Дил мехоҳад, ки гӯяму гирям My heart wishes for me to speak and to weep

Transcription

ХУРШЕДА ОТАХОНОВА

дпл мехоҳад, кп

ГӮЯМУ ГИРЯМ...
ХУРШЕДА ОТАХОНОВА

ДИЛ МЕХОҲАД, КИ
ГУЯМУ ГИРЯМ........

(АЗ ДАФТАРИ ХОТИ РОТ )

Душанбе

“Ирфон”

2011
ББК 83.3 (2тоҷик)+72.3
0-76

Муҳарир: Шаҳобуддини Шуҷоъ

Хуршеда Отахонова

0-76 Дил мехоҳад, ки гӯяму гирям... - Душанбе, “Ирфон”
2011, 196 саҳ.

Ин китоб аз ду қисм иборат буда, қисми аввал «Дил мехоҳад,
ки гӯяму гирям” ном дорад. Муаллиф дар он хотираҳои айёми
тифлӣ ва ҷавснии худро рӯйи коғаз овардааст, ки ба воқеаҳои соли
1937 марбут аст.

Селоби хунолудаи даврони сталинй оилаи ин зиёии тоҷикро
низ ба гирдоби худ кашида буд. Муаллиф ҳодисаҳоеро ёдовар
шудааст, ки падари ғамхору меҳрубон ва модари мискину бенавояш
аз сар' гузаронидаанд.. У дар симои модар тоқат, матонат, сидиу
вафо ва покии дили як нафар зани ба фоҷиаи мудҳиш рӯбарӯшудаи
тоҷикро таҷассум намудааст.

Қисми дуюм аз хотираҳо ва очеркҳои илмию оммавӣ иборат
буда, фаъолияти илмию адабии чеҳраҳои намоёни илму фарҳангро
фаро гирифтаанд. Инҳо Мирзо Турсунзода, Носирҷон Маъсумй,
Муҳаммад Осимӣ, Аҳрор Мухторов, Раҷаб Амонов ва дигарон
мебошанд.

Муаллиф аз шоир ва олими тоҷик, номзади илми
филология Шаҳобуддини Шуҷоъ, ки ба нашри китоб
мусоидат намудааст, сипосгузор аст.

4700000000-218

М501(12)-2011

-2011

ББК83.3(2тоҷик)+72.3

ISBN 978-99947-0-475-0

© Хуршеда Отахонова,2011
АЗ МУАЛЛИФ

Ман дар ин қисса хотираҳои айёми бачагй ва
ҷавонии худро, ки селоби хунолудаи соли 1937 ба
гирдоби худ кашида буд, рӯйи қоғаз овардам. Ҳарчанд
ин қисса “Дил мехоҳад, ки гӯяму гирям” ном дорад ва
ҳангоми ба хотир овардани ранҷу азобҳои бе ҳеҷ гуноҳ
кашидаи падару модари ғамхору меҳрубонам, умеду
ноумедиҳоям аз зиндагӣ борҳо ашки чашм рехтаам,
вале ҳадафи аслиям гуфтану гиристан набуд. Ман дар
аввали ин қисса дойр ба макраду мароми худ
навиштаам, вале мехохдм як нуктаро таъкид кунам.
Саргузашти талхи оилаи мо ба фоҷиаҳои бисёр
хонаводаҳои солҳои сиюми асри гузашта монанд буд.
Ман кӯшиш намудам, ки дар асоси тарҷумаи ҳоли худ
ва волидайнам дар симои модарам пуртоқатӣ,
таҳаммулнокӣ, шикастнопазирии рӯҳ, зах^атдӯстӣ,
инсонгароӣ ва сидку вафо барин хислатҳои модари
тоҷикро таҷассум намоям. Намедонам ин кор ба ман
муяссар гардид ё не, вале ман ба ҳамин ният қалам ба
даст гирифтам.

Ин қисса нахустин бор дар маҷаллаи “Садои
Шарқ” (1991,№ 1) ба табъ расида, дар шакли китобчаи
алоҳида аз тарафи нашриёти “Ирфон” бо дастгирии
моддии Ассосиатсияи қарокулпарварии Ҷумхурии
Тоҷикистон ва раиси он зиндаёд Мукаррама Тошматова
соли 1992 интишор ёфт. Рӯҳаш шод бод!

Инак, нашри дуюми қиссаи ҳуҷҷатии “Дил
мехоҳад, ки гӯяму гирям”-ро бо андак тахриру такмил
ба таваҷҷӯҳи шумо, хонандагони азиз, пешниҳод
мекунам.

3
ЗОДГОҲИ АЗИЗАМ,
ИСТАРАВШАНИ БОСТОНИИ MAH!

Ман дар ин қисса саргузашти талхи чанд тан
фарзанди аз беадолатии замон гирифтори азобу
шиканҷа гардидаи туро рӯйи коғаз овардам.
Фарзандони ситамдидаи ту зиёданд. Тақдири ҳар яки
онҳо борҳо туро ба изтироб овардааст. Борҳо мехостӣ
бо тамоми вуҷудат фарёд занӣ, вале додрасе набуд, ки
овози туро бишнавад, ба имдоди ту бирасад, андаке
бошад ҳам, ба дарди ту дармон бахшад.

Оре, боди самуми соли 1937 дарахти умри чӣ қадар
фарзандони барӯманди туро решакан намуд, чӣ қадар
хонаҳои ободро вайрон, модаронро аз фарзанд,
фарзандонро аз падар ва занонро аз шавҳар ҷудо кард.
Ҳеҷ кас намедонад, ки мазори фарзандони номбардори
ту Баҳриддин Азизӣ, Сангин Хидиров, Мухтор
Ҳайдаров, Олимҷон Бобоҷонов ва садҳо нафар дигарҳО
дар куҷо бошанд?! Ҳар яки онҳо аз обу хоки ту
парвариш ёфта, ба воя расиданд, бо азми қатъӣ ва
дили саршори орзую ормонҳо баҳри бунёди ҳаёти нав,
обод намудани Тоҷикистони азиз, паҳн кардани нури
маърифат дар он раҳсипор гардида буданд. Имрӯз мо
дар назди рӯҳи поки онҳо қарздорем ва то метавонем
номашонро бояд зинда гардонем.

Имрӯз аз пагоҳӣ маро душворие пеш омад. Кори
матншиносӣ бисёр нозук, андаке бедиқкдтӣ зоҳир кунӣ,
ҷазо мебинӣ. Санаи таълифи як шеъри лирикии устод
Лохутиро муқаррар карда будам, вале маъхазашро
нишон надодаам. Барои дарёфти маъхаз маводи зиёди
архивро дубора аз назар гузаронидан зарур шуд, вале
дар ҳеҷ ҷо онро пайдо карда натавонистам.

Хулоса, сахт заҳмат кашидан лозим омад, мадорам
рафт, чашмонам ба дард даромад, зиқ шудам ва
барои бедикҳатиам худро маломат мекардам. Фақат
дар поёни рӯз он шеърро бо санаи таълифаш аз байни

4
дастхатҳои устод пайдо кардаму оҳи сабук кашидам.
Лаҳзае ба сукут рафта, дам гирифтам.

Акнун бо хотири ҷамъ метавонам ба хона равам.
Сари роҳ даромада модарамро хабар мегирам, вале
чун ба ёдам расид, ки модарам дигар нест, дилам таҳ
кашид, дар вуҷудам як дарди ҷонкоҳе зуҳур кард, симои
нуронии модарам пеши чашмонам омаду лаҳзаҳои
ҳаёти камфурӯғаш чун навори филме аз назарам
гузашт.

Оҳ, модар, модари ҷафокашидаву ситамдидаам,
тору пуди туро аз меҳри саршор бофта, ҳама ҳастии
туро аз гили садоқату вафо сиришта будаанд! Мехоҳам
ҷаҳонро пур аз қиссаи ту кунам. Афсӯс, ки маро хунари
нависандагӣ насиб нашудааст, то ки ин нияти худро
амалӣ намоям. Бо вуҷуди ин наметавонам баъзе
лаҳзаҳои саргузашти туро рӯйи дафтар наорам. Ин
лаҳзаҳо аз он овоне, ки худро шинохтаам, зуд-зуд ба
ёдам мерасанду диламро меларзонанд. Дил бисёр
мехоҳад, ки гӯяму гирям....

Соли 1937. Мо дар Душанбе дар бинои якошёнае,
ки дар ҳавлии пушти кинотеатри ҳозираи ба номи Ҷомӣ
воқеъ буд, як хонаю як дах^езро ишғол мекардем. Ними
шаб садои аккоси сагҳо ва тақ-тақи ваҳмангези дар аз
хоб бедорамон кард. Падарам дарро кушод ва чанд
нафар одамони силохдор вориди хона гардиданд. Онҳо
ба падарам фармуданд, ки зуд тайёр шавад, ҳамроҳи
онх.0 меравад. Падарам гӯё ин соатро интизор бошад,
бо як оромии ба ӯ хос либосашро пӯшид. У ба чашмони
ҳаросони модарам нигариста, мисли он, ки ӯро аз хоб
бедор мекарда бошад, дасташро ба китфаш гузошту
ҷунбонда монд ва гуфт:

- Хавотир нашав, ман гуноҳе надорам, зуд
бармегардам.

Он шаб модарам то субҳ хоб нарафт. Маро маҷбур
кард, ки ба ҷогаҳам дароям. Хоҳарчаам Азиза, ки шаш-
ҳафтмоҳа буд, беист ғаш мекард, шояд аз он ки
модарам ба ӯ шири таре дода буд. Ва маро ҳам хоб
намебурд.

5
Дар ҳақиқат_падарам субҳ баргашт, вале хавосаш
парешон буд. У ба модарам паст-паст чизе гуфту
баромада рафт ва пас аз муддате бо ҳамроҳии тағоям
Акобирхон омад. Ман ҳамин қадарашро фаҳмидам, ки
мо бояд бо тағоям ба Истаравшан равем. Модарам ба
ҷамъ кардани чизу чораамон cap кард. Баъд мо ба
истгоҳи роҳи оҳан омадем. Ман ба гардани падарам
часпида бо овози баланд гиря мекардам ва хоҳиш
менамудам, ки ӯ ҳам ҳамроҳи мо равад. Модарам
беовоз мегирист. Падарам ба тағоям муроҷиат кард:

-Инҳоро ба шумо супоридам, ако,- баъд ба мо-
дарам рӯ овард:

-Бачаҳоро эҳтиёт кун! Намедонам, ки чӣ хел
зиндагӣ мекарда бошетон. Охир пасандозе ҳам
надорем. Соимхон, албатта, ёрӣ мерасонад, - ӯ
бародарашро дар назар дошт, ки он вақт мудири
молияи ноҳияи Калининобод (ҳоло ноҳияи Ғончӣ) буд,
вале ман аз ӯ хдм хавотирам.

-Шумо тинҷ шавед шуд, - гуфт модарам, мо ягон
илоҷ мекунем, ғами моро нахӯред.

Тағоям ба падарам рӯ овард:

-Шояд гапи рафиқатон дуруст аст, то ором шудани
замона ба ягон шахри дигар равед, балки халос
мешавед.

-Не, -гуфт падарам бо қатъият, - ман дуздам ё
ҷинояткор?! Чаро гурезам?! Ман гуноҳе накардаам,
охир. ҳақиқат мекардагистанд.

Поезд занги охиринро зад. Падарам бори дигар ман
ва хоҳарчаамро бӯсид, бо тағоям хдмдигарро ба оғӯш
гирифтанд, ба модарам даст дароз карда хайру хуш
намуд. Модарам, ки то ин вақт оби чашм мерехт,
ҳиққосзанон гиря карда гуфт:

-Рафтани мо ҳеҷ лозим набуд, охир ба шумо кй
нигоҳубин мекунад?

-Ҳеҷ ran не, ман бача нестам-ку! -гуфт ӯ ва
чашмонаш пури ашк шуданд.

Поезд ба роҳ даромад ва моро ба муддати дуру
дароз аз падарамон чудо кард.

6
Дар Истаравшан мо ба хонаи бобоям фуромадем,
зеро ҳавлии па дарам, ки дар гузари Лаби ҷӯ воқеъ буд,
ҳамагӣ ду дар хона дошт. Дар яке бибиам, дар дигаре
зану фарзандони амакам зиндагонй мекарданд. Амакам
ё нияти ба Истаравшан ба кор омадан дошт, ё ба
сабаби танҳоии бибиам зану фарзандонашро кӯчонда
оварда буд. Бибиамро дар маҳалла «ояи фалғарӣ»
меномиданд, ба он сабаб, ки ӯ аз қишлоқи Зосуни
Заҳматобод буда, ба авлоди Туғрал қаробат дошт ва
ҳамаи хешу таборонаш дар ҳамон ҷо зиндагӣ
мекарданд. Як пойи худаш хдм ҳамеша он ҷо буд, ба
амакам низ аз ҳамон ҷо зан гирифта дода буд.

Амакам баъд аз се-чор руз аз омадани мо хабар
ёфта диданй омад. У баръакси падарам крмати баланд,
китфони васеъ ва рухсори барҷаста дошт. Танҳо мӯйи
ғуллии рост ба боло шоназадааш ба мӯйи падарам
монанд буд. Ҳулку атвори амакам низ баръакси
падарам буд. Падарам ботамкин, бамулоҳиза ва
табиатан ором, амакам бошад, шӯх, тезҳаракат ва
оташинмизоҷ буд.

Он рӯз ӯ бо модарам ва тағоям дуру дароз сӯҳбат
кард. Ба модарам гуфт, ки хуб мешуд агар ба ҳавлии
худамон рафта, назди бибиам зиндагӣ кунад, онҳо сер
бошанд - сер, гурусна бошанд -гурусна.

Модарам гуфт, ки зиндагии ду ғамзада дар як хона
душвор аст, алами ояам (ӯ бибиамро ҳамин тавр
меномид) моро дида, ҳар дам тоза мешавад. Бе ин ҳам
х,амин ки ба хонаи мо омаданд, бачаҳоро ба оғӯш
мегиранду гиря мекунанд. Аз тарафи дигар, ин бачаҳо
ёш, бетобиашон ҳаст, бехобиашон ҳаст. Шукр, бачаҳои
шумо калонак шудагй, зарарашон камтар мерасад.
Беҳтар аст, мо ҳамин ҷо бошем. Тағоям ҳам гуфт, ки
ба зани ҷавон дар паноҳи падар будан беҳтар аст.

-Ана, ин хонаро таъмир карда медиҳам, - ба
ҳезумхонае, ки дар шафати хонаи бобоям воқеъ буд
ишора кард, - баъд худам ҳам нияти ба Бекобод кӯчида
рафтан дорам. Аслан мо мехостем, ки инҳо дар хонаи

7
падарам зиндагӣ кунанду падарам ба меҳмонхона
бароянд, вале келинатон намехохдд...

Ҳавлии бобоям дар гузари Даҳбедӣ, дар кӯчаи
Сталинобод, ки ҳоло номи Ленинро дорад, дар ҷойи
бинои почтаю телеграфи пештара воқеъ буд.
Меҳмонхонаи бобоям дар ҳавлии берун. Ҳавлии
дарунро аз берун дарвозахона, ки болояш болохона
буд, ҷудо мекард. Як тирезаи болохона ба ҳавлии берун
нигоҳ мекарду тирезаи дигараш ба болои боми тағои
хурдиам. Ба болохона аз дарвозахона ба воситаи
зинапояи тахтагин баромада, аз тиреза ба бом
фуромадан осон буд. Шабҳои тобистон бобоям болои
бом хоб мерафт. Азбаски бом бо хоки зард андова
шуда, тахту ҳамвор буд, мо духтарчаҳо рӯзона болои он
тӯббозӣ мекардем.

Дар пешгоҳи ҳавлии дарун як хонаю дахдез бо
пешайвонаш воқеъ буд, ки дар он тағои калониам
Акобирхон зиндагй мекард. Дар тарафи рост хонаю
дахдези тағои хурдиам Акбархон, дар поён хонаю
дахдези бобоям ва дар пахдӯи он ҳезумхонае, ки тағоям
устою мардикор андохта даруну беруни онро барои мо
андоваю сафед кунонда буд, ҷой дошт. Дар тарафи чал
танӯрхона воқеъ буда, болояш пӯшида, пешаш мисли
айвон кушода буд. Аз пушти танӯрхона сойи калон
мегузашт, ки шаҳрро ба ду тақсим намуда, солҳои
сербориш ва обхезй ба сари мардуми ин диёр
бадбахтиҳои зиёде меовард.

Дар мобайни ҳавлӣ садаи калони сершоху барг
қомат афрохта, ба саросари он соя меандохт. Ман
баъдтар, вақте ки дубора ба Душанбе кӯчида омадему
дар аксари ҳавлиҳо дарахтони мевадорро дидам, фикр
мекардам, ки чаро дар ҳавлиҳои Истаравшан дарахтони
мевадор кам ба назар мерасанд. Сабаби онро баъдтар
донистам. То инқилоби Октябр ва солҳои баъди
инқилоб, аниқтараш то ташкили колхозҳо, аксари
бошандагони шаҳр боғ доштанд ва тобистон он ҷо
кӯчида мебаромаданд. Онҳое, ки боғ надоштанд, боғро
ба иҷора мегирифтанд. Бинобар ин, ба дарахтони

8
ҳавлиҳои шаҳр он қадар эътибор намедоданд. Аз
тарафи дигар дар шаҳр об кам буд, ҳарчанд ки аз
мобайни он сойи калон мегузашт, аз он истифода бурда
наметавонистанд.

Аз ҳавлии мо ҷӯй намегузашт. Оби нӯшокиамон аз
чоҳ буд. Шояд решаҳои ин дарахти азим низ аз ҳамин
чоҳ, ки аз он ду метр дуртар кофта шуда буд, баҳра
мебурд.

Модарам ҳамон садаро ҳар замон ба ёд меовард.
Зери он айёми бачагиаш ҷойи хоначабозию лӯхтакбозӣ
ва байни шохҳои он гурезгоҳи ӯ будааст. Нақл карда
буд, ки боре ӯ гуноҳе содир карда, ба болои ҳамин
дарахт баромада, аз модарандараш пинҳон шуда
будааст.

Модарам аз бибиам сесола ятим монда будааст ва
модарандараш ӯро чун фарзанди худаш калон
кардааст. Ҳамон рӯзи дар байни шохҳои сада пинҳон

шуданаш модарандар тамоми______махдлларо кофта,

ҳамаро ба по хезондааст, вале ӯро наёфта гумон
кардааст, ки модарам ба чоҳ афтодааст. У ба сари чоҳ
омада, худро ба даруни он партофтанӣ шудааст,
Модарам, ки аз байни дарахт ҳамаи инро мушоҳида
мекардааст, худро таппӣ ба замин партофтаасту чанд
калтаки обдор хӯрдааст.

Баъди чанд муддат тағои хурдиам Акбархон аз
Душанбе хабар фиристод, ки падарамро ҳабс карда ва
ҳамроҳи дигар маҳбусон ба вагонҳои боркаш андохта,
ба куҷое фиристодаанд. Ба куҷо фиристоданашонро
ҳеҷ кас намедонад. Пас аз ин амакам шабона аз девори
тарафи сой худро рӯйи ҳавлӣ партофта^ моро
хабаргирӣ омад. Ин дидори охирин будааст. Уро низ
х,абс карданд.

Аз ҳабси ӯ муддати мадиде нагузашта, дар шаҳр
овоза шуд, ки Соимхон вафот кардааст, вале ҳеҷ кас
ҷуръат карда, ин хабарро ба модари зори ӯ расонида
наметавонист. У хдр бор дар поёни намозаш аз болои
ҷойнамоз нахеста, бо овози баланд илтиҷо мекард:

9
-Худоё, Худовандо, ту одилию қодир, каримию
раҳим, Отахону Соимхонро дар паноҳат нигоҳ дор, ба ту
амонат супоридаам, хиёнат накун. Писараконамро
сиҳату саломат баргардон, ки омада, ба хонаю дар ва
зану фарзандонашон соҳиб шаванд, он вақт ҷони маро
гир, ман розй.

Модаркалонам хату саводи кӯҳна дошт, вале
азбаски писаронаш ба қавли худаш одамони ҳукумат
буданд, ба онҳо ran нарасад гуфта, дар маъракаҳо ба
китобхонии бибиотунҳо ҳар чанд илтимос кунанд ҳам,
ҳамроҳ намешуд.

Рӯзе модарам дар сари гаҳвора нишаста
хоҳарчаамро мемаконд, ки дари хона кушода шуду
аммаам Бипошшохон даромада омад. Чашмонаш аз
гиря варамида суп-сурх шуда буданд. Ранги рӯяш
парида буд ва нигоҳаш даҳшатро ифода мекард.

Модарам ҳайратзада ба ӯ нигарист ва синаашро аз
даҳони хоҳарчаам гирифта, аммаамро саволборон
кард:

-Чи шуд ба шумо? Аз куҷо меоед? Ояам дуруст-ми?
- ӯ аз бибии кулфатзадаам хавотир буд.

Забони аммаам ёрои калом гуфтан надошт. У
беҳолона ба замин, ба болои кӯрпача нишаст ва канда-
канда гуфт

-Акоям...

-Чй? Дадаи инҳо? - ба тарафи ману хоҳарчаам
ишора кард модарам.

-Акои Соимхон гӯё нобуд шудаанд, - гуфт аммаам
беҳолона.

-Кй гуфт? Аз куҷо ин шумхабар? - пурсид модарам,
дар ҳолате ки тамоми вуҷудашро ваҳшат фаро гирифта
буд.

Аммаам оҳи чукур кашиду нафасашро рост кард ва
ба суханони модарам посух дод:

-Хушдоманам гуфтанд, - аммаам баъд илова кард,
ки дар маъракаи фалонй (яке аз хешовандони
дурамонро ном гирифт) занҳо дар бораи бибиам ҳар
хел гапҳо гуфтаанд. Гуфтаанд, ки ояи Тӯрапошшо аз

10
гӯру қиёмат ва сафедию сиёҳии он дунёву ин дунё
бохабаранд, вале чанд вак^г боз писарашон хок лесида
хоб рафтаасту дуои фотиҳа ба арвоҳи вай ба ёдашон
намерасад.

Хушдомани аммаам гуфтааст, ки то кай марги
Соимхонро аз он кас пинҳон медоретон. «Дарвозаи
шаҳра бастан мумкин, даҳони мардума не», як рӯз не,
як рӯз, воқеаи шудагӣ ба ҳама маълум мегардад.
Беҳтар аст, ки худатон гӯетон ва аз пайи азокушоён
шаветон.

Модарам ин суханони мудҳишро шунида, гиря
карда гуфт:

-Ин гапа ба он кас чӣ хел мегӯем?! Ҳанӯз алами
кори кардаи авсунам аз дилашон нарафтааст, - ӯ зани
амакамро дар назар дошт, ки баъди ҳабси амакам ба
зодгоҳаш Фалғар кӯчида рафт ва ба зудӣ шавҳар кард.
Шояд ҳамон вак^ қатл шудани ӯро фах^ида бошад. Ин
хабар қомати бибиамро хам занонд, ӯ дарун-дарун
месӯхт, вале аз ин хусус ба касе чизе намегуфт. Охир,
зани амакам чону чигари худаш буд.

- Ояам ба ин азоб тоб оварда наметавонанд, -
илова кард модарам, - сонӣ рафту ин овозаҳо дурӯғ
бошад. Охир, агар амакпочоям нобуд шуда бошанд,
наход як порча коғаз нафиристанд?

-То шамол нахезад, шохи дарахт намеҷунбад, -
гуфт аммаам, - ин ҷо ягон сирру асрор ҳаст. Чандин
маротиба ба ҳабсхона рафтам, фалонӣ нест, мегӯянду
тамом. Куҷо бурданд, чӣ кор карданд, вай дар куҷост,
ҳеҷ кас намедонад... Бечора акоякам, чӣ гуноҳ доштанд,
ки Худо, ба ҷаноза ҳам лоиқ надид. Одамҳо дуруст
мегӯянд, то кая он кас хок лесида хоб мераванду мо
нигоҳ карда мешинем? - аммаам хунгос зада гирист.

Модарам гуфт:

-Хезед, ҳозир пеши аммааш Сайнисохон меравем.
Номи аслии ин хеши падарам Сайиднисохон буда, дар
маҳаллаи бибиам, яъне гузари Лаби ҷӯ зиндагй мекард.
Ҳар чи ҳам бошад, он кас гармию сардин зиндагиро

11
бисёр дидагӣ, илоҷашро меёбанд. Секаса шуда ба ояам
мефаҳмонем.

Аммаам розӣ шуд. Модарам, ки ману Азизаро танҳо
монда рафта наметавонист, ҳамроҳаш гирифт. Сари
роҳ ба хонаи аммаи Сайнисохонам даромадем. Аммаам
ба ӯ масъаларо фаҳмонд. У зиёд фикр накарда гуфт:

-Шумоҳон рафтан гиретон, ман аз қафоятон расида
меоям.

Бибиам Азизаро гирифта, ба синааш пахш кард.
Сад бор садкдю банда шуда, сару рӯйи ҳардуямонро
бӯсиду бӯйид.

-Аз шумо бӯйи дадаатон меояд, - гуфту гиря кард.

Фурсате нагузашта, аммаи Сайнисохонам расида
омад.

-Шунидам, ки келинпошшо омадаанд, - гуфт ӯ, -
кайҳо боз бачаҳоро надида будам, як бинам гуфта
омадам. У бо модарам, гӯё акнун дида истода бошад,
канор гирифту пурсупос кард.

-Вай шумоҳонаконба мурам, - гӯён ману Азизаро
ба оғӯш каш ид.

Занҳо рӯбарӯйи бибиам нишаста, боз ба ҳолпурсӣ
шурӯъ карданд. Ҳарчанд, ки мақсади аз ин ҷо
омаданашон аз воқеа огоҳ кардани бибиам буд, ба
изҳори он шитоб нзмекарданд. Гапашон ҳам кӯр
намегирифт. Ҳар кадом бо фикру андешаи он банд буд,
ки гапро аз чй cap кунад. Хоҳарчаамро, ки модарам аз
гаҳвора кушода омада буд, дар бағали модарам хобаш
бурд. Бибиам аз таҳмон болишт гирифта, ба болои
кӯрпача монд ва аз модарам хоҳиш кард, ки ӯро
хобонад.

Модарам маро нагузошт, ки ба рӯйи ҳавлӣ бароям.
-Як дам дар пахдӯи бибиат шин, - гуфт ӯ, - ин кас туро
ёд кардагй.

У мехост, ки бибиамро андармон кунад. Аммаам
дастурхон андохту чой дам карда овард. Бибиам ҳар чй
дошт, рӯйи дастархон гузошт. У ба як нимтабака ғӯлунги
омехтаи ҳаштак гирифту ҳаштакҳоро чида ба ман дод.

12
Бибиам хоҳ ба хонаи мо равад ва хоҳ ман ба
хонааш оям, киссаҳои маро аз ҳаштак пур мекард. Ин
чизро хешовандонаш аз Фалғар мефиристоданд. Чй
қадар ширин ва хушмазза аст ҳаштак! Вақте ки мағзу
зардолуи баргак кардаро якҷоя ба даҳонат меандозй,
аҷаб лаззате мебахшад. Мазаи ягон конфет ва ё
шоколад ба он баробар шуда наметавонад.

Занҳо бо имою ишорат кушодани гапро ба ҳамдигар
ҳавола мекарданд.

Дар шахр овоза шудааст, ки акои Соимхонам нобуд
шудагӣ. Ба ҳабсхона рафта омадам, на дар бораи
мурданашону на дар бораи зинда буданашон ҳеҷ чиз
намегӯянд, - ниҳоят аммаам ran cap кард.

Май гумон карда будам, ки бибиам ҳозир дод
мегӯяд, фарёд мебардорад ва нолаю шеван мекунад,
рӯю мӯяшро меканад, вале бибиам дар ҳолате, ки ашк
аз чашмонаш шашкдтор чорй мешуд, гуфт:

-Не, не, ин хабарҳо дурӯғ! Худо нигоҳ дорад. Ман аз
Худо умед дорам, банда ба умед, шайтон ноумед...

У ба азокушоён қатъиян розй нашуд.

-Нияти бад намекунам, - гуфт ӯ, - забонам сӯзад,
ки «во балам» гуфта гиря кунам!

Аммаам гуфт:

-Гапатон дуруст, ояҷон, кй мурдаи фарзандаша
надида ба мурдани вай бовар мекунад. Кошки ин ran
дурӯғ бошад. Мо ҳам бовар намекунем, лекин агар
аком зинда бошанд, аз ягон ҷо маълум мешуд-дия.
Сонй, гап-гапи мардума чй кор мекунем? Ба даҳони ҳар
кас пахта тиққонда нашавад.

-Мардум ҳар чй гӯянд, гуфтан гиранд! - гуфт сахт
карда бибиам.

-Дар дунё одамони баднияту бадгӯ кам нест. Дар
хотиратон ҳаст-мӣ, - ӯ рӯй ба модарам гардонд, - вак^и
Отахона ҳабс кардан писари Мукаррамахон аз
Сталинобод чй хабарҳо оварда паҳн кард. Гӯё дар
вокзали Сталинобод аз даруни вагон Отахон «нон-нон»
гӯён фарёд кардаасту ягач кас ёфт нашудааст, ки як
бурда нон дароз кунад. У аз гуруснагӣ беҳол шуда,

13
дигар овозаш набаромадааст. Ҳол он ки Акбархон,
илоҳо, ба умру ҷонашон Худо барака диҳад, илоҳо, ин
некиашон аз ман нагардад, аз Худо гардад, - бибиам
даст ба рӯй кашида омин гуфт, - як роҳаша ёфта як
рӯймол нону қаиду гӯшт бурда додаанд. Инро ҳам
дигарҳо хабар оварданд-ку.

Аммаам чӣ гуфтанашро надониста хомӯш монд.
Занҳо ба сукут рафтанд. Амман Сайнисохон, ки то ҳол
ба ran ҳамроҳ нашуда менишаст, хомӯширо вайрон
кард.

-Набошад, - гуфт ӯ, - панҷ - шаш каса хабар карда,
як хатми Қуръон кунем, агар Соимхоч зинда бошад,
садақзи ҷонаш, набошад, арвоҳаш ором мешавад.

Бибиам инро ҳам кдбул накард. Акнун навбати
сухан гуфтан ба модарам расида буд. Ӯ гуфт, ки гапи
аммаам маъкул. Худатон мегуфтед, ки ба одам хайру
худой ҳам даркор. Ин ҳам як хайру худой-дия.

Бибиам ноилоҷ розй шуд, вале якбора фиғон бар -
дошт:

-Эй Худой тамошобин! Ин чӣ рӯзи сиёҳ буд. Ин
боди самум аз куҷо омаду бачаякони одамоя печонида
гирифта бурд. Модарона аз фарзанд, фарзандоя аз
па дар, занҳоя аз шавҳар чудо кард.

Модарам ва аммаҳоям, ки то ин дам дандон ба
дандон монда, ашки чашмонашонро нигоҳ дошта
менишастанд, домани гиряро cap доданд, вале бибиам
онҳоро ором кард:

-Овоз бароварда, одам ҷамъ накунетон, - гуфт ӯ, -
ношукрй мешавад. У чандин бор ба Худо рӯй оварда,
тавбаю тазаррӯъ кард ва бахшидани гуноҳашро
талабид.

Ҳарчанд бибиам ба марги амакам бовар надошт,
вале алами ҷудоӣ аз фарзандон ва зимнан овозаҳои
ҷонкоҳ ӯро аз по афтонданд. У ном и Отахону Соимхон
дар забои аз дунё чашм пӯшид.

Бибиам он вак^г ба шаст ҳам нарасида буд. Дар
таърихи 4 августи соли 1990 дар рӯзномаи
«Тоҷикистони советй» дар рӯйхати шахсони дар

14
давоми солхри 30 -40-ум ноҳақ ва беасос ҷазодида, ки
Бюрои КМ Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон узвияти
. ҳизбиашонро баркдрор намудааст, номи Сайид
Мӯсохӯҷаевро дидам.

Ман бовар доштам, ки ин амаки ман асту дар
исмаш саҳв рафтааст. Ба куҷо муроҷиат карданамро
фикр мекардам, ки аз Комиссиям назорати ҳизбии назди
Кумитаи Марказии Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон
телефон карданд.

Маро дар Кумитаи Марказӣ ҷавони малламӯи
кушодарӯе пешвоз гирифт ва ба наздам ду ҳуҷҷат
гузошт. Дар ҳуҷҷати аввал ба забони русй навишта
шуда буд: - ‘‘Мӯсохӯҷаев Саид (Сойм), соли

таваллудаш 1902, ҷойи таваллудаш шаҳри Уротеппа
(Истаравшан), ки 19 сентябри соли 1937 барои алоқа
доштанаш бо душманони халқ ва ҳимоят кардани
онҳо аз сафҳои ҳизб хориҷ карда шуда буд, бо
карори Бюрои Кумитаи Марказии Ҳизби Коммунисти
Тоҷикистон рақами 2/30 аз 18 июли соли 1990 аз
ҷиҳати ҳизбӣ сафед карда шуд. Имзои раиси
комиссия. Санаи 27 июли соли 1990“ .

Дар шаҳодатномаи дуюм моҳияти масъала ташреҳ
ёфта буд:

“Мӯсохӯҷаев Сайид аз ҷиҳати ҳизбӣ ва ҷиноӣ
барои дар ташкилоти аксулинқилобии буржуазии
миллатгарой, ки дар ноҳияи Калининобод (ҳоло ба
ноҳияи Ғончӣ мутааллиқ аст -У.О.) амал мекард,
ширкат варзиданаш гунаҳкор дониста шуда буд.
Мақсади ин ташкилот мисли ташкилоти ба ҳамин
монанде, ки дар Сталинобод таҳти роҳбарии
Шоҳтемур, Раҳимбоев, Хидиров ва дигарҳо амал
мекард, сарнагун сохтани Ҳокимияти Шӯравӣ буд.

Бо қарори Тройкаи (сегонаи-Х.О.) УГБ (Идораи
бехатарии давлатй—Х.О.) ва НКВД-и (Комиссариати
Корҳои Дохилӣ) Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 октябри
соли 1937 Мӯсохӯҷаев Сайид парронда шуд.

Тафтишоте, ки солҳои 1949 ва 1959 гузаронида
шуда буд, нишон дод, ки дар ноҳияи Калининобод
аслан чунин ташкилоти аксулинқилобӣ вуҷуд

1.5
надоштааст, бинобар ин, иштироки Мӯсохӯҷаев
Сайид дар он муқаррар нагардид.

Суди Олии Тоҷикистон 24 моҳи майи соли 1957
қарори тройкаи КГБ ва НКВД-и Тоҷикистонро нисбат
ба Мӯсохӯҷаев Сайид аз эътибор соқит донист».

Дар поёни ин ҳуҷҷат дойр ба фаъолияти меҳнатии ӯ
маълумот зикр ёфта буд. Маълум мешавад, ки амакам
фаъолияти меҳнатии худро дар давраи шӯравӣ аз
муздурӣ ва ҳаммолӣ дар шаҳрҳои Уротеппа
(Истаравшан) ва Бухоро шурӯъ намуда, бори охирин
пеш аз қатл вазифаи мудири шӯъбаи молияи ноҳияи
Калининободро ба ӯхда доштааст.

Ин ҳуҷҷатҳоро хондаму дилам об шуд ва сели ашк
пеши чашмонамро гирифт. Ба ёдам нолаҳои ҷонкоҳи
бибиам, хорию зорӣ ва саргардониҳои духтари хурдии
амакам апаи Розияам омад, ки ду сол қабл аз ин вафот
кард.

Кош ин фарзанди ноком ақаллан ин рӯз - рузӣ'
сафед шудани падари гирифтори ҳадафи тӯҳмату
бераҳмӣ шудаашро медид.

Ман то ин дам гумон доштам, ки амакамро ба
Сибир фиристодаанду ӯ ба маҳбусӣ ва хунукиҳои он ҷо
тоб наоварда вафот кардааст. Аз гӯшаи хаёлам
нагузашта буд, ки ӯ дар ватани худаш қатп шудаасту
касе намедонад, ки қабраш дар куҷост ва умуман
қабраш вуҷуд дорад ё не?

Ҷавони малламӯй аз графин ба истакон об рехта,
ба наздам гузошт ва маро дар кабинети кориаш танҳо
монда, худ берун баромад, то ки ман дар танҳоӣ сӯзаму
ба худ оям. Баъди чанд дақиқа аз нав вориди кабинет
шуду ба наздам ҳуҷҷати дигаре гузошт ва хоҳиш кард,
ки имзо кунам. Дар ин хуҷҷат навишта шуда буд, ки ман
ин сирро ба касе нагӯям, яъне дар бораи ноҳақ рехта
шудани хуни амакам мӯҳри хомӯшӣ ба забои занам.

Ман ҳайрон шудам: имзо кунам ё накунам? Имзо
накунам ҳуҷҷати дуюмро намедиҳанд ва дигар онро
гирифта наметавонам. Ҳол он ки маҳз ҳамин ҳуҷҷат ба
бегуноҳии амакам ва сабаби хукми қатли ӯ равшанӣ

16
меандохт. Ин ҳуҷҷат барои фарзандон ва наберагони
мо зарур буд, то ки ҳақиқати зиндагии аҷдоди худро
донанд. Ва агар имзо кунам, оё хомӯш буда
метавонам?!

Охир, дар бораи воқеаҳои хунини он солҳо дар
ҳамаи ҷумхуриҳо шоҳидони ҳол асарҳои зиёди хурду
калон ба табъ расондаанд. Китоби А. Солженитсин -
«Архипелаг Гулаг» машҳури олам гардид. Пае чаро
инҳо даҳони маро бастанианд? Магар насими сиёсати
бозсозӣ ва ошкоргӯйӣ дар cap то пойи мамлакати мо
навазидааст? Оё баъди вафот х,ам бошад, сафед
шудани амакам ва падарам, бардошта шудани доғи
ҷонкоҳи бадномӣ аз гардани онҳо, ғалаба кардани
ҳақиқат натиҷаи ҳамин сиёсати бозсозӣ нест, ки маҳз бо
ташаббуси Ҳизби Коммунист ба амал омад? Ба ҳамин
монанд саволҳои мураккабу мубҳам майнаамро гиҷ
карда, сарамро ба дард оварданд. Ҷавони малламӯй
дар болои сэрам рост меистод ва хдйрон буд, ки чаро
таъхир мекунам. Оқибат имзо гузоштаму ҳуҷҷатҳоро
гирифта, ба кифам андохтам ва бо ӯ хайрухуш карда,
берун баромадам.

* * *

Модарам аз рӯзҳои аввал кӯшиш мекард, ки ба гар-
дани падараш бор нашавад (зеро бобоям нафақаи
ночизе мегирифт). Бинобар ин, ӯ дар ҷустуҷӯйи кор
шуд. Ва ҳар рӯз коркобӣ мерафт, вале куҷое равад, бо
баҳонае гусел мекарданду ба кор намегирифтанд.

Модарам аз ҷумлаи занҳое буд, ки авва_лин туда
дар Истаравшан фаранҷӣ партофтаанд. У яке аз
фаъолаҳои шахр буд, дар байни занҳо доир ба зарари
фаранҷӣ ва аз хусуси ба корҳои ҷамъиятӣ ҷалб
намудани занҳо тарғиботу ташвиқот мебурд.

Боре нақп карда буд, ки хднгоми ба Уротеппа
(Истаравшан) омадани раиси Кумитаи Марказии
Иҷроияи РСС Тоҷикистон Нусратулло Махсум дар
митинги серодами шаҳрӣ ба гардани ӯ галстуки сурх
бастааст.

17
Дар албоми оилаи мо ду сурате мавҷуд аст, ки яке
модарамро дар байни иштирокчиёни Пленуми даъвати
сеюми Шӯрои шаҳрии Уротеппа (Истаравшан) 16-уми
январи соли 1929 ва дигаре дар байни фаъолзанони
шаҳри Кӯлоб 8-уми марти соли 1934 акс кардааст.

Аз рӯзи ҳабси падарам як ё якуним моҳ гузашта
буд, ки модарамро як бегоҳ ба бюрои кумитаи ҳизбии
шаҳр даъват карданд. Посе аз шаб гузашт, вале аз ӯ
дарак набуд. Бобоям асозанон чанд бор ба кӯча
баромада омад. Оқибат модарам баргашт. Уро чун зани
«душмани халқ» аз сафи ҳизб хориҷ кардаанд, билети
ҳизбиашро гирифтаанд. Модарам мадори сухан гуфтан
надошт. Хоҳарчаамро, ки аз гуруснагй бедор шуда гиря
мекард, маконду дар сари гаҳвора хобаш бурд. Рӯзи
дигар ҳам ӯ карахт буд, бо ҳеҷ кас ran намезад.
Азизаро ба гаҳвора бает ва ба ман гуфт, ки аз наздаш
наҷунбам. Агар бисёр гаш кунад, бикелинам - зани
тағои Исломро ҷеғ занам, ӯ хдмсояамонро дар назар
дошт ва худаш баромада рафт.

Модарам овози форам дошт. У одатан хоҳарчзамро
ба гаҳвора баста, то хобаш бурдан алла мегуфт. Дар
аллаи ӯ ҳам мехри саршори модарӣ ифода меёфту ҳам
дарду алами ҷавонзани бистучорсолае, ки аз як тараф
аз пушту паноҳаш - шавҳари маҳбубаш, чудо шуда буду
аз тарафи дигар, сари риштаи зиндагиро наёфта,
намедонист, ки ба кадом роҳ равад, чй кор кунад?

Ман аллаи модарамро дуст медоштам. Ҳоло ҳам ба
овозаш дилам гум мезанад. Ҳамин ки хоҳарчаамро ба
ман гузошта мерафт, ба модарам тақлид карда, алла
мегуфтам, суханони ӯро аз номи худам такрор
менамудам

Аплаё, аллаё,

Алла гӯям, аллаш биёд, аллаё,

Қодир худоя раҳмаш биёд, аллаё,

Дадаҷонама биёрад, аллаё,

Нони падар нахӯрдагӣ, укоҷонам, аллаё,

Либоси падар напушидагим, аллаё,

Аз дидорн падар сер нашудагим, аллаё...

18
Он рӯз бо овози баланд алла мегуфтам, ки
бикелинам даромада омад. Модарам пеш аз рафтанаш
даромада хоҳиш кардааст, ки маро хабар гирад.

-Хобаш набурдааст? - пурсид ӯ.

-Ҳозир хобаш бурд, - гуфтам аз саргарми
аллагӯйӣ шуданам шарм дошта.

-Хез, ба кӯча баро ё ба ҳавлии мо рафта як дам
бозй кун, - гуфт бикелинам ва илова намуд: -Ман ба
укоят нигоҳ мекунам.

Вале хднӯз ман ба куча набаромада, модарам
ҳамроҳи тэтой Ислом, шавҳари бикелинам, даромада
омад. Дар дасти тагои Ислом чарх ва дар як рӯймолча
чанд дона дук, дар сари модарам бухчаи пахта буд.

-Хайрият акома дидам, - гуфт модарам ба бикелин
рӯй оварда,

-Набошад, ҳалқам ба даҳонам меомад. Ин чарх чй
бало вазнин будааст.

Бикелинам ба рӯйи модарам саволомез нигоҳ кард.

— Барой зани «душмани халқ» кор набудааст,
фарзандони ӯ аз гуруснагй мурад майлаш будааст, -
гуфт ӯ бо алам, - дигар чй кор кунам. Мегӯянд, ки ҳоло
бозори калоба тез аст. Як бахтамро санҷида бинам,
зоро ризку рӯзии бачаҳоямро пайдо карда тавонам.

Ман чархро аввалин бор медидам, бинобар ин
парраҳои онро гардондан гирифтам. Модарам
норозиёна ба тарафи ман нигоҳ карда гуфт:

— Духтаракам, ин чархро аз хонаи... (ӯ нами як хе-
ши дурамонро ба забон гирифт) муваққатан гирифта
омадам, мабодо нашиканад, - ва боз ба бикелин рӯ
овард: - агар корам барор гирад, чархи нав мехарам.

Аз ҳамон вақт модарам дигар корковй намерафтагй
шуд. Кори хонаро саросема анҷом медоду ба сари чарх
менишаст. Аз пагоҳ то ними шаб чарх мегардонду
ресмон меришт ва фақат барои хӯрок пухтан ё
хоҳарчаамро макондану хобондан аз чояш мехест. Агар
хоҳарчаам дар гаҳвора бошад, ман ба модарам ёрй
медодам: аз пахта пилта тайёр мекардам ва пилтаҳои
тайёрро чудо карда ба ӯ медодам. Агар хоҳарчаам

19
бедор бошад, бо ӯ машғул мешудам, то ин ки ба
модарам халал иарасонад.

Модарам нӯги пилтаро ба дук пайваста, бо як даст
онро нигоҳ медошту бо дасти дигараш дастаи чархро
мегардонд. Пухтагии ресмон ва маҳин шудани нахи он
ба суръати гардиши чарх вобаста буд. Бинобар ин, ӯ
чунон тез кор мекард, ки ман пилтаи ҳардуямон за-
хиракардаро расонида наметавонистам. Ҳамин ки дук
аз ресмон пур мешуд, модарам як нӯги онро ба ресмони
чарх баста, ба гирди он мепечонд ва калоба мекард. Он
солҳо дар шаҳру деҳоти Истаравшан карбосу
алочабофй дар авҷ ва аз ҳамин сабаб калоба
серхаридор буд. Аз рӯйи суханони модарам сифати
ресмони ӯ ганда набуд, вале ӯ мисли дигарон ба назди
харидор рафта, молашро таърифу тавсиф карда
фурухта наметавонист. Бинобар ин, ба ҷаллобон дода
меомад.

-Ноинсофон, - мегуфт модарам, - аз ман бо нархй'
арзон харида, ду баробар қимат мефурӯшанд. Агар
худам фурӯхта метавонистам, ба дастам пули
дурустакак медаромад.

Баъзан, агар рӯзи бозор холаам биёяду нигоҳ
кардани хоҳарчаамро ба ӯхда гирад, модарам маро
ҳамроҳ ба бозор мебурд. Пули калобаҳояшро гирифта,
ба як қисми он пахта мехарид ва ба қисми дигараш
харид мекард. Агар калобаҳо аз чашмдошташ зиёдтар
ба фурӯш раванд, хдтман барои ман ва хоҳарчаам чизе
мехарид. Маро ба бозори хӯрок гирифта мебурду
мепурсид, чй мехоҳам. Ман нахӯдшӯрак мехостам. Бӯйи
нахӯдшӯраки серпиёзу серкабудӣ иштиҳоямро мекушод.
Баъзан қанди обаки дандон харида медод.

Дар яке аз рӯзҳои бозор (он солҳо рӯзи ҷумъа рӯзи
истироҳат ва бозор буд) ҳангоме, ки модарам
калобаҳояшро ба чаллоб мефурӯхт, аз куҷое амаки
Муллоиброҳим пайдо шуд. Амаки Муллоиброх^м —
ҳамсояи дасти рости бобоям, яке аз одамони
обрӯманди гузарамон буд. Ин марди хушсурату
хушлибос дар маркази диққати занони маҳалла буд.

20
Занон бегоҳирӯзиҳо баъди анҷоми кори хонаашон
чокашонро гирифта, назди модарам меомаданд. Ин ҷо
ҷамъ шуда, яке тоқӣ (тӯппӣ) медӯхту дигаре рӯймол. Ва
Муллоиброҳим мавриди сӯҳбати онҳо кдрор мегирифт:
ӯро аз cap то нохуни пояш муҳокима мекарданд.

Вай чӣ хел роҳ меравад, ки мӯзааш гард намегирад,
- мегуфт яке.

-Ягон бор надидаам, ки қати тӯппиаш вайрон шуда
бошад, илова мекард дигаре. Кителу шими галифе ва
яктаҳи чесучаи малларангаш, ба қавли аммаи
Муҳаррам, ба рӯйи сафед ва чашму абрӯвони сиёҳаш
ҷанг мекард.

Амаки Муллоиброҳим дар идораи савдои шаҳр кор
мекард, вале ҳавлии назарногир ва рӯзгори хоксоронае
дошт. Ман фақат ду духтари ӯро дар ёд дорам,
намедонам дигар фарзанд дошт ё не. Духтарчаи
калониаш ҳамсинни ман буда, Рафоат ном дошт.

Баъдтар ки калон шуда, дар бораи шоир ва ё
олимон китоб мехондагӣ шудам, симои нуронии амаки
Муллоиброҳим, дар ҳолате ки дастори сафед дар cap
дошт, пеши назарам меомад. Мегуфтанд, ки ӯ саводи
хуби кӯҳна дорад ва бисёр вак^г дарвозаро маҳкам
карда, китоб мехонад ва хдмин ки ягон кас дарро так, -
тақ кард, китобашро пинҳон мекунад.

-Худо накарда ягон кас китоби кӯҳна доштанашро
ба ҳукумат хабар диҳад, ӯро хдбс мекардаанд, - мегӯяд
аммаи Муҳаррам, -илоҳо чашми ҳасадхӯр кӯр шавад, -
дуои бад мекунад бикелинам, - аз тӯҳмати ноҳаку
балои ногаҳон Худо худаш нигоҳ дорад. Муллоиброҳим
одами хуб аст, ба ягон кас гандагӣ накардааст, ба ҳама
ёрӣ мерасонад.

Муллоиброх^м Саидов дар аввалҳои ҷанг ба фронт
рафт ва дере нагузашта хати сиёҳаш омад.

Модарам дар рӯбарӯи_худ амаки Муллоиброх^мро
дида, дасту по гум кард. У бошад, ҷаллобро ба инсоф
даъват карда, калобаҳои модарамро ба нархи қиматтар
фурӯхта дод.

21
Рӯзи дигар Рафоат ба хонаамон омад ва гуфт, ки
модарам ба ҳавлии онҳо равад будааст, падараш ran
доштааст.

Модарам аз хонаи Рафоатино бо вақти хуш
баргашт. У ба бобоям гуфт, ки амаки Мулдоибро-ҳим
барои ӯ кор ёфтааст: бо калонҳои идораи савдо
гуфтугӯ карда, розӣ кардааст, ки модарамро ба яке аз
дӯконҳои шаҳр шогирди фурӯшанда таъйин кунанд.

-Ҳамин ки корро ёд гирифтед, - гуфтааст ба мо-
дарам ӯ, - ба фурӯшандагӣ мегузаронанд.

- Мабодо кор карда натавонам, акои Муллоибро-
ҳим музтар мешаванд-дия, - гуфт модарам ва ин лаҳза
ба чеҳрааш ҳузн соя андохт.

- Чаро наметавонистаӣ?!—ӯро тасалло дод бо-
боям, - одам мекардагӣ кор, зеҳни тез дорӣ, ёд
мегирӣ...

Субҳи дигар модарам ба идораи савдо рафт. Уро
худи амаки Муллоиброҳим ба дӯкони назди кӯпруки
гузари Урус бурда, бо мудираш, ки Ботуров ном шахсе
будааст, шинос кардааст.

- Ба дӯкони Тӯрахӯҷа таъйин карда бошад,_кори хуб
шудааст, -гуфт бобоям хурсанд шуда, -У одами
бамаънӣ, ҳалолу пок.

- Ман намедонам ин некиҳои акои Муллоиброҳимро
чӣ навъ мегардонда бошам? - гуфт андешамандона
модарам.

Дар ҳақиқат зеҳни модарам тез будааст, ӯро зуд аз
шогирдӣ ба фурӯшандагӣ гузарониданд ва баъдтар
мудири дӯкон таъйин шуд.

* * *

Хаёли модарам ҳамеша ба падарам банд буд. Агар
касе ба Душанбе ва ё шаҳрҳои дигар барои дидани
бародар ё ягон хеши ҳабсшудааш рафта бошад, дарҳол
пеши ӯ рафта, мепурсид, ки мабодо шавҳари ӯро
надидааст ва ё аз ӯ хабаре нашунидааст. Ариза
нависонида ба чор тараф равон мекард, вале ҷавобе

22
намегирифт. Оқибат рӯзе аз падзрам мактуб омад.
Маълум шуд, ки ӯ дар ҳабсхонаи яке аз ноҳияҳои
Тошканд будааст.

Тошканд имрӯз наздик шудааст. Аз Истаравшан
мошини сабукрав дар ду-се соат ба он ҷо мебарад,
вале он вақтҳо канори дунё буд. Барой ба он ҷо рафтан
то Ховос бо ароба ва агар муяссар шавад, бо мошини
боркаш рафта, дар стансияи Урсатевская ба поезд
менишастанд.

Модарам пас аз хондани мактуби падарам дар
фикри сафар афтод. Кӯрпаҳои таҳмонро ба як тараф
гирифта монду сандуқ кушод ва бастаи чавоҳироташро
берун овард. Ман тамошои зару зевари мсдарамро, ки
ба ӯ аз модараш мерос монда буд, дӯст медоштам ва
ҳар бор, ки сандук, кушояд, илтимос мекардам, ки
онҳоро ба ман нишон диҳад. Модарам як-як нишон дода
номҳояшонро мегуфт: ин бозубанд, ин тӯморча, ин зеби
гардан... Махсусан заркокул бароям ҷолиб буд. Ба ду
кокули зери гӯш меовехтӣ ва ҳамин ки роҳ мерафтӣ,
ҷангар-ҷунгур садо мебаровард. Ҳар як кокул аз ду
қатор тангаи ба як банд часпондашуда иборат буд.

- Ин тангаҳои қадимаи Бухоро, тангаҳои нукра, -
мегуфт модарам, - калон ки шавӣ, ба ту медиҳам.

Ман модарамро зорӣ мекардам, ки як бор зару
зеварашро овезад. У гӯшворашро меовехт.

- О, чӣ қадар ба шумо мезебад, ояҷон! - шодӣ
мекардам ман, -нагиред аз гӯшатон, ақаллан як рӯзакак
нагиред!

У як ба ойина нигоҳ мекарду магар аз ҷавониаш, аз
ҳусни баркамолаш, аз он ки гӯшвор ба ҳуснаш ҳусн
меафзуд, метарсид, ки зуд гирифта ба ҷояш мемонд ва
мегуфт:

- Дадаат биёянд, гӯшам ба гӯшвор, гарданам ба
марҷон меовезам, куртаи нав медӯзонам, сонӣ ҳар
чорамон - ману дадаат, тую Азиза ба тамошо меравем,
- ӯ ашки чашмонашро ноаён пок мекард.

Ин дафъа модарам фурсати бо ман сӯҳбат кардан
надошт. У ба нигоҳи саволомези ман чуиин чавоб дод:

23
-Дадаат биёянд, ба ту аз ин нағзтараша харида
медиҳанд. Ҳозир ба мо пул лозим.

У кӯрпаҳоро аз нав ба болои сандуқ таҳ карду
бастаро гирифта берун рафт, вале аз дарвоза
набаромада гашта омад. Бастаро кушоду заркокулро
гирифта ба ман дод. Магар ба ёдаш расид, ки заркокул
ба ман бисёр маъкул буд.

Модарам ба пули зеварҳои сэру гарданаш гӯшти
гӯсфанду равғани дунба харида қавурдоғ кард. Ба зани
тағо Исломам орд харида дод, ки фатири равғанин
пухта диҳад. Барой падарам либоси таг, мағзу мавиз ва
боз кимчиҳои дигар харид.

Бобоям ба модарам гуфт, ки наравад, бо бачаҳо
азоб мекашад. Ғайр аз ин базӯр ба кор даромад, боз
одамҳо ягон гапи нав набароранд, коргурез гуфта, аз
кор наронанд. Беҳтараш, ки вай -мӯйсафед равад.

- Аз шавҳари «душмани халкдш» алоқаашро
наканд гуфта, аз кор пеш мекунанд, гӯед, - гуфт мода-
рам оташин шуда, вале зуд худро ба даст гирифт. Аз
афти кор ҳис кард, ки суханони бобоям ҷон доранд,
бобоям ғами ӯро хӯрда истодааст. У оромона гуфт:

- Ман бо мудирамон маслиҳат кардам, се рӯз ҷа-
воб дода гуфт, ки ба касе низе нагӯям. Шумо ҳам
рафтани мана ба ҳеҷ кас нагӯед. Ман бояд ба он кас
бачахояшона нишон дихдм, инҳо ба дилашон кувват
мебахшанд. Охир, бачаҳояшон ба ҷонашон баробар
буданд.

Бобоям моро ба ароба савор карда монд.

- Агар ба пайдо шудани мошин нигоҳ карда
шинетон, аз поезд монданатон мумкин,—гуфт ӯ. Баъд
аз ҷавоне, ки ҳамроҳи мо ба ароба нишаст, илтимос
кард, ки аз мо бохабар шавад.

Маҳаллеро, ки падарам ва дигар маҳбусони
ҳамрохдш нигоҳ дошта мешуданд, Боявут-1 меноми-
данд. Калимаи Боявут аввалин шеъри ба падарам
фиристодаамро ба хотирам меорад.

