврони озод
бо ташбеҳҳои ҳаяҷоновар шарҳ медихад. Ӯ занонро
чунин тасвир мекунад, ки шахсияташон маънои нав
мегирад. Аг ар классикони мо онҳоро аксар ҳамчун
маынуқаи дилозору камвафо тавир карда бошанд,
М.Турсунзода пеш аз хама қобилияту фазилат ва
гавоноии онҳоро эътироф ва васф мекунад. «Хуб шуд,
ки зан ба давлаг ёр шуд, Мамлакат аз дасти зан
гулзор шуд» - мегӯяд ӯ.

Бо вуҷуди ҳамаи ин фитрати устод Мирзо
Турсунзодаро халқияти том ташкил мекунад. Шоир
на танҳо тамоми эҷодиёти гании худро бо ин санги
маҳак ҷило медиҳад, балки беҳтарин сатрхояшро ба
васфи халқи меҳнаткаш сурудааст.

Моҳи сентябри соли 1977 табибҳо шабу рӯз
болини ӯро тарк намекарданд. Аммо дарего, ки
паймонаи умри ӯ пур туда буд.
Холмурод Шарифов

107

ПАЙВАНДИ ДИЛҲО

Бародарию баробарии байни халқи тоҷик ва киргиз
таьрихи қадимае дорад. Ҳанӯз аз давраҳои хеле қадим
муносибати дӯстӣ ва хамкории байни ин халқҳо вуҷуд
дошт, ки як лавҳааш дар романи Раҳим Ҷалил «Шӯроб»
тасвир ёфтааст. Барой мустаҳкам ва самарабахш
шудани ин дӯстӣ, хусусан роли ададбиёту санъат хеле
калон аст. Нависанда ва санъаткорони номдори ин ду
халқ ҳар эҷоди наве кунанд, ба ҳамаи халқҳои ватан
баробар тааллуқ дорад.

Ба қариби дар Қирғизистон танганаи дӯстию
бародарй баргузор мегардад, ки он ба рӯзҳои
маданияти Тоҷикистони Совета мансуб аст. Бародар ба
меҳмонии бародар меравад. Ин одати хуби қадимист.
Табиист, ки одамон ба меҳмонӣ бо дастовезе мераванд
Иштирокчиёни рӯзҳои маданияти Тоҷикистон ҳам бо
дастовезҳои сазовор хоҳанд рафт, ки онҳо комёбиҳои
маданияти сотсиалистии мо мебошад.

Дар сафи иштирокчиёни рӯзҳои маданияти мо дар
Қиргизистон ходимони намоёни адабиёту санъат ҳузур
доранд. Дастаи адибони Тоҷикистонро, Қаҳрамони
Меҳнати Сотсиалистй, Лауреата мукофоти ленинӣ
Мирзо Турсунзода сардорӣ мекунад, ки ба он Шоири
Халқии Тоҷикистон, Лауреата мукофоти давлатии
СССР М.Миршакар, адибони маъруфи мо Ҷ.Икромӣ,
Р.Ҷалил, М.Қаноат, Ф.Муҳаммадиев ва дигарон дохил
мешаванд. Оиҳо асарҳои солҳои охир эҷод кардан
худро дастовез мебаравд. Дар ин асарҳо муборизаи
қаҳрамононаи халқи мо барои иҷрои нақшаҳои азими
ҳаётбахш инъикос шудаақд.

Дар рӯзҳои маданияти тоҷик дар Қиргизистон ғайр
аз адибони маъруф боз вакилони ҳамаи жанрҳои
санъати сотсиалистии мо иштирок мекунанд, Аз чумла,
108

Толей баланд

солистони номии Театри академики давлатии опера ва
балети ба номи С.Айнӣ, Артистони Халқии СССР -
А.Бобоқулов, М.Собирова, Ҳ.Мавлонова, Артистони
Халқии Тоҷикистон Л.Кабирова, Б.Исоева,
М Бурҳонов, фиристодагони театрҳои драмавии ба
номи А.Лоҳутӣ ва В.Маяковский, Артиста Халқии
СССР Н.Н Волчков, Артиста Халқии Тоҷикистон
М.Воҳидов низ қастанд. Дар ҳайати иштирокчиёни
рӯзҳои маданият дастаҳои калони ҳунарии
Филармонияи давлатии Тоҷикистон бо иштироки
артистони номии мо Ҷ.Муродов, З.Нозимов,
Ш.Муллоҷонова, М.Боқиева, ансамбли

«Рубобчизанон», ансамбли давлатии хореографии
Тоҷикистон «Лола» бо сардории Артиста Халқии
СССР ҒВаламатзода, коллективи ҳунарии Театри
республикавии ба номи А.С.Пушкин бо иштироки
саньаткорони моҳир Ҷ.Набиев, З.Аминзода,
З.Хдсанова, ансамбли эстрадии «Гулшан» бо иштироки
Артиста Хизматнишондодаи Тоҷикистон О.Орифов ва
дигарон ҳунарнамоӣ хоҳанд кард.

Дар рӯзҳои маданият гайр аз программаи васеи
консертй намоиши зиёда аз 250 асари рассомони
маъруфи мо, аз ҷумла, асарҳои Х.Хушвахтов, М, М,
Мухин, 3. Баҳриддинова, А.Раҳимов, Абдураҳмонов,
Яралова, 3, Ҳабибуллоев, Серебрянский,
Вишнеполский, Боборикин, С.Қурбонов. Лисиков ва
дигарон, асарҳои вокалй ва хореографии бастакорони
мо - Ш.Сайфиддинов, З.Шаҳидӣ, Т.Шаҳидӣ,
Я.Сабзанов, Д.Дӯстмуҳаммадов, А.Ҳамдамов ва
дигарон пешбинй шудаанд.

Илова бар ин, дар он рӯзҳо дар растаҳои
Қирғизистон чандин бозори китоби адибону олимони
тоҷик ташкил карда мешаванд, ки онҳо ба иштироки
олимон - аъзо-корреспонденти АФ СССР М.С.Осимов,
академик М.Т.Турсунзода, профессор Р.Ю.Юсуфбеков,
адибон - М.Миршакар, Ҷ.Икромй, М.Қаноат,
Холмурод Шарифов........................... 1U"

Ф.Муҳаммадиев, Г.Сафиева, О.Аминзода, М.Фофанова
ва дигарон мегузаранд.

Санъати кинои тоҷикро режиссёрони номии мо
Б.Кимёгаров, А.Тӯраев, Л.Файзиев, А.Раҳимов,
Е.Кузин бо филмҳои «Субҳи Ганг», аз рӯи достоин
барҷастаи Шоири Халқии Тоҷикистон М.Турсунзода,
«Қиссаи Сиёвуш», давоми силсилаи филмҳо аз рӯи
«Шоҳнома»-и безаволи Фирдавсӣ, филмҳои ҳуҷҷатии
«Иван-тоҷик», «Мироб», киножурнали «Иди дӯстӣ» ва
ғайра пешниқод менамоянд.

Чй тавре ки ба хонандаи азиз маълум мегардад,
программаи рӯзҳои маданияти мо хеле гуногуншаю1 ва
васеъ мебошад, ки ба меҳнагкашони Қирғизистони
бародар аз кору бори имрӯзаи коргарон, деҳқонон,
зиёиёни кишвари офтобрӯяи тоҷик, аз ҳаёти
хушбахтонаи онҳо ва меҳнати қаҳрамононаашон дар
роҳи иҷрои қарорҳои гаърихӣ бо образҳои бадей нақл
хоҳанд кард.

Ходимони маданияти мо - адибон, бастакорон,
рассомон, устодони санъати театру кино, олимон,
архитекторон ба назди бародарону хоҳарони ҳамсояи
худ -Қирғизистони Советй на фақат бо кигобу суруду
рақсу мусиқӣ ва амали рассомӣ мераванд, онҳо қабл аз
ҳама арзи эҳтирому муҳаббати бародари ва дӯстии
самимонаи интернатсионалистии халқи худро
мебаранд, ки ин яке аз зуҳуроти раднопазири тантанаи
сиёсати миллй мебошад.

Дар Қирғизистони бародар ғайр аз тантанаҳои
калони расмҳои кушоду хотимаи рӯзҳои маданияти
Тоҷикистон мулоқотҳои сершуморе бо коргарон,
колхозчиён, зиёиён, хонандагон, аз ҷумла корхонаву
донишкадаҳои пойтахти Қиргизистон - шаҳри Фрунзе,
бо коргарони сохтмони ГЭС-и Тӯхтагул, бо оҳангарони
Қадамҷой, бо шахтиёрони Сулукта ва Тошкӯмур, бо
галлакорони Иссиққӯл ва лаблабукорони водии Чуй, бо
меҳнаткашони водии Талас ва кӯҳсори Гяншон
по

...............................Толей баланд

баргузор мегардад, ки дар он вохӯриҳо комёбиҳои
санъати тоҷик, каломи бадеъ ва садои дӯстӣ боифтихор
баланд хоҳад гашт. ғ

Мо боварии комил дорем, ки мулоқотҳои ходимони
аданияти Тоҷикистон бо меҳнаткашони Қирғизистони
бародар самимона ва бо рӯҳбаландии бузург
мегузаранд. Дар мулоқотҳои дарпешистода
меҳнаткашони Қй^изистони Советӣ баръало хоҳанд
фаҳмид, ки хамау асарҳои беҳтарини адибон ва
санъаткорони ; моро идеяҳои ҳаётбахши
интернатсионализм фаро гирифтаавд ва дар онҳо роҳи
дурахшони мубориза барои қаҳрамонии писарону
духтарони вафодрри Ватан, ки дар Ҷанги Бузурги
атани ҷонбозиҳ^' кардаанд, қаҳрамонони меҳнати
осоишта, ки чӯлҳои Вахту Мирзочӯл, Ёвону
Даҳанакиику Данғараро ба гулистон табдил додаанд
бинокорони Hopag Евон ва Регар, ки саноа™

моҳир,

республикаро riem-i мебаранд, пахтакорони

ва ғайра васф

VV, . 11С4У

чорводорону боғдорони зарбдор
мешаванд.

Моҳияти бузурги мулоқотҳои эҷодии байни
ҳунармандони миллатҳои советӣ ба ҳеҷ кас пӯшида
нест. Ин мулоқотҳо, хусусан солҳои охир, ба яке аз
омилҳои тавонои мустаҳкамтар гардидани маданиятҳо
а васеътар шудаии ҳамкории байни миллатҳои
бародар табдил шудаанд. Ин ҷо самараи бебаҳои
натиҷаи Даҳаҳои маданияти РСФСР, Узбекистон
итва ва ҳафтаҳои адабиёти дигар республикаҳои
иттифоқи дар Тоҷикистонро ба ёд овардан кофист.

Дафтаи маданияти Қирғизистон баҳори он сол дар
республикаи мо хеле бомуффақият гузашт ва сафари
ҳунарии ходимони маданияти мо сафари ҷавобист ба он
рузҳои фаромушнашаванда.

Халқҳои киргизу тоҷик аз қадим ҳамчун ҳамсояҳои
наздики меҳрубону баоқибат, дӯстони вафодор зиндагӣ
мекунанд. Ин ду халқи бародарро кӯҳҳои осмонбӯс
Холмурод Шарифов........................... 111

дарёҳои пурмавҷи ҳаётбахш, ҳазорҳо пайраҳаҳои кӯҳии
чӯпоиҳою деҳқонҳо, роҳҳои автомобилгарди Ошу
Помир ва ғайра ба ҳам васл менамоянд.

Дӯсгии вайроннашавандаи халқҳои Ватани
паҳноварамон, аз ҷумла, тоҷикону қиргизон, гарави
муваффақиятҳои азим, омили тавонои ғалабаҳои
меҳнаткашон, ходимони илм, адабиёт, санъати театрӣ,
мусиқӣ, тасвирӣ, киноматог рафия ва муассисаҳои
маданӣ-маьрифатй мебошад. Яке аз афзалиятҳои ин
дӯстӣ дар он аст, ки ба принсипҳои интернатсионализм
асос ёфга, ҳаётбахшӣ ва тавонои сиёсати миллим
давлати шӯравиро дар амал тасдик, менамояд.

Моҳи майи он сол дар республикам мо ба
муносибати рӯзҳои маданияти Қиргизистон дар
Тоҷикистон ходимони барҷастаи маданияти
Қирғизистон бо меҳнаткашони водиҳои Вахшу Ҳисор,
Кӯлобу Ғарм, Ленинободу Норак ва шахри Душанбе
мулоқотҳои эҷодии бисёре доштанд. Он рӯзҳо дар
бозорҳои китоб, саҳнаҳои кинотеатрҳо, қасрҳои
маданияту клубҳо, китобхона ва бошишгохлои саҳроӣ
садои қомус, суруду рақс ва ғайра ба садои дили
дӯстонашон - меҳнаткашони Тоҷикисгон омезиш ёфга
буд. Он мулоқотҳои эҷодии фаромӯшнашаванда
гасаввуроти моро аз комёбиҳои бузурги санъа гкорони
Қирғизистони бародарӣ боз хам васеътар карданд. Ин
тантана бори дигар нишон дод, ки қувваҳои эҷодии дар
ботини халқҳо солҳои сол ниҳонбуда метавонад бедор
шавад ва ба авҷи камолот расад.

Образҳои дилнишини эпоси «Манас» ба монанди
образҳои «Гурӯглӣ» ба мо наздик ва азизанд. «Манас»
яке аз ёдгориҳои барҷастаи эҷодиёти халқ буда, чун як
навъ энсиклопедияи бадей гарзи зиндагии қиркизҳоро
ифода мекунад. Ё ки эҷодиёзи шоири оташинсухан,
Тухгагул Сатилгановро гирем. У халқашро ба мубориза
даъват мекард ва дӯстиро бо халқҳо тараннум менамуд.
Бесабаб нест, ки номи ӯ дар Қиргизистон хеле мӯътабар
11Z .................................Толей баланд

аст ва яке аз калонтарини ГЭС-ҳои Осиёи Миёна номи
Тухтагулро дорад.

Дар Тоҷикистон эҷодиёти адибони маъруфи киргиз
Аалӣ Тоқомбов, Т.Сидиқбеков, К.Боялинов,
Т.Уметалиев, К.Маликов хеле маъруф буда, китобҳои
онҳо дар рафҳои китобхонаҳои давлатӣ, ҷамъиятӣ ва
шахсӣ бо асарҳои С.Айнӣ, А.Лоҳутӣ, М.Турсунзода,
М.Миршакар, Ҷ.Икромӣ ва дигарон дар як қатор
меистанд. Дар республикаи мо фаъолияти пурсамари
эҷодии яке аз устодони бузурги каломи бадеъ - Чингиз
Айтматов хеле машҳур аст.

Дар Тоҷикистон истеъдоди гуногуни санъагкорони
моҳири Қирғизистони советиро ҳам ҷазман

писандидаанд. Масалан, санъати дилпазири Артисткаи
Халқии СССР Б.Кидикиева, Д.Куюков, Артистони
Халқии Қирғизистон Б.Минжинкиев,

А.Жумамуҳаммедов, Р.Чақоев, устодони

киноматография С.Чокморов, Т.Окаев, Б.Шамшиев,
Рассоми Халқии СССР Г олар Ойтиев, рассомон

Содиқов, Илина, бастакорон Нукаш Абриев, Носир
Давлесов ва дигарон мухлисони сершумореро пайдо
кардаанд. Ҳаёти пурҷӯшу хурӯши мардумони совета бо
тамоми қувваи бузурги раднашаванда афзалияти

беназири муносибатҳои бародариро исбот мекунад, ки
як ҷиҳати он аз сарватҳои маънавй ба гарзи васеъ
баҳраманд гардидани меҳнаткашон аз комёбиҳои
якдигар ғанитар гардидани маданиятҳои миллй, харчи
зиёдтар ҳамкорӣ карда тавонистани табақаҳои васеи
зиёиён баръало мушоҳида мешавад.
Холмурод Шарифов

113

ДАР КИШВАРИ КАҲРАБО

в

Аз он рӯзе, ки дар сарзамини меҳмоннавози
Литва бори охирин навоҳои тоҷикӣ садо доданд ва
иштирокчиёни Даҳа ба зодгоҳи худ, Тоҷикистони
офтобрӯя баргаштанд, мудцати дароз гузашт, вале
хотироти он рӯзҳои фараҳбахш ҳанӯз дар ёдҳо боқист.
Баъзе дӯстон аз ман хоҳиш карданд, ки хотироти
худро роҷеъ ба он рӯзҳо ба қалам бидиҳам, дар аввал
ин кор ба назарам хеле осон намуд, аммо чун қалам
бар даст гирифтам, мушкилоти бисёре пеш омад. Яке
аз он мушкилот ин буд: гарчанде аз Даҳаи адабиёт ва
санъати тоҷик дар Литва хотирот ва таасуроти бисёре
доштам, ҳайрон мондам, ки суханро аз чӣ cap кунам.
Баъди андешаву хаёлоти тӯлонӣ қарор додам, ки
якчанд лавҳаеро, ки ба хотири ман сахт нақш бастанд,
ба хонандагони арҷманд пешкаш кунам.

Кишвари кақрабо пеш аз ҳама бо табиаги
бениҳоят дилрабои худ касро мафтун мекунад. Дарёи
шаффофу паҳновару ороми Неман, баҳри пуртуғёни
Балтика, бешазори рангорангу беканор, кӯлҳои
булӯрин, марғзорҳои «об болои себаргаву себарга
болои об», манзилгоҳҳои боғу бӯстонталъати ин
сарзамини боғи ираммонанд бинандаро ба ваҷд
меоваранд ва бо ҳусни афсонавии худ мафтуну мот
менамоянд. Шояд дар зери чунин таассурот бошад,
яке аз ҳамсафарони мо чунин гуфта буд: «Ба вуҷуд
доштани биҳишт шубҳа дорам. Фарз кардем,
биҳиштро бино карда бошанд, гумон мекунам, ки
офарандаи он аввал Литваро дидаасту баъд нусхаи
биҳиштро аз рӯйи ҳамин сарзамин тарҳ рехтааст».
Албатта гӯянда Литваро шоирона васф кард, вале дар
эътирофи зебоии кишвари каҳрабо мо низ ҳамфикри у
ҳастем. Чунин кишварро дида, дилбохтаи он нашудан
114 ..................................Толей баланд

мумкин нест. Ҳақ ба ҷониби шоир Витаутас
Монтвила аст, ки мегӯяд:

Кишваре дорам, ки дорад кӯҳу ҷангал,

Наҳрҳои Дубиси Шешуна, Немон.

Дуст медорам фазой беканораш,

Мардуми меҳнатқаринашро дучандон.

Кишваре дорам, ки аз ҷон беҳтар аст он,

Бахти ман бе ӯ нагардад ҳеҷ хандон.

Дар бараш ҳаргиз натарсам аз шаби тор,

Аз азоби пешинаш сӯзад тану ҷон.

Кишваре дорам, ки он пушту паноҳ аст,

Хешро бе он шуморам банди зиндон.

Чун гиёҳи решакангардида хонам,

Мисли мурги бепару боле ба даврон.

Кишваре дорам, ки бо хун аст пайванд,

Байни мо фардову чизе нест чун банд.

Не ҷаноби беҳаё, не муфтхӯре,

Не гуломию на завлона, на зӯрй!

Литва на танҳо табиати зебо дорад, балки
литвониҳо таърихи бошарафе доранд. Метавон гуфт,
ки халқи Литва дар давоми асрҳои зиёде барои такдир
ва истикдолияти худ борҳо бар зидди истилогарони
аҷнабӣ қиём карда, дар сафҳаи таърих мардонагии
худро сабт кардааст. Литвониҳо инро нағз медонанд,
бинобар ҳамин ёдгориҳои таърихии худро гамхорона
маҳфуз медоранд.

Бешаи анбӯҳ ва душворгузари Рудинин... Дар
солҳои ҷанг дар ин ҷо истеҳкоми дастаи партизанҳо
ҷой гирифта буд. Ягон фашист ба ин ҷо қадам
намондааст, чунки онҳо аз ин беша ва хӯҷаини он -
партизанҳои литвонй мурданивор метарсиданд.

Вақте ки мо ба бешаи Рудинин қадам мондем, дар
чор атроф хомӯшӣ ва сукунати том ҳукмфармо буд.
Танҳо дар зери пой баргҳои хазон шивир-шивир
Холму рол Шарифов.......................... 115

мекарданд. Мо торафт ба дарунтари беша ворид
мешудем.

Ногаҳ аз паси қарағаи азиме овози баланди
омиронае ба гӯш расид:

- Ист! Кй меояд?

Аз паси дарахт зани мавзунқомате, ки дар бар
либоси партизанй ва дар сари сина автомат дошт,
баромад.

- Парол? - пурсид ӯ:

- Тоҷикистон, - ҷавоб дод роҳбари мо, хонум
Ибодат Раҳимова.

Он зан табассумкунон ба Ибодат Раҳимова
наздик шуд ва ӯро ба оғӯш кашида, бӯсидан гирифт.
Баъд мо фаҳмидем, ки он зан партизани собиқ Иоза
Наркевичуте-Балсерене будааст. Зимнан бояд бигӯям,
ки Иоза дар синни ҳаждаҳсолагӣ, соли 1942 ба отряди
партизании ба номи Адам Митскевич дохил шуда, то
13-уми июли соли 1944, яъне то тамоман аз
фашистони малъун озод карда шудани хоки ватанаш,
дар як саф бо мардон бар зидди душман мардонавор
ҷангидааст.

Ба мо котиби собиқи комитета партиявии
вилояти ҷанубии Литва, ки дар солҳои истилои
фашистон қам ба таври пинхонй амалиёти худро
давом медод, рафиқ Зиминас ва рафиқони ҷангии ӯ
табрику дуруд ғуфтанд. Ҳоло рафиқ Зиминас доктори
илмҳои фалсафа ва муҳаррири рӯзномаи партиявии
«Тиёса» мебошад.

Рафиқ Зиминас он солҳои пурошӯбро ба хотир
оварда, дар бораи амалиёти партизанҳо, ки зиёда аз
шашсад поезди душманро таркондаанд, нақл намуд.

Суханони «Тоҷикистон ва Литва», ки бори аввал
дар ин ҷо, дар макони партизанҳои шуҷоъ садо
доданд, баъдҳо дар давоми тамоми рӯзҳои Даҳа ба
рамзи дӯстӣ, ба калиди дилҳо мубаддал шуданд. Бо ин
калид на танҳо дари хонаҳо, балки дари дилҳо ҳам ба
116

Толей баланд

рӯи мо во мешуданд. Дӯстони литвонй чун мизбонони
меҳмоннавоз ва дӯсти наздик моро бо кишвари
аҷоиби худ, бо сарзамини кахрабо шинос мекарданд.

Мо бо ҳаяҷони азиме дар хоначаҳои музее, ки он
дар Вилнюс, дар кӯчаи Пётр Свирка воқеъ аст ва дар
он 1 октябри соли 1918 нахустин съезди Партияи
Коммунистии Литва баргузор гаштааст, қадам
мезадем ва бо хаёт ва фаъолияти бунёдгузори
Партияи Коммунистии Литва В.Митскявичус-
Капсукас ва рафиқони ӯ шинос мешудем.

Дар дафтари меҳмонони фахрии ин музеи
таърихӣ ҳайати вакилони Тоҷикистон чунин навишт:
«Ҳар он чизе, ки мо дар ин тамошогоҳ дидем,
ҳайраташез аст. Машъали афрӯхтаи вакилони съезди
якуми Партияи Коммунистони Литва имрӯз дар
дастони эътимодноканд ва тухми коштаи онҳо имрӯз
самар медиҳад».

Мо бо эҳтироми саршоре дар кӯчаҳои шаҳри
кӯҳнаи Вилнюс, ки як вақтҳо қадамгоҳи Владимир
Илич Ленин буд, қадам мезадем. Як вақтҳо Владимир
Илич барои барқарор кардани робитаҳои шахсй
пинҳонӣ ба ин шаҳр омада мерафт.

Мо ҳамроҳи котиби якуми Комитета Марказии
Партияи Коммунистии Литва Антанас Юозович
Снечкас дар Каунаси бостонй ба сари қабри чаҳор
коммунар гулчанбарҳо ва дар шаҳрчаи Жежмаряй ба
болои қабри бародарй, ки дар он ҳамдиёри мо
Қаҳрамони Иттифоқи Совета Сафар Амиршоев низ
мадфун аст, гулдастаҳо ниҳодем.

Вақте ки ба зиндони зеризаминии қалъаи нӯҳуми
Каунас, ки дар он ҷо фашистони малъун 80 ҳазор
одамони советиро қатл кардаанд, ворид шудем, вақте
ки дар деҳаи Пирчюпис дар назди ҳайкали «Модари
Пирчюпис» ба зону истода, сари таъзим овардем, дар
дили мо қаҳру ғазаб ва нафрату адоват нисбат ба
истилогарони фашиста ва дигар ҷангҷӯёни
Холмурод Шарифов.......................... 11'

навбаромад ҷӯш мезад. Ин ҷо дар бораи қалъаи марг
- қалъаи нӯҳӯм каме таваққуф карданӣ ҳастам. Дар
тамоми деворҳои он хатҳои ҳазорҳо одамони ба марг
рӯбарӯшуда сабг гардида, аз онҳо қаҳру ғазаб ва
адовати муборизони роҳи озодӣ бар зидди синфҳои
золим ва муҷассамаи қабоҳат - фашизми гитлерӣ
хонда мешавад.

Нависанда А.Белаускас, раиси иттифоқи
нависандагони Литва, ки бо мо буд, гуфт: «Ҳар он
чизе, ки шумо дар ин ҷо мебинед, аз рӯзҳои тираи
мардуми мо шаҳодат медиҳад, зеро дар ин ҷо
муборизони роҳи озодӣ зиндонӣ мешуданд. Халқи
Литва ҳеҷ гоҳ ваҳшигариҳову хунрезиҳоеро, ки дар ин
қалъа фашистон бо ҳамкории буржуазияи литвони
кардаанд, аз хотир сутурда наметавонад. Қалъаи
нӯҳуми Каунас таърихи тулонии нанговаре дорад, ки
аз кушторҳои зиёде, аз асир гирифтан ва қир
карданҳои одамони бегуноҳ ривоят мекунад».

Дар Каунас қалъачаҳои I, IV, VI низ буданд, ки
чун қатлгоҳ ва маргҷои мардум ном бароварда
буданд. Аммо қалъаи аз ҳама хунинтар ҳамон
иморати тираи дуқабатаи қалъаи IX-ум будааст, ки
қисми зиёди он дар қаъри замин ҷой гирифтааст.
Мизбонони мо нақл карданд, ки ҳукумати буржуазии
Литва дар солҳои бистум дар ин ҷо зиндони сиёсӣ низ
ташкил карда будааст ва ягон маҳбусхонаи дигари
Литва аз он сернам, тираю марговар ва даҳшатбор
набудааст. Дар ин зиндони мудҳиш риштаи ҳаёти
садҳо болшевикон гусаста гардида, садҳои дигар аз ин
ҷо маҷрӯҳу маъюб баромадаанд, Дар байни
бадарғашудагони форти IX-ум котиби якуми КМ
Партияи Коммунистии Литва Антанас Юозович
Снечкас низ будааст, ки дӯстони мубориз ва
вафодораш ӯро наҷот додаанд. Дар вокеъ он ҳақиқат
аз офгоб равшантар аст, ки ягон мушкилие пеши роҳи
муборизонро гирифта наметавонад. Режими сахт ва
11” ..................................Толей баланд

чорабиниҳои хунин танҳо сабаби ба набарди
қатъитар омода шудани касони мубориз мегардаду
бас. Аз ин рӯ, ҳуҷраҳои аз оҳанқафас сохташуда ва
деворҳои ғафсу баланди симхор кашидашуда
натавонистанд иродаи пӯлодини фарзандони
муборизи халқи Литваро бишкананд. Бо роҳбарии
чунин мардони ҷасур меҳнаткашони Литва занҷири
асоратро пора карда, пеш аз хама маҳкамаи 1Х-умро
кушоданд ва зиндониёнашро озод карданд. Акнун ин
қалъа ҷоест, ки адовати мардумро бар зидди фашизм,
тааддӣ, зулму разолат ва ба муқобили душманони
синфй бедор намуда, бинандаро ба муборизаи
оштинопазири зидди ин ваҳшониятҳо ва химояи
зафарҳои сотсиализм даъват менамояд.

Бармегардем ба деҳаи Пирчюпис. Истилогарони
фашиста деҳаи Пирчюписро чун деҳаи Лидитсеи
Чехословакия ва бисер дигар деҳоти советй ба хок
яксон карда буданд. Бо вуҷуди ин деҳаи Пирчюпис бо
қудрати дастони мардуми советй, чун дигар деҳоти
харобшуда аз нав ба арсаи вуҷуд омад, зинда шуд ва
аз пештарааш хам зебову ободтар гашт.

Шоир Юлюс Янонис дар шеъри «Дар сари қабри
шаҳидон» хеле хуб гуфтааст:

Коҷҳо гиред алвонҷу диҳед аз худ садо,

Дар шаби маҳтоб андар марғзори беҳудуд.

Дар сари қабри шаҳидон, ки замин бистар бишуд,

Аз фидокории онон накл бар мардум кунед,

Бахти худро бахти халқу кишвари худ хондаанд,
Субҳдам гаҳвораи озодиро чунбондаанд. ..

Эй муқаддасҷо, шудам пайванд акнун бо ту ман!

Гиря ҷангал мекунад баҳри шаҳидони Ватан.

Мо хамроҳи дӯстони литвонӣ ба мардонагию
шуҷоати сарбозони заставай сархадии Юрбарг, ки 22-
юми июни соли 1941 якумин шуда ба зарбаи армияи
Холмурод Шарифов........................... 1

фашистон ҷавоб гардонданд ва то охирин қатраи хун
ҷангиданд, сари таъзим фуруд овардем.

Ман қайдҳои худро барои он аз таърихи ин халқи
шуҷоъ ва дарёдил cap кардам, ки ба мо,
иштирокчиёни Даҳа, шиносой бо таърихи ин
сарзамин имкон дод, ки ба он табаддулотҳои бузурге,
ки дар ин ҷо рӯй дода истодаанд, дурустар сарфаҳм
равем. Ба ғайр аз ин бе омӯхтани таърих Литваи
имрӯза - Литваи пур аз созу садо, шодиву сурур,
Литваи бинокору ободро тасаввур кардан душвор аст.

«Шунидан кай бувад монанди дидан» мегӯянд дар
урфият. Мо Литваро аз сарҳадҳои шимолияш то ба
ҷануб ва аз шарк то ба сарҳадҳои ғарбияш тай
кардем. Ба куҷое сафар кунем, сафари мо - сафари
дӯстию рафоқат ва ҳамрангиву бародарй буд. Дар
аэропорти Вилнюс, зали филармония, шабҳои адаби,
заводу фабрикаҳо, колхозу совхозҳо, дар саҳни
киштиҳои бандари Клайпеда, дар митингҳои дӯсти
дар ноҳияҳои Шакяй, Шелут, Юбарг, Друснинин,
Кретинг, Капсукас, Паланга хулласи калом, дар хама
ҷой иштирокчиёни Даҳаро бо самимият ва хурсанди
истиқбол мекарданд.

Ҳар як шаҳру ноҳияи номбаршуда хусусияту
анъанаҳои хос дорад, ки мутаассифона, дар хусуси
ҳамаи он накд кардан аз имкон берун аст. Ин ҷо
фақат чанд сухан аз Клайпеда гуфтаниам. Клайпеда -
яке аз дарвозаҳои баҳрии Иттифоқи Советист, ки
таърихи дурахшоне дорад. Котиби якуми комитети
партиявии шаҳри Клайпеда И.Гурескас ҳикоя кард, ки
таърихи Клайпеда - ин таърихи зиндаи муборизаи
бисёрасраи халқи Литва бар зидди истилогарони Ғарб
аст. Фашистони гитлерӣ ин кишвари баҳрӣ ва
Клайпедаро аз дасти литвониҳо кашида гирифтанд...
Аммо дар Клайпеда мубориза ҳеҷ хомӯш нашуда,
коммунистони ин шаҳри баҳрӣ дар шароитҳои
вазнини режими фашистй оммаро ба набард
................................Толей баланд

бармехезонданд, бо қурбониҳои бешумор ин
сарзаминро бо модари он - Литва пайвастанд.
Мардуми ин ҷо бо он низ фахр мекунад, ки як вақтҳо
роҳи «Искра»-и ленинй ба Россия аз Клайпеда
мегузашт.

- Дар хотири мо саҳифаи дурахшонтарини
Клайпеда бо санаи 28 январи соли 1945-ум вобастааст,
зеро дар он рӯз Клайпеда ва тамоми Литваи азиз аз
юғи ситами фашизм озод гардид, - гуфт рафик
Г урескас.

Ҳоло Клайпеда шаҳри гул-гулшукуфтаи
сотсиалистиест, ки чун қалъаи эътимодноки баҳрии
советй дар Шимоли Ғарбӣ хидмат мекунад. Дар ин ҷо
дар қатори литвониҳо даст ба даст фарзандони
миллатҳои дигари Иттифоқи Советй - украинҳо,
белорусҳо ва даҳҳо миллатҳои дигари бародар бо
шиори «инсон ба инсон дӯст, бародар ва рафик аст»
эҷодкорона меҳнат ва зиндагй мекунанд. Дар байни
сокинони ин шаҳри дур тоҷикҳо низ будаанд.
Масалан, Комила Аюбҷонова чанд сол аст, ки дар он
ҷо муаллима аст. Уро аъзои комитети партиявии
шаҳри Клайпеда низ интихоб кардаанд. Аюбҷонова
дар қатори литвониҳо ҳамдиёрони худро истиқбол
намуд, ки аз ин мо басе шод гардидем ва дар шароити
давлати мо дар республикахои бародар ҳаёт ба cap
бурдан як чизи табиист, зеро ҳар гӯшаи Ватани
паҳновари советй барои фарзандони ҳар миллат
ватани азиз ва хоки муқаддас аст...

Дар ин шаҳри шӯҳратманд дӯстии фарзандони
миллатҳои гуногун аз имтиҳони муборизаҳои шадид
гузашта, бо хуни якҷоярехтаи писарони рус, литвонй,
қазок^ ӯзбек, украин, тоҷик дар таърихи муборизаҳои
беамон бар зидди гитлерчиён сабт гардидааст.
Мардуми Клайпеда хотираи онҳоеро, ки дар он ҷо
барои ҳифзи шарафи онҳо ҷон додаанд, хеле пос
медоранд... Дар атрофи он шаҳр, дар мадфанҳои
Холмурод Шарифов........................... 1/1

бародарй дар қатори дигарон фарзандони халқи
тоҷик - Малик Қодирови 23-сола, сержантҳо
Мирзоалй Неъматов. Махмуд Мустафо ва дигарон
хоби абадӣ рафтаанд... Қабри онҳоро ҳар рӯз гулҳои
тарутоза оро дода, модарони литвонй ба болои онҳо
«ашки раҳмат» мерезанд.

Дар Литва ба ҳар куҷое, ки мо мерафтем, факат
ба як забон - забони дӯстиву бародарӣ ҳарф мезадем.
Дар байни мардуми он кишвари назаррабо мо фақат
як тухм мекоштем, ки он тухми дӯстй буд ва самараи
хуби онро мо дар ҳамкорӣ ва бой гаштани маданияти
сотсиалистии халқҳоямон рӯз аз рӯз аниқтар
мушоҳида менамоем.

Дар бораи чӣ хел дастаҳои эҷодии моро истиқбол
кардани литвониҳо чӣ метавон гуфт? Одатан
литвониҳоро одамони хеле ботамкин ва вазнин
мегӯянд. Аммо нисбат ба санъати зебо ва пуршӯр
онҳо бурдборӣ карда наметавонанд. Онҳо баромади
артистони моро бо шавқу шӯри азиме истиқбол
менамуданд.

Ба баромади ҳунарпешагони театри опера ва
балети ба номи Садриддин Айнй бо иштироки
лауреата конкурсҳои байналхалқӣ раққосаи моҳир
Малика Собирова, баромади ансамбли «Лола»,
консерти дастаи ҳаваскорони санъати қасри
маданияти шаҳри Хоруғ, театри шаҳри Ленинобод, ба
баромади артистони халқии СССР Ахмад Бобоқулов,
Лутфӣ Зоҳидова, ба баромади артистони
хизматнишондодаи республика Маҳмудҷон Воҳидов,
Ҷӯрабек Муродов, Зафар Нозимов, Гавҳар
Мирчумъаева ва солистон Элзара Ҳасанова, Галина
Зорина, Б.Мамадқулов, хулосаи калом, ба баромади
ҳамаи ҳунарпешагони мо дӯстони литвонӣ кафи
дастони худро дарег надошта чапак мезаданд ва гулу
гулдастаҳоро ба зери пойи ҳунариешагони мо нисор
мекарданд.
122

Толей баланд

Вохӯрии адибони мо Мирсаид Миршакар, Ҷалол
Икромӣ, Лоиқ Шералӣ, Абдумалик Баҳорӣ, Мавҷуда
Ҳакимова, Убайд Раҷаб, Мухиддин Хоҷаев, Салимшо
Ҳалимшо, Мастон Шералй ва бастакорон
Ш.Сайфиддинов, Я.Сабзанов, З.Шаҳидӣ ва Ф.Солиев
бо дӯстони литвонй хеле аҷиб ва диққатангез буд.

Намоишгоҳи осори рассомони мо Х.Хушвахтов,
С.Нуриддинов, З.Ҳабибуллоев ва Ш.Баҳриддинова
низ хеле диққатҷалбкунанда буд. Фестивали филмхои
тоҷикӣ бо иштироки артистон ва ходимони
маданияти Тоҷикистон М.Исоева, Д.Қосимова,
Т.Собиров ва дигарон тамошобини бисере дошт.

Ҳамагӣ дар маҷлису ҷамъомадҳои Даҳаи адабиёт
ва маданияти тоҷик дар Литва 310 ҳазор одам ширкат
дошт. Агар ба ин тамошобинони оинаи нилгун ва
шунавандагони радиоро зам кунем, ин рақам чандин
маротиба меафзояд.

Оре, ин муваффақиятро танҳо ба истеъдоду
қобилияти навозандагон, хофизон, рассомон,
ҳунарпешагони балет, кино ва рассомон ҳамл кардан
хатосг. Дар ин самимияту эҳтиром ва шавку мароқе,
ки халқи меҳмондӯсти Литва нисбат ба санъат,
маданият ва адабиёти халқи тоҷик зоҳир менамуд, низ
роли калон бозид.

- Мо ба туфайли шумо Тоҷикистон ва рӯҳи халқи
тоҷикро дидем, - мегуфтанд ба мо дӯстони
литвониямон.

Мо бошем, ба туфайли ин Даҳа осори чунин
нависандагони оламшумул чун Гудайтис-Гурзявичюс,
Жемайте, Нерис, Свирка, Венслова, рассомони
овозадор чун Чюрлёнису Жмуйдзинавичюс ва осори
чунин ҳайкалтароши машҳур Йокубонис, ки дар
назди ҳайкали «Модари Пирчюпис»-и ӯ сари таъзим
фуруд оварда будем, боз ҳам беҳтар шинос шудем.

Мо ба туфайли ин Даҳа барои худ кишвареро
кашф намудем, ки дар он хама - хурду калон табиатан
Холмурод Шарифов............. .............. 123

рассом ва эҷодкоранд. Намоишгоҳи саньати амалй,
ки дар он ҳар як ашё дар бораи меҳру муҳаббати
халқи литвонӣ нисбат ба кишвари худ шаҳодат
медиҳад, боз як бори дигар исбот намуд, ки ин халқ -
халқи санъаткор ва ҳунарманд аст.

Ба мо амали дӯзандаи оддӣ Элжбета, ки назири
онро ёфтан дар гумон аст, таъсири амиқе гузошт. У аз
пӯстлохи дарахт ба воситаи риштаву сӯзан ду расми
азиме офарида, ба яке «ҳуқуқи крепостной» ба дигаре
«Шӯриши деҳқонон» ном ниҳодааст. Ин расмҳо бо
амиқии таассурот, афкор ва фоҷиаи тасвиршуда касро
ба ҳайрат меафкананд.

Дар консерти дастаҳои ҳаваскорони саньат, ки
дӯстони литвонӣ дар ҷавоби консертҳои мо ба
меҳмонҳои худ эадо мекарданд, садҳо одамон ширкат
доштанд. Кас мехост, ки такрор ба такрор рақсҳои
пурҳарорати артистони литвонӣ ва сару либоси
аҷоиби онҳоро, ки бо рангу ҷило ва дӯхту буриш ба
экспонатҳои музей монанданд, тамошо кунад ва созу
навои сурудҳои халқии литвониро, ки хеле муассир ва
дилфиребанд бишунавад.

Аз хама асосияш он буд, ки мо барои худ
Литваеро, ки ба туфайли меҳнати устуворонаи халқ
дар муддати кӯтоҳе симои худро тамоман дигаргун
сохтааст, кашф намудем. Агар дар Литваи буржуазӣ
аз соли 1920 то соли 1939 истеҳсоли саноатӣ 2,2
маротиба афзуда бошад, дар солҳои Ҳокимияти
Совета 25 маротиба афзуд! Танҳо баъд аз ҷанг дар
республика 270 корхонаи калон сохта шуд. Яке аз
хусусиятҳои имрӯзаи саноати Литва дараҷаи баланди
механизатсия ва автоматизасияи он аст.

Мо дар Литва кашф намудем, ки дар саъю
кӯшиши деҳқонони тоҷик ва литвонй низ умумияте
ҳаст. Дар Тоҷикистон ирригаторҳо, бинокорон ва
деҳқонон ҷидду ҷаҳд доранд, ки ба даштҳои лабташна
об бароварда, онҳоро ба гулистон табдил диҳанд.
124

Толей баланд

Деҳқонони литвонй низ ҷидду ҷаҳд мекунанд, ки
ботлоқҳоро хушконда, онҳоро ба майдони киштукор
габдил диҳанд. Ин танҳо ба одамоне, ки бо техникам
ҳозирзамон мусаллаҳанд, муяссар мешавад.

Котиби комитета партиявии райони Шакяй
И.Гулдашюс ба мо накл намуд, ки танҳо дар натиҷаи
хушконидани ботлоқҳо ва обҳои зеризаминӣ ҳосили
галла аз ҳар гектар аз 14 то 30 сентнер афзуд. Дар
бораи маҳорати чорводорони литвонӣ ҳоҷати ran ҳам
нест.

Вақте ки моро ба фермам чорводории яке аз
колхозҳои ҳамин район ба тамошо бурданд,
модаговҳои зотиро дида ҳайрон шудем. Онҳо ҳама
калон-калон ва хеле фарбеҳ буданд, гӯё махсус барои
намоиш додан парвариш карда туда бошанд.

- Чунин модагов чй қадар шир медиҳад? -
пурсидем мо.

- 4500 литр, лекин мо кӯшиш дорем, ки аз ин ҳам
зиёдтар шир гирем, - ҷавоб дод раиси колхоз.

Баъд раиси камгап ва ботамкин, ки ҳамагй сӣ сол
доштааст, моро бо нақшаи генералии сохтмони
колхоз шинос кард. Нақшаи аҷибе!

Зимнан аз ҳоло деҳоти Литва аз ҷиҳати ободонй
аз шаҳр қариб фарқ надорад. Деҳоти Литва, ба фикри
мо, боз як бори дигар тасдиқ мекунад, ки шиори
ботадриҷ барҳам хӯрдани фарқи байни деҳот ва шаҳр
як амри имконпазир ва иҷрошаванда аст. Дар ин
бобат дар ҳақиқат ҳам аз дӯстони литвонӣ бисёр
чизҳоро омӯхтан мумкин аст.

Ба ҳамин тариқ, вохӯриҳо дар сарзамини Литва
на танҳо ба ходимони санъат, балки ба дигарон ҳам
хеле фоидабахш буд. —- — —

Дар ҳамаи ҷой эҳсос карда мешуд, ки литвониҳо
нисбат ба одамон, таърих ва ҳаёти имрӯзаи
Тоҷикистон шавқу завқи азиме доранд. Онҳо ҳамаи
баромадҳои аҳли санъаг ва адаби тоҷикро хеле
Холмурод Шарифов........................... 125

бодиққат гӯш мекарданд. Вақте ки мо накд мекардем,
ки имрӯз аз хонаи тоҷикон дар қатори осори Рӯдакӣ,
Фирдавсӣ, Хайём, Низомӣ, Саъдӣ, Ҳофиз, Ҷомӣ,
Айнӣ, Турсунзода, Миршакар, Икромй, осори
нависандагони русу литвонй, А,Пушкин, Л.Толстой,
А.Горкий, А.Фадеев, Гудайтис-Гудзявичус, Свирка,
Венслова, Нерис, Межелайтис ва дигаронро пайдо
кардан мумкин аст, дар рӯйи мизбонони мо табассум
гул мекард. Вақте ки мо ба мизбонон гуфтем, ки дар
шаҳри Хоруг яке аз кӯчаҳо ба номи шоираи
оташинсухани литвонй Соломея Нерис гузошта
шудааст, сари онҳо ба осмон расид. Мардуми Литва
моро бо меҳмоннавозии худ қоил кард. Инро,
алалхусус вақте ки бригадаи мо бо роҳбарии
мизбонони ғамхору серташвиш С.Шимкас ва
А.Беляускас аз дарёи Неман гузашт, нағз эҳсос
кардем...

Соҳибони мулк аз райони Шакяй моро хеле дер
рухсат доданд. Мо намедонистем, ки дар райони
дигар, яъне Юрборг мардум мунтазири моанд. Аз
онҳо ба роҳбарони Шакяй пайдарҳам талаби қатъӣ
меомадааст, ки «беинсофҳо меҳмонони моро ҷавоб
диҳед». Ammo шакяйиҳо мегуфтанд, ки мо
меҳмононамонро ба касе намедиҳем, чунки халқи
онҳо мегӯяд: «Омадани меҳмон бо иродат, аммо
рафтанаш бо иҷозат». Билохира шакяйиҳо ба ифоқа
омада, моро бо Юрборг гусел карданд.

Азбаски роҳ дароз буд, ширингӯйҳо мекардем.
Баъд «қасд» кардем, ки аз сабаби он ки шаб ним
шудаасту сокинони Юрборг ба хоби «ғафлатанд» бо
осонӣ Неманро фатҳ мекунем...

... Нисфишабӣ ба Юрборг расидем. Бар хилофи
чашмдошти мо шаҳр бедор буд. Зиёда аз 200
духтарони зеботарини Юрборг дар даст лентаҳои
дароз моро иҳота намуданд. Мо бе ягон дудилагй ба
онҳо «таслим» шудем.
126 ...............................Толей баланд

Чунин лаҳзаҳо ҳар рӯз чандин бор такрор
мегардид.

Юрборг районе будааст, ки дақиқаҳои аввали
Ҷанги Бузурги Ватанӣ аз ҳамин ҷо оғоз шудааст.
Котиби комитета партиявии район Р.Дубонис нақл
кард, ки дар рӯзи 22 июни соли 1941 дар ҳамин район
фашистон 2117 коммунистон, ва фаъолони партиявию
советиро паррондаанд, ки дар байни қурбоншудагон
ҳайкалтароши машҳури Литва Венсас Грибас низ
будааст. Ин район бо фаъолияти полки машҳури
Нормандия-Неман зич алоқадор будааст. Ҳайати
иштирокчиёни Даҳаи маданияти тодик ба пояи
ҳайкали ёдгорие, ки ба хотираи муҳорибони заставай
Пашвинтиск, ки ба якумин ҳамлаи истилогарони
олмонй ҷавоб гардондааст, устувор гардидааст,
гулчанбар гузошт. Дар задухӯрди нобаробар
сарбозони ин заставай хурд, ки ҳамагӣ 16 кас будаанд,
то соати 4 рӯз дошт дода, як баталон аскарони
гитлерчиёнро нобуд кардаанд...

Дар ин район мо мушоҳидачии як ҳодисаи
диққатангез будем. Дар он ҷо ҷамъияти боғпарварон
вуҷуд доштааст, ки сексияи гулпарваронаш он рӯзҳо
намоиши ғайриоддие ташкил карда буд. Дар намоиш
гулдастаҳо дар мавзӯъҳои гуногун тартиб ёфта буд,
масалан, гулдастаҳо «Ба Ленин», «Тоҷикистони
Совета», «Ман 40-сола шудам». «Ба шавҳари
вафодор» ва ғайра. Аммо гулдастаҳое низ буданд, ки
номҳои хандаовар дошта, касро беихтиёр механдонд,
мисли «Ба ту - майзадаи фосиқ» ва ғайра ном дода
шудааст. Яке аз гулдастаҳои хордор «Ба
хушдоманам» ном дошт.

Воқеаи дигари рӯҳбахш ва гуворо он буд, ки дар
он рӯзҳо дар Литва конкурс - мусобиқаи таомпазҳо
баргузор гардид. Кадбонуву матбахиҳои зиёде аз
тамоми гӯшаву канори республика омада,
ҳунарнамой карданд ва анвои таъомҳои лигвониро
Холмурод Шарифов........................... 127

тайёр карданд, ки зиёда 4аз 1700 хел буда, бо дидан
иштиҳои касро ба ҳаракат меовард ва аз табъи салими
ин мардуми меҳрубон гувоҳӣ медод.

Дар бораи Литва сухан ронда, як хусусияти
дигари нодири онро қайд накардан норавост. Ман
обхезиҳои дарёи Неманро дар назар дорам. Дар
райони Шелутск ба мо чарогоҳҳои беканореро нишон
доданд, ки алафҳои он қади одамро пинҳон менамуд.
«Сабабгори ин файз обхезиҳои дарёи Неман аст», -
гуфтанд мизбонони мӯҳтарам ба мо бе ҳеҷ кинояву
осори шӯхӣ. Мо дар ҳайрат афтодем, зеро дар
кишварҳои дигар ва хусусан дар Тоҷикистон обхезй
касофатҳои зиёде меовард. Мо андешаи худро ба
мизбонон баён кардем. «Рост мегӯед, - гуфт котиби
комитети партиявии ин район рафик, Балкус, - вале
дарёи Немани мо дарёи оқил аст, дар баҳорон ба рӯйи
шибарзорҳо паҳн туда бо мавҷҳои худ ғизоҳои
бисёреро ба ин шибарзорҳо мепошад. Дар натиҷа
алафзорҳо хам об мехӯранд ва ҳам гизоҳои даркориро
пайдо мекунанд... Ин «мукофоти» табиат ба
чорводорони райони мост». Аз ин чарогоҳҳо ҳар сол
бо машинаҳои алафдаравй 2-3 маротиба алафҳои
серғизои хуштаъмро медаравидаанд, ки бидуни
шубҳа, боиси афзудани маҳсулнокии чорво мегардад.

Мо аз мардуми меҳмоннавози Литва, аз
ташкилкунандагони Даҳа, ки дар ҳаққи мо
бародарвор ғамхорӣ мекарданд, аз тамошобинҳои
сершумор, ки самимияти онҳо ба аҳли санъати мо
илҳоми нав ба нав мебахшид, аз пионерони литвонӣ,
ки моро бо забони тоҷикӣ табрик менамуданд ва ба
аъзогии дружинаи пионериашон қабул мекарданд, аз
ошпазҳои литв^нӣ, ки моро бо таомҳои тоҷикӣ
зиёфат намуда, қоил мекунонданд, аз ходимони
меҳмонхонаҳо, ронандаҳо ва аз кормандони
автоинспексия, ки барои муттасил ва бехалал харакат
кардани корвони автомобилҳои Даҳа басе саъю
128 ..................................Толей баланд

кӯшиш ба кор мебурданд, аз самими қалб миннатдор
мешудем.

Май ҳар гоҳ рӯзҳои мусофирати худро дар Литва
ба хотир орам, чеҳраҳои гарму савту садои мардуми
заковатманди литвонӣ ва манзараҳои аҷибу
дилфиреби ин кишвари афсонавй пеши назарам мисли
кадру манзараҳои филми дилфиреб ҷилвагар мешавад
ва беихтиёр мегӯям: дӯстии халқҳо беҳтарин неъмат
аст, агар халқ ба халқ ҳамроҳ шавад, мағлубнопазир
мегардад, хақ ба ҷониби Аттор аст, ки гуфтааст:

Ҳар ки ӯ бо дӯстон якдил бувад,

Ҷумла мақсуди дилаш ҳосил бувад.
Холмурод Шарифов

129

СОҲИЛИЗАРРИН

Дилро ба дил раҳест дар ин гунбади сипеҳр,

Аз рӯйи кина кинаю аз рӯйи меҳр, меҳр.

Инак, як гурӯҳ олимони тоҷик бо ташаббуси
Шӯрои иттифоқҳои касабаи Тоҷикистон ба
Республикам Халқии Булғория сафар карданд. Дар
ҳайати ин гурӯҳ олимони номии Тоҷикистон,
коркунони мактабҳои олӣ, аз ҷумла, академик
З.Ш.Раҷабов, профессоров М.Т.Пӯлодова,

В.И.Зайтсева, номзадҳои илм М.Аминҷонов,
М.Икромов, В.Юрматов, С.Умарова, М.Яҳёева,
Х.Муқимова, Н.Сангинова, П.А.Кёрзум ва дигарон
буданд. Муаллифи ин сатрҳоро насиб шуда буд, ки ба
ин гурӯҳ роҳбарӣ кунад. Гурӯҳи олимони тоҷик, ки аз
32 нафар иборат буд, аз 23-юми июл го 10 августа
соли 1970 дар Булгория буданд.

Одатан баъди бозгашти сафари дур шуморо
дӯстон иҳота карда, бо исрор талаб мекунанд, ки ҳар
дидаву шунидаатонро нарезондаву начаконда ҳикоя
кунед. Бо ман низ айнан ҳамин тавр шуд. Дафтарчаи
қайдҳои сафар ба забои омад ва ҳамаи он чизе, ки дар
диёри дӯстон дидаму шунидам, манзури ёрон гашт.
Умед дорам, ки ин қисса хонандагони мухталифро низ
хуш о яд.

- Шиносоии ман бо ин мамлакати зебо соли 1960
cap шуда буд, - ҳикояти худро cap кардам.

- Пас ин сафари дуюм аст? - пурсиданд ҳозирон.

- Не. Он сол ман ғоибона бо ин мамлакат ошно
шуда будам, — гуфтам ва он воқеаро ҳикоят кардам.
Сурата воқеа чунин буд: соли 1960 маро ба
Академиям илмҳои ҷамъиятии назди КМ КППС
қабул карданду ҳамроҳи як рафиқи булғорӣ, ки
130

Толей баланд

Чавдар ном дошт, дар як ҳуҷраи хобгоҳ ҷой доданд,
Ман аз ҳамон рӯз дар шахси ӯ бо Булғория ғоибона
шиносой пайдо кардам. Вай қар рӯз дар бораи ва га ни
худ, анъанаҳои халқаш, тарзи зисту зиндагонии
мардумони диёраш ҳикоятҳои шавқангез мегуфт.

Аз ҳамон рӯзҳо дар дили ман нисбат ба ин
мамлакат шавқи махсусе пайдо шуд ва ният доштам,
ки ин кишварро бо чашмони худ бубинам.

«Шунидан кай бувад монанди дидан», - гуфтаанд
бузургон. Маро орзуи дидани диёри дӯсти хамсабақам
орому қарор намедод. Инак, ин фурсат фаро расид ва
шодии маро интиҳое набуд.

Хати рохи оҳан аз оғӯши бешазору манзараҳои
назаррабои Россия, Украина, Молдавия ва
Республикаи Сотсиалистии Руминия мегузашт.
Поезди мо дар шаҳрҳои Киев, Кишинёв ва Бухарест
(пойтахти Руминия) муддатхо қарор мегирифт,
ҳамсафарони мо бо мароқи калон, он шахрхоро
тамошо мекарданд ва барои ёдгорй тӯҳфахо
мехариданд.

Истгоҳи охирини роҳи охани совета - ис ггоҳи
сарҳадии Унген (республикаи Молдавия) буд, ки мо
онро бевақтии шаб гузаштем ва вориди сарҳади
мамлакати якуми хориҷй - Руминия гардидем.
Ҳарчанд бемаҳал буд, дар мохтобшаб мо сарзамини
руминиҳоро бодиққат тамошо мекардем. Сахарин
рӯзи дигар поезди мо дар пойтахти Руминия - шахри
Бухарест қарор гирифт. Вақт кам буд, вале мо ба
тамошои як қисми ин шахри зебоманзар фурсат
ёфтем. Бухарест шахри дилрабое будааст.

Сафари мо аз Бухарест ба сӯи Булгория идома ёфт
ва худи ҳамон рӯз 23 июл ба шахри Русе - якумин
шахри калони Республикаи Халқии Булгория, ки дар
сари роҳамон буд, расидем. Шахри Русе дар соҳили
дарёи Дунай воқеъ гардидааст Ин шахри номдори
таърихист. 22 июли соли 1811 ин шаҳр, шоҳиди
Холмурод Шарифов......................... 131

муҳорибаи хунине гардида буд. Дар ин ҷо байни
Россия ва Туркия набарди сахте ба миён омад, ки
барои галаба бар Туркия заминай асосй гардид.
Сарбозони рус бо сарварии сарлашкари бузург
Михаил Кутузов қувваҳои ҳарбии Туркияро дар
ҳамин ҷо ба таслим шудан маҷбур карда буданд.

Ҳоло шаҳри Русе яке аз марказҳои калони
саноатии Булғория мебошад. Дар ин шаҳр саноатҳои
машинасозии хоҷагии қишлоқ, киштисозӣ,
нефткоркунӣ, орду қанд ва гайра маҷуданд.

Дар ин шаҳр мо аз дақиқаҳои аввал худро дар
оғӯши дӯстон ҳис мекардем. Баробари қарор
гирифтани поезд ба вагони мо як духтараки тақрибан
20-25 солаи булғорӣ даромад, бо илтифот моро
хайрамакдам гуфт ва илова кард:

- Номи ман Веселика, шумо акнун меҳмони мо.
Марҳамат ҳамроҳи ман биёед. Мизбони ҷавону
хушгуфтор ва меҳрубон моро ба ошхонаи назди
вокзал бурд ва аз номи ширкати сайёҳони Булғория
«Балкантурист» зиёфате дод.

Хушгуфтории Веселика моро моту маҳбут карда
буд. Ман гумон кардам, ки худи ин духтар шояд
табиатан хамин тавр бошад. Аммо маълум шуд, ки
мардуми ин сарзамин умуман ҳамин тавр
хушмуомила будаанд. Вақте ки мо вориди ошхона
шудем, ҳис кардем, ки тамоми мардуми он ҷо нисбат
ба мардуми совета таваҷҷӯҳи махсусе доштаанд. Ин,
албатта, бесабаб нест.

Сабаби инро ба мо яке аз коргарони истгоҳи роҳи
оҳани шаҳри Русе - Бандев фаҳмонд. Бандев баъд аз
таом одамони совета будани моро фаҳмида, ба
истиқбол омад ва бо мо самимона сӯҳбат орост. У
коргари оддии ҳамон стансия, тақрибан 55-60 сол
дошт. Иштирокчии ҳаракати зиддифашистӣ будааст.
Шахси зиндадил. Забони русиро хуб намедонист,
барои ёрдам рафиқи худ Тодорро даъват кард. Бандев
132

Толей баланд

гуфт, ки ман аз гуфтугӯи шумо лафзи русиро шунида,
аз роҳам баргаштам. Дилам амр кард, ки дӯстонро
дар диёри худ табрик кунам.

Мо хам Бандевро самимона пазирой кардем. Вай
бо як ҳаяҷони махсус ran мезад. У гуфт, ки мехри
одамони совета дар дили ҳар як фарди булғорӣ
маскан дорад, зеро:

- Барой истикдолияти мамлакати мо, - гуфт ӯ, -
ҳазорон фарзандони мамлакати шумо ҷон нисор
кардаанд. Шумо дар Булғория садҳо марқадҳои
бародариро хоҳед дид, ки дар он фарзандони ин ду
мамлакат хобидаанд. Хуш омадед, дӯстони азиз! Дари
хонаи тамоми булгориён ба рӯи шумо боз аст...

Бандев суханашро тамом накарда, моро ба вагон
хонданд, аммо сӯҳбати мо бо ӯ канда нашуд. Он чиро,
ки Бандев гуфга натавонист, дигар ҳамватанони вай
гуфтанд ва самимияти суханҳои ӯро мо бо гӯшҳои худ
шунида, эъгибори комил пайдо кардем.

Барой исботи фикри Бандев ҷоннисориҳои
ҳамватанони мо дар ҳарбу зарби Шипка (соли 1877)
далели барҷаста аст.

Шипка дар маркази Булгория, дар яке аз
баландиҳои «Водии гулҳо» дар поёноби дарёи Дунай
воқеъ аст. Дар яке аз қуллаҳои Старо-планина
ҳайкали бошукӯҳе қомат афрохтааст... Зинапояҳои
бешуморе одамонро ба сӯйи он мебаранд. Дар пояи
сангини ҳайкал одамонро муҷассамаҳои бузургҷуссаи
шерҳо пешвоз мегиранд, ки аз он калимаи «Шипка»
хонда мешавад. Ин рамзи шуҷоат, мардонагии
беназири писарони Ватани мо ва булгориҳо бар зидди
истилогарони турк мебошад. Дар атрофи ҳайкал
муҷассамаҳои мармарини сафед сохта шудаанд, ки бо
занҷирҳои вазнин иҳота шуданду гӯё оромгоҳи
қурбоншудагонро посбонӣ мекунанд. Дар яке аз он
ёдгориҳо навишта шудааст: «Полки 35 Брянск. Майор
Холмурод Шарифов...........................

Молостов, капитан Брянсев, прапоршикҳо Г юне,
Герасимовский ва 375 сарбозони рутбаҳои қаторӣ».

Чунин марқадҳо хеле бисёранд... Дар ҷанги
нобаробари зидди гуркҳо корнамоиҳои генерали рус
Столетов дар байни мардуми Булғория достон
гаштааст... Зарбаи найзаи аскари рус ба булғориҳо
озодӣ овард. Имрӯзҳо дар Шипка оромист. Ҳар соат
ба ин ҷо туристони сершумор меоянд ва ба хотираи
фарзандони содиқи ин ду мамлакати бародар сари
таъзим фуруд меоранд, ба пояи марқаду муҷассамаҳо
гулчанбарҳо мегузоранд. Дар доманаи ин муҷассамаи
бузург деҳаи Шипка ҷойгир аст. Дар он деҳа
гунбазҳои тиллоии маъбади русй аз шуои офтоб
дурахшонанд. Ин иморат яке аз намунаҳои нодири
эҷодкорони рус мебошад, ки дар он санъати баланди
меъморӣ ва тасвирӣ таҷассум ёфтааст. Мардуми
булғор хотираи ҷанговарони диловари русро то ин
дам пос медорад. Ҳар як нишонаи корнамоиҳои
фарзандони рус бо эҳтиром ёдоварй мешавад, ба
хотираи он муҷассамаҳо сохта шудаанд. Яке аз
намунаҳои онро мо дар шаҳри Русе дидем. Дар
мобайни ин шаҳр, дар ҷойи хушманзараву серодам
ҳайкали бузурги «Озодй» сохта шудааст, ки баландии
он тақрибан 60 метр аст. Ин муҷассамаи боҳашамат
ба ғалабаи ҷанговарони рус бар туркони истилогар
бахшида шудааст, ки ёдгории бузургест. Хдмаи ин
ёдгориҳо ва ҳамкории мардуми советиву булғор дар
мубориза бар зидди фашизми гитлерй аз он шаҳодат
медиҳад, ки дӯстии байни ин ду мамлакат бо
муборизаву меҳнати якҷоя пойдор гардидааст.

Дар пойтахти Булғория шаҳри София ба ёдбуди
аскарони совета муҷассамаи бузурге бунёд шудааст,
ки ин мадади ҳалкунандаи Иттифоқи Советиро ба
халқи бародари булғор барои аз асорати фашизми
гитлерй озод шудан таҷассум менамояд. Дар натиҷаи
ҳамин кӯмак ва пуштибонии Иттифоқи Совета
134 ................................Толей баланд

Булғория аз фалокати бори дуюм ба ист ил о и
империалистом гирифтор шудан наҷот ёфт. Аз ин
сабаб дар Булгористон ба шарафи ҷанговарони
Совета на фақат ҳайкалҳои сершумори ёдгорй
гузошта шудааст, балки якчанд мавзеъҳои он
мамлакат ба номи сарлашкарони советй гузошта
шудааст. Масалан, шаҳри Толбухин, ки мо онро
зиёрат кардем, яке аз чунин шаҳрқост. Нӯҳуми
сентябр барои булгориён санаи муқаддас мебошад,
зеро дар ин рӯз, соли 1944 шӯриши мусаллаҳи
меҳнаткашони Булғория ба амал пайваста, ин
шӯриши зафаровар фашизмро сарнагун сохт ва
ҳокимияти халқиро барқарор кард. Акнун Булғорияи
халқӣ чун мамлакати сотсиалистӣ яке аз
байрақбардорони фаъол дар роҳи мубориза баҳри
коммунизм мебошад.

Мо дар ин хама қадршиносию эҳтироми бузург,
муносибати дӯстонаи мамлакати тавонои мо ва
Республикаи Халқии Булғорияро мебинем. Х,амин
тавр, дилу дидаи мардуми Булгория барои одамони
советй боз аст. Ин дӯстии матин инчунин дар ҳамаи
соҳаҳои муносибатҳои иқтисодию мадании ду
мамлакат зоҳир мегардад. Натиҷаи ҳамин дӯстист, ки
Булгория дар як муддати кӯтоҳ дар оилаи
мамлакатҳои сотсиалистӣ ба яке аз мамлакатҳои
тараққикардаи Аврупо табдил ёфт.

Дар солҳои ҳокимияти халқӣ дар иқтисодиёти
Булғория табаддулоги бузурги сифатӣ рӯй дод. Дар
натиҷаи тагйиротҳои иҷтимоӣ-иқтисодӣ дар
мамлакат муносибатҳои нави иқтисодӣ -
муносибатҳои сотсиалистй барқарор гардид ва
дараҷаи мусаллаҳшавии хоҷагӣ бо техникаи навтарин
хеле баланд шуд. Фондҳои асосии истеҳсолии
мамлакат дар ин солҳо аз нав бунёд ёфтанд. Дар ин
муддат таъминшавӣ бо қувваи барқ хеле афзуд. Агар
дар соли 1952 ба як коргари дохили истеҳсолоти
Холмурод Шарифов...........................

моддй 224 киловатт-соаг рост ояд, дар соли 1970 ин
миқдор ба 4300 киловатт-соаг мерасад.

Дар прогсесси индустрикунонии Булғория дар
тақсимоти захираҳои мехнатй низ дигар1 униҳои
куллй ба амал омад. Шумораи коркунони саноаг аз
7,9 фоизи соли 1947, ки дар хамаи соҳаҳои хоҷа1ИИ
халқ банд буданд, то ба 41 фоиз афзуд. Дар солҳои
ҳокимияти халкй якчанд иншооти калон, ба монанди
комбинати нефту химияи Бургас, комплекси
энерготехник ии «Маритса-Восток», комбинати

металлургии «Кремиковси», комбинатҳои нуриҳои
маъдании Дмитровград, Стара-загор, Вратсе ва
заводҳои қӯргошими Пловдиву Кирджали сохта
тупанд, ки онҳо симои саноаги Булғорияи халқиро
тагйир доданд.

Дар муддати ин 25 сол ҳаҷми маҳсулоти саноатии

Булгория 30 маротиба афзуд.

