Letter about Tatars in Romania (in Turkish) Letter about Tatars in Romania (in Turkish)

Transcription

<<l.61>>

Düburcədə siyahət əntiba’ ləri

Küstəncə də ilk on kuni oradə bulunan qərim tatari münəvvər lərilə milli məs’ələlərimiz hesəs səfdə gönuşəmqələ kiçirdən. Köylərə çıqıların, qərimciləmən və koçun ələyhində propağanda yapılısı həqkində, oradəkilər lə də qonuşuldı. Köylilərin daha musa’id vəqti nəzər ‘etibarə alındırın ağustusın başlarındə köylərə çiğilməsi tənsib edildi. Mıtbaği on kutəmizdə, yazarcığdə ki milət daşlər arəsində kicəli, kunduzlı toylantilərələ kəçuy.

Buradə daha səmimi keçən toylantilər, daha müsbət nəticə lər verdi. Mutə’əddid [səmspur]

qlublərində dağıtımını bulunan məhəli koncdən “dübürcə törən hərs cəm’iyəti” ətrafındə toylandı.

Küstəncədə islam məktəbində həlqələ körüşmə mizdə, həlqi kündərətmə mən və ğəzetələrə yaksın mə’lumat virmən kibi; Pazar cəğdədə yiz [buka bıəkzər] ha’inliklər yapılmasın isə də bunlərdən həpsız rəğmən tətbiqi qərarlaşdırılan şilərin cümləsi yapılmışdır.

 Pazar cəğdədə küstəncədən ödənlə irnəsi kun oradə bulunan avuqatlərdən bə’ziləriylə bərəlkədə köylərə çığıldı. Yuqaridə zekr edilən məsələ lər üzərinə hər gidilən köydə helmən toylandırın söz söyləndi. Köylülilər tərəfindən sorulan so’allərə cəvablər verildi. Ondört ağustüsdə toylu kəzinti dən küstəncəyə döndən. On altı ağostüs küni arqadaşlər varşa vaya, el məcmu’əsi modiri mostəcib haci fazel bən iylə bərabər bizdə. Köylərə məcmu’ə nən abunə lərini toyla [mfə çiфqun].

Xərit üzərində kuruldiki vechlə, küstəncədə sancağındə yaşayan qərim tatarlərinən bulundığı köylərin büyün bır qisməti, Pazar cüm’ə və tülcə sancaqlərinən köylərində kilərin az bır qisməti dolaşdın. Silistərə sancağınə kidəmlə mişdir. vəqt azadləriğındən hər köyə kimtən məhkəmə öləmdi. Hər kidilən köydə abunə dən maava həlqələ də körüşüldi.

Dübricə tatarinən atayurdi qərim, önlərin qəlbində, nə dərəcə yer tutuyor?

A. yetməsinə, səksan sənə əvvəl qərimdən çiğmsinə olub üç [çidən] əsr dən ‘omr lərini, əqlindən, xiyalindən hiç silə mdiki atayurdi qərimi akla təməqələ keçir məsin olməsi və [buka] ‘əlavətən.dübürcə döğub büyüyənlərin də qulaqdən qulağə analəridən və babalərindən ata yurdləriy in “qərimnən” əfsanə [vey] küzəlliki və bulfınin [mum] və tənasi.

<<l.62>>

B. Helmə külturimızin quti: melli adat və ənmənə lər, həlqdə oldığı kibi yaşaməqədə dir. Həkayedlər, bitlər, bır qəhrəmanlər və ya kuçun mucaetəni təsvir edən türkülər, lə kəndə  lər, əlğ...

Bünlərin hepsi ata yurdləri qərimən, dübürcədə bulunan  qərim tatarlərinin qəlblərində ən dərin yeri işğal etməsiz və kəndilərinin qərimdən kəlmə, asıl yurd lərinən qərim oldığıni həlqin qəlbində saqlatan bır amil olmış dır.

Dübürcə də ki mellətdaşlərimiz ata yurdləri qərimə qarşı qəlblərində yalkız quru bır hes bəslə məkdən ‘ibarət dikil, ‘eyni zamandə qərim məsələ si admağlərində də şu’aur li ölərən ən mohem yeri işğal etməstur. Bunən ‘amili olan mü’əssir lər:

A. əməl məcmu’əsinən, altı yıldır; cə’fər seyyed ahməd bən kibi yurd çilğın [temsal] mücəsəmi olan bır zatən və daha başqə yurd surlərin qərim istiqlali yolındə yazdıqləri atəşli yaziləri dübürcə nin hər köşə sin soqarın oynadığı buyun roli.