Духтарони махдллаи мо дар ҷамъомадҳои худ
сурудхонӣ мекарданд. Ин ҷамъомадҳо ба муносибатҳои

24
гуногун сурат мегирифтанд. Яке, мэсалан, маҷлиси дух-
тарон ном дошт, ки як ва ё ду шаб пеш аз тӯи никоҳ ба
вукӯъ мепайваст. Дар ин маърака факдт дугонаҳои арӯс
ҷамъ меомаданд ва бозию шодй мекарданд: нафаре
дойра менавохт, чанд духтар суруд мехонданд, дигарон
бо навбат рақс мекарданд. Баъзан духтарон дар хонаи
ҳамдигар ҷамъ омада, чокдӯзӣ мекарданд: яке тоқӣ
(тӯпӣ) медӯхт, дигаре рӯймол, сеюми ҷиҳаки ҷома ва ё
поҷома мебофт. Дар ин мавридҳо ҳам сурудхонӣ мекар-
данд. Як банд аз он сурудҳо дар хотирам нақш баста
аст:

Амерамо, амерам,

Педкомбинатба мерам.

Аз барои нимта нон,

Рӯма кушода мерам.

Дар омади ran бояд гуфт ки, ин мисраъҳо, аз афти
кор, солҳои фаранҷипартоӣ ва ба муносибати ба
мактабу истеҳсолот кашида шудани занону духтарон аз
тарафи муқобилони тарзи нави зиндагй гуфта шудаанд.
Бояд фолклоршиносон ҳангоми ҷамъ намудани
эҷодиёти даҳонии мардум ин қабил сурудҳоро низ
навишта гирифта бошанд, вале то замони бозсозй дар
бораи чунин сурудҳо сухан рондан кдтъиян мумкин
набуд. Ҳол он ки матни ин сурудҳоро низ ба риштаи
таҳқиқ кашидан барои муайян намудани рӯҳияи як
гурӯҳи одамон лозим буд.

Ман ин банди сурудро ба тариқи зер таҳрир карда,
ба падарам фиристода будам ва худам ҳам хдмин
мисраҳои таҳрир кардаамро месурудам:

Амерамо, амерам,

Боявутистанса мерам.

Аз барои дадаҷонам,

Пойи пиёда мерам.

Дар хотирам нест, ки мо чи тавр ба Тошканд
расида, аз он ҷо ба Боявут рафтем ва ё дар роҳ
фуромадем. Ҳамин қадар дар ёдам мондааст, ки дар

25
кӯчаи серхок бо азоб роҳ мепаймудем, дар як дасти
модарам хоҳарчаам, дар дасти дигараш халтаи пурбор.
У ҳамин ки монда мешуд, хоҳарчаамро ба замин
мегузошту халтаро бардошта чанд қадам бурда мемонд
ва боз омада хохдрчаамро мебардошт.

Ба ҳамин азоб пурсида - пурсида ба ҳабсхона
расидем. Модарам ариза навишта, илтимос кард, ки бо
бачаҳои хурдсол аз роҳи дур омадааст, чӣ мешуд, ки
падарашонро ба онҳо нишон диҳанд. Ба ӯ гуфтанд, ки
чизҳои овардаашро ҳозир супораду бегоҳ биёяд, он
ва«7 мумкин аст, ба мулоқот иҷозат диҳанд. Модарам
хурсанд шуда чизҳои ба падарам овардаро супурд. Аз
ҳабсхона дуртар рафта, зери сояи дарахте нишастем.
Хоби хоҳарчаам дар оғӯши модарам бурд. Модарам ба
май гуфт, ки халтаро ба зери сарам гузораму хоб
равам. Баъд ӯ маро бедор кард:

— Хезетон, ба назди дадаатон меравем, - гуфта аз
дастам гирифт.

Модарам хоҳарчаамро ба замин гузошту хок ва хасу
хошоки ба куртаи ман часпидаро афшонд. Мӯямро
шона кард. Баъд сару рӯйи худро низ ба тартиб овард.
Азизаро бардошту ҳар сеямон ба мулоқоти падарам
шитофтем. Моро ба хонае дароварданд, бесаброна
падарамро интизорӣ мекашидем. Ба ногоҳ дар кушода
шуду марде дар паси нимдеворифахтагин пайдо шуд, ки
ба падарам ҳеҷ монанд набуд. У бо сари хам меистоду
зери лаб ким-чиҳо мегуфт. Модарам аз суханҳои ӯ чизе
нафаҳмида пурсид, ки ӯ кист.

— Шавҳари ман куҷост? - қариб фарёд кард мо-

дарам. Баъд аз ин ӯ овозашро баландтар карда, ба
ӯзбекӣ ran зад. Маълум шуд, ки падари маро ду рӯз пеш
ба Боявути -2 фиристодаанд. Фамилияи ӯ ҳам
Мӯсохӯҷаев будааст, ба ҳамин сабаб чизҳои овардаи
модарамро ба ӯ додаанд. Аз модарам гаштаю баргашта
узр хоста мегуфт, ки гурусна буд, худро дошта
натавонист: бидони қавурдоқро лесида будааст. Аз

нону фатиру мағзу мавиз низ чизе барнагардонд. Фақат
либоси такро оварда дод.
Модарам шах шуда монд, чизе гуфта натавонист.
Чй ҳам мегуфт?! Ҳарчанд халта холй шуда, як дасти ӯро
сабук карда буд, боазоб роҳ мерафт. Фақат як ҷумларо
такрор мекард: «Акнун ба падарат чй мебарем?»

Рӯз торик мешуд. Модарам_намедонист, ки чй кор
кунад, ба кадом тараф равад. Ӯ аз як марди роҳгузар
пурсид, ки ба Боявут -2 чй тавр рафтан мумкин аст. Он
мард тоҷик будани модарамро фаҳмида, ба тоҷикӣ
сабаби бо ду кӯдаки хурдсол ин ҷо омаданашро пурсид.
Модарам воқеаи шудагиро гуфт. Он мард ба модарам
фаҳмонд, ки то Боявут -2 хеле роҳ аст, пиёда рафта
наметавонад ва рӯз ҳам торик шудааст. Гумон, ки ҳозир
ягон мошин ё аробае гузарад. Беҳтараш ба ҳавлии ӯ
равем, пагоҳ ба ягон мошин ё аробаи ба ҳамон тараф
мерафтагй савор карда мемонад.

Модарам ноилоҷ розӣ шуд. Онҳо аслан аз
Самарканд будаанд ва солҳои қулаккунӣ бадарға шуда,
ба ин ҷойҳо омада мондаанд. Ҳавлиашон дар шафати
кӯчаи калон воқеъ буд, саҳнаш пур аз дарахтони
мевадор. Шохҳои сербори ба замин хамшудаи себ дар
хотирам мондааст. Себҳои сурху норинҷӣ аз байни
баргҳои сабз аҷаб назаррабо метофтанд. Як тарафи
ҳавлии васеъро палакҳои харбуза фаро гирифта
буданд. Духтарчаи соҳиби хона, ки аз ман калонтар буд,
маро ба харбузазор дароварда тамошо дод. Ман ин хел
харбузаҳои калонро, ки баъзеашон қариб як метр қад
доштанд, баъдҳо ҳам дар ҳеҷ куҷо надидаам.

Рӯзи дигар он мард барои падарам ду харбуза дод,
модарам бо ёрии ӯ аз куҷое ду буханка нон харид. Ба
толей мо аробае омад, ки ба ҳабсхонаи Боявут-2
хӯрокворӣ мекашондааст. Он мард бо аробакаш гуфтугӯ
намуда, моро савор кард ва аз марди дар пахдӯи
аробакаш нишаста илтимос намуд, ки ба мо барои бо
падарамон мулоқот кардан ёрй расонад.

Дар ҳабсхонаи Боявут - 2 ба мо гуфтанд, ки рӯзи
мулоқот дирӯз буд, акнун баъд аз ду моҳ биёем. Зорию
тавалло ва гиряҳои модарам ба дили ҳеҷ кас асар
накард ва мо ба хона ноумед баргаштем. Аз ин сафари

27
пурмашақат модарам фақат некий он марди
меҳрубонро ба хотир меоварду халос. Афсӯс, ки номи
он инсони накӯкор дар ёдам намонда аст. Ҳар гоҳ, ки
касе ба модарам шикоят карда мегуфт, ки дунё пур аз
одамони бад аст, ӯ розӣ нашуда ҷавоб медод, ки
одамони хуб ҳам кам нестанд ва он оиларо бо эҳтиром
ва сипосгузорӣ ба ёд меовард.

Модарам аз тору пуди рӯзгорамон зада, як сӯм,
нимсӯм сарфа мекард ва барои бори дигар леши
падарам рафтан пул ҷамъ менамуд. У ҳар сол ду-се
маротиба ба назди падарам мерафтагӣ шуд. Ҳар дафъа
бо вуҷуди бисёр азоб кашиданаш, ману хоҳарчаамро
хамроҳ мегирифт. Яқинан чунон ки худаш гуфта буд,
мехост, ки моро ба падарамон нишон дода, ба дили ӯ
қувват бахшад ё мехост, ки меҳри мо нисбат ба ӯ кам
нашавад, ё илоҷи моро монда рафтан надошт.
Дарвоқеъ, чунин илоҷ надошт: модарандараш, ки аслан
аз ноҳияи Басманда буд, ба хоҳару бародаронаш
дилбаста-гии зиёд дошт, зуд-зуд он ҷо мерафту дер
бармегашт. Бобоям бошад, моро ӯхда карда
наметавонист, ба холаам шавҳараш барои ба хонаи мо
омадан фақат ба ду-се соат иҷозат медод.

* * ★

Модарам дар ҷавониаш бисёр ситорагарм буд.
Чашмони сиёҳи ҷаззоб, рӯйи гандумгуни бахмалтоб,
бинии рост ва лабу даҳони базебаш ҳусн меофариданд,
агар ханда кунад, чашмонаш ҳам механдиданд, ва
дандонҳои сафеди марворидсонаш ба рӯяш нур
мепошиданд.

Чанд сол пеш аз ин муаллим Мирсаид Миршакар
маро бо модарам дар кӯча дида, пурсида буданд:

- Ин ҳамон модарат? Ман ҳайрон шуда гуфтам:

- Ҳа, модарам.

- Зани аввалаи падарат? - боз пурсиданд маро
ҳайронтар карда.

- Ҳа, - гуфтам, - зани аввалину охирини падарам.
-Зиндагӣ одамро чӣ навъ тағйир медиҳад, -гуфтанд
он кас андешамандона, - қариб ки нашинохтам. Ман
модаратро аввалин бор дар Гарм дида будам. Аҷаб
ҷавонзани зебое буданд (он вақт падарам дар Ғарм
мудири шӯъбаи маорифи халқро дар ӯҳда дошт).

Он солҳо, махсусан солҳои аввали кораш, дар
дӯконҳои шахри Истаравшан ба модарам мардҳо бо
шавқ муомнпа мекарданд, вале дар шахси ӯ зани
ҷиддию ботамкинро дида ва аз ӯ суханони нарму к,атъӣ
шунида, гапи беҷо намезаданд. Дере нагузашта ӯ дар
шаҳр чун зани покдоман ва оқилаву дурандеш ном
баровард. Боре тағо Ислом ба занаш чунин ҳодисаро
нақл кардааст:

Дар чойхона як ҷавони бодӣ манманӣ карда
гуфтааст, ки ҳатман дили фалон зани магазинчиро ба
даст медарорад. Ҳозирон ин гапро шунида, ба даҳони ӯ
задаанд, ӯро аз раъяш гардонданӣ шудаанд. Гуфтаанд,
ки ин як зани маъсумаест, ки ба ёди шавҳар ба хотири
ду фарзандаш зиндагӣ ва кор мекунад. Бехуда номи ӯро
бад накунад, бе ин ҳам ҳаёти ӯ талх аст, вале чавон
гӯш кардан нахоста:

-Бисёр дидаем чунин маъсумаҳоро, - гуфтааст.

Он гоҳ як марди хузарб аз ҷояш хестаасту ӯро ба
зери лагадаш гирифтааст. Дигарон ҳам ба ӯ ҳамроҳ
шудаанд. Агар Ҷалил-милиса намеомадааст,
куштамонданашон ҳам аз эҳтимол дур набудааст.
Ҷалил-милиса ӯро халос кардааст ва маҷбур
намудааст, ки тавбаю тазаррӯъ кунад. Вале модарамро
баъзе нохалафон озор медоданд.

Мо патефон доштем. Рӯзе модарам ба дӯконаш
гирифта бурд. Қартаҳои нав ба фурӯш омадааст, ба
харидорон шунавонидан лозим будааст.

Бегоҳӣ дар сари дастархон модарам гуфт, ки ба
патефони ман харидор пайдо шудааст. Як гӯсфанд, як
лингча орд ва ба болояш пул ваъда кардааст.

Патефонро падарам ба рӯзи таваллуди :ман харида
будааст. Бинобар ин, он азони ман ҳисоб мешуд.
Тобистон баъзан бо иҷозати модарам ман онро ба рӯйи

29
ҳавлӣ бароварда мемондам. Ҳамин ки овозаш баромад,
бачаҳои маҳаллаамон ҷамъ мешуданд. Агар чанд вакп"
намонам, дугонаҳоям илтимос мекарданд:

-Дугонаҷон, ашӯпамошинаата якбор мон!

Баъзан худи модарам мемонд. Дар байни
қартаҳоямон қартае буд, ки суруди онро падарам дӯст
медошт. Модарам дару тирезаҳоро мепӯшиду он
картаро гаштаю баргашта мемонд ва гиря мекард. Ману
хоҳарчаам дар пахдӯяш нишаста, ӯро ором_карданӣ
мешудем, вале ӯро ором кардан осон набуд. Ӯ чуноне
ки дар ҷойҳои мо мегӯянд, «муддаои табъ», яъне серӣ
гиря мекарду баъд аз ҷояш хеста, чашму рӯяшро
мешуст ва ба корҳои хона машгул мешуд.

-Наход ба фурӯхтан дилаш шавад?! - аз дил
гузаронидам.

-Гӯсфандро то зимистон мепоем, фарбеҳ мешавад,
баъд кушга гӯшгашро қавурдоғ карда, ба дадаат
мебарем. vCapy либоси шумоҳо ҳам кӯҳна шудагӣ, барои
либоси нав пул даркор, - бо овози паст андешамандона
гуфт ӯ.

— Не, ояҷон, хӯроки бегушт мехӯрем, ба мо либос
ҳам нахаред, кӯҳнаҳоямонро мепӯшем, ҳеҷ чиз нахаред,
фақат нафурӯшед! - илтиҷо кардам ман.

Модарам чизе нагуфт. Аз афташ худаш хдм дудила

буд-

Пагоҳи, пеш аз ба кор рафтанаш, боз илтиҷо кар-
дам, ки патефонро нафурӯшад. Баъди дарс шитобон
пеши модарам рафтам. Дилам хавотир буд: патефон
дар ҷояш бошад ё не. Наход, ки фурӯхта бошад?!

Дар назди модарам марди қоматбаланди
босалобате рост меистод. Дар танаш кител ва шими
галифеи хокистарранг, дар пояш мӯзаи хироми наппа-
нав ва дар сараш тӯппии чуст буд.

-Мана соҳиби патефон омад, - гуфт модарам маро
дида ва гӯё хотирҷамъ шуда, - ба амакат гӯй, ки
намефурӯшем.

Ҳанӯз ман даҳон накушода он мард ба сухан
даромад:

30
- Ман ба шумоён бегона не, духтарам, хеши дадаат
мешавам. Ҳар вақт дилат хоҳад, метавонй ба хонаи мо
омада, қарта гӯш кунӣ. Ҳамин патефон ба ман бисёр
маъкул шуд. Ба ту сэру либоси нав ҳам харида
медиҳам. Не, нагӯй!

- Ба ман сару либос лозим не! - гуфтам қошу
қавоқамро овезон карда ва рӯямро ба тарафи дигар
гардондам.

- Ҳайр, чй илоҷ, нахоҳӣ ихтиёрат, - гуфт ӯ ва
баромада рафт.

Як рӯзи дигар аз даре баромада, боз ба дӯкони мо-
дарам даромадам. Модарам фармуд, ки зуд хона
рафта, ба хоҳарчаам нигоҳ кунам, бибиамро азоб
додагист. Ба куча баромадам, вале ҳанӯз се-чор кддам
намонда, садои модарам баромад.

- Нарав, гард, ҳамроҳ меравем!

Ман ҳайрон шуда, ба дӯкон даромадам.

- Худатон рав гуфтеду боз нарав мегуед, чй гап?! -
пурсидам аз модарам.

Ҳеҷ ran не, - гуфт ӯ ва хавотиромез ба дари
даромад нигоҳ кард. Ҳамон марди патефонхар дар як
даст қамчин, дар дасти дигар коғазпече даромада
омаду ба модарам салом дод ва даст дароз карда,
вохӯрдӣ карданй шуд, вале дасташ дар ҳаво муаллақ
монд. Модарам сард салом гуфту даст дароз накард.

Вай ба ман рӯ овард:

-Ҳа, ҷиян, аҳвол чй тавр? Ман барои ту рӯймоли
ғиҷими ғӯзапӯчоқ харида овардам, ана гир, - ӯ ба ман
коғазпечро дароз кард.

Он вак^хр ду навъ рӯймоли ғиҷим: ғӯзапӯчоқ ва
пистапӯчоқ маъмул буд. Онҳо аз рӯйи нақши
бофтаашон, ки ба пӯчоқи писта ва ғӯзаи аз пахта
тозашуда монанд буд, чунин ном гирифта буданд.

-Не, не, даркор не! - гуфтам дасти ӯро тела дода
ва ба модарам нигоҳ кардам. Модарам сабук cap
ҷунбонда, рафтори маро маъкул кард.

-Ин рӯймолро ба духтаратон баред, мо ба тӯхфаи
шумо мӯҳточ нестем, - гуфт ӯ сахт карда.

31
-Оббо, ба ҷиянамон якта рӯймол тӯҳфа кардем,
кардем-дия. Чй шуд? Осмон омада ба замин часпид-
мй? - ӯ когазпечро ба пештахтаи дӯкон гузошту
саросема ба гарафи дар район шуд.

Модарам аз болои пештахта ҳаллос зада, худро ба
ин тараф партофту аз паси ӯ Давид ва коғазпечро ба
дасташ дода гуфт:

-Шумо моро бекасу кӯй гумон накунед! Агар
шавҳарам ин ҷо набошад, ман падар дорам, ду акои
наррашер дорам. Онҳо шунаванд, медонед, шуморо чй
кор мекунанд?!

-Ман аз ҳеҷ кас наметарсам, ин як. Дигар ин ки то
ин вакт ягон кас гапи мана ба замин нагузоштааст. Инро
шуме ҳам дурустакак андеша кунед, - гуфт он мард ва
гӯё хашмгин шуда баромада рафт.

Ман аз ин гуфтугузори онҳо ҳаминро фаҳмидам, ки
модарам ба он мард сэру кор доштан намехоҳад, вале
ҷуръат накардам, ки сабаб пурсам.

Вакди кор тамом шуду ҳамроҳ ба хона рафтем. У
тамоми роҳ хомӯш буд. Дар хона ҳам ҳарфе нагуфт.
Хӯроки шом пухту худаш ба даҳон нагирифт. Аз гулӯяш
ҳеч чиз намегузашт.

Шабона то дер вақт хоби ман набурд, фикр карда
баромадаму ба хулоса омадам, ки хузури ӯ модарамро
азоб медиҳад. Уро дидан замоно ранги рӯяш чй хел
канд. Бигузор патефонро ба ӯ фурӯшад, то ки дигар ба
наздаш наояд.

- Ояҷон, - гуфтам овозамро паст карда, то ин ки
хохдрчаамро бедор накунам, - майлаш патефонамонро
ба он мардак фурӯшед.

-Санга медиҳам, ки ба сараш занад, - гуфт
модарам, - хоб рав, духтаракам.

Ин суханони қатъии модарам маро ором карданд.
Маълум мешавад, ки модарам аз он мардак
наметарсад. Аъзои баданамро як ҳисси гуворо фаро
гирифт ва хобам бурд.

Баъд аз се-чор рӯзи ин воқеа боре бегоҳ модарам
аз кор омада, либосҳои тозаи ману Азизаро пӯшонду

32
гуфт, ки ба хонаи холаи Сабоҳатой меравем. Холаи
Сабоҳатой зани бисер мехрубон ва нармтабиату
нармсухан буда, дар яке аз мактабҳои шаҳр муаллима
шуда кор мекард. Падари ӯ Қорисолеҳ аз фозилони
шаҳр ба шумор мерафт. Солҳои донишҷӯиям, вақте ки
ба Истаравшан ба хонаи онҳо ба меҳмонӣ рафта будам,
хати арабиро омӯхта истодани маро фаҳмида
«Баҳористон»-и Ҷомиро такдим карда буд. Ҳоло ин
китобро чун ёдгор аз ӯ эҳтиёт мекунам.

Шавҳари Сабоҳатой Мухтор Ҳайдаров ва
бародараш Олимҷон Бобоҷонов аз рафиқони наздики
падарам буда, онҳо ҳам соли 1937 ба тӯҳмат ҳабс шуда
буданд. Ҳар ду баъд аз фавт сафед шуданд.

Ман ба хонаи холаи Сабоҳатой рафтанро дуст
медоштам, зеро бо духтарчаи ӯ Фатҳия, ки қариб
ҳамсоли ман буд, унс гирифта будем. Духтарчаи
хурдиашон Равшаной ҳамсоли Азиза буд. Бародари
онҳо Бахром, ки аз ману Фатҳия ду-се сол калон буд,
моро бо ҳар гуна бозиҳои шавқовар машғул медошт,
китоб хонда медод, афсонаҳои шавқовар накл мекард.
Аз ҳамин сабаб ин дафъа ҳам бо камоли майл ба мо-
дарам ҳамроҳӣ кардам.

-Модарам дар сари дастурхон арзи матлаб кард.
Гуфт, ки ба сараш ғавғое омадааст, чй кор карданашро
намедонад, маслиҳати дугонааш зарур аст. Фалонй,
раиси фалон колхоз ӯро чандин вақт боз ором
намегузорад ва аз ҷонаш безор кардааст. Охир, ин
худобехабар хеши дадаи инҳо мешавад, - гуфту ба
ману хоҳарчаам ишора кард бо алам.

Отахон даҳ сол ҳукм гирифтагӣ, даҳ сол ба гуфтан
осон. У дигар барнамегардад, ояд ҳам, маъюбу маслуқ
шуда меояд, -мегӯяд ӯ, - ба ман чй зарур будааст, ки
дар ин солҳои қаҳтию қиматӣ барои кути лоямут аз
пагоҳ то бегоҳ дар дӯкони цементфарш рост истаму
умрама хазон кунам. Беҳтараш ба никоҳи ӯ дароям
будаасту пошшооим шуда дар хона нишинам. Маро ба
зару зевар мепечонидааст, бачаҳоямро мепӯшонида-
асту мехӯрондааст. Ман гуфтам, ки, - суханашро давом

33
дод модарам, -даҳ сол он тараф истад, бист сол дар
ҳабс нишинад ҳам, шавҳарамро интизор мешавам. Агар
маъюбу маслуқ шуда ояд, меҳнат карда мепоям. Агар
барнагардад, бо ёди ӯ бачаҳояшро калон мекунам, вале
шавҳар намекунам.

Аввал ӯ ба патефони мо харидор шуда омад. Се -
чор рӯз пеш аз ин рӯймоли ғиҷим тӯҳфа овардааст.
Тӯҳфаашро ба дасташ қапондаму гапҳои сахт гуфтам.

- Ана, он мардак чй мехостааст, - гуфтам худ ба
худ ва нафратам нисбат ба ӯ афзуд, - хайрият, ки
модарам патефонро нафурӯхта будааст.

- Ба ӯ ҳеҷ чиз таъсир намекунад, - гуфт модарам
оҳ кашида ва пиёлаи чойро, ки кайҳо хунук шуда буд, аз
дастархон гирифта, як култ нӯшиду ҳалқашро тар кард,
- аз ҳамкорҳоям шарм медорам, ҳар рӯз меояду меояд.
Намедонам ин гӯрсӯхта кай кор мекунад._Агар ҳақорат
карда пеш кунам, метарсам, ки ба поям ягон тӯҳмат
напечонад.

- Аз дасти вай ҳар кор меояд, - гуфт
андешамандона холаи Сабоҳатой, - вайро бо райком
тарсондан лозим.

- Рост мегӯед, - хурсанд шуд модарам, - ба ин
акдам нарасидааст. Ба райком меравам, як ҷеғ зада
адабаша диҳанд, зоро ба ҳолам гузорад.

- Не, не, - гуфт саросема холаи Сабоҳатой, - ба
райком рафтани шумо лозим не. Дар райком ба гапи
ману шумо гӯш намекунанд. Баръакс гумон карданашон
мумкин, ки шумо зани «душмани халқ» ба ин коргари
пешқадами ҳукумат, раиси колхоз тӯҳмат карда
и сто да ед.

Холаи Сабоҳатой ба фикр фурӯ рафт, баъд
заҳрханда карда, илова намуд:

-Аҷаб замонаҳое шуд. Отахону Мухторҷон барои
ҳукумат тайёр буданд ҷонашонро нисор кунанд. Шаба
шабу рӯза рӯз нагуфта, бо душманҳои вай ҷанг карданд,
хонаашон палосу танашон либоси дуруста надид, имрӯз
«душмани халку» дар паси панҷара рӯз мегузаронанд.
Зану бачаҳояшон хору зор, вале ин хел зотҳо, ки ба

34
чашми ҳукумат хок мепошанд, аз ҳосили меҳнати
дигарон киса пур мекунанду занҳои ҷавонро аз роҳ
бароварданӣ мешаванд, дӯсти халқ, фарзанди эркаи
ҳукумат мебошанд...

-Чӣ кор кунам? - маъюс шуд модарам.

-Ина ба Ботуров гуфтан лозим, ба райком рафта
мегӯям гуфта, тарсонад, -гуфт холаи Сабоҳатой.

-Ман ин гапа ба Ботуров чӣ хел мегӯям, шарм
мекунам, - гуфт модарам.

-Не, - гуфт бо қатъият холаи Сабоҳатой, - худи
пагоҳ гӯед, ки овозаю дарвоза нашавад, шарм кардан
лозим нест. Бе ин ҳам Ботуров хдр рӯз омадани вайро
мебинад-ку.

Модарам ҳамин тавр ҳам кард ва аз он бало халос
шуд, вале зиндагӣ ҳар рӯз ба сари ӯ балоҳои нав ба
нав меоварду зарбаҳои нав-нав мезад.

Рӯзе ҳамроҳи модарам аз кӯчаи марказии шаҳр
мегузаштем. Нохост дар назди бинои кумитаи
партиявии шаҳр марди қоматбаланди босалобатеро
дидем. Модарам ӯро шинохта ба ман гуфт:

-Ана, амакат аз Душанбе омадаанд.

Мо зуд ба тарафи дигари кӯча, яъне ба тарафи он
мард майли гузаштан кардем. Ман аз модарам пештар
«амакҷон» гӯён Давидам. Чунон хурсанд шуда будам, ки
гӯё падарамро дида бошам. Ин мард яке аз рафиқони
падарам буд. Дар Душанбе ба хонаамон тез-тез
меомад. Ҳар дафъа, ки омаданӣ шавад, падарам ба
модарам тушбера мефармуд.

—У тушбераро дӯст медорад, - мегуфт падарам, -
вале занашро кӯчонда наомадааст, худаш танҳо.

Рафиқи падарам бо ман бисёр машғул мешуд, маро
ба ran меандохт, хоҳиш мекард, ки шеър ё суруд хонам,
баъзан то пухтани хӯрок ба кӯча мебароварду яхмос
харида медод, вале он рӯз як ба ман нигоҳ карду
шитобон, гӯё гурезон шуда, ба иморати якошёнаи
тозабунёд даромада рафт. Ман ҳайрон шуда дар ҷоям
шах шуда мондам. Модарам расида омада, маро

35
дуртар бурду ба оғӯш кашид. Тамоми вуҷудаш
меларзид.

-Мо нашинохтем, духтаракам, - гуфт модарам
мӯйҳоямро сила карда, - вай амаки ту набудааст...

-Не, худи худашон, - мегуфтам гирякунон, - ман ба
он кас чй кор кардам, ки қаҳр карда рафтанд.

-Мумкин туро нашинохтаанд, охир ту духтари калон
шудӣ, -бо рӯймолчааш ашки чашмонамро пок карда,
маро ором карданй мешуд, вале оби чашмонашро
дошта наметавонист.

Мо хомӯшона ба хона омадем. Шабона модарам
маро хоб гумон карда, ба бобоям воқеаро гуфта доду
хулоса кард:

-Акнун дӯстони наздики падари инҳо ҳам аз мо
рӯй тофта истодаанд. Ҳазарӣ шуда мондем.

Бобоям дар ҷавоб гуфт, ки аз онҳо гила накунад,
замона ҳамин хел. Одамон аз сояи худашон
метарсидагй шуда монданд.

Модарам чанд вақт ба худ наомад: кам ran мезад,
ҳатто рафтори кӯдаконаи дилкаши хоҳарчаам ӯро ба
завк, намеовард.

Пас аз чанд муддат намедонам модарам ин
ҳодисаро фаромӯш карда буд ё не, ки боз ҳодисаи ба
ҳамин монанде рух дод.

Як ҳамсоягузарамон, ки зани бефаранҷӣ буду дар
кадом идораи шаҳр кор мекард, ба духтараш сафедй
гирифт. Модарам рӯзи истироҳат оши палав пухта хост,
ки ӯро рафта муборакбод кунад. Барой он ки палав
хунук нашавад, онро кашида ба дастархон печонду
духтари тағо Ислом - апачаи Робиаро ҷеғ зада, илтимос
кард, ки ба хонаи онҳо бурда диҳад ва худаш дар
тараддуди либоспӯшӣ шуд. Дере нагузашта, апачаи
Робиа табак, дар даст гашта омад.

— Ҳа, Робиаҷон нарафтй-мй? -гуфт модарам
ҳайрон шуда.

Духтари бамулоҳизае буд апачаи Робиа, ӯ гӯё
гуноҳе содир карда бошад, худро ноҳинҷор ҳис мекард
ва чй гуфтанашро надониста рост меистод.

36
-Чӣ шуд, Робиаҷон? -боз пурсид модарам.

-Гуфтанд, ки ош лозим нест, - оқибат ҷавоб дод ӯ.

-Чӣ, бедастархон равам будааст-мӣ?

-Не, - гуфт апачаи Робиа забои хоида ва маҷбур
шуд, ки буду шуди гапро гӯяд: тарафи кудо

калоншавандаҳо будаанд, агар касе зани «душмани
халқ»-ро он ҷо бинад, вайҳоба ran мерасидааст.

-Эҳ, ман кӣ будани худама фаромӯш кардаам, -
гуфт модарам ва худро ором вонамуд карда, табақро аз
дасти Робиа гирифту ба ӯ гуфт:

-Рав, бувата ҷеғ зада биё, ин оша ҳамроҳ мехӯрем.

Дере нагузашта апачаи Робиа ҳамроҳи модараш
омад. Модарам зуд хӯриш тайёр кард: як пиёзро майда
пора карду бо оби хунук шуст ва аз шишаи нимлитра ба
болояш сирко рехт, баъд дастархон андохту табақи
ошро кушода, дар мобайн гузошт.

-Баҳ, баҳ, чи палави бомаза пухтед, Хосиятхон, -
гуфт бикелинам, - кайҳо боз ин хел палава нахӯрда
будам. Ин насибаи мо будаасту шумо онро сарсон
кардед. Садқаи ош шавад вай..., - дашном дод он
ҳамсояамонро.

-Рост мегӯед, - гуфт модарам, - гиретон, ош
намонад, табақа холӣ кунем.

Вале ман медидам, ки аз гулӯяш ош намегузашт.
Вак^е ки ба табақ даст дароз мекард, ангуштонаш ноаён
меларзиданд. Баъд аз ин модарам ба ҳар хел маърака
намерафтагӣ шуд.

Нӯхуми январи соли 1944. Ҳама ҷо барфи сап-
сафед. Ҳаво чунон сард буд, ки туф кунӣ, ба замин
наафтода ях мекард...

Пас аз пешин корҳои хонаро анҷом дода, мехостам
ба хонаи Кароматино равам. Апачаи Робиа ба тӯппиам
нусха кашида доданро ваъда карда буд. Ба ҳамин ният
ба кӯча баромадам. Дар кӯча касе наменамуд. Фақат аз
мобайни роҳи калони пурбарф ду кас, яке пеш-пешу

37
дигаре аз қафо, меомаданд. Зан ё мард будани одами
пеш-пеш омадаистода маълум набуд. Ба сэру рӯяш
рӯймоли хокистарранге ва ба бадану пойҳояш матоҳои
кӯҳнаи ҳархела печонда буд. Латтаҳои нӯгҳояшон
овезони пойҳояш ба роҳ рафтанаш халал
мерасониданд. У мисли он ки касе таъқиб мекарда
бошад, қариб ки медавид. Каси аз ақиб омадаистода
кӯшиш мекард, ки ба ӯ расида гирад, вале
наметавонист. Ман ӯро шинохтам: аммаам Бипошшохон
буд. Ӯ маро дидан замоно фарёд кард:

-Биё, дав, ман дадаата гирифта омадам.

Бо тамоми кувватам Давидам, вале ба падарам
наздик шудаму истода мондам. Наход ҳамин
ҷулҳиндипӯш падари ман бошад?! - шубҳа кардам дар
дилам. Ман борҳо рӯйи ҷогаҳ дароз мекашидаму
омадани падарамро тасаввур мекардам. Ба мо хабар
медиҳанд, ки падарам озод шудаасту фалон рӯзу
фалон соат меояд. Ҳавлиро об зада мерӯбам, хонаро
топа - тоза мекунам, кӯрпачаҳои нав меандозам. Ба
пешгоҳи хона барои падарам болишти пар мегузорам.
Баъд ману модараму хоҳарчаам либосҳои нав
мепӯшему ба пешвози падарам ба аробахона меравем.
Аробахона гуфта он солҳо истгоҳи аробаю мошинро
меномиданд, ки дар даромадгоҳи маркази щаҳр воқеъ
буд. Падарамро низ дар либосе пеши назар меовардам,
ки то ҳабс шуданаш мепӯшид. Костюми сиёҳ, куртаи
гиребонаш тукмадори сафед, галстуки сурх ё сиёҳ, мӯйи
ғуллиаш ба тартиб ба боло шона зада. Агар зимистон
бошад, дар тани падарам палтои гиребонаш пӯсти
барра ва телпаки пӯстибаррагинро медидам. Андоми
ӯро ба чунин ҳоле ки гадо аз вай сад бор беҳтар буд, ба
ягон гӯшаи хаёлам наоварда будам.

Падарам рӯяшро андаке кушод.то худро ба ман
шиносонад. Сони маро ба оғӯш кашид ва ҳунгос зада
гирист. Ҳанӯз падарам ба хона надаромада, модарам
расида омад. Ба ӯ касе омадани падарамро хабар
додааст. Модарам ба таги падарам кӯрпача андохт.
Худаш зуд берун баромада, деги мисро болои оташдон

38
гузошта, аз об пур карду ба зераш оташ гиронд. Баъд
латтапораҳои ба тани падарам печондашударо кушода
партофт. Палоси хонаро андаке қат карду кӯрпаи
сандалиро боло бардошт ва тағораи калони
чомашӯйиро наздик оварда монд. Сандуқро кушода,
бухчаеро берун овард. Дар он бухча аз куртаи таг cap
карда, то ҷомаи ласи сиёҳ якқабатӣ барои падарам сару
либос буд. Модарам бо ҳамроҳии аммаам падарамро
оббозй доштанд. Бобоям сартарош овард ва ӯ мӯйи
сари падарамро гирифта, ришашро тарошид. То ҷамъ
шудани хешу табор ва ҳақку ҳамсояҳо падарам андаке
ба худаш монанд шуд, вале ҳоло ҳам ӯро ба осонӣ
шинохтан мумкин набуд. Пӯсти рӯйи як вақтҳо сафеду
шаффофаш ба зарди қаҳваранг табдил ёфта, дар
пешонӣ ва рухсораҳояш дасти пирӣ тӯр андохта, буд.
Чашмонаш чукур рафта, аз зери абрӯвони сермӯяш
базӯр менамуданд.

Аммаам чй тавр овардани падарамро накд кард, Ӯ
сеюм ё чоруми январ барои дидани падарам ба
Зангиато рафта буд. Дар ҳабсхона ба аммаам
гуфтаанд, ки падарам сахт бемор аст. Бинобар ин, ӯро
пеш аз мӯхдат ҷавоб додаанд. У дар беморхона аст.
Аммаам дар беморхона падарамро дар як ҳоли табоҳ
меёбад: на аз ҷояш хеста метавонистаасту на роҳ
рафта. Аммаам либоси беморхонаро супурда, куртаю
ҷомаи худашро ба падарам мепӯшонад, рӯймолашро ба
сару гарданаш мепечонад ва пуштора карда, то
наздиктарин чойхона, ки тақрибан дар масофаи 700-800
метр воқеъ будааст, мебарад. Дар он ҷо бо ёрии
чойхоначй, ки шахси раҳмдил, савобталаб ва пурдидае
будааст, андак орд ва шир пайдо мекунаду атола
мепазад. Пас аз хӯрдани атола падарам бисту чор соат
хоб меравад ва баъд бедор шуда, боз хӯрок талаб
мекунад.

-Дар ин ҳол то хонаатон намерасад, -мегӯяд
чойхоначй ба аммаам.Аммаам бо маслиҳати ӯ се рӯз
падарамро парвариш мекунад. Рӯзи чорум ӯ аз хонааш

39
як кампали қӯҳна ва латтапораҳои бисёре меораду ба
бадану дасту пойи падарам мепечонад. Хари кадом
ҳамсояашро талабида, падарамро ба он мешинонад ва
шогирдашро, ки бачаи тахминан 12—13-сола будааст,
ба онҳо ҳамроҳ мекунад, то ки бурда ба поезд савор
кунад.

Аммаам ҳоло хдм, вак^е ки он рӯзҳоро ба хотир
меоварад, ҳайрон шуда мегӯяд:

-Акоям, ки ба пояшон рост истода
наметавонистанд, ҳамин ки дар аробахона аз мошин
фуруд омадем, ба роҳ даромаданд. Ҳар қадар, ки ба
хона наздик мешуданд, ҳамон қадар қадамашон тезтар
мешуд ва қарибиҳои ҳавлӣ ба давидан даромаданд. Аз
афти кор хаёли дидори зану фарзанд ба он кас кувват
бахшида буд.

Хурсандии модарам ҳадду канор надошт. У ба
назарам аз пештара дида ҷавонтару зеботар шуд.
Ҳамеша табассум_мекард, ба шӯхии ҳамсояҳо бо шӯхӣ
ҷавоб мегардонд. У тамоман тағйир ёфт.

Дар хонаамон тӯй буд. Холаам барои меҳмонҳо ош
мепухт, модарам барои падарам мурғшӯрбо.

-Ба ин кас ҳоло хӯроки бақувват хӯрдан мумкин
нест^- гуфт модарам, - канда шуданашон мумкин.

Ӯ дар сари ин ran шавҳари аммаамро ба хотир
оварда овозашро паст кард, то ки аммаам нашунаваду
аламаш тоза нагардад.

Соли 1937 пас аз ҳабс шудани падару амакам
шавҳари аммаам, ки Қоришафеъ Мирхолов ном дошта,
роҳбари идораи накдиёти Истаравшан (Тоҷиктранс)
шуда кор мекард, даҳ сол хукм гирифта буд. У як сол аз
падарам пештар, соли 1943 мисли ӯ пеш аз мӯҳлат ба
сабаби беморӣ ҷавоб шуда омад. Аммаам дар ноҳияи
Басманда муаллима шуда кор мекард. Он сол ҳам
зимистон сахт омад, барфи бисёр борида роҳй байни
ноҳияҳо ва шаҳрро баста, робитаро қатъ карда буд. Дар
байни хешу табор ягон марди бутун ёфт нашуд, ки
рафта ба аммаам омадани шавҳарашро хабар диҳад.

40
Мардҳо ҳама дар фронт буданд. Ба аммаам ин хабар
баъд аз як хдфта расид. То омадани аммаам
нигоҳубини шавҳари бемори ӯро хешу табор ва
ҳамсояҳо ба ӯхда гирифта буданд, зеро модари ӯ, яъне
хушдомани аммаам низ бемори бистарӣ буд.

Шавҳари аммаам марди бузургҷусса ва фарбех,
буда, шиками калон ва рӯйи сергӯшт дошт^Пӯсти рӯяш
сафед ва рухсораҳояш суп-сурх буданд. У бештар ба
пахдавони гӯштингир монанд буд. Вақте ки ману
модарам ӯро диданӣ омадем, дар болои ҷогаҳ гӯё, ки як
қанор устухонро шинонда буданд. Пӯсти рӯяш дар
поёни манаҳаш, чун пуфаки чанд бор дам дода, боз
холӣ кардашуда, овезон буд. Дар назди ӯ дастархон
андохта буданд, болояш хӯрокҳои гуногун меистод.
Ҳамсояҳо яке тухмбирён оварда буданду дигаре
ширкаду, сеюмӣ торпухту чорумӣ кичирӣ. У ҳарисона
гоҳ ба яке даст мезаду гоҳ ба дигаре. Мехӯрду мехӯрд,
ҳеҷ сер намешуд. Ана, ҳамин пурхӯрй, чунон ки
воқифони ҳол мегуфтанд, аҷали ӯро тезонид. Рӯзе ки
аммаам болу пар бароварда, ба дидани шавҳараш
омад, аз дарвозаи ҳавлиаш ду тобутро паси ҳам берун
оварданд: яке тобути шавҳарашу дигаре тобути

хушдоманаш.

Модарам падарамро се моҳ нигоҳубин кард. У акнун
ба тадриҷ ба худ омада, қувват пайдо мекард, вале
бемориҳои дар ҳабсхона гирифтор шудааш ҳанӯз ӯро
тарк накарда буданд. Фишори хунаш баъзан баланд
мешуд, узвҳои ҳозимааш хуб кор намекарданд,
Падарам дар Истаравшан мондан нахост. Модараш пае
аз як соли ҳабси падару амакам ба он алам тоб оварда
натавониста, вафот карда буд. Тағоям боз ба Душанбе
рафтанд. Падарамро низ Душанбе сӯйи худ мекашид.

Дар Душанбе ба хонаи тағои хурдиам фуромадем.
Рӯзи дигар баъд аз ноништа падарам ба назди
рафиқаш Бобоҷон Ҳусейнҷонов, ки он вак^ вазири
саноати сабуки ҷумхурӣ буд, рафтан хост. Модарам
чизе на гуфт, вале хавосаш парешон шуд. Баъд аз
рафтани падарам ба зани тағоям гуфт:

41
-Ин мардак базӯр ба худашон омада истодаанд,
илоҳо Ҳусейнҷонов нағз қабул кунад-дия. Агар Худо
накарда, рӯйи хуш надиҳад, зиқ шаванд, бемориашон
авҷ мегирад.

-Ҳар гапа ба дилатон нагиред, - гуфт зани тағоям,
- вай ҳам одам. Наход, ки баъд аз ин қадар сол
рафиқаш пешаш ояду рӯйи хуш надиҳад?!

Модарам фикр карда монд. Аз афти кор ба зани
тағоям чй гуфтанашро намедонист. Баъд гуфт:

-Охир, вай вазир, ин кас ҳар чи х,ам бошад, аз ҳабс
омадагй, кй медонад?...

-Хайр, вазир шудааст, шудааст-дия, имрӯз вазир,
пагоҳ Худо медонад, ки мешавад! - бо қаҳр гуфт зани
тағоям, - сонй ба пешонаи почоям «аз хдбс омадагй»
гуфта навишта мондаанд-мй?! Озод шуда, ки омаданд,
об ба лаби ҷӯй баробар.

-Баробар не-дия, - гуфт модарам андешамандона,
вале давом додани ин мавзӯъро дигар лозим надонист
ва нигоҳи саволомези зани тағоямро беҷавоб моноид.

Модарам чанд маротиба ба куча баромада омад,
вале аз падарам ҳамоно дарак набуд. Ниҳоят, соатҳои
сею ним дарвозаи ҳавлӣ кушода шуда, падарам намоён
гардид. Ману модарам ба пешвозаш давидем. У хушҳол
буд. Ман гумон кардам, ки модарам «ин қадар дер
кардед, диламона гургҳо тала карданд» гуфта, изҳори
зиққӣ мекунад, вале падарамро дидан замоно як оҳи
сабук кашиду чеҳрааш кушода шуда рафт.

-Ман дер кардам, хавотир шудй-мй, - гуфт па-
дарам гунаҳкорона, -бо Бобоҷон гапамон кӯр гирифт.
Ҳар чанд гуфтам, ки туро аз кор моноидам, иҷозат деҳ
равам, намонд. Ба ошхона рафта хӯрокхӯрдем.

Баъд падарам гапҳои аз забони Ҳусейнҷонов
шунидаашро гуфта дод:

-Ман ба бегуноҳии шумо ягон зарра шубҳа
надоштам, ҳоло ҳам надорам, - гуфт Бобоҷон. Дар
идораҳои боло ҳамон солҳо, аз афти кор, як гурӯҳ
душманони халқ нишаста буданд, кори худро карданд:
бисер кадрҳои хуб ҳайф шуданд.

42
Бобоҷон ба ман кор ёфта дод, мебахшӣ бо ту
маслихдт накарда, розигӣ додам, - гуфт падарам.

-Кадом кор аз дастатон меояд, шумо ина аз ман
нағзтар мефаҳмед, -гуфт модарам, - ин ҷо ихтиёр ба
дасти худи шумост.

-Ман ба кори идеологи ҳуқуқ надоштаам. Бобоҷон
ба ман вазифаи муовини сардори ОРС-и корхонаи
дӯзандагии рақами якумро пешниҳод кард. Гуфт, ки мо
ба коркунони нағз эҳтиёҷ дорем, худат медонӣ, ки ҷанг
рафта истодааст, ҳам фронта таъмин кардан, ҳам як
навъ карда, мардума аз ҳалокат нигоҳ доштан лозим.
Гуруснагӣ чизи сахт аст, ту инро аз мо беҳтар медонӣ.
Дар корхонаи дӯзандагӣ асосан занҳо кор мекунанд,
падару писару шавҳаронашон дар ҷанг. Таъмини оила
ба зиммаи онҳо. ОРС бояд онҳоро бо озуқа таъмин
кунад, дар ин кор дастони ҳалолу пок лозим. Ҷанг ҳам
ба қарибӣ тамом мёшавад, «душманони ҳалқ»-у
«писарони бою мулло» барин гапҳо ҳам нест
мешудагист. Ҳоло фикру зикри роҳбаронамон ба ҷанг
банд аст. Мана мебинӣ, ҳамин ки ҷанг тамом шуд,
ҳатман ба сари ин хел масъалаҳо бармегарданд. Он гоҳ
туро ҳам мувофиқи истеъдоду ақлу заковатат истифода
мебарем.

Бобоҷон маро ба корхонаи дӯзандагӣ гирифта
бурд ва бо директори корхона ва сардори ОРС
Владимир Владимирович Холодний шинос кард.

-Рафиқатон ҳамин қадар одами хуб будаанду ин
кас, - ба тарафи модарам ишора кард зани тагоям, -
худашона хӯрданд.

-Ҳа, - гуфт падарам, - Бобоҷон ҷони одам, баакд,
кордон. Одамгариашро намегӯед-мӣ: бегоҳ ҳамаамона
ба хонааш таклиф кард.

-Тамоми рӯз вақташонро гирифтеду боз бегоҳ
онҳоро ташвиш додан чӣ лозим! - гуфт модарам, - даст
дароз карданд гуфта, оринҷашонро надорем.

-Не, -гуфт падарам бо қатъият, - наравем
намешавад. Бобоҷон ба занаш телефон карда хабар
дод.

43
Бегоҳӣ мо ба хонаи амаки Ҳусейнҷонов рафтем.
Хонаи онҳо дар хиёбони Ленин, дар рӯбарӯи Боғи
истироҳат, дар ҳавлии ҳукуматӣ воқеъ буд. Дар ин
ҳавлӣ ҳар як оила дар хонаҳои алоҳида зиндагӣ мекард.
Зани амаки Ҳусейнҷонов - келинояи Муборакхон, аз
зурсандиаш намедонист, ки моро куҷо шинонад.

У чавонзани зебо, ранги рӯяш сафеди ба гулобӣ
моил буд, чашму абрувонаш сиёҳ ва мӯяш дорчиранг.
Аз гуфти модарам амаки Ҳусейнҷонов ҳангоми дар
Тошканд хонданаш ба ӯ ошиқ шуда, хонадор шуда
будааст. Муборакхон ба тоҷикӣ ширин ҳарф мезад,
вале баъзан калимаи «нақалгӣ»-ро ба гуфтор ҳамроҳ
мекард.

Моро ба хонае дароварданд, «и дар чор атрофаш
кӯрпача партофта, дар миёна дастархон андохта
буданд. Рӯйи дастархон аз анвои хӯрданӣ пур буд. Ман
гумон карда будам, ки ҳоло меҳмонҳои бисёре меоянд,
вале то охири меҳмондорӣ касе наомад. Маълум шуд,
ки фақат мо ба меҳмонӣ хабар шуда будаем. Вақте ки
соҳибони хона берун баромаданд, модарам ба падарам
оҳистаяк гуфт:

-Хайрият омадем, барои мо ин қадар ташвиш
кашидаанд, намеомадем айб мешуд.

Ман чунин меҳмондориро то он дам ягон бор
надида, будам. Ду духтарчаи соҳибхона, ки калонӣ
қариб ҳамсинни хоҳарчаам ва хурдӣ аз ӯ ду-се сол
хурдтар буд, Азиза ва Назира ном доштанд. Ба чеҳраи
сап-сафеду тару тоза, либоси зебою шинамашон ҳаваси
кас меомад. Махсусан куртаи духтарчаи калонӣ дар
хотирам нақш бастааст. Он аз матои катаки сурху
сафед, гиребон, нӯги остин ва кисаҳояш аз матои
якранги сафед дӯхта шуда буд. Мӯяшро дуто бофта, ба
нӯгаш лентаи сафед баста буд.

Дар Истаравшан духтарҳо то шавҳар кардан
мӯяшонро дуто намебофтанд. Ҳоло мӯйи Азизаро дида
суханони бикелини зани тағо Ислом ба хотирам омаду
хандаам гирифт. Боре дугонаам Каромат cap шусту

44
апачаи Робиа мӯяшро дуто бофта монд. Бикелин
апачаи Робиаро чанг карда гуфтанд:

- Барой чй ина бевачаҳо барин карда мондй?!

Модарам пай бурд, ки ман ба либоси духтарчаҳо

зеҳн монда нигоҳ кардам ва ё магар ҳаваси худаш
омад, ки баъди ба хона баргаштанамон гуфт:

- Куртаи Азиза маъқул шуд-а? Дадаат ба кор
дароянд, ба ту ҳам ҳамин хел курта харида медиҳам.

Дар сари дастархон амаки Ҳусейнҷонов аз падарам
пурсид, ки дар бораи ҷойи истиқоматашон чӣ фикр
дорад. Падарам гуфт, ки аз пагоҳ cap карда хонаи
иҷора мекобад. Ҳамин ки пайдо кард, рафта кӯчамонро
меорад. Модарам, ки то ин дам ба тал ҳамроҳ нашуда
хомӯш менишаст, беҷуръатона гуфт:

- Ягонта ҳавлича мехаридем, нагз мешуд. Як дар
хона дошта бошад ҳам, азони худамон бошад. Ба иҷора
ҳавлии алоҳида ёфтан душвор, даруни як ҳавлӣ
ҳамроҳи соҳибаш зиндагй кардан боз ҳам душвортар.
«Гӯр ҷудо, гӯрхона ҷудо» гуфтаанд, шукр мо чор
нафарем.

Падарам ҳайрон шуда ба модарам нигарист. Барои
ҳавлӣ харидан пул аз куҷо меёбем, - чунин маъноро
ифода мекард нигоҳи падарам.

-Қолинамонро мефурӯшем, - гуфт модарам, -
моли асил, нағз пул диҳанд даркор.

Мо ҳамагӣ ду қолин доштем. Яке зардалои бепат.
Аз рӯзе, ки ман худро шинохтаам, ин қолин дар
хонаамон густурда шуда буд. Танҳо солҳои охир бекора
шуда монд. Дигаре қолини пати қирмизии бисёр хушобу
ранг, ки паташ нарму маҳин ва пурҷило буд. Ман ягон
бор надидаам, ки ин қолинро модарам андохта ё ба
девор овезон карда бошад. Модарам онро бисёр эҳтиёт
мекард. Тобистон кушода шамол медоду ба дарунаш
тамоку пошида, боз мепечонд ва болои сандуқ, ба зери
таҳмони кӯрпаҳо мегузошт.

Ман чанд бор гуфта будам, ки биёед, ҳамин
қолинро ба девор овезем, хонаамонро оро диҳем. Ҳар
бор мегуфт, ки дадаат биёянд, ба хонаи дигар мекӯчем,

45
он вак^ ё девор ба меовезем ва ё замин ба меандозем.
Модарам дар хонаи бобоям худро чун дар хонаи худаш
ҳис намекард.

Амаки Ҳусейнҷонов ҳам фикри модарамро
писандид. - Хайр, агар пулатон нарасад, ягон илоҷ
мекунем, - гуфт ӯ.

Модарам бо ҳамсоязанҳои тағоям зуд унс гирифт ва
ба воситаи онх,о дар байни се-чор рӯз ҳавлии фурӯшӣ
ҳам пайдо кард. Ин ҳавлӣ дар паси мактаби миёнаи
№7-и ҳозира (он вақт мактаби миёнаи №3 буд), дар
наздикии ҳавлии тағоям воқеъ буд. 'Гағоям он вак^ дар
маҳаллаи Сари осиё, кӯчаи Озодии занон истиқомат
дошт. Ҳавлӣ ду хонаи даруну берун ва як хоначаи
алоҳидаи гилии дошт. Замини хонаҳо тахтафарш
надошт, дар сақф ба ҷойи аасса шохаҳои дарахт
истифода шуда буданд, ки баргҳои хушки онҳо аз байни
болорҳои тахтагини каҷу килеб овезон буданд. Болои
девори андованашудаи похсггини ҳавлӣ бо хасу хошок
пӯшонида шуда буд. Май аз падарам сабаби онро
пурсидам, зеро деворҳои ҳавлиҳои Исгаравшан ин хел
сархор надоштанд. Падарам гуфт, ки хоки ин ҷо мисли
зағора аст, онро борон зуд шуста мебарад. Барон он ки
борон ба девор нарасад, болои онро мепӯшонанд.

Модарам аз хурсандӣ ба куртааш намегунҷид:

-Ин қадар қимат не: - мегуфт ҳар замон, - ҳамагӣ
даҳ ҳазор (бо пули кӯҳна). Қолинамонро бояд камаш
ҳафт - ҳашт хдзор гирад, мондагиашро ягон илоҷ
мекунем. Вале ба ман хонаҳои он ҳавлӣ маъкул набуд.
Дар Истаравшан ҳезумхонаи бобоям аз ин хонаҳо сад
бор ободтар буд, аммо дар ин бобат ба модарам чизе
нагуфтам. Модарам инро аз авзоам пай бурду гуфт:

-Ҳеҷ ran не, ба дарунаш даромада гирем,
оҳиста-оҳиста обод мекунем.

Модарам бо соҳиби ҳавлӣ гуфтугӯ карду чанд рӯз
мӯхдат гирифт ва ману Азизаро дар хонаи тағоям монда
бо падарам ба Истаравшан рафт. Аз он ҷо кӯчамонро
рост ба ҳамин ҳавлӣ оварданд ва дар айвон ҷой
карданд. Падару модарам аввал даруну беруни

46
хонаҳоро сафед, фаршашро андова ва тирезаҳояшро
ранг карданд. Ҳар рӯзи истироҳат падарам ягон тарафи
ҳавлиро лою гил мекард ва модарам ёрӣ мерасонд.
Падарам девори ҳавлиро андова кунад, модарам лой
мекашонд. Рӯйи ҳавлиро низ дукаса аз алаф тоза ва
ҳамвор карданд. Шохи дарахтонро буриданд, акнун
осмони ҳавлӣ васеъ шуда, нури офтоб ба рӯйи он
зиёдтар мерасид.