Хоҷагии қишлоқи Булгория низ ба комёбиҳои
бузург соҳиб гардидааст. Мардуми деҳоти ин
мамлакат табиатан меҳнатдӯст анд ва ба замин мехри
калон доранд. Аммо то солҳои ҳокимияти халқи
хоҷагиҳои пароканда ва аз ҷиҳати таҷҳизоги техники
хеле ақибмонда буданд. Дар рафти индустрикунонии
мамлакат ба масъалаи бо техника мусаллаҳ намудани
хоҷагии қишлоқ аҳамияти калон дода шуд. Ба ҷойи
хоҷагиҳои майдаю пароканда коллективҳои меҳнаги
кооперативии хоҷагии қишлоқ (ТКЗХ) ва хоҷагиҳои
давлатии зироатӣ (ГЗХ) ташкил карда шуданд, Охири
соли 1967 дар Булгория 866 ТКЗХ (типи колхозҳои
совета) ва 151 ГЗХ (типи совхозх,ои совет и) кор
мекарданд. Ин хоҷагиҳо 73 фоизи маҳсулоти умумии
Булғорияро медиҳанд. Яккахоҷагиҳо 0,3 фоизи
маҳсулоти хоҷагии қишлоқро медиҳанду бас. Дар
солҳои сохтмони сотсиалистӣ исгеҳсоли маҳсулоги
умумии Булгория ду маротиба афзуд.
1:56 ................................Толей баланд

Хоҷагии қишлоқи Булғория дар истеҳсолоти
умумӣ, дар иқтисодиёти мамлакат мавқеи муҳим
дорад, Ҳанӯз 40 фоизи аҳолии Булғория дар хоҷагии
қишлоқ шуғл дорад.

Обу ҳавою иқлими Булғория хеле мӯътадил аст,
хусусан барои зироату боғу токпарварӣ, обчакорӣ
шароити хеле мусоиде дорад. Бесабаб нест, ки
Булғория дар истеҳсоли баъзе намуди зироатҳо дар
бозори ҷаҳонӣ ҷои намоёнро ишғол мекунад.
Масалан, солҳои охир Булғория дар соҳаи истеҳсоли
ангури саноатӣ аз Франсия ва Испания гузашт.
Булғория дар фурӯши помидор дар дунё ҷои якумро
ишғол менамояд. Шафтолу, олу, мурӯди булғорӣ ҳам
талабғорони бисёре доранд. Дар бораи қаланфуру
тамокуи булғорӣ ҳоҷати ran ҳам нест, онҳо кайҳо боз
машҳуранд.

Албатта, дар фаровонии ин навъи маҳсулоти
хоҷагии қишлоқ фақат мусоидии обу ҳаворо сабаб
нишон додан кам аст. Мо дар ҳақиқат ба
ҳунармандии деҳқонони булғор низ қоил шудем.
Деҳқони булғорӣ ба замин меҳри махсусе дорад. Мо
ба коркарди қаторҳои ток, боғҳо, сабзавот диққат
додем. Зироатҳо чунон парвариш карда мешавад, ки
ҳаваси кас меояд; дар ҷӯяки ниҳолҳо ягон алафи
бегонаро намебинед, заминҳо хушсифат нарм карда
шудаанд ва обмонй ҳам ба як гарзи устодона, бо
санъати махсус гузаронида мешавад, ки ҳамаи
зироатҳо баробар аз намӣ таъмин мешаванд.

Ландшафта заминҳои Булғория якхела нестанд.
Дар он ҷо кӯҳҳо ва кӯҳпораҳо ҳастанд ва заминҳои
ҳамвори паҳновару водиҳои соҳили дарё ҳам. Мо
асосан соҳили Дунайро дар назар дорем. Албатта,
кӯҳҳои Булғорияро ба кӯҳҳои Тоҷикистон монанд
кардан ҷоиз нест. Баландтарини қуллаи кӯҳи Мусала
- 2925 метр аст. Ин баландтарин нуқтаи на фақат
Булғория, балки гамоми нимҷазираи Балкан
Холму род Шарифов......................... 137

мебошад. Системаи кӯҳӣ - кӯҳи Христо Ботев - 2376
метр аст, ки ағбаҳои зебои Шипка ва Трояновский
дар ҳамон тарафанд. Булғория аз канданиҳои
зеризаминй низ бой аст. Метали ранга, оҳанҳои
гуногун, марганетс, намак, нефт зиёда аз 500 манбаи
обҳои минералии шифобахш ва гайра дорад.
Зимистони Булғория чандон хунук нест, тобистонаш
гарм аст. Ахолии Булгория 8.3 миллион нафар аст, ки
85 фоизро булғориҳо ташкил медиҳанд. Дар Булгория
македониҳо, лӯлиҳо, руминҳо, русҳо, арманиҳо низ
ҳастанд. Туркҳо дар ҷануби республика районҳои
худро доранд, ки баъд аз булғориҳо зиёдтарин гурӯҳи
миллатҳои гайрибулғорӣ мебошанд.

Мо аз шаҳри Русе ба Варна рафтем. Дар омади
ran гӯем, ки соли 1966 ду ҳунарпешаи ҷавони тоҷик
Малика Собирова ва Музаффар Бурҳонов дар Варна
ҳунарнамоии калоне карданд. Онҳо дар конкурси
умумиҷаҳонии артистони балет дар ин шаҳр ҷои
дуюмро ишғол намуданд ва дар олами ҳунар шӯҳрати
санъати хореографии тоҷикро баланд бардоштанд.
Варнаро, бешак, шаҳри дорои аҳамияти байналхалқй
номидан мумкин аст. Он дар соҳили баҳри Сиёҳ воқеъ
шудааст. Ин шаҳр дар асри VI асос ёфтааст, ки
таърихи дуру дарозу ёдгориҳои меъмории хубе дорад.
Варна калонтарин шаҳри бандарии Булгория
мебошад. Дар ин ҷо бузургтарин заводи киштисозии
ба номи Георгий Дмитров кор мекунад. Варна
маркази маданияту илм аст. Дар ин ҷо театри опера
ва балет, театри драма хеле маъруфанд. Дар ин шаҳр 5
донишкадаи олӣ, аз ҷумла института хоҷагии халқ,
институти тиббӣ хеле машҳур мебошанд. Варнаи
имрӯза шаҳри хозиразамони хеле зебост. Дар ин ҷо
гайр аз киштисозй саноати шиша, саноатҳои сабук,
химикй, консервбарорй ва гайра хеле тараққӣ
кардаанд. Диққати одамонро дар ин шаҳр - музеи
археологй, галереяи санъати тасвирй, аквариуми
138

Толей баланд

биологи ба худ ҷалб менамоянд, дар аквариум
гақрибан хамаи намудҳои ҳайвоноги баҳри Сиёҳ гирд
оварда шудаанд.

Варна бо кӯчаю хиёбонҳои васеъ, гулзорҳо,
пляжҳояш як гулистони дилрабоеро мемонад. Тозагии
шаҳр, иқлими мӯътадили он ҳусни ин шаҳрро хеле
дилработар кардаанд.

Дар тобистон Варна, бемуболига, ба шаҳри
комилан ингернатсионалӣ табдил меёбад. Дар ин ҷо
конкурсҳои мусиқии артистони ҷавони балет,
фесгивалҳои кинофилмҳо ва дигар вохӯриҳои
байналхалқӣ гузаронида мешавад. Дар рӯзҳое, ки мо
он ҷо будем, дар Варна конкурси панҷуми
байналхалқии балет мегузашт, ки ин намоиш аз
конкурсҳои пештара хеле калон буд. Шумораи
иштироккунандаҳои ин конкурс ба 90 кас расида буд.
Дар он аз Белгия, Англия, Венесуэла, Республикаи
Демократии Германия, Юнон, Канада, Куба,
Мугулистон, Руминия, Штатҳои Муттаҳидаи
Америка, Венгрия, Финляндия, Чехословакия,
Югославия, Япония, Булғория ва албатга, аз
Иттифоқи Советй ҷавонони боистеъдод хунарнамой
мекарданд. Дар ин конкурс фиристодагони Ватани мо
шӯҳрати санъати xopeoi рафии советиро мудофиа
мекарданд. Хулоса, Варна гувоҳи бисёр мулоқотҳои
байналхалқист...

Моро дар вокзали Варна гид Чемкова Райна
Ангеловна хуш истиқбол гирифт. Тавре пешвоз
гирифт, ки гумон мекардем, ҳамшираи кайҳо боз
пазмоншудаагон аст. Баъд ин хонуми гандумгуни
хандонрӯй ва басо хушқомат моро ба машинаи
«Экспрес» савор карда, ба сӯи курорти машҳури
булгориҳо «Регҳои заррин» бурд. Райна моро ба
меҳмонхонаи «Перуника» (номи як гули хушрӯй, ки
ба русй «ирис» (савсан) мегӯянд) фуровард, ки дар
соҳили баҳри Сиёҳ, дар оғӯши дарахтзорони анбӯх
Холмурод Шарифов............................ I-5"

воқеъ аст. Дар ҳамин меҳмонхона мо 17 шабонарӯз
истироҳат мекардем.

Дар омади ran бояд қайд кунем, ки дар Булғория
ба омӯхтани забони русӣ, маданияти пешқадами рус
аҳамияти хеле муҳим медиҳанд. Омӯхтани забони
русӣ дар программам таълимии ҳамаи мактабҳои
Булғория ҷорӣ карда шудааст, ки ин яке аз
нишонаҳои дӯстию бародарии ҳар ду мамлакат
мебошад.

Акнун мехоҳам дар бораи комплекси курортии
«Регҳои заррин» сухан кунам. Дар истироҳатгоҳи
соҳили «Регҳои заррин» ҳозир дар як шабонарӯз
якбора 20 хазор кас истироҳат мекунад. Сохтмони он
соли 1956 бо ташаббуси хукумати нави Булғория cap
шуда буд. Ҳамон Райна Ангеловна нақл кард, ки то
соли 1956 ин ҷо сайронгоҳи морон будааст... Барои
нест кардани морҳо булғориён аз Албания чанд ҳазор
хорпуштак оварда ба соҳил cap додаанд, ки онҳо
морҳоро нест кардаанд. Баъд сохтмони комплекси
истироҳатгохи дар олам машҳури «Регҳои заррин»
cap шудааст.

Чаро он ҷоро «Регҳои заррин» меноманд? Барои
он ки реги соҳили он ҷо тиллоранг, хеле нарму маҳин
аст. Ин хел per фақат дар он ҷо ҳаст. Чунин ба назар
расид, ки дасти нозуке бо муҳаббат кӯрпачаи шоҳиро
бо арзан пур карда, зери по гусгурдааст. Нармии
роҳатбахши «Реги заррин» бо оби мусаффои
ширгарми баҳори Сиёҳ чунон мусоидате дорад, ки
ҷисму ҷонро халоват мебахшад.

Умуман истирохатгоҳи «Регҳои заррин» дар ҷойи
хушманзараи соҳили баҳри Сиёҳ воқеъ аст, ки ба ин
манзара комплекси аҷоиби меъмории он хеле
мувофиқат мекунад. Манзараи меъмории он ҷоро
иморатҳои боҳашамати меҳмонхонаҳои

«Интернатсионал», «Шипка», «Москва», «Атлас»,
«Соловей», «Акатсия», «Варшава» ва гайра хеле хуб
140

Толей баланд

оро медиҳад. Бояд гуфт, ки ҷиҳати меъмории ҳар
кадоми он иморатҳо гуногунанд ва услуби нотакроре
доранд. Истироҳатгоҳи «Регҳои заррин» кинотеатрҳо,
майдонҳои консертӣ ва дигар манбаъҳои тамошову
истироҳат дорад. Мизбонони меҳрубони мо ҳамаи
тадбирҳоро диданд, ки вақт хуш гузарад. Ғайр аз
истироҳати соҳили баҳр онҳо моро ба гӯшаҳои
маданият, консертҳои устодони санъат, мулоқоти
адибон ва барҳо (як навъи ресторан) даъват
мекарданд.

Аксарияти барҳо бо услуби тарзи хизматрасонии
махсуси худ ҷолиби диққатанд ва як хусусияти
этнографие дорад: Масалан бари «Чӯпонҳо», бари
«Моҳигирон», бари «Лӯлиён», «Амсадор»,
«Калибитте» ва гайра.

Йн ҳама чӣ аҷиботе дорад? Аҷоибот он аст, ки
ҳар кадоми он як тарзу хусусияти махсуси этнографӣ
дорад. Масалан, дар «Маҳаллаи моҳидорон» шуморо
асосан бо таомҳои моҳигӣ - хелҳои гуногуни моҳӣ ва
дигар ҷонварҳои обй зиёфат мекунанд. Бар бо
лавозимоти хоси моҳигирон оро дода шудааст,
хизматгорони бар хам дар либосхои моҳигирон
хизмат мекунанд, яъне шумо худро дар олами
моҳидорон ҳис мекунед. Дар бари «Лӯлиён» бошад,
тарзи зиндагии лӯлиёнро мушоҳида мекунед: як гурӯҳ
одамон савори ароба, гурӯҳи дигар рӯйи мизҳои хеле
оддии сайёр, ки ба ҷойи курсӣ бочкачаҳо монда
шудаанд. Ба шумо фақат лӯлидухтарон хизмат
мерасонанд. Таомҳои ресторан ҳам ба тарзи махсус
тайёр карда мешаванд. Программаи мусиқии ин бар
асосан аз романсҳои машҳури лӯлиён, рақсу сурудҳои
шӯхи онҳо иборат аст, Моро, дар он шабнишиние, ки
ҳузур доштем, романсҳои онҳо хеле ба ваҷд овард ва
сурудҳои лӯлидухтарони сароянда Асиба Кемалова,
Эмилия Катсарова хуш омад. Роҳбари бадеии
ансамбли лӯлиён Дмитр Иванов дар бораи
Холмурод Шарифов,

141

дилписандии программаи оркестру солистони он кори
хеле шоёне кардааст. Программаи бари «Калибитте»
низ хеле шавқовар ва гуногун буд, Бари «Калибитте»
маҳаллаи ҳиндуҳоро мемонад, Хизматгорон дар бар
либосҳои махсус дӯхташудаи ҳиндувонро доранд.
Барномаи консертии ин бар аз асарҳои мусиқии Ғарб
иборат аст.

Моҳияти ин гуна барҳои гуногун дар он аст, ки
мардумро аз якрангии хизматрасонй озод мекунад,
истироҳати мардумро шавқовар мегардонад. Мо
тарафдори он нестем, ки ин чизҳо нусхабардор
шаванд. Дар сарзамини мо чунон ҷойҳое ҳастанд, ки
онҳоро бо ин мақсад истифода бурдан ва ресторану
павилонҳо сохта, ба воситаҳои пропагандаи мусиқӣ,
рақс ва гайра табдил додан, аз фонда холӣ нахоҳад
буд.

Ҳамин тавр, шиносоии мо бо ҳаёти он ҷо, бо
маданияту санъати дӯстони булгорй давом мекард.
Мо фурсат ёфтем, ки чанд бор баромади
санъаткорони булгориро низ тамошо кунем.
Баромади ансамбли этнографии София, ки дар
программаи он рақсу сурудҳои вилоятҳои шимолу
ғарби Булғория ҷойи асосиро ишғол мекард ва
номераҳои хореографие, ки устодони моҳири булғорӣ
Живко Петров, Дмитрий Дмитров ба саҳна
гузоштаанд, моро хеле хуш омад. Рақсҳои булгорй
асосан рақсҳои коллективна нд. Рақсҳои булгорй хеле
шӯх ва бо ҷӯшу хурӯши махсус иҷро мешаванд.
Мусиқии онҳо фораму дилнишин буда, бо асбобҳои
махсуси мусиқии булгорй навохта мешавад. Сурудҳои
булғорӣ ҳам хеле форам ва ҳаётбахш мебошанд.
Оҳангҳои суруду рақсҳои булгориён оддию фаҳмоанд,
ки ба оҳангу сурудҳои сокинони кӯҳистони
Тоҷикистон монандй доранд.

Булғориҳо анъанаҳои хуби гуногун доранд ва
онҳоро давом медиҳанд. Яке аз ин анъанаҳои
142

Толей баланд

диққатангези халқӣ - «Сайри гулҳо» мебошад, ки
онро ҳар сол мегузаронанд. Меҳмонии мо дар
Булғория ба ин иди завқангез рост омад. 31 июли соли
1970 дар саросари Булгория иди гулҳо гузаронида
шуд. Дар ин рӯз манзилгоҳҳо, сари синаи одамон,
пештоқи иморатҳои ҷамъиятӣ бо гулҳо оро дода
мешаванд, дар ҳама ҷой тӯю сур ҳукмфармост.
Санъаткорон, хаваскорон ҳунарнамоӣ мекунанд. Ин
ид хусусан дар водии Казанлик (шахри Казанлик) ба
тантанаи умумихалқӣ габдил меёбад, ки пиру барно
бо либосҳои идона ба майдонҳо мебароянд. Дар ин
рӯз ширинкорон ба худ либосҳои маскарадӣ медӯзанд,
ба сурати ҳар гуна хайвонҳо мерақсанд, ширинкорӣ
мекунанд. Дар ин шахр тартиби муайяни
гузаронидани иди гулҳо барқарор гирифтааст. Пеш аз
cap шудани тантана духтарон либосҳои идона пӯшида
ба чаккаи мӯйсафедон гул мениҳанд, ки дар ин лаҳза
мақоли тоҷикии «Гул ба пирон хуш аст, ҷавонон худ
гуланд» ба ёди кас меояд. Баъд хурду калон бо рақсу
мусиқию бозй ба майдони калоне гирд меоянд, дар
дарё оббозй ва обпошй мекунанд Вақте ки ҳамаи
иштирокчиёни сайр ба майдон гирд омаданд, -
духтари зеботарини шаҳрро маликаи гулҳо интихоб
мекунанд, ки ӯ марши тантанавии «Сайри гулҳо»-ро
cap мекунад. Дар сайр қариб ҳама ҳунар нишон
медиҳанд.

Мо, тоҷикон, гумон доштем, ки бозии халқии
аспбозӣ, фақат ба помириёни мо хос аст. Чӣ тавре ки
дидем, дар Булгория низ аспбозӣ маьруф аст ва
намунаҳои он хусусан дар иди гулҳо хуб нишон дода
шуд. Дар Тоҷикистон ҳам иди гулҳоро қайд мекунанд.
Ammo хуб мешуд, ки ин иди хеле ҳаётбахшу зебо бо
тайёриву тарзи хуби ташкилй дар саросари
республикаамон гузаронида мешуд.

Дойр ба одату анъанаҳои миллии халқи булгор
чизи дигаре ба хотирам омад. Як рӯз дар соҳили баҳр
Холмурод Шарифов............................ 143

(курорти «Регҳои заррин») чашмам ба эълони аҷибе
афтод, ки мардумро дар соати муайян ба конкурси
зебой хабар мекард. Росташро гӯям, дар бораи ин
тавр конкурсҳо шунида, аммо бо чашмам надида
будам. Қарор додам, ки ин маросимро, албагта,
тамошо мекунам, Мо чанд кас ба тамошои он конкурс
рафтем. Тамошои ин гуна намоищи гайриоддй
диққатангез буд. Конкурс бо роҳбарии жюрии
бонуфуз (рассомон, ходимони маданияту аҳли
ҷамъиятӣ) мегузашт. Дар конкурс ҳам ҷавондухтарон
ва хам ҷавонписарон иштирок мекарданд, ки хар яки
онҳо 2-3 бор дар давраҳои гуногун аз назари жюри ва
тамошобинони сершумор мегузаштанд ва қомати
зебою ҷамоли дилорои худро намоиш медоданд. Ба
фикри май, дар ин чорабинй хеҷ ҷойи айб нест,
бигузор ҷавонон зебоии худро намоиш диҳанд.
Намедонам, ҷавонони ресиубликаи мо ба ин чй
мегуфта бошанд. Ба фикрам, хуб мешуд, ки комитеги
варзиш, гашкилотҳои комсомолию маданият ин
масьаларо мавриди муҳокимаву амал намоянд, Ҳаёт
бадию некий ин расмро ба хубӣ х,ал мекунад...

Яке аз анъанаҳои дигари булгориҳо гузаронидани
иди ҳарсолаи чӯгюнҳост. Шояд ин анъана аз туркҳо
боқӣ монда бошад, ки дар он гӯсфандҳои бисёре
мекуштанд. Солҳое будааст, ки дар ин ид то 5000
гӯсфанд мекуштанд. Ҳокимияти нав гузаронидани
иди чӯпонҳоро хеле ба тартиб даровардааст. Акнун
ин ид ба васфи меҳнати фахриву пурмашаққати
чӯпонҳо бахшида мешавад, шоирон ба воситаи
радиову телевизион шеърҳои ба чӯпонҳо
бахшидаашонро мехонданд. Дастаҳои ҳунарии
санъат, кино, машшоқон он рӯз репертуари худро ба
чӯпонҳо мебахшанд. Албатта, акнун гӯсфандкушӣ дар
ин ид хеле кам шудааст.

Ба фикри ман, чунин анъана - махсус тантана
кардани касбу меҳнати чӯпонҳо ҷолиби диққат аст.
144

Толей баланд

Анъанаи дигаре, ки мардуми булғор хеле хуш
мегузаронд, намоиши ҳарсолаи «Тарзҳои либос»
мебошад, ки онро мо ҳамроҳи ҳамватанон тамошо
кардем. Дар ин намоиш ҳамроҳи мо композитори
машҳури совета, профессор Мухтор Ашрафй низ
ҳузур дошт. Иди «Тарзҳои либос» ба таври тантанавй,
бо ҳамовозии мусиқии шӯх гузаронида мешавад ва
ҳар навъи курта, костюм, ё палто, ки ба тамошобинон
писанд ояд, онро бо қарсак истиқбол мегиранд.

Мо дар он намоиш намудҳои гуногуни либосҳоро
аз назар гузаронидем. Хонандаи мӯҳтарам медонад,
ки то ин дам пӯшидани либосҳои кӯтоҳ (миниюбка ва
ғайра) хеле расмият пайдо карда буд. Акнун чунин
ҷараёне пайдо шудааст, ки либосҳои дарозу остинҳои
васеъро тарғиб менамояд. Аммо, чй тавре ки ба мо
нақл карданд, ҷавонон ба либосҳои дарозу васеъ
чандон майл надоранд. Тарзи либосдӯзию либоспӯшӣ
масъалаи чандон оддию беаҳамият нест, хуб мешуд,
ки фирмаҳои либосдӯзии республикаи мо, устохонаҳо,
хонаҳои хизмати маишй завқу салиқаи одамон ва
талаботи умумии замону тавсияҳои пешқадами ин
соҳаро ба назари эътибор мегирифтанд.

Несебир яке аз зеботарин шаҳр-ҷазира дар
силсилаи шаҳрҳои соҳилҳои Баҳри Сиёҳ аст, ки онро
фракийҳои қадим «шаҳр дар баҳр» номидаанд. Ин
шаҳри ғайриоддӣ 3000 сол муқаддам асос ёфтааст. Он
шимолтар аз ш.Бургас воқеъ гашта, ба хушкӣ бо
гарданаи борики 300 -метра васл шудааст.

Хушбахтона, Несебир яке аз он шаҳрқои
қадимиест, ки ёдгориҳои бостонии маданияти он
беосеб маҳфуз мондааст. Дар дохили он шаҳрчаи
баҳрӣ намунаҳои нодири меъмории қадима - маъбади
Иоани Алитургетос, Панкратови муқаддас,
Крестители муқадцас қомат афрохтаанд, ки дар яке аз
онҳо музеи кишваршиносии Несебир воқеъ буда,
бозёфтҳои аҷоибе гирд оварда шудааст. Дар ҳамон ҷо
Холмурод Шарифов......................... I4-5

боқимондаҳои меъмории маъбадҳои асри IX, қасрҳои
асри Рим ва маъбадҳои Афродита, Апаллон,
Дионинисия низ ҳастанд.

Несебир доимо серодам аст, сайёҳон бо гаваҷҷӯҳи
зиёд ин шаҳрчаро тамошо мекунанд. Мо ҳам аз
дидани он таассуроти фаромӯшнашавандае гирифтем.
Булғориён ин ёдгориҳои таърихиро эҳтиёткорона
нигоҳ медоранд ва бо онҳо фахр мекунанд. /■

Аз сайри Несебир дар сари роҳ мо ба к)омпекси
дигари машҳури Булғория - «Соҳили чэфтобӣ»
омадем. Дар роҳ то «Соҳили офтобӣ» назарй мо ба
киштии гайриоддие афтод, ки дар мобайни дсумзори
беодам истодааст. Роҳбалади мо гуфт, ки «Тааҷҷуб
накунед, ин бар аст». \

Моро ба он ҷо бурданд, хоҳишмандон билет
харида, ин киштиро тамошо карданд, он «Ригата»
ном доштааст. Ин ресторан бо хоҳиши як марди
антикӣ барои завқи одамони махсус сохта шудааст, ки
гӯё он киштии роҳзанҳост. Ҳар кас ба дасти онҳо
афтад, асираш мегиранд.

Хизматгорони ин бар дар либоси роҳзанҳо хизмат
мекунанд. Киштӣ хеле аҷоиб сохта шудааст ва ба тани
ҳар каси воридшуда дар вақти баромадан ба тариқи
ҳазл мӯҳре пахш мекунанд, гӯё он шахс «асири ин
киштист»..,

Мо ба «Соҳили офтобӣ» равон будем. Ин
комплекси курортии байналхалқии басо дилкашу
серодам дар саросари гулӯгоҳи Бургаси калон тӯл
кашидааст, Ин курорт ҳам таърихи хеле аҷибе дорад
ва қиссаи таъсиси он ба фаъолияти ҳукумати нави
сотсиалистии Булғория вобаста аст. Хиштҳои
аввалини онро соли 1959 гузоштаанд. Бояд эътироф
кард, ки лоиҳаи ин комплекс (онро гурӯҳи меъморони
ҷавони Булғория, бо роҳбарии меъмор Николов
кашидаанд) бо услуби тозаи худ ба назар аҷиб
мерасад, Барои комёбиҳои эҷодиаш меъмори ин
146

,Толей баланд

комплекс Николов сазовори мукофоти давлатии ба
номи Г.Дмитров шудааст. Шояд хато накунем, агар
гӯем, ки навоварии меъморони Булгория (мо намунаи
онҳоро дар комплексхои курортии «Албена»,
«Дружба» ва хонаи байналхалқии журналистон
дидем) дар соҳаи меъмории умумиҷаҳонӣ дар ҷойҳои
аввал аст. Бесабаб нест, ки меъморони булғорӣ
шӯҳрати умумиҷаҳонӣ пайдо кардаанд. Ҳозир
меъморон, муҳандисон ва бинокорони Булгория ба
бисёр мамлакатҳои олам ёрии эҷодию техники ва
амалй мерасонанд. Масалан, бо иштироки бевоситаи
онҳо дар Ҳиндустон, Мугулистон, Тунис, Ливия,
Сурия, Миср, Судон, Чили, Сейлон ва якчанд
мамлакати Африқо иншоотҳои калоне сохта
мешаванд.

Меъморони Булгория анъанаҳои хуби
ҳунармандони халқи худро бой гардонида, аз наел ба
наел мерос мегузоранд.

Қисмати таърихии Булгория фоҷиаангез аст,
шаҳру деҳоти ин мамлакат борҳо бо дасти
истилогарон сӯзонида, ёдгориҳои меъморию мадании
он хароб шудаанд. Аммо дасту дили вафодори халқ
онҳоро ҳифзу барқарор мекард. Акнун он ёдгориҳои
меъмории Булгория бо таъсирбахшии худ, бо тарзу
услуб, гуногуншаклии техникаи сохтмони иншоотҳо,
возеҳии бадеияту намуди иморатҳо мардуми оламро
ба ҳайрат меоваранд.

Ҳикояти мо дар бораи «Соҳили офтобӣ» ҳанӯз
идома дорад. Курорта «Соҳили офтобӣ» ҳамагӣ 5
километр дуртар аз ш.Несебир дар оғӯши дарахтони
соҳили Баҳри Сиёҳ қомат афрохтааст. Дар як вақт дар
комплекси курортии «Соҳили офтобй» 16 ҳазор кас
истирохат карда метавонад. Ин курорт ресторанҳои
бисёри дараҷаи якум, театрҳои тобистона, майдонҳои
варзишӣ, табобатхонаю гӯшаҳои савдо дорад.
Холму рол Шарифов......................... 147

Курорти мазкур пляжи хеле васеъ дорад, ки он бо як
навъ реги маҳину нарм рӯпӯш шудааст.

Курорти «Соҳили офтобй» сол аз сол васеъ шуда
истодааст. Ҳозир он 60 меҳмонхона, 500 котеҷ ва
ғайра дорад. «Соҳили офтобй» барои шиноварй хеле
боб аст, зеро соҳили он чандон чуқур нест, баҳр
доимо ором, ҳамаи ин омилҳо гарави хуби дамгирй
аст.

Ҳамин тавр, аҳли ҳунари Булгория шӯҳрати
мамлакати худро баланд мебардоранд. Мо дар боло
аз ҳунарҳои халқиву санъати меъморӣ нақл кардем.
Бояд гуфт, ки соҳаҳои гуногуни маданияти булғориҳо
низ мутаносиб инкишоф меёбанд ва писанди мардум
мебошанд. Композиторони булғорӣ, Филип Кутев
(мутриб, суруднавис). Барешков, Хаджиев (муаллифи
онераи машҳури «Албена»), Марин Толемиков
(муаллифи балети «Нестинарка», дар Ленинград низ
намоиш дода шудааст), Георг ий Дмитров, Александр
Райчев, Стоянов, Петко Стойнов ва дигарон дар
байни мардум хеле маъруфанд.

Аз ҳунарпешагони санъати геатрй артистони
операи Булғория Геадуров Николай, Катя Попова (ба
қарибӣ вафот кардааст), Юлия Винер, Никола
Николов, Маргарита Лилова ва аз артистони балет
Лили Берон, Люба Колчакова, Валя Вербова, Вера
Кирова, Ичко Лазарев хеле шӯҳрат доранд. Ҳоло, ки
аз хусуси санъаткорони балети булғорӣ сухан
меронем, як лаҳзаи ҷолиб ба хотирам омад. Рузе дар
китобхонаи меҳмонхонаи «Акатсия» журналҳоро
варақ мезадам, ки чашмам ба расме афтод: он расми
хунарпешаи мо Малика Собирова буд. Ин журнали
оммавии мусаввар, ки «Олами расмҳо» ном дорад,
хеле зебост. Ман ин журналро ба даст гирифтаму
чашмонам ба расми хамдиёрамон Малика дӯхта шуд
ва бо худ мегуфтам, ки санъати ҳақиқӣ дар ҳама ҷой
роҳ меёбад. Роҳи дуру забонҳои гуногун, урфу одат
148

Толей баланд

садди роҳи он шуда наметавонад. Сокинони Варна
Малика Собироваро хуб мешиносанд, зеро бори
аввал дар Варна истеъдоди баланди ҳунарии
Маликаро эьтироф кардаанд...

Пас аз ин балеринаи пуристеъдод дар Москва,
дар конкурси умумиҷаҳонӣ сазовори мукофоти якум
ва соҳиби медали гилло гардид, ки шӯҳрати санъати
моро ба афлок бардошт. Дар ин сафар дар Булгория
ман бо мамнуният аз эҷодиёти артистони халқии
республика Малика Собирова, Лутфй Кабирова,
артистони халқии СССР Ҳ.Мавлонова, Т.Фозилова,
М.Қосимов, А Бурҳонов ва А Бобоқулов ҳикоя
мекардам.

Чунон ки пештар накл кардем, хамаи иморатҳои
маъмурӣ, меҳмонхонаҳо, ресторанҳо ва гайра аз
ҷиҳати санъати амалй хуб сохта шуда ва бо амали
рассомхои Булгория зебу оро ёфтаанд. Рассомони
булюр Дучко Узунов, Илил Петров, Сенко Лавренев,
Светкин Руссев, ҳайкалтарошҳо Иван Фунев, Иван
Лазарев, Христо Данев бо санъати баланди худ хеле
машҳур гаштаанд. Дар санъати тасвирй ҳиссиёти
баланди лирикии мардуми булгор таҷассум ёфтааст.
Ин шояд аз он сабаб бошад, ки мардуми ин мамлакат
рӯҳи тозаву хаёли рангин, афсонаҳои аҷибу дилкаш
дорад. Инак, яке аз он қиссаҳои лирикие, ки аз
эҷодҳои бостонии халқ асг: як боғбони ҷавон, ки
махсус гулҳои садбарг парвариш мекардааст, дар
мобайни ҳавлиаш 3 ниҳоли гул доштааст.
Богбонписар овози фораме доштааст ва дар вақти кор
мудом месароидааст. Рӯзе аз рӯзҳо ба суруди ӯ садои
дигар ҷӯр шудааст. Богбонписар дар ҳайрат афтода,
минбаъд дар хонааш суруд мехондааст, ки дар хона
ҳам он садои марғуб ӯро ҳамовозӣ мекардааст. Боре
бевақтии шаб ҳангоми хондани суруд ҳамон садо, ки
ба вай қамовозӣ мекард, ба забон меояду чунин
мегӯяд:
Холмурод Шарифов........................... 144

- Ман яке аз \амон се гулеам, ки ту дар богат
парваридай. Агар субҳгоҳон ту маро аз байни он 3 гул
шинохта тавонӣ, ман ба дӯшизае табдил меёбам ва
ҳабиби ту хоҳам шуд. Агар нашиносй, як умр бо бӯи
хушу вуҷуди худ боги туро оро медиҳам. Рӯзе дигар
боғбонписар аз байни 3 гул ҳамон гулро шинохта, ба
ӯ салом додааст ва гул дар як он ба дӯшизаи
соҳибҷамоле мубаддал шудааст. Онҳо бо хам абадй
хушбахтона умр ба cap бурдаанд.

Аз ноқил мо пурсидем, ки богбонписар чй тавр он
гулро шинохт?

- Богбонписар аз мо зирактар буд, - хандида гуфт
у. Азбаски гул то субҳ бо богбонбача сурудхонй
мекард, аз резаҳои шабнам бенасиб монда буд, инро
богбонбача мушоҳида кард ва ӯро шинохт.

Чунин ҳикоятҳои дилнишини халқӣ хеле бисёранд
ва ҳамаи ин аз завқи баланди мардуми булгор
шаҳодат медихад.

Санъати театрй ва кинои Булгория низ шӯҳрати
калоне пайдо кардааст. Рӯзҳое, ки мо он ҷо будем, яке
аз хизматгорони меҳмонхонаи «Перуника» - Дора
Неделчева аз мо ҳазломез шодиёна пурсид. Ман
гуфтам, ки магар дар оилаатон фарзанде ба дунё
омад?

- Не, - гуфт ӯ, - аз ин хам муҳимтар.

- Пас чй будааст он мужда?

- Филми булгории мо дар кинофестивали ҷаҳонӣ
ҷойи якумро гирифтааст.

Ман он хонумро самимона табрик кардам. Дар
хақиқат хамон рӯз дар Чехословакия фестивали XVII
байналхалқии кинофилмҳо мегузашт. Дар он
кинофестивал (дар Карловы Барии Чехословакия)
филми булғории «Фариштаҳои сиёҳ» (режиссёраш
Радов) дар қатори кинофилми советии «Дар соҳили
кӯл» (режиссёраш С.Герасимов) мукофоти асосии ин
кинофестивалро сазовор гардидааст. Мо дар ин
150 .................................Толей баланд

мисоли оддй возеҳ дидем, ки мардуми булғор ба
қисмати санъати худ ҳеҷ гоҳ бетараф нест.

Мо дар аввали нақламон қайд кардем, ки Варна
шаҳри интернатсионалӣ, шаҳри дӯстии халқҳост. Ба
ин муносибат як шабнишинии аҷибе, ки 5 август дар
як гӯшаи дилрабои бешаи «Регҳои заррин» доштем,
ба ёдам омад. Он шабнишиниро булғориҳо «Пикник»
меноманд. Мувофиқи программаи сафар моро ҷое
бурданд, ки дар огӯши бешазоре воқеъ аст. Баробари
аз автобус фаромадан моро бо карнаю сурнай ва нону
намак пешвоз гирифтанд. Пас дар як майдони на он
қадар калон ба рӯйи харакҳои оддй шинонданду бо
шашлику виноҳои булгорй зиёфат карданд.

Чунон ки дидем, ин ҷо ғайр аз одамони шӯравӣ аз
Франсияву Италия низ гурӯҳи сайёҳон ҳузур доштанд.
Пас аз таом садои мусиқӣ баланд шуд... Фаронсавиён,
шояд одамони шӯравӣ будани моро фаҳмиданд, к и бо
гармошка оҳанги машҳури суруди русии «Калинка-
калинка»-ро навохтанду ба сурудан cap карданд. Дар
як он хамаи иштирокчиёни «Пикник», ки кариб 400
нафар буданд, суруди «Подмосковные вечера»-ро
ҳамовозӣ карданд. Хулоса, як маҳфилу шабнишинии
интернатсионалие барпо гардид. Баъд раксҳои якҷоя
cap шуданд. Шабнишинй хеле хуш мегузашт,
ҳамфикрӣ, рафоқату бародарй ба вуҷуд омад. Ба
фикрам, хеле аҷиб ва муфид буд, ки бо таклифи
фаронсавиҳо ин «Пикники» мо дар оғӯши ҷангал бо
сурудани «Марселеза», «Варшавянка» ва гимни
«Интернатсионал» анҷом ёфт. Садои ин суруди дӯстӣ
ҳоло ҳам дар гӯшҳои ман ҷарангос мезанад.

Ман он шаб ба як чиз диққат медодам, ки
мардуми советӣ бо қавииродагӣ, инсондӯстию
хислатҳои наҷиб ва одоби баланди худ таваҷҷӯҳи
сайёҳони фаронсавӣ ва дигар меҳмонҳоро ҷалб карда
буданд, Бо онҳо забони умумӣ меёфтанд, суруди
Холмурод Шарифов............................ 151

якдиливу рафоқат - суруди ҷовидонии
«Интернатсионал»-ро мехонданд.

Чун сухан аз хислатҳои наҷиби одамони совета
меравад, як воқеаи дигарро накл карданиам, ки дар
он мисоли оддй як ҷаҳони нав - ахлоқи мардумони мо
возеҳ аён мегардад. Дар роҳ, дар вокзали Киев яке аз
ҳамсафарони мо Ҳалимҷон Саидов сахт касал шуд.
Лозим омад, ки мо ӯро он ҷо монда равем. Аз 32 кас
ҳар яки аъзоёни ҳайати мусофирон тайёр буд, ки
хдмрохи Саидов он ҷо монад, ӯро парастиш намояд,
кӯмак расонад. Вақте ки Саидов дар Киев монд, чанд
кас, бештар занҳо, аз дилсӯзӣ мегиристанд, ҳама
маъюсу ғамгин буданд. Аз байнамон Валиҷон
Юрматов илтимос кард, ки ин вазифаро ба ӯ супорем
ва дигарон сафарро давом диҳем. У бо бемор дар
Киев монд ва мо боварии комил доштем, ки Валиҷон
ба ҷойи ҳамаи рафиқонаш хизмат хоҳад кард.

Ҳаййн тавр ҳам шуд. Валйҷон ба Ҳалимҷон
ҳамроҳӣ намуд, ҳамаи тадбирҳоро дид, ки ба дӯсташ
дар вақташ ёрдами лозимаи таъҷилӣ расонида шавад.
Вай пас аз анҷоми корҳои лозима ба Варна омад. То
омаданаш ба мо мудом радиограмма медод, аз аҳволу
саломатии рафиқи ҳамсафарамон моро огоҳ мекард.
Юрматов баробари омаданаш аз аҳволи Саидов
ахбороти муфассал дод. Мо ҳамсафарони Саидов
ягон соат ӯро фаромӯш намекардем ва аз Булғория
телеграмма, хатҳо мефиристодем, ки он пур аз
суханҳои меҳрубононаи бародарӣ буданд. Хислати
меҳрубонӣ, рафоқат, садоқатмандию ғамхорӣ ба
якдигар ҳама вақт зоҳир мегардид. Ҳамчун
фарзандони як оила бо якдигар хеле ғамхор будем.

Дар бозгашт 3 нафар аз ҳамсафарон махсус барои
хабар гирифтани Саидов ба Киев фуромаданд.
Профессор В.И.Зайтсева, В.Юрматов. М.Икромов
баъди боздид аз аҳволи саломатии Саидов маълумоти
муфассал оварданд. Акнун, хушбахтона, Саидов -
152

Толей баланд

дотсенти Института политехникии Душанбе шифо
ёфта, ба назди зану фарзандонаш баргаштааст, ки ин
боиси хурсандии ҳамаи ҳамсафарону хешу ақрабои ӯ
гаштааст. Доимо саломат бошед, дӯсти азиз
Ҳалимҷон! Чунин аст орзӯи ҳамсафарони шумо.

Ҳикояги охирини худро ман ба дӯсти
ҳамкасабаам Чавдар Добрев ва корубори ӯ мебахшам,
Чавдар Добрев, ки аз сафари ман ба ватанаш огоҳ
шуда буд, маро ёфт. Ӯ танҳо набуд, ҳамроҳаш
завҷааш Маргарита (санъатшинос) ва духтарчааш
Ванчо низ буданд.

Чавдар Добрев яке аз олимони боистеъдоди
Булгория мебошад. Вай соли 1963 Академияи илмхои
ҷамъиятии назди КМ КПСС-ро (кафедраи назарияи
адабиёту санъат) бомуваффақият тамом кард ва ба
ватанаш баргашт. Ҳоло дар института санъатшиносй
ходими калони илмй ва дар редаксияи журнали
«Современник» ҷонишини сармуҳаррир шуда кор
мекунад. У яке аз адабиётшиносони баркамоли
Булгория мебошад. Муаллифи якчанд асари калони
соҳаи адабиётшиносӣ ва санъатшиносист. Ҳамҷун
мунаққид ӯ реализми сотсиалистиро манбаи
тадқиқоти худ қарор додааст. Вай дар Булғория
мактаби Станиславский ва Вахтанговро таргиб
менамояд.

Соли 1968 Чавдар Добрев ба Тоҷикистон низ
омада буд. Дар он сафар вай ба як гурӯҳ
нависандагони Булгория сардорй мекард. Ҳамроҳи ӯ
адибони булғор Нино Николов, Александр Бешков
низ буданд Республикаи мо ба ӯ хеле писанд омад,
вай пас аз баргаштан ба ватанаш аз таассуроти
Тоҷикистон хотираҳои хубе навиштааст. Инак, чанд
сатр аз навиштаҳои Чавдар Добрев роҷеъ ба
республикаи мо: «Рӯзҳои дар Тоҷикистон буданам ба
хотир меояд, дафтари хотираамро варақ мезанам..
Холму род Шарифов........................ 153

Солҳо мегузаранд, аммо симои ин кишвари офтобрӯя,
кишвари хеле дилрабо ҳеҷ гоҳ аз ёд намеравад».

Дар мақолаҳояш Добрев менависад, ки
Тоҷикистонро хеле дӯст доштааст. У ба
хонандагонаш дар бораи анъанаҳои қадимии дӯстии
булғориҳову гоҷикон, ки дар «Сафарнома»-и Носири
Хисрав (асри XI) оварда шудааст, дар бораи
мулоқотҳояш бо шоири халқии Тоҷикистон Мирзо
Турсунзода, дар бораи эҷодиёти С.Айнӣ, А.Лоҳутӣ,
С.Пайрав, Ҳ.Юсуфӣ, М.Миршакар,Ҷ.Икромӣ,
Ф.Ниёзй, Раҳим Ҷалил, Б.Раҳимзода, А.Шукӯҳӣ,
М.Қаноат, Ф.Муҳаммадиев ва дигарон муфассал
навиштааст.

Ӯ Тоҷикистонро «биҳишти шоирон» номидааст
ва аз корубори мардуми мо, алалхусус сохтмони
Норак, корубори Фарҳодҳои имрӯзаи мо ҳарфҳои
меҳрангез гуфтааст.

Ба бинокорони шарафманди Нораки баландкӯҳ
нависаидаи соҳибистеъдоди дигари Булғория
Александр Бешков низ очерки муфассале бахшида,
онро дар рӯзномаи булғории «Литературен Фрон» чон
кардааст. Дар он очерк муаллиф аз таассуроти сафари
фаромӯшнашавандаи худ ба Тоҷикистон, аз
мулоқотҳояш бо бунёдкорони бақдгоҳи нодири
мураккаби Норак ва сӯҳбатҳояш ба адибони тоҷик -
Мирзо Турсунзода, Мӯъмин Қаноат, Гулрухсор
Сафиева ба мардуми булғор накди шавқангезе мекунад.

Рӯзе Чавдар ба назди ман омаду гуфт, ки «биё, ба
гамошои Варна биравем». Хдмроҳ хиёбонҳои ин шаҳри
дилнишинро сайр мекардем ва лаҳзаҳои хуби солҳои
таҳсиламонро дар Москва ба хотир меовардем, Ниҳоят
ба як магазини китоб дучор омадем.

Дар рафҳои магазин асарҳои олимону адибони
булғор бисёр буданд. Банохост чашмам ба китобе
афтод, ки ба рӯйи он номи дӯсти ман Добрев сабт ёфта
буд. Ман он китобро харидам Ин яке аз асарҳои дӯстам
154

Толей баланд

буд. «Театр ва замон» ном дошт. Чавдар ба муқоваи он
суханҳои нек навишт. Ин мукофоги калоне буд барон
ман, зеро медидам, ки орзуҳои талабагии мо ҷомеаи
амал пӯшидааст, акнун дар назди ман талаба не - олим,
мунаққиди боистеъдод, меистод. Бегоҳӣ Добрев, маро
гусел мекарду ба ҷониби ман нигоҳи маънидоре мекард.
Ин нигоҳ - нигоҳи дӯст буд, Бигузор, дӯстии мардумони
мо мустаҳкамтар гардад, зеро ин гарави зафарҳои
ояндаи мост.

Баробари вохӯрдан дар Варна бо Чавдар Добрев
программам истироҳати ман тагйир ёфт. Росташро
гӯям, истироҳат ба кори амалй, шиносоии самаранок бо
адабиёти Бултория cap шуд. Чанд маротиба Чавдар
маро ба хонаи истироҳати нависандагони Булғория, ки
дар наздикии меҳмонхонаи мо буд, даъват кард. Баъд
онҳо ба меҳмонхонаи мо меомаданд. Дар ин мулоқотҳо
дӯстам маро бо адибони маъруфи муосири Булғория
шинос кард ва мо бо онҳо соатҳои дароз дар бораи
адабиёти булгор ва тоҷик сӯҳбатҳои фоиданоке доштем,
Адибон Колю Беоргиев, Генчо С гоев, Тодор Генов,
Никола Инджанов, Мван Светов, Атанас Далчев, Иван
Радоев, профессор Гочо Гочев, ки дар бораи адабиёти
тоҷику форс тасаввури хубе доштаанд, аз Рӯдакиву
Саъдӣ шеърҳо мехонданд

... Сафари мо дар диёри дӯстон ба охир мерасид.
«Дар ҷаҳон оё диле ҳаст, ки «ватани ман» нагӯяд, ё аз
шодии бозгашти сафар роҳи ошён наҷӯяд». Ҳазорон
аҳсан ба гӯяндаи ин ҳарф.
Холмурод Шарифов.

155

ҚАЛЪАҲО

Хеле кам муяссар мешавад, ки кас дар умри кӯтоҳ
ба ягон мамлакати хориҷӣ такроран сафар кунад.
Шояд ин мукофоти қисмати нек бошад, ки бо май рӯй
дод. Ана бори дуюм аст, ки май меҳмони сарзамини
муқаддаси Булгорияи бародариам ва беихтиёр рӯзҳои
хуши сафари аввалаам ба лавҳи хотир меоянд.

Ҳоло аз он рӯзҳо понздаҳ сол гузаштааст. Соли
1970-ум бо як гурӯх олимони тоҷикистонӣ, аз ҷумла
З.Ш. Раҷабов, М.Т. Пӯлодова, В.И. Зайтсева, С.
Аминҷонов ва дигарон сайри ин диёри зебо доштем.
Мушоҳидаҳои он сафар, хусусан таассуроти шаҳрҳои
Русе, Варна, Талбухин, Албена, Несебир, мулоқотҳо
бо одамони наҷиб, деҳқонони асил, ходимони илму
маданият, комёбиҳои иқтисодиву маънавии
Булғористони сотсиалистӣ, анъанаҳои инқилобӣ,
ҷангӣ, меҳнатӣ ва миллии вайро дар китоби «Гард дар
миҷгон» нигошга будам. Инак, ният дорам, ки
ҳикояти имрӯзаро ба хонандаи азиз чун давоми ҳамон
таассуроти ширину гуворо манзур намоям.

Табиист, байни ин ду сафар тафовути зиёд аст.
Мусофирати дуюм ба тақозои кор аст. Ин дафъа
ҳайати вакилони Ватанамонро дар рӯзҳои иди
адабиёти советӣ бахшида ба чиҳилсолагии ғалаба дар
Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ сарварӣ менамудам.

Пас аз пазироӣ ва меҳмоннавозии самимӣ дар
София, мо чанд нафар аъзои ҳайаги вакилони
шӯравӣ, аз ҷумла директори нашриёти «Музика» -
Сиделников Л.С., сармуҳаррири нашриёти «Планета»
- Торсуев Ю.В., ҷонишини сардори Иттиҳодияи
шӯравии «Международная книга» - Беклишев Д.М.,
бо роҳбарии Семён Игнатов - ходими намоёни
комитети давлатии маданияти Булғория ба сӯйи
156

Толей баланд

шаҳри Видин раҳсипор шудем, ки он калонтарин
шаҳрест дар уфуқи шимолу гарбии он мамлакат. Рохи
корвони дӯстии мо, мизбонҳо, ба он чунин ном
доданд, аз байни шаҳру деҳоти бисёре, дараву
кӯҳпораҳое мегузашт, ки баландтаринашон агбаи
Петрохан (баландиаш 1500 метр аз сатҳи баҳр) аст ва
чунон дилпазиру тамошоҷо буд, ки аз он хеҷ чашм
канда наметавонед. Хубии он роҳ фақат дар
назаррабоии манзараҳои нотакрору домони
мунаққаши бешазорони сабзпӯшаш нест, ки гӯё
дастони рассоми моҳире кашида бошад. Боз зиёдтар
дар он мушоҳида мешуд, ки дар саросари вай
муҷассамаҳои хурду калоне ба хотираи дурахшони
муборизони роҳи озодй аз юти асорати туркони
усмонӣ, фашистони гитлерӣ қомат афрохтаанд.

Чанд намунаи чунин муҷассамаҳоро мо дар
минтақаи шаҳри инқилобии Михайловоград - Балова
Шума зиёрат кардем. Яке аз онҳо панорамаи азимест,
ки ба се шӯриши сентября бахшида шудааст: шӯриши
сентябрии чипровскоеи соли 1688 (дар баландии
Жеравитса), дуюм шӯриши сентябрии соли 1923-юм
(он дам шаҳри Михайловоград ба қалбу ҷигари
Булғористони инқилобӣ табдил ёфта буд), сеюм -
инқилоби сентябрии соли 1944-ум, ки он дам байроқи
зафар дар дасти отряди партизании ба номи Христо
Михайлов будааст.

Аз ин роҳи дар гузашта басо хатарнок, аммо
пуршараф фарзандони диловару шӯҳратманди халқи
булгор Петр Парчевич, Манчо Пунин, Ило Воевода,
Панаёт Хитов борҳо гузаштаанд ва ҷонбозиҳо
кардаанд. Аз ин сабаб хдм аксари булғорҳо ин роҳро
ҳаққонӣ «шоҳроҳи бахт» ҳам меноманд.

Ҳоло ҳар як сокини Булғористони бародарӣ аз
гузаштаю ҳозираи худ бо ифтихор накд мекунад ва аз
музаффариятҳои сотсиалистиаш меболад,

- Дар воқеъ, - гуфт роҳбалади мо Семён Игнатов,
157

Холмурод Шарифов

- он чиз, ки аён аст, ҳоҷат ба баён нест. Ана, мо ба
деҳаи начандон калон - деҳаи ба номи Георгий
Демянов расидем. (Г. Демянов яке аз инқилобчиёни
Булғория буд). Хоҳед, ин ҷо чанд муддаг дам
мегирем,..

Ҳамсафарон розӣ шуданд. С. Игнатов аз
гузаштаву қозираи ин деҳаи зебоманзар,
табаддулогҳои инкилобии вай накд мекард. Ин дам аз
хиёбоне садои мусиқию суруд ба гӯш расид. Маълум
шуд, ки он ҷо тӯй будааст. Соҳибони тӯй аз омадани
меҳмонони шӯравӣ огоҳ гашта, ба нею нестони мо
аҳамият надода, моро ба тӯй хонданд. Аз рӯйи таомул
тӯйдоронро самимона табрик намудем. Онҳо бошанд,
аз рӯйи аньанаи булгорӣ меҳмонҳоро бо ҷомҳои пур
аз шароби аргувонӣ зиёфат карданд. Ҳалқаи дӯсгони
нав вусъат ёфт. Дилҳо аз ин пазироии
гайричашмдошт шод гаштанд.

Барой ман хамаи ин тасодуфот буданд, аммо аз
хама аҷибтараш он буд, ки тӯй дар хиёбони марказии
деҳа мегузашгу хама хурду калон мерақсиданд ва
арӯсу домод хам. Арӯсу домод бошанд, меҳмонҳоро
хам ба раке кашиданд, ки аз ин меҳрубонӣ саркашй
кардан душвор буд.

Ҳамаи ҷиҳатхои тӯй ба гартиб ташкил шудааст,
ягон бесарусомонӣ мушоҳида намешавад, ҳар гурӯҳ
саргарми кори худ: машшоқҳо менавозанд, раққосҳо
мерақсанд, пазандаҳо мепазанд, пешхизматҳо
лаълиҳои калонро аз қадахи шароб нур карда пеши
меҳмонон меоранд. Гӯй қиём мегирад. Қариб, ки
нӯшбодгӯӣ нест. На ба он тавр, ки дар баъзе
тӯйхонаҳои мо рӯй медиҳад: ҷавонҳо ташнаи суруду
рақс, ширинкориҳо. Вале садри маърака тӯйро ба як
маҷлиси дилбазан табдил медиҳад, ба унвони арӯсу
домод не, ба унвони ду-се шахеи мансабдор суханҳои
дабдабанок туфта, онҳоро маҷбур мекунад, ки нугқи
табрикй гӯянд. Онҳо бошанд, дар пургӯиҳои беҳудаи
158

Толей баланд

дилбазан бо якдигар «мусобиқа» мекунанд...

... То ба нуқтаи охирини сафари онрӯза - шаҳри
Видин расидан мо боз дар чанд шаҳри сари рох -
Димово, Дуновитси қарор гирифтем. Дар харду шахр
диққати моро мағозаҳои китобфурӯшӣ ба худ ҷалб
карданд. Онҳо аз рӯйи лоиҳаҳои махсус сохташуда,
барои кори хизматчиён ва харидорон хеле мувофиқ
мебошанд: амборҳои китоб алоҳида, рафҳои молҳои
фурӯшӣ алоҳида, ҷойи дамгириву истироҳати
коргарон низ ҷудо (душ, дастшӯ, ҷойи гаомхӯрӣ ва
ғайра). Мағозаҳо пур аз китобҳои гуногун. Бамаврид
аст бигӯем, ки дар Булгория ба таргиби китобҳои
советӣ ахамияти махсус медиҳанд. Дар рафҳои
мағозаҳои китобфурӯшии шаҳрҳои номбурда мо
асарҳои А.С. Пушкин, Салтиков-Шедрин, И. Крилов,
Л. Толстой, А. Гайдар, А. Фадеев, М. Булгаков, А.
Маковский, Л. Леонов, Ю. Нагибин, П. Проскурин ва
дигарҳоро ҳам ба забонҳои маҳаллӣ ва хам ба забони
русй дидем, ки хонандагони онҷоӣ ба онҳо мароқи
калон доштанд.

Боз як фарқияти фаъолияти ин магозаҳо дар он
аст, ки онҳо гайр аз китоб, журналҳои гуногун,
қартаҳои суруд, - грампластинкаҳо ва лентаҳои
магнитофонро низ ба аҳолӣ мерасонанд. Яъне он
магозаҳо, гайр аз нашриётҳо боз бо фирмаҳои дигар,
ки лавозимоти мусиқй мебароранд, сарукор доранд.

Шоми хамон рӯз корвони дӯстии мо ба шаҳри
Видин расид. Моро роҳбарони вилоят бо сардории
котиби комитета партиявии округ Б. Матвеев
пазироии дӯстона намуданд ва дар меҳмонхонаи
«Ровно» манзил доданд.

Баъзе аз ҳамсафарон тааҷҷуб менамуданд: мо дар
Булгористонем ё дар Украина? Охир, «Ровно»
шаҳрест дар Украина. Ба мо фаҳмонданд, ки
беташвиш бошем. Меҳмонхонаи шаҳри Видинро
дониста «Ровно» ном додаанд, ки ин рамзи дӯстиву
Холмурод Шарифов........... ............. 159

ҳамкории бародаронаи Видин ва Ровно мебошад.

Сипае маълум гардид, ки дар тантанаи рӯзҳои
адабиёти шӯравй аз вилояти Ровной Украинаи Совета
низ меҳмонон даъват кардаанд. Корманди масъули
вилояти Ровно В.П. Бойчук аз ҳамкориҳои ин ду шаҳр
дар инкишофи ҳаёти иқтисодиву маънавӣ бо ифтихор
накд кард.

Рӯзи дигар маъракаи калони расмй - иди
адабиёти совета cap шуд, ки барои иштирок дар
тантанаҳо ҳайати вакилони махсус бо сардории Стоян
Михайлов низ омад.

Намоиши китобҳои шӯравӣ дар иморати
комитети партиявии вилояти Видин мутантан кушода
шуд. Дар намоишгоҳ 2500 номгӯй асарҳои совета, аз
ҷумла осори К. Маркс, Ф. Энгеле, В.И. Ленин,
асарҳои роҳбарони КПСС, китобҳо дойр ба ирогресси
илму техникаи шӯравӣ, кашфиётҳои коинот, ҳифзи
муҳити ҷугрофӣ, асарҳои ба забони русӣ нашршудаи
Георгий Дмитров, Тодор Живков, Людмила

Живкова, Захари Стоянов, Христо Ботев,

муаллифони хориҷӣ, ки дар СССР нашр гардидаанд -
Шекспир, Гёте, Диккенс ва дигарон гузошта шуда
буданд.

Хрзирон фиристодагони Иттифоқи Советиро бо
кафкӯбиҳо ва навои мусиқӣ самимона истиқбол

намуданд. Дар расмй кушоди намоиши китобҳои

совета Котиби КМ Партияи Коммунистии
Булгористон Стоян Михайлов нутқи муфассал эрод
намуд. Вай аз қаробати инқилобӣ, ҳизбӣ, ҳамкориҳои
пурсамар дар ҳама ҷабҳаҳои зиндагӣ, аз ҷумла яке аз
соҳаҳои наҷиби он нашр ва тарғиб намудани китобҳо
сухан ронд. Стоян Михайлов махсус қайд намуд, ки
дар Булғористон ба китобҳои шӯравӣ эҳгирому
мароқи беназир доранд. Шояд аз ҳамин сабаб бошад,
ки Булғория дар кори тарҷумон ва нашри асарҳо аз
забони русй дар байни мамлакатҳо ҷойи якумро
160

Толей баланд

ишгол менамояд. Аз соли 1944 го соли 1984 - ум зиёда
аз ним миллион номгӯй ва 150 миллион адади
китобҳои шӯравиро булгорихо харидаанд. Е худ
китобҳои совегиро дар Булгористон зиёда аз 54
магозаи махсуси китобфурӯшӣ ва 440 шӯъбаи
китобҳои советии мағозаҳои дигар иаҳн мекунанд.

Худи ҳамон рӯз дар маркази шаҳри Видин боз як
мағозаи нави калони китобҳои совета (ба номи
Максим Горкий) ба муносибати иди адабиёти шӯравӣ
тантанавор кушода шуд. Лентаи сурхи рамзиро дар
ҳузури ҳазорҳо ,вакилони мехнаткашони вилояти
Видин раиси умумимиллии комитети ҷамъиятии
дӯстии Булғория ва СССР Пазанов Начо кушод ва аз
рӯйи анъанаҳои, халқи булғор роҳи даромади
мағозаро об зад... Рафиқ Пазанов Начо, котиби
якуми комитета партиявии шаҳри Видин Тошо
Тошев, директори ғенералии ширкати
китобпаҳнкунии Булғория Семён Игнатов аз дӯстиву
рафоқати мардуми Булғория ва СССР, аз моҳияти
бузурги китобҳои ду мамлакат дар кори наҷиби
тарбияи интернатсионалии халқҳо батафсил ran
заданд.

Ҳамин тавр, чораҷӯиҳои рӯзҳои адабиёти совета
бо ташаббуси рафиқони булғор, пеш аз ҳама,
ташкилотҳои партиявӣ ба намоишҳои бузурги дӯстии
халқҳои СССР ва Булғория табдил ёфтанд. Зуҳуроти
тозаи онро мо боз дар ҳамон шаҳр, ҳамон бегоҳӣ дар
тантанаи махсуси расми кушоди даҳаи иди китобҳои
совета мушоҳида кардем. Ин тантанаи басо самимиву
дилпазир дар қасри «Фестивал» - ҳои шаҳри Видин,
дар митинги дӯстии бисёрҳазора, бо иштироки
коргарон, деҳқонон, зиёиён, ҳарбиҳо барғузор шуд.
Митинги дӯстӣ бо нутқи муқаддимавии котиби якуми
комитети партиявии округи (вилояти) Видин
Христофор Иванов огоз ёфт. У изҳор кард, ки даҳаи
иди китобҳои советй қисми таркибии рӯзҳои дӯстии
Холмурод Шарифов.......................... 161

Иттифоқи Совета ва Булгория хоҳад буд, ки ба ҷашни
чиҳилсолагии галабаи инқилоби сотсиалистии
Булгория бахшида шуда буд. Бе китобҳои совета
ягонагиии маънавию ғоявӣ ва сиёсию иҷтимоии
байни иартияҳои мо, халқҳои мо имконнопазир
мебуд. Ба воситаи асарҳои шӯравӣ мо аз таҷрибаи
бойи партияи коммунистии ленинй, якумин дар ҷаҳон
давлати коргару деҳқон баҳраманд гаштаем, ки ин ба
мо пеш аз қама қувваи бузурги интернатсионалй
мебахшад.

Баъд рафик Христофор Иванов суханро ба
ҷонишини якуми раиси комитета маданияти Булгория
Любомир Павлов дод. У дар хусуси ҳамкориҳои
пурсамари анъанавии бисёрсола ва бисёрсоҳаи байни
ду давлати бародарй - СССР ва РХБ бардавом сухан
ронд ва хизмати бебаҳои ноширон, матбаачиён,
тарғибкунандагони китобҳои шӯравӣ ва булғориро
ҳаматарафа шарҳ дод. Ин 35 - умин даҳаи китобҳои
совета аст, ки дар сарзамини булғориён
бомуваффақият мегузарад, - гуфт Л. Павлов.

Асарҳои сиёсӣ-иҷтимоӣ, илмӣ-оммавӣ, бадей,
таълимй-педагогии совета бо якчанд хусусияти худ
фарк мекунанд, ки дар мадди аввал ғояи олй,
оштинопазирии синфӣ, образнокию бадеияти онҳоро
ман дар назар дорам.

Пас Христофор Иванов бо камоли эҳтироми
махсус ба сардори қайати вакилони шӯравӣ, ба
муаллифи ин сатрҳо сухан дод.

- Дӯстони азизи булғорӣ, - сухан оғоз намудам
ман. - Мо рӯзи сеюм аст, ки меҳмони сарзамини
шумоем. Аз лутфу меҳрубониатон сарфарозем. Ин ҷо
ҳама чиз олист. Иқлими диёри шумо, манзараҳои кӯҳу
даштҳо, дарёҳо, роҳҳо, нону намаки дастархони
шумо, адабиёт, суруду мусиқии шумо низ олист. Ammo
он чизе, ки моро бештар мутаассир намуду ба ҳаяҷон
овард, одамони шумоанд.
162

Толей баланд

Ин ҷо ҳозирон кафкӯбиҳои зиёд карданд, яъне ки
гшсанд омад. Ман суханамро идома додам: - Аз
пазироии самимонаи мардуми шумо, муомилаи
халимона ва хешовандонаи шумо мо пиндоштем, ки
ба фиристодагони шӯравӣ ҳар як сангиора, ҳар як
навдаи гулу гулбогҳои кишвари шумо низ
хайрамақдам мегӯянд. Ин ҳамаро мо рамзи дӯстиву
бародарй медонем. Ба роста, ин дам мо аз ҳаяҷон
сухани муносибе намеёбем, ки кайфият ва ҳолати
рӯҳии худро аниқтар ифода кунем, Бо азми шумо, бо
рӯҳи табиатан бародаронаи шумо як чораҷӯии оддии
рӯзҳои китоб, адабиёти совета ба як тантанаи бузург -
намоиши тавонои дӯстии байни ду халқи бародар
табдил ёфт.

Аслан, ман зодаи Тоҷикистони дурдаст, хамдеҳаи
Абӯабдуллои Рӯдакӣ ҳасгам. Вай 1125 сол пеш аз ин
фармудааст:

Ҳеҷ шоди нест, андар ин ҷаҳон,

Бартар аз дидори рӯйи дӯстон.

Агар шумо розй бошед, мо ин сухани
одамушуарои Шарқро пешгуфтори ин рӯзҳои
фаромӯшнашаванда эълон мекунем.

Даъват писанд омад, ки ҳама кафкӯбӣ карданд.

Ба вакилони шӯравӣ бисёр ҷойҳои ҷолиби
диққати Видин, аз ҷумла музеи кишваршиносии ин
шаҳрро низ нишон доданд. Дар музей назарам ба
иқтибосе аз Тодор Живков ҷалб шуд: «Барои мо,
булғориён, асри қақиқии тиллоӣ аз мавриди сохтмони
сотсиалистӣ cap мешавад». Ин гуфтаҳо агар барои
Булғория мансуб бошанд, пас барои Тоҷикистон ва
дигар республикаҳои Иттифоқи Совета низ бевосита
дахл доранд.

Ман ҳамчун вакили ноширон диққати шуморо
фақат ба соҳаи нашри китоб ҷалб карданиам, Шояд
Холмурод Шарифов

163

донед, ки тоҷикон халқи хеле қадим, дорой маданияти
бой мебошанд, ҳаёти маънавии онҳо бо офаридаҳо ва
номхои симоҳои бузурги тамаддуни ҷаҳонӣ - А.
Рӯдакӣ, Сино, Фирдавсй, Хайём, Саьдӣ, Ҷомӣ,
Носири Хисрав ва дигарон зич марбут аст. Аммо
мардуми меҳнаткаши мо аз офаридаҳои онҳо бенасиб
буд, зеро дар Тоҷикистони онвақта васоити
китобчопкунӣ набуд. Асарҳои адибону олимони
машҳур дар шаҳрҳои дур - Қазон, Берлин, Бомбей,
Теҳрон, Истамбул, Бағдод бо адади кам нашр
мешуданд, ки ин ҳам танҳо барои табақаҳои боло
дастрас буд.

Инқилоб на фақат мо, тоҷикон, балки садҳо
ҳалқҳои дигарро аз юғи асорат озод кард, давлати
пурзӯри сотсиалистӣ бунёд намуд. Маҳз ба шарофаги
инқилоб мо савод омӯхтему соҳиби тамаддуни
бостонии ниёгонамон гаштем. Халқи музаффари
совета дар ҷанги дуюми ҷаҳонӣ ғолиб баромад, ба
халқи бародари булгор дасти мадади дӯстӣ дароз
кард. Аз ин сабаб мо имрӯз одамони булғору шӯравй
яктану якҷон гаштаем, ки дӯстиамонро ба ин дараҷа
азиз медорем. Акнун дар кишвари мо ба забони
тоҷикӣ беҳтарин намунаи адабиёти ҷаҳонй, аз ҷумла
адабиёти булгорро низ мехонанд.