B. Cə’fər seyyed ahməd bək ğələbə lən tatar kıtlə sinə xətab edirən və berdiki notqləri.

C. İstanbulun [kolən] konclərin məsamidə və həlqlə qonuşmə ləri. ələl’umum xarecun [kolən] kimsələrin həlqlə təmasləri.

D. Məhəli münəvər lərin kərən həlqən, mohitlərində ki meləticilən cəryanlərinən baltəsir kəndi meləticilən və yurd çilqinən qutlənməsin olməsin  təmini.

E. Dübürcə tatarlərinin, yaşadıq ləri koylərin əksəriyət əzimə sində qörulməsin olan dübürcə törən hərs cəmi’ətinin fə’aliyəti.

Dübürcədə ki qərim tatarlərinin köcməsi məs’ələ si.

Köçən başlicə səbəbləri:

A. Həlqin ruhində dini heslər fun əlməşfur olan yaşayan muxtəlif zəmanlər də [buka] ‘əlavə edən kuç ləhində yapılan propağanda lər və quru vədedələrin qutlənməsi həlqimzi an tuyranən doğru muhacirətə sun ediyor.

B/ Dolaşdığımız səksan köydə yapdığım istatistin nəticə si aklaşıldı ki 38.7% xanə bi topraqsız təşkil ediryor. Bu qisim kira ilə toyran bu ləhfə və ya xud [ortan] istələ mən [məcburiyətdə] qaliyor.

C. Eskidən qərimdən və şəhri yer qadar rumaaniya dən olan kuçələrəin tolid etiki vəz’iyət, yəni bukun dübürcə də bulunan qərim tatarinən, həman həman hisi nən uzaq dan və ya yaqındən

<<l.63>>

“An toyran” də aqrəba və tə’əloqatindən bulunmə sidir.

Kuçə qarşı alin cən tədbirlər:

Kuçə qarşı alinə cən tədbir bukunki madi şəra’et təmtində ancın bır danədir.övdə, xəlqdə. Qərimcilən və istiqlalcilıkın qutlənsini muxtəlif yollərlə tə’min etməkdir.

A. Köyləri dolaşub qunfranslər və təmaslərlə.

B. Yazilərlə, momtəhadi surətdə həlqi bəslə yərən.

C. Küylərdə bulunan dübürcə törən hərs cəm’iyətini qutləndirərən.

 ildəl aqşami köylərdən dondən. Bır kun su kərə cə’fər seyyed ahməd bən küstəncə yə kəlməsin buluniyordi. Cə’fər seyyed ahməd bəkən məhəli münəvər, helmən və köylər dən kələnlərlə toylanti və qonuşmə ləri kicə, kundur hər yerdə və hər sa’ətdə dəvam ediyor...

22 ildəl səbahi məcidiyə musəlman məzar lığındə qərim helmən şa’iri muhəməd niyazinən qəbri üzərinə yapılan abidənin kəşad mərasimi için küstəncə dən məcidiyə yə kidildi. Bu mərasimə at araba səbilə yuzlərcə kilumetrə dən kələn helmən məcidiyə kibi küçün qəsəbə nən tənha soqaqlərini doldurmışdı. pröğram mucebi sa’ət tam 10 də mərasim başladı. əvələn mərasimə rə’is cə’fər seyyed əhməd bən seçildi. Rəis korsi yə keçirən təşəkurdən su [kərə], proğram mucibi toylantınən məqsədi həqində el məcmuəsi modiri və dübürcə törən hərs cəm’iyəti qurultay icra hey’əti rə’isi müstəceb haci fazel bən söz aldı. Onı mutə’aqeb du’a edildi. Şa’ir mərhum muhəməd niyazinin şe’rlərindən bəzilərini  təşkilatə mənsub köyli könclər oqudilər. Bu miyan də proğramdən disən oldırən, seminar mə’zuni kenç bır köy mu’əleminən bu kun oqumən üzərə və yazdığı şe’ri kəndisi oqudi. Öndən [maava] ‘əzəblər köytədən iki kozidə [eama]. Oquma, yazmasi olanə bır köyli yinə bu kun şa’ir muhəmməd niyazinin qəbri başındə oqumən üzə [zehnəndə] hazırladığı [yən] mu’əsir şeri oqudi və [yən]  çun kimsələri ağlatdı. Bunlərdən su [kərə] şa’ir muhəmməd niyazi həqində aşağidə ki kimsələr söz aldılər:

Məcidiyə mədrəsəsi mudiri – mirça dırağu mirəsqu. Məcidiyyə mədrəsə si mə’zunləri cəm’iyəti rə’isi nəcib haci fazel. Dübürcə romən ğəzetəcilər bır liki rə’isi – n. Sarri. Və sön suz ölərən cə’fər seyyed ahməd bən uzun və tə’sir li notqəni söylidirən iki yikə qərib hazərundə meli həyəcanı yuksəltdi...