Чунон ки модарам гуфта буд, дар андак муддат
ҳавлӣ тамоман ранги дигар гирифт. Шавқи ман ҳам ба
тоза кардани ҳавлию хонаҳо то рафт меафзуд. Ба ман
махсусан ҳавзи начандон калони пушти ҳавлиамон, ки
дар замини мактаб воқеъ буду ба атрофи он дарахтони
баланду калон соя меафканд, маъкул буд. Ҳавлиамон
ба ғайр аз дарвозаи асосӣ ба тарафи мактаб дарича
дошт. Тобистони гарм ҳангоми таътили бачаҳо мо дар
болои суфаи пастакаке, ки посбони мактаб амаки Сӯфй
сохта буд, шолчаю кӯрпача андохта менишастем ва аз
ҳавои салқини он ҳаловат мебурдем. Солҳои шастум ин
ҳавзро гӯр карданд ва посбонхонаеро, ки дар шафати
он воқеъ буд, аз байн бардоштанд ва дарахтонро
решакан карданд. Ҳоло ҳам фаҳмида наметавонам, ки
ба чӣ сабаб ин хел карданд.

Ҳавлии мактабро ҷӯйи серобе, ки аз пахдӯи ҳамин
ҳавз мегузашт, ба ду тақсим месохт. Як тарафи ҷӯй
дарахтзор буда, тарафи дигараш, ки ба пушти девори
мо мечаспид, замини холӣ буд. Падарам ҳар замон ба
ин замин нигоҳ карда афсӯс мехӯрд, ки бекор
хобидааст. Оқибат бо иҷозати директори мактаб
Фахфур Ғафуров ном марди калонҷуссаи қадбаланд, ки
роҳбари кордону муаллими донишманд, вале хеле
сахтгир мегуфтанд, ба он замин картошкаю ҷуворӣ
коштанӣ шуд.

Падарам заминро побел ва хокашро нарм карда,
ҷӯякҳо кашид. Ба ману модарам фармуд, ки картошкаро
барои кишт тайёр кунем. Як картошкаро чанд пора
мекардем, дар ҳар пора чашмаке нигоҳ дошта мешуд.
Ҳар пораро дар масофаи ду ваҷаб аз ҳамдигар дуртар,

47
дар ду тарафи ҷӯяк чукурча кофта, шинондем. Падарам
дар чор тарафи замин чуворй кошт. Тирамоҳ картошкаю
ҷуворӣ ҳосили фаровон дод, ки кдриб тамоми зимистон
ба рӯзгорамон расид.

Модарам дони ҷувориро хушк карда, ба дети
тафсон андохта мезирбонид. Ҳангоми қариб бирён
шудани он ба болояш хокистар мепошид. Донаҳои он
часар - чусур садо бароварда, мекафиданд ва дар як
лаҳза даруни дег ба пахтазори сап-сафед табдил
меёфт. Модарам кисаҳои бачаҳои ҳамсояҳоямонро низ
аз ҷуворибирён пур мекард.

Падарам шабу рӯз заҳмат мекашид, лаҳзае вак^и
холиаш набуд, рӯзона ба кори идора машғул мешуду
бегоҳӣ ва рӯзи истироҳат ба корҳои рӯзгор банд буд. Бо
вучуди меҳнати зӯр баданаш об гирифта, ба рӯяш сурхй
дамид, чашмонаш нур пайдо карда, дар чеҳрааш осори
як навъ қаноатмандӣ аз зиндагй падид омад. Хусусан
баъд аз таваллуди хоҳарчаам Маҳбуба тамоман хушҳол
шуда рафт. Дасташ, ки холӣ шуд, бо хоҳарчаам машғул
мешуд ва ба модарам ёрӣ мерасонд. Ҳамин ки Маҳбуба
роҳравак шуду ба ran даромад, ба ӯ шеър ёд медод,
худаш суруд мехонду ӯро ба рақс медаровард.

Боз як орзуи падарам ҷомаи амал пӯшид. У бисёр
мехост, ки духтари амакам Розия ҳамроҳи мо зиндагй
кунад. Боре дар сари дастархон падарам аз ин хусус гал
кушод. Гуфт, ки Бипошшо ҳанӯз ҷавон, ӯ бояд шавҳар
кунад. Аз тарафи дигар, ман, ки баргаштам, бояд ба
фарзанди бародарам падарй кунам.

Модарам розӣ шуд. Маслиҳат карданд, ки падарам
телеграмма медиҳад ё мактуб менависад, то ин ки
аммаам Бипошшохон апаи Розияамро гирифта ояд ва
бо ҳамин баҳона се - чор рӯз меҳмони мо шавад.
Аммаам омад ва апаи Розияамро дар хонаи мо монда,
баъди як ҳафта ба Истаравшан баргашт.

Баъди шавҳар кардани зани амакам духтари
калонии ӯ Ойтӯтахон ба такдираш тан дода, дар Зосуни
Фалғар ҳамроҳи модараш зиндагй кардан гирифт, вале
духтари хурдии ӯ Розия аз рӯзи аввали дар хонаи онҳо

48
пайдо шудани марди бегона сабру қарор гум кард. Он
мард аз дар дарояд, ин аз тиреза мегурехт. Шабҳо ба
хонаашон намеомад, дар хонаи ҳамсояҳо ва хешу
табор мехобид. Ин хабар ба гӯши бибиам расид. У
аммаам Бипошшохонро фиристод, ки аз аҳволи бачаҳо
хабар гирифта ояд.

Ҳамин ки аммаам ба Зосун меравад, апаи Розияам
домани ӯро маҳкам медорад ва мегӯяд, ки ӯ ин ҷо дигар
як дақиқа ҳам намеистад, ба назди бибиам меравад.
Аммаам ӯро ба Истаравшан гирифта овард. Дере
нагузашта, ӯ аз бибиам ҳам маҳрум шуд, вале ба хо-
наашон баргаштан нахост ва ҳамроҳи аммаам монд.

Апаи Розияам табиатан шӯх ва хушҳол буд, вале
баъзан андешаманд менамуд ва дар ин лаҳзаҳо дар
қаъри чашмони сиёҳаш як ҳузни рикқатоваре падидор
мегардид. У падарашро зуд-зуд ба хотир меовард, вале
номи модарашро шунидан намехост. Дили ман ба ӯ
бисёр месӯхт. Модарат зинда бошаду аз ӯ ҷудо бошӣ.
Ман инро ҳеҷ тасаввур карда наметавонистам. Баъзан
маро тэтой Акобирхонам ба Бекобод гирифта мебурд.
Дар хонаи онҳо аз се рӯз зиёд истода наметавонистам
ва модарамро ёд мекардам. Аз зани тагоям пинҳонӣ ба
пушти хона гузашта гиря мекардам.

Боре байни ман ва апаи Розияам дар ҳамин мавзӯъ
сӯҳбате ба вукӯъ пайваст. Апаам гуфт:

-Дар аввалҳо модарамро бисёр ёд мекардам.
Чашмам ба роҳаш чор буд. Гумон мекардам, ки рӯзе
меояду мегӯяд, ки ман он мардакро пеш кардам, биё, ба
хона равем. Ҳар сеямон -ману тую Ойтӯта, зиндагй
мекунем ва падаратро интизор мешавем, вале ин тавр
накард. Дуруст аст, ки чанд бор одам фиристод. Баъзан
майли рафтан ҳам мекардам, вале ҳамин ки он
мардакро ҷомаи беқасаби падарам дар тан пеши назар
меовардам, нафратам меафзуд ва аз раъям мегаштам.
Ҳоло хдм чашми дидан надорам. Охир, ман ба модарам
гуфта будам, ки ё маро гӯяд ё шавҳарашро.

49
Пас аз ба хонаи мо омадани апаи Розияам зани
амакам падарамро диданй омад. Аз мактаб омадам, ки
дар айвон се-чор кас нишастаанд:

- Янгапошшоат ва апаи Ойтӯтаат омаданд,
ҳозиракак, - гуфт модарам, пичиррос зада, - аввал
рафта бин, баъд либосатро мекашй.

- Янгапошшоам? -ҳайрон шуда пурсидам аз мо-
дара_м.

У баъди ҳабси амакам ва ба деҳаи Зосуни ноҳияи
Айнй кӯчида рафтанаш ягон бор ба хонаи мо наомада
буд.

- Ҳа, янгапошшоат, модари апаи Розияат, - такрор
кард модарам.

Ман рост ба тарафи айвон рафтам. Ба ғайр аз
янгапошшоаму апаи Ойтӯтаам боз ду-се нафар аз
хешовандони фалғариамон ҳамроҳ омада буданд.
Занҳо маро ба оғӯш гирифта бӯсиданд. Мардҳо
пурсупос карданд.

Ман зеҳн монда ба зани амакам нигаристам. Вай
«янгапошшо»-и ман медонистагй набуд: тамоман дигар
шудааст. Зани амакам андоми латифу нозук ва қаду
қомати зебо дошт. Ман ӯро намедонам ба чй сабаб
хдмеша дар либоси зимистонй пеши назар меовардам.
Ӯ палтои пашмини хокистарранг мепӯшид, ба сараш
рӯймоли шоли сафед ва аз таги рӯймоли шол дурраи
фаранги сиёхро қашқарча карда мебаст (аз афти кор,
чунин тарзи бастани рӯймол дар Қошгари Хитой
маъмул будааст ва аз он ҷо ба тарафҳои мо паҳн
шудааст: рӯймоли фаранг ё шоҳиро аз ду кунҷаш қат
карда, дар байни он як варақи дафтарро дуқат карда
мегузоштанду дар ҳамин хрлат ба cap мебастанд, ки
пешонабанди бухороихрро ба хотир меовард).

Янгапошшоам медонист, ки ранги сиёху сафед ба
рӯйи сафеду чашму абрӯвони сиёҳаш мезебад. Дар
пойи ӯ ҳамеша калӯшу маҳсии нав буд ва ӯ мисли
модарам бефаранҷӣ мегашт.

Ҳоло дар тан камзӯли бахмали сабзи рангпарида
дошт. Остинҳои куртаи гулдораш аз остини камзӯлаш

50
баромада меистод. Ранги рӯяш шахси аз бистари
беморй нав хестаро мемонд.

-Аз рӯйи кор бемор аст, - дилам сӯхт ба ӯ.

-Апаат канӣ? - пурсид аз ман ӯ ва гунаҳкорона
табассум кард.

Ман ба модарам нигоҳ кардам. Охир, ӯ як соат аз
ман пештар омада буд? Куҷо рафта бошад?

-Ҳозир меояд, - гуфт модарам ва маро фармуд ки
зуд либосамро иваз намояму чой дам кунам.

Ман даромада дидам, ки апаи Розияам рӯяшро бо
дастонаш пӯшида дар кунҷи хона нишастааст.

-Ҳа, - гуфтам, - чй шуд?

Аз ӯ садое набаромад. Ҳамин дам модарам ба хона
даромад.

-Хез, духтарам, аз ҷоят, - гуфт ӯ дастони Розияро
аз рӯяш гирифта.

-Э, тамоми баданаш меларзад-е!

-Худата ба даст гир, ҷони келиноя, - модарам сари
апаи Розияро ба синааш пахш кард ва ба ман фармуд,
ки як пиёла оби хунук орам. Обро нӯшонда гуфт:

-Баромада ояата бин. Аз ҳамин қадар рох^ дур
туро диданӣ омадааст. Бин ғами ҷудоӣ вайро ба чй ҳол
андохтааст. Аслашро гӯям, гуноҳи вай ҳам не. Хости
Худо ҳамин будааст. Агар падарат ҳабс намешуданд ва
хабари марги он кас овоза намешуд, магар ӯ шавҳар
мекард?! Чй тавр онҳо зану шавҳари мехрубон буданд.
Барой ояат аз шавҳари чашм кушода дидагиаш ҷудо
шудан кори осон набуд. Шояд ба ҷудоӣ токдт карда
натавонист.

Модарам чашмонашро ба як нуқтаи номаълуме
дӯхт ва андешамандона илова кард:

— Мардх,о_зани танҳои зеборо бинанд, ба ҳолаш
намемонанд. Уро ҳам шояд маҷбур карда бошанд.

Ин суханони модарам муносибати маро ба
янгапошшоам тағйир доданд. Ман ҳам то ин дам мисли
апаи Розияам ӯро зани бевафо ва модари сангдил
гумон мекардам. Пас гумонам хато будааст! Вале ба

51
апаи Розияам, аз афти кор, ин суханон он кадар таъсир
накарданд. Ӯ бо лабханди тамасхуромез гуфт:

- Маҷбур шуда будаанд?! Ин хел бошад, шумо
шавҳар накардед-ку!

Модарам гӯё ин суханони апаамро нашунида бо-
шад, худро ба нодонй зад ва аз дасти апаам гирифту
берун бароварданй шуд.

-Рафтем, ояата хавотир накун.

-Ин қадар сол хавотир нашуданд-ку, - овози апаам
дарду аламро ифода кард.

Модарам чй гуфтанашро надониста як лаҳза хомӯш
монд ва баъд бо кдгьият гуфт:

-Тамоми ин солҳо хавотир буд, вале илоҷе надошт.

Апаи Розияам бо сари хам берун баромад. Ман ҳам
аз паси онҳо баромадам.

Янгапошшоам апаамро дидан замон аз кати айвон
фуромада, ба пешвозаш Давид, ӯ духтарашро ба оғӯш
гирифта гиря кард, вале апаи Розияам ҳамоно карахТ
буд ва аз худ ятон ҳаракате зоҳир накард. Танҳо баъди
апаашро дидан гириста, худро ба оғӯши ӯ андохт. Апаю
хоҳар дуру дароз аз ҳамдигар ҷудо нашуданд. Дар
чашмони нишастагон ашк ҳалкд зад.

Меҳмонҳо дар хонаи мо ду-се рӯз истоданд. Аз рӯйи
мушоҳидаҳои ман дар байни модару духтар ягон
сӯҳбати самимие ба амал наомад ва апаи Розияам аз
модараш худро дур мегирифт. Пагоҳии барвақт ба
мактаб мерафту бевак^ бармегашт. Дар хона ба ин ва ё
он кор даст зада, худро машғул месохт. Рӯзи рафтани
меҳмонон онҳо оромона хайру хуш карданд.

Фақат баъдтар пас аз соҳиби хонаю дар ва фарзанд
шудан муносибати апаи Розияам бо модараш барқарор
гардид. Модараш ҳар сари чанд вақт ба хонаи ӯ
меомадагй шуд.

Апаи Розияам ба хохдру бародарони ӯгаяш
меҳрубон буд. Онҳоро хуш қабул мекард. Маънидеху
маслиҳатгарашон буд. Онх,о ҳам ба ӯ меҳр доштанд, ва-
ле намедонам ӯ «гуноҳи» модарашро бахшид ё не?

52
Риштаҳои гусастаи меҳри модару фарзанд пайванд
шуданд ё не?

Апаи Розияам хабари марги модарашро шунида, ба
Зосун рафт. Баъди_дафн карда омадан ман ба хонаи ӯ
дилпурсӣ рафтам. У мисли ҳар вак^га маро дида хушҳол
шуд.

-Дилатон ганда нашавад, - гуфтам чунон ки дар ин
мавридҳо мегӯянд, - бечора янгапошшоам бисёр дард
кашидаанд.

-Бандагӣ - дия, - гуфт ӯ дар ҷавоб ва якбора хунгос
зада гирист.

-Ҳар чӣ бошад, модар-дия! - аз дил гузаронидам,
вале ғайри чашмдошт апаам номи падарашро гирифта
ба нола даромад:

-Дадаҷонам, дадаҷони рӯзнодидаам. Кошки як бор
аз дарам даромада меомадед, дадаҷонам. Амакҷонам
ҳам падариро ба ӯхда гирифтанду ба сомон
нарасонида, бармаҳал рафтанд, вой амакҷонам.

Он рӯз ҳардуямон ба ёди падаронамон дуру дароз
ашк рехтем.

* ★ ★

Падарамро як чиз азоб медод: тамғаи «душмани
халқ» аз дӯши ӯ бардошта нашу да буд. У ҳанӯз бовар
дошт, ки ин ҷо хатое рафтааст ва гумон дошт, ки
метавонад ба идораҳои дахлдор рафта, бегуноҳии
худро исбот кунад.

Падарам ҳангоми дар ҳабсхона буданаш борҳо ба
ким-куҷоҳо ариза навишта будааст. Яке аз гунох^ое, ки
аз рӯйи мактуби кадом дӯсташ ба сари ӯ бор карда
будаанд, ҳамин будааст, ки ӯ гӯё дар Истаравшан
замини зиёд дорад. Падарам ба модарам мактуб
навишта, хоҳиш карда буд, ки ба назди раиси гузари
Лаби ҷӯ, ки_ҳавличаи хурдакаки падарам он ҷо воқеъ
буд, равад. У вазъи оилаи моро хуб медонад. Бинобар
ин, гувоҳнома диҳад, ки ба ғайр аз ҳамин ҳавлича
падарам чизе надорад. Модарам зуд аз пайи иҷрои ин
супориш шуд ва аз назди раиси гузар ноумед баргашт.

53
Раис гуфтааст, ки «то бача гиря накунад, модараш шир
намедиҳад». Модарам ҳайрон шуда пурсидааст, ки ин
мақол ба гувоҳнома чӣ алоқа дорад? У гуфтааст, ки
алокди бевосита. Агар аз боло чунин гувоҳномаро талаб
кунанд, ӯ ҳатман мефиристад.

Падарам баъди ба Душанбе омадан ба Вазорати
бехатарӣ ва Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон борҳо
мактуб навишта, хоҳиш намуд, ки кори ӯро аз нав
тафтиш кунанд. Нусхаи аризаи ӯ аз 23 августи соли
1944 ва 13 январи соли 1947 дар дасти ман аст. Мана
тарҷумаи матни яке аз онҳо:

Ба Раиси Президиуми Шӯрои Олии Ҷумҳурияти

Тоҷикистон рафиқ
Шогадоев Мунаввар

аз номи муовини сардори ОРС-и корхонаи

дӯзандагии № 1
Отахон Мӯсохӯҷаев

Ариза

Дар соли 1901 дар оилаи деҳқони камбағал
таваллуд ёфтаам ва то соли 1919 дар таъминоти
падарам будам. Соли 1919 ба сафи ВЛКСМ дохил
шудам, соли1923 ба узвияти ҲК(б) қабул гардидам. Дар
вазифаҳои зерин кор кардам: котиби комсомоли ҳавзаи
Истаравшан, мудири шӯъбаи тарғиботу ташвиқоти
комитети ҳавза, мудири маорифи вилояти Ғарм, мудири
маорифи вилояти Сталинобод, муовини сиёсии сардори
МТС-и ноҳияи Октябр (вилояти Қӯрғонтеппа), солҳои
1936-37 инструктори шӯъбаи кишоварзии КМ ҲК
Тоҷикистон.

Соли 1937 бо тӯҳмат ва нишондодҳои бардурӯғ
маро аз сафи ҳизб хориҷ намуданд, ҳамон сол дар
асоси қарори Тройкаи (Сегонаи -X. 0.) НКВД, №39 маро
ба фаъолияти аксулинқилобӣ гунаҳкор карда, ба

54
муддати даҳ сол ҳабс карданд ва ба лагери меҳнатӣ
фиристоданд. Соли 1944 аз ҳабс ба сабаби беморй ва
инчунин барои кори хубам пеш аз мӯхдат ҷавоб шуда
омадам ва ҳоло дар яке аз идораҳои хоҷагӣ вазифаи
роҳбариро бар ӯхда дорам, вале ин маро қонеъ
намекунонад. Ман бо доғи сиёҳ ва мӯхри бадномй дар
дилу виҷдонам зиндагй карда наметавонам. Ин доги
сиёҳ ва ин бадномй маро маҷбур мекунад, ки дар байни
мардум худро бегона ҳис кунам ва аз шодии узви
комилҳуқуқи оилаи сотсиалистй будан махрум гардам.
Мехоҳам бо одамони поквиҷдон, муборизони роҳи
хушбахтию ободии Ватанамон дар як саф бошам.
Бинобар ин, шуморо илтиҷо мекунам, ки ба хотири
муборизаҳои ман дар роҳи барқарору мустаҳкам
намудани ҳаёти нав, барои ҳақиқат ва шарафи ҳизби
азизи мо кори маро аз нав тафтиш карда, ин доги
нангинро бардоред ва ба ман имконият диҳед, ки худро
чун шаҳрванди комилхукуқи Иттиҳоди Шӯравӣ озод ҳис
кунам.

Ба ман ҳукми Тройкаи (Сегонаи) НКВД

(Кумиссариати Халқии Корҳои Дохилӣ)-ро надода
буданд. Фақат ҳабс карданду ба лагер фиристоданд.
Бинобар ин, аз шумо хоҳиш мекунам, ки ҳангоми
тафтиши кори ман қарори Тройкаи НКВД-ро аз
Прокуратураи ҷумхурӣ талаб карда гиред.

13 январи соли 1947.

Ин аризаҳои падарам беҷавоб монданд, Вале
солҳои 1948 - 49 як дарди падарам сад дард шуд.

Рузе аз мактаб омадам, ки дар рӯйи хона либосҳои
падарам титу парешону модарам гирён-гирён онҳоро ба
ҷомадон ҷо карда истодааст.

-Чй шуд? - пурсидам ҳайрон шуда, - дадаам ба
ягон ҷой мераванд-мй?

-Ҳа, — гуфт модарам, - мумкин ба Истаравшан
раванд.

55
-Чаро шумо гиря мекунед? Ё ба аммаам ягон ran
шуд-мй? -саволборон кардам модарамро.

-Не, -гуфт модарам, -аммаат тинч, ҳеч ran
нашудааст.

-Пас чаро гиря мекунед?

Модарам чй гуфтанашро намедонист.

-Росташро гӯед, ояҷон, -илтиҷо кардам, -охир, ман
хурд нестам-ку.

Модарам дигар илоҷ надошт.

-Ким-чи хел қарор баромадааст, ки соли 1937-ум
ҳабс шудагиҳоро боз гашта ҳабс кунанд, - гуфт мо-
дарам. - Имрӯз дадаат хабар оварданд, ки амаки
Мустафокулатро боз гашта ба Сибир бадарға кардаанд.

Ӯ рафиқи падарам иштирокчии Инқилоби Бухоро,
ҳоло ветерани ҷангу меҳнат, нафақахӯри шахсӣ
Мустафоқул Нурмуҳаммадовро дар назар дошт, ки соли
1937 х,абс шуда, соли 1946 баъди тамом шудани
мӯхдати чазо ба Душанбе баргашта буд.

Дадаат гуфтанд, ки шаб-мӣ, нисфи шаб-мӣ, он
касро ҳам бурданашон мумкин, бинобар ин, фармуданд,
ки либосҳояшона тайёр карда монам.

Ҳамин вақт_падарам ҳам даромада омад, қоғазпече
дар даст дошт. У худро ба нодонӣ зада аз ман пурсид:

-Хуш, духтарам, имруз дар мактабатон чӣ гапҳои
тоза?

Ман чизе нагуфтам. Модарам ба ӯ фаҳмонд, ки ман
ҳамаашро медонам. Падарам қоғазпечро ба модарам
дароз карда гуфт:

-Ду чуфт ҷуроби пашмин харидам. Мегӯянд, ки ин
дафъа ҳамаро ба Сибир мефиристанд. Ва баъд барои
тасаллои дили мо илова кард:

—Кӣ медонад мумкин маро набаранд. Ин ҳамту, аз
рӯйи эҳтиёт.

Аз ҳамин рӯз cap карда оромию осудагии оилаи мо
тамоман барбод рафт. Ҳамин ки дарвоза тараққӣ кард,
махсусан шабона, ҳамаамон аз ҷой мехестем. Падарам
саросема либос мепӯшид ва ҷомадонашро, ки дар таги
кати хобаш тайёр карда монда буд, берун мекашид.

56
Маи баъзан аҳволи падарамро фаромӯш мекардам,
вале баъзан вақти даре ӯ ба хотирам меомад. Ба гӯшам
садом ак-аки сагҳо мерасид ва гумон мекардам, ки
одамони силохдор падарамро ҳозир гирифта бурда
истодаанд. Тамом шудани дарсро бо беқарорӣ
интизорӣ мекашидаму ҳангоми танаффус ягон чизро
баҳона карда, ба сӯйи ҳавлиаамон мешитофтам ва аз
он ҷо андак хотирҷамъ шуда бармегаштам.

Падарам тамоман камгап шуда буд ва ба андак низ
асабӣ мешуд. Модарам кӯшиш мекард, ки дарди па-
дарамро сабук ва фикрҳои ғамангезро аз сараш дур
кунад, вале бенатиҷа. Бемориҳои дар ҳабсхона
гирифтаи падарам аз нав хурӯҷ карданд. Фишори хунаш
баланд ва узвҳои ҳозимааш хуб кор намекардагй
шуданд.

Хушбахтона, падарам аз бало эмин монд. Уро
дубора нагирифтанд, вале дигар ба ҳолати пештарааш
баргашта натавонист. У зуд-зуд бемор мешуд ва бо
ҳамин дарду аламҳо 24-уми майи соли 1952 аз дунё
гузашт.

Мо аз падар нор нафар мондем: ман - донишҷӯйи
курси чоруми донишгох,, Азиза - толибаи синфи ҳаштум,
Маҳбубаи шашеола ва Матлубаи сесола. Боз бори
вазнини зиндагй ба души модарам афтод. У
намепӯшиду моро мепӯшонд, намехӯрду моро
мехӯронд. Ба ҳар чори мо имконият дод, ки соҳиби
маълумоти олй шавем. Шаби тӯйи арӯсии ҳар
кадомамон афсӯс мехӯрд, ки падарамон ин рӯзи некро
надид ва пинҳонӣ оби чашм мерехт. Ҳангоми дар
ҳалқаи фарзандону наберагон нишастанаш падарамро
ба ёд меоварду хислатҳои неки ӯро ба мо талқин
мекард.

Баъд аз панҷ соли вафоти падарам Коллегиям Суди
Олии РСС Тоҷикистон оид ба корҳои ҷиноӣ аз 8-уми
июли соли 1957 падарамро бегуноҳ дониста, қарори
Тройкам НКВД-ро аз 10-уми декабри соли 1937 аз
эътибор соқит кард. Модарам аз Кумитаи Марказй
чунин мактуб гирифт:

57
«Ба гражданка Отахонова Хосият.

Комиссияи ҳизбии назди КМ ҲК Точикистон
хабар медиҳад, ки шавҳари шумо Отахон
Мӯсохӯҷаев бо қарори Бюрои КМ ҲҚ Тоҷикистон аз
21 ноябри соли 1957 аз ҷиҳати партиявй сафед
карда шуд.

26 ноябри соли 1957»

Модарам ин номаро ба даст гирифта, гиря кард.
Гуфт, ки падарат ин рӯзро чандин сол интизор буд. Ӯ
медонист, ки як рӯз бегуноҳ буданаш исбот мешавад.
Ҳайфо, ки номурод аз ин ҷаҳон рафт.

Он рӯз модарам аз ман илтимос кард, ки марсияи
дар вафоти падарам навиштаамро бори дигар барояш
хонам. Дили худам ҳам пур буд. Намедонистам чй навъ
холи кунам. Чашмони меҳрубон ва азияткашидаи
падарам пеши назарам омаданд. Падарам ба мо аз
солҳои маҳбусӣ ва азобҳои он чизе нақл намекард ва
касе дар ин бора даҳон кушояд, риштаи суханро ба
тарафи дигар мекашид. Танҳо як бор тасодуфан
сӯҳбати ӯро бо модарам дар ин хусус шунида будам.

Шаби тобистон буд. Ман дар хона даре тайёр
мекардам. Азиза ҳам дар назди ман нишаста китоб
мехонд. Падару модарам дар рӯйи ҳавлӣ болои кати
чӯбин, ки як тарафашро ба тирезаи хона ҷафс карда
монда буданд, гуфтугӯ доштанд.

-Маро ба девор рост монданд, - мегуфт падарам, -
намедонам чанд рӯз гузашт: ҳисоби рӯзу шабро гум
кардам. Пойҳоям чунон варам карданд, ки мӯзаам
кафида рафт. Баъд аз ҳуш рафтаам. Дар ҳамин ҳол ба
«гуноҳам» икрор шуда, имзо гузоштам.

-Биёед, он рӯзҳоро ба хотир наоред, - гуфт мо-
дарам, - барои мо зинда омаданатон давлати калон.
Понздаҳи моҳ торик бошад, понздаҳаш равшан. Шукр
кар дани мо даркор.

-Ҳа, - гуфт падарам, - ман боз ҳам батолеъ
будаам, ки чашмам ба чашми шумоён расид. Ҳазор-
ҳазор кас мурда рафт...

58
Наход, ки дар хдбсхонаҳои мо ба инсон чунин
азобро раво бинанд? Ман инро ҳеҷ тасаввур карда
наметавонистам. Наход ҳамаи ин рост бошад? Падарам
дурӯғ намегӯяд-ку, меандешидам худ ба худ. Он шаб як
ҳисси мағшуше вуҷудамро фаро гирифта, хобро аз
чашмонам рабуд.

Аз ҷевони китоб дафтари шеърҳоямро гирифтам,
вале марсияро хондан намехостам, зеро модарам онро
борҳо шунида буд. Бори аввал онро рӯзи ҳафти вафоти
падарам дар байни занҳои бисёре хонда будам.

Аз қабати дафтарам варақеро берун овардам. Дар
он шеъре сабт шуда буд, ки баъди хатми донишгох,,
рӯзҳои дар ҷустуҷӯйи кор саргардон буданам, яъне соли
1953, баъди яку ним соли фавти падарам навишта
будам. Модарам аз он хабар надошт. Шеър ҳолати
онвак^аи маро ифода мекард:

Падарҷон, гӯш кун, дипам пур зи дард,

Бубин чехраам аз гамат гашта зард.

Ҷавонам, валекин ба солам ҷавон,

Ғамамро зи чини ҷабинам бихон.

Чакад хун ҳар шаб зи чашмони ман,

Рабудй ту шодию дармони ман.

Магар бахри ин зод модар маро,

Ки созад гирифтори шӯру бало?

Магар ту талаб карда буди х,амин,

Ки созӣ ба ҷойи худат ҷонишин?

Чаро аз ту пештар нарафтам падар,

Чаро бармаҳал бинмудй ин сафар?

Маро кош мебурдӣ ҳамрохр худ,

Ҳамекардӣ х,амрозу хрмгохр худ.

Намолад кунун ин сарамро касе,

Напурсад чашми тарамро касе.

Нахоҳад шунидан касе рози ман,

Нагунҷад ба дилхр кунун нози ман.

Аниси дили дарднокам куҷо,

Бирафтӣ ба рӯям накарда ниго.

Аё маслиҳатгар, насиҳатгарам,

Ба рухсораам рангу тоҷи сэрам.

59
Дилам ҳамчунон хоҳад ин ки кунад,

Туро огаҳ аз хрлу пурсад мадад.

Аё номуроду гарибам, падар!

Ба дарду аламҳо қарибам, падар!

Аё такягоҳам, куҷоӣ, биё!

Намонда дигар сабру тоқат маро.

Чаро ин суханхри ман беҷавоб,

Магар масти гам ман ва ё масти хоб?

Модарам хомӯшона гӯш мекард, оби чашмонаш
мерехту мерехт, ёрои пок кардан надошт. Ҳамин ки
хонда тамом кардам, ӯ зор-зор гирист. Дарди дилашро
мегуфту гиря мекард.

Баъди оши соли падарам модарам ягон бор дар
ҳавлиамон овоз наандохта буд. Фақат дар маъракаҳои
мотами хешу табор ва ё ҳамгузару хдмшахриҳоямон
овоз андохта, аз таҳти дил гиря мекард, ба ҳадде сахт
мегирист, ки сараш ба дард медаромад.

Боре ба хонаамон ҳамсояамон холаи Меҳринисо
омад. Модарам ӯро ба болои кӯрпача шинонда гуфт, ки
ду рӯз боз дарди сараш намемонад.

-Шуморо кй гуфт, ки дирӯз ин қадар оби чашм
резед, - гуфт ӯ ба рӯзи сеи як ҳамгузариамон
рафтанашонро дар назар дошта, - охир, дар майнаатон
об намонд, албатта, дард мекунад-дия, cap аз пӯлод не-
ку.

-Ҳар кас ба азо дарояд, ба ёди қарибонаш мегиряд,
- гуфт модарам. -Ман ҳам дарди дили худама гуфта
гиристам-дия!

-Ман ягон каса надидаам, ки ба мурдаи шӯяш ин
қадар сӯхта бошад, хуб почоя нағз медидед-дия, - гуфт
ӯ модарамро ором карданӣ шуда ва баъд насиҳатомез
илова кард: -Шукр кунед, ки дар ҳамон мусофириҳо
хоку туроб шуда нарафтанд ва боз се-чор сол умрашон
будааст. Худо фармуд дар назди шумою
фарзандонашон ҷон ба ҳақ супурданд. Бо иззату
эҳтиром ва бо обрӯйи тамом ба оромгоҳи мӯъминон

60
гусел кардед. Акнун шукри бачаҳоятона кунед, ҳоло
шумо ба инҳо даркор, худатона ҳам эҳтиёт кунед.

Ҳамин хел «хати сафед» алами модарамро гашта
тоза кард ва ӯ паст-паст, то ки хдмсояҳоро безобита
накунад, ба овозандозй даромад:

-Воҳ хонумонам (дар Истаравшан шавҳарро чунин
ном бурда гиря мекунанд), хонумони ба ҳасрату
армонам, хонумонам. Хонумони рӯз дида, рӯшноӣ
надидагим, хонумонам. Хонумони дастархони мурод
наандохтагим, хонумонам. Хонумони мана ҳавлипою
ятимпой карда рафтагим, хонумонам. Хонумони ба
кулфатхои дунё адо шудагим, хонумонам. Кошки зинда
мебудеду ин рӯзро медидед, хонумонам. Акнун ман ин
хати сафеда ба сэрам мезанам-мй, хонумонам.

Ӯ қариб буд, ки коғазҳои дасташро пора кунад. Ман
гирякунон дастонашро нигоҳ доштам ва коғазҳоро
ги рифта гуфтам:

-Магар азобҳои маро фаромӯш кардед, ояҷон. Ин
коғазҳо ба ману хоҳаронам лозим, онҳо ба мо номи неки
падарамонро баргардонданд.

-Вай рӯзи фаромӯш мешудагӣ буд-мӣ, - гуфт
модарам оби гулӯяшро фурӯ бурда, - ту қариб маъюб
шуда монда будӣ, бачаякам.

Модарам оби чашмонашро пок карда, бадард оҳ
кашид. Як лаҳза сукут карду баъд, рӯзҳои тоқатфарсои
ба сари ман омадаро пеши назараш оварда гуфт:

-Ман дигар ношукрӣ карда гиря намекунам, шукри
ту ва хоҳаронат!

Гӯё тарсид, ки мабодо боз агон нохушие ба
сари мо ояд.

* * *

Модарам аз саргузашти пурмоҷарои он давраинаи
ман танҳо як ҳодисаро медонист.

61
Моҳи феврали соли 1952 мо чор нафар дугонаҳо,
ки дар як курс таҳсил мекардем, барои дохил шудан ба
сафи ҳизб ариза додем. Инҳо Лола Сулаймонова -
духтари шоири маъруфи тоҷик Пайрав Сулаймонӣ, ҳоло
корманди илмии Пажӯҳишгоҳи шарқшиносӣ ва мероси
Академияи улуми Тоҷикистон, Кимё Шукурова -
додсенти Донишгоҳи Давлатии Тоҷикистон ва Иноят
Рустамова — собик; сармуҳаррири шӯъбаи адабии
Радиои Тоҷикистон, ҳоло нафақахӯри шахсии аҳамияти
ҷумхурӣ.

Ман ҳуҷҷатҳои заруриро тахт кардам. Ба ҷуз
тавсияи ташкилоти комсомолӣ, муаллимамон
шодравон: Ҳилол Каримов ва декани Факултетамон -
факултети таъриху филология Виктор Григорьевич
Гранберг ба ман тавсиянома навиштанд (Тавсияномаи
Ҳилол Каримов дар дасти ман аст, вале тавсияномаи
Виктор Григоръевич ҳамон рӯзҳо аз қабати когазхрям
гум шуд).

Ҳамрс-ҳи дугонаҳоям чанд рӯз тайёрӣ дидам,
ойинномаи ҳизбро омӯхтам, оид ба вазъи байнал-
мипалй, сиёсати дохилию берунии мамлакатамон
мақолаҳо хондам. Бо вуҷуди ин метарсидам, ки мабодо
ягон чизро фаромӯш кунам ва ба саволҳои аъзои бюро
ҷавоб дода натавониста, шарманда шавам.

Ҳангоме ки аз маҷлиси бюрои кумитаи комсомолии
донишгоҳ мегузаштам, яке аз аъзои бюро савол дод, ки
чаро ман мехоҳам ба сафи ҳизб дохил шавам?

Гуфтам, ки узви ҳизби бузурги Ленин ва Сталин
будан барои ман боиси ифтихор аст, мехоҳам дар
бунёди ҷамъияти коммунистй дар сафи пеши мубориза
бошам, мехоҳам дар роҳи озодию ободии Ватанам чун
Павел Корчагини Николай Островский ҳамаи монеаю
душвориҳоро натарсида, паси cap кунам ва агар лозим
шавад, ҷонамро дареғ надорам. Ҳамаи ин суханҳоям
самимӣ буданд. Боз гуфтанй шудам, ки чун падарам
коммунисти хдқиқӣ, ҳалолкор, фидокор, ғамхор ва
мехрубон бошам, вале гуфта натавонистам.

62
Падарам худро коммунист меҳисобид ва бовар
дошт, ки рӯзе билети ҳизбиашро бармегардонанд. Бо
вуҷуди кашидани ин қадар азобу уқубат эътиқодаш ба
идеалҳои коммунистй заррае накоста буд. Барой ӯ
муҳимтарин хислати инсон шикастанафсӣ ва ҳалолкорӣ
буд. Ӯ ин хислатро аз даст надода буд.

Соли аввали баъди ҷанг, соли қаҳтию қиматӣ ОРС
хоҷагии ёрирасон дошт, ки дар замини он ҷуворимакка
мекоштанд. Як ҳамгузарамон Фозилҷон ном марди
фарғонагӣ дар он ҷо кор мекард. У рӯзе ду халта
ҷуворимакка овард ва як халтаашро ба ҳавлии мо
фуроварду дигарашро ба хонаи худаш бурд.

У ҷуворимаккаро фуровардаистода ба модарам
гуфт:

-Акаам аҷиб одам-дия. Ба ҳар коргар як халта - як
халта ҷуворӣ тақсим карданд. Роҳбарҳо ҳар кадом ду-се
халтагӣ гирифтанд. Мудири анбор барои ин кас ҳам ба
мошин ду халта бор карданӣ шуд, ман аз дигарҳо зиёд
намегирам гуфта, намонданд. О, аз кори ин кас кй
миннатдор мешавад?

Модарам табассум кард ва низе нагуфт. Маълум
буд, ки чунин рафтори падарам барои ӯ нав нест ва аз
ин ифтихор ҳам мекунад.

Ман дар маҷлиси бюрои комсомол аз хусуси пада-
рам чизе нагуфтам, на барои он ки аз ягон чиз хавф ва
ё ҳаросе доштам... Бо дили пур ариза навишта будам.
Аъзоёни бюро ба саволи аввалинашон ҷавоб
гирифтанду конеъ шуданд ва дигар савол ҳам
надоданд, тарҷумаи ҳоламро ҳам напурсиданд.

Рӯзи дигар гуфтанд, ки баъди даре маҷлиси бюрои
партиявии факултетамон барпо мегардад ва моро ба
номзадии узви ҳизб қабул мекунанд. Қариб нисфи
донишҷӯёни курсамон ҳамроҳи мо рафтанд. Ҳама дар
пушти дар интизор. Дар хотирам намондааст, ки аввал
аз байни мо кй даромад. Навбати ман расид. Дар
тараддуди даромадан шуда будам, ки дар кушода шуду
котиби ташкилоти ҳизбамон берун баромад ва бо
бепарвоии тамом хабар дод: аъзои бюрои ҳизбӣ ба

63
чунин қарор омаданд, ки аризаи шуморо муҳокима
накунанд, зеро доғи суди аз падаратон бардошта
нашудааст.

Намедонам кадоме аз ҳамкурсонам овоз дод: худи
Сталин гуфтааст, ки «писар ба гуноҳи падар ҷавобгар
нест». Котиб ба ӯ як теғ кашида нигоҳ карду даромада
рафт. -

Аввал аъзои баданам гӯё оташ гирифт, баъд дасту
поям сует шуд. Аз ҳуш рафтам. Намедонам ин ҳолати
ман чанд дақиқа давом кард, чашмамро кушода худро
дар ҷойи дигэр дидам: болои диван хобидааму

муаллимаи адабиёти хооиҷиамон Татяна Ивановна ба
рӯям зада, гӯшамро молида истодааст. Гирду
атрофамро ҳамкурсонам печонда гирифтаанд. Яке аз
онҳо дар даст дору нигоҳ медошт, дигаре пиёлаи об.
Татьяна Ивановна ба ман дору хӯронд, мехостам ба ӯ
ташаккур гуям, вале аз даҳонам садои ба худам бегона
баромад, забонаги гирифта ran зада натавонистам.'
Муаллима бо даҳшат ба рӯям нигарист ва ба бачахо
фармуд, ки ёрии таъҷилиро ҷеғ зананд. Бо ишорат ба ӯ
фаҳмондам, ки ба хона рафтанам даркор, падару
модарам хавотир мешаванд.

Татяна Ивановна мошини ректорро илтимос кард ва
мпро бо ду-се нафар ҳамкурсонам ба он савор намуда,
ба хона гусел кард.

-Албатта, духтурро ҷеғ занетон, - таъкид кард ӯ ба
ҳамкурсонам.

Ба ҳавлиамон худро бардам вонамуд карда
даромадам. Дар ҳақиқат то хона рафтан анча ба худам
омада будам. Хайрият падарам набудааст. Модарам
ҳамкурсонамро дида ҳайрон шуд. Хостам гӯям, ки инҳо
ба мехмонӣ омадаанд, забонам ҳамоно ғалдар - ғулдур
буд. Ҳуш аз сари модарам рафт, ранги рӯяш сап -
сафед канд. У фаҳмид, ки ман ба чӣ ҳол гирифтор
шудаам, зеро ин «шарбат»-ро борҳо чашида буд.

Маро ба хона дароварда хобонду аз як ҳамкурсам
илтимос кард, ки аз телефони кумитаи иҷроияи район,
ки дар ҷойи ҳозираи кинотеатри 8-ум и Март, дар

64
наздикии хонаи мо воқеъ буд, духтури ёрии таъҷилиро
ҷеғ занад. Духтур омада, сӯзандору фиристод, дору
хӯронд ва гуфт, ки ба ман фақат оромӣ лозим, ҳаракат
карданам мумкин не.

-Ҳозир хобаш мебарад, - гуфт ӯ ба модарам
муроҷиат карда, - агар то пагоҳ забонаш кушода
нашавад, духтури асабро даъват кунед.

Нимишабй бедор шуда, об пурсидам.

-Об диҳед! - овоз баровардам. Мисли пештара
калимаҳоро бурро талаффуз карда тавонистам.

-Ба худо шукр! - гуфт модарам чойи хунукро ба ман
нӯшонида.

-Худо оҳи мана шунид, забонат кушода шуд.

Падарамро дар пахдӯям дида, боз хориам омад ва
ашки чашмонам ҷорӣ шуд.

-Ба ту асабӣ шудан ҳеҷ мумкин не! - гуфт падарам
маро ором карда, - забонат боз гирифтанаш мумкин.
Худатро ба даст гир, ҳеҷ воқеа нашудааст, кирои гам
хӯрдан намекунад.

-Ман дигар ба донишгоҳ намеравам! - гуфтам бо
алам.

Падарам кафи гармашро ба ҷабинам гузошта гуфт:

-Ҳозир хоб кун, чашматро пӯшу ҳеҷ чизро фикр
накун! Пагоҳ маслиҳат мекунем.

Дар ҳақиқат чашмонамро пӯшидаму хобам бурд. Аз
афти кор таъсири сӯзандору ҳанӯз аз вуҷудам нарафта
буд.

Рузи дигар бевақт аз хоб бедор шудам. Модарам
оҳистаякак гуфт, ки дар назди падарам аз ҳодисаи
дирӯза ran накушоям, имшабаш кати хобашон
набурдааст. Фишори хунашон баланд шудааст, ки дору
хӯрдаанд.

Модарам падарамро бисер эҳтиёт мекард. Ҳар
гапро ба ӯ намегуфт, махсусан агар он ran ва ё ҳодиса
ба солҳои маҳбусиаш дахл дошта бошад.

Дар солҳои донишҷӯиямон ҷамъияти “Дониш”, ки
идорааш аз донишгоҳамон дур набуд, ҳангоми таътили
тобистона моро ба колхозҳо, корхонаҳои шаҳру ноҳияҳо

65
мефиристод. Мо ба колхозчиён ва коргарони он ҷойҳо
дар мавзӯъҳои гуногуни адабиёту фарҳангамон лексия
мехондем. Аз чунин сафарҳои хидматӣ мо баҳраи зиёд
мебардоштем. Аз як тараф дар суханронй малакаамон
зиёд мешуд, аз тарафи дигар пул кор мекардем. Ба ҷуз
харҷи роҳу ҷойи хобу хурду хӯрок, ки ҷамъияти “Дониш"
медод, мо ба ҳар як суханрониамон низ пул
мегирифтем ва пули кам ҳам не. Бинобар ин, ҳар як
пешниҳоди ин ҷамъиятро бо хушҳолӣ мепазируфтем ва
баъзан худамон ҳам хоҳиш мекардем, ки моро ба ягон
ҷой фиристонанд.

Дар ҳини яке аз ин сӯҳбатҳо бо колхозчиёни деҳаи
Басмандаи ноҳияи Ғончӣ муйсафеди нуроние ба назди
ман омада пурсид: - Шумо духтари Отахон Мӯсохӯҷаев
нестед? - Гуфтам, ки ҳа.

У гуфт: - Оё шумо медонед, ки ҳамаи заминҳои ин
колхоз, ки ҳоло қарор доред, ба бобои шумо тааллуқ
дошт. Ман ҳайрон шуда гуфтам, не, намедонистам. У'
маро боз ҳам ҳайронтар карда, бо таъкид гуфт: - Инро
донистанатон лозим.

Он вак^ ман гумон мекардам, ки ҳамаи заминдорон
ва давлатмандон одамони золиму бераҳм буданд ва ба
зердастонашон ҷабру зулм мекарданд.

- Наход, ки бобои ман ҳам ҳамин хел бошанд?
Меандешидам.

Аввалин таассуроти аз ин сафар бардоштаам,
вохӯрӣ бо хдмин мӯйсафед буд. Баъди баргаштанам
ман инро ба модарам накд кардам. Модарам гуфт, ки
инро ба падарат нагӯй. Чаро? - бо шитоб пурсидам аз
Ӯ-

Барои он, ки - гуфт модарам бо ҳамон оромии ба
худаш хос, - боз рӯзҳои маҳбусиашон ба хотирашон
меояд. Охир як гуноҳи ба сари падарат боршуда ва
номи “душмани халқ”-ро гирифтани он кас заминдории
бобоят аст.

Ман бисёр мехостам баъзе чизҳоро доир ба бобоям
аз падарам пурсида гирам, вале ба хотири нигоҳ

66
доштани саломатии падарам мӯҳри хомушӣ ба даҳон
задам.

Имрӯз ҳам ба модарам ваъда додам, ки ҳодисаи
рӯйдодаро ба хотири падарам намеорам, вале падарам
дар сари ноништа худаш ran кушод.

- Маро бубахш, духтарам, - гуфт ӯ - барои ман
шуда ин қадар озор дидй.

Ба ӯ раҳмам омад. - Ариза доданам лозим
набудааст, дар донишгоҳ дар гурӯҳи мо ҳама коммунист
нестанд-ку, - акнун ӯро ман ором кардан мехостам.

Модарат ҳақ будааст, ба ман гуфта буд, ки ту ҳоло
ҷавон, мактабро тамом карда, ду-се сол кор кунию баъд
ариза диҳӣ беҳтар. У медонистааст, вале ман гумон
кардам, ки ту мактаби миёнаро бо медали тилло хатм
кардй, стипендияи сталинй мегирй, узви Кумитаи
Марказии Комсомоли Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳастӣ,
бинобар ин, ба ту бовар мекунанд. Ман гумон кардам,
ки ҳар кддар зудтар коммунист шавӣ, ҳамон қадар
зудтар ба камол мерасй. Бовар доштам, ки ҳабс шудани
ман барои ба сафи ҳизб дохил шудани ту халал
намерасонад. Охир, метавонистанд делои ҷиноии маро
гирифта бинанд - гуфт ӯ ва абрӯ дар ҳам кашида, ба
хаёл рафт. Сонӣ боз ба рӯйи ман зеҳн монда,
суханашро давом дод:

- Ман ба котиби ташкилоти ҳизбиатон ҳайронам.
Модоме, ки туро қабул кардан мумкин набудааст, чаро
ин масъаларо то маҷлиси бюро кашола карданд. У
метавонист бо аъзои бюро маслиҳат карда, бо ту
алоҳида сӯҳбат кунад ва дар танҳоӣ ба ту фаҳмонад.
Агар ҳамин хел мекарданд, ин қадар азоб намекашидй.
Чй қадар бераҳманд, одамон! Бовар кун, ман заррае
гуноҳ надорам, ман ба ҳизбу ҳукумат заррае хиёнат
накардаам, — дар чашмони падарам ашк ҳалқа зад.
Ману модарам ҳам худро дошта натавониста гиря
кардем.

Падарам аввалин бор бо ман дар ин мавзуъ ин хел
рӯйрост сухан мекард.

67
-Ман 6а шумо бовар мекунам, дадаҷон! - гуфтам
бо қатъият.

Падарам суханашро дзвом дод:

- Ба ҳабси ман ва қабул нашудани ту ҳизб гунаҳкор
не. Дар ҷамъият қувваҳое ҳастанд, ки солҳои сиюм ин
ҳама бесару сомониро ҷорӣ карданд. Кй медонад, шояд
он солҳо якта-нимта душманони халқ ҳам буданд, вале
дар байни маҳбусоне, ки дар тӯли ҳашт сол бо онҳо дар
лагерҳои гуногун будам, ягон нафар душманро
вонахӯрдам. Як кием одамони бомаърифат, донишманд
ва роҳбарони ҳизбию советй буданд, ки ин ҷазодиҳиҳои
оммавиро хиёнат ба инқилоб ва ҳизб меҳисобиданд.
Қисми дигарашон одамони оддиву заҳматкаш буданд,
намедонистанд, ки чаро ба ин ҳол гирифтор шудаанд.
Дар лагери_Тошканд Мария ном ҷавонзани рус буд, ки
ӯро дар Душанбе ҳабс карда, ба он ҷо фиристода
буданд. Аз рӯйи накди Мария ӯ дар ҳамсоягии Абдулло
Раҳимбоев зиндагӣ мекардааст ва ҳангоми ба кор
рафтанаш бо ӯ гарму ҷӯшон салому алейк ва ҳолпурсӣ
карда будааст. Вак^ге ки Раҳимбоевро одамони
силохдор аз хонааш бароварда, аз пеши назари ӯ
гирифта мегузаранд, бисер афсӯс мехӯрад, ки ҳамин
хел одами мехрубону хоксори хушмуомила ҷазо
мебанад. Рӯзи дигар ӯро низ думи Раҳимбоев гуфта, ба
ҳабс мегиранд ва бе ҳеҷ хел тафтишу суд ба ин лагер
меоваранд.

Ягон рӯз адолат баркдрор мешавад. Ман набинам
ҳам, ту мебинй, - аз афти кор падарам ҳис мекард, ки
умраш дароз нест. - Он гоҳ бо сари баланд ба сафи
ҳизб дохил мешавй, вале ҳоло хонданатро давом
доданат лозим. Ба кй ситеза мекунй?!

Баъд аз ин ҳодиса саломатии падарам рӯз аз рӯз
бадтар шудан гирифт. Фишори хунаш баланд ва
ҷароҳати меъдааш кушода шуд. Дар давоми се моҳи
боқимондаи умраш як ҳафта дар хона бошад, се ҳафта
дар беморхона буд. Ҳоло ман ҳодисаҳои он рӯзҳоро
пеши назар оварда, ба чунин хулоса меоям, ки падарам
ба ҳар азобе ки ба сараш омада буд, таҳаммул кард,

68
вале ба он фикр, ки шарҳи ҳоли ӯ боиси азоби
фарзандонаш гардидааст, тоб оварда натавонист.

Пас аз вафоти падарам кӯшиш кардам, ки
душвориҳои пешомадаро аз модарам пинҳон дорам.
Хушбахтона, дӯстоне доштам, ки метавонистам ба онҳо
дарди дил гӯям ва ё маслиҳат пурсам. Инҳо дугонаҳоям
Иноят, Киме ва Лола буданд. Иноят шабу рӯз маро ба
ҳоли худ намегузошт, ки инро ҳеҷ фаромӯш намекунам.

Ҳанӯз чили падарам нагузашта буд. Мо имтиҳонҳои
солонаро супоридему ҳамроҳи Иноят барои имзо
гузоштан ба варақаи адои қарз (обходной лист) ба
донишгоҳ рафтем. То он варакдро ба деканат
насупорем, стипендия гирифта наметавонистем. Дар
роҳрави донишгоҳ ба деканамон Степан Ҷаводович
Арзуманов вохӯрдем. Муаллим Арзуманов ба Иноят ру
оварда гуфт, ки ба кабинети ӯ дарояд. Иноят аз кабинет
бо авзои парешон баромад. Ба ман гуфт, ки
варақаҳоямонро пагоҳ имзо мекунонем. Ҳозир ба як ҷо
рафтанамон лозим. Ман гумон кардам, ки муаллим
Арзуманов ба ӯ супориш додааст. Гуфтам, ки ту рафта
биё, ман варақаҳоро имзо кунонда, ба ту мунтазир
мешавам.

-Не, - гуфт Иноят, - бе ту намешавад. Мо бояд ба
Кумитаи Марказии ҳизб равем.

Ман тамоман гаранг шудам. Кумитаи Марказй
куҷою мо куҷо! - гуфтам ба ӯ.

-Биё, ба кӯча бароем, раҳораҳ мегӯям.

Мо ҳар ду ба куча баромадему ба тарафи бинои
Кумитаи Марказии ҳизб роҳсипор шудем. Он вақт
Кумитаи Марказй дар бинои ҳозираи Академияи илмҳои
Ҷумхурии Тоҷикистон ҷой гирифта буд.

-Хӯш, - гуфтам ба Иноят, - сардорони Кумитаи
Марказй дар рӯйи ману ту офтобу маҳтоб дидаанд-мй?!
Ба мо чй кор доштаанд?!

Ҳа, дуруст гуфтӣ, - тасдиқ кард Иноят, - дар рӯйи
ту офтобу дар рӯйи ман маҳтоб дидаанд, - баъд худро
хурсанд вонамуд карданй шуда илова кард: -Ба назари
ман ба мо гуфтанианд, ки мана курси чорумро тамом

69
кардетон, баъди хатми донишгоҳ мо шуморо дар
Кумитаи Марказй ба кор мегирем.

-Мо чй мегӯем? - гуфтам бо ҳамон оҳанге, ки Иноят
сухан кард.

-Мо не намегӯем, вале шарт мемонем: ба вазифаи
аз котибии Кумитаи Марказй поёнтар майл надорем.

Ба қавли модарам он вак^т фариштаҳои раҳгузар
омин гуфта будаанд. Иноятро баъди хатми донишгоҳ, ки
ба аспирантура тавсия шуда буд, котиби Кумитаи
Марказии комсомолии Тоҷикистон таъин карданд.

-Хайр, ҳазлу шӯхӣ бас аст, - гуфтам, - агар асли
гапро нагӯйӣ, ман дигар як қадам намемонам.

Чехраи Иноят зуд тағйир ёфт, чашмони сиёҳи як
лаҳза пеш хандонаш изтиробу хавотирро ифода кар-
данд. Ӯ гуфтаи муаллим Арзумановро ба тафсил нақп
кард. Маълум шуд, ки имрӯз пагоҳӣ дар донишгох,
маҷлиси ректорат барпо гардидааст. Яке аз муаллимон
масъала бардоштааст, ки маро аз стипендияи сталинй
махрум кунанд. «Аз стипендияе, ки номи Сталини
бузургро дорад, набояд фарзандони душманони халқ
баҳраманд гарданд. Ин пул бояд ба фарзандони содиқи
халқ дода шавад», - гуфтааст ва ба ҷойи ман як
ҳамкурси дигарамонро пешниҳод кардааст.

Муаллимамон Арзуманов ва Ҳилол Каримов
тарафи маро гирифтаанд. Онҳо гуфтаанд, ки ӯ вақти
ҳабс шуда ни падараш панҷсола будааст. Агар падараш
гуноҳ дошта бошад, ҷазояшро дидааст, аммо ӯ чй гуноҳ
дорад?! Ӯро аз стипендияи сталинй маҳрум кардан
тамоман аз рӯйи инсофу адолат нест.