Дар маҷлис дуруст зикр шуд, ки дар СССР -
Булғорияро ва дар Булғория СССР-ро хуб медонанд.
Ин бесабаб нест, Дар ин кори наҷиб хизмати калони
чопй - китобҳо, албомҳо, плакатҳо, дигар воситаҳои
маънавӣ хеле бузург аст. Дар СССР ба нашрияҳои
булгорӣ аҳамияти махсус дода мешавад. Дар бист
шаҳри СССР, аз ҷумла дар Москва, Ленинград, Киев,
Тошканд, Тифлис, Кишинёв, Ереван ва тайра
бомуваффақият гузаронидани даҳаи китобҳои
Булғория шаҳодати ин гуфтаҳоянд.

Дар ҳар хонадони русу тоҷику ӯзбеку қазоқу
киргизу туркман ва дигар миллатҳо номи фарзанди
164

Толей баланд

арҷманди булғор Георгий Дмитров азиз аст. Дар
Тоҷикистон асарҳои ӯ ва дигар булғориён ба забони
гоҷикӣ нашр гардидаанд, ки эродҳои Г. Георгиев. Г.
Караславов, И. Милев, П. Вежинов ва дигарон аз
ҳамин қабиланд.

Мо, тоҷикон, аз Булғористон хеле дур бошем ҳам,
саховат ва гармии дили дӯстони булгориамонро хуб
ҳис мекунем. Бо ордени булгории Кирил ва Мефодий
такдир шудани шоири номии тоҷик Мирзо
Турсунзода ва дар Варна эътироф шудани шӯҳрати
ҷаҳонии раққосаи мо Малика Собироваро тоҷикон
асрҳои аср фаромӯш намекунанд.

Мизбонони булгории мо имрӯз гайр аз музейҳо,
дигар ҷойҳои хотирнишони таърихиро низ нишон
доданд, ки дар байни онҳо қалъаҳои дохили Дунай -
«Баба Вида» ва «Град Кулла» хеле ҷолибанд. Зиёрати
ин қалъахо моро хеле ба ваҷд овард.

Аммо дӯстони азиз, бояд арз кунам, ки мо дар ин
сафарамон як калъаи дигар, қалъаи мӯҳташамтаринро
кашф кардем. Ин қалъа калъаи азиму тавонои дӯстии
бародаронаи халқҳои Иттифоқи Совета ва
Булгористон мебошад. Бигузор, ин калъаи тавоно
шикастнопазир бошад.

Дар хотимаи сухан ба мизбонон барои хотира
албомҳои рангаи нашриёти «Планета» такдим
шуданд, ки аз фаъолияти инқилобии В.И. Ленин ва
Георгий Дмитров ҳикоят мекунанд. Ба тарики рамз
«Ситораҳои назм»-и ҳазорсолаамонро тӯҳфа кардем,
ки бигузор гуфтугӯи моро ин пирони хирад давом
диҳанд.

Митинги дӯстӣ, беҳтараш он шабнишинии дӯстии
СССР - РХБ бо як мароми ғайриоддӣ, бо ҳарорати
баланди интернатсионалӣ ва рафоқату хешутаборй
гузашт.

Баробари оғози маҷлиси тантанавӣ гурӯҳи
калони пионерон—мактаббачаҳо ба меҳмонони
Холмурод Шарифов.......................... 1

шӯравӣ гулдастаҳо такдим мекарданд, дар рафти
маҷлиси дӯстӣ аз байни издиҳом нидоҳои «Поянда
бод дӯстии халқҳои советию Булгория», «Шараф ба
СССР - байрақбардори сулҳ» садо медоданд.

Аз эътибори фавқулодда баланди булғориён ба ин
маърака боз як далели ҷолиб шаҳодат медиҳад. Ман
ширкати фаъолонаи ходимони масъули КМ Партияи
Коммунистам Булгория Вилчо Киров, Христо
Консулов, Ганчо Гатев бо сардории котиби КМ ПКБ
С. Михайлов, ходими масъули комитети умумихалқии
дӯстии Булғорияю СССР Дмитрий Петров, Райна
Тарзиева, Эмил Тсанов, Тошко Милчев, Валя
Кринкина бо сардории раиси комитет Начо Пазанов,
коргарони масъули комитети маданияти Булгория
Любомир Павлов, Валентин Караманчев, Симион
Игнатов, Стоян Стоименов, Васил Тредафилов,
саркотиби комитети марказии ҷавонони Дмитревичи
(комсомоли) Булгория Огнян Симеонов, Панка
Бабукова - ҷонишини якуми вазири маорифи халқ ва
намояндагони дигар ташкилотҳои давлативу эҷодиро
дар назар дорам.

Дар ин маросимҳо гайр аз аъзоёни ҳайати
вакилони расмй, муовини сафири совета Л.
Керестеджянтс, боз шоирони совета Лариса Василева,
Владис Руя низ ширкат варзиданд.

Дар он шабнишинии дӯстӣ боз вакили вилояти
Ровной Украина В.П Бойчук, шоирон - ходимони
ҷамъиятӣ пайи хам сухан меронданд. Котиби
комитети партиявии вилояти Видин Борис Матвеев -
эстафетам рамзй «Халтаи китоб»-ро ба гардани
котиби комитети партиявии шаҳри София - Ганга
Златинова меовезад. Ин чунин маънй дошт, ки соли
1985-ум корвони 36-уми иди китобҳои шӯравӣ дар
пойтахти Булгория шаҳри София маскан гирад.

Қисми расмии он шабнишинй ба охир расид.
Акнун навбат ба ҳунарпешаҳои касбӣ ва ҳаваскорони
166

Толей Пал ян

Видин расид. Иштирокчиёни консергро чунон рӯҳияи
баланди гайриоддие фаро гирифта буд, ки гӯё бо cap
шудани намоиш дар хонаи горик галачароғҳои
иурнур фурӯзон И1уда бошанд. Консерт на фақат
маҳорати баланди бадеии артистони булгориро
намоиш дод, Диққаташезии сурудҳо, рақсҳо,
мусиқиҳо дар гуногуншаклии онқо, равняй дӯстиву
интернатсионалистии онҳо ҳар чӣ зиёдтар ифода
мегардид. Қисми зиёди суруду рақсҳо аз репертуари
ҳунарпеашагони шӯравӣ гирифта шуда буданд, ки
он\о дар солҳои панҷсолаҳои аввал, Ҷанги Бузурги
Ватанӣ, баъд аз ҷанг офарида шудаанд ва онҳоро
мизбонон бо маҳорати баланд иҷро мекарданд.
Ҳамин тавр, ҳар номераи консерти дӯстӣ моро ба
ваҷд меовард, ки он дар хотирамон абадӣ нақш
бастааст.

Булғориён ҳар манзил, ҳар гузаргоҳеро, ки бо
амалу корнамоии мардуми советӣ алоқаманд аст, хеле
азиз медоранд. Масалан, дар як канори шаҳри Видин
қабристони бародарии аскарони советӣ мавҷуд аст.
Дар он ҷо аз майдони ҷанг дар Югославия, соли 1944-
ум ҷасадҳои аскарони ҳалокгаштаи шӯравиро, ки дар
қисми фронти сеюми Украина меҷангиданд, оварда
ботартиб ва сипосгузорона ба хок супориданд. Рӯйи
кабри ҳар як аскари ҳалокгаштаи советӣ номҳои онҳо
сабт шудааст, ки хешовандонашон мунтазам барои
зиёрати онҳо меоянд, ба болои қабр хоки ватани
марҳумҳоро мепошанд. Ҳангоми зиёрати ин
қабрисгон ба мо ҳикояти ҳузноваре низ нақл карданд,
ки ин фоҷиаи бемисли модар аст.

Дар ҳамин қабристон ҷасади аскарбачаи одессагӣ
низ ба хок супорида шудааст. Модари ӯро аз ин
ҳодиса огоҳ карданд ва даъват намуданд, ки барои
зиёрати мадфани писараш ояд. Аммо 41 сол боз модар
намеояд, гарчачде келинаш аллакай шавҳар кардааст.
Пурсидаанд, ки чаро ба зиёрати қабри фарзандат
Холмурод Шарифов........................... lf)/

намеравӣ? Ӯ гуфтааст, ман дар сарам фикри марти
гшсарамро роҳ дода наметавонам, баръакс,

умедворам, ки имрӯз не фардо ба хонааш
бармегардад. Хднӯз ҳам чашмҳои модар ба роҳи
фарзандаш нигарон аст. Чунин аст даҳшати ҷанг ва
фоҷиаи рӯҳии модарон. Охир кадом модар ба марги
фарзандаш бовар карда метавонад...

Боз як ёдгорие аз осори аскарони советӣ. Ҳайкали
ғайриоддӣ, ҳайкали «Катюша»-и мо, ки бар пояи
баланде гузошта шудааст. «Катюша» дуртар аз
шаҳрчаи сарҳадии Кулла, дар хати сарҳади Булғория
ва Югославия воқеъ аст, ки дӯстони булгорӣ онро бо
х,исси ифтихор посбонӣ мекунанд ва ҳамчун рамзи
игтиҳоди бародаронаи сиёсиву мудофиавӣ азиз
медоранд, ки аз садоқати интернатсионалии онҳо
шаҳодат медиҳад. Чунин ёдгориҳо дар хоки
муқаддаси Булғористон хеле бисёранд.

Ғайр аз зиёрати ҷойҳои таърихӣ, инқилобӣ,
маданӣ мо бо бисёр одамони наҷиби он ҷо низ
мулоқотҳо доштем. Яке аз чунин мулоқотҳои
фаромӯшнашавандаи мо бо шахси афсонавӣ Антонас
Белчев дар зали бюрои комитети партиявии вилояти
Видин баргузор шуд.

Беҳуда мо Антонас Белчевро шахси афсонавӣ
нагуфтем. У яке аз фаьолтарин иштирокчиёни
ҳаракати зиддифашистӣ буда, ба доми гитлерчиён
меафтад. Фашистон ба вай ҳукми қатл мебароранд.,,

- Ман ҳанӯз кӯдак будам, - cap кард ҳикояти
худро А. Белчев, - ки дар дилам муҳаббати Россияро
мепарваридам. Ҳайрон нашавед. Ин ҳиссиётро ба
қалби ҷавони ман китобҳо ҷой додаанд. Дар китобҳои
бачагона, ки модаркалонам ба ман мехонд, нақл
карда мешуд, ки рӯзе як Ивани баҳодур пайдо
мешавад ва фақат ӯ метавонад булғориёнро аз юги
асорати аҷнабиён озод кунад. Худи ман аз овони
ҷавонӣ ба китоб дил бохтам ва ба партизанҳо
168 ...............................Толей баланд

китобкашонӣ мекардам. Бисёр вақт дар борхалтаҳои
партизанҳо нон набуд, аммо китоб ёфг мешуд, ки
бештари онҳо китобҳои шӯравӣ буданд.

Мо бо завқ гӯш мекардему А. Белчев накди худро
бо ҳаяҷон давом медод. Баъд ӯ андаке гулӯгир шуда
илова кард, ки барои фаъолияти инқилобию
зиддифашистиаш ба маҳкамаи гитлерчиён хам
афтодааст. Вай дар он ҷо ҳам ором намеистод. Бо хар
восита дар ҳабсхона ҳам китобҳои гуногун, зиёдтар
инқилобӣ пайдо мешуданд, ки онҳоро А. Белчев
меомӯхтааст.

- Дар байни китобҳо ман асарҳои таърихиро бо
шавқу диккат мехондам ва ба дӯстонам мефаҳмондам.
Мо дар ҳабсхона шабу рӯз «дуо» мекардем, ки ҳарчӣ
тезтар Армияи Советй биёяду моро озод кунад. Чунин
ҳам шуд. Мувофиқи фармони гитлерчиён маро
мебоист субҳи 4-уми сентябри соли 1944-ум
парронанд. Ҳамон шаб аскарони советй дарвозаҳои
ҳабсхонаро пора карданд ва маро бо дӯстонам озод
намуданд, вагарна ман имрӯз оё ба дидори шумоён
мушарраф мешудам? - Антонас Белчев ашки
чашмонашро бо рӯймолча пок намуд.

Вай дар хусуси дӯстии халқҳои булгору советй,
миссияи озодкунандаи армияи шӯравй чанд асар
навиштааст, ки якеаш «Один осъден на смерт
разказва» («Ҳикояги шахси ба марг ҳукмшуда») ном
дорад ва онро ба мо тӯҳфа кард.

А. Белчев борҳо ба Иттифоқи Советй сафар
кардааст, ба мазорҳои бародаронаи қурбоншудагони
Ҷанги Бузурги Ватанй дар Сталинград, Кавказ,
Прибалтика саҷда кардааст.

- Беҳуда нест, ки, - мегӯяд ӯ, - болои қабри
булгориён хоки замини шӯравиёнро пошидаанд, мо
дӯсти оддй нестем, балки бародарони ҳамхунем...
Қувваи маглубнашавандаи мо низ дар ҳамин дӯстии
абадист.
Холмурод Шарифов........................... 169

Баъд аз зиёрати шаҳри дар дили кӯҳ бунёдгаштаи
Белогородчик ва гори секилометраи зеризаминии
Могура, ки ҳар яки онҳо мавзӯи ҳикояти
дилписанданд, мо ба София баргаштем ва
мулоқотҳоямон бо дӯстони булғор идома дошт. Дар
комитети давлатии маданияти Булғория сӯҳбати мо
бо рафиқон В. Караманчев, В. Василев хеле муфид
буд. Аз таҷрибаи гании интишори китоб, услуби
баплангирию нашри адабиёт баҳраманд шудем,
Ноширони совета ва булғорӣ дар хусуси ҳамкориҳои
оянда ахду паймонҳои муфид бастанд.

Нақли мо аз ин мусофират дар Булгорияи
бародар пурра намешуд, агар мо сӯҳбатҳоямонро бо
дӯстони деринаи шӯравиён нависандаи маъруф
Йордан Милев ва профессор, доктори илми
филология, санъатшинос, шоир Чавдар Добрев сарфи
назар мекардем, зеро ки онҳо борҳо ба Тоҷикистон
сафар кардаанд, чанд асарашонро ба ин кишвар
бахшидаанд.

Яке аз мулоқотҳои гӯлонии мо бо И. Милев, Ч,
Добрев дар зиёфатхонаи нависандагони Булгория
(София) баргузор шуд. Йордан Милев аз таассуроти
сафарҳояш ба Тоҷикистон, сӯҳбатҳояш бо адибони
совета сухан карду бо таассуфи бародарона аз
талафоти калони адабиёти тоҷик, марги бемаҳали
устодони назми мо М. Турсунзода, Б, Раҳимзода
ҳамдардӣ намуд.

- Мо, гуфт ӯ, - дар Булгористон хабари марги
Турсунзодаро бо андӯҳи калон шунидем. Вай ҳамчун
шоири ширинкалом, ҷорчию мунодии сулҳу амонй
шӯҳрати калон дорад, Бесабаб нест, ки булгориён ба
Турсунзода мукофоти байналхалқии Кирил ва
Мефодийро сазовор донистаанд. Зиёда аз ин киштии
ёдгории «Мирзо Турсунзода»-ро низ дар шаҳри
Варнаи Булгория сохтаанд, ки ин бесабаб нест.

Ҳамин тавр, сӯҳбати дурударози мо аз риштаҳои
170

Толей баланд

дӯстиву хамкории ду халқи бародар хоки буд. Мо низ
хизматҳои Й. Милевро дар таргиби адабиёти форсу
тоҷик зикр намудем. Й. Милев соли 1974-ум бо
Г’рамотаи фахрии Президиуми Совета Олии РСС
Тоҷикистон такдир шудааст. Бо ташаббуси вай
асарҳои М Турсунзода ва чанде аз нависандагони
муосири мо ба забони булғорӣ тарҷума ва нашр
гардидаанд. Й. Милев «Гулистон»-и безаволи Саъдии
Шерозиро тарҷума намудааст, ки нашриёти булгории
«Народна култура» нашр кардааст. Ҳозир ӯ машғули
тарҷумаи асарҳои Абулқосим Фирдавсӣ аст.

- Дар ин кори мо, - таькид кард Йордан Милев, -
хеҷ ҷои тааҷҷуб нест, Агар барои эҷодкор кашиши
хақикии эчодӣ бошад, дурии роҳ монеъ шуда
наметавонад. Боварии комил дорам, ки хамкориамон
бепоён аст. Ба наздикӣ шумо чанд асари булғориён, аз
ҷумла китобхои «Замини баландтар аз абрҳо»,
«Одамон ва даштҳо»-и маро нашр намудед, мо
бошем, асарҳои адибони номии шуморо таргиб
мекунем.

Баъд Й. Милев дар ҳузури Чавдор Добрев, ки дар
матбуоти Булғория оид ба Тоҷикистон чанд мақолаи
калони публитсистӣ навишгааст, моро бо тарҷумони
достони «Сурӯши Сталинград»-и Мӯъмин Қаноат -
Захари Иванов муаррифӣ кард. Тарҷумаи ин асар
холо ба дасти чоп аст ва ба наздикӣ барои хонандагон
омода мешавад.

- Акнун тарҷумаи назми ширадори шоирони
нисбатан ҷавони шумо - Лоиқ Шералӣ, Гулрухсор
Сафиева давом дорад. Азбаски ҳамаи мо, хусусан
шоирхо ба хонумхо муносибати баланди илҳомӣ
дорем, нюяд намунаи ашъори Гулрухсор аввал ба
забони мо нашр гардад. Пае ният дорем, ки
«Антологияи назм»-и шӯҳратманди тоҷикро дар
Булғория нашр намоем.

Мо бо адибони номбурдаи булғориамон, ки
Холмурод тарифов.............................. 171

пазироии самимии онҳоро мувофиқи табъ тасвир
кардан имконнопазир аст, чанд сӯҳбати дигар
доштем, ки онҳоро фаромӯш кардан нашояд. Гоҳи
видов дӯстамон Йордан ду китоби ба забони русй
нашршудаи худро ба ёдгор ҳадя намуд, ки нашриёти
«Молодая гвардия» чоп кардааст ва шарҳ дод: якеаш
ба Шумо, дигараш ба ҳамсояатон. Баъд дар варақаи
а ввали китоб номбахше навишт, ки бо сухани
муқаддаси дӯст cap мешуд: «аз дӯст ба дӯст. Милев».
Ҳамсояатон гуфта ӯ ва Мӯъминшо Қаноатовро дар
назар дошт, ки шогирд ва давомдиҳандаи кори
наҷиби Мирзо Турсунзода аст. Дар ҳамин ҳолатҳо
одатан мисраъҳои гобдори устод чун насиҳати
муқаддас вирди забон мегардад:

Дӯстиро ҷустуҷӯ дорем мо,

Аз амонӣ гуфтугӯ дорем мо.

Ҷони ширин, точи cap кун дӯстро,

Ҷой дар мағзи ҷигар кун дӯстро...

Хулоса, дар ҳар куҷое, ки будем, бо ҳар касе, ки
ҳамдаму ҳамсӯҳбат шудем - хоҳ бо ходимони намоёни
партиявию давлатӣ, хоҳ бо коргарону деҳқонон, ба
адибону олимони номвар будем, - беихгиёр сухан аз
дӯстӣ оғоз меёфт ва бо ҳамин сухан ба итмом мерасид.
Чунин ба назар менамуд, ки Булгорияи бародарй
саросар гулбоги дӯстист ва риштаҳои ин дуста бо
ғояҳои олии интернатсионалӣ ҳар рӯзу ҳар соат
қавитар хоҳад гашт. Ин гулбоғ ногузир ба қалъаи
шикастноиазири бародарӣ табдил ёфтааст. Ин қувваи
азим дар ҳолати ҳозираи тезутунд гардидани вазъияти
байналхалқӣ, дар шароите, ки бо айби доираҳои
ҷангҷӯи империалиста, хавфи фалокати ядроӣ ҳамаро
таҳдид мекунад, қалъаи дастнораси сулҳу амонӣ
мебошад. Амри қатъии айём, талаби қонунии кулли
башарияги олам ҳамин аст, ки сайёраи мо ҳамеша
гулбоғи зебо ва маъвои хушбахгон бошад.
172

,Толей баланд

ҚОСИДИ ХАЛҚҲО

Соли 1982 халқи советӣ шастсолагии Иттифоқи
Советиро тантанавор ид карданд. Табиист, ки дар ин
соли давлати шӯравӣ аз ҳамаи воситаҳои ахборот ва
намоиш - газетаҳо, журналҳо, китобҳо, радио,
телевизион, санъату адабиёт ва гайраро барои таргиб
ва намоиши гараққиёти шастсолаи худ истифода
бурд. Яке аз чунин воситаҳои таргиб гузаронидани
намоиши китобҳо буд. Ман дар яке аз онҳо, дар
намоиши китоб, ки дар Республикаи Чехословакия
гузашта буд, иштирок доштам.

Намоиши асарҳои гуногуни сиёсӣ, иҷтимоӣ-
иқтисодӣ, илмй-техникй, бадей, кӯдакона, тарҷумавй
ва тасвирии совета (зиёда аз ду ҳазор номгӯй) дар
маркази пойтахти Чехословакия - шаҳри Прага
баргузор шуда буд. Ҳар китоб ҷаҳоне маънй дошт. Ду
ҳазор китоб - ду ҳазор олами фикру андеша, ду хазор
ҷилд таърихи халқ. Бояд махсус қайд кунам, ки
намоиши китобҳои советиро аҳли Прага хеле
самимона қабул кард. Он бешубҳа ба яке аз
намоишҳои дӯстӣ ва иди маданияти халкхои ду
кишвар табдил ёфт.

Ба намоишгоҳи китобҳои совета ташриф
овардани ходимони намоёни ҷамъиятӣ А. Якиш, Л.
Сояк, ҷонишини раиси маҷлиси федеративии РСЧС,
раиси КМ иттифоқи дӯсгии СССР ва РСЧС В. Давид,
вазири маданияти РСЧС М. Клусак ва дигар
ходимони барҷастаи ҷамъиятию маданй аз эътибори
баланду ҳурмати онҳо ба Иттифоқи Советӣ ва
мардумони он шаҳодат медод.

Дар расми кушода шудани намоиши китобҳои
совета, мулоқотҳо бо журналистон, ноширон,
ходимони давлатии РСЧС барпо гардида, сухан аз
Холмурод Шарифов........................... 173

боби моҳияти таърихии ташкилёбии СССР, саҳми он
дар прогресси иҷтимоии дунё. инкишофи ҳаракати
миллй—озодихоҳӣ, ғалабаи халқҳои советй дар Ҷанги
Бузурги Ватанӣ мерафт. Самараи чунин дӯстиву
ҳамкориро мо дар инкишофи тамоми соҳаҳои хоҷагии
халқҳо, алалхусус дар мисоли нашри китобҳо ва дигар
маҳсулоти чопй, дида метавонем. Танҳо дар солҳои
баъд аз Ҷанги Бузурги Ватанй дар Иттифоқи Советй
2387 номгӯй китобу брошураҳои РСЧС бо тиражи
113,2 миллион нусха тарҷума ва нашр гардиданд. Як
қисми калони ин нашрияҳоро адабиёти сиёсй-оммавй
ташкил медиҳад, ки адади умумии он ба 8 миллион
нусха мерасад. Масалан, таҷрибаи бойи Чехословакия
дар силсилаи китобҳои «Сотсиализм, таҷриба,
проблемаҳо, перспективаҳо» ҷамъбаст гардида, бо
иштироки ноширони ҳафт мамлакат анҷом
мепазирад.

Бояд махсус қайд кунем, к и асарҳои муаллифони
намоёни Чехословакия дар СССР на фақат дар
нашриётҳои марказӣ чоп мешаванд, балки онҳо дар
республикаҳои иттифоқӣ, аз он ҷумла дар Тоҷикистон
низ пай дар пай нашр мегарданд. Масалан, дар
солҳои гуногун нашриётҳои «Ирфон» ва «Маориф»
китобҳои «Афсонаҳои чехӣ», Ю. Фучик «Гуфтор пеш
аз қатл» ва «Қиссаи шаш писарбача», Ф. Ланге
«Бачаҳо ва ханҷар», Я. Гашек «Ҳикояҳои ҳаҷвӣ». И.
Олибрахт «Анна - пролетарка», М. Пуйманова
«Новеллаҳо», К. Ярункова «Рӯзномаи махфии ман»,
Б. Немсова «Ҳикояҳои тиллой», К. Чапек «Ҳикояҳо»,
Норберт Фрид «Ҷаллод ташнаи хун аст» ва гайраҳоро
ба забони тоҷикӣ интишор додаанд. Ба воситаи
мутолиаи ин асарҳо тоҷикон бо таърихи пурифтихор,
маишату табиаги хос, урфу одат, орзую омол ва
рӯҳияи халқҳои Чехословакия ошно шуданд. Ба
наздикӣ хонандагони тоҷик боз бо асарҳои адибони
маъруфи ин сарзамин Я. Гашек «Саргузашти сарбози
174

Толей баланд

ҷасур Швейк», В. Ванчура «Маркета Лазарева» ва як
қатор асарҳои дилпазири дигари адибони
Чехословакия шинос шуданд Хонандагони тоҷик
ҳамчунин бисер асарҳои муаллифони чех ва словакро
ба забони русй мутолиа менамоянд

Дар мулоқот бо дӯстони чехословаки аксар дар
хусуси пайвандҳои дӯстии халқҳои советию
чехословаки сухан мерафт. Албатта, к,абл аз ҳама
сафарҳои ба Осиёи Миёна, хусусан ба Гоҷикистон
кардан фарзанди вафодори чеху словак, ватандӯст ва
интернатсионалисти матин, қаҳрамони номдори
зиддифашистй Юлиус Фучик ёд карда мешуд. Май
дар бораи иштироки Юлиус Фучик дар тараққиёти
Тоҷикистон, репортажу очеркҳои ӯ аз хдёти
Гоҷикистони солҳои 30 ва дигаргуниҳои инқилобии
он, ки дар матбуоти марказии Иттифоқи Совета чон
мешуданд, дӯстии самимонаи ӯ бо Садриддин Айнӣ ва
одамони оддии кӯҳистони Помиру Дарвоз,
дилбастагии халқи тоҷик ба Юлча, дар бораи он ки
дар Тоҷикистон, дар баландкӯҳе колхозе номи Юлиус
Фучикро дорад ва яке аз қуллаҳои баланди
силсилакӯҳи Помир ба номи ӯ гузошта шудааст,
ҳамчунин дар бораи он ки театри Боми Ҷаҳон аз
зиндагии Фучик бо номи «Салом Юлча»
намоишномаи алоҳида дорад, нақл карда гуфтам, ки
худи ҳамин аз мустаҳкамии дӯстии халқҳои мо
шаҳодат медиҳад. Дар ин мулоқогҳо мо дар хусуси
хизмати калони академик Ян Ринка, доктор Иржи
Бечка ва дигар олимону адибони Чехословакия, ки
асарҳои тоҷикиро аз асл тарҷумон карда, дар кори
тарғиби адабиёти тоҷик хизматҳои шоён кардаанд,
ҳарф зада, ба онҳо миннатдориҳо изҳор намудем.
Китоби таърихии олимони чех «Таърихи адабиёти
форсу гоҷик» чоряк аср боз ба чандин забонҳои Ғарбу
Шарқ гаштаю баргашта чоп мешавад. Дар он аввалин
бор дар Европа таърихи адабиёти асрҳои XVI - XIX
Холмурод Шарифов........................... 175

ва советии тоҷик мавриди тадқиқ қарор гирифтааст,
Воқеан ҳанӯз дар замони амири Бухоро духтури чех
Аул дар Бухоро зиста, мардуми оддиро маҷҷонӣ
табобат мекард. Он вақт ӯ бо Пайрав Сулаймонй
ошно ва дуст гардида, баъди ба Ватани худ баргаштан
дар бораи Пайрав Сулаймонй хотираҳои худро
навишта чоп кард.

Қайд кардан лозим аст, ки дар Чехословакия низ
асарҳои олимону адибони маъруфи советӣ, аз ҷумла
нависандагони тоҷикро бо забонҳои чехй, словакй ва
немисию англисй чоп мекунанд ва аз комёбиҳои илму
маданиягамон дарак доранд. Дар ин кишвар
намунаҳои эҷодиёти асосгузори адабиёти советии
тоҷик С. Айнй, адибони маъруфи мо А.Лоҳутӣ,
П,Сулаймонй, МТурсунзода, М.Миршакар,
Ҷ.Икромӣ, Р.Ҷалшт, С.Улуғзода, Ф.Ниёзӣ,
Ф.Муҳаммадиев, М.Қаноат ва дигарон борҳо тарҷума
ва чоп шудаанд. Хонандагони чех ва словак онҳоро
бо муҳаббаг мутолиа менамоянд. Яке аз ходимони
куҳансол, сармуҳаррири журнали «Прага Москва»
Коллар Франтишек, ки ба Тоҷикистон сафар
кардааст, аз таассуроти худ роҷеъ ба таърихи қадими
маданияти тоҷик, дар бораи офаридаҳои Абӯабдулло
Рӯдакӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Абулқосим Фирдавсӣ,
Саъдии Шерозӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ ва дигар
классикони адабиёти тоҷик, ҳамчунин аз
табаддулотҳои куллии инқилобие, ки дар сарзамини
мо ба вуҷуд омадаанд, батафсил накл кард. Вай дар
журнали номбурда ҳам дар ин хусус навиштааст.

Воқеан халқҳои Чехословакия бо бисёр
намунаҳои осори бузургони адабиёти форсу тоҷик -
Фирдавсӣ, Низомӣ, Саъдӣ, Бӯалӣ, Ҳофиз ва Ҷомӣ
беш аз дусад сол боз ошно ҳастанд ва олимони чех
борҳо роҷеъ ба таърихи адабиёти форсу тоҷик,
ҷараёнҳо ва шарҳи ҳоли намояндагони он мақолаю
рисолаҳо навиштаанд. Маҷаллаҳои шарқшиносии
176

Толей баланд

онҳо «Архив Ориент» ва «Ню Ориент», ки тадқиқотҳо
оид ба адабиёти моро бисёр чоп мекунанд, таърихи
бошарафе доранд. Боре вазири маданияти
Чехословакия М.Клусак изҳор намуд, ки яке аз
нашриётҳои Прага номи Авитсенна - Абӯалӣ ибни
Синоро дорад. Вай гаъкид кард, ки ин аз эҳтирому
эътирофи халқҳои Чехословакия нисбат ба маданияти
тоҷик шаҳодат медиҳад. Мутаассифона, дар як
мақола дар хусуси ҳамаи он мулоқотҳои гуворо бо
дӯстони чехословаки накл кардан имконпазир нест.

Дӯстони чехословаки ҷойҳои тамошобобро ба мо
нишон доданд. Яке аз чунин ҷойҳо, қасри
бохашаматеро, ки онро ёдгории миллии Озодй
меномиданд, низ зиёрат кардем. Он дар баландии
Витков сохта шудааст. Ин ҷо оромгоҳи ходимони
барҷастаи ҳизбию давлатӣ ва фарзандони дигари
содиқи халқҳои чеху словак будааст. Мо дар сари
турбати Климент Готвалд, Антонин Якиш, Людвиг
Свобода хомӯш истодем. Аз толори Армияи Совета
дидан кардем. Дар як қисми ин ёдгории шараф
муҷассамаҳо ба хотираи чунин фарзандони халқ -
Юлиус Фучик, Ян Жижка ва дигар адибони номӣ
мавқеъ гирифтаанд. Бояд хотирнишон намоям, ки дар
шаҳри Прага хотираи аскарони советиро, ки дар озод
намудани Чехословакия аз асорати Германияи
гитлерӣ иштирок кардаанд, ба тарзҳои гуногун пос
медоранд. Беҳуда нест, ки дар яке аз майдонҳои васеи
марказии Прага чун рамзи ҳайкали ёдгорӣ танки Т-34
совета гузошта шудааст.

Дар шаҳрчаи Лидитсе, ки дар байни шаҳрҳои
Прага ва Кладно воқеъ аст, ба унвони аскарони
совета хеле боэҳтиром ва бо ҳисси миннатдорй сухан
мегӯянд. Гап дар сари он аст, ки ба сабаби аз
марказҳои пурқуввати зиддигитлерӣ ва ҳаракати
муқовамат будани Чехословакия фашистони гитлерӣ
ваҳшонияти худро дар шакли қабеҳтарин дар ин
Холмурод Шарифов.......................... 177

сарзамин нишон дода, ин шаҳрчаро низ ваҳшиёна ба
хок яксон ва тамоми мардуми онро қир карда
будаанд. Лидитсе яке аз ёдгориҳоест, ки мардонагию
қаҳрамонии ҷанговарони советиро чун достон вирди
забони мардуми одам кардааст ва шаҳодати ҳамқавми
хунй будани одамони совета ва мардуми
Чехословакияро тасдиқ менамояд. Албатта дар ин
муҳорибаҳо фарзандони халқи тоҷик низ иштирок
доштанд. Вақте дӯстони чехословакй аз ман
пурсиданд, ки тоҷикон дар солҳои истилои гитлерй
ҳамеша бо муборизони чехословакй ҳаммаром ва
якдил буданд ва ҳанӯз соли 1938 шоири тоҷик Ҳабиб
Юсуфӣ, ки чанд рӯз пеш аз Ғалаба дар озод кардани
Полша аз фашистони гитлерй ҳалок гардидааст,
бахшида ба воқеаҳои Чехословакия шеъре навишта
буд, аз зиндагию эҷодиёти ин шоири шаҳири шаҳид
бештар пурсон шуданд. Ман бо камоли майл ба
саволҳои онҳо ҷавоб додам.

Бо марҳамат ва меҳрубонии мизбонон мо як рӯзи
дароз шаҳри Карлови-Вариро хам тамошо кардем,
Ин шаҳри дар ҷангалзорҳо ғарқ дар тамоми олам
ҳамчун табобатгоҳи беҳамто машҳур аст, ки ҳар сол
бисёр одамони совета аз оби гарми чашмаҳои
шифобахш, икдими форам ва зиёратгоҳҳои зебои он
баҳраманд мегарданд. Карлови-Вари дорой таърихи
ғании деринаву овозадор аст, ки диққати
машҳуртарин одамони Ватани моро мисли гузашга
имрӯз ҳам ба худ ҷалб менамояд.

Карлови-Вари на фақат бо табобатгоҳҳои
ҷаҳонии худ ва намаки карловиваригӣ машҳур аст, аз
соли 1950 боз соле ду бор дар он ҷо кинофестивали
байналхалқӣ гузаронида мешавад, дар он ҷо якчанд
муассисаҳои саноатй низ ҳастанд, ки машҳуртарини
онҳо заводи булӯрсозии «Мозер» мебошад, ки мо
музеи маҳсулоти онро бо мароқи калон тамошо
кардем. Аз қурби баланд доштани маҳсулоти ин завод
178 ................................Толей баланд

экспонатҳои бисере, аз ҷумла қадаҳҳо ва зарфҳои
булӯрини он шаҳодат медиҳанд.

Шиносоии мо хусусан бо шаҳри Прага, ки аз
қадимтарин ва оростатарин шаҳрҳои Европа аст, хеле
мароқовар буд. Мардумони Чехословакия боифтихор
онро «модари шаҳрҳо» мегуфтанд. Он таърихи зиёда
аз ёздаҳасра дорад. Дар ду канори дарёи Ватава, дар
панҷ баландӣ ва ҳамворӣ онро сад манораи осмонбӯс,
ҳазорҳо иморат ва иншооти зебо, қасру маъбадҳо, ки
маҳсули услубҳои меъмории гуногун - замони Эҳё,
сабкҳои готика, баракко, ҳозиразамон ва махлут
мебошанд, оро дода, намоишгохло, музейҳо ва
осорхонаҳои зиёд, инчунин майдонҳо ва гулгашту
чорбоғҳои назаррабо касро мафтун мекунанд.
Ҳолдонҳо беҳуда Прагаро ҳамчун «китоби зиндаи
дарси меъморӣ» эътироф накардаанд. Фақат барои
тамошою шиносии муфассал бо силсилаи ёдгориҳои
меъмории Градчан ҳафтаҳо лозиманд. Иморатҳои
Музеи миллӣ ва Театри миллӣ дар майдони Васлав,
Театри ба номи Сметана, қасрҳои маданият ва спорт,
кӯпрукҳои Готвалд ва Карл, муҷассамаҳои Ян Гус,
Васлави муқаддас, Ян Жижка. Б. Немсова ва ғайра
сазовори диққати махсусанд. Мизбонон онҳоро
боифтихор ба меҳмонони худ нишон медиҳанд. 26
театр, китобхонаҳои бисёр, донишкадаҳои зиёд ва
муассисаҳои илмӣ ҳар кадоме шарҳи хос доранд.
Метрои зеризаминии Прага, ки бо ёрии СССР сохта
шудааст, соли 1974 навбати аввали он ба истифода
дода шуда буд, ба сайргоҳи аҷибе бадал гаштааст.

Бесабаб Прагаро якчанд ташкилотҳои бонуфузи
байналхалқӣ ҷои марказии худ интихоб накардаанд.
Мо Федератсияи умумиҷаҳонии иттифоқҳои касаба,
ташкилотҳои умумиҷаҳонии журналистон, студентон
ва ғайраро дар назар дорем. Дар ҳамин шаҳр
фестивали байналхалқии мусиқии «Баҳори Прага»,
фестивали филмҳои телевизионӣ, симпозиумҳо ва
Холмурод Шарифов............................ 179

мусобиқаю конкурсҳои гуногун гузаронида
мешаванд.

Боз як хусусияти ин шаҳри дилфиребро кайд
карданиам. Сокинони он қаҳрамонҳои маъруфи
адабиёти бадей ва санъатро беҳад эҳтиром мекунанд
ва дар хотир зинда нигоҳ медоранд. Қаҳрамони
ҳаҷвии асари Я. Гашек - сарбоз Швейкро аз китоби
«Саргузашти сарбози ҷасур - Швейк» қариб, ки хама
медонанд. Прагагиҳо чанд ресторану буфет ва
нуқтаҳои пивонӯширо - «Меҳмонхонаи Швейк» ном
додаанд, ки ҳар кадомашон хусусияти худро дошта,
бо образҳои қаҳрамони асар оро дода шудаанд. Дари
буфет-ресторане, ки воқеаҳои асари номбурдаи Я.
Гашек дар он ҷо cap мешаванд, ба рӯи хама боз аст.
Инро дида ба сари мо чунин фикр омад, ки чаро мо
ин таҷрибаро қабул накунем? Дар эҷодиёти халқамон,
адабиёти тоҷик бисёр образҳои дилнишин - Хода
Насриддин, Мулло Мушфиқӣ ва ғайра ҳастанд, ки
бешубҳа он образҳоро бо ин мақсад метавон
истифода бурд.

Вақте ки сафарамон хотима меёфт, дӯстони
чехословаки ба мо гарму ҷӯшон хайрбод гуфта, дар
хусуси мулоқотҳо ва ҳамкориҳои ояндаамон сухан
ронданд ва аҳамияти китобро ҳамчун қосиди халқҳо
ва беҳтарин воситаи якдигарфаҳмӣ ва боз ҳам
мустаҳкам сохтани дӯстии бародаронаи мардумони
совета ва Чехословакия бо самимият қайд карданд.
Албатта, он хама мулоҳизаҳо айни муддао мебошанд.
180

Толей баланд

СУРУД ДАР ОСМОНИ АТЛАНТИКА

Вақте ки одамон ба сафар омода мешаванд, ҳатто
ба мамлакати ошно, ба хонаи одамони шинос рафта
истода ҳамчунин ҳиссиётро аз дил мегузаронанд, ки
чй тавр рафтор кунанд, чӣ хел мақбул ва писанди
мизбонон шаванд. Алалхусус ба мамлакати ношиноси
ин қадар дурдаст, ба мамлакате, ки сатҳи илмй ва
техникии мардумонаш хеле пеш рафтаасту санъаташ
хусусиятҳои ба худ хосе дорад, завқи бадей-эстетикии
тамошобинонаш низ як андоза аз завқи халқи мо ва аз
хусусиятҳои санъати мо фарк мекундд, сафар карда,
ҳар яке алоҳида ва ҳамагӣ якҷоя масъ^лияти ҷиддиеро
ҳис мекардем ва дар пеши озмоиш ва имтиҳоне
меистодам. Мо бояд ба хубӣ аз и1Йтиҳон гузашта,
комёбиҳоямонро ба онҳо нишон диҳем, исбот намоем,
ки сохти нави ҷамъиятии ба дастовардаи мо ба зоҳир
шудани қобилияти ҳар як фард чй туна шароити хуб
ва имкониятҳои васеъ фароҳам овардааст.

Айёме, ки артистони мо дар мамлакатҳои Шарки
ҳамсоя (ман пеш аз ҳама Афғонистону Эронро дар
назар дорам) санъати худро нишон медоданд, ҳис
мекарданд, ки назди мардуми ҳамзабон мераванд ва
албатта санъаташон низ ба ҷиҳати қаробат
доштанамон ба онҳо мақбул хоҳад шуд. Ammo ҳоло
мо ба назди халқҳои ношинос, ба ҷойҳои ноозмуде
мерафтем ва аз ин ваҷҳ ташвиш ва тараддуди ҳар яки
мо табий буд.

«Ту-114» дар аэровокзали Москва ба парвоз
омода аст. Бо роҳнамоии Раиси Совета Вазирони РСС
Тоҷикистон рафик Абдулаҳад Қаҳҳоров дар уқоби
фӯлодбол Президента Академияи фанҳои республика
Мухаммад Осимов, академики АФ Тоҷикистон Акбар
Махсумов, Қаҳрамони Меҳнати Сотсиалистӣ
Холмурод Шарифов........................... 181

Тоҷиддин Имомалиев, директори совхози Куйбишев
Юрий Воронин нишастаанд. Самолёт ба парвоз
меояд. Москва дар қафо мемонад, мо аз фазой
республикаҳои соҳили Балтика, аз болои Рига ва
давлатҳои нимҷазираи Скандинавия, ҷазираи
Гренландия, аз болои уқёнуси Атлантика парвоз
мекунем. Ҳаво дар беруни самолёт 45 дараҷа хунук,
вале дар дохили он мӯътадил буд. Экипажи самолёт
эътимоди комил дошт, ки пассажиронро бе ҳеҷ осебе
ба манзил мерасонад. Вале аз рӯи зарбулмасали
«эҳтиёт нисфи ҳаёт», амал карда, дар як гӯшаи
самолёт навиштанд, ки агар нохост ҳодисае рӯй дода
монад, ба худ анҷоми фурудоиро гиред ва рост ба
уқёнус фуромада мувофиқи инструксия тадбирҳо
андешед. То ба Монреал ёздаҳ соат бояд парвоз
намуд.

Мусофирон бо ҳазлу шӯхиҳои латиф аз вуҷуди
хеш кӯфти роҳро дур мекунанд. Хислатҳои хуби
одамони мо меҳрубонӣ, самимият, ғамхорӣ дар ҳаққи
якдигар дар чеҳраи ҳар яке зоҳир аст, аммо дилҳо
ноором, беқарор метапанд. Ташвиши ба мамлакати
бетона бе осебе рафта расида ва боз ба хонаи худ
саломат баргаштанро дар дида ва чеҳраҳои ҳар
кадомамон хондан мумкин буд.

Бастакор ва пианисти машҳури республика
Михаил Муравин ба пиронсолиаш нигоҳ накарда,
худро бардам нишон медиҳад. Дар омади ran бояд,
гуфт ки вай пианинанавози соҳибистеъдод аст.
Оҳангу навоҳои мусиқӣ ва сурудҳоеро, ки то ҳанӯз
ягон бор нахонда ва нанавохтааст, бо як дидаи
мувофиқи зарб менавозад ва хдтто нағз пай мебарад,
ки баъди чанд лаҳза аз клавишҳо кадомеро пахш
мекунад. Ҳофизи ҷавони хушилҳон Ҷӯрабек Муродов
ҳолати рӯҳии ӯро пай бурда, ҳазлу шӯхиҳо мекунад ва
ба таври шӯхӣ ба ӯ мегӯяд: аз шумо нисфи тоҷик
месозем, аз ман нисфи рус, минбаъд ба шумо Ҷӯрабек
.................................Толей баланд

Муравин ном медиҳем ва маро Михаил Муродов
меномем.

Баъд Ҷӯрабек дар болои уқёнуси Атлантика
мисраъҳои зерини Қассоби Кошониро ором ва форам
мехонад:

Рӯзе ба ду зону бари дилро нишастам,

Гуфтам, ки тӯй қиблаи ман. Гуфт, ки кастам..

Хусусан дар бозгашт, дар болои Атлантика мо
мафтуни тавоноии техникаи авиатсионии совета
шудем. Пассажирҳо барои «кӯтоҳ» шудани рох
илтимос карданд, ки артистони мо навозанду сароянд.
Дар самолёт бо як овоз суруди шӯхи «Нарав -
Нарав»-и рақсиро Шоиста, Ҳанифа, Аҳмадҷон,
Ҷӯрабек бо кафзанӣ бардоштанду Гавҳару Музаффар
ба рақс даромаданд. Ҳамин тавр дар фазо, баландии
9000 метр консерти дусоата барпо гардид. Қариб 200
кас тамошобин-пассажирҳо ҳам ба ҳунарпешагони
мо, ҳам ба созандагони самолёта «Ту-114» аҳсанҳо
мегуфтанд. Чунон ҳайратангез, ки дар афсонаҳо ҳам
ин аҷоиботро пайдо кардан мушкил аст...

Самолёта мо дар аэропорти Монреал фуруд
меояд. Одатан аз дари самолёт фуромадан ҳамоно ҳар
як кас ба манзараҳои шаҳри ношинос назар
меафканад. Монреал яке аз шаҳрҳои зебои Канада
мебошад.

Канада аз ду калима: аз «ка» ва «нада» иборат
будааст. Чй тавре ки ба мо роҳбалад ҳикоят кард,
пайдоиши номи мамлакати «Канада» таърихи
тааҷҷубовар доштааст. Дар замони худ Канада
сокинони бисёре надоштааст. Ба ин кишвари
номашҳур экспедитсияҳои бисёр фиристода
мешуданд. Яке аз сардорҳои мамлакати аврупой ба ин
сарзамин экспедитсияе мефиристад, ки дар ҳайати он
як итолёй ва як испанй буданд. Вақте ки ба ин ҷо
Холмурод Шарифов.............................

мерасанд, итолёӣ «ка» мегӯяд, маънояш «ин чист?»
Испанй дар ҷавоб «надо» мегӯяд, ки маънояш «ҳеҷ
чиз нест» ё «ҳеҷ ran нест» мебошад. Ҳамин тавр
«Канада» аз «ка»-и итолёй ва «Надо»-и испанй пайдо
шудааст, ки акнун номи мамлакати машҳуре
гардидааст.

Дар ин ҷо навакак баҳор оғоз ёфта, дарахтон
муғҷа мебароранд. Мо гӯё аз тобистон ба огози
баҳорон омадаем ё ин ки ба пуштаи дигари замин
фуромадаем. Вақти Канада аз вақти Москва ҳафт соат
фарқ доштааст. Агар ба ин фарқияти сесоати Москва
ва Душанберо зам кунем, вақти Душанбе аз Канада 10
соат тафовут мекунад, яъне мо ба хоби роҳат cap ба
болин монем, дар он ҷо мардум ба кор равон
мешаванд ва баръакс.

Монреал дар соҳили дарёи Лаврентияи муқаддас
воқеъ шудааст, ин дарё нисбат ба дарёҳои дигари
Канада оромтар буда, аз шаҳр болотар бандаргоҳе
доштааст. Бештарин дарёҳои ин мамлакат чор фасли
сол серобанд ва дорой захираҳои бойи энергетикй
мебошанд. Аҳолии Монреал аз ду миллион зиёдтар ва
бо атрофи шаҳр тақрибан дуним миллион мебошад.
Дар ин шаҳр саноати озуқаворӣ, саноати химиявй,
нефткоркунй, полиграфӣ тараққӣ кардааст.

Монреал маркази молиявй ва мадании мамлакат
буда, ду университет доштааст, яке франсузй, дигаре
англисй мебошад. Монреал баъди Париж аз ҷиҳати
миқдори аҳолии франсуз дар ҷаҳон шаҳри дуюмин
будааст.

Ба мо дар кӯчаи Бадри аз иморати сеошёнае, ки
интуриста совета иҷора гирифтааст, ҳар ҳуҷраро ба
ду кас доданд. Кӯчаи Бадри нисбатан нообод буд.
Иморатҳо бо тарзу услубҳои гуногун, аз афти кор
мувофиқи завқу табъи соқибони худ сохта шудаанд.
Дар як кӯча чандин ранг биноҳо мавҷуданд ва якеро
аз дигаре бо як назар фарқ карда метавонед...
184

Толей баланд

Рӯзи 23 май ҳайати вакилони хукумати
Тоҷикистон ба ҳузури раиси комитети иҷроияи
Шӯрои мунитсипалии шаҳри Монреал ҷаноби Люсен
Соне ташриф оварданд. Мо, ҳайати намояндагони
маданияти тоҷикро чунон ки ба одамони ҳар шаҳру
диёр раем шудааст, аввалан ба тамошои ҷойҳои
ҷолиби диққати шаҳр бурданд. Моро, пеш аз ҳама, бо
калисои ҷомеи Нотэрдам шинос карданд. Ин калисои
ҷомеъ аз рӯи лоиҳаи меъмори франсавӣ Бурго аз чӯб
сохта шуда, аз соли 1829 инҷониб вуҷуд доштааст.
Калисоро дар вақташ бо орган - асбоби мусиқӣ
таҷҳизонидаанд: дар як зал ибодат мекунанд, дар зали
дигар маросими акди никоҳ гузаронида мешавад,
залҳоро бо мусаввараҳои Рафоэл ва дигар рассомони
бузург оро додаанд.

Ҳоло ба мавқеъ аст бигӯем, ки дар ин шаҳр 1100
ибодатхона, калисоҳои доир ба динҳои гуногун ва
4100 банки мансуби капиталистони молиявӣ воқеъ
буда, аммо театри доимие, ки мунтазам ба мардум
спектаклҳо нишон диҳад, вуҷуд надорад.

Яке аз ин калисоҳо, маъбади калони калисои
«Юсуфи муқаддас» 99 зинапоя дорад. Диндорон, то
ин ки пок шаванд, дар ҳар зинапоя таҳорат карда,
ибодат намуда, дар ҳамон зина якуним соат таваққуф
менамудаанд ва пас аз ин ба зинаи дигар
мебаромаданд ва ҳамчунон тоату ибодати худро то
зинаи охирин давом медоданд.

Аз як тараф дар ибодатхонаю калисоҳо садҳо
занони роҳгумкардаю кунҷи узлатнишастаро дидан
мумкин аст, ки онҳо дар ҷаҳолат ва нодонии
асримиёнагӣ мондаанд ва тарки дунё кардаанд, аз
тарафи дигар занон бо пойчомаҳои кӯтоҳу
нимбараҳна дар ҷойҳои ҷамъиятӣ, дар кӯчаҳову богҳо
мегарданд. Дар ҳамаи ҷойҳои серодам, дар кӯчаҳо,
метроҳо, дар магазину ресторанҳо расмҳои бешумори
занони бараҳна часпонида шудаанд, ки он як воситаи
Холмурод тарифов........................... 185

тасфонидани бозори моли кагшталистон шудааст.
Ҳатто дар тасмаи гардани сагҳо низ сурати занҳои
нимбараҳнаро мебинед. Зан дар ин шароит қадр ва
шарафи модарию рафиқаи ҳаёти мард будани худро
гум карда, ба низу моли шахсии синфи сармоядор
мубаддал гаштааст. Ин албатта ба назари мо хеле ва
хеле ногувор мерасид.

Ин манзараҳо бештар дар хиёбонҳои Екатеринаи
муқаддаси Монреал ва хиёбони «Ҷавонӣ»-и шаҳри
Торонто, ки бо штати Ню-Йорк ҳамсарҳад мебошад,
хеле аёнтар ба чашм мерасанд.

Муҳити зиндагонии буржуазӣ ба монахзанҳо низ
таъсир накарда натавонистааст. Ҳазорҳо
монахзанҳои калисоҳои бешумори Монреал расму
одати анъанавии калисоро ба инобат нагирифта,
худро оро медиҳанд, папирос мекашанд, ба консерту
киноҳо мераванд ва аз сӯҳбату мулоқот кардан бо
мардон «хазар» намекунанд.

Маҳаллаи калони ободи Монреал - маҳаллаи
Вест-May мебошад, ки дар ин ҷо миллионеру
миллиардерҳо дар котежҳо, хонаҳои алоҳидаи шахсӣ
зиндагӣ мекунанд. Дар ин маҳалла одами бойтарини
Канада ҷаноби Симантс умр ба cap мебарад, ки хонаи
он 42 ҳуҷра дорад, шавҳару зан 22 хизматгор нигоҳ
медоранд.

Пас аз ин ба мо қабристони зебоеро нишон
доданд, ки дар сари ҳар марқад санги мармар гузошта
шудааст ва ба боге низ бурданд, ки дар он гиёҳҳои
ҳамаи мамлакатҳои ҷаҳонро мерӯёнанд.

Намуди зоҳирии он зебо буда, иморатҳои
боҳашаммат, хиёбонҳо ва боғҳои бисёре дорад.
Магазину дӯконҳояш бо хӯрду хӯрок ва хусусан
маҳсулоти саноати химиявӣ пур мебошанд. Нархи
онҳо ҳам нисбатан арзон аст. Ҳамаи ин зоҳиран ба
бинанда чунин тасаввуроте мебахшад, ки гӯё дар ин
ҷо фаровонй ва осудаҳолии комил ҷой дошта бошад.
,Толеи баланд

186 .................................

Ammo вақте ки кас бодиққат назар мекунад, дар паси
пардаи ин фаровонӣ зиддиятҳои калони иҷтимоиро
мебинад. Агарчанде нарху навои либосвори, хусусан
маҳсулоти саноати химияви, арзон бошанд хам, вале
воситақои асосии зиндагони хурду хурок, манзилгоҳ,
хизматрасонии тиббй, маълумот гирифтан ва амсоли

инҳо ниҳоят қимматанд. „омГ1„„ яч

Чунончи, дар ин ҷо барои як оператсия кардан аз

100 то 2 ҳазор доллар медиҳанд. Uonm;MH

Монреал шаҳри озод мебошад. Мардуми
мехнаткаши Канада табобати бепулро ҳатто тасаввур
карда наметавонанд. Занон барои таваллуди кудак ба
таваллудхона пули бисёре медиханд. Ҳаиратовар аст
ки бемор барои даъват кардани духтур 10 доллар ва
фақат барои нависондани ретсепт бояд се доллар
бидиҳад. Дар акси хол дору гирифта наметавонад.
Агар барои шумо хондани ягон китоб зарур бошад,
мархамат аз китобхона шрифта метавонем, лекин
барои китобро як бор хонданатон бояд пул диҳед.
Ҳатто роҳҳои мошингард хам, пулаки мебошанд.
Барои таҳсили илм бошад, талабагони синфҳои 8-11
аз хазор то ҳазору дусад доллар пул медиханд.

Натиҷаи чунин зиддиятҳои иҷтимоиест, ки
мардуми мехнаткаш барои беҳтар кардани шароити
зиндагонии худ эътирозҳои ҷидди баен мекунад
мубориза мебарад. Мо як лаҳзаи ин эътирозҳоро дар
мисоли коргарони матбаи шақри Торонто ки рузи 29-
уми май дар гарданашон талабномаҳои зиед ^рдани
музди меҳнат ва беҳтар намудани шароити
зиндагониашонро овехта ба куча баромадаанд,

павшан дидем. _

Албатта дар чунин шароит ба мехнаткаиш одди,

ки нисбатан кам маош мегирад, хонондани фарзанд
дар мактабқо, табобати бемор дар муассисахои тибби
ҳатто мустақилона хондану таълим гирифтан низ, дар
ҳолати пулӣ будани адабиёти китобхонаҳо, хеле ва
Холмурод Шарифов.......................... 187

хеле гарон меафтад. Ба одамони совета, ки бепул аз
ҳамаи ин имтиёзҳо як хел баҳра мебаранд, шунидану
дидани чунин фактҳо тааҷҷубовар менамояд.

Дар нимаи якуми рӯзи 23 май дар кинозали
павилони совета конференсияи матбуотии вакилони
Тоҷикистон барпо шуд. Абдулаҳад Қаҳҳоров дар
бораи иқтисодиёт ва маданияти шукуфони республика
ба ҳозирон ахбори мукаммал доданд. Тоҷикистон аз
ҷиҳати ҳосилнокии пахта аз ҳар гектар замин на
фақат дар Иттифоқи Советй пешсаф аст, балки аз
мамлакатҳои пешқадамтарини капиталиста низ пеш
гузаштааст. Дар республика саноати бофандагй,
озуқаворӣ, электротехники, машинасозй ва гайра
тараққӣ кардааст. Дар даҳҳо мактабҳои олӣ ва
миёнаи махсус фарзандони меҳнаткашон таҳсил
мекунанд. Талабагону студентон барои таҳсили илм
на ин ки пул намедиҳанд, балки стипендия мегиранд.
Тоҷикистон Академияи фанҳои худро дорад, ки
президента он Мухаммад Осимй дар ин вохурии мо
иштирок доранд. Тоҷикзан Ибодат Рахимова бо
мисолҳои раднашаванда аз иқболи дурахшон,
табаддулоти куллии иҷтимоӣ дар қисмати занони
шӯравӣ муфассал сухан ронд, ки ҳозиронро ба ҳайрат
овард.

Нутқҳои рафиқон Қаҳҳоров, Рахимова, Осимиро
тоҷикдухтарон И.Раҷабова ва А.Камолова, ки
куртаҳои атлас дар бар, кокулҳои дарозашонро дар
қафо партофта (онҳо чун тимсоли духтарони озоди
тоҷик буданд) аз забони тоҷикӣ ба забони франсузй
ва англисӣ тарҷумон мекарданд.

Тамошобинони кунҷкови Монреал дар бораи
ахолии республика, тарзи либоспӯшӣ, таомҳои
тоҷикӣ, дар бораи забои, усули табобати беморон,
одатҳои миллй ва барои таҳсил дар мактабҳои олй
чандпулӣ медиҳанд ва ғайра саволҳо медоданду
188

Толей баланд

ҷавобҳои гайричашмдошт гирифта, бо ҳайрат китф
меҷунбонданд.

Баъди анҷоми конференсияи матбуоти дар
Монреал консерти аввалини мо барпо шуд. Воқеа ин
тавр рӯй дод: ҳайати артистони тоҷик дар пресс-
коктейл (зиёфати матбуотчиён) бо мизбонон хеле аз
наздик шинос шуданд. Ана дар ҳамин ҷо дастаи
навозандагонро бо Ҷӯрабек Муродов дафнавоз Рауф
Азаматов, раққоса Гавҳар Мирҷумъаева вакили
ширкати телевизионии Канада даъват кард, ки суруду
рақсҳои дилнишини тоҷикро хонанд ва намоиш
диҳанд. Он рӯз суруди ҳофизонамон ва хунари
артистонамонро на фақат тамошобинони cap то сари
Канада, балки тамоми Америка (сети телевизионии
Канада ва Америка як будааст) шуниданд ва диданд.

Тифоқо марде аз байни тоифае ба ман рӯ оварда,
кай омадани моро пурсид, ман аввал ҳайрон шудам ва
гумон кардам, ки онқо шояд аз Узбекистони бародарй
бошанд, чунки дар зал хар гуна туристон
менишастанд.

- Шумоён кай омадетон, - пурсидам ман.

- Ҳамин рӯз, - гуфт яке аз онҳо.

- Самолёт дар як ҳафта як бор мешавад-ку?

- Не, мо аз Ню-Йорк омадем.

Баъди ин тафсилоти воқеа кушода шуд. Дар як
маҳаллаи Ню-Йорк қариб ҳаштод оила
форсизабонону туркзабонон зиндагй мекарданд, аз
ҷумлаи онҳо ҳашт нафар ба машинаҳо савор шуда аз
Ню-Йорк ба Монреал, ки масофаи ин ду шахр 1400
километр мебошад, меоянд. Инҳо Ғуломҷон Ясса,
Аҳмадхоҷа М.Ҳусайн Икром, Маҳмудхон, Иброҳим
Ойдагулов буданд. Онҳо, чунон ки гуфтем, консерти
нахустини моро аз телевизор дида, нону фатир пухта
ба роҳ ба пешвози мо баромадаанд. Оҳангҳои тоҷикӣ
ба шеърҳои Рӯдакӣ, Ҳофиз, Қассоб, М.Турсунзода,
А.Шукӯҳӣ дар иҷрои артистони машҳури мо дар зал
Холмурод Шарифок........................... 189

ҷарангос мезаданд. Ман бештар ба аҳли зал, махсусан
ба он гурӯҳ эътибор медодам, медидам, ки аз ҳаяҷон
аз чашмонашон ашк равон мегашт. Ашки ҳасрат,
ашки дуриҳо мерехт. Яқин буд, ки дар ин солҳои
наздик ин зайл барномаи консертиро бо забони ошно
нашунида буданд. Онҳо консертҳои моро ба тартиб
ба плёнка навишта мегирифтанд.

- Ин консерти номукаммал аст, - гуфтам ман. -
Рӯзи 28 май консерти якунимсоата дорем.

- Мо то охир меистем, - мегуфтанд онҳо. Дар
байни инҳо ӯзбекҳо низ буданд... Ҷӯрабек Муродов,
Шоиста Муллоҷонова, Ҳанифа Мавлонова аз
мақомҳои ӯзбекӣ сароиданд. Хурсандии
тамошобинони ню-йоркй аз баромади ин артистон
бениҳоят зиёд буд.

- Мо ба Ню-Йорк телефон кардем, ба хар як оила
яктой ҳаштод лента навишта наоваред, барнагардед
гуфтанд, - хабар медод аз байни онҳо Абдулло Куёш.

Студияи телевизионии Душанбе аз ҳаёту одатҳои
халқи тоҷик ба тамошобинони Монреал чанд савол
тайёр карда буд. Масалан, тоҷикон чӣ менӯшанд? Аз
таомҳои миллй бештар паҳншудааш кадом аст? Аз
каллапӯшҳо кадомаш раем аст ва ғайра.

Абдулло Куёш ба ҳамаи ин саволҳо ҷавоб
гардонд. Барой ҷавобҳои саҳеҳаш тӯҳфаи пешакӣ
муайяншударо мо ба ӯ супурдем. Ҳамаи ин воқеа ба
воситаи телевизор намоиш дода мешуд. Дар вақти
супурдани тӯҳфа вай ба аҳли зал рӯ оварда, гуфт:

- Ман фахр мекунам, ки аҷдодони ман ба ин
қадар комёбиҳо ноил шудаанд. Шумо рафиқони
тоҷикистонӣ дар ин чанд рӯз бо санъати худ шӯҳрати
мамлакати моро (ӯ Осиёи.Миёнаро дар назар дошт)
то ба афлок бардоштед. Раҳмат ба шумо!

-Ҳама нарса етадӣ, фақат бир нарса етмайди.
Ӯзингиз биласиз.

- Ватан етмайди, денг - пурсидам ба ӯзбекӣ.
190

Толей баланд

- Бале, сизларни олдингизга келиб ватанимизга
кенгайдак бӯлдик, - гуфта ҳисси бародарй ва
ҳамватании мо будани худро изҳор карданд, онҳо ба
ёди ман турнаҳоеро меоварданд, ки бо сабабе аз селаи
худ ҷудо гашта якумр дар ғарибй афтода мондаанд.
Ин лаҳза беихтиёр мисраъҳои «Ғарибонро кӣ
мепурсад, дар ин шоми ғарибона» -и Айнй ба хотир
меомад.

Программам намоишҳои мо дар Выставкам
умумиҷаҳонӣ гуногун буданд. Ғайр аз программам
консертии дусоатаи устодони санъатамон мо ҳамроҳи
худ кинофилмҳои ҳуҷҷатию бадей, асарҳои санъати
тасвирӣ, ҳунари халқӣ, программам махсуси радио ва
телевизионро низ бурда будем.

Намоиши кинофилмҳои ҳуҷҷатию бадеии мо ба
мардуми он ҷо симои кишвари тоҷикро тасвир кард.
Филмҳои ҳуҷҷатии «Чор суруд дар васфи
Тоҷикистон», «Ҳафт нозанин», «Республикам ман»,
филми бадеии «Лайлӣ ва Маҷнун» аз пешравии
санъатамон шаҳодат медоданд.

Намоиши маҳсулоти саноату хоҷагии қишлоқи
Тоҷикистон, нақшаҳои ГЭС-и Норак, намоиши
китобҳо, расму суратҳои санъати тасвирӣ, пероҳани
зардӯзии занона, табақи гулдори сафол, обгинаи
сафол, офтоба, лаълӣ, тоқиҳои мардонаю занонаи
гулдӯзӣ ва ғайра бо нафосат ва назокати худ ҳамаро
ҳайрон мекарданд. Хусусан ҳунари наққош
Нуриддинов, ки дар чӯб сурати устод Абӯабдулло
Рӯдакӣ ва Камолиддин Беҳзодро кандакорй кардааст,
ҳамаро завқманд кард.

Барой он тамошобиноне, ки осори нақшу нигор
ва санъати нафисаи моро кам дидаанд, дидани ашёҳои
ороиши арӯс: қоши тилло, қасаба, зеби сина, гӯшвори
заррин, каҷҷак, шаддаи марҷон, дастпона ва дигар
овезаҳои қимматбаҳо хеле хуш омад.
Холмурод Шарифов.......................... 191

Ammo бояд эътироф кард, ки аз ҳама
ҳаяҷонбахштар ва таъсировартар намоишҳои зиндаи
консертҳои устодони санъати тоҷик буд. Устодони
санъати мо - аз консерти аввал, ки 23 май барпо шуда
буд, бо ҳунари баланди худ таваҷҷӯҳи тамошобинони
«Экспо-67» ва ҷамъияти Канадаро ба худ ҷалб
карданд.

Матбуоти Канада ба ҳунари вакилони санъати
тоҷик Ахмад Бобоқулов, Шоиста Муллоҷонова,
Ҳанифа Мавлонова, Гавҳар Мирҷумъаева, Махмуд
Воҳидов, Ҷӯрабек Муродов ва Р.Азаматов баҳои
баланд дод. Газетаи «Интертейнмент» 24 май даъват
мекард: «Ҳеҷ кас аз ин программаи консертии аҷиб
ғофил намонад».

Дар ҳақиқат ҳам программаҳои консертии мо
хеле баландзавқона буданд. Тамошобинон як соат
пеш аз саршавии консерт залро пур мекарданд, қисми
зиёдашон дар зинапояҳо, қисми дигарашон рост
истода тамошо мекарданд ва ҳар оҳангу суруду
рақсро бо кафзаниҳои бардавом истиқбол
мегирифтанд.

Тамошобинонро бо сурудҳои муосири тоҷик,
оҳангҳои классикони ҷаҳонӣ А.Бобоқулов,
Ш.Муллоҷонова, Ҳ.Мавлонова шинос мекарданд.
Санъати баланди сарояндагии Аҳмад Бобоқулов, ки
сурудҳои тоҷикӣ, русӣ, украинӣ, италиянӣ иҷро
намуд, боиси кафкӯбиҳои гарму ҷӯшоне гардид. Ӯ
суруди Саидро аз кинофилми «Ман бо духтаре
вохӯрдам» ба забони тоҷикӣ, русӣ франсузӣ ва
англисй иҷро намуд. Баромади ду артисткаи
бомаҳорат Ш.Муллоҷонова ва Ҳанифа Мавлонова ба
тамошобин завқи зиёде мебахшид, ки бо гуфти
газетаи Канада «ба онҳо зал бо ваҷд кафкӯбӣ
мекард».