Toylantı bu surətlə sa’ət bırə doğru nəhayət buldi. biləxərə şəhr xaricində bulunan

<<l.64>>

Bulunan məzarlıqdən məcidiy yə dönüldi. [Səturanlərdən] bərəndə hazırlanan öklə yəmkəndə də yüzi mütəcaviz helmən vardi. Buradə də dübürcə törən məktəbləri müfətişi müslem yusef bən tərəfindən uzun bır söz söyləndi. Buni mutə’aqib cə’fər seyyed ahməd bəkin, həman həman kençlər dən təşkil edən hazerunə hətab edirən söylə məsin oldığı sözlər onləri çun [sarsıdi]. Aqşamə qur qalan vəqt harcun [kələn] köylilər lə bərabər keçirildi. Aqşam küstəncə yə dönuldi. İki kun su [kərə] aqşam sa’ət səkiz də küstəncə də ğıranda otel luqəntə sində cə’fər seyyed ahmet bəkin qərim yolnə siyasi həyatınən 25 yıllığı munasibətlə yubilə si yapıldı. Bır mərasimdə də bulunanlər yuzə yaqın eddi. Yer olmədiği [içinin] çun kimsələr keri donmən məcburiyətində qaldılər. [Yəmkun] so kəra mustəceb haci fazel bən, cə’fər seyyed ahmet bəkin tərcumə halını oqudi. Kolən [təbrin] teleğraf və məktubləri oqundi. Buni mutə’aqib aşağidə ki kimsələr söz söylə dilər. El məcmu’əsi və hərs təşkilatləri adındən, mostəceb haci fazel. Rumən məktəbi mudiri muhəmməd həlim vani. Yazar cıqlılər adındən mu’əlemə lətifə reza hanım. Küstəncə sancağı törən məktəbləri mufətişi muslem yusef. el məcmu’əsinən ilk mudir məs’uli rəf’ət mudhət. Məzbələr köyünnən bır kenç. Bır tarixi kun munasibətilə cə’fər seyyed ahmət bəkə bəzi xatirə lər təqdim edildi. Bunlər maiyanəndə ba ləhsə yazar cığlilərin [hoviyəsi] olan, kun atlas [zımin] üzərinə işlənməsin qərim həritə si oradə bulunan ləri çun qəmsəs eddi...

[yiz] son söz cə’fər seyyed ahməd bək eddi. Doqunaqlı söz lərilə çayrın ‘əsri mütəcaviz keçir diki həyat siyasi si üzərində muhtəsərən durdi və bu konun bu şekildə yapılməsini qərim istiqlal hərəkıtinən bır plançusi ölməsi e’tibarilə qəbul etdikini bəyan etdi. Buni mutə’aqib ata yurdimiz qərimən istiqlali oğrəndə canlərini verənlərin ‘əziz ruhləri ükəndə iki dəqiqə ayaqdə keçirildi. Mərsim böylə cə sa’ət kecə bır də nəhayət buldi.

22 ildəldə məcidiyyə də ki abdə nən açilməsi mərasimnə olsun və kərək 24 ildəldə cə’fər seyyed ahməd bəkə yapilan yubilə yə olsun eştəran edən helmə kətləsi, kuy münəvər ləri, və beləli başlı qərim məs’ələsini qavraməsın küylilərdən təşəkul ediyordi.

 Köy münəvər ləri diyə esmi keçənlər, məcidiyə də bulunan 8 sənələn musəlman seminar yuməni ekmal edən kuy konçləridır. Dübürcə də ki tatar həlqtən melitci – qərimcilən benasi toqin edilə cən olursə, bu benanın bır tun qesməti, şu’aur li bır haldə yurdcılığı kəndinə kur oran etməsə helmə və dəmir eskelə ləti də bu kuy münəvərlərinən təsmiyə etdikim seminar mə’zunləri

<<l.65>>

Təşkil edər. Beləli başli qərimcilər şunlərdır:

Helmə kətləsi arəsındə [yən] muxtəlef moqə’lərdə ki şəhslər dən təşkil edər. Sir [nəndə] əşya taşıyub həmallən lə əkmən parəsini çığarandən tutkəzdə sarıqlı [məva cə lərdən ta an zənkinz] qadar varır. Bunlərin arəsındə köy məktəblərini bitir məsi və ya daha fəzlə oqumışlər oldini kibi hiç oqumə bilməyənlər də mocud dır. Bu oqumə bilmə yənlər yalkız ixtiyar lər arəsındə bulunəcəqdə dır.