Он муаллим оташ гирифта гуфтааст, ки онҳо киро
ҳимоя мекунанд. Агар ӯ софдил ва бовиҷдон мебуд,
ҳабс шудани падарашро пинҳон намедошт.

Ин муаллим пешакӣ ба мудири шӯъбаи кадрҳои
донишгоҳ Иванов фармуда будааст, ки тарҷумаи ҳоли
ҳангоми ба донишгоҳ дохил шудан навиштаи маро
гирифта ояд. Иванов дар маҷлиси деканат суханони ӯро
тасдиқ намуда, тарҷумаи ҳоли маро хондааст. Як
муаллими дигар гуфтааст, ки агар ман пайрави падарам

70
намебудам, ба вафоти ӯ азо гирифта, либоси сиёҳ
намепӯшидам. Маҷлис қарор кардааст, ки маро аз сти-
пендиям сталинӣ маҳрум кунанд.

Баъд аз шунидани ин суханон аъзои баданамро
арақи сард пахш кард.

-Дар ҳак^қат дар тарҷумаи ҳолам ман дар бораи
падарам чизе нанавиштаам, - гуфтам ба Иноят, - ман
намедонистам, ки хдтман инро навиштан лозим. Ману
Кимё дар мактаб нишаста, аризаю тарчумаи ҳол
навиштем ва хуҷҷатҳоямонро бурда ба донишгоҳ
супоридем. Ақлам нарасидааст, ки дар ин хусус бо
падарам маслихдт кунам.

-Ман ҳам дар тарҷумаи ҳолам дар бораи падару
модарам чизе нанавиштаам, - гуфт Иноят, - фалон сол
дар фалон шахр таваллуд ёфтам, фалон сол б'а мактаб
рафтам. Аз фалон мактаб ба фалон мактаб гузаштам.
Фалон сол мактабро тамом кардам, - мана мазмуни
тарҷумаи ҳоли мо.

-Ту гапи дигар, - гуфтам афсӯс хӯрда, - вале ман
ҳатман навиштанам лозим буд, охир ман...

-Ин ҷо ran тамоман дар ҷойи дигар, - суханамро
бурид Иноят, чй хел одам будани муаллимамонро
намедонй-мй?! У ба ҷойи ту ҳамдиёрашро гузарониданй
будааст. Як кас ба нағзӣ мекунам гуфта, каси дигарро
азоб додан, пахш кардан, нобуд кардан - ин одамгарй
не-ку! Муаллим Арзуманов медонй чй гуфтанд, -
суханашро давом дод Иноят, - агар ҳамин рӯз ба
Кумитаи Марказй наравй, дер мешавад. Ҳоло фармон
набаромадааст, «илоҷи воқеа қабл аз вукӯъ бояд кард».

-Ман ба ҳеҷ куҷо намеравам! - гуфтам бо қатъият.
- Стипендиям сталиниро гадом намекунанд.

- Ин гадой не! - гуфт Иноят овозашро баланд
карда. - Ин ҳақиқатро талаб кардан ва ҳақиқатро
барқарор кардан аст.

-У ба стипендиям сталинӣ ҳақ дорад, - гуфтам
номи ҳамкурсамонро гирифта, - ҳамаи имтиҳонҳоро бо
баҳои аъло супорид.

71
-Бале, ӯ аъло мехонад, - гуфт Иноят, - вале ягон
супориши ҷамъиятиро иҷро намекунад. Аз номи
ташкилоти ҷамъиятӣ ягон кор фармою рӯзата бин.
(Иноят котиби кумитаи комсомолии факултет буд,)
Ба сарат чормағз мешиканад...

Ба назди бинои Кумитаи Марказй расиданамонро
надониста мондем. Ин ҷо май боз якравй кардам:

-Не, намеравам, барои худ кор меёбам, лекин ба
Кумитаи Марказй шикоят намекунам, - гуфтам ва ба
тарафи дигари куча гузаштанй шудам.

-Не, меравй! - гуфт аз дастам кашола карда Иноят.
-Агар наравй пуштора карда мебарам. Хоҳӣ, ки
шарманда нашавӣ, ran назада, аз пахдӯям қадам
мезанй. Муаллим Арзуманов гуфтанд, ки Имомов одами
хуб. Сонй, -Иноят аз пахду ба рӯбарӯям гузашт, -
фикри модару хоҳаронатро ҳам карданат даркор!

Дар воқеъ, агар ман аз стипендияи сталинӣ маҳрум
шавам, боз модарам ба азоб мемонад. Ҳар чй бошад
ҳам, 290 сӯм не, 750 сӯм (бо пули имрӯза 75 сӯм) бори
рӯзгорамонро мебардорад. Агар ман ин маблағро ба
хона набарам, модарам маҷбур мешавад, ки боз ба кор
дарояд, хоҳаронам хурд, мактабхон, онҳоро кӣ нигоҳ
мекунад? Духтарчаҳои бечора аз пагоҳ то бегоҳ ба ҳоли
худ мемонанд ва бесар мешаванд. Азоби модарам зиёд
мегардад. Ман ҳеҷ намехоҳам, ки модари
азияткашидаам рӯз то бегоҳ кор карда ба хона ояду боз
то ними шаб ба нонпазию хӯрокпазӣ, ҷомашӯйию
хонатозакунӣ машғул гардад. Дар ин ҳолат вай бемору
нотавон шуда монданаш мумкин. Худо накарда ин хел
шавад, мо чӣ кор мекунем?!

Ин фикр маро ба ҳаракат овард ва аз паси Иноят ба
сӯйи даромадгоҳи Кумитаи Марказй қадам задам.

Иноят дастамро cap намедод. У ба милитсионери
посбон гуфт, ки бо як масъалаи бисёр муҳим пеши
рафик; Имомов даромаданамон лозим. Милитсионер
рақами телефонро дода гуфт, ки занг занем. Иноят занг
заду баъд гӯшаки телефонро ба дасти ман дода,
саросема гуфт:

72
-Номатро гӯй, илтимос кун, ки ҳозир қабул кунанд,
набошад дер мешавад.

Ман аз гӯшак овози нарми занеро шунида гуфтам:

-Ман фалонӣ, донишҷӯйи донишгоҳ, ба назди котиб
даромадан мехоҳам.

-Як дақиқа сабр кунед! - гуфт ӯ. Баъди як-ду дақиқа
аз нав аз гӯшак овози ӯ садо дод:

-Шумо аз кучо занг зада истодаед?

-Аз поён, аз назди милитсионер! - гуфтам ман.

-Ҳозир ман наздатон мефароям, - гуфт ӯ.

Солҳои донишҷӯйй аз номи донишҷӯёни шахр дар
маҷлисҳои калон зуд-зуд баромад мекардам. Шеърҳоям
дар рӯзномаҳо чоп мешуданд. Намедонам маро
шинохтанд ё он вак^ҳо ба назди котиби Кумитаи
Марказй даромадан осон буд магар, ки маро Аликул
Имомов қабул кард.

Дар хонаи на чандон калони равшан дар паси мизи
калоне марди қоматбаланди сафедрӯй ва чашму
абрӯсиёҳе менишаст. Ман ӯро борҳо дар ҳайати
раёсати маҷлисҳо дида будам, вале ин хел аз наздик
бори аввал медидам. У аз паси миз хеста, ба пеш омад
ва ба ман даст дароз карда, вохӯрдӣ карду курсиро
нишон дода:

- Марҳамат, шинед, -гуфт.

Ман дасту пфгум кардам, аз ҳаяҷон чй гуфтанамро
намедонистам. Ӯ гузашта ба ҷояш нишасту аҳвол
пурсид.

Бо як азобе арзи муддао кардам. У ба ман чизе
нагуфта, гӯшаки телефонро бардошт. Фаҳмидан душвор
набуд, ки ба рекгори донишгоҳ Зариф Раҷабов занг
мезанад. Баъд аз садому алейк ба таври ҷиддӣ пурсид:

-Ман шунидам, ки фалоциро аз стипендияи
сталинӣ маҳрум кардетон, сабабаш чй? - У суханони
Рачабовро оромона гӯш карду гилаомезона гуфт:

-Худатон намедонед-мй, ки он солҳо чй солҳое
буданд. Агар дигар гуноҳаш набошад, хоҳиш мекунам
барқарор кунед! - баъд гӯшакро монда ба ман рӯй
овард:

73
-Баркдрор мекунад.

Ман ба ӯ ташаккур гуфтаму аз чй сабаб бошад, ки
хориам омад ва гиря карда фиристодам.

Имомов маро ором карда гуфт:

-Дар зиндагй ба сари одам ҳар хел ҳодисаҳо
меоянд, шумо ҳанӯз ҷавонед ва хдр чизро ба дил
наздик нагиред. Ҳамааш нағз мешавад.

Иноят ба рӯям бо дикҳат нигариста фаҳмид, ки
масъала ҳал шудааст. Хурсанд шуда гуфт:

- Намеравам - намеравам, гуфта хун кардй,
нусхата гирам! -ӯ норозӣ буданашро аз ягон кас изҳор
кардан хоҳад, ҳамин ибораро ба забои меовард.

Боз дилам ба зиндагй гарм шуд. Шавқи хондан дар
дилам афзуд. Умеду орзуҳои тоза рӯҳамро равшан
карданд, вале гумон надоштам, ки боз дучори зарба
мешавам.

Моҳи марти соли 1953 дар донишгоҳ комиссияи
тақсимот ба кор шурӯъ кард. Аксари донишҷӯёни курси
мо ҷавонони доною хушзеҳн ва шеърфаҳму
адабиётдӯст буданд. Як қисми онҳо ба аспирантураи
донишгоҳу Академияи илмҳо тавсия шуданд, қисми
дигарашонро дар донишгоҳ ба сифати муаллим нигоҳ
доштанд. Дугонаҳоям Кимё ва Иноят ба аспирантура
тавсия шуданд. Лоларо ба донишкадаи педагогии занон
фиристониданд. Ба ду хохдрон -Қамар ва Ҳамзия
Исмоиловаҳои исфарагй ва Саид Расулов ном ҷавони
варзобӣ ба мактабҳои миёнаи зодгоҳашон рох,хат
доданд.

Комиссияи тақсимот дар кабинети ректор кор
мекард. Он ҷо дар паси мизи дарозе ба ғайр аз
муаллимони худамон ва намояндагони ташкилотҳои
ҷамъиятии донишгоҳ, марди кдддарозе нишаста буд, ки
намояндаи Вазорати маориф будааст. У маро ба
нишастан таклиф намуда, ҷойи кори ояндаамро гуфт ва
ба дастам рохрсат супорид. Аввал ҳайрон шуда, як лаҳза
хомӯш нишастаму баъд беҷуръатона гуфтам:

-Ман мехостам хонданро давом диҳам.

74
Дар ҳақиқат кайҳо боз дар дилам чунин орзу
мепарваридам. Вак^ҳое ки бо роҳбари кори дипломиам
шодравои Шарифҷон Ҳусейнзода дар атрофи
қаҳрамонҳои «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосими
Фирдавсӣ сӯҳбат мекардем, ин орзу дар дилам нумӯ
мекард ва реша медавонд. Мавзӯи рисолаи дипломиам
«Инъикоси шӯришҳои халқй дар «Шоҳнома» буд.
Муаллим Ҳусейнзода ин мавзӯро дар оянда давом
медиҳӣ гуфта буданд. Дилам пур буд, ки маро ҳам ба
аспирантура тавсия мекунанд.

— Агар ҳама олим шавад, дар мактаб кӣ кор
мекунад?! - гуфт рӯй турш карда намояндаи вазорат.
Оҳанги суханаш чунон дуруиит буд, ки диламро сӯрох
карда гузашт. Ман бо умед ба тарафи аъзои комиссия -
муаллимонам, ки панҷ сол ба ман даре дода буданд,
нигоҳ кардам. Сари хдмаашон хам: яке коғаз варақ
мезаду дигаре чизе менавишт, касе ба тарафи ман
нигоҳ кардан нахост.

-Зудтар рафта, бо директори мактаб гуфтугӯ карда
монед, боз ҳамин ҷой ҳам аз даст наравад! - гуфт бо
ҳамон оҳанг намоянда. Ин ran чунин маъно дошт, ки
дигар ҳоҷат ба саволу ҷавоб нест.

Имрӯз аз он воқеа сию ҳашт сол гузаштааст. Шояд
он мард одами бад ҳам набошад, шояд он вақт бо
духтари «душмани халқ» дигар хел гуфтугӯ кардан
мумкин набуд, вале ҳоло ҳам агар ӯро дар ҷое дида
монам, гуфтаҳояш дар гӯшам садо медиҳанду дилам
фишор мехӯрад. Бехуда нагуфтаанд, ки захми шамшер
мегузараду захми сухан не.

Аз назди комиссия баромада, ба хона равон шудам.
Иноят ба хонаи холааш рафт. Хайр, чӣ илоҷ, мактаб
бошад, мактаб. Охир, ба муаллимӣ ҳам шавқ дорам-ку!
Фақат як чиз диламро хиҷил мекард: мактаби русӣ
будааст ва ман дарси забони тоҷикӣ медодаам. Ман
бештар ба адабиёт майл доштам. Хайр ягон ran
мешавад. Ҳоло ҳозир рафтан даркор, - меандешидам
ман, - ҷой аз даст наравад.

75
Рӯзи дигар ба касе чизе нагуфта, он мактабро коф-
та ёфтам. Дуруст дар хотирам намондааст, мактаб, аз
афташ, дар кӯчаи «Партизани сурх», дар наздикии Боғи
пионерон, дар шафати бинои сирки кӯҳна воқеъ буд. Ба
назди директорат даромадам. Зане буд ҷавон,
нозукандом ва хушлибос, чашмонаш обӣ, мӯйи
малларангаш дар пушти сараш печонда туда буд.

Гуфтам, ки маро ба мактаби шумо фиристоданд.
Ҳар чанд то соли нави таҳсил хеле вақт ҳаст ва мо
ҳанӯз имтиҳонҳоямонро насупоридаем, ба ман гуфтанд,
ки бо шумо гуфтугӯ карда монам.

-Мо муаллимаи забони тоҷикӣ дорем, - гуфт ӯ, -
вай ба ҳеҷ куҷо рафтанӣ нест.

Узр гуфта ва маъюс туда берун баромадам. Гиря
гулӯгирам шуд. Наход дар пешонаи ман директори
мактаб шарҳи х,оли ладарамро хонда бошад. Худро бо
як илоҷе ба даст гирифта, ба донишгоҳ рафтам. Иноят
гуфта буд, ки маро он ҷо интизор мешавад. Баъд
ҳамроҳ хона рафтанӣ туда, ба кӯча баромадем. Дар
пеши донишгоҳ як шиносамонро дидем, ки хеле хушҳол
буд- Тақсимот гузашт? - пурсид аз мо ва ба савол
ҷавоб нагирифта, саросема гуфт: - Ман ҳозир аз назди
комиссияи тақсимот баромадам. Маро дар донишгоҳ
муаллим таъйин намуданд. Шумо ба худи донишгоҳ
лозим гуфтанд.

Албатта, ба донишгоҳ шумо барин кадрҳо лозим, -
писхандаомез гуфт Иноят. У духтари шахси
соҳибмансабе буд. Мегуфтанд, ки аз имтиҳонҳо ба
тавассути телефони падараш баҳо мегирад.

-Наход ман баробари ҳамин набошам?! - аламам
тоза туда, оби чашмонам ҷорӣ гардид. То кай маро
барои падарам азоб медиҳанд, то кай? - фарёд задам
ба сари Иноят, гӯё ки вай гунаҳкор бошад. Ман чӣ гуноҳ
дорам?!

Иноят намедонист чӣ ҷавоб гӯяд. Ҳаросон ба рӯям
нигарист, баъд дасташро ба китфам гузошта:

-Рафтем! - гуфт.

Гиряолуд гуфтам:

76
-Имрӯз ба мактаби роҳхат додаашон рафтам, ман
даркор набудаам.

Ҳамин вақт аз майдони назди Театри опера ва
балети ба номи Садриддин Айнӣ садои баланди
диктори радио ба гӯш расид. Радио дар бораи бемории
Сталин хабар медод. Мардум аз чор тараф, аз раху рӯ,
аз мағозаву дӯконҳо баромада, ба майдон
мешитофтанд. Кампираки хамидақомате дар cap яктаҳи
сафед бо тарсу ҳарос аз мо пурсид, ки худаш чӣ ran,
мабодо ҷанг-ку cap нашудааст.

- Не, - гуфтем, - Сталин бемор шудааст.

-Худоё, подшоҳи фуқаропарварамонро худат дар
паноҳат нигоҳ дор, ба дардаш шифо бахш! - ӯ даст ба
рӯй кашида, омин гуфту гузашта рафт.

Мо хомӯшона роҳ мерафтему ман аз гиря базӯр
худро нигоҳ медоштам. Он солҳо дар дохили Душанбе
ду-се автобуси хурди якдарае равуо доштанд.
Автобусҳо пуропур буданд, наздик рафта намешуд.
Пиёда рафтем.

Модарам дар рӯйи ҳавлй буд. У ба рӯям зеҳн монду
бо хавотирӣ пурсид:

-Чашмонат варам кардаанд, гиря кардй, барои чӣ?

Ман ақаллан дар роҳ фикр ҳам накардаам, ки ба
модарам чӣ мегӯям.

Инояти зирак зуд ҷавоб ёфт:

-Сталин бемор шудааст, ҳарчанд гӯям, ки сиҳат
мешавад, бовар намекунад.

Модарам оҳи сабук кашиду гуфт:

-Ман гумон кардам, ки ба ту ягон ran шудааст.
Хайр, Худой дарда додагӣ дармонаша ҳам медиҳад.

-Охир, бемории бисёр сахт, - гуфтам шердил шуда
ва бо овози баланд гиря карда фиристодам.

-Дард дигар, аҷал дигар, - дилбардорӣ кард
модарам, - дар Москва духтурҳои нағз ҳастанд, сиҳат
мекунанд.

Ба ман як рӯз ҳам бекор мондан мумкин набуд. Чор
нафар ба маоши ман мӯҳтоҷ буданд. Ба модарам
гуфтам, ки маро ба хондан, ба аспирантура тавсия

77
намуданд, вале стипендияаш хеле кам мегӯянд. Ягон
кор ёфтан лозим, ки маошаш калонтар бошад.

-Мабодо ин корро накун, духтаракам, - гуфт
модарам, - модом, ки боз хон гуфтаанд, хонданат
даркор. Муаллимонат медонанд. Як рӯзамон бошад,
мегузарад. Матлуба андак калон шавад, май ба кор
мебароям. Ҳоло бошад, -бастаро аз ток^аи хона
гирифта кушоду гуфт:

-Ҳамин сатини сабза аз дӯкони Саидхӯҷа харида
омадам, вақтҳои аз кори хона фориғ буданам миёнбанд
медузам. Ресмони сафед ҳам харида омадам, обаву
каҷобаашро сафед мекунаму гулҳои дарунашро сиёҳу
пуштй.

-Бат.д онҳоро чӣ хел мефурӯшед?

-Ба инаш корат набошад! - ӯ маро хотирҷамъ
карданӣ буд, - Дугонаҳои ман бисёр. Ба ягонтааш
медиҳам, фурӯхта медиҳад.

* * *

Дар ин миён Сталин вафот кард. Мо донишгоҳро
хатм намудем. Ман дар фикри коркобй афтодам.

Рузе дар назди банки давлатй бо директори
OHBaKjan Пажӯҳишгоҳи забои ва адабиёти Академияи
улуми Ҷумҳурии Тоҷикистон муаллимамон Муллоҷон
Фозилов вохӯрдам. Пурсид, ки дар куҷо кор мекунам.
Гуфтам, ки ҳанӯз номаълум.

-Пагоҳ ба пажӯҳишгоҳ, назди ман биё! - гуфт ӯ.

Хурсанд шудам. Чй хуш, агар маро ба пажӯҳишгоҳ
ба кор гиранд. Аксари муаллимонамон, олимони
намоёни ҷумҳурӣ: Абдулғанӣ Мирзоев, Шарифҷон

Ҳусейнзода, Бобоҷон Ниёзмухдммадов, Шавкат Ниёзӣ,
Владимир Лифшитс дар ҳамин пажӯҳишгоҳ кор
мекарданд. Кормандони ҷавони пажӯҳишгоҳ Раҷаб
Амонов, Муҳаммадҷон Шукуров (дар оянда
академикҳои Академияи улуми Тоҷикистон), Расул
Ҳодизода (дар оянда доктори илмҳои филологӣ)-ро
мешинохтам. Баъзеи онҳо дар донишгоҳ ба ман дарс

78
медоданд, баъзеашонро аз рӯйи мақолаҳояшон дар
матбуот медонистам. Пажӯҳишгоҳи забои ва адабиёт
барои мо донишҷӯён даргоҳи муқаддас ва басо ҷолиб
буд. Ҳамон шаб хобам набурд. Рӯзи дигар субҳ ба
пажӯҳишгоҳ рафтам. Он дар яке аз зеботарин ҳавлиҳои
Душанбе воқеъ буд.

Мегӯянд, ки он биноро Ҳукумати Ҷумҳурӣ барои
Бобоҷон Гафуров сохтааст. Бобоҷон Гафуров онро ба
устод Айнй додааст. Устод Садриддин Айнй ба
Пажӯҳишгоҳи забои ва адабиёт додани онро хоҳиш
намудааст.

Ман ба ҳавлӣ даромадаму ба вориди бино шудан
ҷуръат накарда, дар таги дар рост истодам. Ҳамин дам
дар кушоду шуду як кас баромад, дар рохрав муаллим
Фозиловро дидам. У ҳам маро диду пеш омада:

- Даро, даро, - гуфт ва ба кабинеташ бурд. Ба ман
ҷойи нишаст нишон доду худаш ба паси мизи кораш
гузашт. У маъюби ҷанг, якпоя буд, ду асобағалро дар
паҳлӯи курсй рост монду бо азоб ба ҷояш нишаст. Аз
афти кор, аз чй ran cap карданашро надониста, коғазҳои
рӯйи мизашро аз як ҷо ба ҷои дигар гирифта монду
хиҷолатомез гуфт:

- Маро бубахш, туро овора кардам. Ҷойи холи
надоштаему ман ба ту ваъда кардам.

Дилам таҳ кашид, баъд рӯям тафсида, муқаррар
суп-сурх шудам. Намедонам боз чй хел ҷуръат карда
пурейдам:

- Муаллим... аспирантура чй..., агар мумкин бошад,
- овозам ба гӯшам бегона расид.

- Мо фақат ду ҷой доштем, - гуфт Фозилов, - ду
ҳамкурсат Абдукрдир Маниёзов ва Муҳаммадвафо
Бакревро донишгоҳ тавсия кардааст.

Дигар чй ҳам мегуфтам. Поямро базӯр кашола
карда, баромада рафтам.

Рӯзҳо паси ҳам мегузаштанд. Намедонистам ба
куҷо, ба кй муроҷиат кунам, аз кӣ маслиҳат пурсам. Бо-
ре хостам ба Вазорати маориф равам, вале тарсидам,

79
мабодо ба он намояндае, ки дар комиссиям тақсимотии
донишгоҳ иштирок карда буд, дучор наоям.

Модарам гумон дошт, ки ман барои дожил шудан ба
аспирантура тайёрй мебинам, балки ӯ дар ин кор ба
ман ёрй кардан мехост. Дар хона кор карданй шавам, аз
дастам мегирифт.

- Рав китобата хон, охир имтиҳон доданат лозим! -
мегуфт ӯ.

Як дардам сад дард мешуд. Вазъияти бардурӯғ сахт
азобам медод, вале илоҷи ислоҳи ин вазъиятро
намеёфтаму аз паси коркобй мешудам.

Модари бечораам ҳамоно гумон дошт, ки ман ба
китобхона меравам, ба аспирантура тайёрй мебинам,
вале аз ҳама бештар маро як фикр азоб медод. Гуноҳи
падарам чист? Ҳашт соли ҳаёти ӯ баъди аз ҳабс
баргаштанаш дар пеши чашмони ман гузашт. Ҳалол
меҳнат кард, дуздӣ накардааст, ҳаққи мардумро
нахӯрдааст, касеро озор надодааст. Дар ҳақку Ҳукуматй'
Шӯро сухани баде нагуфтааст. У фақат аз як гурӯҳ
душманони хукумат домангир буд, ки атрофи Сталинро
печонида гирифтаанд.

-Сталин аз ин бехабар аст, - мегуфт ӯ.

Падарам маро_ дар рох,и хдлолкорию росткорй
тарбия карда буд. Ӯ сухане нагуфта буд, ки эътиқоди
ман ба хукумат, ба сохти ҷамъиятии мо ва ба Сталин
заррае коҳад! Чаро ба ман бовар намекунанд?

-Агар Сталин зинда мебуд, ба ӯ мактуб
менавиштам, — фикр кардам, -Умуман навиштан
даркор, ба Маскав, ба марказ навиштан даркор, - аз ин
фикрам худам хурсанд шудам,

Ин дафъа боз пеши Иноят рафтам. У гуфт, ки биё,
ба назди Обидҷон меравем. Вай коркуни кумитаи
бехатарй буд.

Обидҷон Қахҳоров бо мо дар як вақт ба донишгоҳ
ба факултети геология дожил туда буд. У ҷавони
хушрӯй, хушзеҳн ва ҷаҳонбнниаш васею муҳокимарони-
ҳояш ҷмддию амиқ буданд. Дар хотирам намондааст, аз
курси дуюм ва ё сеюм буд, ӯ хонданро дар донишгоҳ

80
тарк карда, ба Тошканд рафт ва ба мактаби Кумитаи
бехатарии давлатй (КГБ) дожил шуд ва баъди хатми он
ба Душанбе баргашта, дар ҳамин соҳа адои вазифа
мекард.

Ба Иноят гуфтам, ки аввал аризаро нависам, баъд
ба назди Обидҷон меравем, ба ӯ нишон медиҳем ва ба
номи кй фиристоданамонро мепурсем. Иноят розй шуд.
Ҳамон шаб то субҳ нахобида ариза навиштам, ҳамаи
дарди диламро баён кардам ва дар охир навиштам, ки
мехоҳам таҳсиламро дар аспирантура давом диҳам ва
барои ҷомаи амал пӯшидани ин орзуям мадад
металабам.

Иноят Обидҷонро ба хонаамон гирифта омад. Ба
модарам дар бораи ариза низе нагуфтам, фак,ат
гуфтам, ки ҳамкурсамон мактаби Тошкандро хатм карда
омадааст, ду-се сол боз надида будем, имрӯз ба хона
таклиф кардем. Обидҷон аризаро хонда таҳрир кард.
Гуфт, ки як нусхаашро ба Кумитаи Марказии ҲКИШ ва
нусхаи дигарашро ба номи Прокурори Генаралии
Иттиҳоди Шӯравӣ Руденко фиристам.

Обидҷон кори таъҷилӣ доштааст, зуд баромада
рафт. Ақаллан ба як пиёла мой ҳам нанишаст, ки ин
боиси ҳайронии модарам гардид.

-Ой, духтарам, - гуфт модарам, - нй ran шуд?
Меҳмон гуфта гирифта омадетону ӯ акдллан ба як
пиёла чой нашист-ку? Ягон ran шуд-мй? - модарам чой
дам карда, дар тараддуди дастархонкушой буд.

-Ҳа, - нимғурма ҷавоб додам ман, - як кори
зарураш будааст.

Иноят илова кард:

-Соати дувоздаҳ дар идора маҷлис доштааст,
нохост ба ёдаш омад.

Модарам гӯё бовар кард. Бо вуҷуди ин ман ким-чй
хел шудам. Дурӯғ бофтан ва дурӯғ гуфтан ҳар чанд аз
рӯйи зарурат бошад ҳам, чӣ қадар ногувор аст.

Акнун ҳар рӯз ҷавоби аризаро интизорӣ мекашидам.
Ҳамин ки дарвоза таққӣ кард, Давида мебаромадам.
Агар ҷое равам, гашта омадан замоно аз модарам

81
мепурсидам, ки оё ба ман мактуб наомадааст. Аввалҳо
модарам ба ин эътибор намедод, вале рӯзе ҳайрон
туда пурсид, ки бо ин бекдрорй ман аз кй интизори
мактубам. Ман ба ин савол ҷавоб тайёр карда монда
будам ва дарҳол:

-Аз дугонаам Фатҳия, - гуфтам. Модарам аз афти
кор бовар накард, вале низе нагуфт.

Рӯзе ҳамкурсам Аъзамхон Сидқиро тасодуфан дар
кӯча вохӯрдам. Ӯ ҳол пурсид ва гуфт, ки пагоҳ ба ӯ занг
занам. Сидқӣ ҳамон вак^ҳо аллакай ҳамчун шоир ном
бароварда буду бо идораҳои рӯзномаю маҷаллаҳо
робитаи эҷодӣ дошт.

Рӯзи дигар ба ӯ занг задам. Гуфт, ки ҳозир
хучҷатҳоятонро гирифта, ба идораи рӯзномаи
«Пионери Тоҷикистон» равед, ман бо муҳаррири он
Абдумалик Баҳорӣ гуфтугӯ кардам. Хурсандии маро
ҳадду канор набуд.

Баъди ду ҳафтаи ба кор қабул шуданам, рӯзе'
ҳамкурсамон Муҳаммадвафо Бақоев ба идораи рӯзнома
занг зада гуфт, ки ба назди директори Пажӯҳишгоҳи
забои ва адабиёт равам будааст. Чй мегуфта бошад?
Рафтан намехостам, поям намекашид, вале нарафтан
х,ам аз рӯйи одоб набуд. Бо гардани баста ба он ҷо
рафтам. Фозилов маро хушҳолона пешвоз гирифт..

Аз Кумитаи Марказии ҲКИШ ба Кумитаи Марказии
ҲК Тоҷикистон ҷавоби аризаам омадааст. Аз он ҷо ба
директори Пажӯҳишгоҳ фармудаанд, ки маро ба
аспирантура қабул кунад. Аз як ҷиҳат хурсанд шудам:
охир ман ҳам соҳибҳуқуқ будаам. Аз тарафи дигар аз
кор рафтан намехостам. Ҳамкорҳоям чӣ мегӯянд? Боз
бо Сидқӣ маслиҳат кардам. У вазъияти маро хуб
мефаҳмид. Гуфт, ки назди муҳаррир медароем, канй он
кас чй мегӯянд.

Назди Абдумалик Баҳорӣ бо тарсу ларз даромадам.
Албатта, мегуфтагист, ки идораи рӯзнома барои шумо
масхара аст магар, имрӯз меоеду пагоҳ меравед...

82
Суханро Аъзамхон Сидқӣ оғоз намуд. Баҳорӣ гапи
ӯро хомӯшона гӯш кард. Ман дар рӯбарӯяш бо сари хам
меистодам. Баҳорӣ ба тарафи ман нигоҳ карда гуфт:

-Модом ки имконияти хондан пайдо шудааст,
хонданатон лозим. Кӣ медонад, дар оянда боз чунин
шароит даст медиҳад ё не. «Ҳар чӣ пеш ояд, хуш ояд» -
гуфтаанд, вале ҳозир аз кор рафтанатон лозим нест.
Аввал имтиҳонҳоро супоред, қабул шавед, баъд он
тарафашро дида кор мекунем.

Намедонистам чӣ хел изҳори миннатдорӣ кунам.
Дар дилам ҳам ба Баҳорӣ ва ҳам ба Сидқӣ суханони
бисёри мегуфтагӣ доштам. Мехостам гӯям, ки дар рӯзи
сахтам шумо маро дастгирӣ кардед, ман инро ҳеҷ
фаромӯш намекунам, вале шарму хдё забонамро гӯё
баста буд, ба ғайр аз «раҳмат» чизе гуфта
натавонистам.

Бегоҳӣ аз кор боз гашта модарамро дар сари кӯча
дидам.

-Ба Пажӯҳишгоҳ рафтӣ-мӣ? - пурсид ӯ саросема.

-Шумо аз куҷо донистед, ки ман ба Пажӯҳишгоҳ
рафтанам даркор? - ба саволаш бо савол ҷавоб додам.

Маълум шуд, ки Муҳаммадвафо аввал ба
ҳавлиамон омада будааст ва ҷойи корамро аз модарам
фаҳмида, баъд ба идора занг задааст. Модарам
хавотир шуда чандин маротиба то сари кӯча баромада
омадааст.

-Иҷозат шуд, ки ба аспирантура дохил шавам, -
гуфтам хурсандона, -шодиёна диҳед. Ба гуфтан
гуфтаму баъд пушаймон шудам. Ман-ку аз модарам
инро пинҳон дошта будам. Дигар хел гуфтан лозим буд.

Модарам аввал ҳайрон шуд, баъд фаҳмиду ранги
рӯяш якбора тағйир ёфт.

-Бечора духтаракам, -гуфт ӯ маъюсона, - ин
қадар азоб кашидию мани гӯр бехабар. «Ман хондан
намехоҳам, кор мекунам» гуфтанат беҷо набудааст-
дия!

Модарам худро барои он сарзаниш мекард, ки ман
ин азобро бе ӯ танҳо таҳаммул кардаам.

83
- Хайр, - гуфт ӯ баъд аз сонияе худро хушҳол
нишон дода, - сад бор шукр, Худо ба дилашон раҳм
андохтааст. Акнун ту чй кор карданй? Ин корат чй
мешавад?

- Зинда бод одамони нағз!-гуфтам ва мазмуни
гуфту гӯямонро бо Баҳорй нақл кардам.

- Илоҳо, аз мо нагардад, аз Худо гардад, аз
бачаякошон бинанд, - дуои нек кард модарам Баҳорию
Сидқиро.

Бистуми апрели соли 1956 баъд аз маҳкум шудани
шахспарастй ману модарам боз ба Кумитаи Марказии
ҲКИШ ва Сарпрокурори ҳарбии Иттиҳоди Шӯравӣ ариза
навищта, хоҳиш кардем, ки қазияи падарамро аз нав
тафтиш кунанд. Дар баробари расидани чавоби ариза
ва хуҷҷати сафед шудани падарам модарамро ба
Кумитаи Марказии ҲК Точикистон-охирин ҷойи кори
падарам пеш аз хдбс, даъват намуда, маоши
думоҳаашро доданд. Модарам мехост, ки ба ин пул ба-
ром ман соати тилло харад. Гуфтам, ки ин ҳаққи ҳалоли
ӯст ва барои худаш ягон чиз харад.

- Не, духтарам, - гуфт у, - соат ба ту аз падарат як
ёдгорй.

Оҳ модар, модар! Модари покдилу покдоманам!
Гузаштаро аз пеши назар мегузаронаму ба некбинии ту,
ки дар душвортарин солҳо ба бадбинй табдил наёфт,
ба дили гарми ту, ки дар гармою сармой зиндагй
насӯхту сард нагардид, ба сабру таҳаммул ва тоқату
матонати ту, ки аз ҳеҷ фоҷиае нашикаст, боди самуме
дарахти ҳастии туро сарнагун насохт, аҳсану офарин
мехонам. Зиндагй дар мехру шафкдт ва ҷидцу ҷахди ту
барин модарон пойдор аст. Рӯҳат шод бод модари азиз!

84
СИМОҲОИНАМОЁНИИЛМУ
ФАРҲАНГ

85
ДИЛИ ИНСОНҲОСТОШЁНИУ

Ман аз он ифтихор дорам, ки устод Мирзо
Турсунзодаро рӯ ба рӯ дидаам, борҳо суханрониҳояшро
дар маҷлисҳои хурду калон шунидаам ва аз файзи
сӯҳбатҳояш баҳраманд шудаам. Мехоҳам таваҷҷӯҳи
хонандагони мӯҳтарамро ба баъзе аз он вохӯриҳо ҷалб
намоям.

Дар рӯзҳое, ки ба муносибати 90 - солагии зодрӯзи
устод дар ҳама ҷо ӯро ёд мекунанд, аз қалби бузурги ӯ,
аз шахсияти бузургаш, аз саҳми бузурги вай дар
худшиносии миллат ва тарбияи адибони
соҳибистеъдод, аз шеъри баландаш сухан меронанд,
наметавонам он чиро, ки дар дил дорам, рӯйи коғаз
наорам. Шояд ин навиштаҳо ҳам ягон ҷиҳати шахсият
ва ё эҷодиёти ӯро пурра ва комил кунанд.

Бори нахуст устод Мирзо Турсунзодаро ҳангоми
мактабхониам дида будам.

Соли 1947 дар Душанбе Анҷумани дуюми
нависандагони Тоҷикистон баргузор гардид. Аз
Самарканд устод Садриддин Айнй, аз Москва устод
Абулқосим Лохутӣ ва аз дигар шахру ноҳияҳои
ҷумҳуриамон нависандагон ба Душанбе омаданд.
Директори мо Марям Маликовна Бозорбоева, ки шахси
бомаърифат ва адабиётдӯст буд, дар арафаи анҷуман
аз устод Мирзо Турсунзода хоҳиш намудааст, ки
нависандагонро ба мактаби мо гирифта оранд. Дар рӯзи
таъйиншуда устодон Садриддин Айнӣ, Абулқосим
Лоҳутӣ, Мирзо Турсунзода, Абдусалом Деҳотӣ, Суҳайлӣ
Ҷавҳаризода ва ду-се нафари дигар омаданд.
Мулоқотро устод Мирзо Турсунзода кушода,
нависандагонро ба мо шинос карданд ва дар бораи он
накд намуданд, ки онҳо ба анҷумани худ бо чй
дастовезҳо омадаанд. Дар бораи устод САдриддин
Айнй ва дигар нависандагон чиҳо гуфтанд, дар хотирам
намондааст, вале хуб дар ёд дорам, ки «устод Лоҳутӣ
ба анҷумани мо тӯҳфаи муносибе оварданд, ки
достони «Парии бахт» аст» гуфтанд.

86
Дар ҳамин вохӯрӣ ман аз номи хонандагон ва
муаллимонам меҳмононро хайра макдам гуфтам ва аз
устод Садриддин Айнӣ хоҳиш намудам, ки барои ба
мактабамон гузоштани номи эшон розигӣ диҳанд. Ана
аз ҳамон вақт cap карда мактаби миёнаи №10-и шаҳри
Душанбе номи Садриддин Айниро дорад.

Баъд аз ин устод Мирзо Турсунзодаро борҳо дар
минбари маҷлисҳо дидам, вале шахсан хдмсӯҳбат
нашуда будам. Боре ба ман гуфтанд, ки фалон рӯз,
фалон соат ба назди устод Турсунзода равам. Ман
ҳайрон шудам, ки ин одами бузург ба ман чӣ кор дошта
бошанд? Он вак^ айёми шӯҳрати шоирӣ ва боло
рафтани обрӯю эътибори ҷамъиятии он кас буд.

Ногуфта намонад, ки ман ҳангоми толибаи мактаб
буданам ва чанд соли донишҷӯиям шеър менавиштам
ва шеърҳоям дар рӯзномаю маҷаллаҳо, маҷмӯаҳои
дастҷамъӣ интишор меёфтанд, вале баъд аз он ки ба
мутолиаи осори классиконамон пардохтам, фаҳмидам,
ки дар ҷодаи шеър ба ман шавқ раҳнамун асту бас.
Барои шеъри асил гуфтан истеъдоди фитрӣ лозим аст.
Ман дигар шеър нанавиштам.

Инак, аз дилам гузашт, ки устод Мирзо Турсунзода
маро барои шеърҳои берӯху беҷонам сарзаниш хоҳанд
кард ва худамро ба чунин гуфтугӯ омода сохтам.

Дар рӯз ва соати таъйиншуда ба назди эшон
рафтам. Он вак^ Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон
биноеро, ки рӯ ба рӯйи ҳукумати шаҳр воқеъ буда,
пахдӯи чапи Вазорати кишоварзиро ташкил медиҳад,
ишғоп мекард.

Устод Турсунзода маро аз ҷояшон хеста пешвоз
гирифтанд ва рӯбарӯяшон шинонданд. Аввал ҳолпурсӣ
карданд, баъд гуфтанд, ки кайҳо боз ман шеъри шуморо
нахондаам. Имрӯз дар адабиёти тоҷик аз шоираҳо
фақат шумо - ду кас ҳастед: - шумо ва Гулчеҳра
(Гулчехра Сулаймонова -Х.О.). Шумо наменависед,
Гулчехра ҳам хеле кам менависад. (Кош устод Мирзо
Турсунзода зинда мебуданд ва медиданд, ки имрӯз чй
қадар шоирахр дар адабиёти мо қувваозмоӣ мекунанд

87
ва дар байни онҳо шоираҳои асил ҳам ҳастанд).
Гуфтанд, ки адабиёти классикии форсу тоҷик номи
бисер шоираҳоро медонад, ки бо намоёнтарин симоҳои
адабиётамон ҳампаҳлӯ меистанд. Кй медонад, чӣ кддар
занони соҳибистеъдод барои тазоҳури истеъдоди худ
ҷавлонгоҳ пайдо карда натавониста, беному нишон
рафта бошанд, вале имрӯз барои шумоён ҳамаи
имкониятҳо муҳайёст. Рӯзномаю маҷаллаҳо дар
ихтиёри шумо. Ана майдону мана гӯю чавгон.

Гуфтам, ки шеърҳоям ба худам маъқул нестанд.
Гуфтанд, ки кори некӯ кардан аз пур кардан аст.
Бисёртар нависед, болои ҳар мисраю байт гаштаю
баргашта кор кунед. Осори классиконамонро хонед, аз
онҳо санъату маҳорат омӯзед. Шеъри адибони русро
хонед.

Бо ҳамин насиҳатҳои устод дар гӯш аз назди он кас
баромадам, вале дигар шеър чоп накардам. Устод
Мирзо Турсунзода бо директори мо, сарвари Институти
забои ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ Носирҷон Маъсумӣ
ҳамдиёр ва дӯстони қарин буданд. Он кас зуд-зуд ба
пажӯҳишгоҳи мо меомаданд ва дар маҷлисҳоямон
ширкат меварзиданд. Ҳар бор ки устодро бинам, худро
гунаҳкор ва хиҷил ҳис мекардам.

Соли 1968 маро ба узвияти Иттифоқи нависанда-
гони Тоҷикистон чун мунаққид ва адабиётшинос қабул
карданд. Маҷлиси раёсатро устод Мирзо Турсунзода
сарварӣ мекарданд. Он кас ҳангоми қабул дар бораи
ман чанд сухани гарм гуфтанд ва чунон хурсанд шудам,
ки ҳатто ташаккур гуфтанамро ҳам фаромӯш кардаам.
Баъд аз маҷлис ҳамкорамон нависанда ва мунаққид
Салоҳ Солеҳ, ки он ҷо хузур дошт, гуфт:

-Ақаллан арзи сипос ҳам накардед-а. Ба фикрам аз
ҳаяҷон фаромӯш кардед.

Ҳоло ҳам он лаҳза ба хотирам ояд, хиҷолат
мекашам. Ҳамин хел инсони меҳрубон ва ғамхор
буданд устод.

Мирзо Турсунзода бидуни шакку шубҳа яке аз
пайвандгарони адабиёти чандҳазорсола бо адабиёти

88
муосир, давомдихдндаи шеъри классики ва суннатии
тоҷик дар қарни бистум ба ҳисоб мераванд.

«Дар шеър на мукаллид, балки давомдиҳанда
будан, ба ҳам омехта тавонистани анъанаву
навоварӣ ва эҳсосоти шахсию миллй бо
умумиинсонй ба Мирзо Турсунзода имконият
додаанд, ки дар хусуси ин ҳодисаҳои давр, ки худ
шоҳиди онҳо буд ва ё иштирок дошт, ба мо
ҳамзамонҳокш нақл намояд», - барҳак, навишта буд
дар як мақолааш шоири маъруфи Доғистон Расул
Г амзатов.

Масъалаи анъана ва навоварй дар эҷодиёти Мирзо
Турсунзода диққати бисер адабиётшиносони тоҷикро ба
худ ҷалб кардааст. Аз ҷумла устод Муҳаммадҷон
Шукуров (академик Муҳаммадҷони Шакурии Бухорой)
таҳти унвони «Халқият ва махорат» мақолаи
пурмӯҳтаво ва арзишманде дорад, ки мехоҳем аз он
пораеро ба таваҷҷӯҳи шумо, хонандагони мӯҳтарам,
пешниҳод намоем: - «Дар беҳтарин асарҳои вай
(Мирзо Турсунзода -Х.О.) назокати мафтункунандаи
лирикаи халқй, гоҳ ҳиссиёту ҳаяҷон ва сӯзу гудози
достонҳои ишқии романтикии классикӣ, гоҳ фикру
андеша ва мулоҳизаҳои амиқеро, ки ҳам баъзе
шеърҳои фолклору қасидаҳои фалсафии
классикони тоҷик ва ҳам назми ишқӣ ва гражданин
русро ба хотир меоранд, дидан мумкин аст. Гоҳо
манде аз онҳо як ҷо ҷамъ шуда, бо якдигар омезаш
ёфта, ба шеъри шоир қувваи азиме мебахшанд».

Устод Муҳаммадҷон Шукуров дар ҳамин мақола аз
хусуси дар эҷодиёти Мирзо Турсунзода истифода
шудани мақоду зарбулмасал ва панду ҳикмати халқию
классикӣ сухан ронда, чанд шеъру достонҳои ӯро
мавриди тахдилу таҳқиқ кдрор додаанд, вале ҳаминро
низ зикр намудан бамавқеъ аст, ки бисёр байту бандҳои
шеъру достонҳои шоир ба панду ҳикмат табдил ёфта,
вирди забони умум гардидаанд. Мисолҳои зерин
баёнгари ин гуфтаҳост:

89
Ҳеҷ коре нест бе зан, хуб шуд,

Ифтихоре нест бе зан, хуб шуд.

Хуб шуд, ки зан ба давлат ёр шуд,

Мамлакат аз дасти зан гулзор шуд.

ё ин ки:

То тавонӣ, дӯстонро гум макун,

Дӯстони мехрубонро гум макун.

Дар ҷаҳон бе дӯст будан мушкил аст,

Мушкил осонкун касонро гум макун.

Шеъри «Ошёни баланд» бошад cap то по панду
ҳикмат аст:

Ошён гар мегузорй, дар баландих,о гузор,

Дар баландиҳои кӯҳи сарбаланди мо гузор...
Ошён гар мегузорй, дар дили инсон гузор,

Аз раҳи мехру вафову аҳди бепоён гузор.

Нест чунки ҳеҷ чизе аз дили инсон баланд,
Ошёни мехри худ дар магз - магзи цон гузор.

Ман худ шоҳиди он будам, ки чй тавр бадоҳатан як
рубоии пандомези устод Мирзо Турсунзода тавлид
гардид ва рӯйи қуттии сигор навишта шуд.

Соли 1957 ман дар Хоҷаобигарм истироҳат
мекардам. Ҳамон вак^ Мирзо Турсунзода низ бо
ҳамроҳии писарашон Масъуд ва нависанда М.Сидқӣ
табобат мегирифтанд. Рӯзе Сидқӣ гуфт, ки фардо устод
Мирзо Турсунзода ба шаҳр мераванд, агар шумо ҳам
рафтан хоҳед, дар мошини он кас ҷой ҳаст.

Ман ин пешниҳоди Сидқиро бо хурсандй ва
миннатдорй пазируфтам, зеро мӯх/1ати табобатам
фардо ба охир мерасид.

Рӯзи дигар дар соати муайяншуда ба назди мошин
рафтам. Устод дар пахдӯи ронанда менишастанд, аз
Сидқӣ ҳанӯз дарак набуд. Ҳамин вак^ писари он кас
Масъуд як даста гулҳои кӯҳӣ чида омад, ки дар байни
онҳо хору хас ҳам буд.

Устод Мирзо Турсунзода лаҳзае гоҳ ба гулҳо, гоҳ ба
Масъуд нигоҳ карданду аз ҷайбашон қуттии сигорро
бароварда рӯйи он чизе навиштанд ва баъд онро
хонданд:

Ҳар гулеро, ки бидидй, гул магӯй,

Зогро дидй агар, булбул магӯй.

Ҳар сухан ҷо, ҳар нуқат дорад макон,

Он чӣ бар ман гуфтӣ, бар кул магӯй.

Шояд ин қуттии сигор дар архиви шоир маҳфуз
бошад. Ба назари мо ин рубоӣ дар ҳеҷ куҷо чоп
нашудааст. Мирзо Турсунзода ба маънои томи ин сухан
шоири халқӣ буд. Ӯ эҷодиёти бадеии халқи худро хуб
медонист, образҳои зебову мӯъҷази онро моҳирона
истифода мебурд, ғояҳои неку инсондӯстона ва ҳусну
назокати онро дар аигьори худ пайваста инкишоф
медод ва ба онҳо сафову таровати диловезу тоза
мебахшид. Яке аз сабабҳои ба дили мардум роҳ ёфтан,
азони мардум шудани бисёр осори Мирзо Турсунзода
ҳам дар хдмин аст.

Кормандони шӯъбаи фолклори Институти забон ва
адабиёти ба номи Рӯдакӣ ҳангоми гирд овардани
сурудҳои маросимӣ аз шахри Бухоро аз забони
пиразане ин байтҳоро, ки аз либреттои «Тоҳир ва
Зӯҳро» аст, навишта гирифтаанд, танҳо мисраи сеюми
онро тағйир додаанд:

Марҳабо, домоди иззатманди мо,

Бовафо монанди як фарзанди мо.

Аз қадам ин хонаро гулшан намо,

Ҳар тарафро аз рухат равшан намо.

(Ф. Зеҳниева. Сурудҳои маросими тӯйи тоҷикон.
Душанбе, «Дониш», 1978, саҳ. 118).

91
Фолклоршиносон ба монанди ин намунаҳои ашъори
Мирзо Турсунзодаро аз забони мардуми Зарафшону
Кӯлоб, Бадахшону Варзоб гирд овардаанд. Маълум
мешавад, ки мардум асарҳои ӯро гаштаю баргашта
мехондаанд ва ҳифз мекардаанд ва дар мавриди
мувофиқ истифода мебурдаанд, вале комёбиҳо худ аз
худ насиби шомр нагардидаанд. Истеъдоди фитрй низ
заҳмати зиёдеро тақозо дорад ва бидуни он маҳсул
намедиҳад. Мирзо Турсунзода осори классиконамонро
бисёр мутолиа кардааст. Ин аст, ки шеърхди зиёди
онҳоро азёд медонист, Низомиро дуст медошт. Таъсири
ӯро мо дар достонҳои шоир мушоҳида кардаем. Дар
баробари ин Мирзо Турсунзода бисёр суруду рубоиҳои
халқиро ҳам азёд медонист. Суруду рубоиҳои халкД на
фақат дар _натиҷаи мутолиаи зиёд дар хотири ӯ нақш
бастаанд. У нох,ия ба ноҳия, ҳавлӣ ба ҳавлӣ гашта,
онҳоро гирд овардааст ва соли 1940 гулчини
арзишмандеро дар шакли китоби алоҳида бо унвони
«Намунаи фолклори тоҷик» (ҷилди 2) мунташир
сохтааст. Ҷилди якуми ин китоб соли 1938 дар таҳияи
А.Н.Болдырев ба табъ расида буд. Инак, ба ҳамин
муносибат мехостам як лаҳзаи дигари вохӯриамро бо
устод Мирзо Турсунзода ёдовар шавам.

Солҳои 60-уми асри гузашта баъд аз вафоти
Абдусалом Деҳотӣ бо қарори Ҳукумати Тоҷикистон
таҳияи «Куллиёт»-и панҷҷилдаи ӯ ба зиммаи Институти
забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ вогузор шуд.
Роҳбарияти шӯъбаи адабиёти советӣ тартиб додани
ҷилди якумро, ки бояд шеъру достонҳои шоирро дарбар
мегирифт, ба ӯхдаи камина гузошт. Дар ин ҷилд
мебоист достони «Оби ҳаёт» дохил мешуд. Ин достон
дар шакли номаи мавзун ба роҳбарони Ҳукумати
Иттиҳоди Шӯравӣ аз тарафи як гурӯҳ шоирон - Мирзо
Турсунзода, Абдусалом Деҳотй ва Ҳабиб Юсуфӣ бо
ширкат ва роҳбарии умумии устод Садриддин Айнӣ
таълиф гардида, ба дахдолагии таъсиси Ҷумҳурии
Тоҷикистон бахшида шуда буд. Нахустин бор ин достон
дар арафаи ҷашни Инқилоби Октябр 5-уми ноябри соли
1939 дар рӯзномаи «Тоҷикистони сурх» чоп шуда,
соли 1940 ҳамчун китоби алоҳида ба табъ расид.

Достони «Оби ҳаёт» аз дигар номаҳои мавзун бо он
фарқ мекард, ки қисми якуми он дорои сужети муайян
ва образҳои мусбату манфӣ буда, қисми дуюми он
бевосита муроҷиат ба роҳбари Ҳукумат буд. Дар он
солҳо дар ин шакл чоп кардани достон мумкин набуд,
вале агар қисми дуюм партофта шавад, ба сужети асар
осебе намерасид. Мо ҳақ надоштем, ки аз пеши худ ба
матн даст занем. Бинобар ин, ман достонро гирифта, ба
назди устод Мирзо Турсунзода рафтам.

Устод гуфтанд, ки кори хубе кардетон, ки он
достонро ба «Куллиёт»-и Абдусалом Деҳотӣ дохил
карданӣ шудетон. Аҷаб рӯзҳои хуш буданд он рӯзҳо -
ёдовар шуданд аз он рӯзҳое, ки ин достонро эҷод
мекарданд ва дойр ба таърихи он чунин нақп карданд:
-Ба мо аз номи халқи тоҷик ба роҳбарони Ҳизби
Коммунист ва Ҳукумат номаи мавзун навиштан лозим
буд. Домулло Садриддин Айнӣ дар Самарканд буданд,
бинобар ин, мо ба назди он кас рафтем. Ман дар хонаи
Деҳотӣ манзил гирифтам. Ахди оилаи домулло Айнй
дар бог буданд. Баъд вазифаҳоро байни худ тақсим
намудем. Домулло Айнй гуфтанд, ки ман қисми
пешазинқилобиро менависам. Ба чунин қарор омадем,
ки ҳар рӯз дар соати як дар назди домулло ҷамъ
мешавем ва навиштаамонро хонда медиҳем. Ҳамин
тавр ҳам кардем. Ҳар рӯз ҳам чизи навиштаи мо ва ҳам
навиштаҳои домуллоро мехондем ва якҷоя таҳрир
мекардем. Мо ба чунин ақида омадем, ки аз қисми
домулло Айнй тавсифи бузи Сангинро кам кардан
лозим аст. Мо ин фикрамонро ба домулло гуфтем. Он
кас аввал як шӯриданд ва баъд гуфтанд:

-Оё медонед, ки як буз барои як камбағали тоҷик
чӣ давлатест? Вале баъд ба фикри мо розӣ шуда, он
қисмро хеле ихтисор карданд. Дар ин достон рубоиҳои
халқӣ хеле зиёданд, рубоиҳои аҷиб,-гуфтанд устод ва
баъд бо шавқи тамом паси ҳам чанд рубой хонданд.
Устод Турсунзода овози форам доштанд ва бо тамкини

93
ба худ хос шеър мехонданд. Ҳангоми шеърхонй дасти
росташонро андак боло бардошта, онро бо оҳанги шеър
меҷунбониданд.

Ба ёрон марҳабо гуфтему рафтем,

Ба ҷону дил дуо гуфтему рафтем,

Ҳамон ёре, ки бо мо дошт улфат

Нигаҳбонаш Худо, гуфтему рафтем.

***

Сари сарчашма рафтам ман ба вахте,

Ба оби дида биншондам дарахте.

Шамол омад, дарахтам решакан шуд.

Мани мискин наборам ҳеҷ вахте.

Сарчашма ҳазору саргаҳи чашма х&зор,

Об хӯрда наметавонам аз хрйбати мор.

Коре бишавад, ки бишканад оҳани кор,

Говон ба чаро раванду ман лешаки ёр.

Ин рубоиҳо аз забони қахрамони достой Сангин
оварда шуда, аз як тараф рӯҳияи ӯро ифода кунанд, аз
тарафи дигар ба хонанда лаззати бадей мебахшанд. Ба
мо маълум шуд, ки ин рубоиҳоро ба достон устод Мирзо
Турсунзода ворид кардаанд.

Достони “Оби ҳаёт" бо тахрири нави устод
Турсунзода ба “Куллиёт”-и Деҳотӣ ворид шуд. Ин
достон дар китоби камина “Таҳаввули жанри достон
дар назми муосири тоҷик" тахдилу таҳқиқ шудааст.