Баромади санъаткорони ҷавон Гавҳар
Мирҷумъаева, Ҷӯрабек Муродов аз камолоти эҷодии
192

Толей баланд

онҳо гувоҳӣ медоданд. Махсусан раққосони балеги мо
Малика Собирова ва Музаффар Бурҳонов
тамошобинони сахтгирро ба ваҷд овард. Газетам
Канада чунин накд мекунад: «Ба мухлисони балет
Малика Собирова - балеринам ҷавону машҳур хеле
иисанд хоҳад шуд. Вай оддй ва рахшанда аст. У валси
Шопенро бо ҳамроҳи худ моҳирона иҷро кард».

Барой бомуваффақият гузаштани консертҳо
хизмати дастаи навозандагон дар ҳайати О.Назаров,
М.Муравин, Д.Назаров ва Р.Азаматов хеле калон буд.

Устодони санъати тоҷик дар баромадҳои худ бо
иҷро намудани асарҳои миллй махдуд нашуданд. Дар
программаҳои консертии мо асархои классикйи
машҳури умумиҷаҳонӣ, асарҳои Шопен, Леонкавалло,
Пучини ва Шекспир низ буданд.

Барандаи барномахои мо артиста боистеъдод
Маҳмудҷон Воҳидов аз ашъори устод А.Рӯдакӣ,
М.Турсунзода намунаҳо хонда, монологи Ҳамлети
Шекспирро ба забони тоҷикӣ иҷро мекард.

Бояд эътироф кард, ки М.Воҳидов дар иҷрои
монологи Ҳамлет, дар назди тамошобини ношинос
(англисҳо, фаронсавиҳою италяниҳо) маҳорати
баланди артистии худро намоиш дод. Вақто ки ӯ ба
забони тоҷикӣ ин монологро мехонд, зал хомуш
«нафас накашида» гӯш мекард, ки агар пашша
мепарид, шунида мешуд. Ин аз як тараф шаҳодати
истеъдоди баланди М.Воҳидов бошад, аз тарафи
дигар зебоӣ, образнокии забони қадими тоҷикии мо,
забони Рӯдакию Ҳофиз, Камолу Айниро нишон
медиҳад.

Ба хунари ӯ тамошобинони Монреал қоил шуда,
бо нидоҳои шодмонӣ ва эътироф ӯро аҳсан
мехонданд. Франсуздухтар Жанни Қастания ба у
қартаи пурранавишти песаи Шекспир «Ҳамлет»-ро
тӯхфа намуд.
Холмурод Шарифов......................... 193

Ин сафари мо басо масъулиятнок буд, зеро
санъати моро намояндагони халқи дунё тамошо
мекарданд, ки таваҷҷӯҳи онҳоро ҷалб кардан кори
осой нест.

Дар натиҷаи меҳнати фидокоронаи ҳар як узви
ҳайати мо дар Канада дӯстони бисер пайдо кардем.
Аз директори генералии «Экспо-67» ҷаноби Дюпон то
тамошобинони оддие, ки аз муваффақиятҳои
санъаткоронамон қаноатманд шуда моро дӯстона
табрик мекарданд, хушамон меомад. Дар омади ran
бояд қайд кард, ки баъзе коркунони матбуоту радиою
телевизиони Канада дар бораи сафари ҳайати
Гоҷикистон хеле хабарҳои хуб чоп карданд, ки
эҳсосоти дӯстонаи онҳоро баръало мушоҳида
мекардем. Дар ин кор хусусан хизмати газетаи Канада
«Зи газета», ки ба рӯзи миллии Тоҷикистон саҳифаи
махсус бахшида буд, калон мебошад. Мо аз онҳо хеле
миннатдорем.

25 май дар Монреал рӯзи миллии ШМА буд. Ба
расми кушоди рӯзи миллии ин мамлакат ҳашт
коллективи ҷаз омад. Рӯзи миллии ин давлати
империалистиро аз афташ тантананок кушоданй
буданд. Ҳамин ки президента онвақта Ҷонсон дар
минбар намоён шуд, аз ҷумлаи донишҷӯёни
мактабҳои олӣ зиёда аз 200 нафар ва занони бисёре ба
тарафи ӯ санги маломат ғурронида, бо як овоз
«одамкуш-одамкуш» гӯён фарёд мекарданд.
Политсияи бисёре, ки тартиботро назорат карду ба
ҳимояи сардори давлат омада буд, намоишчиёнро
пароканда карда, чанде аз онҳоро дошта бурд. Чй
тавре ки дар ин бора газетаҳои Канада навишта
буданд, ҳолати Ҷонсон дар он дақиқаҳо хеле
хандаовар буд... Вақте ки ӯ ran мезад, дар поён
даҳони занеро, ки сиёсати ШМА-ро маҳкум мекард,
ба зӯрӣ мепӯшиданд. Баъди ин, ҳангоме ки байрақи
миллии Америкаро мебардоштанд, боз як бори дигар
194

Толей баланд

бебақоӣ ва беобрӯгии сиёсати таҷовузкоронаи ШМА
фош мегардид. Байрақро дар иҳотаи политсия бо
саросемагй мебардоштанд, ки то барафроштан бо он
ягон кору ҳол рӯй надиҳад. Ammo баъди кушода
шудани байрақ диданд, ки аз байн тамгаи давлатии
Штатҳои Муттаҳидаи Америка сӯрох карда партофта
шудааст. Ин ҳодисаро мо дар он дунё - дар қитъаи
худи Америка медидем ва ба худ мегуфтем, ки
управленияи марказии ҷосусӣ барои ноҳақ рехтани
хуни хазорон муборизони роҳи озодй кор мебарад,
лекин дар зери бинии президента худ ба ҷорӣ кардани
«тартибот» қодир нест.

Меъмори намоишгоҳи умумиҷаҳонӣ Экспо-67
хеле оқилона павилонҳои ду мамлакати бузургу
тараққиёфтаи олам - СССР ва ШМА-ро дар як ҷой рӯ
ба рӯ дар ду соҳили дарёи Лаврентияи муқаддас ҷой
додааст. Шояд ӯ хоста бошад, ки ин ду мамлакати
тараққиёфта комёбиҳои техникй, илмй ва
иқтисодиашонро оянда барои таъмин намудани
прогресси иқтисоди илмй, техникй ҳамкорй намояд ва
ба мамлакатҳои аз ҷиҳати иқтисодӣ ақибмонда
кӯмаки босамаре расонанд.

Павилони Штатҳои Муттаҳидаи Америка аз
канор ба гунбази пурдабдабае монанд буд. Вале
дохили онро ба ҳар гуна сурат ва диаграммаҳо ва
ҳайкалҳои модерниста пур кардаанд. Аз ҳамин сабаб
дар павилони онҳо одам нисбатан кам буд. Аммо дар
павилонҳои Иттифоқи Совета ва давлатҳои
сотсиалистии Чехословакия, Куба, Югославия ва
ғайра аз пагоҳ то бегоҳ одамон навбат меистоданд.

Дар як шишаи павилони Штатҳои Муттаҳидаи
Америка, ки «одам ва кашфиёти ӯ» ном дошт, роҳи
пешрафти техникй аз чархи нахустини обй то
агрегата ба куллй автомата кунонидашуда нишон
дода мешавад, ки бо ёрии ин агрегат мошини
электронй-баҳисобгирӣ бе даст расонидани одам ҳар
Холмурод Шарифов.......................... 195

гуна асбоби мураккабро ҳам месозад. Лекин ин
пешрафти техники барои чй дар он ҷо қашшоқиро
барҳам надодааст, ташкилкунандагони намоиш ба ин
чунин ҷавоб доданӣ мешаванд: «Одамҳои бой ҳам
ҳастанду камбағал ҳам. Бойҳо мошин доранд, лекин
қашшоқон онро надоранд. Қашшоқӣ қашшоқиро ба
вуҷуд меоварад, бойигарӣ бойигариро». Бо ин
суханон сармоягарон тасдиқ карданӣ мешаванд,
қашшоқ бо қашшоқии худ мемонад, гарчанде ки
ҷамъият ин қадар пеш рафтааст. Дар ҷои дигар дар
назди конвейере навиштаанд, ки дар рӯи замин ду
миллиард одами бесавод мавҷуд аст. Дар
мамлакатҳои мутараққӣ то ин ки бо роҳи тараққӣ
додани маориф ва таълими истеҳсолӣ проблемаи
бесаводй х,ал карда нашавад, ба пешрафти техникӣ
муваффақ шудан мумкин нест.

Аммо дар хусуси он ки ҳатто боре гирифтану
хондани китоб нулӣ асту камбағалон ба додани музди
таълими фарзанди худ имконият надоранд, дар ин
хусус сухане нанавиштанд. Маънии фалсафии
навиштаҷоти онҳо, албатта, маълум аст. Ба ин тариқа
миллионҳо мардуми бенаворо дар ғафлат мононда,
«мубориза набаред, барои ҳуқуқҳои худ талош
накунед, баръакс, ба даст дафтару қалам гирифта,
саводатонро бароред!» гуфтанӣ мешаванд.

Ammo аз оммаи меҳнаткашон ҳеҷ чизро пинҳон
кардан мумкин нест. Инро мо дар худи павилони
намоишгоҳи Штатҳои Муттаҳида ҳис мекардем.
Президент Ҷонсон дар зери ҳимояи политсия
павилони мамлакати худро фақат ҳашт дақиқа
тамошо карда тавонист. Рӯзи дигар газетаҳо
навиштаанд, ки политсия танҳо баъди аз Монреал
баргаштани Ҷонсон бемалол нафас гирифтааст.

Расми кушоди рӯзи миллии Тоҷикистон ҳайати
артистони мо одати анъанавии дар выставка
ҷоришударо ба хубӣ андаке шикастанд. Вақте ки
1 у и

Тогеи баланд

байрақи республика бардошта шуд, дойра, рубоб
баланд садо медод, раққосон мерақсиданд, ҳофизон
суруд мехонданд. Чунон ки ин ҳолат дар рӯзҳои иди
худамон рӯй медиҳад. Мо дар Монреал низ одати
миллиро риоя кардем, ҳарчанд ки ҳеҷ кадом халқ
расми кушоди рӯзи худро бо ин гуна тантана ва
шодиву хурсандй пешвоз нагирифтааст. Аз 23 то 28
май санъаткорони Тоҷикистон консерт доданд.

Бо баромадҳои баландмақоми худ устодони
санъати тоҷик ба шӯҳрати ватани дӯстдоштаамон
шӯҳрат зам карданд ва дар дили халкдои он қитъаи
дунё меҳру муҳаббати халқи тоҷикро ҷой кунониданд.
Дар ин муддат консертҳои моро зиёда аз ҳафт ҳазор
тамошобинон диданд ва ба воситаи телевизор дар
Канадаву Америка тамошо карданд.

Мо супориши халқамонро ба хубӣ иҷро карда,
манзараҳои хуби Канадаро тамошо кардем. Лекин
ягон сония ҳам Ватани худ, халқи худро фаромӯш
накардем, ки ин эҳсосоти моро сарвари мо Абдулаҳад
Қахлоров ба хубӣ ба ҳамели назм даровардааст:

«Ҳофизо, хон ту суруди Ватанам,

То ки осуда шавад ҷону танам.

Гарчи аз хоки азизаш дурам,

Дар назар ҷилвагар аст он чаманам»
Холмурод Шарифов,

197

МАШЪАЛИ ҚИТЪА

Тараддуди сафар ҳамеша ташвишҳо, давутозҳо,
ҳаяҷонҳо дорад, хусусан чунин сафаре, ки бе муболиға
афсонавист. Ман мусофирати худро ба ҷазираи Озодӣ
- машъали қитъаи америкоӣ - Кубаи инқилобӣ ва
оташбор дар назар дорам. Афсонавӣ гуфтанам ҷон
дорад. Охир, барои анҷом додани ин мусофират
фақат дар фазой нилгун дар киштии ҳавопаймои
нуқрафоми ҳозиразамони тезпарвоз қариб чиҳил соат
будан лозим меояд. Агар чоряк аср муқаддам ба
бобоям Саидмурод мегуфтам, ки дар як шабонарӯз се
қитъаи дунё - Осиё, Аврупо ва Америкаро тай
намудан мумкин аст, ӯ маро каси аз ақл бегона
мешумурд. Зеро, он вақтҳо ба худи ӯ фақат барои аз
қишлоқи Рӯдакӣ то Самарканд рафта омадан ҳамин
қадар вақт камй мекард. Хушбахтона, анҷом додани
чунин сайри афсонавӣ ҳақиқати замони мо
гардидааст. Вақте ки мусофирон ба толори аэробуси
дуқабатаи ИЛ-86 бо аробачаҳои кӯдаксавор
медароянду чор қисмхонаҳои клубмонанди онро пур
мекунанд, кас фаромӯш мекунад, ки дар дохили
нақлиёти парвозй мебошад. Ин эҳсоси одам дар фазо,
дар баландии 10-12 ҳазор метр дучанд мешавад.
Аэробус якзайл ором аз болои абрҳои сафеди
пахтамонанд, ки гӯё болои қуллаҳо густурда шудаанд,
мавҷҳои назаррабои беканори уқёнуси Атлантика
парвоз мекунад. Мусиқии дилхурӯш, табассуми
духтарони таннози пешхизмати Аэрофлот, муҳайё
будани таомҳои лазизу нӯшокиҳои гуворои гуногун,
воситаҳои спортии рӯимизӣ, рӯзномаҳову маҷаллаҳо
ва ғайра бидуни ихтиёр саволеро воҷиб мегардонад,
ки ба кадом шоҳу амири гузашта чунин кайфи сафар
насиб шудааст? Ана дар чунин ҳолатҳо кас бори дигар
198 .................................Толей баланд

ба қуввату тавоноии инсон, дониши вай, қобилияти
даркнамоиаш ихлос мебандад.

Ана дар чунин вазъият, аниқтараш дар ҳолати
эҳсоси чунин кайфияти баланд, мо, мусофирони
аэробуси шӯравӣ, аз пойтахти СССР - Москва ба сӯи
пойтахти Куба - Гавана ҳаво мепаймудем. Роҳи
осмонии мо аз болои шаҳрҳои Рига, Копенгаген
(Дания), Шенон (Ирландия), Гандур (ҷазираи
Нюфаунленди Канада), Ню-Йорк (ШМА), ҷазираҳои
Сейбол, Багама, Бермуд мегузашт. Гӯё шоир ҳамин
навъ парвозҳои одамизодро дар назар дошта
навиштааст:

Гардун дар оташ аз ҳасади ҷавҳари ман аст,

Парвози ман баландтар аз ахтари ман аст.

Сафинаи ҳавоӣ билохир соати 0,15 вақти Москва
ба аэропорта Хосе Мартии шаҳри Гавана фуруд омад.
Ба гумони мо дар ин вақт мебоист, ки он ҷо торикии
шабона ҳукмрон бошад. Аммо пиндори мо галат
баромад ва ҳанӯз равшании нисфирӯзӣ оламро
мунаввар мекард. Мо фаромӯш кардаем, ки ба он
тарафи дунё омадему фарқи вақти Душанбеву Гавана
қариб 12 соат будааст.

Дар фурудгоҳ ҳайати вакилони моро гурӯҳи
коркунони вазорати маданияти Республикаи Куба бо
сардории ҷонишини якуми вазир Рафаэл Алмейда
самимона пазирой намуданд. Дар салони меҳмонони
фахрй вакилони ахбороти оммавй - кормандони
телевизион, радио ва матбуот сӯҳбати тӯлонӣ
оростанд. Ногуфта намонад, ки сафари мо ба
муносибати гузаронидани яке аз маъракаҳое, ки ба
40-солагии галаба бар Германияи гитлерй - намоиши
китобҳо бахшида шудааст, сурат гирифта буд.
Бинобар ҳамин, дар ин сӯҳбат саҳифаҳои шуҷоати
халқи советӣ варақ зада шуданд.
Холму род Шарифов.......................... 199

Рӯзи дигар газетам «Гранма» аз ваҷҳи ин сӯҳбат
муфассал ахборот дода, махсус қайд намуд, ки
сокинони шаҳри Гавана ба намоиши китобҳои
шӯравӣ, ки ба чиҳилсолагии ғалабаи СССР ва
иттифоқчиёни зиддигитлерии он дар Ҷанги дуюми
ҷаҳон бахшида мешавад, мароқи калон зоҳир
мекунанд.

Намоиши номбурда дар қасри таърихии Сегундо
Каво барг^зор шуд ва ду ҳафта давом кард. Дар
якчанд ҳуҷраҳои махсуси қаср зиёда аз 500 номгӯй
асарҳои гуногун, аз он ҷумла асарҳои В. И. Ленин,
нашри сеюми таърихи «Ҷанги Бузурги Ватанй»,
«Энсиклопедияи Ҷанги Бузурги Ватанй», ёддоштҳои
сарлашкарони номии совета Г.К.Жуков,

A. М. Василевский, И.С.Конев, К.К.Рокоссовский,

B. И. Чуйков, асарҳои бадеии ба ҷанг бахшидаи
А.Фадеев, М.Шолохов, К.Симонов, Б.Полевой,
Ю.Семёнов, албомҳои ранга, китобҳо дойр ба илму
маърифат, иқтисодиёт, табиат, тарзи зисту
зиндагонии одамони совета ба маърази мушоҳида
гузошта шуда буданд.

Дар маросими кушодани намоиш, ки басе
серодам буд, аъзои Бюрои Сиёсии Комитети
Марказии Партияи Коммунистам Куба Армандо
Харт, вакилони меҳнаткашон, ноширон, дигар
интеллигентсияи эҷодӣ, коркунони масъули
сафоратхонаи совета, мамлакатҳои дигари
сотсиалистӣ иштирок доштанд. Ҷонишини якуми
вазири маданияти Республикам Куба Рафаэл Алмейда
бо нутқи батафсил ба ҳозирон муроҷиат намуда,
намоиши китобҳоро чун қосиди ҳамкорӣ, рамзи
вахдати мафкуравй ва солномаи ибратбахши
қаҳрамонӣ маънидод кард.

Нотиқ ҳаққонй шарҳ дод, ки ҷашни 40-солагии
ғалаба бар фашизм аз он ҷиҳат диққату эътибори
одамонро ба худ бад-ин минвол ҷалб менамояд, ки
200

Толей баланд

мардуми тараққипарвари дунё ин санаро ба ин васила
қайд намуда, он мароми худро дар он бобат намоиш
медиҳанд, ки дар олам қувваҳое ҳастанд, ки қодиранд
ҷангҷӯёнро бори дигар лаҷом зананд, чй тавре ки
чиҳил сол аз ин муқаддам муяссар шуда буд.
Ҳамчунин оқибату натиҷаҳои Ҷанги дуюми ҷаҳон
халқҳоро огоҳ менамоянд, ки ҳушёриро аз даст
надиҳанд, таҳдиди ҷанги хонумонсӯзи ядроиро
амиқтар дарк намоянд. Зеро, агар чунин ҷанг cap
занад, мавҷудияти тамаддуни одамизодро дар зери
хатар мегузорад.

Дӯстони дигари кубагӣ махсус қайд намуданд, ки
муддатҳои зиёд идеологҳо ва таърихчиёни буржуазӣ
бошуурона таърихи Ҷанги дуюми ҷаҳонро ба мардум
дар оинаи каҷ нишон дода, он ҳақиқати таърихиро
пинҳон мекарданд, ки зарбаи ҳалокатоварро ба
фашизми гитлерӣ СССР задааст.

«Намоиши китобҳои совета дар пойтахти Куба -
Гавана бори дигар, бо санаду бурҳонҳои
раднашаванда нишон медиҳад, ки, - гуфт Р. Алмейда,
- халқи қаҳрамони шӯравй дар ҷанги номбурда
ғалабаи оламшумул ба даст овард. Германияи
фашиста ва иттифоқчиёни онро ба зону гузошт,
озодиву истиқлол ва бехатарии ватани худро устувор
гардонда, ба бисёр халқҳои Аврупо озодиву
демократия овард, ки инро наслҳои оянда низ асрҳои
аср фаромӯш нахоҳанд кард».

Аз номи вакилони шӯравӣ эроди нутқи ҷавобӣ ба
зиммаи ман гузошта шуда буд. Мо паёму саломи
халқи худ ва сипосгузории вакилонро изҳор намудем.

Дар асарҳое, ки ба диққати кубагиён пешниҳод
шуда буданд, сухан дар хусуси бузургтарин ва
хунинтарин ҷанг дар таърих мерафт. Аз китобҳо ва
албомҳои ранга симои манфури душмани гаддори
инсоният, табиати ҳайвонию даррандаи фашизми
гитлерй бараъло аён мегардид. Ин фашизми маккор,
20 i

Холмурод Шарифов,

ки парвардаи империализм!! чахонист, бо нерӯи
мардуми тараккнпарвари олам маглуб гардид.
Бехтарин интернатсионалистони дунё бо мардуми
советП дар як саф буданд. Дар он сафи бузург
гражданинхои Куба Энрико Вилар ва Алдо Виво
низ мечангиданд. Онҳо хамроҳи сарбозони шӯравӣ
дар хандакхо хобида, бо фашизм мушт ба гиребон
шудаанд ва бо орденхои Ҳукумати СоветП
шарафманд гардидаанд.

Дӯстони кубагӣ рӯз аз рӯз ба фаъолияти вакилони
шӯравӣ мароқи бештар зохир намуда, дар рӯзхои
минбаъда чанд мулокоти муфид ороста, дар
нашриётхо сӯхбатҳо ташкил намуда, конференсияи
матбуотчиён ва гайраро барпо карданд.

Дар конференсияи матбуот, ки васеъ ингипюр
гардид, изҳор карда шуд. ки одамон сол аз сол дар
Куба дойр ба СССР ва дар СССР рочеъ ба Куба харчи
зиёдтар маълумот мегиранд. Ба ин сабаб халкхои ба
хам дӯст бештар зиндагй, корубор, накшахо ва
марому орзуи якдигарро медонанд, ниходу замири
хамдигарро мефахманд. Дар ин кори начиб хизмати
китобу харфи чопй нихояг бузург аст. Бесабаб нест,
ки КПСС ва Г1КК ба ин масъала ахамияги махсус
медиҳанд. Ҳамкории КПСС ва ПКК дар яке аз
сохахои мухими кори идеологи нашру таргиби китоб
торафт васеътар ва самарабахштар мегардад.
Масалан, дар солхои баъдичангй дар СССР зиёда аз
300 номгӯй китобҳои кубагй нашр гардиданд. Дар ин
чо асархои Фидел Кастро Рус, Хосе Марти, Н.Гилен,
А.Карпентер ва дигаронро бо хаваси бузург мутолиа
менамоянд. Адабиёти Кубаи бародариро дар СССР
бо 17 забони миллатхои гуногуни советй мехонанд.

Солхои охир хамкории байни вазорати

маданияти Куба ва Комитети давлатии СССР оид ба
корхои нашриёт, полиграфия ва савдои китоб хеле
равнак ёфта, онхо дар тайёр намудани мутахассисхо,
202

,To.ien баланд

гузаронидани намоиши китобхо дар ярмаркахои
байналхалкӣ, тачрибаивазкунй, созишномахои якчоя
бастаанд. Мувофики хамин созишномахои тарафайн
ба муносибати чихилсолагии рӯзи Ғалаба бар фашизм
нашриёти советии «Прогресс» ва нашриёти кубагии
«Сиансиас сотсиалис» якчоя ба забони русй ва испанй
китоби «Шучоати Ленинград»-ро нашр карданд, ки
дар он аз кахрамонии бемисли сокинони Ленинград
сухан меравад. Ба наздикй боз як китоби нашри
муштарак «Ҷанги дуюми чахон: афсона ва хақикат»
ба табъ мерасад.

Шахсони расмии кубагй бо камоли миннатдорй
дар хусуси кӯмаки СССР дойр ба нашри китобхои
дарсй сухан ронданд. Масалан, дар муддати !2 соли
охир бо ёрии нашриётхои советии «Прогресс»,
«Мир», «Русский язык», албагта, бо иштироки
ноширони Куба, 364 номгӯй китобхои дарсй бо
тиражи 58 млн. адад ва дигар воситахои методиву
аёнй чоп шудаанд, ки ин сахми бузургесг барон
галабаи инкилоби мадании Куба.

Ғайр аз чорачӯихои расмй мо бо рохбарони
игтиходияи нашриётхои «Илм ва маданнят»
(рохбараш Пабло Пачеко), «Илмхои чамъиятй»
(рохбараш Риккардо Гарсиа), «Маорифи халкй»
(рохбараш Каталина Лахуд), «Хосе Марти»
(рохбараш Фелекс Суаде) мулокотхои муфид ва
дӯстона доштем. Ноширони кубагй аз тачрибаи кори
нашриётхо, муассахои полиграфй ва таргнби
китобхои шӯравй хикоят мекарданд. Мо бошем
наклхои мизбононро бо марок гӯш мекардем ва дар
кори онхо харчи бозёфт менамудем. ба лавхи хотир
мегирифтем. Масалан, чандин сол боз нашриёти
«Маорифи хал к» рохбарияти нашриёту матбааро
муттахид кардааст, кори баплангирии тематикй.
хавасманд гардондани моддии хам коргарони
муассиса ва хам нашриётро самараноктар кардааст.
203

Холмурод Шарифов,

зеро хам коллективи эчодй ва хам коллективи
коргарон (полиграфистон) барон як максади охирини
истехсолй мубориза мебаранд.

Ба назарн мо, кори нашриёти адабиёти забонхои
хоричии ба номи Хосе Марти хеле шавкангез намуд.
Рохбараш Ф. Суаде, ки дӯсти бовафои Иттифоки
Советист. бо ифтихор кайд мекард. ки додараш дар
СССР хондааст ва карзи интернатсионалистиашро
дар сафи муборизони рохи озодии Ангола бачо
овардааст. У хикоят кард, ки ташкил намудани чунин
нашриёт барон Куба лазим аст!

Мо пеш а-з хама он хакикати зиндагиро ба назар
гирифтем, ки ахолии 21 давлати дунё ба забони
испани харф мезананд ва адабиёте, ки дар Куба нашр
мешавад. албатта, диккати онхоро чалб мекунад.
Охир Куба дар китъаи Америка байракбардори
чахони нав ва тарзи зиндагоннву гафаккури нав аст.

Ҳамин тавр, дар нашриёти Хосе Марти барон
интишор додани адабиёти сотсиалистЛ махкам миён
баста, фаъолона китобхои сиёсй-ичтимой, илмй-
оммавй. тадкикотхоро дойр ба адабиёту санъат низ
интишор менамояд. Факат дар соли 1984-ум ин
нашриёт 88 нусха, ба маблаги 350 хазор доллар
фурӯхтааст.

Китобхои нашркардаи Хосе Марти на факат дар
мамлакатхои Американ Лотинй, балки дар ШМА,
Канада, Хитой. Корея, Япония ва, албатта, дар СССР,
дигар мамлакатҳо ба худ рох кушодаанд.

Акнун нашриёти Хосе Марти кӯшиш дорад. ки бо
забонхои олмонй, фаронсавй, арабй низ китоб нашр
намояд. Дар ин чо хатто ба забони эсперанто китоб
нашр мекунанд. Ин саъйашонро онхо бо чй асоснок
мекунанд? Бо он хакикати зиндагй, ки зиёда аз 60
мамлакати олам бо ин забои низ гуфгугуй доранд.
Масалан. дар Япония 60 фоизи ахолй бо хамин забои
204

,Толей баланд

харф мезананд. Чунин аст дар Хитой ва бисёр
мамлакатҳом аврупоП.

Қуллаи ин забон дар он аст, ки доираи махсуси
худро дорад ва ба дигар забонхо адабнёти демократй
сотсиалистиро интишор кардан мушкил аст. Ин
адабиёт хатто дар Чили, Африкой Ҷанубӣ пахн
мешавад, ки мохияти махсус дорад. Дӯстони мо шарх
доданд, ки Куба диккати хам дӯстон ва хам
душманонро чало мекунад, зеро Куба хам сулху
амонй, хам прогресс ва хам экзотика аст. Барой хамин
хам китобхои моро мехаранд. «Мо, мегуфтанд
онхо, дар ин кори начиб ба тачрибаи Иттифоки
Советй такя мекунем». «Агар велосипед ихтироъ шуда
бошад, чй хочат, ки вайро аз сари нав ихтироъ кунед»,
мегуфт Ф. Суаде. СССР рохкушои чахони нав аст.
Чй тавре ки офтобро бо доман пӯшондан номумкин
аст. мохияти тачрибаи гаронбахои мамлакати моро
дар кори инкишофи харфи чопй, тараккиёти кори
ноширй ва илму маърифат хам паст задану нисбат ба
он беэътиной кардан номумкин, хатто бевичдонист.
Чунин аст акидаи дӯстони кубагй.

Ҳамкории пурсамари мардумони шӯравй ва
Кубаро мо нафакат дар сохаи инкишофи ноширй,
матбаахо, таргиботи китоб ва дигар махсулоти чопй
дарк мекардем. Дар сохахои дигари хочагии халк хам
мутахассисон, олимон, ташкилотҳои эчодй даст ба
даст шуда фаъолона кор мекунанд.

Вакто ки ба сарзамини Куба қадам ниҳодем, дар
гӯшаи хаёл хам намеомад, ки бо фиристодагони
Точикистони дурдаст низ дучор мешавам. Куба
кучову Точикистон? Аммо вокеият чизи дигарро
собит намуд. Рӯзи дигар сафарамон ба ман аз шахри
Олгин точикписарон Наимчон Юсуфов ва Аличон
Бобоев телефон карданд, ки ба воситаи ахбороти
оммавй аз омадани ман or ох шудаанд ва як нафарро
барон боздид ва хабаррасонй вакил намуда
205

Холмурод Шарифов,

мефиристанд. Г'арчанде шахри Олгин аз Г авана 800
километр дур аст, камин тавр хам шуд. Рӯзи дигар
точикписар Наимчон Юсуфов аз шахри номбурда ба
Гавана парида омад, моро чустуҷӯ намуда ёфт.

Ман Наимчонро дар умрам бори аввал медидам,
аммо хисси ватану ватандорП чунон баланд будааст,
ки ӯро чун фарзанди худ истикбол кардам, аз
корубори онхо пурсону чӯён шудам ва a i корубор дар
СССР, аз чумла дар Точикистони офтобй ахборот
додам.

Маълум гардид, ки факат дар шахри Олгини Куба
аз Точикистони дурдасти мо зиёда аз ей
мутахассисони гуногун гидрологхо. геологхо,
сейсмологхо ва дигарон дар сохтмони бунгохи барки
атомй ду сол боз кор мекардаанд.

Дар байни онхо гайр аз Н, Юсуфов, А. Бобоев.
боз сейсмологхо, А. М, Лисков, Қурбонов И., геолог
Неъматчон Рачабов ва дигарон хизмат мекардаанд.

«Ҳамаи мо, фиристодагони Тоҷикистон, чи
точику чи рус, чи ӯзбек. гуфт Наимчон Юсуфов,
супориши Ваганамон СССР-ро фарзандона ичро
мекунем, аз дӯстони кубагП рахматномаю мукофотхо
дорем. умуман азму кӯшиш дорем, ки бо сари баланд
ба назди хешу табор баргардем».

Дар ин сафари басе хотирнишин боз бо ду нафар
фиристодагони Точикистон Николай Захарович
Волошук ва Лариса Александровна Волошук
мутахассисони сохаи маорифи халк дучор шудам.
Онхо хам маро чун фарзанди падари худ мехрубонона
истикбол намуданд, борхо ба хонаашон мехмон
карданд. Панч сол боз онхо барон равнаки
маърифати Куба бунёди мактабхои нав, гайёр
кардани мутахассисони сохаи маорифи халк ёрии
бебахои амали мерасонанд. Боз чандин нафари дигар
дар соҳаҳои гуногуни хочагии кишлок ва кишоварзй
ба дӯстони кубагй мадад мерасонанд. Оре, бо
206

Толей баланд

фарзандони халкамон сӯхбат мекардаму беихтмёр
гузашгаи кишварамон Точикистони тоинкилобй ба
лавхаи хотирам меомад, км номаш дар харитахои
чугрофП мавчуд набуд.

Боз чунин сахифахои таърих дар пеши назарам
зинда шуданд, вахте халки точик аз зиндагии манхуси
асримиёнагй даст кашида. бебокона ба хаёти нав кадам
мегузошт. баробари намояндагони халки бузурги рус ва
халкхои бародарии кишвари азими мо.
11 н т ер нате 11 о нал ист о н п мамлакатхои дигар ба мадади ӯ
шитофтанд. Номи фарзанди халки поляк лашкаркаш
Чеслав Путовский, якумин чонишин ва баъд нозири
маорифи Точикистон фарзанди Афгонистон

Нисормуҳаммади Афюн, инкилобчии касбии эронй
Абулкосимн Лохутй, ки аз асосгузоронп адабиёти
советии точик аст, дар таърихи созмони сотсиалистин
Точикистон бо харфхои заррин навишат шудааст. Аз ин
номхои шариф метавон боз чандин овард. И на к,
навбати мадад расондан ба мо расидааст. Акнун халке,
ки хатто имкони истехсоли гулмехро надошту побанди
чахолати амирону тарзи зисту зиндагонии аерхои миёна
буд, кодир аст, ки ба Куба барин кишвари дурдаст дар
сохтмони мураккабтарин иншоотхои замон кӯмаки
a milt и и илмй техники бирасонад. Фарзандони халки
точик холо дар бисёр кишвархои Африко, Эрон,
Афгонистон, Мугулистон, Ирок ва гайра кор мекунанд.
Мутахассисхои мо дар Куба изхор намуданд, ки аз ин
сохибикболии халкамон, дар оилаи миллатхои ягонаи
шӯравй фахр доранд ва кӯшиш мекунанд, ки хар як
супоришхои ояндаи Модар Ватанро бо камоли
масъулият ба ичро расонанд, зеро Ватан, ки чун модар
мукаддас аст, супоришаш хам мукаддас аст. Дар Кубаи
дурдаст чун номи Ватан ба забои гузашт, бидуни ихтиёр
ин байтхо ба хотир омад:
207

Холмурод Шарифов.........................

Ватап ии iy.iiuaiin хусмофаринам.

Тачаллигохн ишки оишпшам.

Чу чон дар иайкари андешаи мам.

Бувад мазмуни шеьри дилнипшнам.

Дар ин сафар мизбонони меҳрубони кубагии мо
кӯшиш карданд, ки мо, вакилони шӯравӣ, барномаи
кориамонро бо омӯхтани тарзи зиндагй. урфу одат ва
табиати беҳад бойи он зебокишвар мувофик намоем.

Бехуда намегӯянд, ки агар феълу атвор ва
хислатҳои миллатхоро омӯхтанП бошй, ба адабиёту
санъаташ назар андоз, суруду мусикиашро гӯш кун.
Дуруст будани ин пандро мо дар Куба низ дарк
намудем. Як бегохӣ дӯстони кубагиамон моро ба
тамошои барномаи консертии «Тропикана»
дархостанд. Репертуара ансамбл аз асарҳои мусиқии
халкхои гуногун низ бой будааст. Вакте ки артистон
суруди машхури русин «Подмосковные вечера»-ро
сароиданд, тамоми тамошобинон кафкӯбй карданд ва
бо ансамбл хамовоз шуданд.

Боз як чихати хубии ин тамошогох он буд, ки
намоиш дар боги истирохат, дар зери осмони кушод
мегузашт. Дар як вакт хам тамошо мекунед ва хам
зиёфат мехӯред. Кайфияти суруду раксу мусикй бо
лаззати таомхо ва шарбатхо васл туда, моро бехад
хушхол мегардонанд. Бемуболига, тамошои ин
барнома аз дақиқаҳои аввал инсонро ба худ тобеъ
карда мафтун менамояд. Аз хар суруду мусикй. рақсу
сурудхои эстрадй калби огашбори Куба зиндадилй,
кӯшишу гайрат. зебоии ботиниву зохирии мардуми
онро мушохида мекунед. Бехуда нагуфтаанд, ки Куба
заминест: мардхояш мардвору занҳояш занвор
аст. Ҳар якеро медидаму мегуфтам:

Имшаб 1ули хуршед ба домони ниюх act,

Оинаи дил равшан аз ои чаш ми сиёх аст.
208

Голей баланд

Вакте ки шумо китобҳои Н. Гилен. А.
Карпентерро варак мечанед, ба ҳайкали Хосе Марти
ва дигар мучассамаҳо начар меандочед, сурудҳои ач
омечиши оҳангҳои африкой ва навохои аврупой
таркибёфтаи «Гуантаме», «Сибоней» ро гӯш мекунед,
шӯху шанг пару бол чадани асосгучори балети Куба,
прима-балерина Алиса Алонсою шогирдони ӯ ва
раксхои миллим «ча-ча-ча», «румбо». «аланча».
карнавали барфиро тамошо мекунед, ё ба овочи
сарояндагони мохир Силвио Родригес, Пабло
Миланес. Елена Буркес, охангхои мутрибони номй
Висенте Рохас, Освалдо Родригес моил мешавед, ба
офаридахои рассом Мариано Родригес ва дигар
эчодкорон начар меандочед, ба пеши начари шумо
симои ранг ба ранги чачираи очодй Кубаи
инкилобй, часоратн халки кахрамони он, дили
бекарори Фидел Кастро Рус ва ворисони ӯ намудор
мегарданд.

Дуруст будани чунин эхсосро мо ач чиёрати хона-
мучеи Эрнест Хемингуэй, ки «Финка Вихия» (хонам
гумбачдор) ном дошта, дар начдикии Сан-Франсиско
де Паула вокеъ аст, низ дарк намудем. Дар ин манчил
нависандаи чахоншумул ач соли 1939 то соли 1960
чиндагй карда, асархои бехтарини худ «Нокусхо ач
гами кй дар фигонанд», «Дар он сӯйи дарё, андар сояи
дарахтон». «Пирамард ва бахр», «Иде, ки хамеша
хамрохат аст» ва гайраро навиштааст.

Маълум аст, ки Эрнест Хемингуэй ба Куба ач
Америка омада. дар фурсати кӯтох бо халқи мехнатии
он унс гирифта, эчодиёту кисмати худро бо ин
кишвари начаррабо пайваста буд. Худи ӯ чунин
навиштааст: «Ман тамоми осори худро дар Куба дар
ихотаи сокинони манчилгоҳи Кохимар эчод кардаам.
Ач ин рӯ, худро гражданини он мешуморам. Дар
хамам тарҷумаҳои асархоям ин ватанам, ки маро
2Сь

Холмурол Шарифон

писар хондаасг, хучур дорад. Ин ҷост хонаи май, ин
чост китобхои ман». Албатта, бехуда нест, ки чунин
нависандаи номни хочирачамони китъаи Америка
кисмати худро бо қисмати Куба ва мардуми
дилтугёни он васл менамояд.

Кас бо шавку хаваси чиёде хона-мучей
Хемингуэйро чиёрат мекунад. Аввалан, худи хона, ки
дар чойи баланди сохили бахри Кариб чойгир асту аз
он чо манчараи мафтункунандаи Гавана баръало
падидор мешавад. хеле дилкашу чебо сохта шудааст.
Баьд. мухимаш он ки дар хона-мучей экспонатхои
бешумор ач услуби эчодии нависанда, тарчи
чиндагониву оиладорй, шуглхои шикоргириву
мохидорй, фаьолияги гражданин ӯ маълумоти кофй
медиханд.

Гайр ач нишонахои мохигириву шикорчигй,
плакатхои дойр ба чанги барчаговхо, дар хучрахои
махсус тамошобин картахои бисёри мусиқии
классикй, испанй, америкой, лавочимотхои иштироки
у дар чанги гражданй, сафархо ба Африко ва дигар
мамлакатхо ва гайрахоро мебинад. Дар рафхои
китобхои ӯ, ки ач чӯбҳои пурқимати Куба сохта
шудаанд, чиёда ач 8 хачор чилд китобхои нодир гирд
оварда шудаанд. Дар байни онхо бехтарин намунахои
асархои бадеии бучургон ач Оноре де Балчак то Марк
Гвен мавчуданд,

Зиёрати ин музей урфу одати оила, чавку хаваси
чиндагП ва пахдӯҳои эчодии нависандаро ба
тавофкунанда аён мегардонад. Ҳама вакт дар хавлии
Хемингуэй дах-пончдах саг ва то панчох гурба нигох
дошта мешудааст, ки ҳар касро ба тааҷҷуб меоварад.
Дар як гӯшаи намоёни боги калону чебои хавлии
нависанда кабри сагони у нич хастанд.

Максимо Гомес коргари эчодии хона-мучей
накл кард, ки ач марги гурбахояш Хемингуэй гамгин
шуда гиря мекардааст. Хулоса, касе ки вориди он богу
210

,Толеи баланд

хона-музей мешавад, ба худ як ҷаҳони нави
афсонавиро кашф менамояд. хаёлан хамдаму
ҳамқадами зиндагии ӯ мегардад, бо симои човидонии
кахрамонхои асархояш бори дигар унс мегирад ва
таваччӯҳаш ба халку сарзамини ӯ зиёдтар мегардад.
Начандон дуртар аз хонаи гумбаздор дар дехаи
мохидорон Кохимар бо пули онхо ба Хемингуэй
хайкали биринчй гузошта шудааст.

Вакте ки аз табиати зебои он сарзамин сухан
меравад, бешазорхову боготхояшро сарфи назар
кардан нашояд. Дар кӯчабогхои Гавана баъзе
дарахтонеро бори аввал дидем, ки беихтиёр одамро ба
хаячон меоваранд. Дар хусуси чандтои онхо мухтасар
гуфганиям. Якеашро «Сейбо» ном додаанд, ки он дар
хама растахо ва богхои хурду калон вучуд дорад.
Одатан дарахтон факат аз марай рӯйи замин ба каърп
замин реша медавонанд. «Сейбо» бошад, аввал ба
дохили замин реша ронда, баъд хар кадар. ки
бузургчусса шавад, хамон кадар решахои иловагй
бароварда. акнун аз баландии ду-чахор метр ва
зиёдтар ба гарафи замин, худи аз бом ба замин ресмон
партофтагй барин, решахои нав ба нав медавонад.
Маълум шуд, ки ин воситаи куллаи ба хамин дарахт
хоси аз замин гизон иловагй гирифтан будааст. Ҳамин
тавр, сол аз сол решахои асосй аз хнсоби решахои аз
боло фуруд меомадагӣ зиёд шуда, хеле мӯҳташам
мешаванд, шаклхои зебои чоркунча ва гайра пайдо
мекунанд, ки аз тамошояшон чашм кандан махол аст.

Дарахти дуюме, ки таваччӯхи моро ба худаШ
бехад чалб кард, ин «Фламбуаян» буд. Он чиз, ки яку
якбора шуморо мутаассир мекунад, ин шоххои
парешони гулпӯши он аст. Тасаввур кунед, дарахти
калончуссае ба хачми садаву зардолу саросар
гулпӯш асту дар шоххо гули суп-сурхи оташбор
дорад. Чунон зебо кад афрохтааст, ки беихтиёр
мафтунаш мешавед.
211

Холмурод Шарифов.

Боз як дарахте. ки бори аввал дидам «Ягрума»
ном доштааст. Онро баъзехо сафедори африкой хам
мегуфтаанд. Ватани ин дарахт Африко будааст. Дар
чойхои тропики он хуб сабзида, баргхои паҳн-пахни
бо пашмаки сафед пӯшида дорад. Умуман дарахти
сояафкан аст.

Кубаро ватани нахл (пальма) хам мегӯянд, ки асос
дорад. Ин намуди дарахт раставу хиёбонхои Гавана
ва тамоми атрофии онро оро медихад. Пояи чун алиф
рости он ва навдаву баргхои чун марчон баробар
чидашудаи вай бо хусну таровати махсуси дилҷӯи худ
ба кас шодмонй мебахшад.

Намунахои гуногун ва сершумори дарахтонро мо
дар чорбоги маданият ва истиро.хати Гавана дидем,
ки зиёда аз 100 гектар заминро ишғол мекунад. Дар ин
чорбог тамошогоххои бешумор, эстрадахо,
ресторанхо, касрҳо. рохи охан барон кӯдакон ва ғайра
мавҷуд хает.

Аз табиати бойи Куба сухан ронда, дар бораи
халкаи обии он ran назадан норавост, зеро бахри
Кариб ва укёнуси Атлантика, ки ҷазираи Озодиро
и.хота кардаанд, бойигарии бебахои вай аст. Аввалан
роҳи обй бо «дунёи калон» васл менамояд. Сониян,
бахр манбаи хайвоноту ҷонварҳои қиммати обист.
Мо хусусияти бахри Карибро амиқтар дар аквариуми
шахри Гавана мушохида намудем. Аз тамошои ин
дунёи обй кас дар ҳайрат мемонад. Дар дохили оби
бахр чй навь ҷонвархое, ки нестанд: беҳтарин навъҳои
мохихо барои саноати хӯрокворӣ, сангпуштхои обй,
сагобихои қимматбахо ва дигар сарватхои обй, ки
ифтихори мамлакат аст. Мо дар аквариуми номбурда
зиёда аз 500 намуди чонвархои обиро тамошо кардем.

Сарвати бузурги миллй будани бахр бо накли
болоӣ тамом намешавад. Ғайр аз ин бахр воситаи
бебахои истирохат аст. Мизбонони кубагии мо
меҳрубонона истироҳатгоҳҳои атрофи Гаванаро ба мо
,Толей баланд

212

тамошо доданд ва як рӯзи нстнрохатро мо дар пляжи
«Санто-Мария дел Мар» гузаронидем. Ин пляж дар
сохили регпуши оби бахрии ширгарми мусаффо
доман густурда буд. Peru сафеди мулоим баьди аз об
баромадан ва дар болояш дароз кашидан мисли
парниён фораму рохатафазо суда, аз навозиши он
танатон чунон хузур мекунад, ки дар як он
хастагиатонро фаромӯш мекунед. Аз ин сабаб он но
доимо серодам аст. Хусусан пляжи «Санто-Мария дел
Мар» чойи дӯстдоштаи дамгирии сокинон ва
мехмонони Гавана будааст. Ин манзараи дилраборо
медидаму худ ба худ мегуфгам:

Ai ар фирдавс дар pyiiii замни аа.

Хамим аст у хамим aciy хамим ас i.

Дӯстони мо самимона кӯшиш мекарданд. ки дар
он як хафтае, ки дар сарзаминашон будем, на факат
самаранок кор кунем, балки вактамонро хам хуш
гузаронем. Дар вақтҳои холП онхо моро хамчунин ба
касрхои кадимаи «Моро», «Сегундо Сабо»,
Капитолия, Майдони аслихахои харбП, музейхо,
гулӯгоххои (бухта) бахрП бурда, чойхои дигарп
таърихпро бо камоли мехмоннавозЛ тамошо
медоданд. Гаванаи кадима хеле зебову иморатхои
мӯҳташами таьрихй, маданй ва меьморн дорад, онхо
бо карори ЮНЕСКО аз нав таъмир карда мешаванд,
то ки аз ин мероси киммаг, махсули хираду захмаги
халки Куба наслхои оянда бенаспб нашаванд.

Ба мо муясеар шуд, ки ёдгорихои меьмории
Гаванаро на факат зиёраг кунем. балки дар яке аз
онхо зиёфат хам хӯрем. Чунин халоват дар ресторани
«1830»-и Гавана моро насиб шуд. Ин пморати кадима
аз соли 1830 боз хамчун ресторан истифода
мешудааст. Кубагиён кӯшиш кардаанд, ки хамон
ороиши аввалаи кадима нпгох дошта шавад ва
213

Холму род Шарифов

мичозони ресторан чанд фурсат худро кариб ду аср
«чавонтар» хне кунанд. Меарзад махсус кайд кунем,
ки пазандахои Гавана хеле бомахоратанд ва таомхои
бомазза пухта, дар ороиши дастархон бенихоят
хунарманданд. Дар як знёфат онхо шаш-хафт намуд
таомхои гуногун тайёр мекунанд. баъзеи он таомхоро
номбар карданиам: ароскон фиколас (асосан биринчу
лӯбиё). лечон асадо (хукбачаи бо услуби махсус
бирёншуда), контри (таом аз биринҷи сиёхи кубагП).
Онхо аз он биринч, ки сиёхранг аст, ба тарзи худашон
палав хам мепухгаанд. Пазандахои Гавана устоди
кобили газак ва шарбаттайёркунй хам хасганд.
Онхоро аз мевахои манго, ананас, банан, лимӯ,
афлесун ва гайра тайёр мекунанд, ки хар кадоми
онхоро бо халовати том истеъмол кардан гуворост.

Боз як мушохидаамро накл карданй хастам,
Кубагихо ватанашонро хеле азизу табаррук
мепиндоранд, гатЧёр хастанд, ки барои хифзи он ва
нашъу намояш беибо чон нисор кунанд.

Дар тӯли таърихи нанчсадсолаи охир, аз он вакте
ки соли 1442 онро дар Вест Индия Христофор Колумб
кашф намуд ва соли 1510 испанихо онро истило
намуда, ба мустамликаи худ табдил доданд. халки
Куба барои озодй ва истикдолияти хеш мубориза
бурда, нихоят соли 1X98 дар чазираи зебои худ
байраки истиклолро афрохт. Вале он истиклолият
нисбй буд. зеро амалан он ба зери назорати ШМА
гузошта шуда буд. Аз ин чиҳат, халки Куба бо ин
вазъият муросо накарда, муборизаро давом дод.
ШМА мачбур шуд, ки дар Куба интихоботи
президентй гузаронида, расман онро Республикаи
Куба эълон намояд (20 майи с. 1902). Вале вазъияти
ниммустамликавии он бокй монд. Халк низ аз
мубориза ва набарди озодиҷӯёна даст намекашид.
Нихоят 1 январи соли 1959 бо рохбарии дохиёни
варзидаи худ халки мехнаткаши Куба диктатураи
214

Толей баланд

манфуру хунини Багистаро сарнагун намуда, дар
чазираи озодй сохти нав барпо намуд. Имрӯз хал к
Ватани худро аз рӯйи хикмати Фирдавсй, ки:

Хама cap ба cap ian ба куш ган дихем,

Аз он бех. ки кишвар ба душман дихем,

гуфтааст, мухофизат менамояд. Ба дугу пӯписа,
игвою дасиса, аслихаи тавоно, блокадахои иқтисодӣ
ва вайронкориҳои дигари чанобони Америка Кубаи
инкилобй ва халки он иттиҳод, шучоат, номусу
хамият ва азму иродаи халки худро мукобил гузошта,
аз дӯстй ва мадади брони хаммаслакашон нерӯ
мегиранд.

Накли мо аз ин сафар хеҷ гоҳ пурра намебуд, агар
сипосгузории одамони зебову далери ин кишварро
нисбат ба халки советй сарфи назар мекардем. Бо хар
касе, ки мо дар он сарзамин дучор меомадем хох
вазир ё ронандаи оддй, хох сардори ташкилоти
калони эчодй ё пазандазани сиёхпайкар ё ки
рохбалади каторй, бо як маром, бо дилу дидаю чехраи
кушод моро пазирой мекарданд. Изхор хам
мекарданд, ки ба одамони шӯравй эътикоду эҳтироми
махсуси бародарй доранд. Ва аз сафари мо бехад
сарфарозанд, Пазандахо Розарио ва Умберто хар бор
гамхорона мепурсиданд: шояд таомхои мо хуш
наоянд, шарм накунед. фармоед, ки боз кадом
таомҳоро дилатон меҷӯяд, пухта медиҳем. Ронандаи
мошини сабукрав Феликс хар сахар рӯзномаҳои навро
меовард ва самимона пурсон мешуд, ки оё хобамон
барохат буд ё на, боз ба кучохо рафтан мехохед,
фармоед, мебарам, мехохам, ки сафаратон хуш
гузарад. Фаррош Вилма бошад, хар рӯз борхо хучраи
хобамонро покиза мекунад ва изҳор мекунад. ки тайёр
аст ҳар илтимоси моро ба ичро расонад, «хоҳед
либосхоятонро мешӯям», - мегуфт вай халимона.
Холму род Шарифов......................... 215

Тарҷумон Умберто Пичел, роҳбалад Мигел
нигохбинони ғамхору серташвиши харрӯзаи мо
буданд, ки бо дилкашолии дӯстона бо мо видоъ
карданд.

Маросими хушбошй дар аэропорт» Хосе Мартии
Гавана барпо шуд, ки дар он ходимони намоёни
маданияти Куба Р.Алмейда, М.Пандавинес, Ф.Крус
Бужо, Ф.Гонсалес, М.Куэ ва коркунони масъули
сафоратхонаи шӯравӣ хузур доштанд. Дар салони
мехмонони фахрӣ сӯхбати видоии самимона авч
мегирифт. Мо аз таассуроти сафарамон дар Куба
мегуфтем, барон сипосгузории дӯстона миннатдорихо
изхор менамудем. Ҳам аз тарафи вакилони шӯравй ва
хам аз кубагиён азму хохиш карда шуд, ки ноширони
ду мамлакат якчоя барои наслхои оянда изи «пои»
худро ш хамкории пурсамарашон бокй гузоранд. Ин
кори наҷибро ба воситаи нашри китобҳо анчом додан
мумкин аст, зеро китоб пайгомбари бебахоест, ки чун
косид аз халкхо ба халкхо. аз наслхо ба наслхо паёму
маром мерасонад.

Ҳангоми видоъ хар як дӯсти кубагиамон мехост
ба мо харфхои мехрубононае гӯяд, ки аз каъри дил
мебаромаданд. Онҳо ба мо рохи сафеду сафари
бехатар орзу мекарданд. Мо хам бо дӯстони
сахтпаймон ва чонахди худ оғӯш ба огӯш шуда, «Хуш
бош, Кампанеро» гуфтем.
216

l o.ieii баланд

КИШВЛРИ САПЕДЛИ ЧОСОН

Роххо... роххои дур. Роххое, ки касро ба
кишвархои нав ба нав мебаранд... Агар гӯем. ки хар
сафаре ба инсон махзани мушохидахо ва
кашфиётҳост, хато намешавад. Ғайр аз ин агар сафари
кас ба кишваре сурат гирад, ки таъриху
маданияташро аз рӯи кигоб, кино ва санъати
тасвиридонию ба худ тасаввуроти хаёлие дошта бошЛ
ва рӯзе муяссар шавад. то чунин кишварро бубннЛ.
хандаю шунидахоро бо вокеият мукоиса намой,
ачоиботе дар назарат кашф мегардад, ки худ дар
таачнуб мемонП ва ба хикмати халк «шунидан кай
бувад монанди дидан» без як бори дигар мутмапн
мегардП, Агар кишвар ноошно, аз чихати чугрофЛ дур
ва аз рӯи урфу одат, одобу русум ва маишат тамоман
дигар бошад. мавчи эхсосот, чашмандози мушохида
ва дарки руйдодхоро фаро гирифтану гахлил кардан
бисёр душвор мегардад. Дар ин маврид падпдахо.
ходисахо, ашё ва манзарахое, ки барон одамони
махаллй чун як чизи оддй ва мукаррарЛ буда
ачоиботе надоранд, барон мусофир хайратангез ва
нотакрор менамояд. Вокеан, дар асл низ хамин тавр
аст: Помир ва ачоиботи онро факат дар Бадахшон
дидан мумкин аст, шаршараи Ниагарро дар Канада
метавон тамошо кард, барон мушохидаи сахрои
Кабир бояд ба Африко рафт, кӯли Байкалро онхое
дар зехн тачассум мекунанд, ки назораи он насибашон
шуда бошад. Алхак, сафар кардан на факат, чахон
дидан, балки чахон дарк намудан ва хусни оламорои
сайёраи мо Заминро шинохтан аст.

Барой нависандаи ин сатрхо сафари Республикаи
Демократии Халкии Корея вокеан кашфиёт буд. Ман
хангоми ин сафар гӯё хоби гувороеро бо вокеияти
217

Холму род Шармфон

нимхаёлй ва хакикии аз он хам гуворотар мукоиса
мекардам ва хамеша мушохидахоям бар пиндорам
голиб омада, дар сари хдр калам шавки маро ба
мухаббат табдил медод. Даставвал мо аз фурудгох
рохП шуда, ба шахри ором. озода. зебо ва сабзу
хуррами Пхенян ворид гард идем, ки он бо як миллион
нуфус дар сохили рӯди Тедонгам чой гирифтааег.
Атрофи онро мӯъчизаи обанбори Намхом,
манзараҳои кӯҳсори канори бахри Камчансан (кӯххои
Ҷавоҳир), ки бо печутоби дилрабоп худ ҷодаи
автомобилгарди Пхенян-Кесонро асрорангез чилва
медод, печонда гирифта буданд. Дар ин манзара,
албатта. кабл аз хама худи чалки сохибистеъдоду
мехнатдӯст ва кахрамони Корея, ки дорой таърихи
бойи каднмй, маданиягу фарханги хос ва урфу одати
мушаххас мебошад, бинандаро беш аз хама мафтун
мегардонад.

Аз дакикахои нахустине, ки ба РДХК кадам
гузоштем, хоксорӣ, самимият, шукуфтарӯӣ ва
чаззобияти кореягиҳо ба мо таассуроти гуворо
мебахшид. Инро ман бидуни хеч як тафрика хам ба
одамоне мансуб медонам, ки бо онхо мулокот кардем.
Он самимияге, ки рафиқони кореягй аз комитети
робитахои маданй Ли Хён Сик ва Пак Гван Чхон, аз
раёсати матбуот ва нашриёт Ли Бон Су ва Ван Хон
Нян, корманди Хонаи модару кӯдак, духтур Сой Чхон
Сим, ходимаи Нигористони Пхенян Ким Ран Енг,
директора матбаа Ким Ман Зу нисбат ба мо иброз
доштанд, хеч гоҳ аз лавхи хотирам фаромӯш
намешавад. Камина харгиз наметавонам, агар аз
вохӯрй ва сӯхбатхои лутфангезу завқбахши сардорони
раёсатхои алокахои хоричии комитетхои маъмурию
иқтисодии шахрхои машхуртарини РДХК Наммхо
ва Кэсон рафикон Ли Хон Сон ва К) Син Бэ ёд
накунам. Аз рӯйи адолат мебуд, агар дойр ба
сӯхбагхои хар кадоме муфассал қисса мекардам.
218

•Толей баланд

Ammo афсӯс, ки ҳаҷми сафарномаи мухтасар ба ин
имконият намедихад. Бо вучуди ин вочиб медонам, ки
чанде аз он сӯхбатхо ва накдхоро барои хонандагони
арчманд пешниҳод намоям. Қабл аз хама хикояти Ю
Син Бэ аз шахри Кэсон пойтахти кадими Корея
арзандаи шунидан аст. Ю Син Бэ шахси нисбатан
ором, миёнақад, сабзина ва солхӯрда буда, ба
Иттифоки СоветП сафар карда, дар Москва,
Озарбойчон, Гурчистон ва Арманистон мехмон
шудааст. Вай марди сӯхбаторо ва хушмуховарае буда,
аз дидаю шунидахо ва мушохидаю тачрибахое, ки аз
зиндагй андӯхтааст, бо камоли майл накл мекунад. Ба
ман чунин намуд, ки такдири ӯ саргузашту кисмати
бисере аз кореягихои хамнаслашро ба тарзи тачаммӯъ
ифода менамояд. Аз ин чихат лозим медонам, ки
баъзе лаҳзахои гуфтори ӯро ин ҷо накл кунам.

Дувоздаҳ сол бори хокимияти мустамликадории
япониро ба души худ бардоштам. захри тамоми
кабохат ва худсариҳои чонфарсои режими Ли Син
Ман хастиамро абгор кард, ба киссаи худ огоз
намуд Ю Син Бэ, Японихо, гуфт ӯ, коргарон ва
дехкононро берахмона истисмор менамуданд,
мехостанд, ки саросари Кореяро ба тарики японй
тагйир диҳанд, бо зӯрӣ ва ситам фамилияхои
кореягиро ба японй мегардонданд, талаб мекарданд,
ки кореягихо факат ба японй ran зананд ва
намегузоштанд, ки касе ба забони модариаш лаб
кушояд...

Сипае Ю Син Бэ рочеъ ба шаклхои дигари
беадолатиҳои ичтимоӣ ва таҳқирҳои истилогарони
японй, ки бе ҳеч гуна шарму хаё номус ва шарафи
занҳои кореягиро поймол мекарданд, бо сӯзу гудоз
накл намуд. Онхо, гуфт ӯ, бо кайчй юбкахои
занхои махаллиро бурида кӯтох мекарданд. Ба
шарафи занони кореягй тачовуз менамуданд, онхоро
Холму род Шарифов......................... 219

аз оддитарин ҳукукҳои инсонӣ ва озодй махрум
мекарданд.

Ҳамсӯҳбати мо накли талхи худро бо ҳасрат
идома медод:

Соли 1945 кишвари Кэсони мо аз тарафи
империализми Америка тасарруф гардид. Аҳволи мо
баъд аз ин боз вазнинтар шуд. Аз ҷиҳати табиати
гургона америкоиҳо аз японихо монданй надоштанд.
Онхо дар сари хокимияти Кореяи Ҷанубй хӯсаи худ
Ли Син Манро гузошта, горат ва истисмори халки
моро давом медоданд. Бо сарватмандони хоини
маҳаллй забои як карда, хуни мардуми мехнаткашро
мемакиданд.

Баъд Ю Син Бэ бо ҳисси нафрат қисса кард, ки чй
навь чавонмардони хамсинну соли ӯро мачбур
месохтанд, ки дар кӯҳи Сон Ок Сан чангал бибуранд
ва ба иншооти ҳарбй бибаранд. Ба ин минвол бар
зидди бародарони қамхуну хаммиллати худ
манбаъхои ачал созанд. Зеро он вакт бо миёнравии
хукумати лӯхтаки он сӯи укёнус Ли Син Ман барои
чанг ба мукобили Кореяи демократй чавонон бо
наирангу фиреб киро мешуданд. Ин чангро, гуфт
Ю Син Бэ, ман равшан дар хотир дорам.
Америкоиҳо бидуни эълони чанг ахдшиканона
хамлавар шуданд. Он рӯзҳои хунрезй мисли хоби
даҳшатоваре, чун саҳифаҳои сиёҳи таърихи халки мо
ва монанди як нишонаи амалиёти манҳуси
чаҳонхорони америкой дар лавҳи хаёлам нақш
бастааст. Дар ин рӯзхо Ли Син Ман вахшониятро аз
хад гузаронд. Аммо кабехтарин кирдори вай он буд,
ки дар тамоми дехоту шахракҳо ва маҳалҳои
аҳолинишин Ли Син Ман факат пиронро гузошта,
чавонони моро бо зӯрй ба чануб хай карда бурд. То
хол бисёр падарону модарон, занон ва кӯдаконро
доги чудой аз писарон, шавхарон ва падарон азият
медиҳад. Даро кишвари Кэсон 60 фоиз оилахо дар
220

Голей баланд

Шимолу Ҷануб ауран гаксим шудаанд. Ин худ
гимсолест, ки мамлакату халқи ягонаи моро 6а тарам
сунъӣ ба «Шимол» ва «Ҷануб» таксим мекунад. Ин
чарохати хунчакони қалби халқи Корея мебошад...

Подполковник Кан Хон Сок ва капитан Ли Хон
Сок ни 5 вахте ки дар мадори 38° ин сархади суньиро
дар маваеьхои Аханмунчжом ва дехаи Кукхвап
иохияи Чанхунчун мушохида мекардем ва лаблаби
марай он мегаштем, маха рочеь ба хамин
чудоиандоаии сунъЛ бпсёртар сухан меронданд ва
гуфтахои Ю Син Ьэро бо далелхои нав таквияг
медоданд. Дар Пхенмунчжом капитан Ли Хон Сок, ки
чавонн 25 30 солаи сергайратест, хикоят кард, ки хати
Харбин чудокунандаи «Шимол» ва «Ҷануб», ки бо
айби доирахои иртичоии I1IMA пайдо шудааст. маха
аа хамин чо мегуаарад. Аммо ин чо айнан хамон
маваеест, ки Кореяро истило кардани империалиам аа
нааари ахли олам нопадид гардидааст.

Аа накли капитани ҷавон Ли Хон Сок маьлум
шуд. ки империалистони ШМА солхои 1950 1953 ба
мукобили Корея чангида, билохира шикасти сахте
хурданд. Онхо маха дар хамин маваеъ шармандавор
маҷбур шуданд, ки ба оташбас ва мусолиха рафта,
шартномаи ба хама маълумро имао намоянд. Ли Хон
Сок бо камоли майл бинохо ва утокхоеро ба мо
нишон дод, ки соли 1953 байни комиссияҳои РДХК ва
ШМА шартнома ба имао расида буд.

Ҳоло хам, мегӯяд Ли Хон Сок,
Пхенмунчжом ҷои гуфтугӯ, мубодилаи афкор ва
робитаи байни Шимол ва Ҷануби Корея мебошад. Мо
хеч аа хотир намебарорем. ки миллати Корея я г она
аст. Барой хамаи мо нафратовар асг, ки ШМА беш аа
40 сол боа Кореяи Ҷанубиро аабт карда, сиёсати «ду
Корея»-ро бешармона давом медихад ва ба сари
миллати мо кулфатхои бепоён меорад.
Холму рол Шарифок.......................... 221

Роҳбалади мо рочеь ба дасисабозихо ва
вайронкорихои тарафи мукобил бо нафрат сухан ба
ммён овард.

Дна дурусттар нигох кунед, дурбинро ба суп
мо дароз кард Ли Хон Сок, a i он тарафи сархади
супы! ба чониби \ар кадоми шумо автоматхои
аскарони кироя района шудааст. Го вакте кп дурбин
аз чаш м набардоред. шуморо шпион шрифта
меистанд.

Вокеан. вазъият дар хате, ки «тайрннитомП»,
«хаги оштй» ва хати демаркатсионП номнда мешавад,
хеле тезу тунд буда. мисли ду сими чараёнп барк бо
бархӯрде мегавонад оташн фит на барангезад. Дар пн
бора мисолхое, кн подполковники армиям РДХК Каи
Хон Кон меовард. гӯётар буданд. Дар дехаи Хукхва.
кп 27 километр дургар аз шахри машхури Кэсон вокеь
гардидааст. мо аслихаю истехкомхои бешумори
харбиро мушохида кардем. Дар хама чо техникап
Харбин хавой ва заминП мехобид ва омодаи амалпёт
буд. аскарони лаганбардори америкоП дар харакаг
буданд, машк мекарданд, туриашонро намоиш
медоданд. а з cam ар ба сангар мегузаштанд.

Хаги фоснла бояд чахор километр чун xain
бетарафи бамни сарҳадхои «Ҷануб» ва «Шимоз» риоя
шавад, шарх дод подполковник, аммо ин шартро
чанубихо ба чо намеоранд, онхо хати фосиларо
танг тар карла, тартиботи сархадиро даталона вайрон
менамоянд. Онхо ба василаи радио, дастгоххои
овозпахнкунанда, асбобхои дигари таблиготП ва
асбобхои маьлуму номаълуми радиотехники
таблиғоти ошкоронаи игвогарона мебаранд ва хамаи
инро чун «бозие» вонамуд мекунанд, Бингаред, гуфт
бо нафрат подполковник, - онхо сурати занаку
мошинро бо чй хашамати намоишкоронае кашида рӯ
ба ин гараф овехта мондаанд? Дар терн мусаввараи
кабех навишта шудааст: «Ба тарафи мо г у тар, туро
222

Толей баланд

мошину зан интизор аст». Онхо барон фасоди ахлок,
таргиби разолату фосикй ва талкини бадахлокй аз хеч
гуна кабохату чиноят хазар намекунанд.