Meli işlərimizə tərsi hərəkət.

ədəd ləri dört bəsən kişi yi keçirən bu bədbəht kimsə lərin muhitində ikinci dərəcə də bır ğurub vardır ki – onlərən də meqdari olkiləri keçməz. Bu kimsə lərin helmə arə sındə qiməti yuqur.

Söyləməz lər. Ferqə lərə intisab edub politiqə yə dayandırən işlərini yurutməkə çalıştırılır. Yaşadıqləri məmləkətdə partizanlər o dərəcə də sue estemhalə uğrayur kə, ona dayandırən hər shə də hər şeyi yaparın cəza sız qalmən də məhkəndır.

Son dəfə də bu kimsə lər məcdiyə də ki toylantı yı də əqim bıraqməmə için oləlırındən kəluyki qadar çalışdilər.

A. Hukumət nəzdində qərimcilər və hərəkətlərini mənfi küstərmən surətilə.

B. Okun için məcidiyə də qarantinə e’lan etdirərən orayə toylan nən okın koçmən surətilə.

C. Mə’rif nizarətindən seminar mu’əlem və tələbə lərinin okun bu mərasimə iştirakini məna edəcən [əfər]  çıqartmə [təşisliyə].

D. Köylərdə uydurmə propoğanda və onləri qörqötmən surətilə.

 Bu kimsələrin yapdığləri fikr muxalifəti kiyi şilərdən doğan hərəkətlər dikəldir. Bənəlkəci, hərsi və mənfə’ət düşküni kimsə lər olduqlərindən mili mənfə’ətləri bilə kəndilərin kəkənə qurban ediyorlər.  Çünki kuryor lərki, qərim məs’ələsi və qərimcilən qəlblərdən ğeyri demağləridə işğal ediyor. Həlqin bu idəyi [bənhəsər] və təşkilat ətrafində mütəcanis toylanır sə ozaman bu cəryanın ondarləri həlqi, tuttuqləri musbət istiqamət sevən idə cəklərəndən, serf hərslərini tətmiyə məqsədiylə yapdıqləri politiqə çılğın dəvamini təmid için əllərindəki matriyalı ğa’eb etmək təhlikə si qarşındə bu şəhslər qarşilərinə dikilən bu mətlə’ə təhlikədiyə (!) tədbir alıyorlər.

Romənlər xəlqimizə və məs’ələmizə baqışləri.

Rumaniya də həlqimiz tam bır həqun və sər bəsti yer malikdir. Məktəblərə girmələrində qolayləmə kustərilir, köy mu’əlimlərinən tə’sisati vardır, dini məqamlər hukumət himayə sini kururlər.

<<l.66>>

Rumən münəvərləri arəsində qərim məs’ələmiz və həlqimizə sənpati bəsləyən lərdə vardır. Məsələn dübürcə dən son muhacirətlər dolayisilə yən çun rumənlərin candən tə’əsuflər bəyan etdiki kuruliyor. Hukumət yeki dübürcədə bulunan törənlərin köçməsinə mus’idə etmişdir. Bunən də səbəbi aşkardır. Bulfaristandın 3/9/də elhan edilən yeki dübürcə sancaqlərində rumən əksəriyətini qahirr bır dərəcədə təmid edirən bulfar lərin kətişlə mə təhlekə sində qarşı qoymən məqsədiylə alınan tədbirdir. Çalışqan elementlər olan qərim tatarlərinın əksəriyəti eski dübürcə də sakin dir, buradə isə türklər çun fəzlə diklələrdir. Buradən yəni eski dübürcə dən küçə cıkləri ayrı muamili yə tabea tutmən surətilə muşkilatlər çığarmışlərdir. Balhəsə bır müşkilati çoğaltan muamilələr son zamanlərdə artımsın bulunuyordı. Bu munasibətlə qeyd ediyorum ki 87 köydə yapdığım istatisitkə kurə busnə bən bu tərəfdə kələncə yə qadarr köçənlərən miqdari 2.96% xanə dir.

Balhəsə son zamanlərdə rumaniyanən rusiyə ilə aklaşmə si nəticə si söytlərdə qalan romaniya təbə’əsi romənlərin, oradən donənlərinən şəhadəti çun şayan deqtədir. Kərən romən ənzar umumiyə sində kərən bəzm xəlqən arəsində onlərən aklatıqləri musbət təsirlər yapməqdə dir.

 Romən milətcilərinən də qərim məs’ələsinən əhəmiyətini kərki kibi akla yacmən bır vəz’iyətədə olmələridə şayan qiddır.