Мирзо Турсунзода ба зан - модар таваҷҷӯҳи зиёд
дошт. Аз ибтидои эҷодиёташ то интиҳои он такдири
зани тоҷик, гузаштаву имрӯзи ӯ дар оила ва ҷомеа
диққати шоирро ба худ ҷалб кардааст. Дар тамоми
давраҳои хдёти ҷамъиятӣ одамони соҳибдил дар назди
зан, дар назди дили мехрпарвари ӯ сари таъзим фуруд
овардаанд. Зан чун олиҳаи хусну вафо манбаи илҳоми
шоирону нависандагон, рассомону бастакорон
гардидааст, вале нобаробариҳои иҷтимоӣ дар замони
гузашта занҳоро хору забун сохта, кддру манзалати

94
онҳоро дар ҷамъият паст намуда буданд.
Мутаассифона, дар замони шоир ҳам, дар замони мо
ҳам шахсоне ҳастанд, ки ба қадри зан намерасанд, ӯро
паст мезананд, дар оила таваллуд шудани духтарро
бадбахтӣ ҳисоб мекунанд.

Мирзо Турсунзода дар достони "Чароғи абадй" ин
хел одамонро ба зери тозиёнаи танқид гирифта, онҳоро
гарди тани инсон номидааст ва нақши занро дар
ҷамъият хеле баланд бардоштааст:

Ба дил гуфтам, ки ҷоҳил мард будаст,

Тани моро нишаста гард будаст.

Ба ҷоӣи ӯ сано гуфтам худи ман
Ба ин навзод духтарча, ба ин зан.

Сано гуфтам ба занҳое, ки имрӯз
Ба кори мамлакат ҳастанд дилсӯз.

Дар асарҳои Мирзо Турсунзода симои модар
мавқеи намоёнро ишғол мекунад. Меҳри модар дар
ашъори ӯ бо меҳри зодгоҳаш ва бо меҳри Ватанаш -
Тоҷикистони азиз даромехта, тавъам гардидааст.
Махсусан шеърҳои “Дили модар", "Дасти модар",
"Модарам" аз беҳтарин асарҳои дар ин мавзӯъ гуфтаи
шоирони тоҷик ба шумор меравад.

Мирзо Турсунзода дар шеърҳои ишқиаш низ
анъанаҳои шеъри суннатии тоҷикро давом ва инкишоф
додааст. Қахрамони лирикии ин қабил шеърҳои ӯ чун
дар назми классики ошиқи содику вафодор, олиҳиммат
ва фидокор аст. Ҳастии худро ӯ бе лутфу марҳамати
ёри дилсӯз тасаввур карда наметавонад:

Туро сад бор гуфтам, ки гуломат ман,

ҳамин кофист,

Фидои як каломат, як саломат ман, ҳамин кофист.
Навиштам, пахш кардам мухр, мондам даст

бегу фтор

Ҳаётамро, мамотамро ба номат ман,

ҳамин кофист.

95
Устод Мирзо Турсунзода дар як ҷамъомади заной
ҳамин шеърро хонданд ва марбут ба он ҳодисаеро
ёдовар шуданд:

-Дар яке аз мамлакатҳои Шарқ дар ҷамъомаде ман
шеъри "Ҳамин кофист"-ро хондам. Баъди анҷоми он
ҷамъомад як зани эронй ба назди ман омад ва гуфт:
"Гумон аст, ки шумо, мардони гарданкулуфт, ягон
вақт ғуломи зан шавед". Вале ман рост мегӯям, ки
ғуломи шумо ҳастам, ғуломи ҳусни беолоиши зани
тоҷик, ғуломи дастони эъҷозофарини ӯ, ғуломи дили
поки беғаш ва саршори меҳри модаронаи ӯ. Мо, мардон
як умр дар хидмати шумо ҳастем.

Устод Мирзо Турсунзода хдмдаму ҳамнафаси
мардум буд. У дар номусоидтарин шароитҳо ҳар як роху
воситаро истифода мебурд, то ба миллаташ хидмат
кунад. Дар айни ҳол халқи тоҷик шоири худро дӯст
медошт,_бо ӯ ифтихор мекард ва имрӯз ҳам ифтихор
дорад. У дар дили инсонҳо ба қавли худ "дар мағз-
мағзи ҷони онҳо" ошён гузоштааст.

Эҷодиёти устод Мирзо Турсунзода имрӯз ҳам дар
хидмати миллату Ватан қарор дорад. Шеъру достонҳои
ӯ ҷавононро ба дӯст доштани обу хоки Ватан, ҳифзу
нигахдошти ҳар як гиёҳу дарахти он, саъю кӯшиш
намудан барои шукуфоӣ, пешрафту ободии он, нигоҳ
доштани нангу номуси миллат раҳнамоӣ мекунад.
Бесабаб нест, ки Ҳукумати Ҷумхурии Тоҷикистон ӯро ба
унвони олии "Қаҳрамони Тоҷикистон" сазовор донист.

2001

96
МАРДИ СОҲИБДИЛЕ БУД

Вақге ки Носирҷон Маъсумӣ директори Институти
забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии Академияи улуми
Ҷумҳурии Тоҷикистон таъйин шуданд, дар ин
пажӯҳишгоҳ вазъият чандон мӯътадил набуд. Касе
вазифаи котиби илмиро дар ӯхда дошт, ки ҳар як
пешнихддаш боиси норизоии кормандон мешуд ва
байни кормандону маъмурият зиддият ба вуҷуд
меомад. Умеди коллектив аз Носирҷон Маъсумӣ калон
буд, вале дере нагузашта дар байни кормандон боз
норизоӣ авҷ гирифт.

Гап дар ин ҷост, ки Носирҷон Маъсумӣ бо ҳама:
пиру ҷавон, олими шинохтаву корманди навкор,
шикояткунанда ва шахсе, ки аз болои ӯ шикоят
кардаанд, як хел, бо оромй ва тамкини ба худашон хос
муомила мекарданд. Боре нашунидаам, ки ба касе
овозашонро баланд карда ва ё оҳанги суханашонро
тағйир дода бошанд, вале бисёр касон тасаввур карда
наметавонистанд, ки бидуни фармонфармоӣ ва дӯғу
пӯписа, бидуни сахт гирифтан ва ҷазо додан ба ин ва ё
он кас ин муассисаи илмиро идора кардан мумкин аст.
Нармгӯйӣ ва мулоимтабиатии он кас шубҳаю нобоварй
дар байни аҳли кормандон ба вуҷуд меовард. Баъд дар
бораи он кас чунин суханҳо паҳн шуданд: «Маъсумй
одами хуб ҳастанд, вале сахтгир не. Роҳбар
сахтгиру серталаб набошад, кор пеш намеравад».
Вале муддате гузашту дар пажӯҳишгоҳ оромй ба вуҷуд
омад ва муҳити илмӣ барқарор гардид. Ривоҷи
муҳокимаю мубоҳисаҳои илмй, шавку завқи донистани
пешрафти якдигар, мубодилаи афкор, сарпарастии
олимони калонсол ба ҷавонон, ба ҷо овардани
эҳтироми бузургсолон аз ҷониби хурдон ба ин мусоидат
кард.

Дар шабнишиниҳое, ки ба муносибати идҳо ва ё
ҷашнҳо бо ташаббуси Носирҷон Маъсумӣ барпо
мешуданд, суханварӣ, ҳазлу шӯхӣ ва хандаю шодӣ,
ракду бозӣ ва мусиқию суруд вусъат гирифт. Ҳамаи ин

97
боиси он гардид, ки хдр корманд худро узви як хонадон
ҳис кард ва ба беҳбудии он кӯшид.

Ман ҳанӯз ҳам сирри роҳбарии Маъсумиро барои
худ кашф накардаам.

Носирҷон Маъсумӣ фазилатҳои фарзандони илму
адаби давраҳои гузашта, давраҳои қабл аз инқилоби
ӯктабирро дар худ таҷассум карда буданд: ҳам шоир,
ҳам олими адабиётшинос, ҳам забоншиносу луғатдон
ва ҳам таҳқиқгари эҷодиёти даҳонии халқ.

Хоҳ ба адабиёт даст зананд, хоҳ ба забон ва ё
маданияти сухан ба тадқиқи аниқ ва.ҷиддии масъалаи
пеш омада машғул мешуданд. Хурдтарин мақолаашон
ҳам аҳамияти хоси илмӣ дошт. Ба номи «Чуноне ё
чунон ки» мақолае чоп кунонидаанд, ки ба тавассути он
як камбудии ҷиддӣ дар забони матбуот бартараф шуд.

Маъсуми дорой маданияти баланди инсонӣ буданд,
ҳусни муомилаашон таъсири амиқ дошт. Мо аз он кас
одоби муносибатро ба якдигар меомухтем, аз'
рафторашон чӣ будани одамию одамгариро дарк
мекардем, Чунин ба.назар менамуд, ки суруду рубоиҳои
халқӣ, шеъри олии классикӣ, панду х^кмати дорои
фалсафаи амиқ, лирикаи рӯҳбахш ҳиссу акдашонро
сайқал дода, дар камолоти маънавиашон нақши равшан
гузошта буд.

Маъсуми олими хоксор буданд, ҳашамату
дабдабаро дӯст намедоштанд, ҷиҳози кабинеташон
оддӣ буд: Ҳангоми ворид шудан ба он чашми кас аввал
ба пояи намедонам аз кадом давр мондаи рангҳояш
рехта меафтод, ки дар болояш ҳайкали нимтанаи
Абуабдулло Рӯдакӣ ме истод.

Маъсуми олими намоён, директори пажуҳишгоҳи
забон ва адабиёт, вакили халқ дар Шӯрои Олии
Ҷумхурият буданд ва ба назди он кас чи аз хориҷа ва
чи аз дигар шаҳрҳои мамлакатамон меҳмонони зиёде
меомаданд. Лозим буд, ки кабинеташон намуди хуб
дошта бошад, ба ин сабаб ман дар як маҷлис мудири
хоҷагии пажуҳишгоҳро танқид кардам.

98
Аз байн чанд вакрг гузашт ва рузе котиба маро ба
назди директор даъват намуд.

Ба кабинет мебели нав гузошта пардаҳои
тирезаҳоро дигар карда буданд. Маъсуми дар байни
кабинет рост меистоданд ва маро дида ба тарафи
шкафу мизу курсиҳои нав бо як чашм ишорат карда чй
тавр гуфтанд.

- Ин гапи дигар, - гуфтам хурсанд шуда. Он кас
мисли кӯдаке, ки ба бозичаи дилхоҳаш соҳиб шудааст,
шодй мекарданд. Маълум мешавад, ки барои он кас ҳар
чизи зебо гуворо буд.

Маъсуми овози гӯшнавоз доштанд, нутқашон чун
оби равон бе сакта ҷорӣ мешуд, суханашон фасеҳ ва
мантиқаш қавӣ буд. Ман борҳо фикр карда будам, ки
хушбахтанд онҳое, ки аз ӯ дарси адабиёт меомӯзанд.
Маҳз чунин инсони донишманд метавонист адабиёти
классикии мо, шеъри волою оламшумули Рӯдакию
Фирдавсӣ, Саъдию Ҳофизро пуртаъсиру дилхоҳ
маънидод кунад.

Боре аз он кас илтимос кардам, ки иҷозат диҳанд,
то як-ду дарсашонро гӯш кунам. Мехостам ягон
дарсашонро ба навор гирам. Он вак^ дар Донишкадаи
давлатии омӯзгорӣ даре медоданд. Гуфтанд, ки ягон рӯз
маро ҳамроҳ мебаранд, вале он ягон рӯз ҳеҷ ба вукӯъ
намепайваст. Илтимосамро такрор кардам. Гуфтанд, ки
баъди ягон моҳ ман як мавзӯи аҷибро дар назар дорам.
Баъд тобистон cap шуд ва донишҷӯён ба таътил
баромаданд.

Чй кддар сах/1ангорем мо! Гумон мекунем, ки сад
сол умр мебинем, сутуни дунё мешавем, вале марг
фарзандони шоистаи халкро як-як ба коми худ фурӯ
мебарад. «Марг гулчин» мегӯянд мардум ва ман ба
ростии ин ақида бовар кардам.

Носирҷон Маъсуми сиёсатмадори нозукадо ва
дурандеш буданд. Он кас дар ин ҷода одоби Шаркро бо
мушаххасбаёнии Ғарб омезиш дода, дар як шакли
дилпазире истифода мебурданд. Муаллим Муҳаммад
Осимй дар сарсухани дуҷилдаи мунтахаби Носирҷон

99
Маъсумй дар бораи сафарҳои якҷояи худ ба
мамлакатҳои хориҷӣ сухан ронда, ҳамин ҷиҳати
шахсияти он касро таъкид кардаанд.

Дар хотири ман як ҷавоби он кас ба суоли меҳмони
хориҷие нақш бастааст, ки наметавонам ба диққати
хонандагони мӯҳтарам нарасонам.

Боре саркотиби Академиям улуми Эрон хонум
Маҳинтоҷи Котибӣ меҳмони Академиям мо шуд.
Маъсумӣ он вақт вазифаи мудири шӯъбаи фанҳои
ҷамъиятии Академиям улуми Тоҷикистонро дар ӯхда
доштанд. Мо се тан - устод Иосирҷон Маъсумӣ,
корманди илмии Пажӯҳишгоҳи шарқшиносӣ Шарафнисо
Пӯлодова ва ман роҳбалади меҳмон будем, гоҳ ҳар
сеямон якҷоя ва гоҳ бо навбат ӯро ҳамроҳӣ мекардем.

Ман ӯро ба меҳмонӣ даъват кардам. Дар айни авҷи
сӯҳбат меҳмон ба устод Носирҷон Маъсумй суол дод:

-Чаро хонумҳои аксари калоншавандаҳои
Тоҷикистон рус ҳастанд?

Ин суол гӯё таънаи нешдореро дар замир дошт.
Охир, ҳамсари Маъсумӣ - Вера Пантелеймоновна дар
пахдӯи он кас нишаста буданд. Ҳама мунтазири ҷавоби
Маъсумй шудем. Ман гумон кардам, ки муаллим ҳозир
мегӯянд, ки ба ишқ на миллат монеа шуда метавонаду
на дину мазҳаб. Дар мамлакати мо ҳар кас метавонад
ба дилхоҳаш хонадор шавад. Ва умуман «Бани Одам
аъзои якдигаранд» ва монанди инҳо, вале Маъсумй аз
ҷойи дигар сухан карданд. Он кас дар бораи ҷашни ду
ҳазору панҷсадсолагии бунёдгузории шоҳаншоҳии Эрон
дар Тахти Ҷамшед, ки чун вакили Иттихрди Шӯравӣ
иштирок карда буданд, ҳашамату тантанаи ин ҷашн
сухан карданд. Гуфтанд, ки дар меҳмонхона ба
намояндагони Иттиҳоди Шӯравӣ духтарони бисёр зебо
ва хушодоб хизмат мерасониданд. Онҳо ба ду забои:
ҳам ба форсӣ ва ҳам ба русӣ бе ягон нуқсон ҳарф
мезаданд. Аз яке пурсидам, ки забони русиро дар куҷо
омӯхтед, ки ин қадар тоза сухан меронед, гӯё ки забони
модариатон бошад. Гуфт, ки оре, забони модариам
русист: модари ман рус асту падарам эронист.

100
Тири устод Носирҷон Маъсумй ба нишон расид.
Меҳмон лаҳзае хомӯш монд ва ба андеша рафт...

Аввалҳои соли 1974 буд. Як бегоҳ ба муносибати
дифои рисолаи номзадии ҳамкорамон Закияхон
Муллоҷонова дар хонаи ӯ ҷамъ омадем. Гули сари
сабади он шабнишинӣ Носирҷон Маъсумй буданд.

Сӯҳбати аҷибе ба вуқӯъ пайваст. Хуб дар ёд дорам,
ки баъд аз он шабнишинӣ чанд рӯз димоғамон чоқ буд
ва гаштаю баргашта он сӯҳбатро ба забои меовардем.

Маъсумй дар шабнишиниҳо чизҳои аҷиб нақл
мекарданд ва ҳатман суруд мехонданд. Мо бо он кас
ҳамовоз мешудем. Сурудҳои хондаи он кас: -

«Қӯшчинор», «Пушту паноҳи ман буд..,», «Хуш он
замон», «Ёри мастчоҳиам», «Хонаи мо он қадар ҳам
дур нест» ва ғайра дар хотирам нақши ачибе
гузоштаанд ва ёдашон дар дил ҳисси гуворое тавлид
мекунад.

Дар ҳамон меҳмондорӣ муаллим Раҷаб Амонов аз
ҷой хестанду дар ҳаққи Закияхон чанд сухани табрикӣ
гуфтанд ва ба тавсифи Маъсумй пардохтанд. Баъд
муаллим Муҳаммадҷон Шукуров, Раҳим Ҳошим,
Абдуқодир Маниёзов, ҳамкоронамон Ҳамрокул
Шодиқулов, Ҷӯрахон Бақозода ва қариб аксари мардони
он ҷо хузур дошта дар васфи Носирҷон Маъсумй сухан
карданд. Шабнишинӣ ба ҷашни Маъсумй табдил ёфт.
Ҳама хислатҳои неки он касро номбар мекарданд ва
меҳру эҳтироми худро бо як самимият иброз
медоштанд.

Ҳозирон бо тақозсю хоҳиши дил ба таърифи устод
Носирҷон Маъсумй пардохтанд ва гӯё исбот мекарданд,
ки нисбати фазилатҳои чунин як инсони комил
наметавонанд хунсард ва бетараф монанд.

Он вақт намедонистем, ки ин сӯҳбати охирин ва
маҳфили видоъӣ будааст. Ман ҳам дар дил суханхри
гуфтанӣ нисбат ба устод Носирҷон Маъсумй доштам,
вале ҷуръат накардам. Охир, мо занони тоҷик асрҳо
дам фурӯ бурда, одат кардаем...

101
...Агар дар ҳаққи касе суханони нек гуфтанй бошед,
шитоб кунед, баъд дер шуданаш мумкин аст. Мо бояд
фаромӯш накунем, ки заҳри забои ба остонаи марг
мебарад, вале шахди забои ба ҷароҳатҳо марҳам ва ба
дардҳо дармон аст. Неконро рӯҳашон шод бод!

1990

ДОНИШМАНДИ ФОЗИЛ ВА ХИ РАД МАНД

Устод Муҳаммад Осимӣ аз рӯйи ихтисос физик
буданду дойр ба фалсафа рисолаи докторй дифоъ
карданд ва асарҳои зиёд навиштанд, ба адабиёт шавқи
беандоза доштанд, шеърро дуст медоштанд, бо адибон
ҳамнишаст ва ҳамсӯҳбат буданд. Дар як суханрониашон
дар маҷлисе, ки дар толори Академияи илмҳои
Тоҷикистон баргузор гардида буд (дар хотирам
намондааст, ки ин маҷлис ба кадом муносибат барпо
шуда буд), гуфта буданд: - "Вакто ки ман ба армия
рафта будам (Ҷанги Бузурги Ватанй дар назар аст),
дар кӯлворам се китоб буд: - ашъори Зебуннисо,
рубоиёти Хайём ва намоишномаҳои Ҳамза

Ҳакимзода Ниёзӣ. Ман машғулияти сиёсӣ

мегузаронидам ва баъд аз ҳар як машғулият ба
сарбозон ва афсарон шеър мехондам".

Шояд аз ин ҷо бошад, ки ба Институти забои ва
адабиёти ба номи Рӯдакӣ таваҷҷӯҳи махсус зоҳир
мекарданд ва бо собиқ дирекгори он устод Носирҷон
Маъсумӣ дӯстӣ ва рафоқат доштанд.

Устод Осимӣ мухлиси устод Садриддин Айнӣ
буданд. Ҳаёти Айниро хуб медонистанд. Ҳанӯз ҳангоми
таҳсилашон дар Донишгоҳи давлатии Самарканд ба
тавассути амакбобояшон Олимхон Махдуми Хуҷандӣ,
ки шарикдарси мадрасагии Айнӣ буданд, аз сӯҳбатҳои
эшон баҳраҳои зиёд бардоштаанд. Хотираҳояшон дар
бораи Садриддин Айнй, ки дар шумораи 5-и соли 1995-
и маҷаллаи "Хуҷанд" ба табъ расидааст, бо эҳтироми

102
бузург, мехри беандоза ва самимияти хосса навишта
шудааст.

Устод Муҳаммад Осимй орзу доштанд, ки
“Куллиёт”-и илмии Айниро бо истифодаи архиви ӯ
мураттаб кунем ва ба табъ расонем. Бо хдмин ният бо
ҳамрох^и устод Маъсумй дар Институт шӯъбаи мероси
адабй ташкил намуданд. Як хонаи калонеро дар бинои
пажӯҳишгоҳ холй кунонда ба шӯъбаи мероси адабй
доданд. Нияти таҳияи «Куллиёт»-и илмии устод
Садриддин Айнй амалй нагардид, вале институт бо
дастгирй ва ёрии бевоситаи устод Мухдммад Осимй
архиви Лоҳутиро ба даст овард, Ҳар дафъа, ки муаллим
ба Маскав мерафтанд, бо хдмсари Лоҳутӣ Ситсилия
Бону вомехӯрданд, агар мулокрт карда натавонанд, бо
телефон гуфтугӯ мекарданд ва оқибат ӯро розӣ
кунонданд, ки архиви устод Лоҳутиро ба ихтиёри
Института забои ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ
вогузорад. Муаллим ба хдмаи шартҳое, ки Бону дар
назди Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон гузошта
буд, розй шуданд. Институт бо иҷозати муаллим Бонуро
ба кор қабул кард, то дар Маскав нишаста, архивро ба
тартиб орад. Дар он солҳо берун аз ҷумҳурӣ зиндагй
карда, дар ҷумхурӣ кор кардан кдтъиян мамнӯъ буд.

Ҳукумати Тоҷикистон бо давутози муаллим
хароҷоти 5 ҷилд "Шоҳнома"-и Абулқосим Фирдавсиро
ба забони русй дар тарҷумаи Бону, ки нашриёти
"Наука"-и Маскав бояд ба табъ мерасонид, бар ӯхда
гирифт. Ҳамаи ин ба хотири он буд, ки архиви Лохутй ва
ашёи музеи ӯ дар институт бошад. Архиви Лохутй ба мо
имкон дод, ки «Куллиёт»-и илмии Лохутиро дар 7 ҷилд
таҳия намоем. Ба тавассути ин кор дар ҷумхурии мо
равняй тозаи илмй - матншиносии адабиёти муосир
арзи вуҷуд кард.

Муаллим Муҳаммад Осимй инчунин номаҳои
Садриддин Айнй ва Лохутиро ба даст оварданд ва ба
камина супориш доданд, ки маҷмӯае г'артиб диҳам.
Китоб ба муносибати 100-солагии устод Садриддин
Айнй бо сарсухани муаллим Муҳаммад Осимй таҳти

103
унвони "Мукотибаи Садриддин Айнӣ ва Абулқосим
Лоҳутӣ" аз чоп баромад, вале он вак^ мо имкон
надоштем, ки ҳамаи номаҳои онҳоро ба маҷмӯа ворид
созем. Баъд аз соҳибистиқлол шудани ҷумҳуриамон
камина нусхаи такмилёфтаи ин китобро таҳия намудам.
Як ҳафта пеш аз он фоҷиа, яъне хрлокаташон муаллим
Осимй сарсухани онро тахрир намуда, ба ман
баргардониданд ва гуфтанд, ки дар Сафорати
Ҷумҳурии Исломии Эрон ваъда доданд, ки онро чоп
мекунанд. Афсӯс, ки ин нақшаашон ҳам амалӣ нашуда
монд.

Дар таърихи 25-уми феврали соли 1996 ман ба
назди мудири шӯъбаи фанҳои ҷамъиятии Академияи
улуми Ҷумҳурии Тоҷикистон шодравон, академик
Саидмуродов даромадам. Ҳанӯз матлабамро баён
накарда будам, ки устод Муҳаммад Осимй, аз паси он
кас академик Ахрор Мухторов ва як каси дигар (кй
буданаш дар хотирам намондааст) вориди кабинет
шуданд. Баъд аз салому алейк ман саломатии
ҳамсарашонро пурсидам. Гуфтанд, ки духтурон ба
дардашон даво наёфта умедашонро канда буданд
(муаллим ҳамсарашонро дар хузуру гайбашон шумо
мегуфтанд), мо, ман ва духтаронам даво ёфтем ва он
касро ба по мондем. Муаллим усули табобатро накр
карданд. Ба равғани асп боз ким-кадом моддаҳоро
ҳамроҳ намуда, дар муддати як моҳ хрр рӯз молиш
медоданд, яъне массаж мекардаанд. Муаллим ба
мардҳо муроҷиат карда, ин байти Амир Хусрави
Дехдавиро хонданд ва таъкид карданд, ки онро бояд
ҳар замон такрор кунанд:

Ҳар кас, ки ёри вафодори меҳрубон дорад,

Саодати абаду умри ҷовидон дорад.

Баъд шеъри ҳазломези дар хдмон рӯзҳои бемории
ҳамсарашон иншошударо хонда доданд. Ин шеър дар
равняй "Гуфтам ба чашм" ном ғазали Камоли Хуҷандӣ
навишта шудааст:

104
Ёр гуфт аз пеши мо ҷое марав, гуфтам 6а чашм,

Гаҳ-гаҳе аз бахри нон бар куча рае, гуфтам

ба чашм.

Гуфт агар дар вақти худ аз кор наояд духтарам,
Пойро мону ба cap бар куча дав, гуфтам ба чашм.
Гуфт агар дорй хаёли хоби ширин дар сарат,
Дасту поӣи мо бимол в-он гоҳ бирав, гуфтам

ба чашм

Оре, устод Муҳаммад Осимӣ шавҳари бисер
меҳрубон ва падари ғамхору дилсӯз буданд. Ҳамсари
он кас низ зани оқила, бомаърифат ва ниҳоят фурӯтану
мехрубонанд. Онҳо бо модари ман дар як маҳалла
зиндагй мекарданд. Келиноя модари маро эҳтиром
мекарданд ва ба ман хдм ниҳоят меҳрубон буданд.

Намедонам, соли 1971 ё 1972 буд, ки ман барои
табобат ба Кисловодск сафар кардам. Дар самолёте, ки
парвоз мекардам, муаллим Муҳаммад Осимй бо
ҳамсарашон низ буданд. Ман бо онҳо дар фурудгоҳи
Минеральные Воды вохӯрдам. Истироҳатгоҳи мо
«Пикет» ном дошта, берун аз шаҳр воқеъ буд. Муаллим
дар маркази шахр, дар истироҳатгоҳи Кумитаи
Марказии КПСС меистоданд. Агар хато накунам, он
истироҳатгоҳ «Красный Октябр» ном дошт.

Баъд аз ягон ҳафта рӯзе дари хонаи маро касе тақ-
тақ кард. Дарро кушоям, муаллим бо ҳамсарашон
истодаанд.

-Ҳамин келинояатон маҷбур карданд, ки шуморо
кофта ёбам-гуфтанд хандида муаллим. Маълум
мешавад, ки то маро ёфтан хеле заҳмат кашидаанд.
Ман аз ин бисёр хиҷолат кашидам, аз тарафи дигар
сэрам ба осмон расид. Баъд аз ин чандин бор бо ҳам
вохӯрдем. Муаллим кор мекарданд, мо ба тамошои
шаҳр мебаромадем.

Ба назарам сарчашмаи эҳтироми муаллим нисбат
ба занон аз оила, аз ҳамсари мушфику оқилаашон cap
мезанад. Муаллим аз комёбиҳои занони тоҷик бисёр
хурсанд мешуданд. Вак^ге ки ман рисолаи докторй
ҳимоя кардам, дар Шӯрои дифоъ иштирок карданд ва

105
маро табрик намуданд. Рӯзи дигар дар Иттифоқи
нависандагон ба кадом муносибате маҷлиси аҳпи
фарҳанг барпо гардид. Муаллим дар роҳрав бо гурӯҳе
аз намояндагони Ҳукумат ва Кумитаи Марказӣ сӯҳбат
доштанд. Маро дидан замон аз дастам гирифта, ба
назди онҳо бурданд ва хурсандона гуфтанд:

-Ин касро табрик кунетон. Дирӯз бо муваффақият
рисолаи докторй дифоъ карданд. Дар ҷумҳуриамон боз
як докторй илм зиёд шуд.

Хушҳолие, ки чеҳраи нуронии муаллимро равшан
мекард, дар рӯйи онҳо надидам. Дастамро фишурда
сардакак табрик гуфтанду сӯҳбати худро давом доданд.
Ба ман чунин намуд, ки муаллим хиҷолат кашиданд,
бинобар ин, зуд аз наздашон дур шудам.

Оре, ҳар як падидаи фарҳангӣ, ҳар як рӯйдоди
тозаи эҷодӣ, ҳар як асари нави ин ё он олим устод
Муҳаммад Осимиро ба вачд меовард, хурсанд мекард.

Боре пагоҳӣ дар назди бинои Раёсати Академияи
Ҷумхурии Тоҷикистон бо муаллим вохӯрдам. Он кас
хурсанд буданд. Гуфтанд, ки Матлуба Хоҷаева рисолаи
докторй овардааст. Ман варақ зада дидам, аҷиб барин
менамояд. Ҳозир ба институт гирифта рафт. Муҳокима
карда бинетон.

Он Baiy ман раиси бахши адабиётшиносии Шурой
илмй будам. Дар зиёфате, ки ба муносибати дифои
рисолаи доктории Матлуба Хоҷаева барпо гардид,
муаллим иштирок намуданд. Он кас дар бораи Матлуба,
хоҳари ӯ шоираи соҳибистеъдод Фарзона ва умуман
занхри тоҷик, мавкръ ва саҳми онҳо дар оила ва
пешрафти ҷомеа сухан гуфтанд. Ин зиёфат дар навори
видео сабт шуда буд. Шояд сухани устоди шодравон
Осимй ҳам сабт ёфта, дар дасти Матлуба Хоҷаева
маҳфуз бошад.

Фарзандони бузурги миллатамон устод Садриддин
Айнй, Бобоҷон Гафуров, Мирзо Турсунзода ва дигарон
ба мусоидиву номусоидии замон нигоҳ накарда, рохҳои
гуногунро ҷустуҷӯ мекарданд, аз воситахри гуногун
истифода мебурданд, то ба мардум хидмат кунанд.

106
Онҳо дар бедорӣ ва худшиносии мардуми тоҷик, пеш
бурдани илму фарҳанги он, тайёр намудани
мутахассисони соҳаҳои гуногуни илму фарҳанг, ба
оламиён дубора шиносонидани миллати худ нақши
равшане гузоштанд.

Дар таърихи 22 декабри соли 1995 ман бо устод
Муҳаммад Осимӣ дар троллейбус вохӯрдам. Ҳардуямон
ба конфронсе, ки ба муносибати 80-солагии устод
Носирҷон Маъсумӣ дар толори Академияи илмҳои
Тоҷикистон баргузор мегардид, раҳсипор будем. Ҳар
боре, ки ман бо устод Осимӣ дучор меомадам, аз вазъи
архиви Айнию Лоҳутӣ ва «Куллиёт»-и илмии онҳо
пурсон мешуданд. Дар бораи мулоқотҳояшон бо устод
Садриддин Айнӣ пора-пора накд мекарданд. Ин дафъа
ҳам сӯҳбатамон дар ҳамин мавзӯъ ба вукӯъ пайваст.

Муаллим гуфтанд, ки устод Айнӣ баъд аз соли 1937
бо ҷидду ҷахди тамом ба навиштани асарҳои таърихӣ
пардохтанд, ҳарчанд ки аз ин пеш ҳам дар ин мавзӯъ
асарҳо доштанд.

Ман устод Сотим Улуғзодаро ёдовар шудам ва
гуфтам, ки бо он кас ҳам баъд аз воқеаи писарашон
чунин ҳолат рух дод. Муаллим ин воқеаро нақл карданд:

Баъд аз он ки Азиз писари Сотим Улуғзода
Иттиҳоди Шӯравиро тарк карда, ба хориҷа рафт, ба
Улуғзода пайи ҳам зарба задан гирифтанд. Устод
Муҳаммад Осимиро раиси комиссияи х^збии Кумитаи
Марказӣ ба назди худ даъват карда, супориш додааст,
ки худи пагоҳ маҷлис гузаронанд ва Улуғзодаро аз
узвияти Академияи илмҳои Тоҷикистон хориҷ кунанд.
Ҳарчанд муаллим ба ӯ фаҳмонданӣ шудаанд, ки
Улуғзодаро барои асарҳои адабиётшиносиаш, барои он
саҳме, ки дар пешбурди илми филологияи тоҷик
гузоштааст, узви вобастаи Академия интихоб кардаанд,
аъзои Академия ба хориҷ кардан розӣ нахоҳанд шуд,
раиси комиссия фаҳмидан нахостааст ва бо исрор
талаб кардааст, ки аз пагоҳ дер намонда ин корро
ташкил кунанд.

107
Муаллим бо қаҳру ғазаб аз ҳеҷ кас напурсида, рост
ба дафтари корни Ҷаббор Расулов даромадаанд ва
масъаларо ба он кас фаҳмондаанд. Расулов зуд ба
ранен комиссия телефон кардаанд.

— Ман аввалин бор ҳақорати он касро шунидам, -
накд карда буданд муаллим. Раис дигар ҷуръат накард,
ки ба ин масъала баргардад.

Дигар ғамхорие, ки устод Муҳаммад Осимй нисбат
ба Сотим Улуғзода, нафақат нисбат ба Улуғзода, балки
ба фарҳангу адабиёти тоҷик зоҳир намудаанд, ин ба
ноли китоби он кас бахшида ба ҳаёт ва эҷодиёти
Абӯалӣ ибни Сино «Пири ҳакимони Машриқзамин»
дахл дорад. Дар ҳамон рӯзҳои барон Сотим Улуғзода
даҳшатбор ин китобро аз нақшаи нашриёти «Ирфон»
хат зада, чопашро манъ карда буданд. Муаллим
Муҳаммад Осимй директори онвақтаи нашриёт
Собирҷон Хоҷаевро ба назди худ даъват намуда
гуфтаанд, ки аҳамияти ин китобро худатон медонед,
хоҷати шарҳ додани ман нест. Ман ба номи шумо
мактуб менависам, ба боло нафаҳмонда китобро чоп
кунед.

Собирҷон Хоҷаев гуфтааст, ки ҳамин суханатон
кифоя, мактуб навиштан ҳам лозим нест.

— Мо китобро чунон зуд аз чоп баровардем, ки ҳеҷ
кас бохабар нашуд, - мегӯяд Собирҷон Хоҷаев.

Муаллим Осимй соҳиби маданияти баланди
ботинию зоҳирӣ буданд. Дар рафтору кирдорашон
омезиши одоби Шарк ва маданияти Ғарб ба ҳам омада
буд. Ҳар кас, ки ба наздашон ояд, хоҳ пир бошад, хоҳ
ҷавон, хоҳ соҳибмансаб бошад, хоҳ бемансаб, аз
ҷояшон хеста пешвоз мегирифтанд ва то таги дар гусел
мекарданд. Инро кормандони Академия хуб медонанд.

Дар ҷашнҳои адибон бо иштироки меҳмонони
хориҷӣ, дар симпозиумҳои байналмилалӣ, чи дар
Душанбе ва чи дар берун аз он, бо суханрониҳои
хирадмандонаи худ, бо кордонӣ ва мардумшиносӣ, бо
одоби муошират ва муомилаи нек эътибори тоҷиконро
баланд мебардоштанд.Дар баробари забони тоҷикӣ ва
русй забони англисиро хуб медонистанд.

Мо ҷонбозӣ ва талошҳояшонро дар маҷлисҳои
ЮНЕСКО барои ҳаққу хуқуқи тоҷикон шунида, хурсанд
мешудем, аз он ифтихор доштем ва шукрона мекардем,
ки миллати мо мисли устод Муҳаммад Осимй фарзанди
фарзонае дорад, ки кори Садриддин Айнӣ, Бобоҷон
Гафуров, Мирзо Турсунзода ва дигар бузургонамонро
давом медиҳад.

Дар рӯзҳои сахти ба сари мамлакатамон омада
муаллим Осимй ҳамроҳи мардум буданд, талхиҳои он
рӯзҳоро ҳамроҳ чашиданд, ҳамроҳ дар навбати нон
истоданд, барои вахдат ва ягонагии миллат ҷидду ҷахд
карданд.

Дар ҳамон хотираҳояшон дар бораи устод
Садриддин Айнй Муҳаммад Осимй навиштаанд: -
"Корвони ҳаётро ҳадафҳо пеш мебаранд, аммо
ҳадафҳо аз ҳадафҳо фарқ доранд. Ашхосе соҳиби
симу зар ва давлату сарват шудан ё расидан ба
ҷоҳу мансабро ҳадафи асосии ҳаёт мешуморанд ва
барои расидан ба ин ҳадаф аз ҳеҷ чиз парҳез
намекунанд. Фарзандони асили миллат аз пайи ин
гуна ҳадафҳо намераванд. Инҳо ҳамеша шарики
шодию ғами халқи худ ҳастанд, баҳри беҳбудии он
заҳмат мекашанд, дар ин роҳ ҷони худро дарег
намедоранд. Садриддин Айнӣ аз қабили чунин
шахсони бузург буданд".

Устод Муҳаммад Осимй низ аз ҳамин гуна
фарзандони асили миллат буданд. Ёдашон ба хайр!

109
МАНБАЪШИНОСИ НУКТАДОН

Самти асосии фаъолияти илмии академик Аҳрор
Мухторов таърихшиносист. У аз он таърихшиносони
камназир буд, ки таърихи халқэшро аз манбаъҳои аслй
- сарчашмаҳо омӯхтааст ва пажӯҳишу таҳқиқ намуда,
китобҳои пурарзише ба табъ расонидааст.

Вақте ки Аҳрор Мухторов аспиранти Донишгоҳи
давлатии омӯзгории Душанбе буд, дар як вак^ дар
шӯъбаи дастхатҳои китобхонаи ба номи Абулкрсим
Фирдаасй кор мекард. Ман он вақт донишҷӯйи
Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон будам ва барои кори
дипломй навиштан ба шӯъбаи дастхатҳо равуо доштам.
Ҳар боре ки барои китоб гирифтан ва ё китоб супоридан
ба ин шӯъба медаромадам, ӯро хдмеша дар мутолиа
медидам. Ҳамон вак^ қариб ҳамаи дастхатҳои
китобхонаро хуб медонист. Боре ба ман китоби
“Тӯҳфату-л-обидин”-ро нишон дода, ба ғазалҳои
Шахдии Истаравшанӣ ишора намуд. Ман як ғазали ӯро
навишта гарифтам.

Академик Аҳрор Мухторов чи дар олами илми
мамлакэти мо ва чи берун аз он ҳамчун манбаъшиноси
номӣ маълуму машхур аст.

Манбаъшиносӣ яке аз соҳаҳои бисёр муҳим ва
душвори илми ҷомеашиносӣ мебошад. Дар ин ҷода
касе ба комёбй ноил мегардад, ки аз заҳмат кашидан
натарсад, пуртоқат ва дақиқкор бошад. Ранҷу

ядҳматҳои Аҳрор Мухторов дар ин роҳ самараҳои зиёди
илмӣ доданд. У аз ганҷинаҳои Ҳиндустону Узбекистон,
Афғонистону Тоҷикистон бисёр китобҳои нодири то ин
дам ба мо номаълумро пайдо карда, ба ихтиёри ахри
илм гузоштааст, дойр ба таърихи Осиёи Миёна,
Тоҷикистон, махсусан Истаравшану Ҳисор макрлаву
китобҳои хеле ҷолиб ба табъ расонидааст. Дар ин бора
таърихшиносон бисёр навиштаанд.

Академик Ахрор Мухторов дар илми

таърихшиносии халқи тоҷик равняй тозаеро ҷорӣ

110
намудааст, ки он катибашиносӣ аст. Катибаҳо, яъне
навиштаҷоти рӯйи сангҳо аз замонҳои кддим мавҷуд
буда, диққати аҳли илмро ба худ ҷалб карда меоянд,
вале мо ҳеҷ касро намедонем, ки мисли Аҳрор
Мухторов солҳои тӯлонии умри худро сарф намуда, бо
шавку ҳаваси махсус ва садоқати беҳамто ба ин кор
машғул шуда бошад. Ӯ рохдои касногузари Кӯҳистони
тоҷик, Зарафшону Бадахшон, Қаротегину Кӯлоб, Вахшу
Ҳисор, Самарканду Бухороро гоҳ пиёдаву гоҳ савора
тай намуда, маводу мадорики пурарзише гирд
овардааст ва онро ҳамаҷониба таҳқик; намудааст. Ин
маводу мадорик соҳаҳои гуногуни ҳаёти маишию
маънавии мардумони ин маҳалҳоро фаро гирифтаанд.

Мо солҳои зиёд халқи тоҷикро дар гузашта саросар
бесавод меномидем. Китобҳои Ахрор Мухторов,
махсусан китоби “Санг ҳам диле дорад” нишон
медиҳад, ки дар дурдасттарин гӯшаҳои Кӯҳистони тоҷик
одамони хунарманду босавод, хушнавису ҳаккок, шоиру
ҳофиз зиёд будаанд. Дар китоби “Санг ҳам диле
дорад” академик Аҳрор Мухторов дар бораи деҳаи
Оббурдони Мастчоҳ ва сокинони ин деҳаи кӯҳистон
сухан ронда навиштааст, ки “кӯҳантарин катиба, ки
санаи 484 ҳиҷрӣ (соли 1091 милодӣ)-ро дорад, аз
қабристони атрофи мазори маъруфи Оббурдон пайдо
шудааст. Дар он гуфта мешавад, ки Шайхи оҳангарон
Носир писари Муҳаммад дар аввали моҳи раҷаби ҳамин
сол (яъне 19-уми августи соли 1091 мелодӣ) вафот
кардааст. Мазмуни кӯтоҳи ин катиба шаҳодат медиҳад,
ки дар мулки Кӯҳистон дар қарни XI оҳангарони зиёде
буданд ва он Шайхи оҳангарон Носир ном доштааст. Аз
11 адад катибаи садаи XI аввали садаи XII мелодӣ ҳафт
адади он аз мазору қабристонҳои Оббурдон пайдо
шудаанд, ё худ аз 12 адад қайроқсанги ба рӯйи қабри
олимони соҳаи фикҳи қарнҳои XIII-XIV гузошта шуда, ду
ададашон аз худи ҳамин деҳа ба даст омадааст.

Ҳанӯз дар айёми ҷавонӣ ҳангоми аспирантиаш
Аҳрор Мухторов хати рӯйи санги ба дасти Мирзо Бобури
Темурӣ ҳаккокӣ шударо дар дехди Оббурдони Мастчоҳ

111
кашф намуда, дар олами илм ғулғула андохта буд. Ин
санг нахустин ва то имрӯз охирин автографи Мирзо
Бобур ба ҳисоб меравад. Боиси ифтихор аст, ки санги
мазкур ҳангоми баргузории конгресҳои байналмилалй
дар шахрҳои бузурги Маскаву Санкт-Петербурги Русия
дар маърази тамошо гузошта шуда, дар матбуоти зиёда
аз чиҳил давлати дунё дойр ба он мақола чоп шуд ва
илми тоҷикро ба ҷаҳониён муаррифй намуд.

Ба назари мо ҳамин манбаъшиносй ва

катибашиносӣ таваҷҷуҳи Аҳрор Мухторови
таърихшиносро ба адабиёт ҷалб намуд. У баробари ба
омӯхтани таърих ва сарчашмаҳои он шурӯъ кардан, бо
мероси бадеии ниёгон низ шавқи махсус зоҳир намуд.
Ҳануз соли 1955 мелодӣ ӯ девони Фанои
Истаравшаниро пайдо карда, дар маҷаллаю рӯзномаҳо
аз он барои хонандагони хурдсол чистонҳо ба табъ
расонида буд.

Бешубҳа кашфи шоира Дилшоди Барно, ба даст
овардани осори назмию насрии ӯ яке аз комёбиҳои
академик Ахрор Мухторов ва илму адаби тоҷик буд.
Бигузор шеъри Дилшод аз ҷиҳати бадеият ба шеъри
Робиаю Маҳастӣ, Зебуннисо ва дигар шоираҳои
гузашта баробар набошад, лекин вай шахсияти фаъол
будааст. У ба зиндагӣ ва ҷомеа бо назари дигар
менигарад. Ҳодисаҳои фоҷиабори сиёсию таърихии
замон, ки ӯро ба гирдоби худ кашида буданд, чашмашро
ба оламу одам кушода, ба шеъри ӯ мазмуни иҷтимоӣ
бахшидаанд.

Амири Фарғона - Умархон баъд аз хунрезиҳои зиёд
дар Ӯротеппа (Иставрашан) сездаҳ ҳазор асиронро
пойи пиёда ба ҷониби Хӯқанд равон кард. Аз байни онҳо
се нафар духтари соҳибҷамол, аз ҷумла Дилшодро ба
ҳарами Умархон бурданд. Суоле пеш меояд, ки чй чиз
боис гардид, ки ин духтараки нозпарварди
шонздаҳсола рӯ ба рӯйи шоҳи замон - амир Умархон
истода, бе тарсу ҳарос шеър гӯяд ва тинати манфури
вайро фош намояд: ба чашми худ дидани бедодгариҳои
амир дар Уротеппа (Истаравшан), азоби роҳ, хорию

112
зории асирон, ҷудоӣ аз хешу табор, нафрату ғазаби ӯро
нисбат ба амир бедор карданд. Дар ин бора худи ӯ
навиштааст: - “Бо вуҷуди хушмуомилагй амир дар
назари ман як шоҳи ҷобиру хунрез дар майдони
қатл намоён буд. Ба ман мегуфт: - Биё, эй духтари
ғазалхони тоҷик”. Ана ҳамин нафрат ба амир,
муҳаббат ба диёр ва ҳамдиёрони хеш ба ӯ тобу тавон
ва ҷасорату матонат бахшид. Баъдтар хорию зиллати
асирй, афтодан ба муҳити бегона, сухан гуфтан ба
забони бегона ӯро водор намуданд, ки дарди дигарон ва
дарди замонро чун дарди хеш дар осораш инъикос
намояд.

Дилшоди Барно амиқ дарк намудааст, ки барои
инсонвор зиндагй намудан маърифати мардумро,
махсусан занонро баланд бардоштан зарур аст. У
ақидаҳои маорифпарваронаи худро дар амал ҷорӣ
намуда, ба 891 духтар савод омӯзондааст. Ана ҳамин
афкору ақидаи Дилшоди Барно ва мавқеи ӯ дар
адабиёт ва ҳаёти сиёсии иҷтимоии замонаш дар
китобҳои академик Аҳрор Мухторов “Дилшоди Барно
ва мероси адабии ӯ” (“Дилшод и ее место в
истории общественной мысли таджикского народа
в XIX начала XX веков”) хеле пурмӯҳтаво баррасй
шудааст. Бехуда нест, ки аз рӯйи ин асарҳо нависанда
ва драматурги маъруфи тоҷик Аъзам Сидқӣ таҳти
унвони “Дилшод” намоишнома навишт ва он дар
саҳнаи Театри давлатии ҷавонони шахри Душанбе
намоиш дода шуд. Хуб дар хотир дорам, ки
тамошобинон ин спектаклро хуш истиқбол карда
буданд.

Академик Ахрор Мухторов дар ҳар як сафари худ ба
хориҷи кишвар дар баробари ҷустуҷӯйи маъхазҳои
таърихй ба кофтукови мероси _қлассикони адабиёти
форсу тоҷик машғул шудааст. У аз девонҳо, баёзҳо,
китобҳои таърихию ҷуғрофӣ, луғатномаҳо шеърҳои
Рӯдакӣ, Камоли Хуҷандӣ, Бедил, Зебуннисо, Маҳастӣ,
чанд нафар шоирони то ин дам номаълуми хуҷандиро
гирд оварда, дойр ба он сарчашмаҳо маълумоти

113
муфассали илмй додааст. Осори ин шоирон, накду
ривоятҳои ҷолиб аз рӯзгор ва таърихи эҷоди
асарҳояшон дар китобҳои Аҳрор Мухторов “Аз пайи
таърихи кӯҳан” (1975), “Дурдонаҳои маданияти
тоҷикон дар ганҷинаҳои Ҳиндустон”(1984), “Мероси
ниёгон” (1999) зикр ёфтаанд.

Қисми зиёди ашъори устод Абӯабдуллоҳи Рӯдакиро
академик Ахрор Мухторов аз “Фарҳанги Қавввос”
пайдо намудааст. Вай шеърҳои аз ин асар ва ми аз
маъхазҳои дигар ба дастомадаро бо матни дар
Душанбе интишорёфтаи онҳо муқоиса намуда, фарқи
нусхаҳоро нишон додааст. Инак, барои таҳияву танзими
матни интикрдии осори устод Рӯдакӣ барои
матншиносон маводи тайёреро пешниҳод намудааст.
Рӯдакишиносон, аз ҷумла адабиётшиноси боистеъдоди
тоҷик Асрор Раҳмонов аз ин мавод шаш байти то ин
дам номаълуми Рӯдакиро муайян кардааст.

Академик Ахрор Мухторов зимни як сафари худ ба
Ҳиндустон соли 1986 ном ва мероси 25 нафар
шоираҳои форсу тоҷикро пайдо намудааст ва дойр ба
онҳо дар китоби “Мероси ниёгон” андешаҳои ҷолиб ва
пурарзиш рондааст. Аз инҳо имрӯз танҳо номи 5
нафарашон ба хонандагони тоҷик маълум асту халос.
Инак, маводи таҳқику баррасй барои адабиётшиносоне,
ки бо эҷодиёти нисвон сэру кор доранд!

Академик Аҳрор Мухторов бисёр асарҳои бадеиро
дар асоси ҳуҷҷату асноди таърихӣ ба риштаи таҳқиқ
кашида аст ва маҳорати нависандаро дар тасвири
ҳақиқати ҳаёт нишон додааст. Масалан, ӯ аз Архиви
миллии Афғонистон як номаи подшох^ ин мамлакат
Амонуллохонро ба ду нафар мансабдори шаҳри Мазори
Шариф пайдо намуда, дар асоси ин воқеаҳои Инқилоби
Бухоро ва ба подшоҳи Афганистан барои ёрӣ муроҷиат
намудани амир Олимхонро баррасй намудааст.
Муаллиф сабабҳои беҷавоб мондани хоҳиши амир
Олимхонро аз тарафи подшоҳи Афтонистон дар асоси
асноди таърихи муайян намуда, тасвири он ҳодисаҳоро
дар романи “Дохунда”-и Садриддин Айнй аз назар

114
гузаронда, ба чунин хулоса омадааст, ки устод
Садриддин Айнӣ аз ҳақикдти таърихй берун по
нагузоштааст.

Чунин муносибатро мо нисбат ба достони Зуфархон
Ҷавҳарӣ “Офтобхон” мушоҳида мекунем. Воқеаҳои дар
ин достон тасвир ёфта заминай ҳаётӣ дошта,
қаҳрамонони он шахсони таърихианд. Академик
Мухторов дойр ба асоси воқеии ин асар сухан ронда,
дар бораи амир Умархон, писари ӯ Муҳаммадалихон,
подшоҳи Бухоро Баҳодурхон ва қахрамони асосии он
Офтобхон маълумоти ҷолиби таърихй додааст. У ба
адабиётшиносон маводи пурарзише пешниҳод
намудааст, то дар бораи асоси таърихии асар ва
тахаюлоти бадеии шоир андеша ронанд.

Воқеан Ахрор Мухторов дойр ба шарҳи ҳол ва
рӯзгору осори Зуфархон Ҷавҳарӣ фикрҳои бисёр муфид
баён намудааст. У аз нахустин шахсонест, ки диққати
адабиётшиносонро ба соли таваллуди Зуфархон
Ҷавҳарӣ ҷалб кардааст. Гап дар сари ин аст, ки то соли
2002 санаи таваллуди Ҷавҳарӣ дар аксари рисола ва
мақолаҳо соли 1860 мелодй зикр ёфтааст. Дар
сарсухани нахустин китоби нисбатан пурраи Ҷавҳарӣ, ки
баъд аз вафоти ӯ аз тарафи фарзандаш шоири номй
Суҳайлӣ Ҷавхдризода таҳия гардидааст, соли
таваллуди ӯ 1860 аст. Сарсухани ин китобро
адабиётшиноси варзида, вале он вак^ ҷавон Атахон
Сайфуллоев навиштааст. Ин сарсухан албатта, аз
назари Суҳайлӣ гузашта аст. Аз ин ҷост, ки ҳар касе ки
дар бораи Ҷавҳарӣ мақола ва ё рисолае навиштани
шавад, бидуни ҳеҷ дудилагӣ ва диқкдти махсус ба
ҳамин китоб такя менамуд. Ҳол он ки дар тарҷумаи ҳоли
Ҷавҳарӣ ки бо хоҳиши устод Садриддин Айни навишта
шуда, дар “Намунаи адабиёти тоҷик” (Маскав, 1926)
дарҷ гардидааст, бо хати худи Ҷавҳарӣ омадааст: “Ин
тирозандаи саҳойифи хато ва нигорандаи девони
нуқсон Ҷавҳарии оҷизи сармояи ҳеҷмадон,
минҷумла аҳволи асафи омоли худро чунин
рақамзадаи килки баён менамояд, ки дар таърихи як

115
ҳазору дусаду ҳаштоду нӯҳуми ҳиҷрӣ дар балдаи
Истаравшан, дар маҳаллаи Намозгоҳ ҳангоми фасли
рабеъ ба арсаи вуҷуд қадам ниҳодам ва ба олами
зуҳуру шуҳуд оғӯши назар кушода”. Аз рӯйи ҷадвали
Орбелӣ соли 1289 ҳиҷрӣ ба соли 1872 - 1873 мелодӣ
рост меояд.

Чунон ки дар боло зикр намудем, аввалин бор
академик Аҳрор Мухторов дар мақолаи худ “Перомуни
шарҳи ҳоли Зуфархон Ҷавҳарӣ”, ки дар маҷаллаи
“Фарҳанг” (соли 2000, № 5,6) ба табъ расида аст, ба
“Намунаи адабиёти тоҷик”-и устод Садриддин Айнӣ
такя намуда, диққати муҳаққиқон ва пажӯҳишгаронро ба
баҳсталаб будани санаи 1860 равона намуд. Ин баҳс
дар китоби эшон “Зуфархон Ҷавҳарӣ” (Андешахри
муаррих, Душанбе, 2004) идома пайдо намуд. Мақолаи
Ахрор Мухторов олимонро ба ҷустуҷӯҳои нав водор
намуд. Доктори илмҳои фалсафа Кароматулло Олимов
дар сарсухани “Мунтахаботи осор”-и Зуфархон
Ҷавҳарӣ (Душанбе, “Сурушан”, 2002) дар асоси маводи
тоза ба дастомада, санаи таваллуди шоирро 1862
мелодӣ тахмин кардааст. У навиштааст “ба назари мо
шояд ҳамин санаи 1279 ҳиҷрии қамарӣ мутобиқи
1862 мелодӣ саҳеҳтар бошад. Ба ҳар ҳол факту
далелҳои дигарро аз ҳаёти Ҷавҳарӣ бо воқеаву
ҳодисаҳои замонааш ва сафарҳову мукотибаҳояш
ҳамаҷониба омӯхта, соли таваллудашро дақиқ
кардан зарур мебошад”.

Академик Аҳрор Мухторов дар мақолааш ва китоби
“Зуфархон Ҷавҳарӣ” баъд аз мутолиаи таҳқиқоти
пурарзиши Атахон Сайфуллоев “Зуфархон Ҷавҳарӣ.
Таҳқиқи ҳаёт ва эҷодиёти ӯ” (Душанбе, 2002) доир ба
шарҳи ҳоли шоир, шаҷараи ӯ, номҳои шахсони алоҳида
баъзе андешаҳои ҷолибу пурарзиш иброз намудааст, ки
дар оянда ба зътибор гирифтани онҳо аз аҳамият холӣ
намебошад.

Академик Аҳрор Мухторов баъзе шеърҳои нави
Зуфархон Ҷавҳариро пайдо намудааст, ки дар ягон
маҷмӯаи шоир ба чашм нарасиданд. У дар китоби худ
“Каллиграф Мирхусайн”, ки сопи 1994 ба табъ

116
расидааст, дойр ба хушнависи авохири қарни XIX ва
ибтидои қарни XX мелодӣ Мирҳусайн Ҳусайни
Истаравшанӣ маълумоти аҷибе оварда, аз ҷумла
мукотибаи ӯро бо Зуфархон Ҷавҳарӣ зикр намудааст.
Дар ду номаи Ҷавҳарӣ ба дӯсташ Мирҳусайн як рубой
ва як қитъаи ҳаштмисрагии ба ӯ бахшидашуда сабт
ёфтааст. Ин шеърҳоро таҳиягарони ояндаи осори
Зуфархон Ҷавҳарӣ бояд дар назар дошта бошанд.