Ташвишовар он аст, ки интихои ин вазъияти
номатлуби пурхатар маълум нест.

Тӯдаи лӯхтакхои Кореяи ҶанубЛ ба хавои
доираи хӯчаинҳои америкоии худ раксида. ба чои он
ки ба хам пайвастани ватану миллатро тезонад. бо
тамоми хастй чорахое мебинад, ки ин чудоиро абадй
гардонад. Яке аз сиёхкорихо ва баднияитхои ин тӯдай
нахс он аст, ки байни Шимолу Ҷануб ба тӯли 257
километр деворе сохтаанд, ки 6 метр иртифоъ ва 10
метр гафсй дорад, гуфт бо алам Кан Хон Сок.

Империалистони ШМА аз минбархо чизи дигар
мегӯянду дар амал фаъолияти гайриинсонию
зиддиҳалкӣ мебаранд.

Ин сафар барон ҳайати вакилони мо аз ҳар чихат
бисер муҳим буд. Ҳам барон иҷрои вазифаи дар ӯхда
дошгаамон шароит мухайё буд, хам сӯхбатҳо ва
мубодилаи афкор дӯстонаю ошкоро сурат мегирифт.
Инчунин тамоми чорабиниҳое, ки ба чашнгирни
Ҳокимияти шӯравй марбут буд, амалй мегардид.
Ҳатто обу хавои форам бо файзи махсусе моро
кайфияти идонае илко менамуд. Аз аввал то охири
сафар моро дар саёҳати шаҳрхо, водихою кӯххо ва
чойҳои муқаддасу тамошобоби Корея рафики хеле
дӯстрӯ, хушсухан, ботавозӯъ ва мехрубон Пак Гван
Чхоп рохнамой мекард. Ин марди фозил на факат
аъчубахои ватани худро ба мо нишон медод, балки бо
камоли майл аз огохй аз таърих, урфу раем, кешу
мазхаб, манишу сиришт ва тинати халки худ наклу
ривоятхо меовард, вокеахои таърихиро баён менамуд.
Вай дар хусуси хар макону хар бино ва хар ашёе, ки
онро тамошо мекардем, чандин наклу ривоят ва
афсонахои халкиро оварда, барои дарки ҳувияту
махсусияти он ба мо мадад мерасонд. Аз хама
223

Холмурод Шарифов,

аҷоибаш он ки ӯ ҳамаи инро хеле самимона ва
фозилона иброз медошт. Дар бораи кӯхи Ҷавоҳир
Пак Гван Чхоп чунин маколхои кореягиро овард:
«Кӯҳи Ҷавоҳир (Кимгансан)-ро надида бошй, дар
бораи зебои доварП макун», «Ҳусни Ҷавоҳирро на бо
килк тасвир кардан метавон, на бо мӯқалам», «Ҳар
касе, ки кӯхи Ҷавохирро надидааст, Кореяро
надидааст»... Дар воқеъ ин мӯъҷизаи беназири табнат
бо хусни дилрабои худ наметавонад, ки бинандаро
моту мабҳут нагардонад. Кас наметавонад, ки аз
манзарахои дилфиреби рассоми мӯъҷизаофарини
габиат хорокӯххои Квиман ва Рип, қуллаи Чхонсан,
шаршарахои Курен ва Пибон, дараи Онню, кӯхпораи
Чхонсокчжон, кӯли Самир, хамчунин махсули дасти
хунарманди инсон - маъбади Подок, ки дар асри якуми
кабл аз мелод бунёд гардпдааст, чашм барканад.

Шаршараи Курёнро мардуми махаллП шаршараи
Нӯх аждахо мегуфтаанд. Рохбалади мо ривояти
дилангезеро накл кард, ки аз каъри асрхо то ба имрӯз
омада расидааст.

Кӯхи Ҷавохир. гуфт Пак Гван Чхоп, ҳашт
кул дорад, ки оби онхо ба поён хурӯшон чорй шуда, аз
шаршараи Нӯҳ аждахо фуру мерезад, ки баландии он
90 метр буда, мелаи об ба посутуни азамати нукрагин.
қатароташ ба резаҳои чавоҳир, баргашти об аз
жарфои резиш ба шири дамида ва мачрои минбаъда
ба булӯри сайёл шабохат дошта, алхак манзараи
ниҳоят шоиронаеро ба назар чилва медихад. Худи
хамин холат манбаи ривоятхост. Бино ба ривояте ин
чо замоне чавондехконе зиндагй мекардааст. Боре ӯ
пуштаи азамати хору хошоке чамъ карда, мехостааст,
ки онро ба манзили худ кашонад. Дар хамин асно
гавазни мачрӯхе, ки аз пояш тир хӯрда буд, давида ба
сӯи ӯ меояд. Онро сайёди ташнаи хун гаъқиб мекард.
Ҷавондехкон зуд аз асли вокеа пай бурда, гавазнро
байни хору хошок пмнхон мекунад. Вақте ки сайёд
224

I o. ien баланд

расида меояд, дехкон 6a пурсишм ӯ посух медпхад. км
хеч гуна гавазнеро надидааст. Таъкибгари гавазн ба
гуфгаи дехкон бовар карда, речи чудро давом
медихад. Баъди аз чашм гоиб шудани сайёд дехкон ба
гавачн чашмакӣ мезанад. ки «хавф бартараф шуд.
баро. худатро ба ягон 401111 бехатар бпрасон...»
Гавазн ба ивази неким чавондехкон хабар медихад. ки
болотар аз шаршараи Нӯх аждахо дар рӯзҳои муайян
хашт фаршлта-хашг нозанин фуромада, дар кӯлхо
оббочЛ мекунанд. Дидбонй кун, кадоме ач ончо
маъқула! шавад, либосашро шрифта пинхон соч,
сипае вам пар воз карла наметавонад. Баъди мн ту ба
aicw никохи худ даровардан метавонП. Ҷавон аз рун
маслихагп гавазн ба муроду максад мерасад Аз пн
чихаг мардум эътикод доранд, ки Кӯхи Ҷавохир на
факат маконн зебомст, балки кишвари мухаббати соф
ни з мебошад.

Хамон рохбалад Гван Чхоп хан г ом и сафару
саёхати мо дар Корея боз чунин наклу ривоят,
анъанахои мардумП. лагифаю тамсил. зарбулмасалу
маколхоро хикоя намуд. Барой вай гуворо буд, ки
наклу хикоятхои самимонаи ӯро мо бо шавку
мамнуният гӯш мекардем, Баьзе хнкматхои овардаи ӯ
челе асил ва хоси кореягихо буданд, мисли: «Агар
обид маззаи гӯштро чашад, дар маъбад кайк хам
нахохӣ ёфт», «Қаьри дарёро он вакт медонП, ки
гаввос бошП, кадри одамро вакте медонП. ки бо ӯ
сӯхбат кунй», «Агар рӯи об ифлос бошад, каъраш
покиза буда наметавонад», «Се кафшдӯз аз як
хирадманд окилтаранд» ва raiipa, ки оханги
ибратомӯз ва мантики устувори онхоро пай бурдан
душвор нест.

Дар фурудгохи хавоии Пченян Пак вокеаи
ачиберо накл кард.

Дар хамин чо такрибан се сол пеш. гуфт ӯ, мо
вакилони рӯхониёни Эрон ва Покистонро пешвоз
225

Холму род Шарифов

мегирифтем. Муллохои мусулмон хама дар cap
дасторхои сафеди бохашамат доштанд. Имомхою
хатибон бисёр ҷиддӣ менамуданд. Духтарони мо дар
либосхои ҳарир бо гулдастахои зебо ба истиқболи
онхо рафтанд. Гулдастахоро ба сӯи онхо дароз
карданд, Аммо ходисаи аҷоиби ғайричашмдошт pyx
дод. Касе аз мехмонон гулдастахоро нагирифт.
Барьакс, хама муллохои босалобат аз духтарон ва
гулдастахои онхо рӯй гардонданд.

Шумо баъди ин чй кор кардед?

ЧП кор кардем? Дигар ба дасти духтархо гул
надодем.

Минбаъд вазифаи такдими гул ба души
чавонписарон вогузошта шуд. Мехмонон дигар т
гулдастахо ва гултакдимкунандагон рӯй натофтанд.

Рохбалади мо Пак хамеша «хамдиёрон» гуфта
мурочиат менамуд.

Аз он сабаб ӯ моро «хамдиёрон» мегуфт, ки ба
Точикистон омада будааст. бо точикону ӯзбекҳо ва
русхо мулокот доштааст ва аз рӯи эътирофи худаш ба
кишвари мо мехр баста, онро дӯст доштааст.

Дар Пхенян бо мо кореягии асил, коргари оддй
Мо Кан Су вохӯрд, ки ба русй озодона ran мезад. Дар
сӯхбату муомила хеле самимй, чехракушод ва
мехрубон буд.

Ман солхои зиёд дар Иттифоки Советй кор
кардам, дар нохияхои наздики сархади РДХК, гуфт
Мо Кан Су, мо чангалхоро бурида чубу тахта тайёр
мекардем. На фақат ман, боз дӯстони зиёдам хам
русиро хуб медонанд.

Оё метавонед, ки дар хусуси солхое, ки дар
СССР будед, чизе бигӯед?

Балки воқеаҳои аҷоиб хам дар хотиратон
мондагист? пурсидем мо.

Албатта, бо камоли майл хотирахоямро накл
мекунам. Ману дӯстони ҳамкорам дар Шарқи Дур
226

,То.1еи баланд

хамрохи одамони советП чангалбурй мекардем.
Мехнати шарикП, муомилаи доимП ва бурду бохтхои
якчоя сабаб шуд, ки мо на факат забони русй, балки
урфу одат. расму аньана ва тинати онхоро омузем,
Охир мо хамрох кору истирохат мекардем, якчоя ба
мехмонП мерафгем. Дӯстони советП саъй мекарданд,
ки худро гариб ҳис накунем, хафа намонем. Онхо
моро хамеша ба клубхо мебурданд, консерту кино
намоиш медоданд, ба раксхои якчоя даъват
мекарданд.

Дар арзи як мох мо раксхои «Тангой занона»,
«Амвочи Амур», «Валси Севастопол», «Ракси
Краков»-ро озодона ичро мекардагП шудем,

Хангоме ки сухан аз хамкории одамони советй ва
кореягихо дар нохияҳои назди сарҳадӣ мерафт, ба
сӯхбат аъзои хайати вакилони мо, гражданинн СССР
Геннадий Василевич Ли хамрох мешуд.

Ин дар хакикат хамин тавр аст, гуфт Ли,
дӯстии одамони шӯравй ва кореягихо решахои чукури
таърихй дорад. Ман аз чониби худ суханхои Мо Кан
Суро пурра тасдик менамоям. Вай ходисахои зиёдеро
ба хотир овард, ки чй хел кореягиҳои озодфикр дар
чоряки аввали асри мо аз таъкиби истилогарони
японй гурехта, дар мавзеъхои хамсархади Россия
паноханда шудаанд.

Бобои Г.В. Ли, ки Тсой ном дошгааст. баъди
гусли таъмид ва кабул и оини масехй ба Иван
Иванович Тсой мавсум гардида, дар Хабаровску
Су чан (Николаевск) ба харакати инқилобй хамрох
шудааст. Он вактхо хам бисер инкилобчиёни кореягй
мӯътақид будаанд, ки такдири халқи Корея ба
инкилоби рус вобастааст. Онхо аз гурӯхи калони
мухочирону панохандагони кореягй отряди
партизанй ташкил карда, ба кисмҳои харбии
Ресиубликаи Шарки Дур хамрох мешаванд. Японхо
ба ивази Тсой, ки сардори он отряд буд, пули калоне
227

Холмурод Шарифов

ваьда медиҳанд, вале ӯро дастгир карда
наметавонанд.

Баъди озод шудани шаҳри Сучан. ки акнун
шаҳри Партизанск ном дорад, бобои ман, гуфт Г. В,
Ли, дар он чо нахустин раиси Ҳукумати Советй буд,
Вай соли 1925 аз одам гузашт... Аммо баьд. тавзех
дод Г. В. Ли, аникаш соли 1937 аз чй сабаб бошад,
ки моро ба Осиёи Ммёна кӯчонданд. Эхтимол
рохбарони онвакта ба кореягихо, ки дар назди сархад
мезистанд. бовар надоштанд. Чун дусола шудам, моро
ба Қазоқистон кӯчонданд... Модарам ханӯз хам азобу
махрумиятхо, кахтию касалихо ва сахтихои он солхо,
хусусан душворихои замони чангро бо сӯзу гудоз накл
мекунад. Аммо Давлати советй ба мухочирони
кореягй имконият дод, ки ба по хезанду коматашонро
рост бикунанд. Онхо дар Узбекистон «Политотдел»
барин колхозхои машхур ташкил карданд. Дар оилаи
ягонаи халқхои советй кореягихо низ Ватани худро
ёфта. чун гражданинхои комил ба мехнат, маълумоту
маърифат ва истирохат хукук пайдо карданд. Аз
байни кореягихо бисёр олимони машхур. духтурон,
ташкилотчиёни истехсолоти саноатию аграрй ба воя
расиданд. Аз рӯйи накли Г. В. Ли маълум шуд, ки
падари ӯро соли 1947 хамчун одами босаводи
донандаи забони русй бо оилааш ба Москва барои
кори доимй даъват кардаанд. Вай бо супориши
Ҳукумат ба нашри адабиёт барои Кореям озод
машгул мешавад. Худи Геннадий Василевич бошад
Университета давлатии ба номи М.В.Ломоносовро
бомуваффакият хатм намуда, чун як рӯзноманигори
варзидаи кореяшинос ба камол мерасад ва инак
вазифаи мухаррири мачаллаи «Библиограф» ро бар
ӯ.хда дорад. У дар хамаи сӯхбатҳо бо муҳаббати
бепоён ва ифтихор рочеъ ба кишвари Советҳо, табиати
интернатсионалистии СССР, ки дар он бо ибораи
устоди равоншод Турсунзода хама «шӯълаи офтоби
228

Толей баланд

як сахарем» ва ин офтоб аз сахари Октябр тулуь
кардааст, сухан мегуфт. Дарвокеъ хам Г.В.Ли
хакикати махзро иброз медошт.

Дар Точикистон низ бародарону хохарони
кореягии зиёде чун аъзоёни баробархукуки як оила
зиндагй ва мехнат мекунанд. Онхоро дар хайати
органхои рохбарикунанда, муассисахои илму
фарханг, мактабхои олП, ндорахои суду прокуратура,
маъмурияти колхозу совхозхо, корхонахои саноатП ва
бемористонхо дидан мумкин аст. Дар бораи
мехнатдустй ва мухаббати дехкони кореягй ба замин
чойи бахс хам пест,

Рохбаладони мо Пак Чхоп, Ми Кёнг ва Ми Сук
сайъ карданд. ки чойхои асосии диданию шоёни
таваччӯхи пойтахти РДХК Пхенянро ба мо нишон
диханд.

Пхенян, гуфт бонуи малехчехра Ми Кёнг,
маънои замини пахноварро дорад ва аз кадимулайём
ин cap замин чун кишвари табиатан зебо маълум аст.
Дарён дилрабои Тедон, силмилаи кӯххои сабзу
хуррами атрофии он, ки манзарахои нотакрори
назаррабо доранд, ба он хусни хос мебахшанд. Дар
солхои хокимияти халкй Пхенян гӯё аз нав бунёд
гардида, нашъунамо ёфт ва ободу зебо шуд, хол он ки
ин шахри бостонП таърихи беш аз духазорсола дорад.
Аксари ёдгорихои кадимии онро макбарахо, деворхои
П1ЛИН ва маъбадхое ташкил мекунанд, ки борхо аз
тарафи истилогарон ба хок яксон шудаанд. Пхенян
яке аз марка зхои машхурм давлати муктадири
кадимии Чосон суд...

Ми Кёнг рочеъ ба шоири замонхои кадим Ким
Хван ривоялеро накл кард, ки аз очизии каламаш дар
тасвири хусни бемисоли хавзаи Пхенян ба танг омада,
онро шикастааст. Вале дар хофиза ва хошран хал к
сатрхои нотамоми у боки мондааст:
229

Холмурод Шарифов....................

Зери касри ботукӯхи ҷовидон.

Лоҷавардӣ об мавҷе мсзанад.

Офюби бомдодП хар замон.

Бар сарири кӯх фавҷе мсзанад.

Медурахшад обу саш и нилфом.

Нур мсрезад ба водП субху том

Хангоми тамошои атрофу акнофи Пхенян мо пай
бурдем, ки кореягихо, хоса ахолии РДХК шахри
худро беандоза дӯст медоранд, бо гузашта ва имрӯзи
он ифтихор доранд. Ҳанггоми зиёрати касрҳои
Пхенян Тесонсан, оромгохи инкилобчиён дар
Тесонсан, хайкали Озодӣ ва дигар ёдгориҳо ин
боварии мо дучанд гардид. Махсусан. зиёрати ду
мавзеи мукаддаси охирин ба мо таассуроти амик
гузошт.

Мо дар кухи Тесонсан бо андеша ва эхсосот ПО
хайкали биринчии ватандӯстони часуру кахрамони
кореягиро зиёрат кардем, ки онхо дар муборизаи
маргбори зидди истилогарони японӣ ва чангҷӯёни
америкоӣ курбон шуда, дар кабристони домони кӯхи
Тесонсан мадфун гардидаанд. Ин кабристони
инкилобчиёни шахид соли 1945 ташкил шуда, дар
вурудгохи он мувофики суннати меъмории халкП
дарвозаи мӯхташаме бунёд гардидааст. Ин кабристон,
ки зери парчами рамзй ва мармари сурх дар багали
кӯх насб шудааст, ной гирифта, дар ҳақикат хам
зиёратгохи ахолии Пхенян буда, хамеша ғарқи гул
аст, зеро зоириши бешумор дар пояи хайкалхо пайи
хам гулхои тару тоза мегузоранд.

Дар канори Пхенян дар баландии кӯхи Моранбон
хайкали бохашамати Озодй кад афрохтааст, онро
мизбонони кореягй бо ифтихори махсус ба мо нишон
доданд. Мо аз тамошои он шавку фарахмандии
тамоме ёфтем. Дар дили санги хоро чунин суханхо
хаккокй шудаанд: «Халки бузурги советй
230

Голей баланл

империалистони япониро торумор карда, халки
Кореяро олод намуд. Бо хуне, ки ҷанговарони советП
хангоми олод кардани Корея рехтанд, торҳои дӯстии
байни халкхои Корея ва советП бол хам мустахкамтар
шуд. Ба рамли мпннатдории умумихалкй ин ёдгорй
устувор гардид 15 августи соли 1945».

Рочеъ ба кахрамонии беналир ва часорати
сарболони советП суханони зиёде туфта шудааст. Вале
хангоми зиёрати ин хайкали мукаддас дӯсти мо Пак
Гван Чхол бол як лахлаи ачоиберо накл намуд:

1 марта соли 1946 буд. Ҳангоми намоишхои
тантанавии халк хиёнаткоре ба тарафн минбар, ки
рохбарони хокимияти халкй меистоданд. граната
партофт. Сонияе нагулашта чанговари советй
лейтенанти хурд Я. Т. Новиченко бо пайкари худ
хадафи граната шуда, чун сипар моро мухофилат кард
ва худаш... Магар инро фаромӯш кардан мумкин аст?
гуфт бо хаяҷон ӯ.

Ин хел кабристонхои бародарй ва ҳайкалхои
ёдгорие. ки ба шарафи аскарони советй бунёд
гардидаанд, на факат дар Корея, балки дар
мамлакатхои дигар низ бисёранд, гуфтем мо ба
дусгони кореягии худ, он сарбозоне, ки дар рохи
озодии халкхои дигар чони худро дарег надошта,
фидокорона курбон шудаанд, имрӯл хам ба мукобили
чанг мубориза мебаранд. Ҳар яке аз чунин қабри
бародарй ва хайкали ёдгорй одамонро огох мекунад,
ки хушёр бошанд, то фочиаи чангҳо ва истилохои
собик гакрор нашавад...

Пхенянро ал баландии манораи Чунхан бехтар
ба мушохида гирифтан кулайтар аст, гуфганд
дӯстони кореягй.

Ба дурустии ин даъво мо вакте бовар хосил
кардем, ки аз он баландии 150 мел рай илхомбахш
шахрро налора кардем, Пак Гван Чхол ба накди худ
давом дод:
231

Холмурод Шарифов,

Шумо манзараи зебои дарёро мебинед, қисми
марказии шаҳри П.хненян хамин аст, ин тарафаш
нохияи шаркни он.

Азбаски хаво софу бегубор буд. аз он баландй
гархи кӯчаю хиёбонхо ва гулгашти майдонхое, ки
хусни дилрабою нотакрор доштанд, бинандаро ба
шигифт меоварданд. Хусусан хиёбони Чхолим,
кӯчахои Пин, Чхангван, ансамбли меъмории Театри
бадеии Мансуде, Кохи таълими халк, Қасри халкии
маданият, Қасри споргии Пхенян, комплекса
шиноварии Чхангвангон, Қасри мактабиёни Пхенян
хеле зебо менамуданд. Аз хамон баландй манзарахои
дилрабо ва нотакрори шахр, боғи истироҳати
Моранбан, шахрчахои атраксионии Мангендэ ва
Тэсонсан, стадиони ба номи Ким Ир Сен, Қасри
спортии Пхенян, ғеҷакхои Рӯпӯшида, сирк.
мехмонмароҳо ва амсоли ин дидахо бинандаро
навозит мекарданд.

Мизбонон бо ифтихори арзанда ва бурхонхои
возех хикоят мекарданд, ки Пхенян дар муддати
кӯтохи таърихй. ба туфайли хокимияти халкй аз
шахри валангори чиркини савдогарону ханнотони
собик, ки дар он муассахою дӯконхои японй аз хама
бештар буд, ба шахри озодаи ҳозиразамон, ба
пойтахти давлати мустақил, ки сохиби иқтисодиёту
илм ва маданияти мутараккии хозиразамон аст,
табдил гардидааст.

Пхенян комилан аз нав бунёд гардид. Ҳамаи
иморатхои назаррасе, ки бинандаро мафтун
мекунанд, дар солхои хокимияти халкй эъмор
шудаанд. Дар хамин давар Пхенян ба шахри саноатй
табдил ёфт, дар ин ҷо соҳахои мошинсозй ва
риштахои дигари саноат ба вучуд омаданд, илму
фарханги шахр тараккй кард.

Ба мо муяссар шуд, ки на танҳо аз баландии
мазкур инро мушохвда намоем, балки хангоми
232

Голей баланд

мустақиман дидани иншооти гуногун, шиносой бо
кору бори коллективном онҳо ва сӯхбатхо бо
тстехсолкунандагон худ онро ба тахкик гирифта. ба
хакикати гуфтахои рохбаладон итминони комил
хосил намоем. Ин чо мехохам. ки баъзе мушохида ва
хулосахои худро иброз дорам.

Нахустин иншооте. ки мо аз «замин» онро дидем.
Кохи таълими халк буд. Он хамагй дар муддати як
солу нӯх мох бунёд ёфга, мохи апрели соли 1982 ба
истифода дода шудааст. Он дар еохили рӯди Тэдан,
дар рӯбарӯи мучассамаи ёдгории гояхо Чучха бунёд
гардидааст. Тархи меъмории ин кох фавкулодда
хайратовар буда, паррандаи азимеро ба хотир меорад.
ки болхои худро кушода ба сӯи осмон омодаи парвоз
аст. Посутунхои мӯҳташами он аз мармари шаффофи
сафед тарошида шудаанд. Онхо эхсосоти махсуси
эстетикй илко мекунанд. Масохати судманди ин кохи
мӯъчизавй зиёдтар аз 100 хазор метри мураббаъ буда,
имконият дорад, ки рӯзе 12 хазор хонандаро кабул
намояд. Он ба 30 миллион нусха китоб гунчоиш
дорад. Дар ин кох барон мухофизату ба хизмати
хонанда гузоштани китоб гамоми шароитхо мухайёст.
Кохи мазкур толорхои кироат, утокхои таълимй,
хучрахои сабти овоз, хонахои махсус барои
мубохисаю корхои илмй, маслихату машварат ва
иттилоот дорад. ки бо тачхизоти навтарини техникй
чихозонида шудаанд. Даххо маслнхатчиёну
мушовирон ва мададгорон барои кӯмак расондан ба
хочатмандони сохаи маърифат тайёранд. Ҷамьи
утоқҳое, ки барои шавкмандон пешбинй шудааст,
бештар аз 600 адад мебошад. Аз хама мухимаш он ки
дар ин чо хонандахо метавонанд китобу нашрияи
даркориашонро зуд пайдо кунанд, хар вакте хоханд,
овознавиштахои магнитофониро шунаванд,
кинокадрҳою ахбори телевизиониро тамошо кунанд.
233

Холмурод 11Ь)рифов

Фаъолияти иншооти дигари ба хамин монанди
халқӣ Қасри халкии маданият низ барон конеъ
гардонидани ниёзи маънавй ва эхтиёчоти мадании
мехнаткашон нигаронда шудааст. Ин каср хам
кисмати рӯизаминӣ дорад ва хам бахши тагизаминй.
Масосхати судманди он 60 хазор метри мураббаъ аст.
Дар ин чо бештар аз 500 ҳуҷраю утокхои хурду калон
ва толору мачлисгоххо ба хизмати мардум омода
буда. дар онхо на факат мачлису чорабинихои
мухталифи маданй-эстетикй гузаронда мешаванд.
балки хохишмандон метавонанд, ки дар он чо бо хам
маслихату машварат кунанд, мулокот ороянд.
истирохат намоянд. Гуфтушуниди мо бо рафик Ли
Бон Су, ки рочеъ ба он андак баъдтар таваккуф хохам
кард, низ дар хамин чо баргузор гардид.

Эътироф кардан лозим аст. ки тамоми иншооти
маданию маърифатии Пхенян хеле мӯҳташам буда,
якчанд хазор хохишмандонро пазируфта метавонад.
Масалан. толору тамошогоххои театри калони
Пхенян якбора метавонанд, ки 2200 хохишмандонро
чой диханд. Хонаи маданияти «8 феврал» 6000 чойи
нишаст дорад, факат сахнаи чархзанандаи театри
бадеии Мансудэ 2000 метри мураббаъро фаро
мегирад, Қасри анчуманҳои Мансудэ, факат толори
асосии мачлисгохаш шомили 2000 курсии нишаст аст.
Қасри мактабиёни Пхенянро намегӯед? Ин каср низ
бинандаро бо азамат ва тархи хоси меъмории худ ба
хайрат наоварда наметавонад. Дар бештар аз 500
хучра ва 200 кабинета гуногуни он метавонанд, ки
якбора бештар аз 10 хазор нафар писарону духтарон
ба машгулият фаро гирифта шаванд. Дар он чо
машгулият аз рӯи тамоми фанҳои таълимй адабиёт,
забои, физкултура, спорт, саноат, зироат ва риштахои
дигари улуми ҷамъиятӣ ва табий гузаронда мешавад.
Дар ин каср театри бачагона мавчуд аст, ки 1100 чойи
нишаст дорад. дар он аудиторияхои гуногуни мусикй.
234

Толей баланд

устохонахои мухталифи хунархои нафиса ва толорхои
хархелаи варзиш амал мекунанд. Дар яке аз ҳуҷраҳои
ин касри азим кореядухтари мактабхони сиёхчашми
чозибчехра, ки Ким Сун Ен ном дошт, чун донист, ки
мо аз Иттифоки Советй хастем. бо ишора моро нигох
дошт ва фавран бо харфхои калон-калони зебои чопй
дар вараки сафеде навишт: «Зинда бод дӯстии байни
халкхои РДХК ва СССР». У аз чои худ бархоста ин
тӯхфаи арзандаро ба мо бахшид. Мо онро бо чанбара
оро дода. барон наслхои оянда ба ёдгор гузоштем.

Дар ин каср беш аз хама моро худи бачахо
мафтун намуданд. Онхо бо саъю кӯшиши зиёд ва
ҷидду чахд ба фаро гирифтани соҳахои гуногуни
донишу хунар машгул буданд, дар рафтору кирдори
онҳо намоишкорӣ ва хунарнамоие мушохида
намешуд, бо камоли майл, табассуми латиф ва
самимият бо мо мулокот мекарданд. Консерти
яксоатае, ки онхо ба хотири вакилони советй доданд,
гуё дар лахзае гузашт, зеро он бо камоли завк,
шавковар, дилангез шуд ва мазмуни баланди
интернатсионалӣ дошта, дӯстии байни халкхои моро
тараннум намуд. Инчунин бо унсурхои хоси
маданияти бадеии халки сохибистеъдоди Корея оро
ёфта буд.

Дидани мактаби миёнаи духтаронаи Пхенян низ
ба мо таассуроги гуворо гузошт. Худи духтарон моро
аз даст гирифта ба синфхонахо мебурданд, хучрахои
гуногунеро нишон медоданд, ки дар онхо
машғулиятхои физика, чугрофия, равсмкашию
накшакашӣ, дарси мехнат, машки мусикй ва гайра
гузаронда мешаванд. Сипае директори ин мактаб
рафик Ким Ман Зуб бо даъвати худи духтарон моро
ба мачлисгохи начандон калоне бурд, ки он чо
толибахо консерти хаячонбахше намоиш доданд.
Ташаббускорони консерт ба барномаи он таронаи
«Шомгохони канорхои Москва»-и Соловёв-Седой,
235

Холмурод Шарифов,

дигар сурудхои совета, оҳангу нақшҳои шӯхи халкии
русй, аз кабил и «Калинка», «Коробейники», хамчунин
раксхоро дохил карда буданд. Ин холат бидуни
ихтиёр ва ғайричашмдошт моро ба ичрокунандагони
ин навъ раксу сурудхо шарик гардонд. Дар ин чо ва
бисер муассисахои дигар ба хотири истикболи гарму
чӯшон, мехрубонП ва самимияти мизбонон мо ба онхо
тӯхфахои ёдгорие медодем, ки аз албомхои суратдоре
иборат буданд. ки зиндагй ва фаъолияти В.И.Ленинро
инъикос мекарданд, буклетхое буданд, ки дар бораи
Тоникистону республикахои дигари бародарй хикоя
менамуданд.

Ҳайати вакилони мо аз тамошои сирки Пхенян,
ки дар сохили рӯди ороми Потхон сохта щудааст, бо
як чахон таассуроти гуворо баргаштанд. Ба мо
гуфтанд, ки масохати сирк зиёда за 5 гектар буда,
тамошогохаш 1800 чойи нишаст ва толори калоне
барои машку тамрин дорад, Диккати бинандаро на
факат ансамбли зебои хоси иморати сирк. гунбази
оличаноби сабз. 72 посутуни хушнамуд ва накшу
нигори деворхои он, балки пеш аз хама хунари
чаззоб. чолокй, махорат ва сабки нотакрори артистон
ба худ чало менамояд. Барои ман бо сухан тасвир
кардани «Ҷахиданхои зери гунбаз». «Бо силиндрхо
ғечидан» барин нумурхо бисёр душвор аст. Онхоро
факат дида тасаввур кардан мумкин аст. Рочеь ба
махорати хунарпеша Ким Сен Хи, ки парвози
акробатй мекунад, истеъдоди сехргар артиста
шоистаи РДХК Ким Чюл ва хунари бисёр
санъаткорони дигари сирки Пхенян бе хисси эхтирос.
тахсину офарин ва изхори ташаккуру мамнуният
наметавон сухан ронд.

Вокеан, махорати баланди санъаткорони РДХК
на факат дар сирк мушохида мешавад. Ҳунару
истеъдоди халки Кореяро дар навъхои дигари
маданияти бадеии ин мардуми сохибзавқ дидан
236

Толеи баланд

мумкин аст. Ҳангоми тамошои барномаи рангини
ансамбли занонаи Мансуд, дастахои хореографию
раксй, кинофилмхои «Ситораи Корея», «Суруди
мухаббат», «Фармони 0,27», «Гуфтор андар васфи
Чхун Хан», хамчунин мусавварахои ба маърази
тамошо гузоштаи Нигористони шахри Пхенян, ки он
чо бехтарин намунахои маданияти бадеии халки
Корея ҷамь оварда шудааст, кас мехохад, ки ба
эчодкорону офарандагони онхо аз таҳти лил тахсин
гӯяд. Хусусан намунахои хунари тасвирие, ки дар
нигористон мавҷуданд, касро бо он чихали хос
мафтун мекунанд, ки дар хули асрхо анъана. равиши
хос. мактабхои рассомП, тарш муайяни мувофики
мутазод истифода бурдани рангхои сарду гарм, рамзу
атрибутхои доимй, суннатхои жанрй барои гасвирхои
манзаравй, маишй ва хаёлй олами нотакрори
муназзами пиндори зебописандй ва чахонфахмии
халкро ба вучуд овардаанд. Аз чумла, мусавварахои
«Аждаҳо» (асри XV), «Гурбачаю сагча» (XVI),
«Манзараи рӯзгори дехкон», «Пусти паланг», «Коч ва
укоб», «Каппае дар тобистон дар бағали кӯҳ» (асри
XVIII) ва гайра фармӯшношуданианд.

Дар ин нигористон санъати тасвирии муосири
кореягй макоми шоистаро ишгол менамояд. Аз чумла,
мусавварахои «Партизандухтарони дӯзанда», «Занони
дехаи Намган», «Дарахти мохи май», сӯзании «Пари»
ва амсоли инхо чун намунахои аълои хунари тасвири
тамошобинро бо зиндагй, лавхахои таърихй, маишат
ва тахайюли бадеии халки бародарии Корея ошно
менамоянд. Аслан ба кадом иншооти мадании Пхенян
ворид шавед ва ё иморати онро аз берун нигаред, аз
табъи солим ва завки баланди дӯстони худ огох
мегардед. Ҳини тамошои раги шарёни зеризаминии
пойтахти РДХК, метрои Пхенян низ ба ин итминон
пайдо менамоед. Дар истгохи «Бухи» бидуни ихтиёр
диккати шуморо панной секабатаи азими ^ери гунбаз
237

Холму род Шарифов.

ба худ чалб месозад. Дар он чо бо забону василахои
саньаги тасвирй се омили инкишофи чамъият сабт
шудааст: гоя, техника, маданият. Аз рӯйи тавваччӯхи
худи мизбонхо ин се болеет, ки Корея ва чомеаи
кунунии онро ба парвоз меоварад.

Аз наклхои болоии мо ба хонандаи мӯхтарам
акидае пайдо нашавад, ки дар РДХК гӯё хама
мушиклихои зиндагй осон шудаанду он чо
фаровонист. Ба мо гуфтанд, ки даромади миёнаи
хармохап коргари кореягй 60 66 сӯми советиро
гашкил мекунад, ки ин хамаи зхтиёчхоро раво
намекунад. Ҳанӯз хам услуби аз речаи норма ба ахолЛ
таксим намудани озукаворй чой дорад ва кай бархам
мехурад, маълум нест. Тарзи рӯзгузаронии коркуни
оддии кореягиро чунин шарх доданд: дар як

шабонаруз хашт соат кор мекунад, хашт соат
меомӯзад, мехонад ва хашт соат истирохат мекунад.
Услуби либоспӯшй ва таомиазиву таомхӯриашон низ
хеле хоксорона аст.

Чунон ки дар боло шпора рафт, сафари ҳайати
вакилони мо ба РДХК бо иди саиди 70-умин солгарди
Ҳокимияти шуравй иртибот дошт. Дар арафаи ид
Госкомиздата СССР хайати вакилонро ташкил намуд
ва нависандаи ин сатрхоро рохбари он таъин кард.
Вазифаи мо ташкили намоиши китобхои советй буд.

Намоишгоҳи мазкур дар Пхенян 29 октябри соли
1987 дар вазъияги тантанавй ифтитох шуд. Дар он
китобқо, албомхо, плакатхо ва махсулоти зиёди
дигари чопие гузошта шуда буданд, ки аз махсусияти
бунёди чомеаи нав дар мамлакати мо, набарди
пурталоши халки советй барон хаёти нав, рочеь ба
индустриализатсияю саноатй кунонидани кишвар,
коллективонидани деҳот, амалй гардондани инкилоби
маданӣ, мардонагии бемисл. фидокорӣ ва каҳрамонии
одамони советй дар солхои Цанги Бузурги Ватанй аз
баркарор намудани хочагии халқ дар солхои чанг,
238

/Голей баланд

зисту кору бор ва ор^ую омоли имрӯзаи халки совета
накл мекарданд. Хдмчунин дар намоишгох китобҳои
Точикистони СоветП гузошта шуда буданд. Аз чумла
албоми мусаввари «Точикистони Советӣ», «Қомуси
насри форсу гочик», мачмӯахои ашъори Рӯдакию
Хайём ва ғайра.

Санъати тасвирй ба василаи осори махфузаи музеи
тасвирии ба номи А.С.Пушкин, мачмӯахои оличаноби
Эрмитаж, мусавварахои дилангези Нигористони
Третяков, китобхое. ки ба шахрхои кадимй Ярославл,
Киев, Новгород бахшида шудаанд, нашрияхои
мунъакисаи «Репин», «Тропинин», «Федотов»,
«Брюллов» ва «Ҷавохироти Шарк» намоиш дода
шуданд.

Бахши калони ин намоишро адабиёти бадеии
бисёрмиллати советй офаридахои А.МЛ оркий,
В.В.Маяковский, А. А.Фадеев. М. А. Шолохов,

намунахои бехтарини адабиёти бадеии халкхои
украин, белорус, қдзок, гурҷӣ, озарбойчон, халкхои
канори Балтика, мардумони Осиёи Миёна,
халкиятхои Шимолу Шарки Дур ташкил мекард.

Махсусан ба он чихати намоиш диккат дода шуд,
ки он зиндагии имрӯз ва омоли чории халки советиро
бо тамоми бурду бохтхо, муваффакияту карахтихо,
хулласи калом бо тамоми хакпкаташ равшан месохт.
Максад ин буд, ки тамошобинон аз рӯйдодхои
имрӯзаи мамлакати мо маълумоту маърифати
каноатбахш пайдо намоянд.

Ифгитоху кори ин намоиш, мулокотҳои хайати
вакилони мо дар як катор донишкадахо, муассисахои
таълимӣ ва корхонахо ба намоишҳои ха кики и дӯстии
байни халкхои советй ва корей табдил ёфт. Масалан,
хан гоми дар толори васеи касри мухташами Хонаи
хал кин таълим кушода шудани намоиши китобхои
мо, ки нихоят серодам буд. дӯстони кореягии мо, аз
чумла чонишини раиси комитети дӯстй ва робитахои
239

Холмурод Шарифов,

маданй бо мамлакатхои хориҷии РДХК Ли Хён Сик,
ҷонишини раиси ҷамъияти дӯст и и кореягию советй
рафик Ким Юн Гил рочеъ ба дӯстии анъанавии
собиқадор ва ҳамкории халкхои мо, сахми
халкунандаи лашкари советй дар оюд кардани халк
су хан ронда нд.
240

Толей баланд

КИШВАРИ АФСОНЛВИ

Маро сафаре дар пеш аст... Ба Вахт не, ба Кӯлоб
не, ба Бадахшону Зарафшон хам не, ба Африко,,, Ба
китъае, ки онро ягон ачдоду бобою бобокалонам дар
хоби шабаш хам надидааст. Чил-панҷох сол муқаддам
барон ман барин фарзанди як камбагали кухистонй ба
ягон шахри наздик. акалан ба Самарканд сафар
кардан вокеаи калон ба шумор мерафт. Ёд дорам,
тагоям Хурсандмурод барон аз кишлокамон Кулолй
то ба Панчакент рафта бозорй кардан пешакй се ру з
тараддуд медид. Мӯкнхояшро паллагй мезад.
либосхояшро дарбех мекунонд, хари хамсояро киро
мекард... акнун ман, чияни ӯ. кодир хастам, ки ба
кишвархои дурдасти дунё сафар кунам...

Дар хамин як вокеаи дар назари аввал хеле оддй
ман габаддулоти бузургеро дар қисмати худам ва
халки точик мебинам. Дар замони мо, ба
мамлакатхои гуногун тез-тез сафар кардан, аз ахволи
якдигар хабардор шудан, бо тачрибаи зисту зиндагии
онхо шинос шудан. дар халли масъалахои зиндагй
хамфикр шудан яке аз чихатхои меъёри зиндагии асри
мо гардидааст, зеро асри бист дар назди башарияз
проблемахои бузургтарини прогресси таърихиро
гузоштааст, ки бархам додани системаи
мустамликадорй, конунхои нажодпарастй ва таъмини
озодии милли ва амсоли инҳо аз он проблемахои
мухимтарин мебошанд. Ин максади олии таьрихиро
халкхо чудо-чудою бе мадади якдигар ба даст оварда
наметавонистанд. Ана дар заминай хамин максад
солхои 50-60-уми асри мо дар мамлакатхои Осиёву
Африко як чараёни бонуфузи байналхалкй бо номи
харакати якдилии халкхои Осиё ва Африко тавлид
ёфт ва комат афрохт, ки дар пайдоиш ва камолу
241

Холмурод Шарифов,

рушди он хизмати басе арзандаи Ҷ.Неҳру,
Ҷ.Абдуносир, Кваме Нкрума, П.Лумумба ва дигарон
ба ахли одам маълум аст. Ин харакат дар
Точикистони мо низ бо саъю кӯшиш ва ғайрати
фарзандони сазовори хадкамон М.Турсунзода ва
Б.Ғафуров вусъати сазовор пайдо кард. Ҷолиби кайд
аст, ки М.Турсунзода зиёда аз 20 сод ба Комитети
Советии якдилии халкхои Осиё ва Африқо сарварй
мекард. Х,амин харакат маро низ ба чараёни худ
кашида, борхо ба кишвархои дуру наздик бурдааст.
Инак, ба Африко низ бори дуюм аст, ки бо супориши
хамин комитет ба сифати сардори ҳайати вакилони
советй сафар кардам. Дафъаи аввал соли 1973 ба
Республикаи Малй рафта будам, бори дуюм соли 19X4
ба Республикаи Бенин. Таассуроти ҳамин сафари
дуюмам маро водошт. ки хомаро ба даст шрифта,
баъзе мулоҳизаю мушоҳидахоямро рӯи когаз орам.

Бешубха хар як сафар касро ба хаёлот мебарад ва
ба хаячон меандозад. Гарчанде пеш аз ин сафархои
зиёде карда, китъаҳои Аврупо, Африко ва Осиёро
дидаам, ин сафар бароям хеле асрорангез ва шавковар
менамуд. Хаёлам ба хар тараф парвоз мекард. Охир
ман ба китъае меравам, ки дар хакикат афсонавист.
Магар хайратовар нест, ки мардумони он кишвархо
барфро факат дар экрани кинофилмхо мебинанд ва
дар бораи зимистон тасаввуроти казой надоранд.
Худи хати роҳ то ба Бенину Малй инсонро бе хаячон
намегузорад. Мо се нафар аъзоёни ҳайати вакилони
Комитети Советии якдилии халкхои Осиё ва Африко
ман ва рафикон Корагансев В.А. журналисти

маъруф, мудири шӯъбаи ТАСС, Косухин Н.Д.
доктори илм, корманди Институти Африкой АФ
СССР соати 01 шаби 26-уми июни соли 1984 аз
аэродроми байналхалкии Шереметевой Москва рохи
осмониро пеш гирифтем. Ҳавопаймои ТУ-154 дар як
лаҳза аллакай аз хоки Украинаи шӯравй берун шуд.
242

,Толей балам i

Як вакт ходимадухтар Галина Ивановна эълон кард,
ки холо киштии хавоии мо дар болои шахри зебои
Палермои Италия мебошад, Бахри Миёназамин,
мамлакатхои Тунис, Ливия, Сахрои Кабир, Нигер,
Гвинеяи Экваториалй паси хам зери боли мчрги
фӯлодини мо мемонданд. Истгохи охирини мо
фурудгохи шахри Котонуи Бенин буд.

Мо як шабу як руз парвоз кардем, то ки ба нуктаи
охирин бирасем. Ҳавопаймои мо дар рох барои
фуровардани мусофирон ва пур кардани сӯзишворй
ба аэродромхои мукаррарй мефуромад. Истгохи
аввалини мо дар хорича шахри Триполи пойтахти
Ливия буд. Он чо мо нимишабй фуруд омадем.
Баробари аз самолёт фуруд омадан боди гарме, ки гӯё
аз танӯр мебаромада бошад, аз чониби Сахрои Ka6iip
ба димогамон зад. Гарчанде шабона буд, гармии хаво
43 дарача будааст, аммо аэропорти байналхалқП бо
чӯшу хурӯш кор мекард. Мусофирони зиёде дар
интизори навбаташон 6apo!i пар!!дан буданд. Ҳам дар
рафт, хам дар бозгашт дар хамин аэропорт як чиз ба
назар мерас!щ, ки арабхои зиёде дар тараддуди
сафари хач буданд. аммо барои сари вакт бурдани
онхо тайёра намерасид. Мардуми рӯҳонӣ, ки ба ин
сафар эьтикоди махсус доштанд, бо сабру токати
зиёде ба умели он ки сафар онхоро аз кисмати
ночорию нодорӣ ва аз норасоиҳои рӯзгор шояд начот
дихад, рӯз мепоиданд ва дар интизори хавопаймо
буданд.

Аз Триполи, ки хестем, рохи мо аз болои Сахрои
Кабир мегузашт. Аз хусуси ин дашт ва асрори
сехрноки табиаш он сайёхон наклхои зиёде карданд
ва ман чи зе ба он илова карданй нестам. Факат хамин
кадарашро кайд карданиам, ки агар як бор назари
Шумо ба ин дашти мавчу алангадор афгад. онро хеч
гоҳ фаромӯш намекунед. Яке аз харохонамон дар
самолёт Антанас ном як геолог, ки марли хушчакчаке
243

Холмурод Шарифов

буд, диккати моро ба амалиёти «регбозии» тамоми
Сахрои Кабир ҷалб намуд. Ӯ ба ман гуфт: «Ба он
теппаи баланд нигох кунед, бисер чизро мефахмед».
Дар хакикат дар пеши назарамон вокеаи аҷибе рӯй
дод... Дар як муддати кӯтох, дар як он, аз он кӯхчаи
баланд ҳеҷ чизе боқӣ намонд, боди зилзилаовари
Сахрои Кабир он баландиро ба ҷои дигар кӯчонд ва
чояшро хамвор кард, Ҳамин тавр, тамоми он даштн
беканор ба монанди он, ки сагхо дар богот давутозу
бозй мекунанд, бо per бозй мекард, дар хар дакика
кӯх месохт, кӯх хамвор мекард.

Гаштҳои пешин «аспи» хавой моро ба маркази
штати Каной Республикаи Федеративии Нигерия,
шахри Кано фуровард. Вакили аэрофлот моро
истикбол намуд ва дар вакти дамгирй ба мо аз
хусусиятхои ин мамлакат нақли кӯтохе кард: Штати
Кано, ки такрибан 7 миллион ахолй дорад, яке аз 19
штати Республики Федеративии Нигерия буда, худи
шахри Кано кариб 400 000 ахолй дорад. Кано
шахресг, ки хатхои рохи оханро ба хам мепайвандад,
аэропорта байналхалкй дорад, маркази ил му хунар ва
саноат аст. То асри XIX он шахр пойтахти давлати
халқи Хауса будааст.

Аз Кано мо ба шахри Малобо маркази Гвинеяи
Экваториалй рахсипор шудем ва баъд аз ду соат ба он
чо фуруд омадем. Ин чо ба назарамон манзарахои
бешазорҳои типи тропикии африқой пахн гардиданд,
атроф хама чой кабуд, кӯҳу дарахтони коматбаланд
падидор буданд. Дар байни издихом аъзои вакилони
мо Н.Д. Косухин, сафири Иттифоқи Совета

Б.А.Красиковро шинохт, ки ӯ моро хеле самимона
пазирой кард ва зиёфати хубе дод. Красиков собик
котиби Комитети вилояти Андичони РСС Узбекистан
будааст. Вай гуфт, ки якумин шахсе, ки аз СССР дар
ин чо сафир шудааст, фарзанди халки точик мархум
Расулов Ҷаббор Расулович буд. Маълум шуд, ки ӯ
244

Толей баланд

Ҷ.Р.Расуловро хуб медонистааст. Бинобар ҳамин ӯро
ба хуби ёдоварй кард. Сафари советй аз кисмати
мардуми он кишвар, сиёсати тороҷгаронаи
мустамликадорони испанй ба хозирон накди муфиде
кард.

Республикам Гвинея Экваториалй кишвари хурде
дар хати устувор буда. бештар аз 28 хазор километра
мураббаъ сатх ва наздик ба ним миллион ахолй
дошта, дар Малабо наздик ба 50 хазор ахолй икомат
мекунад, Иктисодиёти мамлакатро хочагии кишлок,
ки асосан барои экспорт махсулот истехсол менамояд,
гашкил мекунад. Мамлакат ба хорича бештар какао
ва кахва, равтани хурмо. банан ва тамоку мефурӯшад.
Қариб 80 фоизи онро Испания мехарад. Испания ин
мамлакатро соли 1778 ба мустамликаи худ табдил
дода буд. Асри XX асри муборизаи халкхои Осиёю
Африко такдири халкхои ин мамлакатро низ чунбонд.
Он 12-уми октябри соли 1968 истиклол ба даст
овард...

Инак, мо баъди 19 соати парвоз ба нуктаи
охирини сафарамон шахри Котону, қароргоҳи
хукуматии Республикам Бенин расидем. Ҳангоми
фуруди мо атрофи шахрро пардаи сиёхи шом фаро
гирифта буд.

Бояд махсус кайд кунем. ки хайати вакилони моро
дар ин шахр мизбонон бо хисси кадршиносии баланд
истикбол намуданд. Вакилони Комитета Марказии
партиям револютсионии Бенин аъзоёни комиссияхои
доимии КМ партия М.Дагиа, Г.Амусу, Т.Вору, ки хар
кадоми онхо мансабхои баланди давлатй низ доранд,
хамрохи коргарони сафоратхонаи советй моро
самимона кабул карданд. Баъд аз пурсупоси рох
мизбонон моро ба толори меҳмонони фахрии
аэродромашон хонданд. Вакилони газетахо.
телевизиону радиои махаллй ба мо барои гирифтани
изхорот мурочиат намуданд ва изхороту расмҳои
245

Холму род Шарифов.

аъзои ҳайати вакилонро бо телевизион нишон дода.
дар газетам «Эузу» (инкилоб) органи КМ Г1РБ чоп
намуданд.

Бениниҳо ба фиристодагони халкм совет» ва кори
хайати вакилони мо ахамияти махсус медоданд.
Ҳайати вакилонро дар кароргохи хос, ки он ҷо
сардорони давлатхо карор мегиранд, чой карданд.
Дар хама сафархои дохили мамлакат моро экскорти
махсуси мотосиклистхо рахнамой мекард. Дар хама
чой моро хамчун мехмонони азиз мепазируфтанд.
Албатта, хар яки мо ин пазироии дӯстонаю
самимонаро на ба унвони шахсии худ, балки ба
унвони Ватани бузургамон, бо ифтихори хакконй
кабул мекардем.

Акнун биёед, хонандагони мӯҳтарам, дар хусуси
максади сафари хайати вакилон ва фаъолияти он дар
ин сафар накли мухтасаре шунавед. Хайати вакилони
мо чун фиристодагони Комитет» совет»» якдилй бо
мамлакатҳои Осиё ва Африқо ба даьвати КМ
Партиям хукмрони халкии Бенин ба он чо рафта буд.
Азбаски ханӯз дар Бенин комитет ташкил нашуда буд,
шояд бо нияти омӯхтани тачрибаи бойи Комитета
Советии якдилй моро ба он ҷо даъват карда бошанд.
Ин гумон ба ман аз он чо пайдо шуд, ки дар хама чое,
ки мо будем, ба ин масъала ахамияти махсус медоданд
ва дар хама мулокотхо моро аз ин хусус саволборон
мекарданд.

Ба зиммаи фиристодашудаҳо вазифахои мухим
гузошта шуда буд, ки дар мулокотхо бо ходимони
хизбию давлатй, дар вохӯрихо бо вакилони
мехнаткашон, дар гуфтугузорхои расмӣ хуччатҳои
Давлатй Советиро оид ба масъалахои мубориза барои
сулх, барои солхои 80-ум пасг намудани шиддати
низоъхои байни давлатхо, ярокпартоии умумй,
ташаббусҳои сулхчӯёнаи Иттифоки Советй, ки дар
баромадхо ва изхоротхои рохбарони ҳизбй, давлатй
246

Голей баланд

ва мурочиатномаи Сесияи Совети Олин СССР ба
парламенту халкхои олам пнъикос шуда буданд. васеъ
таргиб намоем ва изхор кунем, Ҳукумати Советй,
халқҳои СССР доимо муборизаи озодихохии мардуми
Африкоро дастгирй мекарданд ва дар оянда хам
суботкорона пуштибони онхо мебошанд.

Бояд таъкид намоем, ки мо ба ин максад расидем.
Худи рафиқони бенинй ба ин кори мухими мо
кӯмакҳо расониданд. Программаи кори vtopo онхо
чунон пурмазмун ва муфид сохта буданд, ки мо
тавонистем чахор вилоят вилоятхои Зу, Уэме,
Атлантик, Моно, шахрхои Котону, Порто-наво,
Абомеяро бинем ва бо мардумонаш мулокотхои
дӯстона гузаронем.

Дар шахрхои Абомея, Порто-наво, Уэме, Локоссо
моро аъзоёни комичроияи миллй (хукумат),
президентхо, комитетхои давлатии вилоятхо рафикон
Алй Худу, Ф.Озодогбеху, Ж.Д.Алаво, Б.Синжалум
дар ҳузури фаъолони ҳизбй ва давлатй самимона
кабул карданд, ба унвони Давлатй советй ва халки
кахрамони он суханҳои сазовор ва офаринҳо гуфтанд.

Мулокоти аввалини мо бо вакилхои меҳнаткашон
фаъолони партиявй, иттифоқҳои касаба, чавонон,
занон ва ғайра дар маркази вилояти Зу шахри Абомея
барпо шуд. Пас аз гуфтушунидхои тӯлонӣ ва саволу
чавобхо, раиси комитети давлатии шӯрои вилоят,
аъзои ҳукумати марказй Алй Худу ба сухан баромад
ва махсус изхор намуд, ки дар шароити тезутунд
шудани муносибатҳои байналхалкй, мустахкамтар
кардани робитаҳои дӯстиву якдилии СССР ва Бенин
дар ин минтақаи Африко аҳамияти хос дорад. «Халки
мо, гуфт ӯ, масъалаи хаётан мухим будани
муборизаро барои бехатарй, сулху амонй, бас кардани
мусаллахшавии мамлакатхоро амик мефахмад ва
дастгирй мекунад».
247

Холм урод Шарнфов

Мехохам. ки тавачҷӯҳи хонандагонро боз ба як
ҷиҳати днгари сафарамон дар ин мамлакат алоҳида
ҷалб намоям. Аз як вохӯрй то ба вохӯрии дигар
мароқи мизбонон ба сӯхбатҳою баромадхои мо
меафзуд ва бо ташаббуси худи бенинихо доираи
иштирокчиёну шунавандагони сӯхбатҳову

баромадхои мо хар дафьа васеьтар мешуд. Масалан,
агар дар Абомея дар мулокоти аввалин 20 кас ширкат
варзида бошад. пас 29-уми июн дар Котону (хонан
халк) зиёда аз 200, 30-юми июн дар Порто-наво 300
ва 1-уми июл дар Локоссо, ки дар сархади Того
чойгир аст 500 кас дар сӯхбатҳо иштирок намуданд.
Дар хама чо вакилони хнзбП давлатП, аъзоёни
комитетхои хизби (мудофиаи) инкилоб, занон,
чавонон, зиёиён, яъне вакилони ташкилотхои
чамъиятии мехнаткашон дар мулокотҳо хозир
мешуданд.

Аксари ин чамьомадхо характери митингхои
сиёсиро пайдо мекарданд, ки равняй
зиддиимпериалистиашон харчи аёнтар ва
бошиддаттар мегардид.

Бенинихо дар айни хол кӯшиш мекарданд, ки
чойҳою толорхои барои мулокотхо муайяншударо
махсус оро диханд. Масалан, дар даромадгохи шахри
Абомея шиори «Зинда бод дӯстии Советй ва Бенин»,
дар Котону дар майдони хонаи халк шиори «Зинда
бод якдилй ва дӯстии Иттифоки Советй ва Бенин» ва
гайра навишта шуда буданд. Дар толорхо суратхои
рохбарони СССР ва Мате Керреку Президента
Бенин низ овехта шуда буданд. Дар Котону бенинихо
ба мо чандин ёдгорихои инқилобиро нишон дода,
моро ба майдоне бурданд, к и дар маркази махаллахои
коргарии шахр вокеъ гардидааст.

Дар зери таъсири натичахои чанги дуюми чахонй,
хусусан дар солҳои 50-60-уми асри XX бедоршавии
Африқо, харакати миллӣ-озодихоҳӣ хеле авч гирифт.
248

Толей баланд

Дар мулокотҳо борхо мисол оварда мешуд, ки дар
бист соли охир харитаи сиёсии Африқо батамом
тағйир ёфт. Африкоихо бо ифтихор мегуфтанд, ки
соли 1960 «Соли Африко» ном шрифта буд, чунки
худи хамон сол дар он китъаи сиёх якбора 17
мамлакат аз юғи мустамликавй озод гардида, чун
давлатхои мустакил парчам афрохта буданд. Соли
1980 бошад, Республикаи Зимбабве хамчун
панчохумин мамлакати озодагардида ва аъзои
комилхуқуки Ташкилоти Давлатхои Муттахида
эътироф гардид, ки хамаи ин ғалабаи якҷояи куввахои
озодипарвару ватандӯст ва инкилобии дунёст.

Дар сӯхбатхову маҷлисхои дӯстӣ фиристодагони
кишвари шӯравӣ тайр аз масъалахои байналхалқӣ,
чихатҳои харакати якдилии Осиёву Африко, ба
масъалаиҳои тарғиби тарзи зиндагонии советй
ахамият дода, дар бораи корубор ва зиндагию саъю
кушишхои халкхои мамлакатамон низ наклхои
муфассал мекарданд. Аз тачрибаи бунёд намудани
чамъияти нав дар республикахои милли, хусусан дар
Точикистон наклхо шунида, барон пурратар шудани
тасаввуроти худ ба мо саволҳои гуногун медоданд.
Онхо мехостанд, ки дар бораи тачрибаи мухофизати
хокимият, бархам додани махви бесаводй, таъмини
озодию баробарҳуқуқии занхо, созмони ташкилотхои
илмию маданй ҳарчӣ зиёдтар маълумот дошга
бошанд. Майли онҳо барон донистани зиндагонии
халки советй. сиёсати дохиливу берунии Давлати
Советй чунон зиёд буд, ки ҳар дафъа сӯҳбатхою
маҷлисҳои мо се-чор соат давом мекард. Сомеъон
баъзе саволхоро, хусусан дар бораи озодии занхо,
махви бесаводй гаштаю баргашта медоданд.

Ғайр аз вохӯрихои оммавй ва баромадхои дар
назди ҷамоатҳои серодам хайати вакилони мо ду
маҷлиси расмии корй бо вакилони Ҳукуматй баргузор
намуд, ки онхо пурра ба проблемахои гуногуни
Холмурод тарифов.......................... 249

ҳаракати якдилии Осиё ва Африқо бахшида туда
буданд. Накшаҳои ояндаи кори ду мамлакатро дар
бобати боз хам инкишоф додани харакати якдилии
халқхо муайян намудем.

Дар гуфтугузорхою мулоқотҳо рафикони бенинй
махсус қайд мекарданд, ин таҷрибаи ғании шӯравП
дар харакати инқилобй, дар сохтмони давлатй, дар
кори бунёд намудани иктисоднёти нав, маданияти нав
барои Бенин арзиши бузург дорад.

Барой мо, мегуфтанд бенинхо, васеъ шудани
робитахо бо СССР ва дигар мамлакатхои
тараккипарвар боз як ахамияти дигар дорад. Халки
мо мебинад, ки дар муборизаи мушкили худ танҳо
нест ва дӯстони вафодор дорад ва ба тачрибаву
кӯмаки онҳо такя намуда, галаба мекунад. Масалан,
вазири инкишофи хоҷагии кишлоқ ва кооператсияи
Бенин Ф.Озодогбеху махсус таъкид кард, ки
мустахкашавии ҳамкории ҳукумати Бенин бо СССР
яке аз омилҳои мухими галабаи инкилоби халқй-
демократии Бенин мебошад.

Ин фикрро ба мо дар вохӯриҳоямон бо коркунони
саноати чавони Бенин дар фабрикаи бофандагии
«Собетекс», муассисахои истехсоли обхои маъданй ва
пиво «Поссотом», заводи собунпазии «Гбоку» низ
хотирнишон намуданд. Масалан, директори заводи
дар шахри Порто-наво будаи собунпазй Обеде
Ачинжа фактхои диверсияи иқтисодии мамлакатхои
капиталиста, хусусан Франсияро оварда, кайд кард,
ки мустамликапарстон бошуурона барои вайрон
кардани набзи кори муассиса дар вакташ
фиристонидани масолехи заруриро «фаромӯш»
мекунанд.

Мулоқоти хотимавии мо бо дӯстони бенинй дар
хузури раиси Комиссияи КМ ПНРБ Григусу Гадо
гузашт, ки вай бо таваччӯхи зиёде ба унвони халки
совета сухан ронд. Байни ӯ ва вакилони советй
250

Толей баланд

сӯхбати муфиде барпо гардид. Григусу Гадо аз номи
худаш ва Президент Бенин М Керреку ба халки
бунёдкори советй салому эхтиром савго кард.

Ба мо муяссар шуд, ки бо одамони советП. ки бо
амри Ватан дар Бенин кор ва зиндагП мекунанд.
вохӯрем ва дар наздашон баромадхо карда, аз
гирумони хамватанони азизашон накдхо кунем.
Чунин вохӯриҳои хаяҷоновар бо фиристодагони
СССР дар сафорагхонаи совета, маркази мадании
совета дар Котону ва идораи мухбири ТАСС барпо
шуд. Факаг дар сафоратхонаи советй зиёда аз 250
дипломатхо, мутахассисони гуногуни шӯравӣ
инженерхо, геологхо, лётчику мутарчимон гирд амада
буданд, ки байни хайати вакилонву хозирон сӯхбати
шавковаре гузашт. Сомеъон чун донистанд, ки ман аз
Тоҷикистон хастам. саволхои зиёде дода, аз
табаддулотхое, ки дар кисмати халки мо ба амал
омадааст, хамчунин аз таърихи бойи кадимии он
пурсуҷӯй карданд.

Дар урфият мегӯянд, ки бузургии кӯҳро хар
кадаре ки аз он дуртар равй. хамон кадар аёнтар хис
мекунй. Ана дар ҳамин кишвархои дур, дар
мулокотхои зиёд бо одамоне, ки дар хориҷа қарзи
гражданин худро диловарона адо мекунанд, кас ба
худ болида, кадру қимати Ватану ватанпарвариро
хамон кадар барчастатар дарк менамояд ва фахр
мекунад, ки ӯ хам гражданина Ватани бузурт СССР
мебошад.

Ҳар як мутахассиси советй, ки мо бо онҳо
вохӯрдем. бо вазифашиносии баланди гражданй дар
хорича хизмат мекунад. Ин сатрхоро менависаму
мулокотам бо як чавонзани рус, муаллимаи забони
русй. ки дар вилояти Сетуни Республикаи Мали соли
1973 иттифок афтода буд, ба ёдам омад. Ин бесабаб
нест. зеро ӯро хама зангихо «наша Маша» мегуфтанд.
Бе муболиға кайд кардан зарур аст, ки хар рӯзи дар он
251

Холч\ род Шарифов

чо гузаронидаи Маша шучоат буд. Русдухтарро танхо
ба як вилояти мамлакати дурдасти Африкой Ғарбӣ
мефиристанд. Вай бо ифтихор ин супоришро кабул
мекунад ва дар муддати 6 мох шӯхрати хакконй пайдо
мекунад. Дар мактабе, ки ӯ ташкил кардааст, зиёда аз
150 зангиҳои пиру чавон мехонданд... Маша ғайр аз
фаъолияти муаллимП дар байнп ахолии он чо кори
зиёди маданй-равшаннамой мебурдааст. Зангихои
маҳаллӣ бо миннатдорй эьтироф менамуданд. ки ба
воситаи хамин чавонзан онхо аз парвози якуми инсон
ба фазо, яъне парвози Юрий Гагарин огох шудаанд.
Маша бо ташаббуси худаш ба сокинони вилояти Сегу
филмҳои ҳуччатиро аз зисту зиндагонии мардумони
Ватанаш нишон медодааст ва дар байни занхои
зангии хонанишин ташвикотхои санитарй-гигиенй
низ мебурдааст. «Ёдат ба хайр» гуфтем мо ба Маша,
дар вакти видоъ ва дар хусуси фаъолияти
фидокоронааш дар сафоратхонаи советй вакти вохӯрӣ
бо хамватанон накл кардем. Вакте ки шахе дар
ватанаш аст ва саргарми корубори осоиштаи худ
мебошад. на хама вакт пурра тасаввур карда
метавонад, ки ҳазорхо Машахову Иванҳову Ахмаду
Юлдошхо дар нуктахои гуногуни Сайёра, дар
гӯшахои дурдасти кишвархои бегона ба шӯхрати
Ватанашон шӯҳрат зам мекунанд, хизмати

халқашонро бо камоли ифтихор фидокорона ба чо
меоваранд.

Мо дар мулокот бо коргарони сафоратхонаи
советй кайд кардем. ки хамаи халкхои СССР, аз чумла
мардумони Точикистон дар кори начиби мусгахкам
кардани дӯстии халкхо, таргиб намудани комёбихои
Ватанашон саҳми сазовор мегузоранд. Масалан, дар
Бенини дурдаст гузаронидани рӯзхои советй дар
мисоли Точикистон дар бисёр мамлакатхои Осиёву
Европа Афгонистон, Эрон, Ирок, Туркия, Италия,
Белгия, Франсия, Юнон, Австрия, Канада, робитакой
252

,Толей баланд

пойтахти Точикистон Душанбе бо шахрхои

бародаргаштаи африкой Лусака (Замбия), Сано

(Яман), Монастир (Тунис) ва гайра робитахои
вусъатёбандаи мадании Точикистон ба мамлакатхои
хамаи китъахои дунё низ мисоли раднашавандаи ин
фикр аст.

Акнун чоиз аст. ки дар бораи Бенин, кисмати
таърихии он, корубори имрӯза ва накшахои фардои ӯ
низ мухтасар дахолат кунем. Сафар кардан - дунё
дидан аст, мегӯянд. Ба воситаи сафар. мулокотхои
дӯстӣ кашфи кишвари нав ба амал меояд. Дар ин
мусофиратам, ман барон худам ва шумо хонандагони
азиз боз як чахони нав. чахони хусусиятхои нодиру
ногакрори Африкоро кушодам, ки онро низ
хотирнишон карданй хастам.

Бенин мустамликаи собиқи Франсия Дагомея
мебошад, ки дар кисми Африкой Ғарбӣ, зонаи
тропикии сочили Уқёнуси Атлантика ҷойгир аст. Он
баъди ба сари хокимият омадани афсарони
прогрессией ва дар соли 1972 ташкил шудани
Хукумати инқилобии Ҳарбй рохи тараккиёти
ғайрикапиталистиро интихоб кард. Шаш сол аз ин
пеш барои республика номи Бенин интихоб шуд, ки
ин номи як давлати кадимии африкоие будааст, ки
мустамликадорон онро барбод додаанд.