Асарҳои Аҳрор Мухторов дар оянда низ ба чанд
наели адабиётшиносон дар таҳқиқи осори классикой ва
баъзе шоирони муосири тоҷик ёрӣ хоҳанд расонд. Онҳо
муҳаққиқонро ба ҷустуҷӯ ва андеша роҳнамоӣ
мекунанд.

Камина дар “Мунтахаботи осор”-и Зуфархон
Ҷавҳарӣ (соли 2002, сах,. 170) рубоии зеринро хондам:

Эй обшор, навхргар аз бахри чисти?

Чин бар ҷабин фиканда зи андӯҳи кисти?

Дардат чй дард буд, ки дишаб тамоми шаб,

Сарро ба сана мезадию мегиристй?

Ин рубой дар “Ашъори мунтахаб”-и соли 1962-и
Зуфархон Ҷавҳарӣ мавҷуд набуд. Шояд мураттиби
“Мунтахаботи осор” Баҳодур Файзуллоев онро аз
архиви Зуфархон Ҷавҳарӣ пайдо карда бошад. Атахон
Сайфуллоев дар асари таҳкдқотии худ, ки зикраш дар
боло рафт, дар бораи ин рубой сухан ронда, чунин
навиштааст: “ Ёд дорам, ки устодони сухан Мирзо
Турсунзода ва Боқӣ Раҳимзода ба шоирони ҷавоне,
ки машқи рубой мекарданд, ҳамин моли Ҷавҳариро
намуна нишон медоданд”. Баъд аз ин ӯ тахдили ҳар
миераъро аз забони он устодон овардааст.

Ҳангоми мутолиаи ин рубой ба назари мак чунин
намуд, ки ин рубой ба қалами Зуфархон Ҷавҳарӣ
тааллуқ надорад, зеро ба сабку услуби ӯ монанд нест.
Ин рубой моли кадом шоири форсизабони имрӯза аст.
Вак^е ки китоби академик Ахрор Мухторов “Мероси
ниёгон”-ро мутолиа мекардам, боз ҳамин рубой ба

117
чашм расид. Муаллиф дар боби “Рӯзгори Зебуннисо”
дар бораи девонҳои Зебуннисо сухан ронда, аз ҷумла
навиштааст:

“Дар давоми кофтукоби худ (1986) дар фонди
китобхонаи китобҳои қаламии арабӣ ва форсии
Донишгоҳи Кашмир (шаҳри Сринагар) ду нусхаи
дигари маҷмӯаи шеърҳои Зебуннисо бо номи
“Девони Махфй” ба назар расид, ки ҳардуи нусха
сана надорад ва ҳаҷман калон буда (21x35 см) ба
журнали синф монанданд. Хати настаълиқи хоно ба
ҳусни хати котибони асри XIX-и Мовароуннаҳр
монандй дорад”.

Муаллиф аз девони ракдми 363 дойр ба рӯзгори
Зебуннисо ривоятҳоеро овардааст, ки таърихи эҷоди
баъзе байтҳои шоираро фаро гирифтаанд. Баъд аз ин
ривоятҳо ӯ навиштааст:

"Нақли дигар аз хотимаи девони Зебуннисо
(№362): "Рузе дар боги Шолмор (Зебуннисо)” ин рубой
бадеҳатан бархонд:

Эй обшор, навхргар аз бахри чистй?

Чин бар ҷабин фиканда з-андӯҳи кисти?

Оё чй дард буд, ки чун ман тамоми шаб,

Сарро бар санг мезадию мегиристй?

Агар Зебуннисо дар ҳақиқат ин байтхрро дар Боги
Шолмор гуфта бошад, сухан аз боги хушманзар ва
хушбоду ҳавои Кашмир меравад, яъне шоира ба ин
диёри афсонавй омада будааст, чунки Боги Шолмор,
Боги Нишот, Чашмаи Шоҳӣ ва гайра дар домани Пок
ном кӯхр сабзу хуррам ва серобу сердарахти сохрли
чапи дарёи Челам, ки байни пойтахти Кашмир - шахри
Сриногар мегузарад, ҷойгир шудаанд. Дар х,ақиқат
инхр богҳои обшор буда, хрло тамошогоҳи туристони
зиёд ва истироҳатгоҳи ахрлии маҳаллӣ гаштаанд"
(саҳ.92).

Бо ин навиштаҳо Ахрор Мухторов гуфтанй аст, ки
манзараи дар ин рубой тасвирёфта ба обшорҳои Боғи
Шолмори Кашмир мувофиқат мекунад. Бо вуҷуди ин,

118
дар сари ба қалами Зубуннисо тааллук, доштани рубоии
мазкур бояд андеша кард. Чунонки академик Аҳрор
Мухторов борҳо таъкид намудааст, таҳқиқ ва баррасии
маводи гаронбаҳои эшон ҷамъовардаро бояд
адабиётшиносон бар ӯхда гиранд. Факдт дар омади ran
бояд қайд кард, ки мисраи сеюми дар девони Зебуннисо
омада шояд ба матни асл мувофик^ар бошад, зеро дар
ин рубоӣ навҳаю гиряи обшор фақат ба хотири ифшои
ҳасби ҳоли шоир омадааст.

Агар нуқсонҳои ҳар ду нусхаи онро аз рӯйи фаросат
ва мантиқи сухан, инчунин вазъи шеър бартараф кунем,
чунин рубоӣ ҳосил мешавад:

Эй обшор, навҳагар аз бахри чисти?

Чин бар ҷабин фиканда зи андӯҳи кисти?

Дардат чй дард буд, ки чун ман тамоми шаб,

Сарро бар санг мезадию мегиристй?

Ин рубой моли кадом шоир бошад, суханвари асил
ва боистеъдод будааст.

Хидмати дигари академик Аҳрор Мухторов ба
адабиёту фарҳанги мо аз он иборат аст, ки ӯ мазори
адибон ва олимони бузурги форсу тоҷик, аз ҷумла
Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ, Бадриддини Ҳилолӣ,
Мавлоно Ҳусайн Воизи Кошифй, Фахриддини Розй ва
дигаронро дар Ҳирот зиёрат намуда, навиштаҷоти рӯйи
санги онҳоро бо аксашон ба табъ расонидааст. Дойр ба
таърихи тармиму таъмир, ҷой ва вазъи имрӯзаи онҳо
маълумоти пурарзиш додааст.

Дар хдқиқат академик Аҳрор Мухторов на факдт дар
рушду пешрафти соҳаҳои гуногуни илми таърихшиносй,
балки илму адабиёт низ нақши равшан гузоштааст.

2004

119
ОЛИМ,НАВИСАНДА, ОМУЗГОР

Соли 2003 ахди илму адаби ҷумҳурии мо 80-умин
солгарди мавлуди олим ва адиби барҷастаи тоҷик,
академик, ходими шоистаи илми Тоҷикистон, доктори
илми филология, профессор, Аълочии маорифи халқ,
узви Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон Раҷаб
Амоновро бе ҳузурашон таҷлил карданд. Марг аз байни
мо иксони наҷиб, инсони заҳматкаш ва фидокореро
рабуд, ки дар рушду камоли бисер соҳаҳои илму
фарҳанги тоҷик ва мактабу маорифи Тоҷикистон саҳми
бузурге гузоштааст, инсонеро рабуд, ки то вопасин
дақиқаҳои ҳаёташ аз эҷод намондааст, аз некй кардан
ба мардум даст накашидааст.

Моҳи июни соли 2002 ӯ мебоист дар ҳимояи
рисолаи доктории адабиётшиноси хушсалиқа
Муҳаммадюсуф Имомов чун муқарризи аввал
суханронй мекард. У дар беморхона 26-уми май ба
тақризи худ нуқтаи таммат гузошт ва 27-уми май аз
дунё гузашт.

Ман аз он ифтихор дорам, ки аз устод Раҷаб
Амонов ҳам дар мактаби миёна ва ҳам дар мактаби олй
таълим гирифтаам. Дар мактаби миёна агар ба мо аз
фанни забои ва адабиёти тоҷик даре гуфта бошанд, дар
Донишгоҳи давлатии Точикистон аз фанни фолклор
сабақ додаанд.

Рӯзи аввали таҳсили соли 1947 ба мо, талабагони
синфи даҳуми мактаби миёнаи рақами 10-и шаҳри
Душанбе, гуфтанд, ки муаллими забои ва адабиёти нав
омадааст. Мо, ки муаллими забону адабиёт Ф.
Хаимоваро дуст медоштем, аз ин хабар ғамгин гаштем
ва ӯро аз хуҷраи муаллимон ба берун даъват намуда,
ҳақиқати ҳолро пурсидем. Муаллимаамон зани
нармтабиат ва мехрубон буд, моро ором намуда гуфт:

-Оё шумо медонед, ки муаллими наватон кист? У
олим, аспиранти Академияи илмҳо Раҷаб Амонов аст.

120
Аз дарсҳои ӯ шумо бахраи зиёд мебаред. Ба ӯ синфҳои
8-10-ро доданд, май ба синфҳои поён дарс медиҳам.

Мо чӣ будани аспирантро намедонистем ва дар
сари калимаи олим ба андеша рафтем.

— Чӣ хел бошад муаллими олим? - марди
солхӯрдаи сарсафедро тасаввур карда интизор шудем.

Интизориамон дер накашид. Дарси дуюм директори
мактабамон Марям Маликовна Бозорбоева ҳамроҳи
муаллими ҷавоне ба синф даромада, ба мо гуфт:

— Ин кас ба шумо аз забону адабиёт дарс
медиҳанд...

— Аҷаб, ин чӣ хел олим, тамоман ҷавон-ку? -
мегуфтанд нигохҳои мо ба ҳамдигар.

Оре, тарзи дарсгузаронии муаллими нав дар воқеъ
олимона буд ва ба дарсҳои муаллимони дигар монандӣ
надошт. У диққати моро ба он ҷиҳатҳои зиндагӣ ва
асари бадей ҷалб менамуд, ки мо ба ин ҷиҳатҳо камтар
эътибор медодем, мефармуд, ки ҳар чӣ бештар шеър аз
ёд кунем, китобҳои бадей хонем. Моро аз хдр як асари
ба табъ расидаи адибони тоҷик хабардор менамуд.
Нағз дар хотир дорам, ҳамон сол, яъне соли 1947
повести Сотим Улуғзода «Ёрони боҳиммат» чоп шуд
ва дар байни ахди адаби Тоҷикистон фикрҳои гуногун
ба вуҷуд овард. Муаллим дикҳати моро ба мубоҳисае
равона кард, ки дар атрофи ин асар ба вукӯъ пайваст.
Мо ҳамаи мақолаҳои ба он бахшидашударо хонда
баромадем. Як соати дарси адабиёт ба муҳокимаи
«Ёрони боҳиммат» бахшида шуд. Муаллим ба мо чун
ба шахсони ба худ баробар муносибат мекард. Ҳар кас
фикрашро озод ва муфассал баён менамуд. Муҳокима
нақши равшане дар хотири мо гузошт.

Дар мактаб бо ташаббуси муаллим Раҷаб Амонов
маҳфили адабӣ ташкил ёфт. Маҳфил маҷаллаи дастӣ
таъсис дод. Шеъру ҳикояҳоеро, ки дар маҳфил
муҳокима гардида, ба чоп тавсия мешуданд, касони
хушхат аз байни хонандагон ба маҷалла рӯйнавис
мекарданд. Маҷалла шаклан ба маҷаллаи «Фирӯза»
монанд буд, ороишгари муқова ва сарлавҳаҳои матнҳои

121
он низ хонандагон буданд. Маҷалла ба девор овехта
мешуд, ҳар кас метавонист гирифта хонда, ба ҷояш
овезад.

Маҳфили адабӣ беҳтарин шеъру ҳикояҳоро ба
рӯзномаҳои ҷумҳурӣ низ тавсия мекард. Ман аввалин
ҳикояи худро бо номи "Дилбар" бо тавсияи ҳамон
маҳфили мактаб ба рӯзномаи "Пионери Тоҷикистон"
бурдам. Дар назди рӯзнома низ махфили адабй амал
мекард, ки роҳбарии онро шоир Сухдйлӣ Ҷавҳаризода
ба ӯхда дошт. Муҳаррири рӯзнома шоир Абдуҷаббор
Қаҳҳорӣ буд. Ҳикояи ман дар ин маҳфил низ муҳокима
щуд ва дар ду шумораи рӯзнома ба табъ расид.

Муаллим Раҷаб Амонов чи дарси забони модарй ва
чи дарси адабиётро дар тарбияи маънавии хонандагон
бомуваффақият истифода мебурд. Дар дарси забони
модарй баъди фаҳмондани қоидаҳои сарфу наҳв
мисолҳои китобиро наоварда, худаш мисол тартиб
медод, ки мазмунан ба ҳаёти мактаб ва мо, хонандагон,
дахл дошт. Дар ин мисолҳо ба хислатҳои неку бади ҳар
яки мо, рафтори дурусту нодурусти мо ишора мерафт
ва мо ҳам бе ҳеҷ тавзеҳ онро дарк мекардем. Ҳамон сол
дар мактаб бо роҳбарии Раҷаб Амонов бори нахуст
кабинети адабиёт таъсис ёфт, ки барои таълими аёнй
аҳамияти хос пайдо кард.

Баъдтар вак^ге ки солҳои дуру дароз ман ҳамроҳи
муаллим дар Институти забои ва адабиёти ба номи
Рӯдакӣ кор кардам, муносибати ӯро бо шогирдон ва
шахсоне, ки ба наздаш маслиҳатгирӣ меомаданд,
мушоҳида карда, бори дигар ба хулосае омада будам,
ки муаллим табиатан омӯзгор аст.

Ба замми ин ҳисси дилсӯзӣ нисбат ба бачагон,
гамхорӣ ба ояндаи кишвару миллат ӯро водор менамуд,
ки дар ин сох,а, яъне дар соҳаи маориф низ то тавонад,
хидмат кунад. Хусусияти омӯзгорӣ ҳам дар забони
асарҳои муаллим ва ҳам дар нутқи эшон инъикос
гардида буд. Муаллим дар нутқаш сухани зиёдатиро
истифода намебурд, вале як матлабро дар чанд шакл
баён менамуд, то онро дар зеҳни шогирд ҷой намояд.
Баёни муаллим бо эҳсос буд, вале дар он фикр ҷойи
асосиро ишғол мекард. Ана ҳамин пайванди фикр ва
эҳсос нутқи ӯро нишонрас ва фасеҳу рангин гардонда
буд.

Муаллим Раҷаб Амонов сарфу наҳви забони
тоҷикиро дар мактаби миёна таълим дода, дар айни
замон кӯшиш мекард, ки ҳам худаш ҳам шогирдонаш
дар чорчӯбаи он махдуд нагарданд. Минбаъд таҳқиқи
эҷодиёти шифоҳии мардум, фурӯ рафтан ба умқи
маънӣ ва сухани халқ ба ӯ имкон дод, ки аз ин ганҷинаи
бепоён дурдонаҳои зиёд ҷамъ оварда ва захираи
луғавии худро ғанитар гардонад.

Соли 1948 дар Душанбе Донишгоҳи давлатии
Тоҷикистон таъсис ёфт ва муаллим Раҷаб Амонов дар
факултаи филология аз фанни фолклори тоҷик даре
гуфт. Дар ин солҳо ҳарчанд бо ташаббуси
А.Н.Болдырев ва Мирзо Турсунзода, Лутфулло
Бузургзода ва Абдусалом Дехотӣ маҷмӯаҳои ҷудогонаи
асарҳои фолклорӣ ба табъ расида бошанд ҳам,
таҳқиқоте вуҷуд надошт. Ба Раҷаб Амонов лозим омад,
ки курси фолклори тоҷикро худаш омода созад. Ман ва
ҳамкурсонам Абдуқодир Маниёзов, Зоҳир Аҳрорӣ,
Аъзам Сидқӣ, Ф. Исҳоқӣ, Иноят Рустамова ва онҳое, ки
имрӯз бо мо нестанд, нахустин шунавандагони дарсҳои
муаллим Раҷаб Амонов будем.

Баъдтар муаллим ин курсҳоро чанд сол дар
Донишкадаи давлатии омӯзгории Кӯлоб хонда, онро
такмил дод. Дар фаъолияти муаллим Раҷаб Амонов
таҷрибаи омӯзгорӣ, истеъдоди таҳқику тасвир ба ҳам
омезиш ёфта, дар таълифи китобҳои дарсӣ барои
мактабхои миёна ва олӣ, пажӯҳиш ва таҳк^қи таърихи
адабиёти бачагонаи тоҷик заминаи хубе фароҳам
оварданд.

Соли 1951 Раҷаб Амонов ҳамроҳи Шавкат Ниёзӣ
барои синфи сеюм китоби хониш навиштааст, ки то
солҳои охир гаштаю баргашта чоп мешуд. Китоби
"Адабиёти Ватан", ки бо ҳамроҳии Муҳаммадҷон
Шукуров (М. Шукурӣ) барои синфи шашум соли 1958

123
таълиф намудааст, то солҳои охир яке аз китобҳои
беҳтарини дарсй ба шумор мерафт.

Соли 1980 бо ҳамроҳии профессор Воҳид Асрорй
нахустин бор барои мактабҳои олй китоби дарсй
таълиф намудааст, ки он аввал дар Тоҷикистон ва баъд
дар Афгонистон бо ҳуруфи арабй ба табъ расид. Ин
китоб дастовардҳои нави фолклоршиносии тоҷикро дар
таҳқиқи эҷодиёти бадеии халқ дар бар мекунад.

Дар давоми тамоми фаъолияти илмию адабии худ
муаллим Раҷаб Амонов бо роҳ ва воситаҳои гуногун ба
мактабу маориф, ба тарбияи наели наврас хидмати
шоистаи таъриф кардааст. Соҳаи дигари фаъолияти
эҷодии ӯ ба нашр ҳозир намудани намунаи асарҳои
халқӣ барои бачагон мебошад. Аввалин китоби калони
"Афсонаҳои халқи тоҷик", ки муаллим Раҷаб Амонов
бо ҳамроҳии Клавдия Улуғзода ба нашр ҳозир
намуданд, соли 1957 ба забони тоҷикӣ ва руей дар
Душанбе ва баъдтар дар Берлин ба забонҳои немией ва
англией чоп шуд.

Соли 1961 китоби нави афсонаҳои халқии тоҷикиро
дар таҳияи муаллим Раҷаб Амонов зери таҳрири
Бобоҷон Ғафуров ва Абдулғанӣ Мирзоев нашриёти
"Адабиёти Шарқ» дар Москва ба табъ расонид. Соли
2001 бо мадади Институти "Ҷомеаи кушода" Фонди
Сорос "Афсонаҳои халқи тоҷик" дар бозгӯйи Раҷаб
Амонов аз чоп баромад, ки 13 афсонаро дар бар
кардааст. 13 афсона дар таҳияи устод Раҷаб Амонов ба
чор забон -тоҷикй, русӣ, қирғизӣ ва англисӣ дар
Қирғизистон дар шакли хеле зебо интишор ёфт. То
солҳои охир инчунин бештар аз 80 китоби калону хурди
афсонаҳо аз қабили "Лаку Пак", "Ҳафтдодарон",
"Меҳрубон", "Тоҳир ва Зӯҳро", "Тӯтиҳои сухангӯ",
"Фариштамоҳ", "Бузаки ҷингилапо", "Эраҷи
девафкан", "Ҳасанак", "Латифаҳо", "Нахӯдак",
"Гунҷишкак" ва ғайра дар таҳияи муаллим Раҷаб
Амонов дастраси хонандагон гардидааст.

Дигар аз хизматҳои барҷастаи Раҷаб Амонов дар
соҳаи илму фарҳанг ва мактабу маориф таълифоте
дойр ба таърихи адабиёти бачагонаи тоҷик аст, ки он
чун ҷилди шашуми "Таърихи адабиёти советии
тоҷик" соли 1982 ба табъ расид. Ин нахустин китоби
адабиётшиносии тоҷик буд, ки дар Москва интишор ёфт
ва дар доираҳои адабиётшиносии собиқ Шӯравӣ ҳамчун
як асари таҳқиқотии мукаммал эътироф гардид. Дар
китоб ҷараёни ба вуҷуд омадани адабиёти бачагонаи
тоҷик, давраҳои ташаккулу инкишоф ва хусусиятҳои
жанрҳои хоси ин адабиёт,эҷодиёти асосгузорони он аз
устодон Садриддин Айнию Абулқосим Лоҳутӣ cap карда
то Гулчехраю Убайд Раҷабу Наримон Бақозода
муфассал таҳлил шудааст.

Устод Раҷаб Амонов дар китоби "Таърихи
адабиёти бачагонаи тоҷик" ба масъалаи дар чй
замина арзи вуҷуд кардани ин адабиёт ва шароитҳои
таърихию иҷтимоие, ки ба он мусоидат намуданд,
равшанй андохт. Дар заминай ин китоб ду китоби дигар
бо номи "Адабиёт ва бачагон" ва "Детская
литература Таджикистана" навишта шуд, ки
нашриётҳои "Ирфон" ва "Детская литература"
(Москва) ба табъ расонданд.

Раҷаб Амонов чун нависанда низ бо асарҳои
бадеии худ дар тарбияи наели наврас саҳми арзанда
гузоштааст. Яке аз беҳтарин китобҳои насри бачагонаи
тоҷик "Навбаҳори чашмасор", ки соли 1976 дар
Душанбе ва соли 1981 бо номи "Весна в краю
родников" дар Москва интишор ёфта буд, ба қалами
Раҷаб Амонов тааллуқ дорад.

Дар ин китоб тавассути тасвири айёми бачагй ва
наврасии муаллифи он ҳаёти кӯдакони яке аз
қадимтарин шаҳрҳои тоҷикнишин -Истаравшани
бостонй дар шароити мураккаби солҳои сиюм муассир
ва доманадор инъикос гардидааст. Асар на фақат
аҳамияти бадей - эстетикй, балки аҳамияти таърихй,
мардумшиноей ва фолклорй дорад. Дар он дойр ба
урфу одати мардуми Истаравшан, тӯю сур, азову мотам
ва дигар маросимҳои мардумй маводи фаровоне гирд
омадааст.

125
Нахустин повести Раҷаб Амонов "Дар доманаи
кӯҳҳои кабуд", ки соли 1961 ба забони тоҷикӣ ва соли
1969 ба забони русӣ нашр гардид, ба тасвири ҳаёти
муаллимон ва мактаб бахшида шудааст. Қаҳрамони он
муаллими ҷавонест, ки бо ҷидду ҷахд саъй мекунад, то
ки усулҳои нави таълимро дар мактаб ҷорӣ кунад.
Асари таҳқиқотие, ки таълиф мекунад, мавриди ҳамлаи
кӯҳнапарастон ва одамони худбин қарор мегирад.
Муборизаи наву кӯҳна, хайру шарр, некию бадй асоси
сужет ва воқеаҳои асарро ташкил намуда, қаҳрамони он
дар ин муборизаҳо обутоб ва рушду камол меёбад.

Қаҳрамонони повестҳои "Пушаймонй" ва "Дар
нимароҳи умр" намояндагони аҳли илму адаб буда,
симои шахсию иҷтимоии онҳо дар мубоҳисаҳои илмӣ,
ҳалли муаммоҳои он, муносибати байни ҳамдигар
кушода шудааст. Чунон ки маълум аст, устод Раҷаб
Амонов солҳои тӯлонӣ бо гирдоварӣ, таҳияю нашр ва
таҳқиқу эҷодиёти шифоҳии мардуми тоҷик машғул буд
ва дар ин соҳа хидматҳои бузург кардааст. Бо роҳбарии
ӯ дар Институти забон ва адабиёти тоҷики ба номи
Рӯдакӣ захираи бебаҳои дастнависҳои фолклори тоҷик
ба вуҷуд омадааст, ки дар мураттаб намудани он
таҷриба ва комёбиҳои фолкпоршиносии ҷаҳон
истифода шудааст. Чунин тарзи муназзам гардидани ин
захира диққати бисёр фолклоршиносони Ғарбу Шарқ ва
Иттиҳоди Давлатҳои Мустақилро ба худ ҷалб карда
меояд. Дар асоси ин мавод 35 ҷилди академии
фолклори тоҷик ба нашр омода аст, ки ҳоло 3 ҷилди
пурра ва 5 ҷилди фишурдаи он дастраси хонандагон
гардидааст.

Аз рӯйи ин «Куллиёт» дар тамоми дунё ҳар як
олими фолклоршинос метавонад дар хонааш нишаста,
ба омӯхтан ва таҳқик^ фолклори тоҷик машғул шавад,
зеро дар он дар баробари матни тоҷикӣ бо ҳуруфи
кириллию арабӣ, тарҷумаи русӣ ва англисӣ ё немисии
он дода шуда, дар ҳар як ҷилд маводи таҳқиқотӣ ва
тавзеҳоти мукаммал дойр ба ин ё он жанр гирд
омадааст. Устод Раҷаб Амонов дар асоси ин маводи

126
ғанӣ доир ба эҷодиёти бадеии мардум як қатор асарҳои
пурарзише таълиф намуд, ки муҳимтарини онҳо
"Лирикаи халқии тоҷик", "Рубоиҳои халқӣ ва
рамзҳои бадей" мебошанд. Ин китоб бо номи
"Рубоиёти мардумӣ ва рамзҳои бадей" баъд аз
вафоти ӯ соли 2002 дар Техрон интишор ёфт. Дар ин
асарҳо усулҳои гозаи омӯзиши назми шифоҳии мардум
татбиқ шуда, ҷустуҷӯйҳои бисёрҷониба ва бисёрсолаи
илмии устод Раҷаб Амонов ҷамъбаст гардидаанд.

То расидан ба дарёфти сирри дилрабоии ҳар як
рубоии халқӣ, ошкор намудани маънои рамзҳоеро, ки
дар пардаи ҳарири бадеият печида омадаанд, Раҷаб
Амонов чӣ қадар заҳмат кашидааст, чӣ қадар тахмину
фарзияҳоро ба андеша гирифта, аз онҳо натиҷа
бардоштааст. Оқибат ба ӯ муяссар шудааст, ки хусни
сухани халқ, санъати волои лирикаи онро падидор
намояд ва моро ба олами рангину ҷозиби маънавияти
мардум ворид созад. Дар асарҳои илмию бадеии "Аз
пайи ҳикмати халқ", "Афсонаи сеҳазорсола",
"Қиссаи беди баланд, чанори пургул ва себи
Самарканд", "Қиссаҳои сари кӯҳи баланд" таҳқиқу
кашфиёти илмиро тавассути офаридани образҳои
бадей ва симои ҷолиби ҳам муҳаққиқон ва ҳам
гӯяндагони халқӣ намоён сохта, наслҳои наврас ва
ҷавононро бо сеҳри каломи бадеъ ба олами илм
раҳнамоӣ карда, дар дили онҳо нисбат ба кори илмӣ ва
омӯхтани эҷодиёти шифоҳии мардум шавку ҳавас
ангезондааст.

Чунон ки дидем, самтҳои эҷодиёти устод Раҷаб
Амонов хеле вусъатнок буда, соҳаҳои гуногуни
филологияи тоҷик, мактабу маориф ва фарҳангу
маданиятро фаро гирифтааст. У фолклоршиноси
бузург, адабиётшиноси варзида ва мунақкиди борикбин,
нависандаи хушсалиқа, омӯзгори моҳир ва муаллифи
кигобҳои дарсӣ барои мактабҳои миёна ва олӣ
мебошад. Дар айни замон ӯ бо мақолаҳои публисистии
худ дар бедорӣ ва худшиносии мардуми мо, дар
пойдории вахдату ягонагӣ ва сулҳу оромии кишварамон
саҳм гузоштааст.

127
Ҳанӯз то соҳиби истиқлол шудани мо дар солҳои
гуногуни фаъолияти илмию бадеии худ устод Раҷаб
Амонов доир ба ҳифзи суннатҳои аҷдодӣ, мусиқии
классикии "Ш.ашмақом" ва сурудҳои халқӣ, ҳунари
волои сарояндагони машҳури онҳо, аз ҷумла Аҳмад
Бобоқулов ва Одина Ҳошим, баланд бардоштани
макоми забони тоҷикӣ мақолаҳои зиёд ба табъ
расонида буд. Дар ибтидои ҷанги шахрвандӣ ва
номӯътадилии вазъи ҷумхурӣ соли 1992 дар саҳифаҳои
рӯзномаҳои "Ҷумҳурият" ва "Садои мардум" мақола
ва муроҷиатномаҳои устод Раҷаб Амонов интишор
ёфта буданд. У дар ин мақолах.о мардумро ба ваҳдат,
ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкорӣ дап роҳи оромию осудагӣ
ва ободии Тоҷикистони азиз даъват кардааст. Баъдтар
ӯ дар ин мавзӯъ китобчае иншо намуд, ки аз тарафи
Шӯрои кӯҳансолони назди Ҳаракати вахдати миллӣ ва
эҳёи Тоҷикистон ба хонандагон (юшниҳод гардид. Устод
Раҷаб Амонов дар ин китобча чун шахси-
таҷрибаандӯхтаю корозмуда, чун шахсе, ки ҷангро бо
чашмони худ дидааст, дар набардҳои шадиди Ҷанги
Бузурги Ватанӣ ба муқобили фашистон ширкат
варзидааст, сухан рондааст. Аз ҷумла ӯ дар
муқаддимаи ин китобча навиштааст:

"Мақсади ин мақола... омилҳои таҳқими
ваҳдати миллиро ба диққати ҳамагон расонидан
аст, то ни ин масъалаи тақдирсоз мавриди
мутолиа ва андешаи ҳар як шахрванд қарор гирад
ва ҳар як шаҳрванд бидонад, ки ба хотири оромӣ,
ободӣ, осоиш ва сулху амонӣ ба тақвияти раванди
ваҳдат ҳисса гузоштан талаби замон аст. Мурод
аз ваҳдати миллӣ мусоидати судманд ба эҷоди
ҷамъияти демократии қонунасоси дунявист, ки бо
назардошти манфиатҳои ҳамаи гурӯххо ва
нерӯхои мансуби ин ва ё он ҳизб, ҷамъият,
миллат, маҳал, минтақа, мазҳаб бунёд хоҳад
гардид" (ниг. саҳ.5).

Китобе, ки таҳти унвони "Хоки Ватан" бо ташаббус,
роҳбарӣ ва таҳияи бевоситаи устод Раҷаб Амонов,
инчунин номзади илми филологӣ Тоҷигул Исроилова ва
муҳаррири барномаи "Хоки Ватан"-и радиою

128
телевизиони тоҷик Сафаралӣ Нозимов ба табь расид,
низ ба ҳамин мақсад, ба мақсади истеҳком бахшидан ба
ваҳдат ва ягонагии миллат нигаронида шудааст. Афсӯс,
ки устод Раҷаб Амонов ин китобро надид, зеро он баъд
аз вафоташ интишор ёфт.

Таърихи ин китоб хеле аҷиб аст. Чунон ки ба
ҳамагон маълум аст, дар солҳои аввали ҷанги
шаҳрвандӣ бисёр ҳамдинёрони мо гуреза шуда, ба кӯйи
ғарибӣ афтоданд. Ҳанӯз дар ҳамон солҳо сардори
давлатамон Эмомалӣ Раҳмонов барои бозпас
гардонидани мардуми фирории тоҷик аз Афғонистону
ҷумҳуриҳои хдмсоя тадбирҳои муҳиме андешид ва
кӯшиши зиёде ба харҷ дод. Ҳамаи расонаҳои хабарӣ,
радиою телевизион барои амалӣ шудани тадбирҳои
хукумат барномаҳои муассир ташкил намудаид. Моҳи
марти соли 1993 бо ташаббуси Шӯрои Вазирони
Ҷумхурии Тоҷикистон, алалхусус раиси ҳамонвакр-аи
Кумитаи радио ва телевизиони Тоҷикистон Иброҳим
Усмонов дар Радиои ҷумхурӣ барномаи "Хоки Ватан аз
тахти Сулаймон хуштар" таъсис ёфт (Пешгуфтор, саҳ.
7). Ииак, бо пахш шудани барномаи аввал аз вилоятҳои
гуногуни Афғонистон номаҳо омадан гирифтанд.

Ба қавли устод Амонов ин номаҳо "номаҳои
муқаррарӣ нестанд, онҳо фарёданд, фарёдҳои
ҷонгудоз, илтиҷоанд, илтиҷои пур аз дарду умед
ҳастанд, пур аз ҳасрати аламангез. Аз онҳо
тапиданҳои дили шикаставу хуншуда эҳсос
мешавад ва бонги хатару изтироб ба гӯш мерасад".
Китоб муқаддимаи пурмӯҳтавои устод Раҷаб Амонов ва
208 номаи гурезаҳои аз ёру диёр ва хешу табор дур
афтодаро дарбар гирифтааст. Дар ин номаҳо рубоиҳои
зиёде оварда шудаанд. Онҳое, ки каму беш истеъдоди
шеърнависӣ доранд, рубоиҳои нав эҷод кардаанд,
дигарҳо рубоиҳои халқиро мувофиқи ҳоли худ, баъзе
тағйирот ворид намуда, истифода бурдаанд. Аҳамияти
ин китоб дар пешгуфтори он чунин арзёбӣ гардидааст,
ки ҳақ асту рост аст.

Хуб аст, ки ”... саҳифаи хеле муҳимми таърихи
халқамон аз ёдҳо зудуда нашудааст, балки бо саъю
кӯшиши шӯъбаи фолклори Институти забон ва

129
адабиёти ба номи Рӯдакии Академиям улуми
Тоҷикистон ва кормандони Радиои кишвар ҳамчун
як панде барои наслҳои ояндаи миллатамон ҳифз
шудааст. Дақиқан бигӯем, на танҳо панду андарз аст,
балки ҳуҷҷатест, санадест аз даврони начандон дур,
вале пуршӯри миллатамон".

Дар зарфи солҳои тӯлонии ҳамкорӣ бо устод Раҷаб
Амонов дар Институти забои ва адабиёти ба номи
Рудакй мо, шогирдон аз маслиҳатҳои пурарзиши эшон,
аз суханрониҳояшон дар маҳфилу маҷлисҳо ва аз
асарҳои илмию адабиаш бахрзҳои зиёд бардоштаем.

Махсуеан дар солҳои ҷавонӣ мо ба қадри вақт он
қадар намеоасидем. Баъзан ӯ аз дафтари кориаш берун
мешуду медид, ки мо чанд нафар дар роҳрави
лажӯҳишгоҳ машғули сӯҳбатем. Дафъаи аввал чизе
намегуфт, вале баъзан вақте ки куҷое рафта
бармегашт, моро ҳанӯз ҳам машғули сӯҳбат медид,
асабонӣ мешуд ва ба мо эрод мегирифт. Мегуфт, ки.
умри одамизод кӯтоҳ асг ва сояд ҳар дақиқаи онро
пурсамар истифода бурд. Агар шумо оа кори илмӣ ба
~аври чидцӣ машгул шуданӣ бошед ва бо ҳамин ният ба
ин даргоҳ омада бошед, вак^ро бехуда талаф накунед.
Агар ҳар рӯз ақаплан ним саҳифа навишта партоед, дар
як сол 180 саҳифа мешавад.

Оре, , стод Раҷао Амонов ҳар дақикди умри
бобаракати худро пурсамар ва ба манфиати халку
кишззр истифодг бурданд. Аз он кас ҷилд - ҷилд китоб
ва макрлаҳои ..урарзишу пурмӯҳтаво ба мерос момд.
Дар мзк 5и фолклсршиносии эшон олимони зиёди
баландих. юос сабзида ба камол расиданд. Онҳо дар
муассисаҳои таҳқиқотӣ, дар донишгоҳу донишкадаҳои
ҷумҳуриамон ва чи берун аз он бо корҳои илмӣ ва
таълиму тадрис машғуланд.

Аз уотсд Раҷаб Амонов кори нек ва номи нек боқӣ
монд. Рӯҳашон 1ьод бод!

2003

130
УСТОДИ СЕРТАЛАБ, САХТГИР ВА ҒАМХОР

Абдулғанӣ Мирзоев яке аз донишмандони
забардасти тоҷик буда, аз солҳои бистум cap карда то
охири солҳои ҳатодуми кдрни гузашта, яъне то охири
умр бо фаъолияти илмй ва ҷамъиятии хеш дар баланд
бардоштани маърифату маънавияти мардуми мо,
нашъунамо ва пешрафти илми филологияи тоҷик нақши
босазое гузоштааст.

Ҷустуҷӯйҳои илмии Абдулғанӣ Мирзоев самтҳои
гуногуни филологияи тоҷикро фаро гирифтаанд. У
забоншинос, муҳаққиқи таърихи адабиёт,
фолклоршинос, мунаққид, маъхазшинос ва пайвандҳои
адабй мебошад. У дойр ба тамоми давраҳои адабиёти
тоҷик асарҳои арзишманде навишта, ба таҳқиқи
назарии бисёр масъалаҳои адабиёт поя гузоштааст.

Устод Абдулғанӣ Мирзоев бо китоби хеш
«Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ» дар роҳи омӯхтани пахдӯҳои
гуногуни ҳаёт ва эҷодиёти ин шоири бузург, муайян
намудани мавқеи ӯ ҳамчун асосгузори адабиёти форсу
тоҷик дар адабиётшиносии дунё марх^лаи наверо
кушодааст.

Хидмати ӯ инчунин дар таҳқиқ ва баррасии
адабиёти омӯхтанашудаи_ қарнҳои XVI - XIX мелодии
тоҷик хеле бузург аст. У на фақат собит намуд, ки
ҷараёни адабй дар Мовароуннаҳр ин давра вуҷуд дошт
ва дар инкишоф буд, балки симоҳои барҷастаи онро
мисли Сайидои Насафӣ, Мулхдми Бухороӣ,
Камолиддини Биноӣ, Малеҳои Самарқандӣ кашф намуд
ва махсусиятҳои эҷодии онҳоро нишон дода,
мавқеашонро дар таърихи адабиёти тоҷик муайян
намуд.

У яке аз таъсисгарони Пажӯҳишгоҳи шарқшиносии
Академияи улуми Ҷумҳурии Тоҷикистон, яке аз
поягузорони захираи арзишманди дастхатҳои ин
пажӯх,ишгоҳ мебошад.

Устод Абдулганй Мирзоев дар баробари гузаштани
мактаби бузурги илму адабиёти суннатии мо аз

131
намоёнтарин шарқшиносони рус дар Донишгоҳи
машҳури шарқшиносии Санкт-Петербург таълим
гирифтааст.

Абдулғанӣ Мирзоевро на фақат дар ҷумҳуриҳои
собик, Иттиҳоди Шӯравӣ мешинохтанд. У берун аз он
дар байни шарқшиносони мамлакатҳои Ғарбу Шарқ
соҳиби обрӯю эътибори хос буд. Ба асарҳои ӯ устод
Садриддин Айнӣ, Е.Э.Бертеле, В.В.Струве,

А.К.Болдирев, И.Брагинский, Иржи Бечка, М.Занд,
Базуани, Эраҷи Афшор ва бисёр дигар олимони
машхури хориҷию ватанӣ баҳои баланд додаанд.

Соли 1964 ман дар ҳайати ҷавонони собиқ
Итгиҳоди Шӯравӣ ба Эрон сафар кардам. Дар яке аз
рӯзҳо моро аъзои садорати Анҷумани дӯстӣ ва
равобити фарҳангии Эрон ва Иттиҳоди Шӯравӣ даъват
намуданд. Дар байни мизбонон донишманди бузурги
Эрон устод Саид Нафисй низ ҳузур дошт. Баъди он ки
маро ҳамчун намояндаи ҷавонони Тоҷикистон,
корманди илмии Пажӯҳишгоҳи забои ва адабиёти ба
номи Рӯдакӣ муаррифй карданд, устод Саид Нафисй
аввалин шуда аз ман Абдулғанӣ Мирзоевро пурсид. У
дар бораи Тоҷикистон ва фарзанди барӯманди он
Абдулғанӣ Мирзоев бо ҳарорат ва самимияти махсус
сухан ронд. Тамоми вуҷудамро шодии ифтихоромез
фаро гирифт ва чанд рӯз бо рӯҳи болида ва сари
баланд гаштам.

Дар Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон (алҳол
Донишгоҳи Миллим Тоҷикистон) аз курси якум cap
карда дар қатори дигар ҳамсабақҳоям, нахустин
донишҷӯёни бахши филологияи тоҷик, ифтихори
таълим гирифтан аз муаллим ва гӯш кардани дарсҳои
эшон насиби ман ҳам шуда буд. Он вак^г бинои
Университети давлатии Тоҷикистон дар иморати пахдӯи
чапи Институти давлатии педагогии ба номи
Т.Г.Шевченко (хрло Донишгоҳи давлатии омӯзгории ба
номи Садриддин Айнй) воқеъ гардида буд. Аввалин
дарсе, ки мо дар ин бино хондем, дарси Абдулғанӣ
Мирзоев буда, забоншиносии умумй ном дошт. Баъд

132
муаллим ба мо курси таърихи хатро даре доданд. Вак^ге
ки хати мехиро мегузаштем, муаллим аввал худашон ба
тахта менавиштанд ва баъд моро мефармуданд, ки
рӯйбардор кунем. Боре муаллим навиштаҳои ҳамаи
моро аз назар гузарониданд ва фақат ҳусни хати
Абдуқодир Маниёзов ба он кас хуш омад. Аз ҳамон рӯз
cap карда Абдуқодирро котиб интихоб карданд.
Абдуқодир дар тахта менавиштанд ва баъд муаллим ба
мо мефаҳмонданд.

Ин даре бисер шавқовар мегузашт, вале
мутаассифона хеле мухтасар буд, намедонам 20 ё 30
соат. Дар курси сеюм муаллим ба мо аз адабиёти
классикии форсу тоҷик аз қарни шонздаҳ cap карда
даре медоданд.

Он вак^ мақолаҳояшон дойр ба адабиёти ин давра
зуд-зуд дар саҳифаҳои маҷаллаю рӯзномаҳо чоп
мешуданд, вале ман дар ёд надорам, ки муаллим боре
ба мо «фалон мақола ва ё китоби ман чоп шуд,
гирифта хонетон» гуфта бошанд.

Устод Абдулғанӣ Мирзоев муаллими сахтгир ва
серталаб буданд. Аз эшон баҳои баланд гирифтан кори
осон набуд. Мо аз он кас бисёр метарсидем, вале дар
айни замон муаллим ба донишҷӯён дастрас буданд. Бо
мо берун аз даре низ сӯҳбат ва шӯхиҳо мекарданд. Боре
кадом донишҷӯйро аз мо пурсиданд. Ман гуфтам, ки
ҳамин ҷо буд, ҳозир бурафт. Як табассум карданду
гуфтанд: - «бурафт?»

Дар лаҳҷаи Истаравшан дар баъзе феълҳо ба ҷойи
пешоянди «би» «бу» талаффуз мекунанд, яъне ба ҷойи
«бирафт» ё «рафт» «бурафт» мегӯянд. Баъд аз ин ҳар
замон маро бинанд, ҳамин калимаро такрор мекарданд.

Муаллим дар баробари кушодани моҳияти эҷодиёти
ин ва ё он адиб, нишон додани хунари шеърофарии ӯ
ба санаю рақамҳо эътибори ҷиддӣ медоданд ва диққати
донишҷӯёнро ба ин ҷалб менамуданд. Агар соли
таълифи ягон асари шоирро надонем, аз имтиҳон
мегардонданд, ки ин боиси норозигии мо мешуд.
Аҳамияти ин кори муаллимро он вак^г намефаҳмидем.

133
Вақте ки муаллим эҷодиёти намояндагони ин ва ё
он сабкҳои шеъриро мегузаштанд, кӯшиш мекарданд, ки
маънии ҳар як байти шеъри онҳоро фаҳмем. Агар ҳамон
зэмон маънидод карда натавонем, мӯҳлат медоданд.
Баъд мо соатҳо дар байни худ баҳсу мунозира
мекардем. Муаллим суханҳои умумӣ, суханбозӣ ва
суханпардозиро бад медиданд. Як байти Шавкати
Бухороӣ, ки кушодани маънии онро ба ман фармуда
буданд, ҳанӯз ҳам дар хотирам ҳаст:

Баски тасвирам гудози гиря дар ҳар сина рехт.

Об шуд тимсоли ман аз дидаи ойина рехт.

Рӯзи аввали ба синф даромаданашон муаллим пеш
аз оғози мавзӯи асосӣ чанд сухани пандомез гуфтанд,
ки аз он сетоаш дар хотирам сахт нақш бастааст.

1. Вақтатонро бехуда нагузаронед, ки баъд
пушаймон мешавед, вале аз ҳисоби хоб дарс тайёр
накунед. Аз хоб сер шуда хезед.

2. Дар вақташ хӯрок хӯред. Аз ҳисоби хӯрок
пулатонро сарфа накунед.

3. Донишҷӯ бояд чун бузи кӯтур худашро ба ҳар ҷо
молида гардад, аз ҳар ҷо ягон чиз рӯёнад. Муаллим,
албатта, донишро дар назар доштанд.

Шахсан ман он ду панди аввалро на ҳамеша иҷро
мекардам ва гумон мекунам, ки ҳамсабақҳоям ҳам
инчунин, вале панди сеюми муаллимро ҳамаамон дар
хотир доштем. Мо ба маҷлисҳои Академиям улум ва
Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон мерафтем ва дар
муҳокимаи асарҳои адибон ширкат меварзидем.
Олимон ва навиеандагони шинохта иштироки моро дар
маҳфилҳои худ як чизи табиӣ медонистанд ва моро хуш
пазироӣ мекарданд.

Дар як маҷписе, ки дар Иттифоқи нависандагон
баргузор гардид, устод Садриддин Айнй низ хузур
доштанд ва суханронй карда буданд.

Аз байни занҳо ман нахустин шогирди устод
Абдулғанӣ Мирзоев ҳастам, ки бо роҳнамоии эшон

134
рисолаи номзадй навиштам ва дифоъ кардам. Баъзеҳо
ҳайрон буданд, км муаллим мутахассиси адабиёти
классикианд, ҳама шогирдонашон ҳам бо адабиёти
классики машғул ҳастанд, чаро ба ман аз адабиёти
муосир мавзӯъ доданд. Албатта, ич таърихчае дорад.

Баъд аз хатми Донишгоҳи давлатии Тоҷикиотон мо
се нафар: - Муҳаммадвафо Бақоов, Абдуқодир

Маниёзов ва камина ба аспирантурой Академияи улуми
Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил шудем. Муҳаммадвафо дар
донишгоҳ яке аз маҳбубтари: ■ шогирдони устод
Абдулғанӣ Мирзоев буд ва . .о медонистем, ки муаллим
роҳбари ӯ мешаванд. Маи дар университет дар мавзӯи
«Ғояҳои инсонпарварй дар «Шоҳномаи» и
Абулқосим Фирдавсй» рисолаи дипломӣ навиштам ва
роҳбари илмиам устод Шарифҷон Ҳусейнзода буданд.

Устод Шарифҷок Ҳусейкзодз гуфта буданд, ки агар
минбаъд ба аспирант\/ра до сил шавию бо кори илмй
машғул шудан хоҳӣ, ҳамин мавзӯъро метавонӣ давом
диҳӣ ва ё аз «Шоҳнома» ягэн мавзӯи дигар гирӣ.

Баъд аз қабул шудан ба аспирантура дэр
Пажӯҳишгоҳи забои вэ адабиёти ба номи Рӯдакй рӯзе
муаллим Абдулғанӣ Мирзоев маро ба назди худ даъват
намуданд ва гуфтанд: - «Ман се шарт дорам, агар
қабул кунӣ, ба ту ^оҳбарт. ил лй мешавам». Ман ҳама
тан г/шу хуш шудам. Гуфтанд: - «Аввал ин ки аз баҳри
кор мебароӣ». Ман он вақт дар идораи рӯзномаи
«Пионеои Тоҷикистон» кор мекардам. «Дуюм,
шеърнависиро тарк мекунӣ. Сеюм, мавзӯъеро, ки
ман пешниҳод мекуиам, қабул мекунй». Муаллим
ҳамон лаҳза номи мавзӯъро низ гуфтанд: - «Зҷодиёти
Раҳим Ҷалил».

Ман ба ҳар се шарти муаллим зуд розӣ шудам ва
ҳатто барои фикр кардан ва ё бо касе маслиҳат
намудан мӯхдат ҳам наталабидам.

Ба ман роҳбарй илмӣ шудани Абдуиғанй Мирзоез
барин олимй нгмосн боиси ифтйхор б ц. \з тараф ;
дигар,. ман ба аспирантура ба осоиӣ дожил нашуда
будем. Гумон мекардам, ки анда:; гуг >хз а: ман содир

135
шавад, дигар ба хондан имконият намедиҳанд, вале он
вак^ на хдмаи шартҳои аз тарафи муаллим
гузошташударо амиқ дарк карда будам. Шарти
якумашон маълум буд. Ҳам кор кардан ва ҳам хондан,
албатта, душвор мешавад. Он вақтҳо дар институти мо
аспирантон ҳам мисли дигар кормандон соати 9
меомаданд ва соати 6 аз кор мерафтанд. Интизом
ниҳоят сахт буд. Директорамон, шодравон Муллоҷон
Фозилов ҳар сари чанд вақт соати 9-и субҳ худашон
омаду рафти кормандонро назорат мекарданд.

Муаллим ҳангоми донишҷӯиям ҳам ба шеърнависии
ман назари нек надоштанд. Он кас, ки дар рӯҳи шеъри
олии классики тарбия ёфта буданд ва бо ҳамин шеър
сэру кор доштанд, на фақат шеърҳои навмашқонаю
содалавҳонаи маро, балки ашъори бисёр шоирони
шӯравии тоҷикро намеписандиданд, вале сари шарти
сеюмашон ман борҳо ба андеша рафта будам. Чаро
муаллим хоҳиши маро напурсиданд? Майли ман ба
адабиёти классики бештар буд.

Шодравон Маъруф Раҷабӣ дар китоби худ
«Таърихи танқид ва адабиётшиносй» («Адиб», 1997)
танқид ва адабиётшиносии солҳои 1946-1954-ро
баррасӣ намуда, ба чунин хулосае омадааст, ки
мавриди мазаммати сахт қарор гирифтани муҳаққиқони
адабиёти классикии форсу тоҷик дар ин солҳо аз
сиёсати Ҳукумати Шӯравӣ нисбат ба адабиёт
бармеомад. У барои таъкиди фикри худ аз мақолае, ки
таҳти унвони «Хатоҳои идеологи дар соҳаи адабиёт
ва забоншиносӣ» (20 ноябри соли 1951) дар рӯзномаи
«Тоҷикистони сурх» ба табъ расида буд, чунин
ик^ибос овардааст: -«Абдулғанӣ Мирзоев худро ба
қатори адабиётшиносоне, ки фақат ба замони
гузашта машғул мешаванд, дароварда, ба омӯхтани
протсеси тараққии адабиёти советӣ мутлақо машғул
намешавад ва ҳол он ки ин протсесро наомӯхта, ба
адабиёти гузашта баҳои дуруст додан ва онро
ДУРУСТ фаҳмидан мумкин нест...

Ба адабиёти саветии тоҷик безътиборй кардан
ва бо назари беписандй нигоҳ кардани Абдулғанӣ

136
Мирзоев яке аз сабабҳои он гардид, ки то ҳол
таърихи адабиёти саветии тоҷик эҷод карда
нашудааст. Маълум мешавад, ки Абдулғанӣ
Мирзоев аз замони ҳозира он чунон ақиб мондааст,
ки наметавонад бинад адабиёти саветии тоҷик ба чй
гуна муваффақиятҳои калон ноил гардида, дар
солҳои охир ба майдони ҷаҳонӣ баромадааст...
Аммо А.Мирзоев ба мавзӯъҳои адабиёти советии
тоҷик ҳеҷ эътибор намедиҳад».

Дар мақолаи дигаре, ки дар рӯзномаи
«Тоҷикистони сурх» (14 августи соли 1952) бо унвони
«Барой инкишофи нави адабиёти советии тоҷик»
чоп шуда буд, ҳамин мавзӯъ давом дорад ва дар
қафомонии адабиёти советии тоҷик адабиёушиносон
Абдулғанӣ Мирзоев, Холиқ Мирзозода ва Шарифҷон
Ҳусейнзода айбдор дочиста шудааид. Бинобар ин,
шояд як сабаби аз адабиёти муосир ба ман мавзӯъ
додачи устод Абдулғанӣ Мирзоев дар ҳамин тачқидҳо
бошад.

Пеш аз шурӯъ кардан ба таҳқиқи эҷодиёти Раҳим
Ҷалил, муаллим ба ман омӯхтани асарҳои
адабиётшиносони Эронро оид ба адабиёти классикӣ
тавсия карданд. Муаллим фармуданд, ки асари
Ризозода Шафақ «Таърихи адабиёти Эрон» ва китоби
«Сухан ва суханварон»-ро (оид ба адабиёти
Мовароуннахр ва Хуросон) хонам ва мазмуни
мухтасари онҳоро нависам. Муаллим аввал навиштаҳои
маро диданд, баъд хондани асарҳои шарқшиносони
русро дойр ба адабиёти классикӣ супориш доданд.
Баъд аз ҳамаи ин омӯхтани адабиёти шӯравиро тавсия
карданд.

Рисолаи ман таҳти унвони «Раҳим Ҷалил ва
эҷодиёти ӯ» дар шакли китоби алоҳида ба табъ расид.
Баъд аз ин муаллим онро ба ҳимоя тавсия карданд.

Ана чунин устоди серталаб, сахтгир ва ғамхор
буданд, академик Абдулғакӣ Мирзоев. Ёдашон ба хайр!

2008

137
ЧЕҲРАНИГОРИ КАМНАЗИР

Устод Раҳим Ҳошим аз он адибони барҷастаест, ки
аз ибтидои асри бистум то саҳл кам охири он ба
адабиёту фарҳанги тоҷик хидмати шоиста кардааст ва
дар нашъу намо ва пешрафти он саҳми арзанда
гузоштааст.

У ба матбуоти тоҷик ҳамчун рӯзноманнгср ворид
гардида, бо мурури замон соҳаҳои р/науни илмҳои
ҷамъиятшиносиро фаро гирифт.

Раҳим Ҳошим адабиётшиноси мумтоз, мунакҳиди
нуктафаҳм ва нуктасанҷ, забондону забоншиноси
беҳамто, мутарҷими забардаст ва нависандаи маъруф
маҳсуб мешавад.

У шеър ҳам навиштааст. «Митсири»-и
^).Ю.Лермонтовро ба тоҷикӣ гардонидааст. Мегӯянд, ки
шеърҳои дар ғурбат сурудааш дар бойгониаш
маҳфузанд.

Устод Раҳим Ҳошим 5 октябри соли 1908 дар
Самарқанд дар оилаи марди фозил ва китобдӯст
Муҳаммадоғои озарӣ таваллуд ёфтааст. Тарҷумони
маъруфи тоҷик Ҳабиб Аҳрорӣ дар мақолаи худ
«Донишманди мумтоз» дар бораи аввалин бор шинос
шудани худ бо Раҳим Ҳошим сухан ронда навиштааст: -
«Ин тахминан дар соли 1926 буд. Дар кабинети
муаллим Абдулқодири Шакурй як сурати

фотографие буд, ки дар он муаллимон ва
шогирдони мактаб акс ёфта, худи Шакурӣ ва
педагоги машҳури он замон Исматуллоҳ

Раҳматуллоҳзода дар мобайн нишаста буданд.
Исматуллоҳ - муаллим як бачаи тахминан чор -
панҷсолаи хушрӯяки камонабрӯро дар сари зонуяш
гирифта менишаст. Шакурй сурати он бачаро ба мо
нишон дода гуфтанд: - "Ин Раҳим аст - писари
ошнои наздики ман Муҳаммадоғо. Ин яке азаввалин
шогирдони ман буд, ки ман дар чил рӯз саводи ӯро
барсвардаам».
Раҳим Ҳошим соли 1916 мактаби усули нави
Абдулқодири Шакуриро хатм намуда, соли 1918 дар
мактаби навташкили шӯравӣ, ки дар он устод
Садриддин Айнӣ дарс мегуфт, таҳсил намуд. Соли 1919
ба Дорулмуаллимини Самарканд дожил шуда, дар айни
замон дар мактаби миёнаи русӣ таҳсилашро давом
медод.

Солҳои бистуми асри гузашта Раҳим Ҳошим дар
моҳномаю рӯзномаҳои "Маориф ва ӯқитувчи",
"Зарафшон", "Овози тоҷик", "Раҳбари дониш" ва

Нашриёти давлатии Тоҷмкистон ба ҳайси ходими адабӣ,
муҳаррир.мутарҷим ва котиби адабӣ ифои вазифа
кардааст. У соли 1930 ба Душанбе омада, дар нахустин
Конфронси забоншиносй фаъолона ширкат варзид,
маърӯза кард ва мақола навишт. Соли 1933 дар
Анҷумани якуми нависандагони Тоҷикистон котиби
масъули Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон интихоб
шуд. Дар Анҷумани якуми нависандагони Иттифок^
Шӯравӣ чун вакил ширкат варзид.

Устод Раҳим Ҳошим пас аз маҳбусии чаҳордаҳсола
ва баъд аз ранҷу азоби гӯшношунид соли 1954 дубора
ба шаҳри Душанбе омад ва то охири умр дар ҳамин ҷо
монд. У аз соли 1955 то рӯзҳои вопасини ҳаёташ
корманди илмии Институти забои ва адабиёти ба номи
Рӯдакӣ буд. Соли 1963 дар мавзӯи «Ташаккули
адабиёти советии тоҷик» рисолаи номзадй дифоъ
кард. Ҳангоми таҳияи Фарҳанги дуҷилдаи забони
тоҷикӣ, лугатҳои русӣ - тоҷикӣ ва тоҷикӣ - русӣ дар
шӯъбаи луғати пажӯҳишгоҳи мазкур фаъолият мекард.
Муддате шӯъбаи робитаҳои адабиии институтро
сарварӣ намуд. Вақте ки шӯъбаи мероси адабӣ таъсис
ёфт, мушовири доимии он таъйин шуд.

Нахустин мақолаи ӯ дар синни ёздаҳсолагиаш нашр
гардидааст. У дар як мулоқоти худ бо ҷавонони
Институти забои ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ дар бораи
усули тадрис дар мактаби Абдулкрдири Шакурй сухан
ронда гуфта буд: - «Муаллим Шакурй ба мо
мавзӯъҳои гуногунро пешниҳод мекард, ки иншо

139
нависем. Китоби дарсй набуд. Боре ба мо фармуд,
ки дар ҳамин мавзӯъ, яъне азоби бекитобй иншо
нависем. Иншои маро худаш дар рӯзномаи
«Меҳнаткашлар товуши» чоп кунонд».

Аввалин мақолаи илмӣ ва адабии ӯ ба забони
тоҷикӣ соли 1928 бо номи «Якумин қиссаи инқилобии
Айнӣ - "Одина"» дар маҷаллаи "Раҳбари дониш" (№
8-9) ба табъ расид. Дар он ҳангом ӯ ҷавони бистсола
буд.

Баъд аз ин Раҳим Ҳошим дар ҳаёти адаби ва
фарҳангии ҷумхурӣ фаъолона ширкат варзид.
Мақолаҳои вай дойр ба масоили гуногуни адабиёт,
забои, мактабу маориф дар саҳифаҳои рӯзномаю
маҷаллаҳои кишварамон чоп шудан гирифтанд.
Нахустин китоби ӯ дойр ба ҳаёт ва эҷодиёти устод
Садриддин Айнй таҳти унвони «Пире, ки ҷавон
шудааст» соли 1937 интишор ёфт. Китобҳои ӯ: «Сухан
аз устодон ва дӯстон» (1970) ва нашри дуюми
такмилёфтаи он (1983), «Солҳо дар саҳифаҳо» (1988),
қиссаи мустанади «Бо амри виҷдон" (1978, бо
ҳамроҳии Радий Фиш), «Муҷассамаи назм» (1965),
«Ибни Сино» (1977), «Абӯрайҳони Берунй» (1983) аз
тарафи ахди илму адаб хуш пазируфта шуданд.

Китоби «Ҳикмати асрҳо» (бо ҳамроҳии В.
Капранов), ки чандин бор нашр гардид, дар бисёр
ҷумҳуриҳои собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ паҳн шуда,
маъруфият пайдо кардааст.

Раҳим Ҳошим луғатдон ва луғзтшиноси мумтоз буд.
У дар таҳияи «Луғати русӣ-тоҷикӣ» (1933, бо сарварии
устод Садриддин Айнӣ), «Фарҳанги забони тоҷикӣ»
(1988), «Луғати тоҷикӣ - русӣ» (дар арафаи нашр аст)
иштирок намуд.

Солҳои бистуму сиюми асри гузашта фикру зикри
ӯро дар қатори дигар зиёиёни пешкддам босавод ва
бомаърифат кардани мардум банд карда буд. У бо
ҳаммуаллифии устод Садриддин Айнй, Пайрав
Сулаймонӣ ва дигарон барои мактабҳои таълими
ҳамагонӣ қариб даҳ китоби дарсй ба табъ расонид.

140
Як соҳаи муҳимми эҷодиёти Раҳим Ҳошимро
тарҷумаи бадей ташкил медиҳад. Хусусиятҳои муҳимми
тарҷумаҳои Раҳим Ҳошим аз он иборат аст, ки аксари
онҳо аз забони асл баргардон шудаанд.

Раҳим Ҳошим дар адабиётшиносии тоҷик чун
чеҳранигори камназир шинохта шудааст. Нахустин бор
диққати муҳақк^қони адабиётро ба ин ҷиҳати эҷодиёти
Раҳим Ҳошим дар пешгуфтори китоби «Сухан аз
устодон ва дӯстон» устод Муҳаммадҷони Шакурӣ ҷалб
карда буданд. Раҳим Ҳошим чеҳраҳои адабии он
фарзандони бузурги миллатро офаридааст, ки ба дили
ӯ наздиканд, ҳамроҳи онҳо кору зиндагӣ кардааст ва
дар муҳити адабии онҳо ба камол расидааст. Инҳо
Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лохутӣ, Аҳмадҷони Ҳамдӣ,
Пайрав Сулаймонӣ, Муҳаммадҷон Раҳимӣ, Абдусалом
Деҳотӣ, Ҳабиб Юсуфӣ ва Боқӣ Раҳимзода мебошанд.
Асарҳои дар бораи онҳо эҷодкардаи Раҳим Ҳошим
фактҳои тарҷумаи ҳол, таърихи эҷоди асарҳояшон ва
таҳқиқу тахдили онҳоро якҷоя бо хотирот ва мушоҳидаю
андешаҳои муаллиф дарбар гирифтааст.

Чунон ки зикраш дар боло рафт, устод Раҳим
Ҳошим бевосита дар мактаб аз устод Садриддин Айнӣ
таълим гирифтааст, солҳои тӯлонӣ дар як идора кор
кардааст, муддате вазифаи котибии ӯро бар ӯхда
доштааст. Зех,ни тез, шавқи беандоза нисбат ба
адабиёт ва фарҳанги тоҷик, муҳаббату эҳтироми белоён
нисбат ба устод Айнӣ, ақлу заковати худодод ба ӯ имкон
додааст, ки бисёр ҳодисаҳои муҳимро аз ҳаёти Айнӣ
дар хотири худ ҳифз намояд, онҳоро шарху тавзеҳ
диҳад, гуфтору рафтору кирдори ӯро ба мушоҳида
гирад, онҳоро рӯйи коғаз орад ва дари коргоҳи эҷодии
устодро ба рӯйи муҳаққиқони адабиёти тоҷик,
хонандагон ва мухлисони эҷодиёти ӯ кушояд.

Устод Садриддин Айнӣ низ Раҳим Ҳошимро мисли
фарзанд дӯст медоштааст. Боре он кас гуфта буданд,
ки ҳангоми муддати тӯлонӣ набудани ман аз
нависандагон ягона шахсе, ки аз аҳволи оилаам
хабардор шуда меистоданд, устод Айнӣ буданд.

141
Раҳим Ҳошим фаъолияти Садриддин Айниро дар
роҳи маърифатнок намудани мардум, ҳифзи мероси
адабию илмии он, инчунин ҷидду ҷахд ва муборизаҳои
ӯро барои покизагии забони адабии тоҷик аз нахустин
мақолаҳояш cap карда то китоби «Пире, ки ҷавон
шудааст», дар очеркҳои илмиву оммавӣ ва қиссаи
ҳуҷҷатии «Бо амри виҷдон» бо ҳавсалаи тамом тасвир
намуда, симои ӯро чун як ҷонфидои миллат ва
ҷоннисори забону фарҳанг бо тамоми азамату
бузургиаш таҷассум ва намудор сохтааст.

Агар муносибати Раҳим Ҳошим ва устод Садриддин
Айнй муносибати устоди ғамхор ва шогирди вафодор
бошад, муносибати Раҳим Ҳошим ва Пайрав
Сулаймонӣ муносибати дӯстони хеле наздику қарин
мебошад. Очерку мақолаҳои ба Пайрав бахшидаи ӯ пур
аз меҳри саршор ва садоқату самимият нисбат ба ӯст.

Муҳимтарин хусусияти ин очеркҳо аз он иборат аст,
ки Раҳим Ҳошим фаъолияти эҷодии шоирро дар
алокдмандии зич бо ҳаёти шахсиаш, хислатҳои
инсониаш ба тасвир гирифтааст. Ӯ «чашмони зебо ва
гиро», «нигоҳи зеричашмии маъсум ва маҳҷубона»-и
вай, дар зери зоҳири хомӯш, шармгин ва ором тапидани
дили пурҷӯшу хурӯш, туғён зада лабрез шудани
ҳиссиёти зебо ва дилрабо, табъи равон ва истеъдоди
фавкулоддаи ӯро ба қалам дода, портрети зоҳирӣ,
ботинӣ ва эҷодии романтикии Пайравро ба вуҷуд
овардааст.

Устод Раҳим Ҳошим на фақат муҳақк^қ ва
мубаллиғи эҷодиёти Пайрав Сулаймонӣ аст. Хидмати
бузурги ӯ ҳам ба Пайрав ва ҳам ба адабиёти тоҷик аз он
иборат аст, ки бойгонии Пайравро дар он солҳои
пурошӯб ҳифз кардааст ва баъди ба Душанбе
баргаштан, тахминан солҳои шастуми асри гузашта ба
аҳли оилаи ӯ супоридааст. Дар ин бора духтари шоир
Шоири Халқии Тоҷикистон, шодравон Гулчеҳра
Сулаймонӣ навиштааст: - «Чанд сол пеш дӯсти
наздики оилаи мо Раҳим Ҳошим архиви падарамро
ба мо супориданд. Албатта, омӯхтан ва таҳқиқ

142
кардани он кори олимон аст. Ман вақте ки онро
варақ мезанам, чй шоири нисбат ба худ серталаб
будани падарамро тасаввур мекунам. Дар ин архив
аксари шеърҳо чанд нусхагй буда, дар ҳар кадоми
он як фикри тоза ва мисраи нав илова шудааст».

Ҳоло ин бойгонй дар «Архиви адибон»-и
Институти забои ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ маҳфуз
аст.

Яке аз мӯътабартарин ва мукаммалтарин маҷмӯаи
осори Пайрав Сулаймонӣ - «Маҷмӯаи шеърҳо»-и
нашри соли 1934 мебошад, ки баъди вафоти шоир
Раҳим Ҳошим гиураттаб намудааст. Ҳангоми таҳияи
«Куллиёт»-и илмии осори Пайрав Сулаймонй матни
ҳамин маҷмӯа чун матни асосй хидмат кард.

Дигар асарҳои ба муосирони худ бахшидаи Раҳим
Ҳошим низ бо ҳамин ҳарорати дил ва самимият
навишта шудаанд. Масалан, мақолаи ӯро дойр ба Боқӣ
Раҳимзода хонда, кас симои инсони наҷиб, инсоне, ки
дилаш аз ишқи зиндагӣ, ишқи Ватан ва меҳри инсон пур
аст, шоири асил ва тавоноро пеши назар меорад.

Раҳим Ҳошим дойр ба ҳаёту эҷодиёти
намояндагони барҷастаи адабиёти классикиамон низ
асарҳо навиштааст. Ин асарҳо дар силсилаи «Ҳаёти
одамони наҷиб», ки дар адабиёти собиқ Иттиҳоди
Шӯравӣ хеле маъмул буданд, нигошта шудаанд. Китоби
ӯ таҳти унвони «Муҷассамаи назм» аз рӯзгор ва осори
Мавлоно Абдуоаҳмони Ҷомӣ нақп мекунад. Дар бораи
Абдурахмони Ҷомӣ асарҳои зиёди таҳқиқотӣ ба табъ
расидаанд, вале китоби Раҳим Ҳошим аз он асарҳои
«хушки академӣ» фарқ мекунад. Дар ин асар қалами
нависанда ва олим ба ҳам омезиш ёфтааст. Ин
асаресат, ки як бор ба даст гирй, дигар то тамом
шуданаш аз даст ниходан намехоҳӣ.

«Муҷассамаи назм» очерки илмию бадей буда, бо
ҳамсн сабки чеҳранигории Раҳим Ҳошим, ки мо дар
офаридани симоҳои эҷодии муосиронаш мебинем,
навишта шудааст. Агар ҳангоми офаридани симоҳои
Айнй, Лоҳутӣ, Пайрав ва дигарон дар баробари таҳлили

143
асарҳояшон ба хотира ва ҳофизаи қавии худ такя кунад,
ҳангоми эҷоди чеҳраи Мавлоно Ҷомӣ дар баробари
асарҳои худи ӯ, навиштаҳои шогирдон ва тарҷумаи
ҳолнависони ӯ, ривоятҳои паҳншуда, китобҳои
таърихию илмию бадеиро ба асос п^рифтааст, вале дар
бораи Мавлоно Ҷомӣ низ бо ҳамон муҳаббату
самимият, бо ҳамон ҳиссиёти дилгармкунанда ва бо
ҳамон дили саршори мех,р сухан меронад.

Рахим Ҳошим ҳангоми ба фактҳои тарҷумаи ҳоли
Мавлоно Ҷомӣ муроҷиат намудан ҳамеша ба
сарчашмаҳо такя мекунад, вале ҳангоми тахайюли
бадеии худро ба кор андохтан, маводу мадорики асосӣ
осори худи Ҷомӣ аст. Албатта, онҳоро бо гуфтаҳои
ҳамзамонс-наш низ муқоиса мекунад.

Чунон ки ба ахди илм маълум аст, Мавлоно
^одураҳмони Ҷомӣ шомили тариқати тасаввуфи
нақшбандия буд. Раҳим Ҳошим барои он ни сабабҳои ба
ин тариқат гаравидани Ҷомиро нишон диҳад, дар бораи
он маълумоти хеле мухтасар ва ҷолиберо меорад, ки
ҳам ба аҳли илм ва ҳам ба хонандаи оддӣ дастрас ва
фаҳмост. У таъкид кардааст, ки «Ҷомӣ сӯфӣ буд, вале
дар тамоми умри худ ҳаргиз дар хонақоҳ нанишаст,
бисоти шайхию зоҳидӣ барпо накард, мурид
нагирифт, касеро ба роҳи гасаввуф даъват
нанамуд. Абдулғафури Лорй нақл мекунад, ки Ҷомӣ
мегуфт: - “Мо тахаммули бори шайхӣ надорем”.

Ҷомӣ нисбат ба расмиятҳои сӯфигӣ беэътино буд.
«Рӯзе шайхулисломи Ҳирот ба хонаи Ҷомӣ омад.
Ҷомӣ пас аз маросими меҳмондорӣ созандагон ва
хонандагонро фармуд, ки онҳо навоҳо навохтанд ва
сурудҳо хонданд. Чанд рӯз баъд Ҷомӣ бо яке аз
шайхони эътиборнок вохӯрд. Вай гуфт: - «Шумо
олим ва пешвои ирфони арабу аҷам мебошед. Чӣ
гуна аст, ки дар маҷлиси шумо наю асбоби тараб
менавозанд ва усули доираву амсоли он месозанд».

Ин ривоятро Раҳим Ҳошим аз
«Рашаҳотайнулҳаёт»-и Алӣ ибни Ҳусайни Кошифӣ
овардааст. Баъд муаллиф меафзояд: - «Ҷомӣ чизе

144
нагуфт, вале дар дил ба риши ин шайхи хушкмағзи
бедил хандид ва зери лаб ин байтро хонд:

На бар буруни вай аз ламъаи ҳидоят нур,

На дар даруни вай аз шӯълаи муҳаббат ҷӯш.

Раҳим Ҳошим газалиёт ва маснавиёти Мавлоно
Ҷомиро, ки ақидаю андешаҳои иҷтимоӣ, фалсафӣ ва
ирфонии ӯро инъикос намудаанд, тахдилу тавсиф
намуда, симои шоири бузург ва мутафаккири барҷастаи
замон, шоири ҳаётдӯст ва зебоипараст, суханвари
инсонпарвар ва фошкунандаи зулму золимон,
мубаллиғи некию накӯкорӣ, шоири ҳақиқатҷӯй ва
ҳақиқатгӯй, марди диндор ва сӯфимашраби аз
такаллуфҳо вораста, шахси хоксор, фурӯтан ва
қаноатпешаро ба вуҷуд овардааст. Дар назари аввал ба
кас чунин менамояд, ки ин китоб бо ин равонӣ ва
дилписандӣ бисёр осон ва дар як нишаст навишта
шудааст, вале агар амик^ар мутолиа кунӣ, маълум
мегардад, ки ӯ тамоми осори ҳамзамонони Мавлоно
Ҷомӣ ва муосирони худро доир ба ҳаёту эҷодиёти эшон
омӯхтааст, андешаҳои худро дар партави навиштаҳои
онҳо санҷидааст ва баъд хулоса баровардааст. Устод
Раҳим Ҳошим навиштааст:

"Касоне, ки Ҷомиро пайрави маснавигӯёни
гузашта ва аз навсозию мазмунсозӣ дар сухан
бебаҳра медонанд, хатой бузург мекунанд. Аввалин
ҳунари шоирии Ҷомй ва навоварии вай ҳамин
содданависӣ аст, ҳамин равонию фасоҳат, ҳамин
гуфтани байтҳое, ки аксар саҳли мумтанеъ
мебошанд, мӯъҷизаи шоирӣ ва навпардозии вай
аст.

Ҷомӣ шеърро, ки шоирони замонааш ба як
паррандаи хурдҷуссаи баландпарвоз мубаддал
намуда, ба осмон cap дода буданд ва хонанда онро
аз дур дида, дар борааш тасаввуроте пайдо мекард,
ба замин фаровард, ба хонандаи шеърдӯсти
замонаш ва ба миллионҳо хонандагони ояндааш
ром ва дастрас гардонид. Шеъри Ҷомӣ мисли як
товуси зебо пару боли рангини худро кушода, дар
рӯйи замин, дар пеши назари мардумон мехиромад

145
ва бо зебоии рафтор ва ҳусни қиёфаи худ дил
мерабояд”.

Ӯ барои эътимоди том пайдо кардани хонанда
гуфтаҳои зерини адабиётшиноси маъруфи эронй
Ризозода Шафакро овардааст: - "Ҷомӣ асосан
Низомиро татаббӯъ карда, вале соддатар ва гоҳе
ширинтар аз Низомй сухансарой кардааст".

Дигар асарҳои устод Раҳим Ҳошим дар бораи
симоҳои бузурги адабиёти гузаштаамон, аз ҷумла
Абӯалӣ ибни Сино, Абӯрайҳони Берунй ва дигарон бо
ҳамин сабку услуб, бо ҳамин самимияту муҳаббат ва бо
ҳамин ҳисси масъулият нигошта шудаанд. Мутолиаи
асарҳои Раҳим Ҳошим бисер осон ва фараҳбахшанд ва
ба кас лаззат мебахшанд. Ӯ дар бораи шоирон шоирона
ва дар бораи нависандагон чун нависанда сухан
меронад. Тасвирҳои ӯ обуранг ва таровати хоссаро
моликанд.

Масалан, дар очерки илмию бадеияш дар бораи
устод Абулқосим Лоҳутӣ пеш аз он, ки таърихи эҷоди
ғазали "Эй кош ки ба олам то чашм кор мекард”-ро
баёк кунад, суханро чунин огоз намудааст: - "Осмони
софи баҳориро тасаввур кунед, ки лаҳзае рӯйи онро
абрҳо фаро мегиранд. Баъд аз ин абрҳо борони
дилнишин ва фараҳафзое меборад ва ба одаму
олам таровати нав мебахшад. Лаҳзае баъд чеҳраи
осмон кушода шуда, боз осмон медурахшад, вай
дар абрҳои порашудаи шиновар акс ёфта, сатҳи
мавҷзанандаи осмонро бо рангҳои қавси кузаҳ (тиру
камон, рангинкамон) ороиш медиҳад.

Лоҳутӣ ҳам замене ки фикраш бо шеъри наве
обистан мешуд, лаҳзае ба пешониаш чин меомад,
чашмонаш ба нуқтае дӯхта мешуданд ва баъд шеър
чун борони ҷонбахш ва тароватафзои баҳорӣ аз
табъаш равон мегардид, паиҳам, дилнишин,
фараҳафзо ҷорӣ мешуд. Пас аз он чеҳраашро нуре
фаро мегирифт, гӯё ифтихори суханаш дар
вуҷудаш мепечид ва боз хандону рӯҳбаланд ба ran
давом мекард".

146
Е ин ки дар бораи Пайрав Сулаймонй навиштааст: -
"Дар шумораи дуюми журнали "Раҳбари дониш"
шеъри "Баҳори Тоҷикистон ва нолаи чупонй"-и
Пайрав чоп шуд. Ин аввалин намунаи шеъри
лирикии Пайрав буд, ки ба майдони матбуот
мебаромад. Шоири ҷавон аз нахи абрешими табъи
нозукаш қолини махмалини нафисе бофта, ба зери
пойи адабиёти советии тоҷик чун пояндоз густурда
буд, ки "ёр ниҳад пой бар замин".

Ин шеър аз дили ҳассос ва пурҷӯшу хурӯше
хабар медод. Ин шеър аз баҳори пуртаровате мужда
оварда буд, ки пас аз дуру дароз ба cap бурдани
"сардин дай ба зорӣ" ба халқи ранҷ кашидаи мо
насибу арзонй гардида буд".

Оре, устод Раҳим Ҳошим забондон ва суханшиноси
беҳамто буд. У ба се забои озодона сухан мекард, асар
менавишт, тарҷума ва таҳрир мекард, вале ин
забондонӣ, ҳарчанд ӯ дорой истеъдоди фитрй бошад
ҳам, ба осонй, бидуни омӯзиш ва заҳмати муттасил ба
даст наомадааст. Худи ӯ дар ин бора навиштааст: -
«Хирс мулло мешавад аз зарби чӯб» гуфтаанд. Ман
ба ҳикмати ин сухан ба ҳисоби худ қоилам ва шахси
худамро мисол мегирам. Агар дар соҳаи забони
адабй андак - мундак саводу донише дошта бошам,
ба шарофати "зарби чӯби" устод Айнист. Рӯзҳое
шудааст, ки ман аз пеши домулло гиря карда
баромада рафтаам.

Ҳеҷ аз хотирам намебарояд. Соли 1927 як
китоби дарсии ҳисобро барои синфҳои чори
мактабҳои ибтидоӣ тарҷума карда будам. Домулло
таҳрир карданд, баъд маро ҷеғ зада дар паҳлӯи худ
шинонда, ҷойҳои шубҳаноки тарҷумаро як ба як бо
аслаш муқоиса кунонда баромаданд... ҷумлаи
нодурустро хонда «аслашро ёб, канй чй гуфтааст» -
гуфта мепурсиданд. Ман аз нусхаи русӣ ҷойи
даркориро кофта меёфтам ва онро гашта тарҷума
мекардам, домулло ба тарҷумаи навам боз розй
намешуданд, то вақге ки аз тарҷума маънои ҳақиқӣ
- маънои мантиқии он ҷумла равшан набарояд, бо

147
исрори тамом дуруст тарҷума карданро талаб
менамуданд. Баъд аз он ки ҷумла тасҳеҳ шуд, аз
болои айнак ба ман нигоҳи гиро ва маломатомезе
андохта:

-Пас чаро ин тавр навиштй? - гуфта
мепурсиданд».

Ҳарчанд устод Раҳим Ҳошим чордаҳ соли умри
азизи худро дар маҳбас бо азобу укубат гузаронид,
вале баъд аз озод шуда ба шаҳри Душанбе омадан,
яъне аз соли 1954, чи аз тарафи Ҳукумати Тоҷикистон
ва чи аз тарафи зиёиёни тоҷик қадршиносӣ дид ва
сазовори иззату эҳтироми мардум гардид. У ба унвони
«Ходими шоистаи илми Ҷумҳурии Тоҷикистон»
сазовор гардида, бо чандин ифтихорномаҳои фахрии
Президиуми Совети Олии РСС Тоҷикистон
мукофотонида шудааст.

Дар бораи Раҳим Ҳошим мақолаҳои зиёде ба табъ
расидаанд, вале аксари онҳо хусусияти ҷашнӣ доранд.
Ягона таҳқиқоти илмие, ки ба эҷодиёти Раҳим Ҳошим
бахшида шудааст, рисолаи номзадии Нурмаҳмад
Одинаев «Мақоми Раҳим Ҳошим дар таърихи
робитаҳои адабии тоҷик» мебошад, ки таҳти роҳбарии
адабиётшиноси варзида Вали Самад навишта шудааст
ва соли 1999 бомуваффақият дифоъ гардид. Ҳоло
бисёр ҷиҳатҳои эҷодиёти устод Раҳим Ҳошим мавриди
баррасӣ ва таҳқиқ қарор нагирифтааст, сирри
комёбиҳои ӯ дар офаридани чехраҳои адибони бузурги
мо ва дар тарҷумаи ссори адибони ҷаҳон ба забони
тоҷикӣ ба таври бояду шояд кушода нашудааст.

Месазад, ки 100-солагии зодрӯзи устоди зиндаёд
Раҳим Ҳошим дар сатҳи баланд бо шукӯҳи хосса ҷашн
гирифта шавад ва дар партави тайёрӣ ба он доир ба
рӯзгор ва осори арзишмандаш рисола ва мақолаҳои
алоҳида таълиф гардад. Бойгонии ӯ танзиму тадвин
ёфта, ба муҳаққиқони эҷодиёти ӯ ва умуман ба
пажӯҳишгарони адабиёти қарни бисти тоҷик маводу
мадорики нав пешниҳод карда шавад.

2004

148
УМРИ ДУБОРАИ УСТОД ЗЕҲНИ

Ҳар боре, ки бо ҳамкори деринаам Фарруха Зеҳнӣ
вомехӯрам, симои_падари бузургвораш устод Зеҳнӣ
пеши назар меояд. У ба падараш бисёр монанд аст.

Гӯё дирӯзакак буд. Устод Зеҳнӣ ҳамин, ки ба
Институти забои ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ
меомаданд, аввал ба шӯъбаи мероси адабй
медаромаданд. Кормандони шӯъба ҳама ба эҳтироми
он кас аз ҷой мехестанд ва ҷойи нишаст нишон
медоданд. Ҳамкорамон Хосият Валихӯҷаева дар
тараддуди чойдамкунй мешуд. Устод Зеҳнӣ чойи ӯро
дуст медоштанд, вале ҳар дафъа таъкид мекарданд: -
«Хосиятхон, ҳоло монед нағз ҷӯшад. Ҳар кддар об нағз
пазад, ҳамон қадар чойи хуштамъ мешавад. Чойникро
бо оби ҷӯш обгардон кунед». Хосият бо одоби тамом аз
рӯйи гуфтаҳои устод амал мекард. Чойи кабуди талх ба
пиёлаҳо рехта мешуд ва баъд сӯҳбати шавқоваре ба
вукӯъ мепайваст. Агар дар маҷалла ва ё рӯзномаҳо ягон
мақолае чоп шуда бошад, кормандон фикри устодро
мепурсиданд. Он кас одатан ба истифодаи дурусти
луғатҳо бештар эътибор медоданд.

Кормандони шӯъбаи мероси адабй бо дастнависи
адибон, ки асосан бо хуруфи ниёгон навишта шуда буд,
сарукор доштанд. Онҳо ҷойҳои аз дастнавис хонда
натавонистаашонро аз устод Зеҳнӣ мепурсиданд.
Мушовири шӯъбаи мо устод Раҳим Ҳошим буданд, вале
мо аз устод Зеҳнӣ низ бисёр баҳра бардоштаем.

Ман то ба Душанбе омадани устод Зеҳнӣ дар бораи
он кас чизе намедонистам. Танҳо дар китоби шеърҳои
Пайрав Сулаймонӣ шеъри ҳазломезеро хонда будаму
халос. Баъдтар фаҳмидам, ки устод Зеҳнӣ
таҳсилкардаи мадрасаи Самарканд буда, курсҳои
таълиму тарбияи шӯравиро низ хатм намудаанд ва ба
хидмати ҷомеа пардохтаанд.

149
Ҳангоми варақ задачи рӯзномаю маҷаллаҳои
ибтидои қарни бисти мелодӣ маълум шуд, ки устод
Зеҳнӣ дар деги матбуоти он давра ҷӯшидаанд. Қариб
дар ҳар саҳифаи он шеър ва ё мақолаашон ба чашм
мерасид. Аз тарафи дигар, он кас аз мактаби тарбияи
устод Садриддин Айнӣ гузашта, дар он обутоб ёфтаанд.
Ҳангоми таҳияи «Намунаи адабиёти тоҷик» устод
Зеҳнӣ ёвари устод Айнӣ будаанд. Устод Садриддин
Айнӣ дар «Намунаи адабиёти тоҷик» дар бораи
хидмати ӯ дар таҳия ва тадвини ин китоби пурарзиш
навиштааст: - «... Рафиқ Зеҳнй, ки шабу рӯз дар
ҳузури ман аст ва дар бораи ҷамъ ва тартиби
«Намуна...» монанди дасти ростам ба ман ёрмандй
кардааст, намунаи адабиаш дар саҳифаи 602-603 ин
китоб нақл ёфтааст».

Устод Зеҳнӣ фаъолияти эҷодии худро аз шеърҳои
бачагона шурӯъ кардааст. Соли 1928 шеърҳои
бачагонаи ӯ таҳти унвони «Таронаҳои кӯдакон» ба
табъ расид. Ин маҷмӯа дар адабиёти тоҷик нахустин
китоб барои кӯдакон буд. Дар он ба ҷуз шеърҳои хурду
калон достони бачагонае таҳти унвони «Вафо ё ки
бачагони кӯча» низ ворид гардидааст. Аз рӯйи гуфти
устод Зеҳнӣ дар сарсухани китоб маълум мешавад, ки
ин асар тарҷумаи достони адиби Озарбойҷон Ҳоҷӣ
Салим Қосимзода - «Ҳасан, ё ки бачагони кӯча»
мебошад, вале аз мукриса ва шарҳи тавзеҳи дар
сарсухан овардашуда чунин бармеояд, ки достони
Зеҳнӣ тарҷумаи достони Ҳоҷӣ Салим Қосимзода
набуда, дар пайравии он ва дар зери таъсири он
навишта шудааст.

«Вафо ё ки бачагони куча» яке аз нахустин
достонҳои бачагонаи тоҷик буда, ҳаёти баъдиинқилобии
онҳо дар он мавриди тасвир қарор гирифтааст ва
аҳамияти калони ахлоқию тарбиявй дорад. Ин достон
таваҷҷӯҳи муҳаққиқонро аз ҷиҳати шакл низ ба худ ҷалб
намуда буд. Адабиётшинос Холиқ Мирзозода дар
фишурдаи рисолаи доктории худ навишта буд: - «Дар
солҳои бистум кӯшиши дар шакли наве, ки аз

150
мзснавӣ фарқ дорад, ба вуҷуд овардани достон ба
кор бурда шуд, ҳол он ки ҳамин шаклро ҳам барои
ифодаи мақсад истифода бурдан мумкин буд.
Тӯрақул Зеҳнӣ достони начандон калони худро
таҳти унвони «Вафо ё ки бачагони кӯча» дар шакли
қитъа навиштааст. Шоир барои он ки аз аввал то
охир як қофияро (монорифма) истифода набарад,
достонро ба қисмҳо тақсим кардааст».

Ин достон дар китоби камина «Таҳаввули жанри
достон дар назми муосири тоҷик» таҳлил шудааст.

Мақолаҳои солҳои бистум ва сиюми устод Зеҳнӣ
масоили гуногуни илму фарҳанг ва забону адабиёти
тоҷикро фаро гирифтааст. Бисёре аз онҳо хусусияти
тарғибию ташвиқӣ дошта, ҳадафи муаллиф пеш аз ҳама
даъват ба худшиносии миллӣ, даъват ба ифтихори
миллӣ аз чунин сарвати бебаҳои халқамон омӯхтан ва
донистани ин забон ва ин адабиёт аст.

Як мақолаи ӯ, ки бо номи «Мусоҳиба дар бораи
забон ва адабиёт» дар рӯзномаи «Овози тоҷик» (25
май, 17 июни соли 1926) ба табъ расидааст, чунин
шурӯъ мешавад: - «Ҳангоме ки мо суханҳои дилпазир
«Забон ва адабиёти тоҷик (форсй)»-ро ба забон
меорем, дар рӯҳамон фавқулодда як шодй ва
хурсандӣ ҳосил мешавад. Зиёда нозиш ва
болиданро дар вуҷудамон ҳис мекунем. Ҳақиқатан
ҳақ ҳам дорем, ки нозем ва ифтихор намоем, зеро
ҳамин адабиёти мӯҳташам ва ҳамин хазимаҳои шеър
ва санъат, ки имрӯз ба унвони забон ва адабиёти
форсй чун офтоб дурахшон метобад ва ҷилва
менамояд, аз мост. Ин забон ва адабиёт аҷаб
сеҳркор ва ҷодунамоест. Касе ки . бӯй аз он
бурдааст, девонавор шайдо ва гирифтори ҷоду ва
афсунгариҳои вай гардидааст, то ба мақсад
нарасидааст, даст аз вай накашидааст».

Устод Тӯрақул Зеҳнӣ аз намояндагони барҷастэи
адабиёти классикии форсу тоҷик Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ,
Саъдии Шерозй, Ҳофизи Шерозӣ, Камоли Хуҷандӣ,
Мирзо Абдулқодири Бедил ва дигарон байту порчаҳои
зеборо ба хонандагон пешниҳод намуда, дар ҳамон

151
давраи мураккаб мероси муштараки ҳамаи
форсизабонон маҳсуб шудани онҳоро таъкид кардааст.
Ӯ дар бораи забони адабй ва забони такаллумй, яъне
гуфтугӯйӣ, лаҳҷаҳои гуногуни забони тоҷикӣ андешаҳои
бисёр муҳим баён намудааст, ки ба ақидаи
забоншиносони имрӯзаи мо мувофиқ аст.

Устод Зеҳнӣ ба Институти забои ва адабиёт ба
номи Рӯдакӣ соли 1957 ба кор омадаанд. Ҳанӯз соли
1956 устод ҳангоми ба шаҳри Душанбе ба меҳмонӣ
омадан, ба назди директори собиқи институт, зиндаёд
Муллоҷон Фозилов даромаданд. Муллоҷон Фозилов он
касро хуш пазируфтанд ва ваъда доданд, ки ҳар вақт
оянд, бо кор таъмин хоҳанд кард, вале вак^ге ки дубора
устод Зеҳнӣ бо хоҳиши кор кардан омаданд, Муллоҷон
Фозиловро дудила дарёфтанд.

-Афсӯс, ки ҳоло ҷойи холй нест, - гуфтанд он кас.
Муллоҷон Фозилов аз чизе ҳарос доштанд. Зоҳиран дар
боло расман ба муассисаи идеологӣ қабул кардани
маҳбусони сиёсиро намепазируфтанд. Охир устод
Тӯракул Зеҳнӣ бо «гуноҳи» ба донишҷӯёни Донишгоҳи
давлатии Самарканд омӯзонидани алифбои ниёгон,
яъне тарғибу таблиғи дину Қуръон нӯҳ соли умри азизи
худро дар зиндонҳои Тошканду Сибир гузаронида
буданд. Ин соли 1945 буд, на соли 1937, соли ғалабаи
оламшумули мардуми Шӯравӣ алайҳи Германияи
фашистй. Соли ба ҳам овардани ҷарохдтҳои ҷанг, соли
рӯҳбаландӣ ва ифтихор аз пирӯзии бузург, вале ҳанӯз
ҳам нерӯҳои амниятии мамлакат чун солҳои пешин
«душманони халқ»-ро ҷустуҷӯ мекарданд.

Он солҳоро ман хуб дар хотир дорам. Па дари ман,
ки соли 1937 бо ҳамин айби «душмани халқ» ба ҳабс
гирифта шуда, баъд аз ҳашт сол бемору абгор
баргашта буд, ба тах/1ука афтод, зеро баъзе
рафиқонашро аз нав ба Сибир бадарға карданд. У ҳар
рӯз ҷомадонашро тайёр карда мемонд. Хусусан шабона
садое барояд, падару модарам ҳарду баробар аз ҷой
мехестанд, гумон мекарданд, ки барои бурдани
падарам омадаанд. Хушбахтона, ӯро дигар

152
нагирифтанд. Устод Тӯракул Зеҳнӣ соли 1937 эмин
монда буданд, вале соли 1945 ба ҳабс гирифта шуданд.

Муллоҷон Фозилов инсони раҳмдил буданд. Ба
умеди ҳапли масъала Зеҳниро ба назди Президенти
Академияи илмҳои Тоҷикистон Султон Умаров
фиристоданд. Султон Умаров ба ҷуз чун донишманди
мумтоз ва ташкилкунандаи моҳири илм шинохта шудан,
инсони миллатдӯст, дурандеш ва ҷасур буд. Зуд_барои
устод Тӯрақул Зеҳнӣ ба институт як ҷой дод. Уро ба
шӯъбаи луғати пажӯҳишгоҳ ба ҳайси ходими илмй ба
кор қабул карданд. Муллоҷон Фозилов, устод
Шарифҷон Ҳусейнзода, баъдтар устод Носирҷон
Маъсумй, олимони он вақтҳо ҷавон Раҷаб Амонов,
Муҳаммадҷон Шакурӣ, Абдукрдир Маниёзов Тӯракул
Зеҳниро бо ғамхории махсус фаро гирифтанд, шароити
махсуси кор ба вуҷуд оварданд. Онҳо дар симои устод
Зеҳнӣ инсонеро диданд, ки дар ибтидои қарни бисти
мелодӣ барои баланд бардоштани маърифати мардуми
тоҷик заҳмати зиёде кашидааст, вале ба подоши он
ранҷу алами зиёд дидааст. Барои устод Тӯракул Зеҳнӣ
солҳои тӯлонӣ махрумӣ аз кори эҷодӣ, пажӯҳишу таҳқиқ,
муҳокимаю мусоҳибаҳои илмию адабӣ чун ҷудоӣ аз ёру
диёр ва зану фарзанд азоби ҷонгудоз буд. Бинобар ин,
аз нав ворид шудан ба муҳити илмиву адабӣ барои ӯ
маънои аз нав эҳё шудан, умри дубора ёфтан ва ҷавон
гардиданро дошт. Мо ӯро ҳар рӯз хушҳолу рӯҳбаланд
медидем. Ҳамеша дар даст чизе дошт, мақола ва ё
тарҷума ва ё тах^яи китобе. Онҳоро барои хондан ба
ҳамкорон медод, бо онҳо баҳсу мунозира мекард, вале
фақат баъд аз хондану фотеҳа додани устод
Муҳаммадҷон Шакурӣ ба дасти чоп месупорид.

Устод Тӯрақул Зеҳнӣ маҳз дар хдмин институт
муҳимтарин асарҳои илмии худро эҷод намуданд. Дар
тартиб додани «Фарҳанги забони тоҷикӣ» дар ду
ҷилд, ки яке аз асарҳои бунёдии олимони ин
пажӯҳишгоҳи илмӣ буда, то имрӯз ба хдмаи
рӯшанфикрони тоҷик чун китоби рӯйимизӣ хидмат карда
меояд ва хидмат хоҳад кард, ширкат варзид.

153
Китоби дигари пурарзиши устод Тӯрақул Зеҳнӣ -
«Санъатҳои бадей дар шеъри тоҷикӣ» (1963) ва
нашри дуюми таҳриру такмил ёфтаи он бо номи
«Санъати сухан» (1970) дар ҳамин институт дар зери
таҳрири устод Муҳаммадҷони Шакурй ба чоп омода
гардидааст.

Қайд кардан лозим аст, ки дар адабиёти классикии
форсу тоҷик дойр ба назарияи шеър, аз ҷумла саноеи
бадей асарҳои зиёде таълиф ёфтаанд. Китоби устод
Тӯрақул Зеҳнӣ дар асоси ҳамин асарҳо навишта шуда
бошад ҳам, таърифи ҳар як санъат ва тахдили он хеле
амиқ ва пурвусъат буда, дар асоси мисолҳои осори
намояндагони барҷастаи адабиёти классикии форсу
тоҷик ва шоирони муосири мо ба тарзи ба хонандаи
имрӯзаи мо дастрас тахдил ва таҳқиқ ёфтааст. Аз
тарафи дигар, муаллиф бештар ба ҳамон санъатҳое
эътибор додааст, ки адибони замони ӯ ба он эҳтиёҷ
доштанд ва доранд, аз он зиёдтар истифода мебаранд.
Аз ҷумла таносуби сухан, мантиқи ҷумла ва иртиботи
калимаҳо, ташбеҳ, истиора, таҷнис ва ғайраҳо. Ин аст,
ки «Санъати сухан» то имрӯз ҳамчун китоби дарсй
барои мактабҳои олии кишварамон хидмат мекунад, аз
он ҳам омӯзгорон ва ҳам донишҷӯён баҳраи маънавӣ
мебаранд.

Китоби «Суханварони сайқали рӯйи замин», ки бо

ҳамкории собик, корманди институти забои ва адабиёти
ба номи Рӯдакӣ, адабиётшиноси варзида Садрӣ
Саъдиев таҳия ёфтааст, на фақат аҳамияти илмию
адабӣ, балки аҳамияти сиёсию иҷтимоӣ дорад.

Дар ин давраи эҷодиёти худ устод Тӯракул Зеҳнӣ
мақолаҳои зиёде низ навишта аст. Диққати ӯро ҳамон
масъалаҳое ба худ ҷалб мекард, ки ҷомеа ва мардум ба
он эҳтиёҷ доштанд. Гоҳ эҷодиёти адибони ҷавонро
мавриди тахдил қарор дода, хусну кубҳи осори онҳоро
бо ғамхории падарона нишон медоданд, гоҳ
масъалаҳои забон, сарнавишти калимаҳо ва истифодаи
нодурусти онҳо ӯро ором намегузошт. Маҳз муҳити
илмии созгор дар институти забон ва адабиёт ва

154
дилбастагии қавӣ ба кори илмй боис гардид, ки устод
Тӯрақул Зеҳнӣ то охири умр, яъне то сини 92-солагй ба
нафақа набаромада кор ва эҷод кардаанд.

Асарҳои пурарзиши устоди зиндаёд Тӯракул Зеҳнӣ
боз ба чандин наели донишандӯзон ва дӯстдорони
забону адабиёти форсу тоҷик хидмат хохдд кард.
Рӯҳашон шод ва хонаи охираташон обод бод!

155
САҲМИ АБДУҚОДИР МАНИЁЗОВ ДАР
ПЕШРАФТИ ИЛМУ ФАРҲАНГИ ТОҶИК

Аҳли илму адаб ва фарҳанги ҷумҳурии Тоҷикистон
Абдуқодир Маниёзовро ҳамчун донишманди фозил,
роҳбари хирадманд ва ходими намоёни илмиву
ҷамъиятӣ мешинохтанд.

У 10 августи соли 1930 дар шаҳри Конибодом, дар
хонаводаи шахсони соҳибмаърифат чашм ба дунё
кушода, дар муҳити барои инкишофи маънавии инсон
созгор ба камол расидааст. Волидайни ӯ дар аввал
корманди ҳизбӣ буда, баъд то охири умр омӯзгор шуда
кор кардаанд.

Ман нахустин нашри мухтасари «Шоҳнома»-и
Абулқосим Фирдавсиро бо ҳуруфи лотинӣ пеш аз Ҷанги
Бузурги Ватанӣ дар хонаи онҳо дида будам.

Абдуқодир Маниёзов соли 1953 баъд аз хатми
Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ба аспирантураи
Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии
Академияи илмҳои Тоҷикистон дохил шуда, аз ҳамон
вақт такдири худро ба тақдири ҳамин даргоҳи муқаддас
пайваст. Аввал ба ҳайси ходими хурди илмӣ, сипас ба
сифати муовини директор оид ба илм ва аз соли 1972
то соли 1999, яъне 27 сол дар мақоми сарвари
Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ ифои
вазифа кардааст.

Ман ва Абдуқодир Маниёзов ҳамсабақ будем, аз
нахустин хатмкунандагони Донишгоҳи давлатии
Тоҷикистон. Ёдам меояд, ки бори нахуст аз фанни
адабиёти классики устод Шарифҷон Ҳусейнзода аз мо -
донишҷӯён имтиҳон мегирифтанд. Ҳеҷ кас ҷуръат
намекард, ки ба назди он кас дарояд. Муаллим
Абдуқодир Маниёзов, Ҳамзия Исмоилова, Зоҳир Аҳрорӣ
ва Муҳаммадвафо Бақоевро даъват намуданд. Дигарҳо
дар паси дар тарсидаю ларзида меистоданд. Аз вақти
муқарраршуда хеле гузашт, вале аз синфхона касе
намебаромад. Мо гумон кардем, ки онҳо ба саволҳои

156
билет ҷавоб дода натавонистанд ва муаллим саволҳои
иловагӣ дода донишашонро санҷида истодаанд. Барой
он ки вазъиятро фаҳманд, духтарҳо дарро оҳиста
кушода маро ба дарун тела доданд. Нигоҳ кунам,
Абдуқодир Маниёзов рост истода шеър мехонад ва
дигарҳо ҳама ҳушу гӯш шуда нишастаанд. Чеҳраи
нуронии устод Шарифҷон Ҳусейнзода ғарқи табассум
аст. Маълум шуд, ки бачаҳо кайҳо ба саволҳо ҷавоб
гуфта, баҳо гирифтаанд, вале ба муаллим шеърхонии
Абдуқодир хуш омадааст ва он кас хоҳиш кардаанд, ки
чанд шеъри дигар хонад. Муаллим чунон хурсанд
буданд, ки ҳатто аз бепурсиш даромадани ман
наранҷиданд.

Абдуқодир Маниёзов на фақат шеър, балки
порчаҳои калони насриро аз «Дохунда» ва «Одина»-и
Садриддин Айнӣ аз ёд медонист ва дар паҳзаҳои фориғ
аз дарс барои хдмкурсон қироат мекард. Ҳанӯз аз
солҳои аввали таҳсил дар донишгоҳ ӯ ровии шӯъбаи
хориҷии Радиои Тоҷикистон буд.

Абдуқодир Маниёзов бо фаъолияти илмию
таҳқиқию ташкилӣ ва ҷамъиятии худ дар рушди соҳаҳои
гуногуни филологияи тоҷик ва умуман илму фарҳанги
ҷумҳурӣ нақши равшане гузоштааст. У яке аз
айнишиносони намоёни Тоҷикистон буд. Нахустин
Ҷустуҷӯҳои худро дар ҷодаи илм аз пажӯҳиши эҷодиёти
устод Садриддин Айнӣ шурӯъ намудааст. Мақолаҳои ӯ
доир ба эҷодиёти устод Айнӣ аз соли 1956 cap карда
дар саҳифаҳои рӯзномаву маҷаллаҳои ҷумхурӣ ба табъ
расидаанд, ки муҳимтаринашон инҳоанд:
«Материалҳо доир ба фаъолияти публисистии
Садриддин Айнӣ дар солҳои револютсия» (1956),
«Шеърҳои инқилобии Садриддин Айнӣ» (1957),
«Фаъолияти журналистии Садриддин Айнӣ» (1958)
«Мулоҳизаҳо доир ба ташшакули насри Садриддин
Айнй» (1963) ва ғайраҳо.

Соли 1958 Нашриёти давлатии Тоҷикистон рисолаи
Абдуқодир Маниёзовро таҳти унвони «Публисистика
ва назми устод Айнӣ» ба табъ расонид. Дар асари ӯ

157
«Марҳалаҳои аввали эҷодиёти Садриддин Айнӣ ва
мақоми он дар адабиёти инқилобии Шарқи Наздик»

(1960) нахустин бор дар айнишиносии тоҷик эҷодиёти
устод Айнӣ дар ҳамбастагӣ бо адабиёти муосири Эрону
Афғонистон мавриди баррасӣ қарор гирифта, мақоми ӯ
дар ин адабиёт муайян карда шуд.

Абдуқодир Маниёзов инчунин дар таҳия ва таҳрири
маҷмӯаҳо ва ҷилдҳои гуногуни «Куллиёт»-и устод Айнӣ
ширкат варзидааст. Дар як қатор мақолаҳояш ба
монанди «Шеъри нав» ва баъзе масъалаҳои
шеърият», «Таҳаввули шакли бадей дар эчодиёти
устод Лоҳутӣ», «Марҳалаҳои асосии ташаккул ва
инкишофи адабиёти советии тоҷик», «Бозсозӣ ва
танқиди адабӣ» масъалаҳои назарӣ ва проблемавии
адабиёти муосири тоҷикро мавриди баррасӣ қарор
дода, доир ба роҳҳои ҳалли онҳо андешаҳои муфид ва
судманд баён намудааст.

У дар бораи масъалаҳои равобити адабиёти тоҷику
дигар халкҳо ва намояндагони ин адабиётҳо як силсила
мақолаҳои пурарзише аз қабили «Садриддин Айнӣ ва
адабиёти рус», «Дӯстии беназир», «Суханвари
бузурги рус», «Мухтор Авезов - классики адабиёти
советй» таълиф намудааст, ки аз вукуфи ӯ аз адабиёти
ҳалкҳои дигар дарак медиҳад. Китоби «Адибони
Тоҷикистон», ки бо ҳамдастии М. Левин таълиф
шудааст, чор дафъа ба забонҳои тоҷикию русӣ ба табъ
расидааст.

Абдуқодир Маниёзов донандаи хуби адабиёти
классикии форсу тоҷик буд, суханрониҳои ӯ дар
симпозиумҳои байналмилалии Ҳиндустону Амрико,
Афғонистону Эрон, Узбекистон ва ҳамчунин мақолаҳои
ӯ - «Масъалаҳои омӯзиши эҷодиёти Аҳмади Дониш»,
«Дақиқӣ - шоири тағаззулӣ ва ҳамосасарои асри X»,
«Назаре ба робитаҳои адабии тоҷику афғон»
масоили гуногуни ин адабиёт ва чеҳраҳои дурахшони
онро ф>аро гирифта, дар адабиётшиносии тоҷик
аҳамияти хосса пайдо кардаанд.

Соли 2004 ба муносибати ҷашни ҳазораи зодрӯзи
адиб ва мутафаккири бузурги тоҷик Носири Хусрави

158
Қубодиёнӣ китоби ӯ «Ҳакими суханвар» (бо
ҳаммуаллифии X. Шарифов) ба табъ расид. Дар ин
китоб сухан аз рӯзгор ва осори ин мутафаккири бузург
ба миён омада, баъзе паҳлӯҳои эҷодиёти ин
донишманди мумтоз, шоир ва нависандаи нуктапардоз
мавриди баррасӣ ва таҳлил қарор гирифтааст.

Дар аксари таълифоти Абдуқодир Маниёзов, ҳатто
дар он мақолаҳое ҳам, ки хусусияти таблиғотӣ ва
маърифатй доранд, бисёр фикрҳои тоза ва андешаҳои
ҷолиб ба назар мерасанд. Забони фасеҳ ва пуробуранг
боз як омили бузургест, ки мазмуни ин мақолаҳо ва
нияти муаллифи онҳоро ба зеҳну дили хонандагон
менишонад.

Дар воқеъ, Абдуқодир Маниёзов суханвари
борикбин ва нуктасанҷе буд. Фасоҳату балоғати сухани
ӯ дар хуб донистани забони осори классикой, ғановати
захираи луғавии ӯ, истифодаи бамавриди вожаҳо,
гунҷонида тавонистани «маънии бисёр дар каломи
андак» аст. Агар дар китоби Алишер Навой «Хамсату-
л-мутаҳаййирин», ки то имрӯз ба забони тоҷикӣ ду бор
нашр гардид, номи тарҷумони он Абдуқодир Маниёзов
сабт намеёфт, хонанда ҳеҷ гумон намекард, ки ин асар
ба забони ӯзбекӣ навишта шудааст. «Хамсату-л-
мутаҳаййирин» намунаи классикии тарҷумаи илмиву
бадей мебошад. Инчунин тарҷумаҳои асарҳои
«Безабон»-и В.Г.Короленко «Саргузашти Руал
Амундсон»-и А.Яковлев, «Тоҷикистон»-и П.Лукнитский
(бо ҳамроҳии М. Шукуров), «Тоҷикон»-и Бобоҷон
Ғафуров дар ду ҷилд (ба ҳамроҳии Н.Холмуҳаммадов)
аз маҳорати сухандонию суханшиносии ӯ дарак
медиҳанд. Тарҷумаи «Тоҷикон»-ро Маниёзов маҳз бо
хоҳиши академик Бобоҷон Ғафуров ба ӯхда гирифта
буд. Аз забони асарҳои Абдуқодир Маниёзов як ҳарфро
беҷо кардан, як калимаро иваз намудан имконнопазир
аст. Устод Муҳаммадҷон Шакурӣ дар мавриде гуфта
буданд: - «Ягона китобе, ки ман муҳаррири он будаму
қалам назадаам, китоби Абдуқодир Маниёзов
«Публистика ва назми Садриддин Айнй» мебошад.

159
Абдуқодир Маниёзов танҳо адабиётшинос набуд,
соҳаҳои гуногуни филологияро хуб медонист, назари
илмиаш вусъатнок ва амиқ буд. Бисёр асарҳои бунёдии
Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ, аз қабили
«Луғати русй ва тоҷикӣ», «Грамматикам забони
адабии тоҷик», «Таърихи адабиёти советии тоҷик»,
«Инкишофи жанрҳо», «Куллиёти илмии фолклори
тоҷик», маҷмӯаҳои илмиву адабӣ ва осори зиёди
адибони тоҷик нақши қалами таҳрири Абдуқодир
Маниёзовро дорад. Ӯ амалан муассиси идораи таҳияи
«Энсиклопедияи советии тоҷик» буд.

Дар солҳои роҳбарии ӯ Институти забон ва
адабиёти ба номи Рӯдакӣ ба бузурггарин маркази
таҳқиқоти илми филологияи тоҷик ва макони тарбияи
мутахассисони соҳаҳои гуногуни он табдил ёфт. Осори
олимони им муассисаи мӯътабари илмй на фақат дар
Тоҷикистон, балки берун аз он дар мамолики дуру
н-издики хориҷӣ интишор ёфта, сазовори баҳои баланди
ахди илм гардидаанд.

Абдуқодир Маниёзов ҳамчун роҳбари хирадманд аз
як тараф, барои анҷом додани таҳқиқоти муҳим ва
таълифи асарх,ои барҷастаи илмй ба кормандони
институт шароити мусоид фароҳам оварда бошад, аз
тарафи дигар, дар муайян намудани проблемаҳои
таҳқиқшавандаи риштаҳои гуногуни забону адабиёт,
кашидани нақшаҳои дурнамои ҳамаи шӯъбаҳои сохдвӣ
бевосита саҳм гирифтааст.

Абдуқодир Маниёзов ба ҳайси раиси Шӯрои дифои
рисолаҳои доктории Институти забон ва адабиёти ба
номи Рӯдакӣ дар тайёр намудани дах^о доктору
номзадҳои илм барои муассисаҳои илмй ва таълимии
Тоҷикистон, инчунин кишварҳои дуру наздики хориҷӣ -
Узбекистан, Украина, Афтонистон, Эрон, Чин низ ҳиссаи
арзанда гузоштааст. Фаъолияти илмии ӯ ба сохдҳои
маорифи халк, ҳам робитаи ногусастанй дорад. Вай яке
аз муаллифони китобҳои дарсии «Адабиёти советй»
(барои синфи 8) ва «Адабиёти Ватан» (барои синфи 4)
буд. Муддати тӯлонӣ устоди адабиёти Донишкадаи

160
давлатии санъати ба номи Мирзо Турсунзода буд ва аз
фанни назмшиносй даре гуфтааст.

Абдуқодир Маниёзов аз соли 1963 узви Иттифоқи
нависандагони Тоҷикистон ва аз соли 1981 узви
вобастаи Академияи илмҳои Ҷумхурии Тоҷикистон, аз
соли 1996 узви пайвастаи Фарҳангистони забои ва
адаби форсии Ҷумҳурии Исломии Эрон буд.