Қисмати таърихии ин мамлакат чунин будааст, ки
асрхои XV португалихо дар ин сохили Атлантикй. ки
«соҳили бехукук» ном гирифта будааст, бозори
ғуломфурӯшй мекушоянд ва то соли 1958 онро ба
колонияи худ табдил медиханд. Баъди ба даст
овардани истиклолият хам аз соли 1958 то соли 1972
Дагомеяро гурӯҳҳои иртиҷоии хоричӣ ором
нагузоштанд. Масалан, аз соли 1958 то соли 1969 дар
он чо хашт габаддулоти давлатй ба амал омада, бист
хукумат иваз карда шудааст.
253

Холмурод Шарифов.

Баъди соли 1972 ба сари хокимият омадани
Шӯрои ҳарбии инқилобии халкӣ бо сардории
Президента он Мате Керреку таърихи нави Бенин cap
мешавад. Дар ин хусус дар поёнтар боз сухан хохем
ронд...

«Азхудкунии» Бенин аз тарафи мо аз аввалин
соатхои ба хоки он фуруд омадан ва бо рохи аэропорт
вориди шахри Котону шудан cap шуд. Растаҳои
соҳилП моро аз укёнуси Атлантика ҳамагП 150-200
метр чудо мекарданд ва ба назар пляжҳои қумину
боғоти нахлхои кокосӣ намудор шуданд. Мизбони мо
М.Дагиа шарх дод, ки ин ҷо мавзеи дӯстодоштаю
сайргохи сокинон ва мехмонони Котону мебошад.
Гарчанде расман пойтахти давлат Порто-наво бошад
ҳам, тамоми ташкилотхои марказии давлатӣ ва
қароргоҳи Президент дар Котону чойгир шудаанд.

Пас ба мо мучассамаи 15-метраи азимеро нншон
доданд, ки ба хотираи муборизони қурбоншуда комат
оростааст. Дар мучассама хайкали сарбози куввахои
мусаллахи халкй, дар як дасташ автомати маркаи
«Калашников», дар даст и дигараш байроки ғалаба,
чуссаи дехкони бенинй ва амазонка чангидухтар, ки
шамшерро аз ғилоф мекашад, ба хотираи он чанге, ки
духтарон дар набардхои зиддимустамликадорй
часурона иштирок кардаанд, тачассум ёфтаанд. Дар
зери он мемориал-музеи махсус бунёд шудааст, ки
экспонатхои гайриоддй дорад: хуччатхо, ярокхои
тачовузкорони ачнабй, ки 16-уми январи соли 1977 аз
зарбаи аскарон ва мехнаткашони Бенин онхоро
партофта гурехтаанд, Ин хучуми сӯиқасди ногахонй
барои сарнагун кардани хукумати М.Керреку сахарин
16 январи соли 1977 дар зери рохбарии зархаридхои
УМР-и ШМА ба амал оварда шуда буд ва шикасти
шармандавор хӯрда, чун як сахифаи сиёҳкориву
душманонаи ашаддии гурӯххои хунмасти америкой
дар таърих сабт гардидааст. Ҳар кассе, ки ин
-■ 4 ...............................Толей баланд

мучассамаро зиёрат мекунад, беихтиёр ба хашм
омада, ба зулму мустамликадорй ва бандагию
истисмор лаънат мехонад.

Рӯзи дигар шиносоии амиқи мо бо Бенин дар
вилояти Абомея давом кард, ки ин маънои махсусе
доштааст, Гап дар сари он аст, ки дар он чо Похо ном
маидони таьрихП чойгир буда, огози муборизаи
қахрамононаи мардуми он кишвар аз хамин майдон
cap задааст. «Дар охири асри гузашта. - гуфт
рохбалади мо, узви комиссиям доимии КМ ПНРБ
таърихчй Т.Амусу, кахрамони миллим Бенин, шох
Беханзин дар хамин майдон зарбаи халокатоваре ба
мустамликадорони франсуз задаст ва нидо кардааст,
ки «Ғуломй бас аст. ба ачнабиҳо cap фуруд овардан
бас аст». Ба хотираи кахрамонихои вай дар майдони
Гохо мучассамаи хубе сохгаанд, ки моён, хайати
вакилони шӯравй. онро бо зав к зиёрат кардем ва
гулчанбар гузоштем.

Бесабаб нест, ки давом дод наклашро Т.Амусу.
баъди ба сари хокимият омадан 30 ноябри соли 1972
Президента хозираи Бенин М.Керреку дар хамин
майдон нутқи программавии худро эрод намуд, ки дар
он мохияти сиёсатн зиддиимпериалистии давлати нав
ва озодии миллат аз юти истисмори мустамликадорон
зикр ёфтааст. Аз хамон рӯзи таърихй ин чониб Бенин
рохи тараккиёти дигарро барои худ интихоб кардааст.

Ҳукумати нави инкилобии Бенин ба проблемахои
ба куллй тағйир додани рохбарй ба чамъияту
сохтмони иктисодй ва маданй ахамияти чиддй дода,
принсипи бо план тарақкй додани хочагии халкро
чорй кардааст. Фаъолон накл карданд, ки баъди ба
даст овардани истиклолият хукумати нав се маротиба
кӯшиш кард, ки плани тараккиёти хочагии халқро
тартиб дихад. Азбаски ин корро мутахассисони
хоричй бидуни ба хисоб гирифтани хусусияти
мамлакат ва ба нафъи мустамликадорони пешин, кабл
255

Холм урод Шарифов,

аз хама Франсия тартиб дода буданд, он бенатича ва
бебақо баромад. Хушбахтона, гуфтанд дӯстони
бенинП, плани сесолап тараккиёти мамлакат барон
солхои 1977-19X0 боэътимод баромад, зеро он дар
мадди аввал масьалаи харчи зудтар баланд
бардоштани дарачаи зисту зиндагонии халкро пеш
гирифта, ба проблемахои васеъ инкишоф додани
истехсоли хочагии кишлок ва саноат диккати махсус
дод. Чунин тарзи плании корбарй дар иктисодиёт ба
бенинихо шароити аз нав бунёд кардан» гарзи
рохбарй. ба гаври ратсионалй таксим намудани
захирахои моддию молиявни мамлакатро фарохам
овард.

Тағйиротҳои чашмрасро мо дар хочагии кишлок
низ мушохида кардем. М. Дата кайд намуд, ки аз
панчяки ахолй дар кишлок зиндагй мекунад ва дар он
чо махсулнокии мехнат бехад паст буда, ханӯз
муносибатҳои феодалй пуркувватанд ва хочагихои
хурд-хурдак челе зиёданд. Аз ин сабаб ҳукумат рохи
харчи зудтар гузаронидани ислохоти аграрй, бархам
додани муносибатхои феодалй, ташкили шакли
кооперативии мехнагу хочагидорй, чорй кардан»
нарху навохои мӯьтадилро барои махсулотсупории
дехкононн камбагал пеш гирифтааст.

Дар ай ни замон ба масьалаи ташкил кардан и
ширкатҳои истеҳсолии дехконон ахамияти махсус
дода мешавад, чунон ки дар мамлакати мо буд ТОЗ-
хо (товаришская обработка земли). Ҳозир зиёда аз
500-то чунин ширкатхо кор мекунанд.

Шакли дигари баландтари хочагидорй дар Бенин
кооперативхо будааст, ки хар кадоме 30-50 оилахои
дехкононро муттахид мекунанд. Онхо на факат якҷоя
дар замин кор мекунанд, балки якчоя сохиби олоти
мехнатй ва замин мебошанд. Ба онхо давлат низ
кӯмаки зарурй мерасонад, лавозимоти хочагй
256

Толей баланд

медиҳад, онҳоро бо порухой маьданй, материалҳои
сохтмон ва ғайра таъмин менамояд.

Ҳозир ташкилотхои давлатию саноатӣ низ барои
худашонро бо махсулоти хоҷагии кишлок таъмин
намудан хоҷагихои кооперативй доранд. Масалан,
муассисаи бофандагии «Собетекс» 60 гектар замин
дорад. Дар он ҳамаи аъзоёни коллектив дар вақтхои
муайян кор мекунанд, махсулотро бо нархи арзиши
аслиаш гирифта, барои эхтиёҷи коргарони коллектив,
оилахои онҳо истифода мебаранд, ки ин кор дар зери
роҳбариву назорати ташкилоти касаба гузаронида
мешавад.

Масъалаи дигари инқилобӣ барои Бенин ин
масъалаи харчи зудтар бархам додани бесаводй
мебошад. Зеро зиёда аз КО фоизи ахолй беса вод буда,
аз хондану навиштан дарак надорад. Дӯстони мо
Т.Вору ва Г.Амусу диққати моро ба он ҷалб
намуданд, ки дар ин кор мушкилиҳои зиёде хастанд,
ки пеш аз хама набудани кадрхои педагогиро метавон
зикр кард. Аз ин сабаб дар курсҳо бо суръати тез
муаллим тайёр мекунем, гуфтанд онҳо. Дар чунин
вазъият талабаи дирӯза, нафакат ба мардум савод ёд
медиҳад, балки кори зиёди оммавию маданй-
равшаннамоиро низ ба ӯхда мегирад. Шиори мактаби
нави имрӯзаи Бенин чунин аст: «Таълимоту

истехсолот яканд». Ин чо мақсади бо гачриба зич
алоқа доштани таълиму тарбия ифода шудааст. Бо ин
максад саршавии кори мактабро аз 15-уми феврал ва
таътилро ба 27-уми октябр овардаанд, ки талабахо
дар устохонахо, фермахо, сахрохо низ кор кунанд.

Хулоса, масъалахое, ки инкилоби Бенин бояд ҳал
намояд, бешуморанд ва мо имконият надорем, ки дар
як накл хамаи онхоро дар бар гирем.

Акнун мехохам, ки таваччӯхи хонандагонро ба
таасуротхоям аз чойхои дигари диданй, иклим ва
расму оини мардуми он кишвархо ҷалб намоям.
Холмурод Шарифов........................... 257

Баъди мулокотҳо бо ходимони давлатй, фаъолони
ташкилотҳои иттифоки касаба, чавонон ва занон дар
вилояти Зу рафик Г.Амусу даъват намуд, ки мо музеи
кишваршиносии он чоро тамошо кунем. Дар музей ба
мо муяссар шуд, ки экспонатхоеро, ки аз таъриху
тарзи зиндагии бенинихо маълумоти пурра медиханд,
аз назар гузаронем ва накли ходими илмии музейро
бо мароки том гӯш кунем. Рохбалад бо нозукбаёнй аз
саргузашти халкашу ватанаш хикоя мекард ва бо дили
пур ва умеди саршор аз ояндаи кишвари худ сухан
меронд.

Дар хотимаи экскурсия ба мо толори лавозимоту
харамхонахои шохони Бенинро нишон доданд. Вахте,
ки сухан аз харам рафт, узви хайати вакилони мо
доктори илмҳои таърих Н.Д.Косухин хазломез гуфт,
ки «Роҳбари хайати вакилони мо дар хусуси
харамхонаи амири Бухоро ахбороти чолиби диккат
дода метавонад». Вақте ки ман ишора кардам: «Чиро
дар назар доред», вай хандида гуфт: «Он чиро, ки
амири Бухоро 170 зан дошт». Дар ин маврид, дӯсти
бениниамон Г.Амусу хандида илова кард, ки «ин накл
моро ба хайрат оварда наметавонад, зеро Гезо ном
шохи Бенин зиёда аз чор хазор зан дошт, ки 360
хочасаро ба нигохубини онхо овора буданд, шояд,
гуфт ӯ, дар ин масъала ҳеч шоху амир аз шохи мо
нагузашта бошад. Пас. ӯ захрхандае карду илова
намуд: «Ин фактхо боз аз сахифахои дигари
бадбахтии халкхоямон шаходат медихад».

Ин чо ки сухан аз урфу одатхо рафт, л озим
донистем боз чанд хусусиятхои халки он кишвархоро
гӯшраси хонандаи азиз кунем. Х,ар кучое мерафтем,
дар бораи морхои афъиву келасхо наклхои
таваччӯхангез мешунидам.

Ман сабаби «парастиши» морро аник кардани
шудам... мизбонони мо ин хислати миллаташонро
чунин шарх доданд. Мас<шан, М.Дагиа аник кард:
258

I «леи баланд

«Ин 6а мафкураи мо вобаста acr. Ai аҷдод ба авлод
акидае мерос мондаасг. ки гӯё инсон, кн мурд, ба
мору келас табдил меёбад. Аз ин сабаб, мо ба онхо
чун ба бобокалону бибикалонхои худ муносибат
мекунем».

Дар ин хусус яке аз дустони дигари бенинй чунин
накдй хайратангезе намуд. У гуфт, ки бисер
аиъанахои морпарастй, гарчанде бо мурури замой аз
миён рафтаанд. хануз хам дар баъзе кабилахои
дурдаст як раем и нотакрор бокП мондааст, ки духтари
одами зодро ба мор ба шавхар меди хан д. Яке аз навъи
морхои афьП «ассала» ном доштааст, аз аҷдод ба
ачдод ҳамчун нигохбони (Худой) замину киштзор,
савдо. кншлок, хатто чанг ни з овоза пайдо кардааст.
Маросими гайриоддии морзандихП чунин будааст
хар сол дар ҷамьомади мардону занони кншлок бо
розигии сардори кабилахои рӯхониҳо бехтарину
зеботарин духтари деха барои «никох» кардан бо
ассала (мори афъй) интихоб карда мешудааст. Дар ин
бора розигии духтарро аз рӯи одат хагто
намепурсиданд, зеро духтаронро аз хурдй дар рӯҳи
бечунучаро cap фуровардан ба амри калонсолон
тарбия мекунанд ва духгарро барои ин русумат низ
тайёр менамоянд. Илова бар ин, хислати мутаасибии
африкоихо, садокати онхо ба урфу ^ одатхои
бобоёнашон намегузорад, ки онхо дар ин хусус шубҳа
кунанд. Ин «никохи» ғайрноддиро духтар бо
ифтихори зиёде кабул мекардааст, зеро вай ин
русумотро ба ҷо оварда, ба шахеи мукаддас табдил
меёфтааст.

Чунин маросим бо садои тантананоки тамтами
африкой, сурудхонихон гуногуновози сокинони
кишлок, раксхои охзмавй мегузарад, ки дар натича
духтарро бо мори мукаддаси афъй «никох» мекунанд,
Келинро барои бо «шавхараш» вохӯрдан махсус тайёр
мекунанд: мӯи сарашро метарошанд, хондани
259

Холмурод Шарифов,

сурудхои идонаро ёд медиханд, танашро бо накшу
нигори «сеҳрнок» тамгаву рангубор мекунанд ва ба
баданаш маҳлулхои хушбӯй мемоланд. Баъд ба ӯ
асрори бо мор мулокот намуданро «мекушоянд»,
вайро бовар мекунонанд, ки хамдамй бо мор бехатар
аст. Дар айни хол ба «авҷи аъло» расидани тӯю сур,
вахте ки накорачихо. сурудхонон. раккосон аз забону
пову даст мемонанд, аз хуш мераванд, рӯҳонихо
духтарро ба манзили зеризаминии торик медароранд.
Духтар чанд рӯзе дар он чо як ба як бо мор танхо
мемонад ва такрибан баъд аз як хафта ба кишлоқаш
бо эхтирому хурмати зиёде бармегардад, зеро вай
акнун зани асили ассалаи мукаддас аст. Вай «зани
асила», аммо ҳуқуқ надорад, ки дар хусуси асроре, ки
рӯхонихо пеш аз мулокоташ бо мор гуфтаанд ва он
чизе, ки бо вай дар зери замин рӯй додааст, ба касе
дахон кушояд. Агар ӯ дар ин хусус чизе бигӯяд.
фавран мекушандаш. Дар айни хол ба вай хукук дода
мешавад, ки аз сари нав ба фарзанди одамизод ба
шавхар барояд ва касеро «Зани мор» интихоб кунад,
барои шавхари ӯ шарафи калоне будааст, ки чунин
зани табаррук дорад. Ҳам мард ва хам зан дар ин
бора набояд ба касе чизе бигӯяд, вагарна окибагаш
бад аст. Ман ба чунин накли дӯсти бениниамон, ки
онро хамсафаронам В.А.Корочансев. Н.Д.Косухин
тасдик карданд, оовар намудам, зеро тафаккури
инсон, шуури вай яку якбора инкишоф наёфтааст,
Фарзанди одамизодро, ки аз овони синамакй ба ин
рӯхия тарбия карданд, ба гӯшаш ин ақидаро
кургошим барин рехтанд, беихтиёр эътиқод пайдо
мекунад.

Дар мавзеъхои гуногуни Африко ба мор
хислатхову унвонхои фахрии гуногун медодаанд. Дар
акйдаи кабилаи чануби Того мори афъй Худой барк,
дар Бенин Худой таҷассумкунандаи на факат
зиндаги, балки ягонагии олам ва одамон аст. Чунин
260

,Толей баланд

пиндор хеле зиёд аст, ки гӯё инсон дӯст доштану
зурётдор шуданро аз мор ёд гирифтааст. Дар яке аз
киссаҳои ашантП ном кабила гуфта мешавад. ки аз
қадимулайём, вакте ки инсоният ба кӯдаки навзод
монанд буд, ҳанӯз, ки садон аввалини вай пасанда
туда буд, аз осмон мори афъП фуруд меояд, аввал дар
чӯйборҳо, баъд дар дехахо рафтори инсонро назорат
мекунад ва мушохида мекунад, ки занҳову мардхо
чудо-ҷудо зиндагй мекунанд, аз ишкбозй ва
мухаббату оиладорй бехабаранд, Мор амр кардааст,
ки дигар ин тавр шуданаш мумкин нест. Вакте ки
одамон бо хайрат ба вай гӯш андохтанд, мор
пурсидааст, ки дар хусуси хисси мухаббат магар хабар
надоранд? Баъд мор мегӯяд, ки агар одамон чй будани
мухаббатро надонанд, безурёт зиндагй мекунанд,
зоташон кир мешавад. Сипае бо маслихати мор
мардхою занҳо рӯ ба рун якдигар саф оростаанд, ки
мор дахонашро аз дарё об пур карда ба онхо
пошидаасту харфи сехрноки «кас, касро» талаффуз
намуда, онҳоро ҷуфт-чуфт ба гӯшаҳои гуногун гусел
кардааст. Мувофики тасаввуроти африқоиҳо таърихи
пайдоиши зоти инсон ва оиладориву
насладавомдихии он чунин аст.

Бесабаб нест, ки дар Африко ба шарафи морхои
афъӣ касрҳо сохтаанд, ба он мучассамаҳои тиллой ва
никобҳои беҳтарини худро бахшидаанд. Дар Африко
киссаи мор нотамом аст, шояд барои мо хаминаш
кифоя бошад.

Африқоиҳо русуму одатҳои зиёде доранд, хамаи
онхоро тасвир кардан имкон надорад. Баъзе
қабилаҳое хастанд, ки бошуурона рӯяшонро чок
мекунанд, то ки дигарон фахманд, ки онхо ба кадом
халқият мансубанд. Як кабилаи малигихо мурдаи
ачдодхояшонро дар чои гармтарини кулбаашон, зери
оташдон мегӯронанд ва нияти акидае доранд, ки онхо
оилаашонро аз куввахои бади фавкуттабий посбонй
261

Холму род Шарифов.

мекунанд... Як кабила дороии худро бо пул, кабилаи
дигар бо адади занхо, саршумори хайвонхо, шутуру
хаймахо муайян мекунанд. Аз рун одаташон, дар
кабилан Бамумй, агар шахсе аз гуруснагй мурад хам,
мохиро ба дахон намегирад.

Африкоихо зарбулмасалу хикматхои ба худ хос
доранд, ки онхо сиришти африкоии онхоро ошкор
менамоянд. Чанд намунаашро хотирнишон
карданиям: «Ба тарафи дарахте, ки бесамар аст,
пайраха хам пайдо намешавад», «Сир ба касе тааллук
дорад, ки дахони пӯшида дорад», «Банан ширин аст,
аммо он пуст хам дорад» ва гайра. Ҳар кадоми ин
хикматхо маьнои махсусу шархе доранд, ки дар
мавридхои хос тавлид шудаанд.

Ҳамин тавр, иклиму боду хаво, урфу одатхо,
хатто меваву дарахтони он кишвар факат барон
хамон мамлакат хос буда, манго, чормагзи кокосу
нахл, ананасу банан, папай ва гайра факат дар он
сарзамин меруяд. Мо арз кардем, ки Бенин дар сохили
укёнус чойгир аст. Рузе хамсафаронам хохиш
карданд, ки дар Атлантика барон хотира оббозй
кунем. Аз мизбонон М.Дагиа гуфт, ки маслихат
намедиҳам. Мо тааччуб кардем. Вай гуфт: Об хунук

шудааст. «Чанд дарача? пурсидем. Вай бо харос
чавоб дод: Медонед 26 дарача». Ана бинед, дар

тасаввуроти африкой 26 дарача гармй хунук будааст.
Одатан оби Атлантика, дар сохили Бенин 30-34
дарача гарм мешудааст.

Африко бо хамаи тазодхояш пеш меравад. Он дар
ҳар гӯшааш зинаҳои гуногуни прогресси таърихиро аз
cap мегузаронад. Акнун аз «Африкой ба хоби гафлат
рафта» осоре намондааст. Дар Бенин, ки мамлакати
«классикии» африқоист, хаво тафсон буд, гармии
офтобашро хочати шарх додан нест. Вале суханро бо
тасвири зухури харорати бошандагони он ба поён
расондан мехоҳам. Ҳар бор, ки мулокотхоямон бо
262

Толей баланд

вакилони мехнаткашон cap мешуд, як анъанаи
аҷиберо _ мушохида мекардем: якбора садохои

«Инкилоб». «Ҳама тагйир меёбад» борхо баланд садо
медоданд, сурудҳои нави инқилобн сароида
мешуданд, шиорхои «Лаънат ба империализм».
«зинда бод дустию якдилии мехнаткашон» ва амсоли
ин садохои дигари мардуми мехнаткаш гулгула
мекард. Аник буд, ки гасфи зохирии иклими он ҷо бо
алангаи инкилобии халкаш омехга шудааст ва
африқоихо акнун туғёни рӯҳии худро бар зидди
мустамликадорон, нажодпарастон, душманхои
ашадии синфии худ бе ибо баён мекунанд. Тасфи
замини муқаддаси он дучанд асг. Вахте ки мо аз хоки
он берун шудем, дар хотири мо накши як кишвари

абади фурузон боки монд, Ҷовидон баркарор бимон
Бенин!
БОБИ ДУВУМ

БАДАХШОН ЧЛ'ГРИ С ИМИНИ ЗАМИН ACT

Бемухобот, Бадахшон кишвари афсонавист. ки
хазорон чазмандон орзую ха вас и аккалан як бор
лидами он кӯхистони сарбафалакро, ки «Боми ҷаҳон»-
аш хам мегӯянд, доранду аз садхо якеро пн шодмонй
насиб мегардад. Камина худро хушбахт мешуморад,
ки як бор не даххо маротиба аз ҳаловати зиёрати
гӯшахои дилорои он «диёри зери пояи офтоб»
Хоруг, Шугнон, Ишкошиму Мургоб, Роштқальаву
Рушон ва Ванну Дарвоз хузур карда аз он сафархо
таассуроти фаромӯшнашуданӣ дорад. Акли кас бовар
намекард, ки Бадахшон бо табиати нотакрори худ
сохиртарин гӯяндаро факат ба нусхабардории он
водор мекунад.

Чароюни ба зери |унбази мах
Ачаб анваршабисюн асз Помир!

Сафари охиринам, ки плохо охирин набошад,
моҳи октябри соли 1995 сурат гирифт.

Дар фурудгох маро дӯстони кадрдонам
Абдулмачид Абдурозиков ва Хушкадам Хушкадамов
гарм истиқбол намуданд. Мо ба маркази вилоят
шахри Хоруг шитобндем.

LlJaxpii Хоруг, зохиран аз он дидахои пештараам
зеботару ободтар менамуд, иншоотхои навбунёд
сарои бозори шахрй, касри Донишгохи вилоятй,
иморати бисёрошёнаи хукумагй ва амсоли инхо
маркази вилояти мухтори кӯхиро боҳашаматтар
вонамуд мекарданд.
264

Толей баланд

Рӯзи дигар, баьд аз машварату мулоқотхо бо
шахсони масъул ва ёру дӯстони дерина ба нохияи
Ванн азми сафар намудам. То соатхои чахор чархбол
пойдем, ки нашуд, зеро хаво муеоидат накард.
Ноилоҷ бо наклиёти заминй ба рох баромадем.

Ронандаамон марди гирову кордпда, ки Мехмон
ном доштааст, дастаи мошинаи «хизматнишондодааш»-
ро тоб дода-тоб дода, ба азобе даргиронду равон карда
гуфт:

Худо хохад, дар рох намемонем.

Кошки, кошки Меҳмонҷон, акнун такдири мо
дар дасти шумо гуфтаму фурсате ба хаёл рафтам ва
дархол таассуроти сафархои бори аввал дар ин рох
пайдо кардаам ба ёд меомаданд ихотаи днлангези
кӯхсорон, мавҷҳои пуртобишу пуртугёни дарён Панч,
чаҳ-чаҳу каҳ-кахи паррандахо, чавлонзанихои укобон,
истиқболхои гарму ҷӯшони дӯстони хамсабақ... хох
шаб мегаштӣ хох рӯз, дилҳо бехарос, роххо кушода
буд. хамвору обод, касеро ба ту коре набуд, чй тавре,
ки борҳо аз Акашариф шунидаам, «бихишт онҷост.
ки озораш набошад, касеро ба касе кораш
набошад». Чунин биҳишт дар хотирам накш баста буд
Бадахшони озод ва Помири бихиштосо бо он роххову
манзилгохо.

Акнун чй? Гӯё ба як чахони дигар афтодаем:...
Ҳамин, ки аз Хоруг баромада ба хамиҳои Поршнев
расидем, чавонмардони силохбадаст мошини моро
нигох доштанд, худамонро фуроварда хуччатхо ва
мошинаро бодиккат тафтиш намуданд, пурсиданд, ки
ба кучо ва барои чй меравед?

Ҳамсафарам, Хушқадам Хушкадамов,
чавонмарди ботамкину хушфеъл ва дилогоҳ ба
гумонам изтиробу хичолати маро мушохида кард, ки
зарофатгӯёна ба забои омад:

Муаллим, ин «аз нӯги хамир, фатир» чунин
фаромадану баромаданхои зиёд моро дар пешанд.
265

Холму род Шарифов

акнун бо чашмони худ мебинед, ки Бадахшони имрӯза
дар чй холат аст.Ҷои пинхон кардан нест, дар ин чо
ҳар лахза хатар тахдид, менамояд, барон ҳамин хам
бисёриҳо ҷуръати ба Помир омадан надоранд, гуфт
вай, ки дар гуфтораш оханги гаассуф бештар хувайдо
буд.

Боке надорад, азидам, тан ба гакдир медихем,
ҷони мо аз чо ни ин чавонписарони сархадбон. ки аз
оғӯши чонфазон завчахояшон. мехрубонихои гарми
модаронашон махрум гашта, дар ин сархадзамин зери
тундбодхои сарди барфу борон, сина сипар адои
хизмат менамоянд, азизтар нест. хар бало. ки аз осмон
фурояд, замин бояд кабул кунад, мову Шумо дар
заминем, гуфтам ба хамсафаронам, шӯхиомезона.

Ҳамин тавр, мо бо ронанда чахор тан, аз манзил
то манзили дигар мерафтему аз рӯйдодхои замона аз
кору бору зиндагии мардуми кӯхсорон. мушкилихои
ба сари хама омада изҳори акида менамудем, ки он
гах ба чуз азияти рӯҳӣ дигар «кайфияте» надошт.
Ронандаамон Мехмон дар кишлоки Сохчар ногахон
мошинро нигох дошту гуфт бо лахни лутфангезе: «ин
чо зодгохи ман ва олимони номй Баходур
Искандарову Рахим Додхудоев аст, каме нону мева
мегирам. Худо накунад, ки имшаб дар рох монем. бе
озука азоб мекашем. Ҳамин ки ба маркази нохияи
Рӯшон расидем, ҳамсафари дигарамон Зиёратшо, ки
ба мардуми махаллй шахси дардошно буд, ба чараёни
сӯхбат хамрох гашта чонсӯзона гуфт:

Мардуми ин чоро дард болои дард аст, ягон
сохаи зиндагй бе мушкилй нест, масалан азоби рохро
мегирем. Аз Рӯшон то Хоруг хафтод километр рох
аст, мардум аз ноилочй он чо пиёда рафта меоянд,
инчунин ишкошимихо хам. Зеро, ки сӯзишворӣ нест,
наклиёт кор намекунад, худи ман чанд мох аст, ки аз
падараму оилаам, ки дар Ванчанд, хабар шрифта
266

Толей баланд

намета вонам, хайрият имрӯз ба туфа или Шуме
мераваму мефахмам, ки онхо чП ход доранд.

Го баргаштани Мехмон Хушкадам
хамраъйиашро бо Зиёратшо изхор намуда дар хусуси
Рушону рушонихо накле кард. маркам Рӯшон
зодгохи артист и Халқни собик Иттиходи Шӯравӣ
Ғ удомҳайдар Ғудомалиев. поёнтар. дехаи Дерчуд
юдгохи ходими намоёни давдатии Тоҷикистон
Назаршо Додхудоев. боч пасттар кншлоки Шидч, он
чо собик хамкоратон. профессор Мехрубон Назаров
таваллуд шудааст, хамсабакагон Хушкадам
Давлаткадамов хам дар химии нохия, дар дехаи Емс
ба одам чашм кушодааст, гуфт у,

Яьне. Рӯшон макони инсонхои тарифу
сохибистеъдод аст, агар хато накунам. худатон хам аз
хамин нохия гуфтам суханхои Хушкадамро кхвваг
дода.

Агар бо лахчаи Зиёратшо гӯем, хаминчайл «чак-
чаккунон» мо хамсафарон ач як пости сархадй то ба
постхои дигар, аз гардншхоп кӯҳӣ то ба гардиши качу
килеби оянда «рох кӯтоҳ» мекардем. Аз корхои
мухиме. ки дар рох анчом додем он буд, ки фурсатхои
муносиб ёфта бо чавонмардони сархадбон сӯҳбатхои
дустона намудем. Дар постхои Бунй. Пасхуф. Шидз,
Язғулом чавонмардони россиян! ва точикистонй ач
Конибодом. Кӯлоб. Қӯргонгеппа. Исфара. Ӯротеппа
Евгений (Женя), Петро. Иван, Ойбек, Самад.
Сайфулло ва дигарон оо майли тамом бо мо сӯхбат
намуданд, ач хичмати сарбозй калтаю кӯтоҳ хикоят
намуда. ач вазъияти пойтахги чумхурй Душанбе
пурсон мешуданд, факат аз он шикоят доштанд, ки
мактубхо дер мерасанд.

А з^ гуфтугӯйҳо вонамуд мегардид, ки рӯхияи
сархадбонон солиму кавист. онхо бо лили гарм ва бо
хисси масъулиятшиносй адои хичмат менамоянд.
267

Холму род Шарифов.

Аз сархадчиён пурсидем, ки дар чунин «нуктаи
мр.му баланди дурдаст» хизмат кардан мушки т нест'1
Женям кемеровй гуфт. ки чаро мушкид набошад,
ад патта мушкид, аммо мо амик дарк менамоем, ки
барои сайр ё ба курорту гамошо наомадаем, ба ин
мин така моро эхтиёчи хифзу химоят овардааст, яьне
мо барои хизмаги харбӣ омадаем. Ҷавонписарон
Гоҷикистони низ дар чунин акидаанд, «аз мо хавотир
наоошед, сафарагон бехатар бошад», - мегуфтанд
дидсузона онхо. Ба хамаи онхо ахсан гуфта дуои нек
мекардем. ки «Ҷонашон аз хатар эмин ва сарашон аз
сайт бошад». Дар он дахза беихтиёр сатрхон зерини
С айидо ба забои меомаданд:

Ҳамчу осиё ба май нео оромй,

Бахри рӯзии мардум рӯзу шаб чадад дорам.

Ба монанди он, ки ин шеьр махсус ба заҳмату
ташвишҳои беисти он чавонмардон бахшида шуда
бошад.

^Аз хамсафарон Мехмон кам ran мезад, ӯ хомӯш
суҳбатҳои моро гӯш мекарду бо диккати том роху
атрофро нигох мекард, кӯшиш ба харч медод, ки
сихату садомат ба Ванч расем, ӯ эҳтиёткорона мошин
меронду чанд печутобҳои пасту бадандро паси cap
карда моро ба маркази нохия расонд.

Бевакт [иуда буд. Дар идораи хукумат касеро
наефтем ва Зиёратшо бепурсишу гапу гу зор. барои мо
дар хавдии кибдагохаш амаки Пиримшоҳи хафтоду
панчсода сарпанохи гарму нарм ёфт.

Он мӯйсафеди нурони, гарчанде моро бори аввад
медид, падарвор ба оғӯш кашида, гарм истиқбодамон
намуд, зуд дастархони пур аз нозу неъмат орост. Ба
ман бештар тутпиставу чормагзи ванчй хуш омад.

Байни мову амаки Пирумшох то бевактии шаб
хамнишини хушу бохадоват сурат гирфт. Пири
268

Толей баланд

кордидаю хаётдӯст. аз умри гузаштааш ойину анъана
ва русумоти ванҷиён накдхои дилангезе намуд.
Албатта ман суханҳои пандомез ва хакки нону намаки
ӯро хеҷ гох фаромӯш нахохам кард. Аз фазилатхои
амаки Пирумшох, тарзи пухту пази таомхо
дастархонороӣ, муомилаи кушодачехраи писарон.
духтарон. келину наберахо дарк кардам, ки хонадони
амак дар пояи баланди одобу тамизи оиладорӣ
мебошад, зеро ки дар он оила эҳтирому хурмати
инсон. хусусан меҳмон муқаддас пиндошта мешавад.

Субхи рӯзи дигар. бо раиси нохия Ҳимматшо
Карамшоев гуфту гузори муфиди корй дошлем. У
каноатмаадона ҳикоят кард, ки зиндагй ба беҳбудй
хохад расид, имсол хоҷагиҳои давлатй зиёда аз
хафтсад тонна ғалла чамъоварӣ намуданд, баъзе
оилахо худашон то ҳафтод-навад халтагӣ гандуму чав
тайёр карданд. Барои баркарор кардани саршумори
чорвои чамъиятӣ низ корҳои назаррас карда шудааст,
аллакай яксаду панҷох моли калони шохдор чамъ
оварда шудааст. Тамокукориро хамчун соҳаи
сердаромад тараккй доданй ҳастем, мегуфт раиси
ноҳия. Ба наздикй истгоҳи баркии Техарв ба кор
медарояд, хонадонхои зиёд чарогон мешаванд, ки дар
ин кори хайр дасти мадади Ҳукумати ҷумхурй аён аст.

Дар хузури Ҳимматшо Карамшоев бо коргари
совхози «50-солагии СССР» Гулгунча Фамбулова.
духтури касалхонаи Марказии ноҳия Субадоров
Зариф, сарагрономи ноҳия Кӯхканов Давлат,
корманди шӯъбаи кадрҳои ҷамъиятии матлубот
Васила Шакаршоева, мудири шӯъбаи хукумати Ванч
Додихудо Эркаев ва дигарон сӯхбатҳои судбахш
доштам. Дӯстони ванчиам Неъматулло Раҳматулло,
Иммат Мирзоев, Тулфор Қадамов ва дигарон маро
басе хуш пазируфтанд. Афсӯс хӯрдам, ки дӯсти
кадрдони деринаам Рахматулло Абдуллоев дар
табобат будасту дида натавонистам.
269

Холмурод Шарифов

Дар Ванҷ хамрохи Карамшоев бо нозирони СММ
(Созмони Милали Муттахид) низ дучор шудем.
Афсарон Тоир Обидат (Урдун), Сорока Ян Феликс
(Полша), боз низомие (Бангладеш), ки дар он гӯшаи
дурдаст адои хизмат мекунанд, моро шодона
истикбол карданд ва аз кору бору ходу ахволашон
накл карданд. Ян Сорока изхор кард, ки вазьият
оромтар шуда истодааст.

Баъд аз сӯхбати хушу қахванӯшӣ ба нозирон
осоишу бурдборихо хоста хайрбод кардем. Пас ба
раиси нохия хам барон нону намак ва иззату
кадрдонии дӯстона изхори миннатдорй карда рохи
Хоругро пеш гирифтем.

Аз мулокот ва сӯхбатхои рафнкона, ки бо хар
касе доштем як холати мухимро дарк намудам.
Аксари мардуми Бадахшон хурду калон харчи
зудтар бехбудиро мехоханд, хатто онхое, ки хам аз
паси «демократ»-хо рафта буданд, аз карда пушаймон
шудаанд.

Дар бозгашт аз Ванч, дар постгохи сархадии
Қалот (ноҳияи Рӯшон) аскарбачахое, ки ҳангоми
рафтанамон моро пешвоз шрифта буданд, акнун чун
шиносхо моро истикбол карда хазломезона гуфтанд,
«то як пиёла чои сарбозии моро нанӯшед, ба Шумо
рухсати рафтан нест».

Дар хобгохи сарбозхо, ки чанд кати дукабата
дошт, дастархони аскарй ороста моро бо кашаю
(шавла) нону чой зиёфат карданд, ки дар он лахзахои
сардиву гуруснагй хеле болаззату бомаврид буд.

Яке аз хамсафаронам харбиёнро ба мо шинос
кард, гуфт. ки инхо аз кисмхои ихтиёрии харбии
бадахшонианд. Аз ин сухан командир лейтенант
калон Панчшанбе Фарходов ва сарбоз Шералй
баробар шӯриданд: «Чаро кисмхои бадахшонй?!
кисмхои точикистонй гӯед».
270

Темей баланд

Дар он мулоқот огох гаштем, ки хайати қисми
чарой, аз .чайаги худмухофизони Бадахшон бо
сарварии Холбаш якумин туда ба таран ихтиёрй ба
Xu моя и сархади Гочикистон гузаш таасту соли кона
хн шат мекунад.

Шавлаю кандчойи аскарй болаззат буду наклхои
аз хизмати сархади шавковар:

Таъминоти моддии хизматчиёни он постгох ба
зиммам совхоза «Шидз» ва манд хоҷагиҳои дигар
гузошта шуда будааст. Сархадбонхои ҷавон дар
вакгхои холи, сурудхони менамуданд. Касе нимшӯхию
нимҷиддӣ гуфт: Дар замонҳои гузашта ба сарбозон
киною консертхо нншон медоданд, акнун ба хаминаш
хам шукр. Сӯҳбат чунин ошкоро. самими ва дустона
буд, ки худдори накарда китобамро «Зов памяти»
(«Накши хотир») ном дораду барон тӯҳфа ба дӯстам
Алимамад Ниёзмамедов бурда будам. ба сарбозони
сархадй бахшидам. Онхо миннатдорй намуда
гуфтанд, мо нн китобро хамчун ёдгорй нигох
медорем ва хамаамон онро бо навбаг мехонем. Шояд
ин огози кори неки ташкили китобхонахо дар
киемхои харбии хурди сархади шавад.

Бадахшон кӯхсори пурфайз аст. Бехуда
намегуянд:

Бадахшон чаiрн симини замни аст,

Табиа 1 ро дар аш уш i ар шн ин аст.

Яке аз дӯстони вафодори бадахшиам Гулбек
Ҷумъаев низ дар чунин акнда аст, ки иброз дошт:

Бехуда заминхоро бадном менамоянд, ки
камхосил аст. Соли гузашта аз порчам замини
наздихавлигиам бисту ду сентнер картошка гирифтам,
хочагихоиеро медонам, ки мехнати хуб карда, аз
гандуми тухмии покистонй шаст сентнерй хосил
гирифтанд.
271

Холму рол Шарнфов,

Дар чараёни сафар бо сарвари бахшп кишоварзии
в ил оят, шиноси дерина, мӯҳтарам Холикдод
Ҷонбобоев низ мулокот доштам. У накли ачибе
намуд: Дар баҳорон, дар айёмп киштанн зироатхо дар
сари замин аз панч-шаш кас зиёдтар одам намебинед,
аммо тирамоҳ, вакти ҳосилгу ндорию заксимкунй
одамони гуногун rypyx-iypyx меоянду \ар калом
«хак»^ талаб мекунанд. ки дар байнашон
силоҳбадастон кам нестанд. Акнун ин амали
бешарафона тадричан тагйир меёбад, яьне баьзехоро
ба cap фикре меояд, ки мехнат хам кардан лозим аст.
Зеро аз гапфурӯшиву демократбозии бесамар суде
нест. Аз гуфтахои болоП чунин бармеояд, ки кону ни
зиндагиро хеч кас бекор карда наметавонад. Дар
шохрохи хаёг инсон мелагжад, меғалтад, хам
мешавад, рост мешавад ва билохир рохи дурустро
меёбад, Окилон бехуда нагуфтанд, ки рохи рост якто,
рохи кач садто. Рохи кач осон менамояд, рохи рост
мушкил аст, вале касро ба максад мерасонад, ки
исботи онро дар муташаккилона ва дар дарачаи
баланди худшиноси гузаштани интихоботи вакилони
хал к ба макомотхои намояндагии мардумии нохияхо,
вилояту чумхурй, ки 26 феврали соли 1995 баргузор
шуд, низ метавон дид.

Касе аз хамсӯхоатон пурсон шуд: «Бадахшон дар
интихоботи охирин чй мавкеъ дошт?»

Хушбахтона. мардуми Бадахшон дар ин
маьракаи мухими сиёсй фаъол буд, ки ин фоли нек
аст, дар овооздихй бештар аз 95 фоизи
интихоокунандагони вилоят ширкат варзиданд ва дар
натичаи он аз Бадахшон ба Мачлиси Олй
Қоимдодов Қ.. Шабдолов Ш.Д., Плодов М„
Ниёзмамадов А., Шочонов М., Атобоев А., Ёриев А.,
Замиров Б., Лоиқов Р., барин вакилон интихоб
гардидаанд, ки фаъолияти босамар менамоянд, чавоб
додам.
272

Толей баланд

Сабаби гардиши ҷиддии сиёсиро, ки дар
интихобот сурат гирифт дар чй буд. ки онро фоли нек
гуфтед? боз пурсид хамон шахе, ки ба гумонам
рӯзноманигор буд.

Габабаш дар боло гирифтани акли солим ва
фоли некаш он аст, ки дар натичаи интихобот, дар
хамаи зинахои давлатй инсонхои дар асл халкдӯсту
масъулиятшинос ва соҳиби қобилияти баланди
ташкилотчигй омадаанд. гуфтаму афзудам. ана
хамин тоифа сиёсатмадорони нав (пеш аз хама
вакилони навинтихобшудаи мардумиро дар назар
дорам). тавонистанд, ки ба ахолй хакикати талхи
зиндагиро бигӯянд, дар онҳо хисси баланди
худогохиро бедор намоянд.

Чй тавре ки бадахшонихо махсус кайд намуданд,
дар халли масъалахои мухими коркарду кабули
конунҳои муфид барои халк саҳми рохбарияти
Мачлиси Олй низ назаррас аст. Масалан, бо сарварии
Раиси Мачлиси Олй Раҷабов С.Р.вакилони мардумй,
ки дар ҳайати Раёсату кумитаҳои Мачлиси Олй
шомиланд, аз чумла Қоимдодов К,., Мӯсоева Р.,
Илолов М., Шочонов М. ба Хоруғ омада дар
мухокимаи Қонун «Дар бораи вилояти Мухтори
Кӯхистони Бадахшон» бевосита иштирок намуданд,
ки вай дар ичлосияи дуюми Мачлиси Олй кабул
гардид.

Магар пештара ин корро намекарданд? боз
пурсид аз ман.

Мекарданд, аммо на ба амри дили худ ва на аз
мавкеи мардумй захматкаш, гуфтам ва фикрамро
давом додам, бехтарин нотикон суханварони
варзида, аксар вакт харфхои зебову бопардоз
мегуфтанд, аммо он суханхо бешгар носанчидаву
шӯрангез буданд. Намунаи онхоро дар Душанбе хам
шунидаем. Ҳол он ки инсон, хусусан ашхоси
сиёсатмадор хар харфашро дар мизони вичдону имон
273

Холмурод Шарифов

баркашида гӯяд, фазилатфурӯшй накарда, ба нафъи
мардум, баҳри давои ӯ тадбир ҷӯяд, чй тавре ки
бузургон фармудаанд, он чй бо тадбир тавон кард,
ба зӯру зар муяссар намешавад.

Дар шаҳри Хоруғ хам мулокоту сӯхбатҳои
самимии зиёде доштам.

Дӯстони қадрдонам, ки аз омаданам огах шуда
буданд, маро лахзае танхо намегузоштанд. Хусусан
бегохихо дар мехмонхона дар сари дастархон, вакто
ки Боймахмади Алибахш. Хушқадам Хушқадамов,
Гулбек Ҷумъаев. Тӯтиёр Азизмамадов, Карим
Қадамов меомаданд, сӯхбатхои дилангез pyx медод.
Мо то дергох бо хам менишастему аз рӯзҳои хуби
гузашта ёд мекардему ояндаи беҳтарро орзу
менамудем.

Баъзе лахзахои он мулоқотҳои фаромӯшнашуданиро
ба хонандаи азиз расониданиям. Азбаски он гуфторхо
гуфторхои дӯстонаву ошкоро буданд, ҳар чизе ки дар
дил буд, ба забои меомад. Табиист ки суханхо зиёдтар
аз рӯзгори имрӯза, воқеахо ва рӯйдодҳое мерафт, ки
тамоми хаёти чамъиятиро ноором кард. Точикистон
ягонаро ба тарзи сунъӣ ва номатлуб ба водиҳо чудо
карданӣ мешуд, дӯстро душману душманро дуст
вонамуд кард. Ин чудоиандозиҳо мардуми
захматкашро ба рӯзгори сангин рӯ ба рӯ кард.

Ба хотирам меояд, ки корафтодае дар хузури
корманди ҳукумати вилоят Азизмамадов Тӯтиёр худ
ба худ мепурсид: моро ношукрй ба хамин холат

овард, хар накорае ки аз боло мезаданд, мо зуд ба
хавои он ба рақс медаромадему лаббайгӯён cap
мечунбондем.

«Карахтй» гуфтанд, зуд бовар кардем, «бозеозй»
гуфтанд, кафкӯбӣ намудем, филфавр шӯридему
хамовоз шудем, «озодй» гуфтанд, кабквор хиромидем.
Окубаташ чй шуд, хочати шарху эзох нест, мегуфт
вай оҳи аламнок кашида.
274

Толей оаланл

Дӯстам Боймахмади Алибахш. ки табиату мизочи
пурхарорат дорад, борхо меҷӯшид, ки шарм накарда
бехтарин айёми зиндагиамонро «карахтӣ» гуфтем, дар
замени ба ном карахтП аз хозира хазор бор бехтар
зиндагП доштем, хунукихо наомада, ба Бадахшони
Шӯравй, ки чизи казой истехсолу тавлид намекард,
маводи хӯрокиву пӯшокӣ ва сӯзишвориро
мекашониданд, дар анбору айвонхои магозаҳо
халтахои орду биринҷ, шакару канд, зарфхои пури
равган, тойхои пахтаву либосворй, масолехи сохтмон
ва гайра ғарам-гарам мехобиданд. Касеро мӯхтоҷӣ
гахдид намекард. Он вақтҳо бе кӯмаки фондҳои
хоричнён хам рӯзхоямон мегузаштанд. Аммо чӣ илоч.
ки имрӯз дастнигари ёрдамхои беруна гаштаем, Аз
Президенгамон Э.Ш. Рахметов, Қозидавлат
Қоммдодов ва дигар бародарони дилсӯзамон бехад
миннатдор хастам, ки диккати Имоми Замон Огохони
IV Шохкарим Ал-Ҳусейниро ба рӯзгори абгору
нобуди бадахшониён ҷалб намуданд ва ӯ тавонист
кӯмаки фаровоне намояд, ки дар сахттарин рӯзхои
парешонию дармондагӣ айни муддаост. Мулокотҳою
сӯхбатхо гӯё охир надоштанд. Гузаштани вакт ноаён
мемонд. Ҳар бор худ ба худ мегуфтам:

Aiap кӯхи Бадахиюи лаъл дорад,

Ба дидори бадахшонй наарзад.

Афсӯс, ки хамаи он чнзхоеро. ки шунидаму
дидам, ба калам дода наметавонам, хар касеро
намедидам, дарди диле дошт. ҳасрате мекард, Дӯсти
кадрдонам инсони тарифу зарофатгӯй, шоири
сохибистеъдоди баркамол Ширин Бунёд, ки сарвари
шӯъбаи Бадахшонии Игтифоки нависандагонро ба
ӯхда лорал ба ҳолпурсии ман чуннн посух дод:

Моххост, ки мохона намегирем, бо сабаби
надодани муздпулй хатҳои телефонхоямонро
275

Холмурод Шарифов,

буриданд, дӯстон аккалан бо телефон ҳолпурсӣ
мекарданд. аз ин хам махрум гаштем. Он лахза
санъаткори номии ҷумҳурӣ Маъруфи Мазхабшо хам
бо мо буд гуфг:

Вазъияти кормандони театр боз вазнинтар,
баром шоириву шеърнависй сафар кардан он қадар
зарур нест, аммо мо ба назди халк нарафта
наметавонем, ду рӯз кабл як гурӯҳ артистон аз сафари
ҳунарй аз Бартанг баргаштанд, азобу шиканҷаҳои
онхоро тавир кардан имкон надорад.

Бадтарини рӯйдоди зиндагии имрӯзаи мо он аст,
ки мегуфт Ширин Бунёд, фикрашро давом дода
заҳмати чигархуни нависанда, олим, муаллиму
артист, мехнати рӯзноманигору духтурхо, хулоса,
тамоми зиёиён бекадр гаштааст, ки окибати ин ба
фалокати чашмнодида ва харобии ҳаёти маънавй
мебарад, ки зухуроти онро дар хар кадам дида
истодаем.

Гулбек Ҷумъаев ба Ширин Бунёд хамовоз шуда
дарди дил кард:

Он чизхое, ки ин замон дар ҳаёти мо рух
медихад, ба гуфтанашон забони кас намегардад. Чанд
сол пеш, мо бадахшониҳо, дар бораи қулфу калид
тасаввур хам надоштем, гӯем, хато намекунем, зеро
дарҳои хонаҳоямон ба мисли дилхоямон доимо
кушода буданд, дуздию ғоратгарӣ барои мардуми ин
диёр бетона буд. Дирӯз даҳ литр бензин қарз карда, бо
мошин барои аёдати падараму модарам ба дехаи
Шохдара рафтам. Саҳарй маълум шуд, ки шабона
бензинро дуздиданд. Ана то ба кадом дарача ахлоку
тамизи хешовандони мо костааст.

Хулоса, касеро надидам, ки дарде, аламе, хасрате
надошта бошад. Гумон доштам бори гарони
даргириҳо. зиндагй асосан дар души мардон аст ва
табиист, ки онхо бештар дарди дил менамоянд, Ин
акидаам шояд аз он сабаб бошад, ки хар пагох нону
276

Taieu баланд

намакро аз дасти бонухои зебои бадахшонй Назира
ва Қавобегим мехӯрадам, онхо маро бо табассуми
ширин пешвоз мегирифтанд ва бо лабхои хандон
гусел менамуданд. Он лахзахо, беихтиёр сатрхои «Ба
оташ афканад лаъли лабат, лаьли бадахшонро» вирди
забои мешуданд. Акида доштам. ки шояд онхо аз гам
озоданду шодком ва дар зиндагй осудаанд. Як рӯз
пеш аз баргаштанам ба Душанбе Назира ва
Ҳавобегим ба ман «рохи сафед, боз биёед» гуфтанд
ва хар кадомашон, алохида-алохида узр пурсида бо
алами бисёр дарди дил карданд, ки чй сон акаю
додархои бедаракшудаашонро ҷустуҷӯй намоянд, аз
рохпоиву интизорй модарону хохарону хешони
чигархун рӯхафтода шудаанд...

Хушкадам хам, дар хамсафариамон фочиаи
занеро аз нохияи Ишкошим накл кард, ки хини аз
водии Вахш фирор карданаш писарчаи чор-
панчсолаашро ё аз талвосаи чон ё аз саросемагй гум
карда омадааст. Соли сеюм аст, ки он модар ба мисли
шахси моргазида мепечаду менолад. аммо ба дарди
дилаш даво намеёбад. Х,оло кадом модару зану
хохари точик бе дарду хасрат бошад? Рост гуфтаанд:

Ханда мебинн, вале аз i иряи дил i офилй,

Хонаи мо андарун абр аст, берун офтоб.

Рӯзи истироҳат бо дӯстам Хушкадам ҷойҳои
диданибоби Хоругро зиёрат менамудем. Аз
роҳбаладам хохиш намудам, ки маро ба мағозаи
китобфурӯшй бубарад. Вай дилу нодилон розй шуд.
Пурсидам, ки чаро ин хохиши маро берагбат
пазируфтй? Гуфт, ки кас он чо рафта хичолат
мекашад...

Ҳак ба чониби Хушкадам буд, зеро аз он магозаи
китобе, ки ман медонистаму борхо дида будам ва аз
он китобҳо харида будам, факат номаш, деворхояшу
277

Холмурод Шарифов,

рафҳояш боки мондаасту бас. Дар рафхо гайр аз
брошураю китобчаҳо ва таквимҳои чангзеркарда.
дигар чизе ба назар намерасид. Дар анборхои
захиравии магоза каламушҳо шабу рӯз базм
меороянд.

Панч сод пеш дар он магоза дар катори
ганчинахои адабиёти бадей, илмй ва оммавии одам
китобхои дарсй, маводй таълиму тарбия, асархои
муаллифони бадахшонй Мирсаиди Миршакар,
Тиллои Пӯлодӣ, Нодири Шанбезода, Басири Расо.
Салим Ҳалимшо ва дигаронро харида метавонистед.

Пас аз «тамошои» мағозаи китоб растахову
иморатхои навбунёдро дида ба маркази шахр
расидем, ки онҷо иншооти хозиразамони бохашамате
ба чашм мерасид. Хушкадам гуфт, ин иморатро
шумо бояд донед, пештар хонаи маорифи сиёсй буд,
хозир дар ин ҷо Донишгохи ба номи Назаршоев
фаъолият менамояд.

Номи Моёншоро шунида андаке карахт гаштам.
Хушкадам пурсид, ки муаллим чаро ба андеша
афт о дед?

Чаро ба андеша наравам гуфтаму афзудам.
Моёншо Назаршоев дӯсти хамкорам, ходими намоёни
чамъияти давлатй, олими номии миллати тоник буд,
ӯро ба мисли дигар сохибдилони бадахшонй
Баходур Искандаров, Рустамбек Юсуфбеков, Худоёр
Юсуфбеков. Мехрубон Назаров, Мамадшо Идолов,
Рахим Додхудоев, Мамдиёр Мамадназарбеков ва
даххо дигарон, ки дар инкишофи нлму маорифамон
сахми назаррасе доранд, азизаш медонистам, зиёдтар
аз он, бо Моёншо хамкорй намудаем, нисбат ба
якдигар унсу рафокату бародарй пайдо карда будем.

Аввали солхои шастум ба Помир бо мехмони
москвагй омада б^дам. Он вақт Моёншо сарвари
хамин вилоят буд. У маро самимона кабул намуд, дар
хонааш мехмондории чубе ороста ва хамрохамон ба
278

,Толей баланд

ноҳияҳои Шуғнон, Ишкошим ва Мургоб то ба
Булункӯл хамсафарй намуд. Он лутфу марҳамат,
зарофатгӯихо ва мехрубонихое. ки шодравон Моёншо
ба мо раво дид, хеч гоҳ фаромӯш карда наметавонам.
гуфтам ба Хушкадам.

Фардои он рӯз хафопаймо моро аз болои
куллаҳои осмонбӯс гузаронда, ба Душанбе расонд.
Еди Бадахшони дурахшон ва чехрахои башшоши
мардуми шарифи он дар хотир монд. Кошки аламхо
ва дил раваду садом шодмонй ва фарах аз каъри ин
қуллахо то ба афлок танин биандозад!
Холмурод Шарнфов.

279

МОҲИ БЕЛЙБ

(cat ре чанд аз ру и ори Майсара Дилдорова)

Солҳои хафтодуми асри гузашта дар кишвари
бихиштии мо Точикистон Дахаи адабиёт ва санъати
Ӯзбекистон баргузор гардид. Дар хайати вакилони
расмӣ дӯсти хамсабақам. олим, файласуф, собик
вазири фарханги Узбекистон Ғанй Налимов хам буд.

Дар фурудгох, вакти пазирой Налимов хохиш
кард, ки ӯро хатман ба гурӯхе, ки ба Бадахшон
меравад, хамрохй намоем, чункн зиёрати Помир
орзуи ширини деринаи ӯст ва ӯ боз мехохад, ки як бор
ахли байти хамсабакамон Хушкадам
Давлаткадамовро хам хабар тирад.

Хохиши мехмони иззат манд ба инобат гирифга
шуд ва дӯстамон Ғанӣ Налимов баъди чанд рӯзе аз
сафари Бадахшон бо як чахон таассуроти дилангез
баргашт. Дӯстам бо хаячон сухан огоз намуд,
Азизам, бидон, ин сафар бароям саёхат не, ин як навъ
хобеву хаёли ширине буд. Чунин кӯххои осмонбӯс,
дараю шаршарахои бетаку бебар, пиряххои беандоза,
набототи рангоранги худрӯ ва кутосхои барзангиро
дар кучо мебинӣ? Бешгар ба мардуми захматкарини
он чо коил гаштам, ки дар хамон иқпими кӯхистони
сангин хушу хурсанд зиндаз й мекунанд.

Яъне зиёрати Бадахшон ба Шумо завковар буд,
ба максадатон расидед? пурсон шудам.

Ист, ист. Ҳоло сабр кун, бародар, ман чизи аз
хама мухимро ханӯз ба ту нагуфтаам. гуфт Налимов
ва бо табъи шукуфон казоват намуд, ман дар ин
сафарам як кашфиёти тасхиркунандаи ачоиб
намудам.

Чй кашфиёте, ки боз тасхиркунанда будааст?
пурсон шудам.
‘•°и .................................Толей баланд

Ин кашфиёти камина, ҳунарпешаи ҷавони
бадахшӣ Мансара Дилдорова мебошад. гуфт Ғанӣ
Наҷимов бо рӯхбаландӣ.

Ана, ran дар кучо? Духтарони паричехраи
бадахшй Шуморо асири ҳусн карданд гӯед?

Гапро ба шӯхй набаред, азизам, Холмурод. ман
басо чиддй мегӯям. Камина оламро гаштаам. аммо то
ҳанӯз хунарпешаеро надидам, ки ба мисли Майсараи
шумо хам дар хусну малохат, хам дар каду басту
сахнаорой якзайл бошад, гуфту яку якбора аз ӯзбекӣ
ба русй гузашт, словом, бог дал ей все ангельский
облик, звонкий как хрустал голос, завораживающий
талант.

Ҳамин тавр, Майсарабону бо хунари
мафтункунанда ва чамоли париваши худ, хайати
вакилони Узбекистонро шайдо менамояд, ки ба гуфти
Ғанй Налимов, яке аз аъзои хайати расмй, ихтиёр аз
даст дода. гулдаста наёфта. ба хунарпеша соати
тиллоияшро такдим менамояд.

Бемухобот, факат барон дидани санъати
Майсара Дилдорова ба Бадахшон махсус сафар
намой, меарзидааст, хулоса кард Налимов. Камина
хар бор ки сурудхои Майсараро аз радио ё телевизион
шунавам, хамон хикояти рӯхнавози дӯсти қиёматиям
шодравон Ғанӣ Налимов ба хотирам меояд ва
меандешам, ки хунари асили сеҳрнок метавонистааст
дар замири инсон маскан гузорад.

Такрибан соли ду хазору дуюм бо бародарам
Сирочиддин барон табобат ба осоишгохи «Зумрад»-и
шахри Исфара рафтем. Бегохие дар курсии сахни
хавлии осоишгох фарогат доштам, ки марде пешопеш,
хонуме аз кафо суи мо омаданд. «Ман Махмадазизов,
саррежиссёри (саркоргардони) театри шахри Хоруг ба
номи Мехрубон Назаров. Шумо Шарифов Холмурод
нестед? пурсид мард. Боз илова намуд, Шумо
Холмурод Шарифов........................... 281

Майсарабонуро мешинохтагистед? Мо роххат ёфта ин
но барои табобат омадем».

Бале, бале, Мирзочон, ман шуморо ва хам
Майсарабонуро шинохтам. Дар хотир доштагистед,
вактхое ки дар Вазорати фарханг ва Кумитаи
марказии хизб фаъолият доштам, борхо ба Хоруг
рафта бо хайати эчодии театри шумо мулокотхон
хотирмон доштам. Аз сӯҳбати устодон
Н.Карамхудоев, Н.Қурбонхусайнов, Қадамшо
Халилов, Савсан Бандишоева як чахон маъно
бардошта будам. Бо директор» театр Ашӯрмамадов
Ёрмамад робитаи дӯстй пайдо кардам. Гузоришхои
шумо кардагй, Мирзочон, дойр ба холати
драматургия, сафархои хунарии театр, такмили
касбии ҳунарварон, дойр ба унвонҳои фахрй дар
Вазорати фарханг мухокима шуданд. Бисёр масъалахо
халли худро ёфта буданд. Аз наздик бори аввал
суруди Мазйсарабонуро дар анчумани бистуми хизби
коммунист шунида будам.

Дар авчи сӯхбати самими, ки байни мо камина,
Махмадазизов, Майсарабону сурат ги рифта буд,
бонуи дигаре, ки хамхонаи Майсара будааст, назди
мо омад. Майсара ӯро бо мо шинос карданй буд, ки
гуфтам, Метавонед ин касро шинос накунед, зеро ки
ин нозанин Дилбар ном дорад, духтари хурдии Наим
Одина, ки дар водии Қаротегин хизматхои шоён
кардаасту мавриди тахсини аллома Бобочон Ғафуров
карор шрифта буд. Дилбарчон маро дидан хамоно
«чй хуш ки дӯсти падарамро ёфтам», гуфта ва бо
одати каротегинй, аз китфам бӯсид.

Фурсати кабул и таоми шом, ки расида буд, мо
панч нафар ба сӯи ошхона рафтем. Мизхои
хӯрокхӯриамон хам дар як гӯшаи ошхона бари хам
будааст. Ҳамин тавр, бо амри қисмат, гурӯҳи мо бо
хунарпешаи соҳибэъҷоз, Ҳунарманди халқии
282 .................................Толей баланд

Тоҷикистон Майсара Дилдорова бешгар аз як хафта
аз як дастархон гизо мехурдагй шудем.

Илова бар он, ки мо хар рӯз се маротиба дар
ошхона мулокотхои дилпазир доштем. боз накшахои
харрӯзаи фароғатии сайру саёхатиро низ бо маслихат
тартиб медодем.

Майсара табиатан хушфеъл, бачозиба. хоксор.
ботам из будааст. Вай ба мисли баъзе хунарваронн
унвондор, гирифтори кпбр, гурур, худнамоП,
олуфтагй набудааст, Ьисёр дидаем тарзи зишти
гуфтугузор. рафтору кирдор, либоспӯшихои баъзе
хунармандонро дар осоишгоххо. Онхо намоишкорона
рӯзе чандин ранг либос и ваз менамоянд ва гарзи
муомилаву гуфторашон хам чандон форам нест, ЧП
хуб гуфтааст Носири Хусрав:

Машаи худбин. ки он бошад халокаг,

Ва-з-он шра бимоназ чони показ!

Баъзе рӯзхо мо якчоя ба тамошои осорхона, боги
фарҳанг, бозор. дигар гӯшахои диданибоби Исфараи
бихиштосо мерафтем. Байни мо муносибати неки
бародарона ва хохарона бунёд гардида буд. Агар бо
кадом сабабе, касс аз шарикон ба хӯрокхӯрП, табобат
ё тамошо наояд, хатман суроташ менамудем, агар
л о зим шавад, ба ӯ ёрй мерасонидем. Дар чунин
мавридхо Майсарабону ва Дилбарчон намунаи ибрат
буданд.

Ҳавои тобистон гарм, ки буд, бо маслихати
хохаронамон Майсарабону ва Дилбарчон бегохихо.
(баъд аз кабули давохои тиббй) дар сохили дарёчаи
бари осоишгох, аксаран дар сари мизхои чойхонахои
зебо сайру сӯхбатхо мекардем, Ширинкорй,
зарофатгӯӣ. латифагӯӣ, маталгӯй, суруду раке ва
бозиҳои урфии халкй нукли сӯхбагхоямон буд.
Холму род Шарифов........................... 283

Рӯзе, ки хамин сатрхоро менавишгам, бо язнаи
Майсара, дӯсти деринаам Борон Меробов.
сардирижери театри С.Айнй, вохӯрдаму пурсон
шудам, «Хоҳарарӯси Шуморо дар байни мардум,
дар осоншгох, бехад халиму баодоб шинохтам. Гӯед,
ки ӯ дар оилааш низ хамин зайл аст?»

Вай дар хонааш моку барин мечунбад, хеч ором
нест, тамоми кори хона, нигохубини фарзандхо дар
зиммааш, гарчанде хамсараш Бовар инсони гамхору
мехрубон аст. Агар коми Майсараро бо захмат
бардоштаанд. гӯем хато намешавад. Хонаи онхо дар
сари рох аст ва мисли чойхона доим мехмон кабул
мекунанду мехмон гусел менамоянд, гӯям мухобот
намешавад. Онхо бехад мехмондӯстанд. гуфт язнаи
Майсара Меробов.

Дар аксар шабнишинихоямон дар осоншгох
сарпарасти махфил Дилбарчони шӯхтабиати
ташаббускор метавонист чараёни онро таври дилхох
тагйир дихад, ки хар кас дар давра сахми худро
бигузорад. Дилбар Одинаева кӯшиш мекард, ки дар
махфил рӯҳияи хаётбахши инсондӯстй илко шаваду
акалан дар осоншгох аз гаму гуссаву кулфати зиндагй
оюд бошем. Ахсант ба шоире, ки гуфтааст:

Ба июли лор дилро. го гавонй,

Ки афзояд зи июли зиндагонй.

Бемухобот гули сари сабади махфилҳои
фароғатии мо Майсарабону буд. Наклхои вай аз
сафархои эчодиаш дар мамолики хоричй, дохили
кишвар, аз урфу одати халкхои мухталиф шавковар
буданд.

Дилбари ширинкор баъзан хазломез лукма
мепартофт, «чй, Шумо ба курорт барон гунгакбозй
омадед? Чй хунаре, ки доред, нишон дихед». Ҳазлу
шӯхиҳои ширинаш ба худаш мезебид ва ӯ метавонист
284 ...............................Толей баланд

шариконашро дар бунёди рӯҳияи солями шавкангез
фаъол намояд.

Дар яке аз рӯзхои истирохатй эълон гардид, ки
дар касри фарханги осоишгох намоиши хунарии
санъаткорони шахри Исфара бо иштироки
хунарпешаи чавони хушсалика Бахтиёр Иброхимов
баргузор мешавад. Бо маслихати Майсарабону ба
тамошои консерт рафтем. Бемухобот, хунарнамоии
хаваскорони Исфара. хусусан сурудхое. ки дар жанри
эстрада Бахтиёр Иброхимов пешкаши тамошобинон
намуд, ба сомеъон хуш омад ва басо гарм пазируфта
шуд.

Дар хотимаи консерт барандаи намоиш эълон
намуд, ки дар толор мехмони гиромикадр аз
Бадахшон. Ҳунарманди мардумии Гочикистон
Майсарабону Дилдорова хузур доранд, аввалан
хузури он касро хайрамакдам мегӯем. сониян,
талаботи хозиринро ба эътибор шрифта, мӯхтарам
Майсара Дилдороваро ба саҳна даъват менамоем.

Майсарабону ба сахна баромад, хозирон ӯро бо
кафкӯбихои пурмавч истикбол гирифтанд.
Майсарабону хохиши мухлисонро бо тамоми
эхтирому шавқмандӣ ба чо овард. Вай бо махорати
нотакрору овози чарангосии бемонандаш чунон суруд
замзама намуд, ки толор ба ҷунбиш омад гӯем.
мешавад. Касе «ахсант», дигаре «коил кардй» мегуфт.
Майсараи булбулово бо санъати чонбахшаш
махфилро ба тантанаи бошукӯхи рӯхафзо табдил дод.
Он истикболи мехрангези одамони аз тамоми гӯшаю
канори Точикистон омада, ифодаи равшани эхсосоти
инсонии «Дилро ба дил рахест» буд, гӯем сахв
намешавад.

Майсарабону хам аз чунин истикболи рӯхнавозу
самими табъболида гардид, ки гуфт:

Азизон, бемуболига аз нн пазироии шумо имрӯз
дар хамин чо амиктар фахмидам, ки хамаи мо дар асл
285

Холму род Шарифов.

як миллат будаем. Боа дарк кардам, ки ин пазирои
мехрубонона факат барон сурудҳои ман нест. Ҳис
мекунам. ки ин зуҳуроти эҳтирому садокати шумо ба
мардуми Бадахшон аст ва боа исботи он аст, ки
кашиши дилхои мо аз як сарчашма об мехӯрад ва он
вахдати мшшй ном дорад, ки аа яккавлию якдилии
ману шумо тавлид ёфтааст. Бовар кунед. азизон, ман
дар хамин чо, дар бари Шумо аниқтар эхсос кардам,
ки бархак хунарманди халқП будаам, зеро
сурудахоямро фиристодагони водихои Вахш, Хатлон,
Ҳисор, Зарафшон, Суғду Фарғона ҷаабмандона
пазируфтанд.

Пас аз консерти номбурда Майсара Дилдороваю
Дилбар Одинаева ба хобгох рафтанду мо мардон
камина, Маҳмадазизов ва Сироҷиддин, ихтиёри
гардиши гулбоги осоишгох намудем. Шояд аз
таассуроти консерт буд, ки додарам Сирочиддин аз
Мирзо Махмадазизов пурсон шуд:

Акай Мирзо, хамин хунарпешаи шумо факат
ашӯла мехонад ё дигар хунар хам дорад?

Шумо Майсараро дар назар доред? пурсид
Мирзо.

Ха, хамин хохарам, Майсараро, гуфт ӯ бо
лахчаи худаш.

Майсара хоҳарагон, Сирочиддинчон, кони
хунар аст, гӯем сахв намешавад. Вай чй андоза устоди
суруд бошад, хамон андоза устоди театр хам ҳаст. Дар
драмахои машхур бештар аз ей накш офаридааст. Дар
раке хам мохир аст, гуфт Мирзо Махмадазизову
каме аз рохи ба чахони хунар ворид шудани Майсара
кисса намуд.

Майсара мактаби олии махсуси сарояндагиро
нахондааст. Вай асосан дар махфилхои худомӯзии
мактаб ширкат карда, қобилияташро сайқал додааст.
Майсара ҳанӯз толибаи синфи хафтум буд, ки дар
намоиши хунархои халкй иштирок намуда, аз чониби
286

Голей баланд

Савсан Бандишоева ва Бахтулҷамол Карамхудоев
бахои баланд шрифта буд, гуфт Махмадазизов,

Майсараи хуштолеъ, ки ба ӯ Офаридгор чунин
овозу зехни расоро муносиб дидааст, икболи худро
дар хунар, дар саҳна дида, тамоми нерӯ ва
гайраташро ба омӯхтану машк намудан сарф карда,
дар фурсати кӯтоҳ дар доираи хунармандони номй
макоми хоса пайдо мекунад. Ба бахти Майсараи
чӯянда чавонмарди соҳибдил Қиматшо
Шоискандаров ном бастакоре ба майдони хунар
ворид мешавад, ки истеъдоди фавқулода нодири
Майсараро дарк намуда, баром вай, ба овози
худододи ӯ мувофик чунон сурудхои тоза ба тоза
меофарад, ки онхо садои чашмасорон, мавчхои
дарёхои пуртугён, навои булбулони кӯҳистонро
тачассум бинамоянд.

Аз ин гуфтахо хулоса нашавад. ки Майсара факат
охангхои Шоискандаровро месарояд. Ӯ ба эҷодиёти
бастакорон А.Солиев, Бободӯстов, Қурбонхусайнов
ва дигарон низ таваччӯхи зиёд дораду бар охангхои
онхо низ сурудхои чолиб адо мекунад.

Чй тавре ки ишора ^ардем, пахлӯи дигари
санъати Майсара бо намой »...омахо иртибот дорад,
гуфт Мирзо Маҳмадазизоь Вай гарчанде ба ин
шугл дер ворид шуд, аммо тавонист дар ин чода
муваффак шавад. Майсара нақшхоро дар спекталхои
сахнавй низ бо хамон махорату кӯшиши
сарояндагиаш меофарад ва тамошобинро мафтун
менамояд. Нақшҳои офаридаи Майсарабону дар
песаи «Тошбек ва Гулкурбон»-и М.Миршакар,
«Рустам ва Сӯхроб»-и Г.Абдулло, «Чанори гӯё-и
Б.Рахимзода. «Райхона»-и Урдубодй ва гайра аз
истеъдоди баланди ӯ дар ин чода гувохй медиханд.

Бемухобот касе, ки толеаш баландй карда, боре
садои афсунгари Майсараро (бо мисли Ғанй
Начимов) шунавад. мафтуни якумра мегардад. Шоир
287

Холму рол Шарифов,

Махмадалишох Ҳайдаршоҳ икрор шудааст, суруди
Мансара он кадар таъсирбахш буд. ки ба ман илхоми
тоза бахшид ва кӯшишу амали ман ба эчоди шеър
куллан дигар шуд.

Дӯсги деринаам Алиризо Рахмонқулов ба маврид
кайл намудааст, ки Майсара ба осонй ва зуд ба
куллан мурод нарасидааст. Вай аввал дар шахри
Хоруг, дар навохии Вилояти Мухтори Кӯхистони
Бадахшон. баъд тадричан дар гӯшахои дигари
Точикистон шӯхрат пайдо кард. Пасон хунарнамоии ӯ
ба дарачае такомул ёфт. ки ӯро ба масъулиятноктарин
сафархои эчодй ба хоричи кишвар. аз чумла ба
Амрико, Афгонистон, Ҷопон, Канада ва гайра
мефиристониданд, ки ба шӯхрати фарханги
Точикистон шухрат зам мекард.

Майсара Дилдорова холо дар авчи камолоти
эчодист ва шону шӯхрати санъати миллии точикро ба
хафт иклими дунё расонида мегавонад, зеро ки
сурудхои машҳури дигар миллатҳо, аз чумла русй,
узбеки, киргизй, озарй ва гайраро бо лахни зебои ба
худаш хос месарояд.

Бехуда нест, ки бисёр шоирони ба садои
сехрангези Майсара волаву шайдогашта ба мисли
Ҳакназар Ғоиб, Махмадалишох Ҳайдаршох, Ҳайрат
Шанбезода, С.Шохзода, Л.Мирзохасан, М.Шохинбод
ва дигарон сатрхои барояш дилангез бахшидаанд.
Ҳамраъям ба дуст и кадрдонам Ширин Бунёд, ки хуб
гуфтааст:

Дар пардаи нози гу дусад роли нихон.

Дар 1улшани розхо lyjui ноз нихон.

Бар залхии шряхои мо ханда задй.

Дар хандаи iy хазор эъчоз нихон.

Ё шоири ширингуфтор Ҳайрат Шанбезода як
газали ба Майсара бахшидаашро чунин хулоса карда:
288

Толеи баланд

Ҳайрат, ai ар зи килки гу мсҳри сухан дамад,

Шояд расад ба пояи эьчози Майсара!

Аҳли хонаводаи Майсара ҳама фарҳангианд.
Шавҳараш Бовар Хусравов хунарпешаи машхур,
Артисти хизматнишондодаи ҷумҳурист. Писараш
Хусрав актёри бомаҳорат аст ва сарфи назар аз ҷавон
буданаш дар намоишномахои мушкиле чун «Подшох
Носир», «Калила ва Димна» ва гайра накшҳои асосП
офарида обрӯву мартаба пайдо кардааст.

Мӯҳлати истироҳати Майсара Дилдорова ва
Мирзо Махмадазизов дар осоишгохи «Зумрад» ба
охир расид ва мо бо онҳо бо лутфу мархамати
бародарона хушбошӣ намудем. Он лахза додарам
Сироҷиддин бо меҳр гуфт.

Ака, ман ба ҳамин хохарам Майсара бисёр
назар кардам, гӯш кардам, хеч айбе наёфтам. Шумо
чй мегӯед?

Назари ман дигар аст! Латофати ин бону дар
беайбии ӯст, табиаташ покист, яъне Майсараи мо
мохи беайб аст.
Хол му рол Шарифов.

289

«УРОТЕППА» - ДАРМОНГОҲИ ЛИЛ

Бояд махсус кайд намояд, ки Точикистони азизи
мо осоишгоҳхову табобатгоххои зиёде дорад. Ба
акидаи камина, хар яки онхо бояд чун бунёдгоххои
боэътимоди парвариши шуури миллП, худшиносии
милли, вахдати милли ва ил кои муносибати дилангези
хамдиёрӣ, дӯстиву рафокат амал намоянд. Мо дар
мисоли осоишгохи «Уротеппа» хуб дидем, ки барои
амалй гардонидани чунин нияти неку максади
хаётбахш имконияти фаровон вучуд доштааст.

Имсол камина як муддати тобистонро дар
осоишгохи «Ӯротеппа» гузаронидам, ки басо хуш
гузашт ва таассуротамро ба хонандаи азиз пешкаш
менамоям.

Ҳар субҳгохон аввалин садое, ки ба гӯш мерасид,
ин чах-чаҳи синахурӯши булбулон буд, ки гӯё
мегуфтанд: эй мусофир. аз хоби гафлат бархез, субхи
содик дамидааст, аз файзу сафои сахарин ин мавзеи
бихиштосо бахра бигир, бархезу сайри гулгашту
боготи сабзу хуррам бинамо, аз накхати атрангези
рӯҳнавозаш бахра бардор, бархез, бархез офтоби
оламафрӯзро истикбол гир!

Ана, дар чунин рӯхияи дилнавоз ману бародарам
Сирочиддин аз бистари хоб бархеста, шустушӯ
намуда, ба саҳни хавлии рӯҳафзо мебароем ва аввалин
шахсе. ки рӯ ба рӯ мешавем, богбон бобои
Абдусамад аст. У нахустин шуда дар осоишгоҳ ба
хизмат мепардозад, барои тозаю салқин нигоҳ
доштани сахни хавлии бохашаммат, барои шукуфон
будани гулзорхо, дарахтон об равон мекунад, ки дар
ин амали накӯкорй бештари умрашро сарф кардааст.
Бобои Абдусамад моро хуш пазируфта, бо ду дасти
дуо моро ба гардишгоҳи шифобахш гусел менамояд.
290

Толей баланд

Бо гарди шгоҳи асосие, ки ба он табибон ракам
гузоштаанд, хар субхгохон муштариённ бешумор
рафгу омад мекунанд. Қадам гузоштан ба ин
гардишгохе, ки аз байни гулгаштхо, ҷӯйборхон
обшор. богхои мевадору сояафкан мегузарад, чП
кайфияти рӯхафзое дорад. Анбухи одамон аз дур
чашм дар рох намудор мешуданд. Ва мо хам бо хамон
рохи шифобахш калам болои калам мегузоштем...

Як хусусияги рохпаймой чунин будааст, ки хар
чизи назаррас, хар касе, хар чонваре. ки пеш меояд, ба
он назар меафкандаед. Дар гардише медидем, ки
муштариён гока-тока. чуфт-ҷуфт. гурӯҳ-гурӯх кадам
«мешуморанд» ва аксари онхо саргарми сӯхбат
мебошанд. Дар нимарохи гардишюх бо гурухе
бархӯрдем, ки пирамарди шиносе, дар ихотаи хафт-
хашт ҷавонзанони дӯстрӯю нозанин, шояд накли
завковар менамуд, ки хама якзайл механдиданд, Ин
манзараро дида шавки ширингӯиам боло шрифту
баъд аз саломуалейк, баланд лукма партофтам.

Маъзарат мепурсам, амакчон, о, барон як худи
Шумо, ки солатон аз хаштод болост, хи зматрасонП ба
ин селаи духтарон мушкилП надорад?

Ҳа, азизам, хасад мебаред! Магар, Шумо
хикмати «ба худодагон систеза макун»-ро
нашунидаед? гуфт пирамарди шердил ва мо хама бо
шавку завки знёд кох-кох задем. Дар рохрави
номбурда, чунин зарофатгӯиҳову ширинкорихо зуд-
зуд рух медоданд. ,

Ана, дар чунин рӯхияву хушнудӣ мо ба сӯи
обанбори «Каттасой» кадам мезадем, ки дар гардише
чашмонам ба чавонзани бехад хушрӯе дӯхта шуд, ки
дастаи яккачини гули садбарг дар сари сина танхо
бармегардад.

Парвардигор аз кучое ба ман чуръат ато кард, ки
ба ҷавонзан беихтиёр «истед» гуфтам.

Ҷавонзани хайратзада карор шрифт.
291

Холмурод Шарифов.

Г'уфтам:

Мехохед. ба нозанини ношинос гул такдим
кардани шоир Пайравро бароятон кисса намоям?

Ҷавонзан cap ҷунбонду ихтиёри шунидан кард.
Гуфтамаш: Сахарин фасли бахорон Пайрави гарқи
хаёлот ба сӯи коргохаш равон будааст, ки дар сари
рохаш атргули навшукуфтаро мебинад, хам шуда
онро канда рост мешавад ва ногахон дар сари рохаш
духтари кадраси фариштасиморо мебинад, мебинаду
бадохатан илхомаш чуш зада шеър кироат мекунад:

Гуле бикандаму |уф)ам, ки iy.i ба 1ул шоял,

Ки чои 1 ул сари синаи гу мебояд.

Туро лидаму ба такдим iiciiiKain кардам,

Ки нури хусни iy бо раш и iyji биафзояд.

Бахору фасли чавониву |ул ! анимат дон,

Гули шукуфтаи худро мадех ба ломи хазон.

Духтари хаёпахшнамуда такдими шоирро
«ташаккур» гӯён кабул карда ихтиёри рафтан
мекунад. ки Пайрави аз накхати гули бахориву
мулокот бо фариштаи аз ғайб пайдошуда, аз нав ба
илхом омада ба комати нозанинаш чашм дӯхта, ба ӯ
шеъри нав ирсол менамояд:

Хуш он даме, ки iyjie зи бахори чамоли iy чинам,

Соаге дар сояи кади ороаа биншинам.

Он чавонзани ду рухсорааш гулгунгашта
чашмони баркосояшро як ба сӯям дӯхту гулдастаи
багалашро ба ман дароз намуд ва чун кабки дар ба
сӯи осоишгох хиромид. Баъд фахмидам, ки он
чавонзан хам _дар осоишгохи «Урогеппа» дам
мегирифтааст. У ба камина мехри фарзандй изхор
кард ва хар вакт ки медид, хохиш менамуд, ки барояш
шеър кироат намоям.
292

Голей баланд

Он париваш, ки Ҳанифа ном доштааст, баьчан ин
хохишашро дар хучури дугонахои хучандиаш Мухайё.
Мунавварой ва Дилрабо ичхор менамуд. Он лаҳчахо
гулханн ширингӯП аланга мечад...

Ин сарахбори лирикие, ки ба накли мо аз
истнрохати духафтаина дар осоишгоҳи «Ӯротеппа»
беихтиёр иншо гардид, шаходаги он аст, ки истирохат
ва табобати мо дар ин дармонгохи чебоманчар, ки на
факат иклими чонбахшу мардуми чонсӯч доштааст.
басо дилангеч буд. ки бенихоят зуд ба итмом расид, чй
соне, ки Ҳофизи лисонулгайб басо чачзоб ичхор
кардааст:

Ба як чашм задан сӯхбаш ёр охнр шуд.

Рун гул сер надидему бахор охнр шуд.

Чаро камина ач_ хусуси зуд ба охир расидани
истирохатамон дар «Уротеппа» афсӯс хӯрдам.

Чаро, ки сарварони осоишгох Иномчон
Мухаммадиев, Зафарчон Шодиев, Миршариф Обидов
ва дигарон бародарвор кӯшиданд, ки истирохат ва
табобати мо хуш гучарад, мо дар ин муддати кӯтох
бардаму саломат шудем, бо бисёрихо унси дӯстиву
рафоқат пайдо кардем. Бемухобот. барои
баркароршавии тандурустй, баровардани чаъфи
хастагии муштариён, на он кадар таъсири омилхои
табобати, балки мухайё намудани муҳити дилпачири
инсонй, муносибати дилсӯзона, муомилаи рӯҳафчо
таъёирбахштар менамуд. Камина инро дар хар як
кабули навбатии табибон, муоличаи гуногун,
шабнишинихои фароғатӣ-фархангӣ мушоҳида
менамудам. Эҳсос намудем, ки рохбарияти нохия хам.
шахсан раиси нави Истаравшан Муним Холиков ба
фаъолияти _осоишгоххо диккати махсус чохир
менамояд. У бо муовини аввалаш Дӯстмухаммад
Сабуров бо мо мулокотҳои тӯлонии рафикона дошт
Холмурод Шарифов.......................... 293

ва изхор намуд. ки барон боз хам самараноктар
хизмат расонндани осоишгоххо Ҳукуматн нохия
тадбирхои зарурй меандешад, ки яке аз масъалахои
зудхалталаб кам кардан» андозситонй аз

осоишгоххо мебошад.

Рохбарияти бахусус бахши фарханги осоишгох
барон хуш гузаштани вакти муштариён тадбирхои
муфид меандешиданд. ба монанди сайр» шахри
бостон»» Истаравшан, зиёрати нншоотхо» таърихП
ва навбунёдшуда, ба мисли бозори хаитовхо.
намонш» филмхои нав ва днгар барномаХой
фарханги» дилпазир.

Ёд дорам, хафтуми июни соли равон дар толорн
фархангии осоишгох намонш» хунари» ансамбли
оилавии Саидовхо аз нохия» Ғончй баргузор шуд. к»
бо бародарам Сироҷиддин дилу нодзшон ба он чо
рафтем. Сомеъон пиру чавон аз нохияхо» гуногун
паси хам ба толор ворнд мешуданд. Рохбари ансамбл
ҳофиз Мирусмон Саидов намоишро аз сурудахо»
Маъруфхоча Баходуров, Ҷӯрабек Муродов,
Боймухаммад Ниёзов огоз намуд. Х,ар кадар, к»
намонш» консертП ба авч медаромад, хамон кадар
курсихои нишасти клуб аз сомеъон пур мегардад.
Аммо аз чй аз сабабе ману бародарам аз курсихо
хеста барои гардиш ба берун рафтанй шудем, ки
мудири бахши фарханги осоишгох, шахси дилбохтаи
касби худ. Қурбоналӣ Гурезов «муаллим, ин корро
накунед, пушаймон мешавед» гуфту афзуд, ки холо
сахнахоеро мебинед, ки бароятон як умр хотирмон
мешаванд. Мо даъвати Қурбоналиро кабул намудем
ва дар хакикат хато накардем.

Вакте. ки аъзоёни чавонтари ансамбл Фаридун
ва Дилшод ба хондани сурудҳои пуравчи рақсй
пардохтанд, толор охиста-охиста ба чунбиш даромад.
Гарчанде ки огози сахнахои раксй аз чавонзанону
чавонмардон сурат гирифт, вале пирони рӯзгордида
294

Голей баланд

ба тадриҷ ба навои раке санъати баланди
иҷрокунандагирро нишон доданд.

Дар ин намоиши ҳунарП як чиз бори дигар собпт
гардид, ки сухани адиб, навои мутриб, овози хофиз
бархак ҳамчун мӯъчиза одамонро муттахид
менамуддааст. Дар он шабнишинй баръало шуд ки
мардуми касбу кори гуногуни бо хамдигар ношиноси
аз нохияхои дур даст омада. ки синну солашон хам
фаркияти бузург дошт, чун узви як оила бо хам унс
гирифта буданду бо эхтиром номи якдигарро
мегирифганд ё оо эҳтиром «бобо», «муаллим»,
«устод», «амакй», «таго», «бибй», «додар», «хохар»
гуфта мурочиат менамуданд. Боз аниқтар зхсос
намудам, ки мардуми мехнаткӯфта. дар ташвишхову
носозиҳои зиндагй хаста гашта ва амсоли онхо дар
мулокотҳои пазирой, маҳфилҳои фархангй «даме
меосоянд», «зангхои дилашонро юза мекунанд»,
мегуфтанд, ки ин аз дорухои табибон камтар нест.

Шомгохи дигар дар рӯи хавлии осоишгоҳ
менишастем, ки аз баландгӯяк хофизи номпп
истаравшанй Наимчон Махкамов суруди Ҷхрабек
Муродовро бо шеъри Накибхони Туграл ба хавои
мусикии танавор сароид. Дидем, *ки Дадобоева
Мукаддас ном холаи 80-сола дар як он гӯё болу пар
баровард, ки ба рӯйи ҳавлй чавлон мезанад ва баъд аз
фурсате боз дидем, ки мардони солхӯрдаи 70-80-сола
хам ба хола пайравй карданд, ки онхо касби
ронандаю дехконй доштанд.

Ана, чи сон қувваи бузурги таьсирбахше
доштааст, хунари бадехсанъату мусикии точикй, ки аз
фархангй мардумй об хӯрдааст:

Ҳарки бошад карими ахли хунар.

Зуд сбад ба хар мурод зафар.

(« Калила ва Дымна»)
295

Холмуро.I Шарифои

Иетирохати мо. ки лар арафаи чашни дахсолагии
вахлатм миллим Точикистон мегучашт, бо ташаббуси
рохбарияти осоишгох ва тадбирхои муфиди мудири
шӯъбаи фарханг ҚурбоналП Гуречов ду шабнишинии
фархангП ба вахдати милли бахшида шуд. ки дар он
фпрпсюдагони тамоми минтакахои Точикистон
ширкат варшданд. Фахмиданд, ки камина учви
Шурой кухансолони Харакаги вахдати милли ва эхёи
Точикистон хастам. сухан доданд. Ач мохияти
таърихии ичлосияи 16-уми Хучанд. кӯшишу талошҳои
сарвари давлат Э.Рахмон. ач дастовардхои сиёсП,
иктисодП, маьнавй-фархангии Точикистони
сохибистиклол сухан ронда афчудам: «Ачичон,

имрӯч. ки мо дар нн осоишгохи ободу чебо. хамчун
учви як хонадон. як оила, ач як дастархон нону намак
мехӯрем, оханги миллим худро якчоя чамчама
менамоем ва дар хавои як оханг чавлон чада шодмонП
мекунем. ин ширинтарин меваи вахдати миллим
Точикистон аст... Бубинед, мо чй сон бо хамдигар
мехрубону мӯнис гаштаем, бубинед, давохову нону
намаки ин осоишгох моро бо хам чй андоча карин
намудааст. «Бубинед, дӯстон, ин осоишгох чй
омилхову мухити сехрнок доштааст, ки муштариёнро
дар як фурсати кӯтох ба хешу табор табдил медихад.
Бисёр шудааст, ки одамон дӯстони чонй ва хамсарони
вафодори худро дар осоишгоххо ёфтаанд. Ба акидаи
камина, ин хусусияти нек ач дили поки беолоиши
ватандӯстии хар точику точикистонист, ки ач
ачдодони мо боки мондааст»...

Дар осоишгохи «Уротеппа» чиёихои машхури
миллати мо, ба мисли шоирон Лоик ШералП, Қутбй
Киром, олимон Ахрор Мухторов, Ҳабибулло
Саидмуродов, Хуршеда Отахонова, хунармандон
Марям Исоева, Рачабгул Қосимова, Ато
Мухаммадчонов ва бисёр дигарон табобат ёфтаанду
296

Толей баланд

аз мулокотҳои худ бо муштариён таасуроти амике
гузоштаанд.

Камина дар ҳамин осоишгоҳ бо бисёр инсонхои
наҷиби ватанпарвар вохӯрда бо онҳо дӯстии
бародарона пайдо кардам, ки дар байни онхо генерал
Латиф Фаизиев ва ветерани Ҷанги Бузурги ВатанП
Салоҳиддин Азизов макоми хоса доранд...

Аз гуфтахои болой бар меояд, ки агар
осоишгоххои кишварамон боз хам ободтару зеботар
гарданд ва харчи бештар муштариёнро аз мавзеъхои
гуногун кабул намоянд, хамон кадар мулокотхову
дидорбинихо байни онхо фаровон гашта, мухимтарин
омилхои бахамон, хамдигарфахмӣ якдилию дӯстии
бародарона табдил меёбанд.

Бемухобот, осоишгохи «Ӯротеппа» барон осоиши
хуби муштариён, бехшавии саломатии онхо, фарохам
овардани рӯхияи ҳамраъй дӯстиву рафокати мардум
тадбирхои муфидро андешидааст.

Дар сӯхбате, ки сухан аз фаъолияти осоишгох
мерафт, Абдулатиф ном табиб гуфт: Корхои мо се

мох пештар табъи дил набуд, мардум ба ин ҷо дилу
нодилон меомаданд. Чаро? пурсидам. Қамин
тавр, ки осоишгох кобилияти хуби хизматрасониро
надошт, гӯшахои табобатй ва фарогатй таъмирталаб
буданд. Ба муштариён таъоми хуб намедодем ва
мӯътадил фаъолият карда наметавонистем. Рахимов
Бахрулло, табиби собикадор, ки хузур дошт, гуфтахои
Абдулатифро чонибдорй карда, илова намуд:
Фаъолони осоишгохро ҷустанду онро ёфтанд.
Осоишгохро ба чамъияти саҳҳомии шакли пӯшида
табдил додаанд. Мухимаш он буд, ки ба хайати
роҳбарияти Осоишгох шахси кордони назари
замонавй дошта ва ташкилотчӣ Иномҷон
Мухаммадиевро даъват намуданд ва хато накарданд.
Иномҷон Мухаммадиев дар кӯтоҳтарин муддат
297

Холмурод Шарифов

тадбирхои таъчилй андешид, маблаги заруриро хам
ёфту хам соишгохро обод кард.

Он гох гуфтугӯйро хотима дода хестанП будем, ки
мӯйсафеди нуроние омаду гарм пурсупос намуда,
Иномчон Мухаммадиевро пурсон шуд.

Ба Иномчон кори зарур доштед, амак, гуфта
касе пурсид.

Кори зарурам, хамин ки ман аз коргарони дар
сохтмони хамин курорт иштирок кардагй, дар бунёди
богхо хам ширкат доштам. Омадам, ки ба хамин
чавонмард рахмат гӯям, чавоб дод мӯйсафед.

Иномчон ба шумо чй некй кард, ки махсус
омадед, то ба ӯ миннатдорй кунед? пурсидам.

Номи ман Точибой Ҳаитов. синам ба 75
расидагй, Гуфтам-ку дар сохтмони хамин иншоотхо.
богу рот иштирок доштам. Вактхои охир медидам, ки
намуди курорт бенур , андовахояш рехтагй, аз беобия
гулхову дарахтхо хазон гаштаанд... Шунидам, ки
Иномхон ном чавонмард ин чо омада, корро сахт
гирифтааст ва мебинам, ки гирду атрофи курорт
барвакт рӯфтагиву об задагӣ, дарахтону гулхо об
додагй, хар шаб аз ин чо садои суруду мусикй шунида
мешавад... Барой хамин максус кофта омадам, ки ба
он чавонмард аз тахти дил ташаккур туям, ки кори
савоберо кардааст, гуфт муйсафед бо лахчаи худаш.

Рӯзи дигар, ки бо Иномчон Мухаммадиев
мулокот доштам, аз гуфтахои пирамард Точибой
Ҳаитов ёдовар шудам. Иномчон Мухаммадиев
нимтабассуме намуду гуфт:

Муаллими азиз, кошки хама мардуми мо ба
мисли Точибой амак мебуданд, ӯ ба дарачае дилаш ба
мехнати кардагии худаш ва хамсафонаш месӯхтааст,
ки оби дида равон карда гуфт..

Охир, дарахти нав нашинонем, акаллан
нагузорем. ки дарахтони дигарон сабзондагй хушк
нашаванд, вагарна ба касофатии сахт дучор мешавем.
298

Го. юн баю и

Хайрият дар одам чунмн одам ко \ам касганд. ки
чиндагП давом до рад. ба кадри он пнрамард расед.
гуфтаму ач Иномчон пурсон шудам: Хот при дӯсгон
баландП кард мат ар. ки ба пн вачифаи ноочмуда
омадед? Е ят он омили днгаре каст?

Росташро туям \ам хотири дӯстон баландП
карду \ам карчи шакрвандП. гуфт Мукаммадиев ва
афчуд: агар суханхои ман ба начаратон баландпардочП
нанамояд. муаллимп ачич, ошкоро мегӯям. ки маро
даъватхон сардори давлатамон Э.Рахмон ба хамин
хулоса овард. У борхо ба чавонмардонн миллат
мурочиат мекунад. ки ба умеди дигарон нашавем.
худамон мулкамонро, акаллан махаллаи чистамонро
обод кунем. Ин суханон дар калби ман маскам
ёфтаанд, То кастам, то мегавонам, ба кадкам кал от
мехнат мекунам. як тушам ноободро обод кокам кард.

гуфт Иномчон. Ин суханон чунон самими туфта
шуданд, ки бе ягон шубка бовар кардаму боч пурсон
шудам..

Иномчон, ач ин осишгох пешгар чй шугл
доштед.

Тааччуб накунед, устод, шуглам касби падарП
декконП буд. Ба чаминхои бекорхобида ду километр
чӯй кофта об оварда, хочагии дехконии «Бобочон»-ро
ташкил кардам. Корко натича доданд, фонда хуб хам
гирифтем. Ач тачрибаи кори хочагии мо журналист
Бобо Бекмуродов ду маротиба ач телевичиони
чумхурП ахбороти батафсил додааст, Акнун он
хочагиро ба бародарам супоридаму ба муассиса ба
коромадам. гуфт Имомчон Мухаммадиев.

Дар осоишгохи «Ӯротеппа» корро ач чП cap
кардед? пурейдам.

Ач ободонП, хамрохам ба ин чо, ки шахраки
«Дилшод» ном дорад, бештар ач 100 нафар
ихтиёрихоро оварда, аввал гирду атрофи осоишгохро
точа кардем. богхоро ба тартиб' даровардем. Баъд
Холму род Шарифов.

2C)q

тамоми хучрахои истирохатиро гаъмир намудем.
дахтон онхоро ба хобгохи шакли «люкс» (бо оби
гарму ташноб) табдил додем, хафтсад метр кубурхои
обгузар и ваз карда шуданд, бештар аз хафтод
хунармандонро оварда дар муддати кӯтох иморатхоп
чоркабатаро таъмиру обод намудем. кутохакак накл
кард Иномчон.

Аз мулокотхо бо муштариён ва кормандони
осоишгох аён гардид, ки акнун ин муассисаи табобатП
муътадил фаъолият менамояд.

Агар рули ба осоишгох омадани мо, дуюми
мохи июн дар ин но факат чихил кас дам мегирифт,
холо (пондахуми июн) ин микдор ба яксаду панчох
нафар расидааст. Мухим он аст. ки агар муштариён
пештар ба ин чо днлу нодилон меомаданду чойхои
холи бехисоб буданд, акнун, мегӯяд мухосиб
Муродбек, муштариён як мох ду мох пештар омада
путёвка (роххат) мехаранд, навбат мепоянд, ки ин ба
осонй ба даст наомадааст.

Ат самаранок фаьолияг намудани осоишгохи
«Ӯротеппа» бисёрихо изхори каноатмандй мекарданд.

Дар осоишгохи «Уротеппа» хам чй соне ки дар
осоишгоххои пешкадами собик Иттиҳоди Шӯравй
буд, рохбарияти муассиса, табибон бо муштариён
сӯхбатхои батафсил гузаронида, аз таъриху
хусусиятхои табобатии осоишгох накл мекунанд. Дар
яке аз чунин сӯхбатхо табиби варзида, муовини
сардухтур Миршариф Обидов батафсил чунин накл
кард:

Ин осоишгох баъди ба истифода додани
обанбори «Каттасой» соли 1976 ба кор шурӯъ намуд,
ки бинои онро созмони бакудрати
«Средазголовстепстрой» сохтааст. ки солхои сол ба
мардум хизмат мерасонад. Осоишгох дар мавзеи
дилангези табиат, иклими шифобахш. богхо,
гулзорхо, чашмахои шифобахш фаъолият менамояд.
300

Толей баланд

Беҳуда нест, ки иқлими «Ӯротеппа»-ро бо фазой
осоишгоҳи машҳури Кисловодски Россия баробар
мекунанд. Аз ин сабаб ба ин чо мардум. асосан. баром
табобати калб. рагхои хунгузар. баландшавии
фишори хун, сактаи дил, амрози мушакхо, бугумхо.
устухондард (остеохандроз), радикулит, ревматизм,
бемориҳои асаб. касалихои занона меоянду шифо
мегиранд.

Миршариф Обидов боз шарх дод, ки дар
осоишгох обхои шифобахш (бо йодобром, хвои
омехташуда) дар ваннахо ва дастгоххои табобати обп
душҳои серкулярӣ, шарко ва гайра мухайёанд. Ғайр
аз лой, азекерит. боз барон табобати муштариён.
усулхои физиотерапея, дерсанвализатсия. токи
Бернар. УВЧ, масх, табобати иклимй-тобишхо дар
хавою офтоб, гардишхои табобатии калб ва гайра
истифода мешаванд.

Чунон ки маълум аст, хам иклим. боду хаво,
мавзеи дилрабо, чаманзорхову боготхои мевадору
сояафкан, хам обхои шифобахш, шаклхои
физиотерапевта, баркй ва гайра барон табобати
инсон муфиданд. Онхо барои табобати дил ва дигар
узвҳои маризон таъсирбахшанду натичахои хуб
медиханд, Аммо кормандонм осоишгохи «Уротеппа»
бо сарварии Иномчон Мухаммадиев хаминро дарк
кардаанд, ки дил мӯъчизаи илохист, ки вай факат бо
дорую дармон шифо намеёбад. дил пеш аз хама ба
навозит, лутфу марҳамат ва меҳрубонй эҳтиёч дорад.
Аз ин лихоз хамаи кормандон табибон,
хизматпешахо, аз посбон то богбон ба хар яки мо бо
навозиш ва мехрубонй муомила менамуданд. Тавре
хизмат мерасонанд, ки кас дарду гамашро фаромӯш
мекунад. Ҳанӯз хам суханони пешхизмате, ки туфта
буд: «Дилро дил даво менамояд» дар лавхи хотирам
хает. Дар ин бора Ҷомии бузургвор фармудаст.
Холмурод Шарифок,

301

Қарчи зарур aciy чи хосил купи.

Бсҳ, ки имора парии дил купи.

Рӯзҳои дар осоишгоҳ будан челе тез паси cap
шуданд. Ammo чехрахои азизу ошнои кормандону
габибони ин маъвои писандпда дар хотирам абадП
накш бастанд. Ва хаёлам то ханӯз овози ошпои
азизонро мешунавам, ки аз сарзамини бостонии
Истаравшан ба атроф пахн гардмда, дӯстонро ба ин
диёри афсонавП даьват менамояд.
302

Го. it'll баланд

ЧИНГИЗИ ЛСРИ МО

Шиносоии нахустинн камина бо устоди бузурги
сухан Чингиз Айтматов дар сохили дарён пуфтугёни
Зарафшон аввали солхои шастуми асри гузашта ба
вукӯь пай вас г а буд.

Он айём дар наздикии маркази нохияи АйнП
Варзи Манор, порам калонҳачми кӯх канда шуда,
мачрои ларём Зарафшонро баста буд. Ҳаётм
миллионхо сокинони водим Зарафшон. аз чумла
шахрхои кадим и Панчакент, Самарканд, Бухороро
хагарм марговар тахдид мекард. Аз ин_сабаб баром
тоза намуданм мачрои дарё аз Россия. Узбекистан ва
дигар кмшвархо мутахассмсони зиёд омада буданд.
Баром аз чом вокеа пайдо намуданм ахборот вакмлони
бисёре аз расонаҳом дохиливу хоричй низ омада
буданд, ки мухбирм махсуси «Правда» Чингиз
Айтматов хам он чо буд.

Бо супормши сарварм Точикистон Ҷаббор
Расулов камина ба чом Холмса омадам. Ба зиммам ман
вазифаи махсус огохП аз шаромтм кору зиндагим
мехмонон. аз чумла Чингиз Айтматов гузошта шуда
буд.

Аз лахзахом аввали ошной бо Чингиз Айтматов,
эхсос намудам. ки вай шахсияти нодир буда аз
дмгарон бо хоксории хос ва фазилати баланди
муомила фарк менамояд. Аён буд, ки вай аз вокеаи
рухдода дар изтиробу ташвиш аст.

Аён буд, ки хам фикру хам зикри навмсандаи
бузург барон харчи зудтар пайдо намудани рохи
халосй аз офати табий буда, дар хар чо бо
мутахассисон банд буд.

Баъзе мехмонхои аз хоричаомада норозигй изхор
менамуданд, км чои зист, хӯрокашон табъм дил нест.
Ходмурод Шарифок.......................... 303

Дар чунин холатхо Айтматов ба гачаб омада метуфт.

шарм намедоред, кн дар чунин вачьияти носоз
кӯхсори дурдаст ба худатон «комфорт» (шароити хуби
маишатосо) металабед намебинед. метуфт ӯ
мардум дар пеши хати рачмгох мебошанд. Нигаред,
чй сон мухандисон ва дигар мутахассисон хобу
халоватро фаромӯш карда, шабу руч чонбочП
мекунанд, ки мардумро аз хавфи бучург начот диханд,

Ҳамаи он рӯзхое. ки Чингиз Айтматов дар он но
буд, дакпкае оромП надошт. Нависанда дар навбатп
аввал бо олимони ирригатор. мухандисон,
таркишгарон сӯхбат дошт. алохнда вай бо рохбарон.
ач чумла Новиков муовини раиси Ҳукумати
Иттиходи ШӯравП, А.Қаххоров раиси Ҳукумати
Гочикистон ва бо дитар шахсонн масьул гуфгугуи
зарурП ороста буд. Онхо, яьне рохбарон. хароси
нависандаи машхури замонро эхсос менамуданд ва
уро таскин медоданд, ки мушкили халнашаванда
вучуд надорад. Факат баьд аз он ки олимон роху
услуби халли мушкилотро бе талафоти чонй ёбанд
мачрои Зарафшонро мекушоянд, А['ттматов, каме ба
худ омада гуфт:

Хиради инсон кодир аст, дар мушкидгарин
холатхо рохи халосӣ ҷӯяд. Рохи ёфтаи олимон, ки
услуби таркондани чараёни об ном гирифгааст,
метавонад миллионхо куболптр оби чамъшударо. на
як бор, балки кисм-кисм чорП намояд...

Аз натичаи он кори бучург Чинги з Айтматов дар
рӯчномаи «Правда» репортажи ачиб «Таслим шав.
таслим шав, Зарафшон»-ро интишор намуд. ки
бехтарин ахборот аз матонату кахрамонии мардуми
шуравй дар сохили Зарафшон буд.

Дар давоми он чанд рӯч, ки бо Чингиз Айтматов
хамрохй менамудам, ач инсонпарастй. маданияти
хосаи муомила, дониши беканори ӯ, хусусан оиди
304

Толей баланд

классикони адабиётамон ба швк меомадаму \аловат
мебурдам.

Вакте ки сафари хизматии Чингиз Айтматов дар
он сохили Зарафшон хотима ёфг. вай гуфт: кисматам
созгор будааст, ки бо пахлавонхои замонамон
мулокот намояму аз наздик бо хаёти мардуми
сарзамини кадима ошно гардам ва агар боз
таваллудгохи Рӯдакии бузургро медидам, худамро
хушбахттарин инсон мешуморидам. Ман гуфтам:
тайёрам ин орзуи шуморо амалй гардонам, ӯ бехад
рӯхбаланд гардиду чашмонаш дурахшиданд.

... Дар нохияи Панчакент рохбарони онвакта
С иддик Зарифов, Очабурӣ Музминова, дӯстони
чавонии ман Мирбобо Қиёмов, Ҳошим Бобохочиев,
Шарифчон Бозоров, Зайниддин Насриддинов бо
иззати эҳтироми зиёд истиқбол гирифтанд. Баъд аз ба
чо овардани оини мехмоннавозй сохибони шахр
мехмони азизро ба ёдгориҳои таърихй, ҷойҳои
тамошобоб шинос карданд, ки аз он Айтматов бехад
миннатдору за в км а нд шуд. Мехмон таассуроти бузург
аз диданҳои чойҳои султони назми форсу тоник
Абӯабдуллои Рӯдакй бардошт...

Муаллифи ин сатрҳо басо хушбахт ва рӯхбаланд
аст, ки дар оянда, бо мехмони гиромиқадр Чингиз
Айтматов борхо мулоқотхои дилпазиру дӯстона
доштам хам дар Москва, хам дар Узбекистону
Қиргизистон.

Дар аввалҳои солҳои 70-уми асри гузашта дар
Қиргизистони ҳамсоя Дахаи адабиёту санъати
Точикистон баргузор шуда буд. Дар он рӯзҳо дар
хама мулокотхои эчодй Чингиз Айтматов ба мо буд,
аз хама мухимаш вай акнун бо камина хамчун бо
дӯсти дерина муомила менамуд. Дар махфили
хотимавии даха Чингиз Тӯрақулзода Айтматов, аз
рохбарон Усубалиев (рохбари Қирғизистон) ва
Холм) род Шармфов......................... 305

Расулов (рохбари Точикистон) махсус узр пурсида
омада хамрохи май нишаст.

Дар баромадхояш Айтматов аз истеъдоди
баланди Мирзо Турсунзода. Фазлиддин
Мухаммадиев. Лоик Шералӣ Мӯъмин Қаноат,
Малика Собнрова, Ахмад Бобоқулов, Махмудчон
Вохидов, Ҷӯрабек Муродов ба вачд омада, гуфта буд:
«Берегите их, они мастера мировой значимости».

Бояд алохида кайд кунам, ки устод Мирзо
Турсунзода ба истеъдоди хаётбахш ва шахсияти
нотакрори Айтматов диккати махсус медод. Суханхоп
Мирзо Турсунзода, ки дар расми кушоди рӯзхои
адабиёти Қирғизистон дар Точикистон гуфта буд, ба
лавхаи хотир меоянд: «Дар таърих ман ду Чингизро
медонам, яке аз онхо истилогар, горатгар, Чингизи
дигар Чингиз Айтматов нависанда, бунёдгар.
Онхо аз хамдигар бо он фарк мекунанд, ки Чингизхон
бо лашкари бешумораш Ватани моро аз худ карда
натавонист, Чингизи дигар, хамзамони мо, бародари
азизи ман Чингиз Айтматов бо эчодиёти бебахою
сухани сехрангезаш тавонист мамлакати дили моро
таслиму аз худ намояд нафакат Точикистонро балки
тамоми оламро».
306

Толей бал a ti,i

ДАР ПАНҶАКЕШ И БОСТОНЙ

Туй буду набудам, миллаж ман.

Туй сам in су чуда м. миллаж ман.

Су руд и умри ман поён на зирад.

Ту мехонй сурудам, миллаж ман.

Устод, чашни рӯзи забонро бароятон
муборакбод мегӯям.

Ташаккур.

Дар ин рӯз пардабардорй аз мучассамаи устод
Лоиқро чй гуна арзёбй мекунед?

Амри президент» кишвар чаноби олй Эмомалй
Раҳмон аз 27 марти соли 2001 дар бораи тачлили
чашни 60-солагии Лоик Шералй ба бунёди мучассама
ва абадй сохтани хотираи ӯ ва дар рӯзи забои
баргузории ин маъракаи фарҳангӣ амри табий буд.
Лриқ Шералй вучуди пуршӯру нотакрори хешро
баҳри равнақи адабиёти миллй бахшид. Хизматхои ӯ
дар густариши забони точикӣ беназир аст. Ҳамчун
раиси Бунёди байналмиллалии забони точикй (форсй)
Ӯ ТӮЛИ 11 соли фаъолияташ дар ин ташкилот, дар
равнақу ривоч ва таргиби забони точикй хизматхои
беназир кардааст:

Сухан вирди забонхо буд. имрӯз аз дахан мондаст.

Забони ноби точикй бурун аз анҷумаи мондаст.

Бехуда не'ст, ки сарвари кишвар Э. Рахмон дар
мурочиаташ ба зиёиёни мамлакат туфта буд: «Дар ин
миён лозим медонам хизматхои пурарзиши шодравон
Лоик Шералиро дар талқини шучоати адабй, рӯҳи
миллй ва ватандорй, ситоиши модар ва забони
Холму рол Шарифов......................... 307

модарй, эхёи бисер суннатхои шеъри оламгири мо бо
сипосу эхтироми хоса ёдовар шавам».

Сахми Ҳукумати ноҳияи Панҷакент дар ин
чорабинП чП гуна буд?

Сахми Хукумати нохия ва шахсан раиси шахри
Панчакент Ш.Самадов дар баргузории ин маъракаи
фархангӣ хеле бузург аст. Аммо бояд бигӯем, ки пас
аз Амри президент Э. Рахмон хишти аввалро ба пояи
мучассама 20 майи соли 2001 раиси вилояти Сугд,
узви мачлиси Миллии Маҷлиси Олй Қ.Р.Қосимов
нихода буд. Сипае барои сохтани мучассама озмун
эълон шуд. Барои интихоби майдон, баргузидани
нусхаи бехтарини мучассама. маблаггузории ин
мучассамаи меъморй фурсат хеле кӯтох буд. Раиси
шахри Панчакент Ш.Самадов тавонист дар ин
муддати начандон зиёд сарварони корхонаву идораҳо,
хаводорони ашъори Лоик Шералиро мутаваччех
со зад.

Ба кумитаи хайати доварон намунахои зиёди
тархи мучассамаи шоир пешниход гардиданд. Нусхаи
бехтарин аз чониби доварон интихоб карда шуд.

Бо ибтикори Ҳукумати шахри Панчакент ва
гурӯххои мехнатии корхонаву муассисахо карор дода
шуд, ки мучассама ва майдоне, ки дар оянда номи
Лоикро мегирад, бо сахми хаводорони ашъори шоир,
шахсони алохида ва корхонаву ташкилотхо ободу
зебо карда шавад.

Барои мучассамаи Лоиқ Шералй Ҳукумати
вилояти Сугд, корхонаи муштараки «Рахш», заводи
арзизи Точикистон, биржаи молу мулки чумхурй,
Вазорати энергетика, корхонаи «Нур»,
Точикпромбонки чумхурй, ширкатхои кишоварзй.
Кумитаи назорати молиявии назди президента
мамлакат, КМ «Зарафшон», хочагии ба номи Навой,
хочагии Ҳ.Хӯҷамуродов ва дигар корхонахову
308

Толей баланд

хочагихои нохия ва ша.чрвандони чумхурП саҳмм
арданда г удоштанд.

Аҳамияти поягудории мучассамаи устод Лоикро
Шумо чй гуна шарх медихед?

Ба ин гуна ходисаи фархангП тавачҷӯх ва надари
неки макомоти баландн давлатй. диёиён, ташкилотхои
саноатП ва кишовардП ва хаводорони шеъру адаб ад
ахамият холи нест, Ва ин гуна муносибати Х,укумат ва
миллати точик ба шахсиятҳои гаьрихиву фархангП,
бафархангу маънавиёт, ба илму хунар ад асолат
миллим бостонП ва фархангу тамаддуни чахонни мо
гувох аст. Шумо бубинед, ки дар кам ад кишвархои
чахон хайкалгудорП барон шахсиятҳои фархангП
собика дорад. Аммо дар хиёбону кӯчахои
Точикистони кӯчаки мо ва хоса шахри Душанбе
мучассамаву пайкарахои абармардони фархангн
чахонгир РӯдакП, Сино, ФирдавсЛ, Айнй,
I урсундода оро медиханд. Ва имрӯд ман шодам, ки
дар баробари ин будургон мучассамаи дебои Лоиқ
Шерали дар шахри Панчакент, ки бо истеъдоди
нотакрораш дар гаърихи адабу фарханги точик
човидони бимонд, рӯ ба хуршед комат афрохтааст.
Дар чашнвора кихо ширкат карданд ва таомули
падироиву гусел, ки ад суннатхои миллии мост, чП
гуна сурат гирифт?

Ман хеле хушнудам, ки Иди дабон,
пайкарагудории Лоик Шералй ва 70-солагии Убайд
Рачаб дар шахри бостонии Панчакент бо ин шукӯху
чамол тачлил гардид, Мехмонон ад тамоми гӯшаву
канори чумхурП ва берун ад он ташриф оварданд. Ба
даьваги Ҳукумати шахр дар ин чорабинии идона
намояндагии расмии дастгохи Ичроияи Предиденти
Тоҷикистон, Вадорати фарханг, Иттифоки

нависандагон, олимон, адибон, санъаткорон.

мехмонони арчманд ад шахри Душанбе, Хучанд,
минтакахои гуногуни мамлакат ва кишвархои хоричП
309

Холмурод Шарифов.

иштирок карданд. Дар даромадгохи нохиян АйнП бо
ташаббуси раиси нохия Бобоева М мехмононро бо
нону намак ва дастархони сипосу ихлос пешвоз
гирифтанд.

Рӯчи 21-юми июл тибки накша чашни 70-солагии
Шоири халкии Точикистон Убайд Рачаб дар
зодгохаш, дехаи Некнот ва низ дар шахри Панчакент
бо шукӯх тачлил гардид, 22 июл баъди ҳайкалгузори
бег ох. дар майдони марказии шахр барномаи мусикП-
фарогатнн ҳунарманди Иттиходи ИЛӯравП Ҷӯрабек
Муродов, Ҳунарпешаи шоистаи Точикистон
Афзалшохи Шодй ба ин чашнворахо шукӯху
шахомати фаромушношуданй бахшид.
310

,'Голеи баланд

ОБИ ҶОНБЛХШ

Бо тавсияи табибон рохи мошингарди осоишгохи
«Ҳавотаг»-ро пеш гирифтем. Вакте ки ба сохили
дарён Майхӯра мерасидем, беихтнёр ба додарам
Сирочиддин гуфтам:

Фармони мошинро ба сӯи накби Анзоб гардон,
чи тавр ба мн чо омада ин иншооти таърихиро, ки
тачассумгари беназири хираду тавоногии инсон аст,
зиёрат накарда мегузарем. Ҳар кадар, ки ба
воридгохи накб (тунел) наздиктар мегаштем. хамон
кадар дар тасаввуротам «навори» мухорибахои
кахрамононаи мухандисон, накбканон, хизматчиён ба
риштаи хаёл шадда мегардиданд ва талошхои
пайгиронан Сарвари Точикистони сохибистиклол
Э.Ш.Рахмонов дойр ба накшахои азнми инкишофи
кишварамон ба лавҳаи хотир меомаданд, ки дилхоро
ба хурӯш оварда, инсонро ба амали созандагй ба
мехнати фидокорона даъват менамоянд.

Вакте ки ба воридгохи накби Анзоб расидем,
дидем, ки хама дар чунбишанд: мухандиси эронй ба
воситаи алокаи радиой бо кортарон аз боби равиши
корхои аввалиндарача гуфтугӯй дошт, чанд тан
техникаеро ба кор омода месохтанд, дигаре ба
мошина масолеҳ бор мекунад ва иддае саргарми тайёр
намудани озука барои накбканон буданд...

Дар даст, ки рухсатнома доштем, аз масъулине
пурсидем, ки имкони бо мошина аз туннел гузаштан
ҳаст? Масъули эронй бо лафзи гӯёи ба худаш хос гуфт:
Окочон, бидонед, ки дар асари боришхои
паидарпайи рӯзҳои пасин дохили накб пуроб шудааст.
гузаштани он бо мошин имкон надорад, чони худро
ба хатар нагузоред... Ин маслиҳати мухандиеро
корманди накб, сокини дехаи Анзоби нохияи Айнй
311

Холмурод Шарифов,

Ҷалолиддин ҷонибдорП карда гуфт, агар мошинатон
ба чукурие бархӯрад, имконн онро кашида
баровардан нест, Дарк мекунам, ки шумо мехохед,
харчи зудтар мӯъҷизакорихои накбканонро бубинед,
аммо курбонии бехуда чП лозим?! гуфт бо нзтироб
Ҷалолиддин.

Мо маслихати накбканонро кабул намуда
баргаштем ва бо рохи кӯхна сӯйи Хавотаг партохтем
хар вакто. ки шахри бостонии Истаравшанро убур
мекардем, иншоотхои дилангези таърихй намудор
мешуданд. ки онхоро дӯсти азизам муаррихи
барчаста, академик Ахрор Мухторов солхои зиёд
омӯхтаасту мохирона ба калам додааст. Олимони
дигар Рачаб Амонов, Ҳабибулло Саидмуродов, Улмас
Мирсаидов, Собит Неьматуллоев._Рауф Муродов,
Кароматулло Олимов ба шӯхрати Уротеппа шӯхрат
зам кардаанд.

Ҳамон рӯз, шомгохй аз шафати дехахои Ругунд ва
Ничонии нохияи Истаравшан гузашта, ба осоишгохи
«Хавотаг» расидем. Дар кабулгох моро навбатдори
осоишгох шахси хушмуомилаи дустрӯй. корманди
хизматнишондодаи тандурустии Точикистон Қулӣ
Махкамов хуш пазируфт ва зуд ба мо дафтарчахои
истрохаткунандагиро пур карда супорид. Дере
нагузашта ба истикболи мо чавонмарди чехрагарм
омад. ки ӯро навбатдор ба мо муаррифй намуд:

Шинос шавед, муаллим, ин кас директори
осоишгохи Хавотаг Хусшщдиш фамилияшон
Қутбиддинов гуфт Махкамов. Азбаски сухан аз ному
насаб рафт, хазломез ба навбатдор гуфтам, ном и
шумо ба номи шоири классики туркманҳо
махдумкулй хамкофия будааст, биёед номи шуморо
Махкамкулй гуфта, ном гирем. Хама бо завк
хандидем ва байни мо зарофатгӯихои дилангезе сурат
гирифт.
312

Толей баланд

Сарвари осоишгоҳи Ҳавотаг Ҳусниддин

Қутбиддинов зуд карогоҳи моро муайян намуд, км
барон истирохат мусоид буд, хамам лавозимоти
зарурии истирохат, ҷойхои хоб, дамгирП, ошхона,
яхдон, телевизор дошт.

Аз лахзахои аввали истирохат дар он осоишгох
мушохида гардид, ки кормандонаш аз сарвар то
хизматчихои каторй мардуми одампечи мехрубон
хастанд, ба муштариён дилсузона муносибат

мекунанду хизмат мерасонанд. Гайр аз гамхории
дилгармонаи кормандони осоишгох мо диккату
мехрубонии рохбарони нохияро хис мекардем.
Корманди дастгохи хукумат Мухаббатхон, ки бо мо
табобат мегирифг, аз раиси нохия Ҷумъа Зокиров
салому паём мерасонд. муовини аввали раиси нохия
Дустмахмад Сабуров бошад, бо майли садоқати
шогирди бо дӯстонаш як рӯзи истирохаташро бо мо
гузаронид. Дигар дӯстон аз Истаравшану Зафаробод,
аз чумла. яке аз шахсиятхои маьруф Қурбон 'Гӯраев ва
хукукшинос Сулаймон Қосимов бо ахли
хонаводаашон гамхорихои бародарона намуданд.

Ғамхориҳои дӯстонаи марди сохибфарханг.
сахнаю минбарзеб, суханвар Воҳидхоча Ҳомидовро.
ки корманди профсоюзи Исгаравшан будааст,
алохида каад накарда наметавонам. Вай марди
фидоии касби худ будаасту бехад дилсӯзу
ширинсухан.

Дар яке аз рӯзҳои истироҳатй, дар утоки мо, дар
атрофи табаки палови Ӯротеппагӣ, ки онро табиби
хозик Камолиддин Қулиев бо хавасу махорати хоса
тайёр карда буд, сӯхбати дилпазире сурат гирифт.
Хохиш кардам, ки хозирон аз таърихи бунёди
осоишгоҳи Ҳавотаг нақл намоянд. Х,усниддин
Қутбидинов гуфт, ки дар байни мо акои Қулӣ
Махкамов собикаи кори бештар аз бистсола дорад,
313

Хо. I му род Шарнфов.

хуб мешуд, агар эшон тадрич намоянд. «Махкамкулй»
ба тадрич кисса намуд:

Аввадхои солхои панчохуми асри гудашта
геологхо барон дарёфт намудани нефт дар мн мавдеъ
кофтукобхо гударониданд. Ад чукурии 1500 метр оби
маьдан фаввора дата баромад, ки 55 дарача гармП
доштааст. Мардумн атроф бахусус чӯпонхо аввалин
шуда, ин обро шифобахш пиндошта худро табобат
менамуданд. Аввалин, табиби касбие, ки ба ин об
аҳамияти чиддП дод Ҳомидчон Умаров буд. ки солхои
1958-1959 оби Ҳавотагро омӯхт. ӯ дар
лабораторияхои шахрхои Тошканд, Москва рафта
санчиши махсус гударонд ва муайян намуд, ки оби
минералии Хдвотаг, оби дорой «Ёдабром» буда ба
бисер касалихо давобахш аст,

Табиб Камолиддин Кулиев гуфтахои Маҳкамовро
кувват дода, плова кард, ки ин об маъданхои дигари
шифобахш дорад. ки ба амроди дил, мушакхо, асаб,
меъда, беморихои генекологЛ ва гайра даво
мебахшад. Агар буги Хочаобигарм, обхои Баржомй,
Эсантукй, Кисловодск, Гармчашма, Обигарм, Лои
СаакП ба як ду амрод даво бошад, оби Ҳавотаг ба
мачмуи касалихо даво мебахшад.

Барой хамин хам дар ин чо иморатхои
истикоматП ва табобатП сохта шуд ва дар оғоди
фаъолияташ осоишгох хамчун шӯъбаи
фидиотерапевтии бемористони маркадии шахри
Уротеппа барои кабули 50 бемор фаъолият менамуд.

ҚулП Махкамов бод ба чараёни сӯхбат ворид
гашта иброд намуд:

Дар ободию инкишофи фаъолияти ин осоишгох
хидмати собик «Сардухтур Умарқулов Иномчон
будург аст, ки ад соли 1966 ба кор шурӯъ кардааст. То
ба кор омадани Умаркулов хидматрасонй дар Х,авотаг
мавсимӣ (фаслӣ) буд. Бо ташаббуси ӯ бинохои нави
табобатП сохта шуданд, утокхои табобатП, дастгоххои
314

Толей баланл

физиотерапевта пайдо гардиданд, ки дар натича
дойрам хизматрасонй баром муштариён хеле васеъ
гардмд. Муҳммтараш он буд, км акнун тамоми
фаслхом сол осомшгох маризонро кабул ва табобат
намуда метавонмст... Касе аз хамсӯҳбатон, мюяд км
Қутбиддинов Ҳуснмддмн буд, гуфт, ки дар ободию
пешрафтм фаъолмятм осомшгохи Хдвотаг хизматхои
духтур Аббосов Абдуллочонро, км аз соли 1985
фаъолият огоз намудааст, бенмхоят назаррас аст, зеро
км бо талошҳои ӯ ёздах бином мстмкоматӣ, аз чумла
иншоотм дуошёнагй сохта шуданд, км дар осомшгох
баром муштариён микдори катҳом истирохатй ба 155
расмд, ададм кормандони хизматрасон аз 25 нафар, то
ба 90 кас расмд. Ҳамин тавр, осомшгохи Ҳавотаг ба
яке аз бехтарин табобатгоҳҳо. дар хаматм
Федератсмям мттмфоқҳом касабаи Точикмстон табдмл
ёфт ва босамар фаъолият намуда. ба хазорон
эхтмёчмандон хмзмати бебахо расонид ва мерасонад.

Афсӯс, км гуфт Камолиддин Қулиев, дар асари
нобасомонмхом аввалм солҳои навадум Ҳавотаг хам
ба мисли дигар осомшгоххои дурдаст хароб гардмд,
дастгоҳҳом табобатй тороч гардиданд, бинохом
мавчуда фарсуда шуданд.

Ман ва бародарам Сирочиддин факат дувоздах
руз дар Ҳавотаг табобат гмрмфтем, аммо хамин
фурсат кифоя буд, бмфахмем, ки дар он чо мардумм
сохмбдмл, сохибкасб, мехнатдӯст, бо сарварии шахсм
масъулиятшинос Ҳусниддин Қутбмддинов фаъолият
менамояд. Кормандони осомшгох дар хучрахои
табобатй, ваннахо, душҳо, гӯшаҳом электрофизиоте-
рапевтй, массаж, ошхона ва гайра дар вакташ омодаи
кор шуда, бо муоммлаи хубу дилхушй хизмат
мерасонанд, корм аз дасташон меомадагмро дарег
намедоранд.

^ Дар доираи кормандони осоишгох номхои
табмбон Камолиддин Қулиев, Ҳусниддин Абдуллоев,
Холму род Шарнфо»........................ 315

хамширахои шавках Хидирова Фотимахон, Пӯлодова
Мухаббат, ошпах Иброхимов Икромчон ва богбон
Бердиқулов Ахимчонро бо эхтнроми хоса ба хабон
меоранд. Ба нахарам. бону» собикадор, фидоии касби
худ Фотимахон Хидирова дар муомила ва кабулу
гусели табобатгирандахо фарк мекард, ки рӯхе гуфт,
ба хафт авлоди Президентамон Э.Ш.Рахмонов ахсан
мехонам, ки бо шарофати вай ин табобатгох ах нав
фаъолияг кард, ба нафъи мардум хихмат мекунад ва
мо сохиби нону намак гардидаем.

Маънидор ба рӯи Фотимаапа нигох кардам, ки
гуфт:

Шумо, муаллим, ба он сӯи девори осоишхонаи
мо нигох кунед. Он иморатхои харобгаштаю
валангоршуда осоишгохи мансуби Ӯхбекистон
буданду хастанд. Онхо фаъолияти хуб доштанд, хар
сол хахорон касон табобат мегирифтанд. Ах чй сабаб.
ки он осоишгоҳ хароба шуду фаъолият намекунад.
дар осоишгохи мо бошад, ҳаёт чӯш механад. Ҳар сари
вакт барои хихматрасонй ба Хдвотаги мо дастаи
хунармандон меоянд дар ин чо мусикй, суруд, раке,
дар дехаи ба мо хамсоя бошад, хомӯшӣ ба мисли
мотамсарост, гӯё ки хаёт ях бастааст... Касе ах
хамкорон гуфтаҳои Фотимахонро гӯш мекард, илова
намуд: мехмони ахих, бинед, муносибати хамсоягии
Ухбекистони аерхои аср бо мо ёру бародар дар чй хол
аст? Сархадчиён ах ду чониб, шабу рух сархадбонй
мекунанд, мо одамони як деха, як кавм хастем, аммо
ба маъракахои хамдигар рафта наметавонем. Дар
ягон аср, ягон чохил байни макони тоҷикону ӯхбекҳо
мина нагухошта буд, чунин аст сиёсату рохбарияти
Ухбекистон.

Рӯхи дигар, ки дар чойхонаи рӯ ба рӯи
хобгохамон фарогат доштем, пирамарди нуронй, ах
дехаи Ничонии ноҳияи Истаравшан Турдимуродов,
дар хакки осоишгох ва кормандонаш хушгӯй карда
316

Толей баланд

гуфт, кп хар сол бо завчааш баром табобат фа кат ба
камин чо меояд ва хне мекунад, кп осоншгоҳ ба ӯ
давою дармонп казой меди,чад. Дар хотима мӯйсафед
ба хобе рафту пороз намуд. мо спёсатн сарварн
У збекиетонро намефахмем.

Чаро? П у рейдам аз мӯйсафед

Баром он. ки Нелом Каримов сархадро басо
еахт кардаает, дехахоп мо мардумн хамхун хастанд,
рафгу омадро баъд аз пайдо карданп рухсатномаи
махеус, 70-100 км рохро тай карда, мегпрем, ба аёдати
хешовандонамон меравем.

Ба Нелом Каримов мурочпат накардед, ки пн
корро осон намоянд?

Як не, чанднн бор мурочпат намудем. боре
чахор-панч кас шуда, ба Тошканд ба кабул н
Президент» Узбекистан Нелом Каримов рафтем. ӯ
баъд а з чанд рӯз моро кабул карда ваъда дод, к и
мушкилп моро осон менамояд.

Мушкилатон осон гардид? Пурсидам.

Аз кучо? ба шӯр омад Турдимуродов, баръакс.
низоми сархадй боз сахттар шуд. Гумон дорам, ки бар
хилофи ваъдааш, Нелом Каримов фармон додаст, ки
аз сархадй точикон ба Узбекистан пашша хам
нагузарад. Шояд бебарорихои кори мо аз он бошад,
ки баъзе рохбарон дар минбар якранганду дар амал
ранги дигаре доранд. гуфт Турдимуродов.

Мо ки Ҳавотаг барои табобат рафта будем, аз
хамам омилҳои мавчуда оби шифобахш. лойхо.
давохои электрофизиотерапевтй, массаж ва гайра
мӯътадал истифода намудем ва аз иклими босафою
мусоиди мавзеи Ҳавотаг бахраманд будем.
Бемухобот, табиаташ мӯътадил, на гарми гарму на
сарди сард, хама вакт аз кӯхпораҳо ва дашти
беканори он чо шамолаки форам вазида меистад.
Азбаски мавзеи осоишгох «Ҳавотаг» ном гирифтааст.
баъзехо дойр ба ин ном бахсхо хам менамоянд. Яке
317

Хол му род Ша рифов,

«Қавотог» мегӯяд, ки маънояш "ҳавои кӯҳй". Дигаре
«Ҳавотаг» мегӯяд. ки маънояш "хавои таг" аст, Дар ин
бора дӯсти деринаам, инсони хаётдида, корварзида ва
ходими намоёни чамъиятву давлатй Қурбон Тӯраев,
ки барон аёдати мо ба осоишгох омада буд. махсус
накли чолибе намуд:

Дар ин даштаке, дар худуди муайяни атрофи
осоишгох, ки дар заминай оби шифобахш фаъолият
дорад, шамолхои аз ду чониб чониби кӯх ва чониби
дани ба хам бархӯрда дар худуди муайяни шафати
осоишгох микроклимат и форам бунёд менамоянд. ки
онро "хавои таг" номиданд ва мавзеи осоишгох аз
хамин боне номи Ҳавотагро гирифтааст, гуфт
дӯстам Қурбон Тураев. ки акидааш боварибахш аст.

Хулоса. осоишгохи Хдвотаг хам бо иклнми
мӯътадилаш ва хам оби шифобахшаш диккати
мардумро ба худ чалб менамояд. Дар мавридн
истирохат дар ин бобат бисёрихо иброз намуданд.
Суман ном сохибхоназане т шахри Кӯлоб гуфтанд,
ки бемухобот ман ба дардам, дар хамин чой даво
ёфтам. Вакте ки бо хонума Суман сӯхбат доштам, ду
чавонзане. ат Хучанд якеро ном Шафоат
Аминҷонова дигареро Онаой Зокирова хузур
доштанд. Аз онхо гтурсон шудам: шумоён хам барои
табобат омадед? Посух доданд: не тағоҷон, мо

сихату саломатем!

Пас, чаро ин чо омадед?

Аз ноилочй?

Чй сон ноилочй?

Ноилочй хамин. ки модари мо бемори вазнин
аст, дардн ӯ факат, дар хамин осоишгох гаскин
меёбад. Мо хар сол модарамонро ин чо оварда ба
навбат ба ӯ нигохубин мекунем. гуфтанд онхо.
Чунин мисолхои дар хусуси таьсирбахш будани
омилхои табобатй дар осоишгохи Ҳавотаг
318

Толей баланд

бехисобанд ва ин ом ил водор менамояд, ки
ташкилотҳои дахлдори нохиявй, вилоятП ва ҷумҳурй
дойр ба боз хам обод гардонидани осоишгоқи
Хдвотаг ва пурра самаранок истифода бурдани
манбаъи табобатии он ба нафьи хазорон
эхтиёҷмандон тадбирхои муфид андешанд. Боварии
комил дорем. ки Ҳавотаг бо манбаь ва омилхои
шифобахшаш дар оянда ба мисли Карловне води,
курортхои Қафкоз, Исентуки. Железноводск шухрати
чахонй пайдо мекунад.

Вакто ки мӯхлати табобати мо хотима ёфту бо
табибон ва сарвари осоишгох видоъ мекардем, пурсон
шудам. ки ба Душанбе, ба хусус сарвари Федератсияи
Профсоюзхои Точикистон Муродалй Солихов чй
хабар расонам?

Қутбиддинов Ҳусниддин гуфт:

Аввало, салому эхтироми моро ба душанбегнхо
расонед ва агар чоиз бошад гӯед, ки осоишгохи
чавони мо алъон рӯй дар тараккист, хама софдилона
мехнат мекунанд. аммо мушкилихо хам кам нестанд.
Барой бартараф намудани мушкилихо ва ба зудй
комат оростани табобатгох хуб мебуд, муваққатан
хачми андозситонй кам гардад ва созмонҳои дахлдор
барои самаранок фаъолият намудани он тадбирхои
заруриро андешанд. Дару дарвозаи осоишгохи
Ҳавотаг ба мисли дари дилҳои мо барои қабули
муштариёни мӯхтарам аз тамоми гӯшаю канорхои
Точикистони азизамон кушода аст, мегуфтанд
кормандони осоишгохи Ҳавотаг.
Холмурод Шарифон

319

ТЛОМУЛИ ДЕҲҚОНИ

Ба карибй як шабонарӯти тирамохи тиллорангро
бо дуст и деринаам Ӯрун Кӯхтод, писарам Орту му род.
дар осоишгохи «Шарнфобод»-и сочили дарён
Кофарнихон гутаронидем. СахаргохП майли тамошои
доманаи кӯх кардем.

Гарвард осоишгох. чавонмарди одампеч.
Махмадеаид маслихат дод. ки ба самти боғотхои
болои дехаи Чӯянгарон равем, ки хеле чойхои
гамошобоб дорад. Баъд чор тараф кушод аст. кариб
хамам водии Кофарнихон намоён.

Мо се нафар «сайёх» либосхои вартишй дар тан.
кулоххои латтагии офтобпӯшак дар cap рохи
мошингарди Душанбе Ромитро убур намуда, рӯ ба
полетхои доманакӯх рахсипор шудем.

Ду тарафи рох чӯйу дарахту кишт беду арари
наврас ва тутхои мутта ва палаки бодирингу
нихолхои помидор, картон]каву пиёту офтобпарасту
чуворимакка. ки нашъунамояшон ба як тайл нестанд.
чое тару тота. чое хушку пажмурда...

Хар кадар. ки ба киштторхо натдик мешудем,
диккати моро пали тарафи чапи рох бештар чалб
мекард cap то cap ороста ва панч-шаш марду тан
машғули кор.

Ба ин мантара нигаред, гуфт Кӯхтод.
нихолхо яксон баробару тич рӯйдаанд. Рангашон
тота, ат обу гито сер. Дар чӯякхо ягон алафи бегонаро
намебинед.

Бале, атитам, дуруст мушохида намудаед,
гуфтаму афтудам, ин ат хунар ва бохавасала кор
кардани сохиби тамин, дехкон вобаста аст. Маълум,
ки сохиби тамин марди халолкор асту ат нотукихои
касби дехконӣ огох будааст. Ҳалолаш бод.
320

Голей баланд

Вакте ки дар гардише ин суханхоро мегуфтем,
писарам Орзумурод шӯхиомез гуфт: ин чо боги

ангур будааст. биёед, каме тамошо кунем ва
маззаашро бичашем.

Мо ба суханхои Baii ахамият надода. кад-кади
канал рохро давом додем ва дар ин хангом садои
мардеро шунидем.

Баргашта назар кардем, чавонмарде кавичусса
аз даруни полез баромад ва чониби мо гуфт:

Рост равед. токзор хает. Дароед. ангур дуздед.
Ин чП рахгузарест, ки ба бог надарояду мева
наду здад!?

Мо таваккуф кардем: шӯхӣ мекунед ё чан г?

Ҷавонмард назди мо омад. Во рӯи кушод ва лабу
дахони хандон. Даст дода вохӯрй кард ва дарвозаи
хавлии якка ва калонеро нитон дод:

Мархамат мехмон шаветон.

Гарчанде на ӯ моро мешинохту, на мо ӯро, чунон
як муомила кард, ки гӯё мо ошнои садсола бошем.

Мо ба ангори ангу зор даромадем ва боги ангури
зпч хосилбастаро бо хавас тамошо мекардем.
Хӯшахои калон-калони ангури пухтагй, бо шуои
офтоб булӯрвор медурахшиданд. Пас аз сайру гашти
кутохе хар кадоми мо як хӯшагй канда, бармегаштем.
ки дар сари боз хамон чавонмарди дехконзода моро
истикбол намуд ва бо самимият ча збмандона гуфт:

Акахои азиз, шитоб накунед. имрӯз рӯзи
истирохат аст, як имела чою як тика нони деконии
моро хӯрда равед...

Чй кор кунем? гуфта ба Ӯрун Кӯҳзод
нигаристам.

Хама ран чад, дехкон наранчад, гуфт ӯ ва мо
пасопаси дехкон вориди хавлии ка^тони дилнишин
гаштем.

Дар як он дар таги сояи гафеи чанорхо мизи
дехконй ороста шуд. Ба чои канду конфет ангур.
Холму род Шарифов......................... 321

ноку себ ва помидор, бодиринг, чормагзу нон ва
гайра... Ҳамкорони дехкон Махмадшариф ва
Саидвалй машғули чойрезиву ноншиканй шуданд. Мо
аз деҳкон ному насаб пурсидем, чавоб дод. ки ном и
ман Нурбой, насабам Изатулло. Ҷои таваллудам
Данғара. охири солҳои хаштодум донишгохро хатм
намудам ва маро ба хамин нохия ба муассисаи
баплангирй (накшакашй) ба кор фиристоданд. Бо
хамин мардум унси хешу таборй пайдо кардам.

Бисёр хуб, агар малол нашавед, ба Шумо
Нурмухаммад хам гуфта мурочиат менамоем,
гуфтам шӯхиомез.

Ман ба ҳамааш розй, факат Нурашро аз хотир
набароред, мешавад.

Камина ин нохияро хуб медонам. ба кихо
хамкорй кардаед, аз кихо таҷриба омӯхтед, бародар
Нурмухаммад?

Аз бисёрихо, пеш аз хама аз Махмадмурод
Каримов, Карим Исмоилов, Қурбоналӣ Азимов,
Аввалмурод Кенҷаев, Бозорбой Бурунов ва дигарон.
Котиби аввали райком Василий Ермолаевич Захватов
хам бо халк наздик буд, ӯ хам ба ман хукми устодй
дорад.

Чй тавр ба кори дехконй пардохтед, мебинем,
ки сатҳи корбарии Шумо аз дигарон фарқ мекунад,
пурсон шуд Кӯхзод.

Ҳамин тавр, ки ака, реформаи иқтисодӣ,
азнавсозихои истехсолот ба миён омад, даъвати
сарвари давлатро кабул намудаму дар катори дигар
ҷавонмардон ба бунёди хоҷагии деҳқонӣ миён бастам.
Ана мебинед, хочагй амал мекунад, кор мекунад, -
гуфт Нурбой.

Корро аз чй cap кардед? пурсон шудам аз
Нурбой.

Аз омӯхтани адабиёт ва таҷрибаи пешқадамони
хамин соха, гуфт ӯву суханашро давом дод. - Асоси
322

Толей баланд

кори дехконй, фиреб надодани замин аст. Агар
заминро кадр бикунед, дар вакташ ҷуфт кунед, хамам
талаботи агротехникиро риоя намоед, натиҷаи
дилхохро ба даст мебиёред.

Нурбой, гуфта метавонед, чаро зироатҳои
полезии атрофи полези шумо будагП сустамалу
камҳосиланд, пурсидам боз аз дехкон.

Нурбой нимтабассуме карду посух дод:

Ман ба Шумо гуфтам-ку, асоси кор муносибат
ба замин аст. Ин чунин маъно дорад, ки чуфтро дар
вакташ кунед, аммо ин холо факат нисфи ҳалли
масъала аст, вактро нагузаронида ба замин тухми
босифат коридан зарур. Агар хушкй бошад, онро об
дода, баробар сабзонидан лозим. Нихолхо, ки cap
кашиданд, аз алафи бегона гоза ва бехашонро каланд
кардан лозим. Пору рехтан зарур. Ҳашароте пайдо
шавад, дору задан даркор.

Мушкилҳои касби дехкониро Шумо дар чй
мебинед? пурсидам аз Нурбой.

Акахои азиз, суханашро давом дод Нурбой,
мушкили аз хама сангин, ин рӯйдодхои гайри
чашмдоштанд.

Чихоро дар назар доред?

Ҳашаротҳои гуногуну бешуморро, ки агар дар
гафлат монй, дар фурсате зироатро торумор
мекунанд. Боз офати аз хама бадтарин, ин жолаю
селу боронхои фаровон, ки махсули захмати
яксолаатонро то чашм кушодан барбод медиханд.
Борхо дар чунин холатхо дидаам, ки дехкон дар сари
замин нишаста, баробари борони сел ашк мерезаду
маҷоли сухан гуфтан надорад, гуфт бо эҳсосоти
таассуфомез Нурбой. Баъзан мешавад, ки хусусан
дар мавриди хосилпазй, абру шамол аз дурй гардиш
кунад, дили дехкон тах мекашад, бесаранҷон
мешавад...
323

Холмурод Шарифов.

Чуннн буд асосан мавзӯи гуфтугӯи мо бо
соҳибкори навтоник Нурбой Изатуллоев. Чанд
фурсате, бемухобот, аз мулокоти сарироҳӣ бо
Нурбой халовате доштам. зеро ки худам дар деха ба
воя расидаам ва ҳамчун раиси ноҳия бо сохаи
кишоварзй ва бевосита бо дехконхо сару кори доимй
доштам.

Аз хамнишастй бо Изатуллоев Нурбой хувайдо
буд, ки ӯ шахсияти дакиқназар аст, мухимтарин
чихатхои касби дехкониро дарк кардааст, вай
медонад. ки кадом ҳашаротро бо кадом захрдору
нобуд мекунанд, агар ба лахҷаи халкй гӯем, ӯ забони
замину зироатро бетарҷумон мефахмад. Нурбой ба
замин дилбастагии фарзандона дорад, дар ҷараёни
мулокот борхо шунидам, ки мегуфт, замин

нондихандаи мост, ба мисли падару модар
муносибат кардан лозим.

Гарчанде Нурбой Изатуллоев дар чодаи
сохибкории дехконй навкор аст, аммо вай аллакай
натичахои хуб ба даст овардааст, дар аввали соли
фаъолияташ аз дуюним гектар замини полезй ей
хазор сомонй фоидаи соф гардидааст.

Вакто ки вориди хавлии Нурбой шудем, дидем,
ки ягон вачаби замини рӯйи ҳавлӣ холй нест. дар хар
гӯша пиёз, гашнич, шалгамча, каламфури булгорй.
райхон ва гайра коридагй, дар як гӯшаи хавлй
хавзчаҳои махсус барои моҳипарварӣ (гулмоҳй)
бунёд шудаанд. Гулхои рангоранг ба хусни хавлии
дилнишин хусн зам менамуданд...

Дикқати моро хонаҳои дуошёнаи бо
хунармандии хоса сохта шуда чалб намуд, ки дар
зебой ба мехмонхонахои «панчеиторагй» шабохат
доранд. Сӯхбати мо бо Нурбой ва хамкоронаш бо
завки дил давом мекард, хар кас чизе, ки мехост,
мепурсид, мо хам ба пурсишҳои онҳо ҷавоб
324

Голей баланд

мегуфтем. Дар хотима яке аз пурсишҳои мо ба
Нурбой чунин буд:

Шумо, ки ин кадар заҳмати зиёд мекашед,
шабу рӯз меҳнат мекунед, чй зайл дам мегиреду нерӯ
оаркарор менамоед, чй гуна ҳаловати мехнататонро
дарк менамоед?

Агар суханпардозй нашуморед, мегӯям: хар
боре ки дар сари замин неш задани донаро бинам,
гул кардани палаку дарахтонро тамошо кунам,
тамоми ҳастагиҳоям аз ниходам бадар мешаванд. Ба
гулҳои шукуфтаи полезхо ва дарахтон дуру дароз
чашм медузам, чунин э\сос хам менамоям, ки онхо
низ бо ман розгӯй доранд, «омадй, омадй, бубин,
ки меҳнатҳоят барабас нарафтанд? Бубину шодмонй
намо, деҳқон!».

Тарзи дигари истирохати ман хам дар катхои
мулоим дароз кашида хобидан нест, гуфт Нурбой.
Ба шикору моҳидорӣ завқи зиёд дорам, ба карибй як
хуки ёбой ва чайраро сайд намудам. Гӯшти чайраро
ба бисёр маризҳо даво мегӯянд, ман худам маризи
дарди гулу, зики нафас (астма) будам, гӯшти найра
батамом маро сиҳат кард.

Ҳар қадар ки бо Нурбой сӯҳбат мекардем,
нақлхри вай ба мо ҳаловат мебахшид. Дар он
хамнишастӣ диққати устод Кӯҳзодро девори ҳавлӣ,
ки аз сангҳо сохта шуда буд, ҷалб намуд, у аз
соҳибхона пурсид: устоҳоро аз куҷо даъват

намудед?

Аз ҳеҷ куҷо, ин деворҳои аз санги маҳаллӣ
оростаро чавонмардони махаллии худамон сохтанд.
Онҳоро аз қишлоқҳо чустем, ёфтем ва дидем, ки хато
накардем. Онҳо сангҳоро аз ҷойҳои худамон пайдо
карда оварданд ва бо маҳорати баланд омода намуда
ба девор гузоштанд, ки мебинед, сифаташон аз
сифати деворҳои сангини пойтахтамон паст нест.
Холмурод Шарифов............................

Агар дар хама соха ба аклу хираду тавоногии
худамон такя намоем, ба комёбиҳои азим ноил
мешавем, гуфт бо кайфияти хоса Нурбой
Изатуллоев. Ҳак бар чониби ӯст.

Ободии хона, ободии рӯзғор ва ободии мулк ба
маърифат ва масъулияти дехкон вобаста аст. ба хусус
дехконхое ба монанди Нуробой.
326

.Толей баланд

БОДУОИ БУЗУРГОН

Гуфтугӯи адиб ва пажӯҳанда М.
Шукурзода Сю навис айда ва публитсист
Холму род Шарифов

- Мухтарам Холмурод Шарифович!

Шумо саодати хамсафарй, хамсухбатй ва диду
боздидхои зиёдеро бо устодон Садриддин Айнй,
Бобочон Гафуров, Мирю Турсунзода, Мирсаид
Миршакар, Бокй Раҳимзода ва ди1арон дошгед.

Дар ибзидо хохишмандем, аз дидор бо ин бузурюн
ва нахустин қадамҳои хеш дар одами фазл, дар
матбуот ва адабиёти гочик барои мо хиконт кунед.
Бузургоне, ки аз онҳо дар боло ёд шуд, хатман Шуморо
шафоат кардаанд ва дар сариавишги Шумо накше
бозидаанд. Биёед, рӯи хамин мавзӯь низ сӯхбат кунем.

Шумо ба зимаи камина вазифаи мушкил
гузоштед. Зеро дойр ба бузургони миллат ба тарзи
сатҳӣ сухан гуфтан гуноҳи азим аст. Аммо кушиш
мекунам, ки ба саволатон чавоб гӯям. Аввал дойр ба
хамсафарй ва мулокот бо устод Садриддин Айнй:
устодро аз дур дар мачлисхо, баъдан соли 1950 дар
мулокот бо чавонон дида будам, аз сӯхбатҳояш
рухбаланд мешудам. илхом мегирифтам, маънй
мебардоштам. Баъд бахтам хандиду бо эшон
ҳамсафар шудам. Ман ва Махмуд Нарзибеков аз
чаласаи КМ ВЛКСМ баргаштем. Махмуд Нарзибеков
сарвари комсомолони Точикистон гуфт: Биё. ба

вагон-ресторан рафта, таоми гарм мехӯрем.

Рафтем ва дидем. ки он чо устодон Айнй,
Турсунзода ва Нурматов (ношир) нишастаанд. Моро
Турсунзода гарм истикбол намудаанд.
327

Холмурод Шарифов

Устод Айнӣ чун фахмидаанд, ки ман хамдехаи
Рӯдакиям, аз шиносхояшон Шароф Муҳамадиев,
Бараказода роҷеъ ба ҷою макони қабри Рӯдакӣ
пурсон шуданд. Ҳарчи медонистам, накд кардам.

Эҳсос кардам, ки хӯроки ресторан ба устод Айнй
писанд наомадааст. Эшон табакчаро кафотар тела
доданд.

Домулло. иштихо надоред ё таом хуш наомад,
пурсиданд устод Турсунзода.

Ба фикрам хар ду.

Ин хел намешавад, гурусна гаштани шумо
мумкин нест, гуфтанд Турсунзода ва афзуданд:
Шумо моро бояд зиёфат диҳед. Имрӯз рӯзи одӣ нест,
рӯзи таваллудатон аст!

Ман ба зиёфат тайёрам. заказ кунед харочот аз
ман, гуфтанд устод Айнй буруташонро тофта.
Аммо дар ин дашти беканор палаву кабобро аз кучо
меёбем, ки таъби дил бошад?

Ин чо комсомолхо хастанд, гуфтанд
Турсунзода ва ба М.Нарзибеков мурочиат карда:
Агар директори ресторан масолехи ош ёфта дихад, ин
шогирдатон пухта метавонад?

- Метавонад, - гуфт Нарзибеков аз ман чизе
напурсида.

Пас фурсате устодон Айниву Турсунзода ба купеи
махсуси «международний» рафтанд. Турсунзода кабл
аз рафтан таъкид карданд:

Мо он чо газак тайёр мекунем. домулло шароби
хуби панчакатй хам овардагй. Оша пӯхта биёред, ин
дашти казокро тафсонем.

«Омад ба сарам аз он чй метарсидам,» аз дил
гузаронидаму сӯи вагони ресторан шитобидам.
Сардори ресторанро баъд аз туюманхои зиёд розй
кунондам. Гуфтамаш, ки рӯзи таваллуди устод
Айнист, вагарна пеши шумо cap хам намекардам.
................................Толей баланд

Сардор cap чунбонд, китф чунбонду «Мебинем,
дар каструлка чй тавр ош мепазӣ? гуфту ба казокзан
Марямхон фармуд, ки ба ман масолеҳи паловро
диҳаду пулашро тирад.

Хушбахтона, казокзан инсони асил будааст: дид.
ки хунари ошпазй надорам, зуд равганро дог. пиёзу
сабзиро реза карда, ба дет андохту ба ман фармуд. ки
сангҳои биринчро бичинам.

Пас аз андак вакт ошат тайёр мешавад, гуфт
Марям-апа, - Айниро аз номи ман табрнк кун, агар
бошад, ягон китобашро бароям биёр.

Вагони устодон Айниву Турсунзода дар катора
баъди ресторану шаш вагони дигар чой гирифта буд.
Он вақтҳо поездҳо дар pox тез-тез карор мегирифтанд.
Ман каструли оши тафсон дар багал аз ресторан
баромадам. Поезд ҳанӯз истода буд. Барой тезтар
расидан аз вагон ба перрон фаромадаму ба сӯи вагони
раками хафтум Давидам. Ба вагони «междунароний»
расида будам, ки поезд наърае кашида, ба харакат
даромад, дархои вагон пӯшида шуданд. Ба фикр
кардан фурсат набуд. Ҷахида ба дари яке аз вагонҳо
якдаста часпидам...

Поезд суръат мегирифт. Аҳволи маро акнун
худатон тасаввур кунед. Аз як тараф, гоҳи алвончи
поезд кариб, ки аз вагон канда шуда меафтидам, аз
тарафи дигар, тафси каструли ош дасту сари синаамро
месӯзонд. Андешидам. ки ошро ҳавола диҳам. Аммо
ору номус галаба кард.

Ниҳоят илочи чойгардони каструлро ёфтам. Онро
аз сари синаам ба мобайни пойҳоям ғечонидан
гирифтам, баъд бо пошнаи ботинкаҳоям онро ба дари
вагон пахш карда истодам.

Акнун дасти дуюмам хам озод шуду дудаста ба
вагон часпидам. Сардин хаво бо шамоли чанголуду
дуди гализи поезд гулугирам мекард. Телпаку палто
дар вагон буд. Бо як пиҷак сахт меларзидам. Аввалин
Холмурол Шарифов.

329

орзуву андешаам то истгоҳи оянда зинда мондан
буд...

Тақрибан як соат роҳ паймудем, поезд дар
истгоҳи ноободи Жусалй қарор гирифт. Дастонамро
бо азобе рахо карда, ба як холе ба вагон даромадаму
купен устод Айниро ёфтам ва каструлро рӯи миз
гузоштам.

Шумо аз кучо пайдо шудед? бо шубха аз ман
пурсиданд устод Айнй.

Забонам ба ran намепечид.

Ачиб, мо тамоми поездро кофтем, ду маротиба
ба ресторан рафтем. Гуфтанд. ки «кайҳо рафта буд».
Охир як соат боз кучо будед? пурсид Нурматов.

Устод Айнй шояд ҳолати маро фаҳмиданд, ки
дилсӯзона «Шинед, шинед, писарам!» гуфта, аз
пахлӯяшон чой доданд. М.Турсунзода, М.Нарзибеков
бо шубха чизи латтапечро кушода диданд, ки каструл
пур аз ош аст. Онхо бо тааччуб китф дар хам
кашиданд.

Чанд муддат касе ба ман ran назад. Нурматов
ошро ба табакчахо кашид. Мирзо Турсунзода пиёлае
сари даст ба устод Айнй мурочиат карданд.

Дарвокеъ, мо медонем, ки имрӯз зодрӯзи
мубораки Шумост, барон дили бузургу истеъдоди
гании Шумо, устоди азиз!

Рости гапро гӯям, Мирзочон, ман хеч гумон
надоштам, ки имрӯз палов мехӯрем... Мани
мӯйсафедро хурсанд кардед... Аввало ба ошпаз
рахмат, офарин. Писарам, шумо чй ном доред?
гуфта пурсиданд устод Айнй ва афзуданд: Ман
Панчекантро нагз мебинам. Хусусан қишлоқи Кулолй
ва Панҷрӯдро. Мо бо рафик Ғафуров он чо сафар
кардаем, зодгохи Рӯдакиро чустучӯ кардаем. Ман аз
Панчекант гӯед? Яъне Шумо Шароф Мухаммадиеву
Бараказодаро мешиносед?
330

Толей баланд

Бале, домулло. Бараказода хамсояамон буданд.
Шароф-амак дӯсти наздики падарам.

Устод Айнй аз Панчекат депутат буданашонро,
сафархояшон ва корезхои Панчакент ёдгориҳову
одамони ин диёрро ёдовар шуданд.

Бо Бобочон Ғафуров мулокотхои зиёд доштем.
Факат яке аз онхоро хотирнишон мекунам:

Ба Озарбойчон сафар мекардем. Б.Ғафуров
шомили гурӯхи мо буданд. Бо устод М.Турсунзода ва
дигарон ба Боку барон тачлили чашни бистсолагии
Кумитаи харакати якдилии халкхои Осиё ва Африко
мерафтем. Саломатии М.Турсунзода чандон хуб
набуд (табиби махсус хамсафараш буд) устод пеш аз
парвоз ба наздашон даъват карда гуфтанд:

Мулло Холмурод, коре кунед, ки Бобочон
Ғафуров дилгир нашаванд, агар лозим шавад, духтур,
дорухои заруриро дорем, гуфтанд М.Турсунзода.

Тамоми рох бо устод атрофи бозёфтхои эчодии
адибон, санъати театрй, синамо, мусикй, эчодиёти
мардумӣ сӯҳбат доштем.

Камина хам аз устод Бобочон Ғафуров дойр ба
бунёди илму фарханги навин, ба воя расонидани
истеъдодхои чавон чавобхои батафсил гирифтам, ки
дар ин бора дар хикояти «Хиштхои тиллоии Бобочон
Ғафуров» казоват намудаам.

Бо устод Мирзо Турсунзода аз хама бештар сафар
кардаам, хам дар дохили Точикистон ва хам дар
хоричи он. Дар назар дорам мусофиратхои
якчояамонро ба Амрико, (ба «Экспо-67», Канада), ба
Маскав (анчуманхои нависандахои СССР, чашнхо),
ба Узбекистан, Қиргизистон (дахахои маданият).
Чанд маротиба бо хам аз мехмонҳо Юсуф ас-
Сибойй, аз Миср, Олес Гончар, Максим Танк, Чингиз
Айтматов, Бердй Карбобоев, Қайсин Қулиев, Мустай
Карим ва дигарон пазирой намудем.
331

Холмурод Шарифов.

Сафари ман бо устод Турсунзода соли 195К, соле, ки
1100-солагии кофиласолори адабиёти тонику форс
Абӯабдуллохи Рӯдакӣ ботантана наши шрифта шуд,
сурат гирифта буд. Дар наши мехмонҳои олӣ, аз нумла
Николай Тихонов. Расул Ғамзатов (Русия), Мао Тзе-дун
(Чин), Гурбахш Сингх (Ҳиндустон), Саъиди Нафисй
(Эрон), Мирзо Иброхимов (Озарбойчон) ва дигарон
ширкат варзиданд. Медидам, ки устод барон хуб
гузаштани ҷашни Рӯдакй тамоми қобилият ва нерӯву
махораташонро харч менамуданд. Бемухобот, аз
фазилатхои хоссаи устод Турсунзода фаровон
бахраманд шудаам.

Бо устод Мирсаид Миршакар бори аввал соли
1959 хамсафар туда будам. Ӯ хамрохи устод Мирзо
Турсунзода ба зиёрати макбараи устод Рӯдакӣ омад.
Он вакт, ки раисии хукумати нохияи Панчекатро ба
ӯхда доштам, устодон М.Турсунзода ва
М.Миршакарро ба Панҷрӯд рохбаладй менамудам.
Дар хол мошинамон вайрон шуд. То иллати мошинро
ёфтани ронанда хеле вакт гузашт. М.Турсунзода
нимҷиддиву нимшӯхй гуфт:

Биёед мисли хочиён, ки тавофи Каьба мекунанд,
ба зиёрати устод Рӯдакй меравем.

Бори дигар бо устод Миршакар ба Литва дар
хайати иштирокчиёни Дахаи адабиёт ва санъати
точик хамсафар шудем. Дар махфилхои эчодй устод
Миршакар бо ифтихор аз макоми каломи бадеъ,
кашфиёти адабй. санъати сахнавй, синамо, хунари
мусикй, санъати тасвирй, шӯҳрати чаҳонии
намояндагони наели чавони точик Малика
Собирова, Махмудҷон Вохидов, Ҷӯрабек Муродов.
Марат Орифов. Сӯхроб Қурбонов ва дигарон хикоят
менамуд.

Устод ба камина эхтирому ихлоси баланд дошт,
Ин чо факат як мактубашро иқтибос меоварам:
332

Толей баланд

«Бародар ва дӯсти деринаам Холмурод
Шарифович!

Аввалин шиносоии мо дар чашни таърихии
зодрӯзи падари шоирони форсу тоник, бунёдгузори
касри газанднопазири назми дилфурӯзи
форсизабонони дунё Рӯдакии бузург огоз ёфта, дар
баини ин 30 сол рӯз ба рӯз, соат ба соат мустаҳкам ва
пойдор гардида, аз шиносоӣ ба дӯстй ва бародарии
чони мубаддал гарднд. Ман хеле хушбахтам ва аз
умри рафтаистодаи худ миннатдорам, ки ба ман
имконият дод, ки бародару дӯстамро ба муносибати
фатҳи куллаҳои таза ба тозаи... хафтод, хаштод,
навад, сад... рохи сафед гӯям». Мирсаид Миршакар

Бо устод Боқӣ Рахимзода низ сафарҳои зиёде
намудаам ба Норак, Вахшу Фаргонаву Искандаркул
ва Регар (Турсунзода). Ин чо факат аз сафархоямон ба
Узбекистан чанд сухан гуфтаниям.

Бемухобот. устод Бокй Рахимзода дар
мулокотҳову маҳфилҳои Дахаи адабиёт ва санъати
Точикистон дар Узбекистан гули сари сабад буданд.
Он рӯзхо ин ду байт:

Фарки хама мардумони дигар осон,

Лекин шуда мо ба ҳам чунон хам наздик.
Бинанда чунин савол орад ба миён.

Эй ҷӯра, бигӯ, ту ӯзбакй ё тоҷик?

ирди забони хамагон буд. Дар хар гузаргох ё
маҳфилҳое, ки Боқй Рахимзода пайдо мешуданд.
мардум бо кафкӯбиҳо истикболаш менамуданд.

Боқй Рахимзода дар кабулҳои расмй, махфилхо
гулхани дӯстиву рафокатро афрӯхта, рӯҳияи
нотакрори шодмониро дар мулоқот ҳукмрон
мекарданд.

Дар ёд дорам, сарвари Узбекистан Шароф
Рашидов дар рӯзҳои даҳа ходимони намоёни
333

Холмурод Шарифов

фарханги точикро кабул кард. Рашидов нутки
пазироӣ эрод намуда аз мехмонхо пурсид, ки онхо аз
сафарашон розй хастанд, чй таассуроге доранд?
Баъзехо аз таассуроти сафарашон накл карданд. Бокй
Рахимзода хам даст бардошта. аз чояшон хестану.

Азизам, Шароф Рашидович, мумкин аст. ман
хам чанд харф бизанам, синчакорона атрофиёнро аз
назар гузаронида гуфтанд.

Мархамат, мархамат, мехмони азиз, гуфт
Шароф Рашидов.

Дӯстони азиз, ман аксар вакт аз ростгӯиву
чуртгӯиам таъна мешунавам. Ҳозир хам фикрамро
ошкоро мегӯям. Суханонам ба рафикони
ӯзбекистониам дахл дорад. гуфтанд Бокй Рахимзода
ва бо оханги сохтаи норозиёна афзуданд: Онхо, яьне

мизбонхо, моро бе маслихат ба бисёр шахру
кишлокхо. корхонахо. сайлгоххо, аз чумла ба заводи
охангудозии шахри Бекобод, комбинатхои абрешим,
колинбофй. истгохи барки обии сохилхои Сирдарёву
Зарафшон. майдонхои пахта бурданд. Моро гирд
мегардонданду хеч чиз намегуфтанд. Мо хам хомӯш
мегаштему худро ба нодонй мезадем, ки гӯё
намефахмем, ки чаро дӯстони ӯзбекистониамон моро
ба он иншоотҳо мебаранд.

Вакте ки Бокй Рахимзода бо чунин оханг сухан
мегуфтанд, хама ба вай бо хайрат менигаристанду
дарк карда наметавонистанд, ки он кас чй гуфтан
мехоханд. Рахимзода нихоят чунин чамъбаст
намуданд:

Дӯстони азизи ӯзбекистонй, мо медонем, ки
чаро моро ба хамон муассисахо бурдед. Акнун аник
мегӯям: моро ба заводи охангудозй бурдед, то ки
дӯстии мо ба мисли пӯлодхои он обутоб ёбаду
мустахкам бошад, ба комбинатхои бофандагй бурдед,
то бубинем, ки чй гуна риштаҳои дӯстии мо
доманадоранд ва дар айни хол нозуку хуштобанд ва
334

Толей баланд

мо онҳоро доимо бояд эҳтиёт кунем, моро ба сохили
даре бурдед. го бубинем, ки дӯстии ачдодхои мо аз
кадом сарчашмаҳо ибтидо мегиранд ва чй сон софу
бегубор аст. Барке, ки ин дарёҳо медиханд, ошёни
дустии моро равшан нигоҳ медорад.

Чун Боки Рахимзода суханашонро анчом доданд.
хозирон беихтиёр кафкӯбӣ карданд, хама ба завк
омаданд. Шароф Рашидов бо рӯймолча оби
чашмонашро пок карда, сӯи Боки Рахимзода калам
зада гуфт. «Хеж улманг Бокӣ-ака». (Ҳаргнз намуред,
акои Боки), моро аввал каме хавотир кардед».

Баъд аз сухангӯии Боки Рахимзода дар он кабули
расми, расмият бардошта шуд ва мулокот ба махфили
дилпазири дӯстиву рафокат табдил ёфт. Чунин буданд
Боки Рахимзодаи бехамтои мо, Рӯхашон шод бод!

Шояд толей баланд мададгор буд, ки бо
фарзандони фарзонаи миллат Мухаммад Осимй,
Сотим Улугзода, Абдусалом Дехотӣ, Ҷалол ИкромП,
Фотех Ниёзй, Фазлиддин Мухаммадиев ва дигар
адибон низ сафархои хотирмон доштам.

Шарафи дидори хирадмандон шарифтарин
неъматест, ки чун файзи бахорон синахоро мусаффо
намуда, дилро ба сӯи ростию вафо тамоил медихад, ба
шахе завки офарандагиву эҷодкорй илко мекунад.
Шояд азми эҷодкории банда низ аз каробати
мунтазам бо адибони асил бунёд ёфта бошад, ки аз
икболи баландам меболам.

- Ҷомеаи тоник накшн Шуморо бешгар дар
заминай сиёса! ва рохбарй дар корхои давлатй
дидааст. Аз ахли сиёсат кихоро мегавонед ном бубаред,
ки захмаги олиму шоиру нависандаро кадр мекарданд?

Аз ходимони давлатие, ки хамрохашон
фаъолияг доштам, метавонам бигӯям, ки Ҷаббор
Расулов, собик сарвари Точикистон ба маънавиёт,
бахусус, ба адабиёт диккати доимй медод, бо олимон.
адибон, хунармандон пайваста мулокот мекард.
335

Холмурод Шарифов.

Қисме аз адибонро дар сафархои кори ё хангоми
мулокотҳояшон бо мардум бо худ мегирифг,
Масалан. Бокӣ Раҳимзода, Аминҷон Шукухй.
Файзулло Ансориро.

Абдулахад Қаххоров, собиқ Раиси Шӯрои
вазирон, ба маънавиёти милли бештар ахамият медод,
худаш эчодкор буд, асархои публитсистй,
сафарномахо менавишл, бо тахаллуси «Тӯробй» шеър
эҷод мекард ва ашъорашро сарояндахои номй
Ҳанифа Мавлонова, Зафар Нозимов ва амсоли инхо
месароиданд. Дар вакти рохбарии Ҷ. Расулову
А.Қаххоров ду иншооти бузург барои адибон сохла
шуд, яке барои фаъолияти корй, дигаре хамчун
манзили зисл.

Пешниходи масъала дойр ба сОхтмони Хонаи
адибон ва манзилгохи адибон киссачае дорад, ки бо
номи устодон М.Турсунзода ва Б.Рахимзода пайванд
аст.

Дар машварате бо эчодкорон дар хузури аъзои
бюрои КМ Мирзо Турсунзода аз вазъи корубори
адибон гузорише намуда, масъалаи манзили адибонро
мегузораду маьнидор ба Бокй Рахимзода мурочиат
мекунад:

Бокичон, боз кадом масъалаи дигареро низ. дар
хаёлам, дошлем?

Бале, бале, масъалаи мухим. гуфла т чой
мехезаду ба услуби ба худаш хос казовал менамояд.
Як сол пеш Мирзочон нависандаи машхури
ленинградй Вера Инберро ба Точикислон даъвал
мекунад, ки асархои нависандагони чавонро ларчума
намояд. Вера Инбер меояд, ки Турсунзода дар сафари
мухими хоричй... Рӯзе Вера Инбер бо овози баланд
дар Иллифоки нависандагон «магалча» мебардорад,
«Где, элол Мирзо, хвастунишка, всегда громко
говорит у нас высочайшая куллура», а вашем союзе
даже писал негде»... Ҷаббор Расулов бо завк
.....................................Толей баланд

механдаду ба раиси хукумат Абдулҳад Қаҳҳоров
мефармояд, ки масъалаи сохтани Хонаи адибонро
хамин сол ба накша бигиранд...

Котибони КМ Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон
Низорамох Зарифова, Ибодат Рахимова, муовинхои
раисони Шурой Вазирон Махфират Каримова.
Рустамбек Юсуфбеков хам бо зиёиён робитаи наздик
доштанд, эчодкоронро кадр менамуданд.

- Мсчуянд ишки аква. 1, нигохи аввал, аввалин
сафар ва аввалин киюб барон инсон сахт азиз ва
хозирмон аст. Аз ин рӯ хохиш мекунем, гаърихчаи
нашри нахусгин китоба гонро барон мо шарх диҳед.

Аввалин китобе. ки чанбаи бадей дорад,
мачмуаи «Гард дар мижгон» аст (соли 1972..
«Ирфон»), гарчанде аз ин пеш чанд китоб ва
брошюраҳои илмй-публисистй, ба мисли «Тушаккули
одами нав», «Маданияти шукуфони халқи точик»,
«Омилхои педагогй ва психологй дар кори ҳизбй-
сиёси» ва гайра нашр гардида буданд.

«Гард дар мижгон» аз захмати пуршараф ва
пурмашшакати ходимони маданияти точик хикоят
мекунад. Нависандаи хал кии Тоҷикистон Ҷ.Икромӣ
дар яке аз мактубҳояшон аз Бухоро навишта буданд:

«Номи китоб («Гард дар мижгон»-ро дар назар
доранд. М.Ш.) ба мазмунаш мувофиқ омадааст. Кас
ин сафарномаро бо мароки том хонда, дар бораи
мамлакатхое. ки муаллиф сафар кардааст, маълумоти
пурра мегирад. Масалан. дар бораи Афгонистон:
мардуми он, мухаббат ва самимияту мехмоннавозии
афгонхо, дӯстии ин мардум бо давлат ва халки мо, бо
маданияг, санъат ва адабиёти мо, бо шавку завк
пешвоз гирифта шудани ахли санъат ва маданияти
точик ва гайра ва хоказо... бо тафсил баён ёфтааст.
Одаме, ки ба Афгонистон нарафта бошад, бо хондани
ин сафарнома Афгонистонро дидагй барин мешавад.
Ҳикояҳо аз Канада хам кобили писанданд.
337

Холмурол Шарнфов.

Булгористон-ку ба тамом маро мафтун кард. Орзу
лорам, ки имконияте шаваду ман хам ба он шахрхо ва
курортхо равам».

- Ьаьди он боз калом китобхоятон рун чонро
диданд?

Ьаьд аз «Гард дар мижгон» боз китобхон
«Накши хотир», «Оламафрӯзон», «Зов памяти», «Рози
дил», «Сарнавишт», «Мохи оламгир», «Адтернатуф»,
«Ахтарони фарханг», «Мехрнома», «Ахтарон»,
«Оташниходон», «Камола». «Қахрамон» дастраси
хонандагони азиз гардидаанд.

Мушаххас i уф ■ а метавонед, ки ба адибони дар
бедории эхсоси мил.ши ючикон сахмгирифга, чй
кӯмак кардаед, махсусан дар рафъи монеахое, ки
замон барояшон пеш меовард?

Чунин рӯйдодхо кам набуданд. Масалан,
китоби арзишманди устод Сотим Улугзода «Восеъ»
барои чоп тайёр шуда буд. Аммо нашриёти
«Советкий писатель» нашри онро кашол медод
(писарашон ба хориҷа фирор карда буд). Он замон
омӯхтани эчодиёти С.Улугзодаро низ аз барномахои
таълимии мактабхои миёна бардошта буданд, дар
матбуоти даврй хам номи устодро зикр намекарданд.
Шӯъбаи маданияги КМ, ки камина сардораш будам,
бо рохбарияти Иттифоқи нависандагон машварат
гузаронида, ба унвони бюрои Кумитаи Марказии
Ҳизби Коммунистии Точикистон ба таври расмй бо
мактубе муроҷиат намуда исбот кард, ки харфхои
номатлуб дар бораи Улуғзода беасосанд, асарҳои ӯ
айбе надоранд ва аз чоп нигох доштани онхо беасос
мебошанд. Китоби «Восеъ» дар Маскав чоп шуд.

Ҷумъа Одина асархои хуб навиштааст, дар
Кумитаи табъу нашр кор мекард. Дар хусуси китоби
«Гузашти айём»-аш бо ӯ шахсан сӯхбат доштам, баъзе
нуксонхои китобашро ба зимма шрифта буд ва баъд
аз ислоҳи онхо бо мактуби сарвари Иттифоқи
338

Толей баланл

нависандаҳо М. Қаноат китоб аз нав чоп гардид. Дар
вакти раиси Кумитаи мукофотхои давлатин ба номи
Рӯдакӣ буданам он китоб ба Ҷоизаи Рӯдакй сазовор
гардид. Аммо гаразмандони курдил дар \акки Ҷумъа
Одина корашонро карда буданд.

Мету яд, ки инсон бехтарнн сабаки гинданфо бо
сафар кардан ва чахон дидап ба даст меоварад...

Хушбахтона, ба ман муяссар шуд, ки ба Канада.
Куба, Корея, Бенин. Ливия, Дагомея. Белгия,
Чехословакия, Руминия, Венгрия, Олмон,
Люксембург, Афгонистон, Эрон ва... мусофират
дошта бошам. Аз хар сафарам як чахон таассурот
бардоштаам, ки онхо дар китобхои «Гард дар
мижгон», «Рози дил». «Накши хотир» сабт
гардидаанд.

- Мо фикр мекунем, ки чавонии \ар инсоне дар
фасли пири аз мухаббаги ёру дуст, аз дилбаста!й ба
адабиё i у саньаг ва нет аз хама, аз тик наигьа
мегирад. Оё Шумо ба ин андеша мувофик хастед?

Бале. Нисбат ба дилҷавониву давлати пирй
худатон чавоб додед! Илова намуданиям, ки сабаби
асосии умрдароаии камина чанд омилхо дорад. Я кум.
аа ҷавони сахтихои аиндагиро аа cap гуааронидан
(синамак бо волидайн ба водии Вахт мухочир
гаштан, дар заминканҳои қамишзор дар миёни мору
каждум, карафса. шаголу рӯбоҳ зистан). Омили дигар
халолкор. Чу нон амал намо, ки аз кардаат сахт
пушаймон нашавй.

Пушаймонй ва яъс инсонро абгор менамояд, бояд
аз рафтору гуфтори ношоям худро канора бигирй.
Албатта, аавқу шавки табггй ба хунархои зебо. эчод
намудан, ба эҳгирому ихлосмандии дӯстони кадрдон
сааовор будан умратонро дароа мекунаду нерӯю рӯхи
roia мебахшад. Мехназ, боа хам мехнат! Маха меҳнат
инсонро аз шикастхои беамони аиндагй рахой
мебахшад.
339

Холму род Шарифов

Худохофизй намекунам, зеро аз тарики
навиш гахоятон ва ба воеитаи магбуот бо Шумо зуд-
зуд мулокот дорем, аммо дар поёни ин гуфту1>’
мехохем, барои мо ва хонандагони хаф|аномаи
«Адабиё! ва санъат» дуое бишнавем.

Ба шумо ва хонандагони ҳафтаномаи «Адабиёт
ва санъат» аввало саодати хақикии инсонй бо орзую
муродхо расиданро хохонам. сониян, таманно дорам,
ки хар хонандаи хафтавори «Адабиёт ва санъат» аз
мутолиаи хар як шумора илхоми тоза ба кору зиндагй
пайдо намояд, рӯзномаро чунон нагз бинад, ки агар
онро дар вакташ нагирад, ба мисли шахси хуморй ё
чавони ошик ба ҷустучӯяш бипардозад. Ба
хонандагони азиз тамоми хушихои зиндагиро
таманно дорам. Бошад, ки онхо дар фазой рӯхафзои
Гочикистони азиз худро хушбахтарин бошандагони
рӯи замин пиндоранд.
340

• «леи na iuii I

МУНДЛРИҶЛ

Сарсухан............................. 3

Пешгуфтор ............................. 13

БОБИЯКУМ

Таъбири хоби ногуфга..................... 17

Субхи Кобул............................. ->9

Дар Кубани овоидор....................... 54

Хатин бонги хатар,....................... 75

Ду магзи я к бодом...................... <^4

Ҳарфи нотамом............................ 95

Пайванди дилхо......................... Ю7

Дар кишвари каҳрабо..................... 113

Сохили таррин........................... 129

Қалъахо................................. 1^5

Қосиди халкхо......................... \-j~t

Суруд дар осмони Атлантика............ ISO

Машъали қитъа........................... 197

Кишвари сапедаи Чосон................... 210

Кишвари афсонавӣ....................... 240

БОБИ ДУВУМ

Бадахшон чатри симини тамин аст......... 263

Мохи беайб.............................. ^79

«Уротеппа» дармонгоҳи дил.............. 2<S9

Чингити асри мо........................ 30?

Дар Панҷакенти бостонӣ.................. 306

Оби ҷонбахш........................... 310

Гаомули деҳқонП......................... 319

Бо дуои булургон........................ 326
\r

juJb lb..................................................................

kjL*. *^ӯ «JuJb jJUs» i3jb p>>v* JJJ o~?t,

j,\ .C—' vXf*-U 3 pi* jbj* i' ^ ‘^'‘■*0- J&3 №

Aj О /1—• j' J-^ S*^1 ‘■*-iV1y* jf'-) J3

■ -.<r jl ^ <aaUji- Ji' .С— I (ji'ixv' J ойЦ^1 jl

<jU-JUil «jtjil j\ *£ jb-b ^ ji 3 wij> ^u>- о—J

j Vfj^ j blitf” j J»j-i Ь Sf-jJ J jW-“* jUj>iT lJs*?

s 3sjs vsl j pi* оЬч*1 J W- V» j(^s ^ Ji J ^ ^ ,je*
c^A*l jlU <c—I .xo aS" ^S0u* Jtj*-l j £Ujl jb JS ^з сЛл-» c^r jl J^|S

j\jf J J>J,jl>- 3 v^br ^Jl* >' ^ ,J*3S

^LJb*; ol& jjU j «Juj^ii Jj'y^ ^Ь^г' f^l* J j4jU ‘ji-^~JtJ-*
jjU £**-.js <jf y* .ybLi trf' j-*-’ ^ l-**“l •***' •л*"'^

.33jli*-X»»-U J j'x' ‘.S’ji^A ОЭ1 3 i£±Aji

Cwl)d^

jL~£*>U ;3 jlyJ ,j*VCJ

jjxwwj1TAA
JiVL. T ♦ 1 * 4^>
n

..............................................—.,.-—...........—................

.0-1 jloX^b Sjaj ioll OjlT j jtoXX-U jlLJ jlJOjX
fli* Kf JJ ,3y xXpyj ioX \\*--ИйЛ

u-t- 3 jloXX-U o-w^X ->■ ioX

W\-mA ji .jui jloX^b Jo»> ojljj Jjl jjU-

Jl— JjIjI U \ \st\ Jt— jl j jloXj^-U o—,*jyS v^jS”ioX i_5o» _j
jl$)t— ijU-X^U ciU.bUsl j oUjJi* ioX ‘j \4V

jl jL-X-^-U yfjytAi* ^y.-UA j ObUwl ^jTjj. j
^jy* j (J>yf Ai—) sUjjX i^jt: I j3 ^Лла ,y»lSjoUj jlyx. <U jb

•Ve***l SJsJi V«jl>wi jl~

»лХ*~’1э ‘с»*Ь4 ^jtr* jJUJ {J~y*U ji sjliXijJi _^Xi

j jjjjj oo ^\-»-l jOa j «oU^Jw» jlJiiiUol s <<s—it» oljUol cj+a
.0—1 tijS" UjI jjj JJl, ... j jXl— iaj- b ob" v_jU-

• ((\4^t Jl—) < ^>«7-4.^ SmSi^Xjl J ^Г.ш . ". :^. . |.l "C

Ч/ j£TvlX j! .(\ЧЯГ Jt- <_^L- ~ jbj «и) jLJ/j o*^j
^ <(' '** J1-) jif*iJ&Vtwrr JU, ^-JJ jbj o) o«mJ oi,
jbj *i) lX^U ^ ^XjJbJ <(H?v Jt-) iXffti jU- jlijXi

JL-) j jlf j .(nvfjt- -

63 jtf *b*r jl (\ Wf j \ 3VV jl«JI-) jifiljjU* iiw <(^ 4V\
XL»-U ^ij-* о »jo— у jlyt 4j lj iji. ^i.1 ju>. ^ jlobj-i jXi

o/>u ^a; ijijjJifJi* ^ <(\ wt) jX> jj jзуб jj**
kij <l*». jt (ии) o-i^/j— *(>ччг) Jj j//jbj v)
jb«-L— j^jlJ^O (Jeann Albrecht Von Mandelsco) ji cJ^yi\

^зУ-л >хал *»Ju. jUL.jl -4^ *J VJj'4 ‘CfT Oi* i* 3 Or!1

3 JbB ,u jjj \?Г\ ^-*1» J4 ^ 4JJ^ v'—^ V

.»yj оjiL~* jl^jl о jb Ji-i Jiljj»-1^3* ,j-Ufc

i3Ju»- jl *£ jib 33^ j' j'33' <> gr'j S-^ VjjU

jl ijy\ 4aA *j c~~j JJ3 jju b 3I l>|j .c—I «Sjf jjUj ^U<uU>~

3 »Ju3 *>ol iCatJutf 3 c**-l3*» b 3 »3jS" v-35 U JiU-* jtjSjjt

jl -Ui33b i-*bjjL» X-i jjXa .с—I »3jjl J3 jj>hJ iiij о <л!-Х X*1^' J4
3 1*3>L_* jIjuu l^ij .3jb J>jjl *ӯ j' x»j jbj&\y 3 jU>A jUU-

k> c~—1 3I pJuii J*- 3 С—I »33; jl3Қ0 jl 31^-3 04' j* .3* J4 lT~*^

mj ^IjjI ^1»333 33 3103!^ <0 .3jl—,y* jijJ lj 3I «j3jU» J&- <jb*j j^ jb^Wr

^il^l c^w= 3 »Ju-3 >y x* лӯ'\ *J JI33I J5b- 3 £**&* *£ »4>0 \yj>\~*

.C^wl lj зӯ JUT »lj

j^i 33 3 Jui 93lji ,^jLfr j^>> vS^M^ J1 ^jW-*4 ^4^4 •Oj4 ,Хш О4

^«JiM vJ'j* Ой4 i4jU & lj ***" -K~t ^ •*' £!jXi v ^ c~~*i
^1.1^ jLitfl з1 у jl b»«ubjjL- X c«—I «J-- |»l..»* 333*' 3 ^3-ib Ъ 4>*

,xxx~a *Xyj ^jl j3 ^3Uiil

# -Ж -:l:-

^)i«. jj*b tjU-Jw»-U j^Ai-ззз S-jsUOl yat- jlcij^-i 3l^JU- 3X3

osUwl увь (jL-X-^U jljl^j^ljjjj ijsUOl з*лс cX-lib jL^>b (Лд-Jj
...... —•••—••••••••••••—......-.......—............

<(Ruy Gonzales de Claviyjo) y>y 3У6' 3i ^3J

jl cSjp. jbji <! \f -r JL* J3 a£ <LjL_J ,Uil^ <^*
j'^1 «* 6Ӯ* Ji> jl мГ 4-* jJi if, AjjJ tjwl jU*

Oil j> '-йӯ JJJ <j jl <j-i 3 -Ч-J jij-5 V j с-ij/ <u,jjl k^bji j| (Cjj
‘0г'>-1 ‘jl^»b ,jU- .jl^ ji> jl 3 xi, -cOUaL* ^jU jUoj ,ij ji
<ibl c-i/jb jXj ^ jijAi JL* *_£, .cij Jui^ <, ^ .it ,jj;i .»..■■

rljJl * j* i jjj Ijjj

*■# .д-i jlCil j iy txi, jCiji «ilal^ jljb^i 3 jl^l

*' jl -x,ij Ыу* jjAby. J'L^j J4 jytf' у jl ^ *Г

jl j 3yJ £~л*-\у -Ц-L. Aj J,j\jj »|j jl 3 Ijf Sji Ij xjjW <3J

ji j у J*3 .c-iTjb j,^- aj tjjjJ ,ju- j,>

uw j' Ь J1 tV'ji J» ы Ij joy ^ЬЦ-I Ct- iJLt jylf

iy Ju C^O ^ ^1 Ji ,L JLZ i3J^. J3 ,jjjj\iJj\j jJjj Aj 3 iwilijb ju*

c^i/jU L»L**I aj «jlj^ljb» ӯJe jl ^Uol^ b
t? ЛӮ^И j ji 3 jj^J jl iy~ wJU ^1*0, jl J Ji 3^jjXf

>j\jji yju j;\f.yb\ ^j xS£jj£ <x>iу jl*» ^ зӯ>~

.ij\iS^A jbi^l Ji ifjjAy jl Jjl ^jU*i kjC— j U-GUoU^ ,l^»lj «jl^l
cJb Ал^ӯ jb ^ji^l;jLj 3 ^J&ij Cow, ^Jou ^lyijji jl

Af x>ij o^iu- jl^l AJ ^l^jjl jb-lw jl ^jLo ^у^ ,L* jUj jl

k-wo^b jlj ДА1^<! JjCiJ Ij ASjijf P jb jl ^у <lyl ^UobjjL, jl jj»

jUji j (Adam Olearius) ^jbJjl fliT .(Jean Baptiste Tavernier) vjjb
А

Mb ..................................................................-

jAm j jl^l j3 JtyAi ‘33*Ӯ УЗУ 3 J3** oni 3*

<£ЗЗУз3 у^З3^}^1 jL>JS и*' 33 •■Ц-'j О^л» V v/*^*"* uiOU<
j±~«j jl j3\—* 3 jU-U- j з у зу 3 '>*' ^jyiS у

*j ^ jf-i* jl lj ОjJ3 i-.>bjl ^jS" 3 jb-*-l Cw< ^ ц/0^4

J J^ ■xx£\Jy p)l* J3 0 *j'j' 3^3 ^У 4ЯГ1

jyZS ji j3 Ij jbjj* '•*-* j'^-' jW* *J *S iy k^L»- *J

tS iy J)4*4 J ^3~*J* W- *** Ja \S~‘3i'£?~‘ 3 ^3J^ u* «0*1»

j3 j -ujl^ *lj 4J jl C—3 b *bjlaj ^1 jy* 'r'ij* 3 t£0*

<J U- ut jUj3 j ji- J-— j xS^л О4 i>Ui kj-4*»' Ь f Lr^l J ^ j*

.s^i^ jl jj jl

k_JU- j' js4 ky>it j k^»>j^ к5^к>Г 3' jW k>** Ojil—4 jljj3

kj^Ui^l j k/«bL-l cjtA»- ^1 yijl jUl < j'jJ4 ji' j3 .c~J ,y»5b- I jlj3l у.ӯ**гӯ
jyuut ^-jlx* j UjJuJIjb .зз^к/* j'O" jbUi-~4 j J* J

jl <c-il3 lj ^^—l l5 y~^ ±y'JУ *$ iU" U>>^v« j i*4 зУз

о ijjjjt kjl^-»--3 j3 »jjj3 ^jlu ^1 oUjA- kjUo4A«s j3 .Jj3jj «л^ »x-ib
jUbl jW-ijji b>wi j3 *£ куЦ-^уДз jl jU^b jjtU4 kjL-0»- j j<JI-ljjU

jT I У йг>^ ЗУ. j' ^ ' 3^ »jb y\ -4» li^ ,x*^ 3УГУ 3^

■x>£iiy j^bljjt« з5Ь jT^ j kjAi*

Jjl-u—ii cJjm k/U- V Jb»3J4 j jivij j^i ^S^jUW j u-j'1*-* j -4'l—•»

.«JutU 4iils ji *j b j jl *£ C*~u j4-i k>>l J» ЗЗУ^ 3
Y

.................................................—..........—.....................—...........-....... kJhJiiji Af

J>^3^ \Sj*■! 3** 3 3 jjl у jL*

o>-L— Ц>.ӯ1 JU-1 U tj <£* j <»U« <JI— J,^»- U j

W 3 33-£3 *3■■» * ^ jj j JmA j y*lSS 4j *o3yj

3 « jL.—Lf8» jjf jjl jJ >■ n«■ «at j oLJU 4j ЦУ J* 4j^hJ У ^jb

^h*°3> b oyl™4 одл. js эу ,3j\3jj^ «jL—^»>

-.xS^A

jA U ^L_jl ^зjt j—j

(***W ^l*-iу >»■ y> j

^" h.^j ^L^asl jj

... £ j-A *J j^LtJ

■>^ <5^ J J*4 V jb» j-L- <»J— j-лл ja

>- «»^ V (*-“*ij^ jd^5 J' 3 jz>3 3* Ь jbJ 3 J33

J*U« j}j3jS~ jU jl ^jloUjjL« j] j xJ'S J £ JU- c.....i

^<^>^ y.jfj j3 Jix» *£ jU .c—jl y-t oUaLI* jl jLU-ijjt jL—j

■.aS^jA <л~*ӯ Jeit* (б3%л \rv\) 4jj*A 99\ JL- j3 lj Ji'

J3 *£ « J^L-/b J J-L»V« <аЫ J <£ jjj jL ....I С— I ^ ; (--■ jj|j*j»

.Ai-lb,y> *^uc^L«» jbs^ j _^-L j jl^jjb ӯ^-З j-* .Cwl »Jui Uj jL«j»£
t)>* -> •'^*—1 jbl ;^4<ь j4^< j j ciU-j-jj»

jUl^jjb j jUu 4-t\3 *S" <j iijb 1 J—j Jfasj Jijt3 J3 **ij^

•Чу^ i <U>- jl j U^Ulil у уз*а j\z~£jji

Ь j jijt3 ki^jbW *d vb*^ J Л>*“У ^b»*lKS”

^LjjI ^.— ^jl jl
1

JCJb ^ЛЬ . —••

} 4jJUk j JU. c~iA jl ^ ^УУ* fff A A^lv$4A 3 c—

зу- о4jU—j yjU j U,yAjs b jxi зузз 3 *b 'TT'‘'

:ib ОЬЦ IJ

fO~* 3 у 3 J-*i зЬ j->

jiL»- 3 <*-_»■ Ji\ 33

y* >S\&- jl j» aS” J>\yr *j

>r У$ 36УГУ$ J*/4^

ji^l »Abl—» < jA_jl >-<.». I и j <-> jb.j a-^
^ jlAj ^»y (jjl jl >лӯ.ЗУ

ji~.3j\jr jl

^_;Jb J J^——f <-£*-* jS”

j_aj_a JJ4 ^ 44

«I j---* j 4-^ ‘Ци4 *”

j\_i y_bi Abb» <jj o3,j^ *V ^-4

A jlJj ^1 jl (*aj ^лА »AA-^

Ji lj a>- ,>A*bi j jyAjs jl ^ j jb4 J 33* <^tr> C-^
jb ^pCii j jly-1 Jjij b Ijs-i jUj V jbj j .ib ^1адЬ>-

■Х)~\у jU_t А» jj* A «-bjjl J Wi j jbeAjyb J*

a£ 3jjT jU-i oo/ j Vjj j4 iA Ajb lj a® •л*-

»U-, <«A— Jrfl 3» l^j <AiAb J-«ai» ^ Aj A**4 цӯЬ-»4 3' O'** W44 b^*4 A* J4
j J> Ul Aj j Ais j> Jbjy. ӯ A A-JJ1 V ‘(У^ 3 Obi* 3' <J~i J A

jJ_у ^U.jlJJS J^i*y lj y.3* 3' 3 j> Ь 3 <4*~>J ‘jib»ib

Oujt «А*# <f j** jjJ jl .AjijT Abbjsl tfbjJ U Л4 ^>- 3' 3

‘fbl ,>>1 jjU< л^лл .33^ jVi-’i uUtiivi JU33JS у ^4jjI kSUcb-A

s-!^* “4 ji4 J ti4jj-*1 V kijLA o'j4' S44' 3 3*~“ ^ЗУ.
о

...............—................................ ....................................—........-.......

■ J« Jj jA~i jl t_£jL-a Xi ^jL- jl tj

k-*~,l •>**' jU-L—, j* <^jU»u Ji j^- J>

ji ,3j^ xiJL jy»}L-l jl ij^ OljJiLLa ^Uw! jj Ij «jOjVI 9j j-a»

:J—-iA/* j^JUjjU ^ijA ^jljijU** jl k_JU- ^jljS'

3 x^a aljil *a& tjufi *£ С—I jLax J^l'ljjlj* ^ija* U’*****'*V L*l»

jb*“J jbl J-ib aJ^I jl lj>- ijli- X> ^j^ <хӣ jl iSj^i3 ijVi- X лГ

ki3 j' <u«« «..«,> jj—ji-lj ajlj jLIx x>L— *£ jl j jjjljij\Af*

«... xL-iU xxili j-ЬЦ £»ӯ L ixx-LJL Ij xJCjT <ххГ^ ^l^j^

.(N «.jijlh

J4 js4 (**й »уЬ*' Jj-*4-u ‘(ybiLi jj—j> j«>U Ы

b 4 A i^4j^jI+>- x>““l ,y*}b-l jljjJ j'J^U jbj^jl^ j jU-L— jL-i

3 o-^j— *b j* j 4>»j jl*T jj^i ji (x.j$C. i£* ji- c-i -и 4TV JL- ji
‘V'v-' J1 3 x-*J jWvlVj4^ V i>!jji 3 *SJ 3 jb-»— j jUala j ^Ua—j j jjjLLJ
J fl— x bxi! jl j J——j jL... .,дjl ^Ia ^.t *j xLtj^ ^^ 3 xi y> 3 jij*j
f j* U“?— -CaU-i Xi £»- xjaa jj ^Ы ^1 Jt aXoiJI^i X»-i ji j C*jj ^Xftjlc-J

J3 JL- J— Wj* ■•**»•'J *>»l* V ’PT'^ JL- ji*J pi» J* 3 3j? J*a* JX»-U-

j3 лГ-i.t..^jL j Xmi 1Ijl>. 4j\^- ^jbj X. ^.J jL jj jl JA^> ji j 3y ^ал

j-—j 4Sb« <j jL j x»i jjj-j jl jL j£j> ^jjjwjb ff \ JL- XK*Jl^j

»lj jl ffT JL- jLA-i ji jtf- jbl jl ^ .1 ^ jjUv* ^>»- ji »L» j

V Ц'*' j* l3J^” С»л1з1 Lxil jl »L« jl j J—- j a j-aj <0 JAJ j Xalfj J oiilt

jjj J j-- jb <L'jJ 3 jy 3 O4'* J 3 »'j jl j x-ij jU-jl
I

JuJb (Oil» ............—..........— .......................•••••••••

j) Jii (Karyanda) IjjbjVf JUI jl (Skylax) ^

<u ySu3 j'j3 ^i'ji УУ-J^3 jW* V j' й'* J'—' 33*9‘

•*-i jL~л; ^jli

jj jJ (зУу jl J-j rra-rr-) ^jy> (Xenophon) jyi/

j^3j\ ljj3 J3 jlj3' j' *W- Jj*> j'j® ** Il~**,3

31 Jj тчл-т) JU tjjtA OJU. (Ctesias) V y^y ‘fJ3

\ . *U»- jl j 3yJ ulJU -0Uj tr OJUI oi1 J5 i 3J^ j'j3' jVji ji (s^-.

juib^ (jl^1 jVJ) Persica \«i( уУ*у j1 j3' ju'3 J3

‘j-Г *V|itiU- &j№y jl <3^-* 3' J-i AV->f- Wu-Ti)
j^V jj- о /(i> V yr^r b (Tschangtien) jJ Xu
j*. *j Ujy» jU- jUjJ j3 JL* »3 j 3>~,1У‘ W’y* J**“' *b J3 J* -^ӮУ
31 jl лГ ^U^UjI .з'у_£у jy <> *з\*ӯ »'j j* 3 3У.У

jSLil v^rУ J3 У v—S” u jy> ^sUal »J3.* 3 ^-W*“ чА^1
.аз.j£”^ j-» Зу-^ y.r-£ 3 \*jy У *4* ere-* J 0*^ #V“
JU. ji .«*X)La)I у 1-Йи~»» >—>LS" yJ~*1 <^}L*I 3' -1-*3 j*JJ3 J3

лГ c—I .yljrfl ^yyyjbj^r J.» 3JJ^ 4 буЬ 4УУ<

.с—I уз*** o'aaLU ^LJ у Ij 3 у y>L5"

j 3j£j\y .LJI Ji -Uj*'' jзХл^> AUlJ-^J3' jjJJI.^-U

ijyw j ^mILJI» » j*- j j^~* 3s3 jUjUU- »jj3 j-f- ^ з/’^УУ

,j(*3 j-лл j3 • oU-^tl у oIjaLL. ^L-l у Ij «^(iKI

зу- olJu»LL* <jU—jy y.i^r j' Уу~^\ УЗӮ^ Л У—* '-^3^1


>»— jl oljjb j laojaUL* ioUIX*- <lajjii ijLa-I

*J j^SCoji >«jU ^I*jj3 *j byjA \^j\J jj\ J\ >$jy iX>j)X^3 i

jvif. ^\jj <00»« Jji j ... < SjaLUo у» <^1 ^ jjjil .ju—U Ь j^jjj

.C—xI OjaAI >jU- ^jU 9JJ4 J-l»o l(>fcU-»-l jl ^jL—3 J jljU

Crf-A^"** 3* ^.j4 V i,j—U зӯ<*и ja—

jl <»y* c*aU JJi <j ЦӢ jl J>-y aS" О—I (jjUiljAA- U J>u_j U ^jyjjjlj?
jl JJ fA.-OM) Hecataeus ^yiUbCa -Ojj^ jU-i <u ^jU 3U-I
iSjji V £jj-i jl J-3 йГ • JL- <*JL>i J v*^b UsI>a- jJj <u a5” (э!*-.
l*-» ‘——I jl ^UbU>I Xis^j jjju j oUiU»l

■С—I »jJU ,jjb j] jl 1«Гojl

3 jv>jU jx> jl^o о lj jl tS ^UjlCJU оjijjA

3' ‘4JJ^ J4 Aj**j V *J *3*- pjl4 ^>SUl£* jl Xtu JU- jUa» Ujjii
J4 *-"J V js4 Ь 4>*" j 4v^ y*— jbi* V o—l ,ӯЬ

.0—1 93 jjl
о) ■

dullb^ ,£ l.£ jl‘.(в : *

0U^>U Я oW c5->jV~ ^U " 'Л*'® oK^,Ji '■-r*’U *

«jJj<j» c>ljUi*»l ,1r’4‘ *

:Jjl yl> •

i>^° *

ЛУЛ-Л WfV-f f - tA-Г :^Ui


- u-jl* *i£Aji olOkjj»
vjL«X*^(J jl^jl О jIami

Счастливая судьба

ХОЛМУРОД ШАРИФОВ