Ба ҳамагон маълум аст, ки Абдуқодир Маниёзов
дар ҷумхурии мо ҳамчун ровии мумтози осори адибони
классикию муосири тоҷик низ машҳур аст. Наворҳои
сабти хониши ашъори лирикии Абӯабдулло Рӯдакӣ,
Ҳофизи Шерозӣ, Камоли Хуҷандӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ,
Бадриддин Ҳилолӣ, намунаҳои насри классикӣ:-
«Гулистон»-и Саъдии Шерозӣ, «Анвори Суҳайлй»-и
Ҳусайн Воизи Кошифӣ ва пандномаҳои бузургони адаб
бо садои Абдуқодир Маниёзов захираи тиллоии Радиои
тоҷикро ташкил медиҳанд, ки имрӯз ҳам ба
шунавандагон лаззати бадей мебахшанд. На танҳо ба
воситаи овози марғуладор ва гӯшнавози худ, балки бо
суханварию донишмандиаш, шеърфаҳмию

маънирасиаш низ маҳбуби шунавандагони радио ва
маҳфилҳои дӯстон гардида буд. Дар ҷумхурии мо
хунармандоне ҳастанд, ки шеър мехонанд, овози хушу
форам доранд, вале кам инсонеро медонам, ки мисли
Маниёзов вазни шеърро хуб донанд, оҳанги онро риоя
кунанд, мантиқи суханро дарк карда, задаҳояшро дар
ҷойҳои лозимӣ монда талаффуз намоянд. Устод
Носирҷон Маъсумӣ ба арӯздонии Абдуқодир Маниёзов
қоил буданд ва ӯро «Арӯзӣ» ном мебурданд. Онҳое, ки
доир ба вазни арӯз, вазни шеъри классикӣ ва муосир
навиштаанд, J33 маслиҳатҳои ӯ баҳраҳои зиёд
бардоштаанд. У дар дил орзуи таълифи китоберо доир
ба арӯз мепарварид. Сад афсӯс, ки ин орзӯро ба хок
бурд.

Абдуқодир Маниёзов илова бар ҳама он корҳое, ки
зикрашон дар боло рафт, вазифаҳои зиёди ҷамъиятиро
бар ӯхда дошт. У солҳои тӯлонӣ узви раёсати Ҷамъияти
дӯстӣ ва робитаҳои фархднгии Ҷумхурии Тоҷикистон бо

161
кишварҳои хориҷӣ, узви раёсат ва раиси бахши
адабиёти Кумитаи ҷоизаи давлатии Ҷумхурии
Тоҷикистон ба номи Рӯдакӣ дар соҳаи адабиёт, санъат
ва меъморӣ, узви раёсат ва раиси бахши илмҳои
ҷамъиятшиносии Кумитаи ҷоизаҳои давлатии Ҷумхурии
Тоҷикистон ба номи Абӯалй ибни Сино дар соҳаи илму
фан ва вакили маҷлиси вакилони шахри Душанбе буд.
Барои хидматҳои шоёнаш дар рушди илму фархднг ва
тарбияи маънавии мардум ӯ бо чандин ифтихорномаву
медалҳо ва нишони «Шараф» мукофотонида шудааст.
У бо унвони ифтихории «Арбоби илм ва техникам
Ҷумҳурии Тоҷикистон» сарфароз гаридааст.

Абдуқодир Маниёзов инсони покзамир, бомулоҳиза,
дорои маънавияти ғанӣ ва маданияти баланди ботинию
зоҳирӣ буд. Дар муддати тӯлонии ҳамкориамон дар
Институти забои ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ боре
надидаам ё нашунидаам, ки вай овозашро ба касе
баланд карда бошад. Дар ҳама ҳолат ӯ метавонист
хашмро фурӯ барад ва тамкинро аз даст надиҳад, бо
ҳамсӯҳбати худ бо ҳамон нармию меҳрубонӣ муомила
кунад. У ба худ ҳама чизро раво медид, вале равои
озори дигаронро надошт.

Дар солҳои даргириҳои бемаънӣ ва ҷангҳои
бародаркушӣ бинои Институти забои ва адабиёти ба
номи Рудакӣ бо амри тасодуф ва ё бо қасди бадхохрни
миллат ду маротиба оташ гирифт. Ба ҳар як корманди
институт, ки ин даргоҳи муқаддасро хонаи дуюми худ
мешуморид, хусусан ба роҳбаре, ки як умри худро ба
рушду пешрафти он бахшидааст, ин ҳодиса хеле муҳим,
аламовар ва сангин буд. Дар он солҳои барои
кишварамон душвор таъмири ин бино ба назар
ғайриимкон менамуд. Абдуқодир Маниёзов ҳамеша
андешаманд ва хотирпарешон буд ва ташвишу
изтироби ӯ ҷон дошт. Дар институт захираҳои зиёди
илмӣ мавҷуд буданд, ки солҳои зиёд дар натиҷаи
кӯшишу ғайрат ва заҳмати як гурӯҳи калони кормандони
илмӣ гирд омада буданд. Инҳо махзанҳои илм фондҳои
забон, луғат, фолклор ва архиви адибони муосири тоҷик

162
мебошанд. Ин ганҷинаи фарҳанги беназирро ба ҷойҳои
бехатар кӯчонидан ва ҳифз намудан кори осон набуд.

Абдуқодир Маниёзов ҳар замон ба дӯстонаш
мегуфт, ки агар боре муяссар шавад, ки институтро ба
по монем, кормандонро сарҷамъ созем,
захираҳоямонро ҷобаҷо кунем, ман вазифаи роҳбариро
ба ягон ҷавони донишманд ва кордону серғайрат
месупорам. Он гоҳ бо хотири ҷамъ ба амалй сохтани
орзуҳоям ва нақшаҳои илмиам машғул хоҳам шуд.
Хушбахтона, бо давутози Маниёзов ва ғамхорию ёрии
бевоситаи Ҳукумати ҷумхурӣ ва Ҳукумати шаҳри
Душанбе дар арафаи ҷашни 1100 солагии Давлати
Сомониён бинои институт аз таъмир баромад.
Кормандон боз соҳиби ҷойи кор ва захираҳои илмй
дорой макон шуданд. Абдуқодир Маниёзов
пажӯҳишгоҳро ба муовини худ, доктори илмҳои
филология, узви вобастаи Академияи илмҳои
ТоҶикистон Додихудо Саймиддинов супорид, ки чанд
сол баъд аз ӯ сарварй кард. Худи Маниёзов то охири
умр директори ифтихорӣ ва маслиҳатгари маъмурияти
ин пажӯҳишгоҳ буд.

Агар Абдуқодир Маниёзов дар қайди ҳаёт мебуд, мо
80-солагии зодрӯзашро ҳамроҳ ҷашн мегирифтем.
Ҳамкорон, шогирдон, аҳли илму адаб ба ӯ барои
заҳматҳояш, барои саҳми беандозааш дар рушди илму
фарҳанги тоҷик арзи ихлосу силос мекарданд, орзуҳои
неки худро иброз медоштанд, вале сад афсӯс. Афсӯс,
ки мо дигар ӯро дар идораи ҷойи кори охиринаш -
Ҷамъияти «Пайванд» намебинем, дар дафтари корни
дар Институти забои ва адабиёт будааш ҳангоми
машғулият бо шогирдон ва сӯҳбат бо дӯстонаш
дарнамеёбем, вале ёди ӯ дар дили пайвандон, дӯстон
ва ҳамкорон, онҳое, ки ақаллан як бор бо ӯ хдмсӯҳбат
шудаанд, садои гӯшнавозашро аз радио шунидаанд,
боқӣ хоҳад монд, номи ӯ дар асарҳояш, дар он корҳои
хуби ба манфиати миллату фарҳанги он анҷом додааш
зинда хоҳад монд.

2010

163
МАРДИ НАҶИБ ВА ДОНИШМАНД

Абдуллоҷон Ғаффоров... Ҳамин, ки ӯро ба хотир
меорам, пеш аз ҳама чашмони хандонаш пеши назарам
меоянд. Ҳар гоҳ ки бо ӯ вомехӯрдам, хоҳ дар кӯча, хоҳ
дар маҷлисҳои илмиву адабӣ пеш аз он ки лаб кушояд,
чашмонаш механдиданд ва аз онҳо нури шодӣ меборид.
Ин ҳама таҷассумгари дили поку самимияти ӯ ба
инсонҳо буд. Ба исми ман калимаи «бону»-ро ҳамроҳ
карда, муроҷиат менамуд. Кӯшиш мекард, ки ягон
сухани хуш гӯяд, то як лаҳза бошад ҳам, хушҳол шавам.
Масалан, мегуфт, ки «имрӯз чеҳраатон шукуфон аст» ё
ин ки «шумо ҳеҷ тағйир намеёбед».

Оре, марди наҷибе буд Абдуллоҷон. Замираш аз
бухлу^ҳасад, дурӯягӣ ва кинаварзию фитнаангезӣ орӣ
буд. У бо тамкин ва мулоҳиза сухан мегуфт, гӯё ҳар як
суханашро бо мизони ақл ва тарозуи хирад баркашида,'
аз даҳон берун меовард. Ба назар чунин менамуд, ки
дар ташаккули шахсияти ӯ адабиёти ҳазорсолаи тоҷик
ва панду ҳикмати классикони мо бо маърифату
маънавияти хонаводагӣ тавъам саҳм гузошта буданд.

Е^аъзан ба Институти забои ва адабиёти ба номи
Рӯдакӣ, ба назди сарвари он Абдуқодир Маниёзов
меомад. Онҳо дӯстони қарин буданд. Гоҳ- гоҳ секаса
нишаста, давраҳои донишҷӯиямонро ба хотир
меовардем.

Мо ва Абдуллоҷон Ғаффоров ҳамсабақ будем ва аз
нахустин хатмкунандагони Донишгоҳи Давлатии
Тоҷикистон ба шумор мерафтем. Ҳанӯз ҳангоми таҳсил
дар донишгоҳ Абдуллоҷон таваҷҷӯҳи устодонро ба худ
ҷалб намуда буд. Махсусан академик Абдулғанӣ
Мирзоев дар шахси ӯ як нафар муҳаққиқи ояндаи
адабиёти классикии тоҷикро дарёфта буд. Баъдтар
Абдуллоҷон солҳои зиёд дар зери сарпарастии ӯ дар
Институти шарқшиносӣ кор кард. Баъди хатми
Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ӯ ба Институти

164
давлатии омузгории Хуҷанд роҳхат гирифт ва чанд сол
аз фанни адабиёти классикии форсу тоҷик даре гуфт.

Солҳои панҷоҳум, аниқтараш соли 1956 баъди
директори Институти ховаршиносии Академиям илмҳои
СССР таъйин шудани академик Бобоҷон Гафуров илми
ховаршиносии шӯравӣ хеле вусъат пайдо кард ва ранги
дигар гирифт. Аз Тоҷикистон як гурӯҳ ҷавонони
соҳибистеъдод ба аспирантурам Институти
ховаршиносии собиқ Иттиҳоди Шӯравй фиристода
шуданд. Онҳо дар риштаҳои афғоншиносӣ,
ҳиндушиносӣ ва арабшиносӣ тахассус пайдо карда,
рисолаҳои илмӣ дифоъ намуданд ва баъдтар дар
пешрафти ин соҳаҳо нақши равшане гузоштанд. Дар
байни ин ҷавонон Абдуллоҷон Ғаффоров низ буд. У
адабиёти форсизабони Ҳиндустону Покистонро
мавриди таҳқику баррасӣ қарор дода буд.

Аввалҳои солҳои шастуми асри гузашта ман
мебоист дар ҳайати ҷавонони Иттиҳоди Шӯравӣ ба
Эрон мерафтам ва ба ин муносибат ба Москва даъват
шудам. Дар Москва фаҳмидам, ки Абдуллоҷон аз
сафари Ҳиндустон баргаштааст. Бегоҳӣ дар хонаи
аспирантҳо ҷамъ омадем. Он вакр- аспирантҳои тоҷик
хеле зиёд буданд. Онҳо ба шарафи баргаштани
Абдуллоҷон зиёфат оростанд. Абдуллоҷон аз расму
ойини ҳиндуҳо, аз мулоқотҳояш бо олимони ин
мамлакати афсонавӣ нақлҳои аҷиб кард. Дар як гӯшаи
хонае, ки ҷамъ омада будем, бори аз Ҳиндустон
овардаи Абдуллоҷон, ки аз бастаҳои зиёди китоб
иборат буд, меистод. Он замонҳо ҳар кас, ки ба хориҷа
сафар кунад, махсусан мисли Абдуллоҷон ба мудцати
тӯлонӣ, чизу чораи зиёд меовард. Нархи китоб хеле
гарон буд. Ман ба ин ишора кардам. Гуфт, ки оё ганҷе
ҳаст дар дунё, ки ба китоб баробар бошад. Ба ман як
дафтарчаи киссагӣ тӯҳфа кард. Ҳоло он дафтарчаро бо
қайдҳои сафари Эрон ҳамчун ёдгор аз Абдуллоҷон
нигоҳ медорам.

Абдуллоҷон яке аз олимони варзидаи адабиёти
классикии форсу тоҷик буд. У дойр ба эҷодиёти

165
шоирони форсизабони Ҳиндустон, аз ҷумла Муҳаммад
Иқбол, Мирзо Ғолиб ва дигарон таҳқиқоти арзишманде
ба мерос гузоштааст.

Ӯ метавонист боз зиндагӣ кунад, китобҳои зиёде
таълиф намояд, вале афсӯс, ки ҷавон рафт.

Ҳар боре, ки бо ӯ вомехӯрдам, аз рисолаи
докториаш пурсон мешудам. Мегуфт, ки ҳар дафъа, ки
варақ мезанам, чизе илова кардан лозим мешавад.
Бори охир дар роҳрави Институт забон ва адабиёти ба
номи Рӯдакӣ вохӯрдам. Ба назди Абдуқодир Маниёзов
омада будааст ва Абдуқодир хабари хуш расониданд.

-Абдуллоҷон дар рӯзҳои наздик рисолаи
докториашонро пешниҳод мекунанд, - гуфтанд он кас.
Хурсанд шуда табрик гуфтам, вале афсӯс, ки дере
нагузашта хабари марги ӯро шунидам.

Дардо, ки дар ин замонаи гампарвард,

Ҳаӣфо, к и дар ин боди я и умрнавард,

Ҳар рӯз фироқи дусте бояд дид,

Ҳар лаҳза видои ҳамдаме бояд кард.

2001

166
НОМИ ҶАНГ АЗ ҶАҲОН ГУМ БОД!

9-уми Майро ҳар сол аҳли башар чун рӯзи галаба
бар қувваҳои аҳриманӣ - фашизми Олмон, чун рӯзи
озод шудани халқҳои Аврупо, собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ,
инчунин Ватани азизи мо ҷашн мегиранд. Ин рӯз
махсусан барои онҳое, ки дар майдонҳои набард бо
марг борҳо рӯбарӯ шудаанд, манзараҳои даҳшатбори
ҷанг, шаҳру деҳаҳои сӯхтаю валангоршуда, ҷасади ба
хоку хун оғуштаи марду занонро бо чашмони худ
дидаанд, борҳо дар сари қабри рафиқони ҳамяроқашон
-шаҳидони роҳи озодӣ ашк рехтаанд, рӯзи муқаддас
аст.

Иди 9-уми Май барои ахди оилаи мо ҳам иди
писандида ва дилхоҳ буд. Дар ин рӯз дар хдвлии мо
хешу табор, дӯстон ва ҳамяроқони ҳамсари зиндаёдам
Ҳазраткул Файзиев ҷамъ меомаданд, гузаштаро ба
хотир меоварданд ва шукри ҳаёти орому осударо
мекарданд. Имрӯз ҳам ин анъана давом дорад, вале он
кас дар байни мо нестанд. Акнун мо ёди он рӯзҳоро
мекунем.

Разведкачии шуҷоъ, дорандаи ду ордени
“Шараф”(дараҷаҳои дуюм ва сеюм), ордени “Ситораи
сурх” ва ордени “Ҷанги Ватанӣ” (дараҷаи якум) ва
медалҳои зиёди ҷангӣ Ҳазратқул Файзиев моҳи августи
соли 1941 ихтиёран ба ҷанг рафт. Уро дар баробари
хешу табор пионерони хонаи бачагони шаҳри
Истаравшан гуселониданд. Аз сафи онҳо Ваҳҳобҷон
ном пионер гуфт:

“Вожатии азиз! Пионерони хонаи бачагон моро
фиристоданд, ки шуморо ба ҷанг гусел кунем. Мо
боварӣ дорем, ки фашистони немисро аз хоки
Ватанамон зада пеш мекунед...Мо бошем ваъда
медиҳем, ки нағз хонем ва барои фронт ҳар чӣ аз
дастамон ояд, ба ҷо орем. Барои ёдгорӣ ин
галстукро ба Шумо ҳадя овардем”.

Воқеан, галстуки пионерӣ дар майдони ҷанг ӯро ба
кор омад. Ин воқеаро Ҳазратқул Файзиев дар китоби

167
“Пайраҳаҳои пурхатар” хеле муассир тасвир
намудааст.

У аввал дар ҳайати дивизиям 151-уми тирандозӣ,
баъд аз ибтидои соли 1943 дар ҳайати дивизияи 87-уми
тирандозии гвардия хизмат намуда, дар амалиёти аз
фашистон озод кардани шаҳру деҳаҳои Қафқози
Шимолӣ, Кубан, вилоятҳои Ростов, Донетск, Запорожие,
Херсон, Қрим, инчунин шаҳру деҳоти ҷумхуриҳои
Белорусия, Латвия, Литва ва Пруссияи Шарқӣ
фаъолона иштирок кардааст. Ду маротиба ҷароҳат
бардоштааст ва ду маротиба контузия шудааст.

Дар яке аз ҳуҷҷатҳои ба орден пешниҳод шудаи ӯ
сатрҳои зеринро мехонем: “Сержанти хурди гвардия
Файзиев Ҳазратқул бо гурӯҳи (отделениям) худ се
карат ба шаҳри Кенсберг (Калинингради ҳозира) ба
разведка рафта, дар ин муддат 83 нафар
гитлерчиёнро асир гирифт ва 30 нафарашро несту
нобуд карда, ҳамчун командири кордону нотарс
ибрати мардонагию қаҳрамонӣ нишон дод. Рафиқ
Файзиев Ҳазратқул ба ордени “Шараф” и дараҷаи
дуюм сазовор аст.”

Пас аз ба итмом расидани ҷанг Ҳазраткул Файзиев
ба зодгоҳаш баргашт, аввал дар идораи молия ба
сифати инспектори калони буҷа, баъд дар кумитаи
ҳизбии шаҳр хдмчун инструктори шӯъбаи тарғиботу
ташвиқот ифои вазифа кард.

Ташкилоти ҳизбии шахри Истаравшан Ҳазраткул
Файзиевро соли 1950 барои баланд бардоштани савияи
донишаш ба мактаби дусолаи х^збии назди Кумитаи
Марказии Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон ба шаҳри
Душанбе фиристод.

Соли 1952 баъди хатми мактаби ҳизбӣ ӯро ба
Нашриёти Давлатии Тоҷикистон, ки баъдтар номи
“Ирфон”-ро гирифт, ба кор таъйин намуданд. Баъди як
сол Ҳазратқул Файзиевро барои баланд бардоштани
ихтисоси ноширӣ ба курси нӯҳмоҳаи такмили ихтисос ба
шаҳри Маскав фиристоданд. Баъди баргаштанаш аввал
муҳаррири калон, баъд мудири шӯъбаи китобҳои илмию
оммавии нашриёт таъйин шуд, аммо Ҳазратқул

168
Файзиев аз он маълумоте, ки дошт, қонеъ набуд. Ба
шӯъбаи шабонаи Донишгоҳи давлатии омӯзгории шаҳри
Душанбе дожил шуд ва онро бомуваффақият хатм
намуда, соҳиби диплом гардид.

Бале, ӯ ба рӯзҳои хуш расид, вале нисбат ба ҷанг
ҳамон нафрате, ки дошт боқӣ монд. Дар ҷанг ҳангоми
дамгириҳои кӯтоҳмуддат дилаш ба ёди зодгоҳаш, боғу
токзорҳои он, меваҳои шахдбораш, ба ёди модар ва
хоҳаронаш, писаракону духтаракони хонаи бачагон, ки
чун ҷону ҷигар дӯсташон медошт, гум мезад, ба
фашистони хонумонсӯз, ки дунёро фурӯ бурдан
мехостанд, лаънат мехонд ва аз қаъри дилаш фарёд
мекард: - “Номи ҷанг аз ҷаҳон гум бодМ”.

Ҳамин суханро ӯ то охири умр ба забон мегирифт.
Вак^е ки ӯро дар арафаи иди ғалаба ба вохӯриҳо
даъват менамуданд, аз байни хотираҳои зиёдаш
лавҳаеро интихоб мекард, ки ба синну соли
шунавандагонаш мувофиқ бошанд. Баъзан онҳоро
пешакӣ ба ман нақл мекард. Медидам, ки он воқеаро
бори дигар аз cap мегузаронад ва азоб мекашад.
Ҳангоми рӯйи қоғаз овардани он боз ҳамин азоб эҳсос
мешуд. Масалан, вақте ки ӯ дар яке аз ҷанпхри мавзеи
Барвинковой вилояти Харкови Украина вохӯриашро бо
ҷасади ҳамдиёраш - Бароти нонвой менавишт, ҳар
замон аз ҷояш хеста, ба назди ман меомаду мегуфт: -
“Агар ту медидӣ ӯ чӣ хел ҷавон буд, ҷавони базеб,
хушқаду қомат, дар дил чӣ орзуҳое мепарварид”.

Баъзан медидам, ки_дар рӯйи хона бо чашмони
пурашк қадам мезанад. У дар китоби “Хуни модар”
ярадоршавии ҳамшираи шафқат Татяна Семёновнаро
чунин тасвир намудааст:

“...Оҳ, Худоё! Ин ярадор Таня буд. Худро ба дарё
андохтам. Заврақро ба соҳил кашидам. Таняро
рӯболо хобонда, ҷароҳаташро бастанӣ шудам.
Даҳшат...Минапораи сабилмонда ҳар ду синаи ӯро
аз боло дарронда рафтааст. Зудтар, зудтар.
Синаҳоро бардошта, ба ҷояшон гузошта, бинтпеч
кардем. Санитарка, ки болои сарамон шах шуда
меистод, чизе ба мо дароз кард. Ин як сарбанди

169
сафеди калон буд. Сарбандро аз тахтапушти Таня
гузаронда, синаҳояшро сахт бастем. Ваъд бардошта
ба рӯйи зинбар хобондем. Ӯро ҳамроҳи Смирнов
бурда ба санчаст супоридем”.

Баъд аз муддате онҳо аз Таня нома гирифтаанд: -
“Дӯстони азизам! Духтурҳо маро сиҳат карданд.
Ҳозир саломатиам нағз. Ба фро:-гг рафта истодаам,
то рӯзи Ғалаба агар саломат бошам, аз майдони
ҷанг нахоҳам рафт, аммо агар баъди Ғалаба модар
шаваму фарзанд ёбам, лиан ба ӯ шири модарй дода
наметавонам. Саломат бошетон, Таня!”

Оё ин сатрҳоро бе хуни дил навиштан мумкин аст?
Вале Ҳазраткул Файзиев дигар нанавишта
наметавонист. Ҳар гоҳ ки ман ӯро аз ин - мавзӯъ дур
карданӣ мешудам, мегуфт: - “Шукр, ки ман сиҳат
саломат баргаштам. Аз нури офтоб баҳра мебарам,
аз ҳавои бегубори Батанам нафас мехашам ва аз
дидори дӯстонам шодй мекунам, вале чӣ қадар
рафиқонам дар майдони ҷанг ҳалок шуданд. Кас
намедонад, ки қабри онҳо дар куҷост. Номашонро
ақаллан зинда кардан лозим аст. Илоҳо,

фарзандону набераҳои мо, умуман ҳеҷ як инсон он
рӯзҳои даҳшатборро набинад, вале ҳанӯз ҷангҷӯён
зиёданд. Кй медонад барои пур кардани киса ва сер
кардани чашмони гуруснаашон дар кадом

андешаанд ва боз чӣ балоҳоро мехоҳанд ба сари
инсоният оранд. Ҷавонони мо бояд гузаштаи
начандон дури халқамонро низ донанд. Нисбат ба
ҷангу хунрезй нафрат дошта бошанд, вале ҳар лаҳза
ба дифои Батан омода бошанд”.

Аслан диққати Ҳазраткул Файзиевро ба ин мавзӯъ,
яъне ба мавзӯи ҷанг нависанда Пӯлод Толис ҷалб
намуда буд. Мо ва дугонаҳои ҳамсабақам Кимё
Шукурова ва Иноят Рустамова бо ҳамсаронашон Рауф
Дадабоев ва Пӯлод Толис ба ҳар муносибат дар хонаи
ҳамдигар ҷамъ меомадем. Аз ин нишастҳо Толис
риштаи суханро ба сари мавзӯи ҷанг мекашид ва
Файзиеву Дадабоевро ба ran медаровард. Ҳазраткул
Файзиев маҳорати аҷиби нақлкунӣ дошт. Агар ягон

170
воқеаи аҷиби ҷангиро ба хотир орад, онро ба тамоми
ҷузъиёташ нақл мекард ва шунаванда метавонист
манзараро пеши назар орад. Дар чунин ҳолатҳо Пӯлод
Толис хурсандона мегуфт: - “Ана, ин ҳикоя ва ё
очерки таппа тайёр, нависед, албатта, нависед!”

Инак, аз ибтидои солҳои шастуми асри гузашта cap
карда, очеркҳояш, ки дар асоси хотираҳо ва вохӯриҳо
бо ҳамяроқонаш навишта шуда буданд, дар саҳифаҳои
маҷаллаю рӯзномаҳои ҷумхуриявӣ интишор ёфтанд.
Соли 1968 нахустин китобаш таҳти унвони “Ту куҷоӣ
дӯстам”, ба табъ расид. Сипас китобҳои ӯ “Хуни
модар” , “Пайраҳаҳои пурхатар”, “Аспи ҷанговари
ман”, “Дар ҷанг ва баъди ҷанг”, ’’Огненые версты”,
“На войне и после войны" ва “Мардони майдон”
дастраси хонаидагон гардиданд. Дар ин китобҳо
корномаҳои фарзандони миллатҳои гуногун,
разведкачиёни далеру тавоно, сарбозон ва
командирони шӯҷоъу кордон, ҷонбозиҳои онҳо дар
майдони ҳарбу зарб мавриди тасвир кдрор гирифтанд.
Қисме аз онҳо барои ҳимояи Ватан ҷони худро курбон
намуданд, қисми дигар баргаштанду дар ободии шахру
деҳоти аз дасти фашистон вайрону валангоршуда,
бунёди ҳаёти орому осуда саҳм гузоштанд. Инҳо: -
Сабур Ашӯров, Бароти нонвой, Салоҳиддин Азизов,
Халил Расулов, Ҷалил Ҷабборӣ, Иля Стародуссев, Н.П
Суворов, П.Евстафеев, К.Тимчик, М.А Шевченко,
Рожкова ва дигарон, ки номбар кардани ҳамаашон аз
имкон берун аст.

Собиқ командири дивизияи 87-уми тирандозй
генерал-майор К.Я. Тимчик дар пешгуфтори худ ба
китоби Ҳазратқул Файзиев - “Пайроҳаҳои пурхатар”
навиштааст:

- “Дар ёддоштҳои у корнамоиҳои каммашҳури
разведкачиёни дивизияамон инъикос ёфтаанд, ки
онҳо дар мураккабтарин шароитҳои ҷанг дар бораи
душман маълумоти пурқимат ба даст мебварданд.
Ин маълумот дар вақти тартиб додани нақшаи
амалиёти калону хурди ҷангӣ истифода мешуданд.

171
Хотираҳои як нафар фарзанди халқи тоҷик дар
бораи корнамоиҳои диловаронаи ҳамяроқонаш
барои тарбияи ҳарбию ватандӯстии меҳнаткашони
ҳамаи миллатҳо, инчунин барои абадӣ кардани
номи онҳое, ки ба даст яроқ гирифта, Ватанамонро
муҳофизат кардаанд ва барои хушбахтии наслҳои
оянда қурбон шудаанд, аҳамияти калон дорад”.

Академик Раҷаб Амонов дар бораи корнамоиҳои Ҳ.
Файзиев дар майдони ҷанг китобе доранд, бо номи
“Зиндагии саршори мардонагӣ” (Ирфон соли 2000) Дар
ҳақиқат ин ном ба мазмуни китоб хеле мувофиқ аст ва
китоб ҳаёти ҷангии Ҳ. Файзиевро хӯб акс намудааст.

Имрӯз вак^е ки ман ҳаёти 43 солаи худро ҳамроҳи ӯ
пеши назар меорам, бори дигар бовар ҳосил мекунам,
ки зиндагии ӯ нафақат дар майдонҳои набард, балки
дар рӯзҳои оромию ноороми^ои баъдиҷангии кишвар
низ саршори мардонагӣ буд. У ҳеҷгоҳ ба яъсу ноумедӣ
дода намешуд чехрааш ҳамеша ғарқи таббасум. Дар
душвортарин лаҳзаҳо одамиятро аз даст надода буд,
инсони покзамир, вуҷудаш аз бухлу хусумат, кинаву
адоват, манфиатҷӯиву шухратпарастӣ орӣ буд. Агар аз
дасташ ояд. аз ҳеҷ кас ёриашро дареғ намедошт.
Махсусан ҷавононро дастгирӣ мекард. Барои ба нақшаи
нашриёт дохил намудани китобҳои онҳо талош
меварзид. Имрӯз бисёр рӯзноманигорони варзида,
мардони соҳиб мартаба ӯро ба некӣ ёд мекунанд.

Нависандаи шинохтаи тоҷик Ато Ҳамдам дар
барномаи телевизионие, ки 23 сентиябри соли 2004
бахшида ба 80 солагии Ҳ. Файзиев баргузор гардида
буд, иштирок намуда, аз ҷумла гуфта буд:

"Ин шахсияти барҷаста барои ман бисёр азиз ва
гиромист, чаро, ки ӯро солиёни зиёд аз наздик
мешинохтам ва аз таҷрибаи эҷодии ӯ баҳрабар будам.
Ҷои пинҳон кардан нест, бисёр асарҳое, ки дар ҷавонӣ
эҷод карда будам, баъди таҳрири Файзиев ба чоп
расида буд. Қариб 5-10 маҷмӯае, ки ба ҷанг бахшида
будам, таҳти назари устод ба хонандагон пешниҳод
шуда буд.
Устод Файзиев дар хотири ман ҳамчун инсони пок,
равшанзамир, маслиҳатгар ва дӯсти ҷавонон боқӣ
мондааст.

Мо хӯб медонем, ки аз устод бисёр асарҳо боқӣ
мондааст. Устод беҳтарин ҷангноманависӣ тоҷик буд.
Сотим Улуғзода дар яке аз мулоқотҳояшон гӯфта
буданд:

“Ҳар очерки Ҳазратқул Файзиев ин баробар аст ба
романе, ки баъзе адибони мо навиштаанд ва ҳамин
тавр ҳам ҳаст."

Воқеан онҳо ҳарду Ато Ҳамдам ва Ҳазраткул
Файзиев «Ду ҳафта дар БАМ» ном китобе таълиф
намуда буданд. Моҳи ноябри соли 1977 бо роҳбарии
Ато Ҳамдамов гурӯҳи тарғиботию бадеии Кумитаи
марказии комсомоли Тоҷикистон ташкил шуд. Ҳ.
Файзиев низ дар гурӯҳ буд. Онҳо ба Сибир роҳи охдни
Байкалу Амур, ки он вак^ “Шоҳроҳи асри бист”
меномиданд, сафар карданд. Ин китоб накдест дар
бораи вохӯриҳои онҳо бо ҷавонон, аз ҷумла бо
ҳамдиёронашон, корнамоиҳои онҳо дар ин шохроҳ аст.

Ҳ. Файзиев дар тӯли 38 соли дар нашриёти “Ирфон”
кор карданаш, доир ба тиб, истеҳсолот, кишоварзӣ ва
ғайра ва ҳамчун муҳарир, мутарҷим ва мураттиб садҳо
китобро дастраси хонандагон гардонидааст. Баъзан ӯ
ба муаллифон мавзӯҳои ба хонандаи ҷомеаи мо
заруриро пешниҳод менамуд. Ман хуб дар ёд дорам, аз
устод Раҳим Ҳошим ва корманди Институти забон ва
адабиёт луғатшиноси номӣ В.А. Капранов, ки ба тибби
Шарк; шавқи махсус дошт, хоҳиш намуда буд, ки аз
осори тибби қадими олимони форсу тоҷик китобе таҳия
намояд.

Ин китоб нахуст ба забони тоҷикӣ таҳти унвони
“Ҳикмати асрҳо” ва сипас бо забони русӣ бо сарсухани
муфассал ва шарху эзоҳи В.А. Капранов 6а номи
“Мудрость веков” чандин маротиба нашр гардид ва
сартосари собиқ Иттиҳоди Шуравӣ паҳн шуд, тибби
тоҷикро машҳур гардонид.

Ҳ. Файзиев барои кори пурсамараш дар соҳаи
матбуоту нашриёти ҷумхурӣ, тарбияи рӯзноманигорони
ҷавон ва корҳои ҷамъиятӣ бо медали “Барои меҳнати
шоиста” унвони фахрии “Коркуни шоистаи маданияти

173
Тоҷикистон" ва барои асарҳояш ба ҷоизаи иттиҳодияи
рӯзноманигорони Тоҷикистон ба номи Абдулқосими
Лоҳутӣ, унвони фахрии “Аълочии маданият”-и собиқ
СССР, “аълочии матбуот”-и собиқ СССР ва ғайра
сарфароз гардида буд.

Соли 1990 баъд аз ба нафақа баромадан аҳолии
маҳалпаи Заргари ноҳияи Исмоили Сомонии шаҳри
ДУшанбе ӯро раиси маркази худидораи маҳалла
интихоб карданд. Ин вазифаро низ ӯ сарбаландона ва
бо масъулияти тамом иҷро мекард. Ба даву този ӯ
Ҳукумати xia.xp ҳавлиеро барои маҳалла ҷудо кард.
Акнун ӯ соатҳо дар идора нишаста, арзу доди мардумро
бо ҳамон тамкини ба худаш хос гӯш мекард ва то
метавонист ёрӣ мерасонд.

Ҳ. Файзиев сафар карданро дӯст медошт. Кумитаи
ветеранҳои шаҳрҳое, ки дар озод карданашон саҳм
гузошта буд, ба ҷашну вохӯриҳо даъват менамуданд. У
ба ҷашни 25 солагии аз фашистон озод шудани
Севастопол иштирок кард. 25 солагии рӯзи ғалабарб
дар Киев ҳамроҳи ветеранҳои дивизияи 87-ум ҷашн
гирифт. Боз ба бисёр шахрҳои дигар сафар намуда, бо
ҳамяроқонаш вохӯрд. Ҳар дафъа бо як олам таасурот
ва маводу мадорики тоза бармегашт, ки онҳо боиси
тавлид шудани очеркҳои нав мегардиданд.

9-уми майи соли 1995 дар Москва ба шарафи 50
солагии Ғалаба бар германияи фашистй намоиши
бошукӯҳе барпо гардид. Дар ин намоиш аз байни
ҳазорҳо иштирокунандагони ҷанг, ки дар Тоҷикистон
зиндагй мекунанд, 30 нафар даъват шуда буданд, ки
яке аз инҳо Ҳазраткул Файзиев буд.

Имсол халқх,ои дунё, аз ҷумла Тоҷикистони
соҳибистиқлоли мо 60 солагии рӯзи Ғалабаро ҷашн
мегиранд. Афсӯс, ки Ҳ. Файзиев дар ин ҷашн иштирок
намекунанд. Оре, сафи он мардони майдон торафт кам
шуда истодааст. Ҷомеаи мо бояд онҳоро қадршиносӣ
кунад. Вале хидматҳои рафтагонро низ набояд
фаромӯш кард.

Ёдашон ба хайр.

2005

174
ФАРЗАНДИ БАРУМАНДИ МИЛЛАТ

Фаъолияти пурсамар ва бобаракати устод
Муҳаммадҷони Шакурӣ, дақиқкорӣ ва дақиқсанҷӣ дар
таҳқиқи асари бадей, иқтидори зоҳир намудани назари
тоза ба ҳодисаҳои адабӣ ва ба миён овардани мулоҳиза
ва ақидаҳои ҷамъбастӣ он касро на факдт дар
мамлакати мо машҳур намудааст, балки берун аз хоки
он сазовори эҳтироми аҳли илму адаб гардонидааст.

Баъд аз нимаи дуюми садаи XX, яъне дар ахди
шӯравӣ аз Ҷумҳурии Тоҷикистон ягона шахсе, ки дар
пажӯҳиш ва таҳқик^ адабиёти муосири тоҷик ба дараҷаи
адабиётшиносони барҷастаи умумиииттифоқ расида, аз
тарафи онҳо эътироф шудааст, устод Муҳаммадҷони
Шакурии Бухорой мебошанд.

Китоби эшон, ки таҳти унвони «Обновление.
Таджикская проза сегодня», соли 1986 дар Маскав ба
забони русй интишор гардид, аз тарафи танқиди адабй
хуш пазируфта шуд. Мақолаҳояшон дар рӯзномаю
маҷаллаҳои Маскав, дар маҷмӯаҳои дастаҷамъие, ки ба
масоили муҳимми адабиёт бахшида мешуданд, зуд-зуд
ба табъ мерасиданд.

Устод Муҳаммадҷони Шакурӣ барои хидматҳояшон
дар соҳаи адабиёт узви пайвастаи Академияи илмҳои
Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуда, сазовори унвони
«Арбоби шоистаи илми Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва
чандин нишону медалҳои собиқ Ҳукумати Шӯравӣ ва
Тоҷикистони соҳибистиқлол гардидаанд. Барандаи
Ҷоизаи давлатии Тоҷикистон ба номи Абӯабдуллоҳи
Рӯдакӣ мебошанд.

Соли 1996 ба узвияти Фарҳангистони забону
адабиёти форсии Ҷумхурии Исломии Эрон баргузида
шуданд. Соли 2005 дар Техрон дар радифи олимони
тавонои риштаҳои гуногуни илму ҳунари Эрон ба се
нафар эроншиноси хориҷӣ аз тамоми мамолики дунё
унвон ва Ҷоизаи «Чеҳраҳои мондагор» супорида шуд,
ки яке аз онҳо устод Муҳаммадҷони Шакурӣ мебошанд.

Устод Муҳаммадҷони Шакурӣ дорои истеъдоди
камназири фитрӣ ва худодод мебошанд. Шояд ақлу

175
фаросати салиму зеҳни мустақим ва баъзе хислатҳои
неки инсонӣ ба эшон аз аҷдодонашон, ки шахсиятҳои
хирадманду фозил буданд, аз падари бузургворашон
Шарифҷон Махдуми Садри Зиё ба ирсият гузаштааст.
Аз тарафи дигар, ба ҷуз заҳматписандии худи устод
василаҳое буданд, ки барои нашъунамо ва сабзиши
истеъдоди эшон мусоидат карданд. Яке аз онҳо
роҳнамоии устод Садриддин Айнй мебошад, ки баъзе
пахдӯҳои истеъдоди он касро такой дода, дар
ташаккули шахсияташон хдмчун олим нақш гузоштааст.

Устод Шакурӣ имкон доштанд, ки борҳо бо
Садриддин Айнй ҳамсӯҳбат шаванд, ба суолҳояшон
ҷавоб гиранд ва аз маслиҳатҳояшон баҳра бардоранд.
Устод Айнй низ чун истеъдодшиноси бузург он касро
ҳамчун ҷавони қобилиятнок дарёфта, дар ҳар мавриди
муносиб дастгирӣ мекард, ба роҳи дурусти таҳқиқ ва
пажӯҳиш роҳнамоӣ менамуд.

Устод Муҳаммадҷон Шакурй дар китоби «Мактаби
одамият» ду лаҳзаи _мулокрти худро бо Садриддин
Айнй зикр кардаанд. У аз ҷумла менависад, ки дар
муҳокимаи китоби Айнй «Мирзо Абдулқодири Бедил»
дар Институти забои ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ
иштирок намуда, бо ташвиқи як корманди ин
пажӯҳишгоҳ ба он китоб чанд эрод гирифтаанд ва баъд
мақсади он одамро аз ин муҳокима фаҳмида, аз кардан
худ пушаймон шудаанд ва чанд вақт азоби рӯҳӣ
кашидаанд, ки ба рӯйи устод Садриддин Айнй чй тавр
нигоҳ мекунанд. Вале дар мулокрти навбатй устод Айнй
он муҳокимаро ба хотир намеорад ва ба суолҳои он кас
дойр ба ҳаёту эҷодиёти худаш муфассалан ҷавоб
мегӯяд.

Устод Муҳаммадҷони Шакурй дар ин маврид
навиштаанд: - «Гӯё воқеае pyx надода буд ва
муомилаи устод ба камина тамоман монанди
пештара давом мекард. Фақат дар охир, ки
нишонаҳои аз сӯҳбат монда шуданаш намоён шудан
гирифт, гуфт, ки дар кори илмӣ ба мавзӯъҳои майда
бисёр овора нашуда, мавзӯъҳои калонтар гирифтан

176
даркор. Ниҳоят ба ман муваффақият хост ва бо
ҳамон оҳанги хайрхоҳӣ гуфт: - Пекин ба кадом
мавзӯъ, ки даст занед, ба чй коре, ки машғул шавед,
ба асобағал одат накунед. Дар ҳар сурат, бе
асобағал гаштанро ёд гиред.

Донистам, ки «итобу-хитобаш» ҳамин аст.
Шубҳае намонд, ки дар маҷлиси муҳокима бо
далолати корманди нави пажӯҳишгоҳ барои
суханронии айбҷӯёнае ҷуръат кардани маро устод
аз куҷое фаҳмидааст ва акнун падарона насиҳат
мекунад, ки дар зиндагӣ ба ақли худ амал кардан
даркор аст, на ба гапи мардум. Он гуфтаи устод то
имрӯз дар гӯшам аст ва ҳеҷ фаромӯш нахоҳам
кард».

Дар мулоқоти дигар устод Садриддин Айнй
таассуроти худро аз як мақолаи Муҳаммадҷони Шакурӣ
чунин изҳор мекунад:

-«Муҳаммадҷон, мақолаатонро хондам.
Мақолаи нағз навиштаед. Дар бораи забони радио
гапҳои дуруст гуфтаед. Боракаллоҳ! Ҳамин тавр
навиштан гиред. Баъд ба Мирзо Турсунзода
муроҷиат намуданд.

-Рафиқ Турсунзода, Муҳаммадҷон шуданӣ
менамоянд. Ин касро тарбия кардан даркор.

Мирзо Турсунзода бо нишони қабулдошт cap
ҷунбонд:

-Барои тарбия ёфтани ҷавонҳо ҳама
шароит тайёр. Ин кас дар ҷойи нағз кор мекунанд.
Дар Институти забои ва адабиёт».

Баъд аз чанд сол устод Шакурй он мақолаи худро
аз нигоҳи дигар хонда, бо тааҷҷуб дарёфтанд, ки забони
худашон нуқсон дорад ва аз он беш ҳайратзада
шудаанд, ки устод Айнй дар ин бора чизе нагуфт, он
касро сарзаниш накард. Устод Шакурй дар бораи
сабабҳои чунин рафтори Садриддин Айнй андеша
ронда навиштаанд:

- «Ба фикрам устод Айнй он рӯз ба ҳамин
қабил андешаҳое маро як зарра сарзаниш накард, аз
айбҳоям чашм пӯшид, яъне гоҳ аз баъзе айбҳои

177
ҷавонон чашм пӯшидан мумкин будааст. Устод мани
навкорро дастгирӣ кард, ки ба як роҳи душворе
нотарсида қадам гузорам. Алҳақ, устодӣ чунин бояд.
Аз ҳамон вақт ба масъалаҳои маданияти сухан
шавқам афзудан гирифт».

Маълум мешавад, ки меҳру шавқи Мухдммадҷони
Шакуриро нисбат ба илми забон ва хусни баён устод
Садриддин Айнӣ ривоҷу инкишоф дода будааст.

Чанд сол муқаддам, ҳангоме ки рӯзномаҳои солҳои
чилуми асри гузаштаро варақ мезадам, чашмам дар
«Газетаи муаллимон»-и соли 1947 ба сарлавҳаи
«Вохӯрии мактаббачагон бо устод Айнӣ» афтод. Дар
ин мақола сухан дар бораи бо хонандагони мактаби
духтаронаи №10-и шаҳри Душанбе вохӯрдани
Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лоҳутӣ, Мирзо Турсунзода
ва дигар адибон мерафт. Дар зери мақола имзои
М.Шукуров гузошта шуда буд. Ҳамон вак^ ман
фаҳмидам ки ин мақолаи устоди гаронқадр
Муҳаммадҷони Шакурӣ аст. Ман ҳам дар он маҷлис
ҳамчун хонандаи ҳамон мактаб иштирок доштам ва
чунон ки дар мақола омадааст, шеъри ба ташрифи
устодон бахшидаамро хонда додам, вале макрад аз ин
мақоларо ёдовар шудани мо тамоман чизи дигар аст.

Гап дар сари он аст, ки устод Мухдммадҷони
Шакурӣ аз солҳои нахустини фаъолияти илмиву
эҷодиашон моҳияти суханронии Садриддин Айниро
дарк намуда, дар ҳамон мақола нуктаҳоеро зикр
кардаанд, ки рохҳои донишандӯзӣ ва баланд шудани
маънавияти хонандагонро нишон медиҳад. Ин мақола
хабари муқаррарӣ роҷеъ ба мулоқоти Садриддин Айнй
бо хонандагон набуда, барномаи мухтасари
таълимиест, ки ҳар як омӯзгор ҳангоми тадрис бояд
онро дар назар дошта бошад.

Аз навиштаҳои Муҳаммадҷони Шакурӣ бармеояд,
ки устод Садриддин Айнй адабиётро ҳамчун калиди
омӯхтани илмҳои дигар маънидод намуда, аҳамияти
онро дар вусъат пайдо кардани ҷаҳонбинии ҳар як
хонанда, дарки рӯйдодҳои зиндагӣ ва шинохти инсонҳо

178
таъкид кардааст. Пахдӯи дигари суханронии устод Айнй
ба онҳое нигаронида шудааст, ки машқи шеър ва
ҳикоянависӣ мекунанд. Дар ин масъала устод Айнй
раҳбарии шавкро шарти аввали нависандагй медонад.
Шарти дуюм хеле хуб донистани забони модарй аст.
Шарти сеюм хондан, фаҳмида хондани осори
классикони адабиёти форсу тоҷик мебошад.

Ба назар чунин мерасад, ки устод Муҳаммадҷони
Шакурӣ тамоми умр ин гуфтаҳои Айниро на фақат
сармашқи кори худ қарор додаанд, балки фаъолияти
пурсамари Айниро идома бахшиданд.

Аз он ки дар солҳои охир устод Шакурй дойр ба
масоили маърифату маънавияти мардум, мактабу
маориф, ворид намудани тагйирот ба усули таълиму
тадриси адабиёти тоҷик дар мактабҳои таҳсилоти
ҳамагонӣ ва олӣ китобу мақолаҳои пурарзиш ба табъ
расонида, диққати ахди ҷомеаро ба он ҷалб кардаанд,
тасодуфй нест. Устод дар давоми тамоми фаъолияти
илмй ва эҷодиашон аз ибтидои солҳои панҷохуми асри
гузашта cap карда, дар баробари ба вуҷуд овардани
асарҳои бунёдии адабиётшиносй, иштироки фаъолона
дар танқиди адабй ба усули таълиму тадрис, саводноку
забондон намудани мактаббачагон дахҳо мақолаву
китобҳои дастурй бахшида буданд. Он кас муаллифи
нӯҳ китоби дарсӣ (аз синфҳои ибтидой то синфҳои
болоии мактабҳои миёна) мебошанд. Дар ҳамаи инҳо,
чи дар маҷмӯаи накди хаттй, чи дар усули тадриси
забону адабиёти тоҷик ва китобҳои дарсй устод Шакурй
кӯшиш кардаанд, ки матни хубу аълоро интихоб кунанд,
то ки ҳам шавқи хонандагонро бедор намоянд ва ҳам ба
омӯхтани забону андӯхтани дониш мусоидат кунанд.
Масъалаи мактаб ва беҳтар намудани дарсҳои забону
адабиёт ҳамеша дар маркази диққати устод Шакурй
қарор гирифтааст.

Дар солҳои панҷоҳум он кас аз сӯҳбат бо
хатмкардагони донишкадаҳои шарқшиносии Маскаву
Ленинград, баъдтар донишмандони номй Михаил Занд,
Александр Эделман, Владимир Лифшитс, ки ба

179
Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ ба кор
омада буданд, фаҳмиданд, ки онҳо забонро бевосита
ба матн такя карда, асосан аз осори Фирдавсй, Саъдй
ва Ҳофиз меомӯхтаанд, яъне аз ҳамон анъанаи мактаби
кӯҳнаи мо истифода мекардаанд. Сабаби асосии дар
зарфи панҷ сол ба таври комил забони тоҷикиро аз худ
намудани онҳо дар ҳамин будааст. Баъд аз ин устод
Муҳаммадҷони Шакурй ба хулосае омаданд, ки дар
мактабҳои миёнаву олии Тоҷикистон тарзи омӯзиши
забони модарй ва адабиёти классикиро дигар кардан
даркор аст. Зери сарлавҳаи «Таълими адабиёти
тоҷикро дар мактабҳои миёна ва олй беҳтар
намоем» дар рӯзномаи «Тоҷикистони советй» (16
марти соли 1957) мақолае ба табъ расониданд ва дар
он андешаҳояшонро дар ин бобат баён намуданд.

Баъдтар бо беш аз пеш афзудани таҷрибаи тартиб
додани китобҳои дарсӣ, омӯхтани таърихи мактабу
мадрасаи Шарқ ва асарҳои назариялардозони-'
омӯзгории Русия ва Г арб устод Шакурй ақидаеро
пешниҳод намуданд, ки «ғояи инсонгароии омӯзишу
парвариш барои мактаби тоҷикӣ ва ислоҳи он
бештар судманд хоҳад буд» - зеро ки навиштаанд
эшон - «инсонгароии омӯзишу парвариш ба
хусусиятҳои таърихии мактабу маорифи тоҷикон, ки
таҳсилоти ибтидоиву олии онҳо бештар аз ҳазор
сол собиқа дорад, мувофиқ буда, бар хостҳои
иҷтимоиву маънавии онҳо беҳтар аз ҳама равияҳои
дигар посух мегӯяд». Ин ақидаашонро он кас дар
мақолаи «Ҳикмати асрҳо» зикр намуданд ва он дар
Маскав дар рӯзномаи «Советская культура» 1-уми
сентябри соли 1988 интишор ёфт.

Баъд аз соҳибистиқпол шудани Ҷумҳурии
Тоҷикистон устод Муҳаммадҷони Шакурй ба
масъалаҳои фарҳангу маънавият, забону миллат,
мактабу маориф ба таври ҷиддӣ машғул шуданд. Эшон
дар муҳокимаи консепсияи мактаби миллй, ки аз
тарафи Вазорати маорифи Ҷумхурии Тоҷикистон ва
Пажӯҳишгоҳи омӯзгорӣ тартиб дода шуда буд,

180
фаъолона иштирок намуданд ва чанд макрлаи
пурарзиш навиштанд.

Соли 2002 китоби «Инсонгароии омӯзиш ва
забони милли» дастраси хонандагон гардид. Дар ин
китоб он кас мактаби миллй ва инсонгарой, инсонгарой
ва ҳамбастагии саводу маънавият, истикдоли сиёсй ва
истиқлоли фарҳангӣ, Қонуни забои ва амали он барин
масъалаҳои доғи рӯзро мавриди баррасӣ қарор дода,
пешниҳодҳои муфид ва пурарзиш арза доштаанд. Дар
ин китоб ва дигар асарҳояшон низ устод Шакурӣ
моҳияти аслии адабиётро дар тарбияи инсони босаводу
бофарҳанг мебинанд. «Инсон шудан аз олим шудан
муҳимтар аст, - навиштаанд он кас, - шахсе, ки илм
ба даст овард, аз одамият дур монда бошад, кам
арзиши инсонӣ дорад. Касе аз илми риёзӣ ё физика
ва ё кимиё бебаҳра монда бошад, чандон айб нест,
аммо аз илми одамият, аз одамгарй, ахлоқу одоб
камбаҳра монда бошад, айб аст, аз савод, аз
адабиёту таърих, аз эҳсоси мусиқӣ дур ва
бефарҳанг мондан мумкин нест. Олим шудан шарт
нест, босавод будан зарур аст. Оне, ки илм омӯхта,
вале аз одамияту маънавият дур монда бошад, аз
эҳтимол дур нест, ки илму дониши ӯ бар сари халқ
балоҳо биёварад... Мақсад аз инсонгароии омӯзиш
таълими бартарии одамият дар ҷомеа мебошад».

Устод Муҳаммадҷони Шакурй яке аз он олимони
ангуштшуморе мебошанд, ки тамоми соҳаҳои
филологиям тоҷикро фаро гирифта, дар рушду нумӯи он
саҳми пурарзише гузоштаанд, вале эшон пеш аз ҳама
ва беш аз ҳама муҳаққиқи адабиёти муосири тоҷик
мебошанд. Дар маркази андешаҳои эшон муҳимтарин
масъалаҳои назарй ва амалии адабиёти муосир қарор
гирифтааст. Доираи мавзӯъ ва масоили мавриди
таҳқиқи Муҳаммадҷони Шакурй хеле пурвусъат ва
доманадор мебошад. Он кас ба кадом мавзӯе, ки даст
зананд, хоҳ калон бошад, хоҳ хурд, ба решаҳои он амиқ
назар меандозанд ва онро дар ҳамбастагӣ бо
анъанаҳои адабиёти гузаштаамон баррасй менамоянд.

Устод Муҳаммадҷони Шакурй бештари вак^у
кувваи худро ба таҳқиқи эҷодиёти Садриддин Айнй

181
бахшидаанд. Дойр ба эҷодиёти устод Айнй чи дар
Тоҷикистону Узбекистон ва чи дар Маскав асарҳои
хурду калони зиёде навишта шудаанд, вале асарҳои ба
Айнй бахшидаи устод Шакурй бо назари амикрави
таърихии муаллиф, ошкор намудани моҳияти ҳодисаҳои
иҷтимоие, ки дар асарҳои нависанда инъикос ёфтаанд,
нишон додани миллият ва поэтикам ин асарҳо фарқ
мекунад. Китобҳои эшон «Хусусиятҳои ғоявию бадеии
«Ёддоштҳо»-и Садриддин Айнй» (1966), «Садриддин
Айнй» (бо ҳуруфи ниёгон, 1978), «Насри реалистй ва
таҳаввули шуури эстетики» (1987), «Садриддин
Айнй - равшангари таърихи тоҷикон» (2001),
«Сарнавишти форсии тоҷикии Фарорӯд дар садаи
бист» (2003) ва ғайра дар нишон додани фаъолияти
адабй, илмй, фарҳангӣ ва иҷтимоии устод Айнй, нишон
додани маҳорати асарофаринии ӯ, шинохти шахсияти
нотакрори ӯ, намудор сохтани симои эшон ба гуфти
Бобоҷон Ғафуров ҳамчун «падари миллат», нишон
додани хидматҳои бузурги ӯ дар назди халқи тоҷик, дар
пешрафти худшиносии таърихӣ ва худогоҳии миллим
вай, талошу муборизаҳояш барои ҳифзи арзишҳои
маънавй на фақат дар таърихи адабиётшиносии тоҷик,
балки илми ҷомеашиносӣ нақши муҳим бозидаанд ва
дар оянда хоҳанд бозид.

Устод Шакурй ба эҷодиёти Айнй гаштаву
баргашта муроҷиат намуда, ҳар дафъа хусусияти
наверо кашф мекунанд. Дар китоби ба тозагй
нашрнамудаи худ «Нигоҳе ба адабиёти тоҷикии садаи
XX» (2006) навиштаанд: «Дар даҳаи бистуми қарни
бистум, ки тоҷикони Мовароуннаҳр дар айнй
шиддати муборизаҳои таърихи бе роҳбари
забардасти сиёсӣ ва тӯдакаши ҷаррор монданд,
қалами Айнй кори шамшер кард; фаъолияти
иҷтимоӣ ва илмиву равшангарии ӯ вазифаи
муҳимми сиёсй адо намуда, барои худшиносии
миллим мардум, барои пайдо шудани сардорони
лоиқи сиёсй ва барои муайян шудани сарнавишти
таърихии миллат нақши муҳим ифо кард» (саҳ.212).

Солҳои шастуми садаи бисти мелодй дар адабиёти
умумииттифоқӣ, аз ҷумла дар насру назми тоҷик равняй

182
таҳлилию таҳқиқӣ рӯйи кор омад. Ин аз
адабиётшиносон низ дар пажӯҳишу таҳқик, диди тозаеро
тақозо дошт. Устод Шакурӣ аввалин шуда дар мақолаю
асарҳои худ ошкор намудани моҳияти эстетикии
рӯйдодҳои адабӣ, пажӯҳишу таҳлили сабку услуби
шоиру нависандагони тоҷикро мавриди назар қарор
додаанд. То асарҳои устод Муҳаммадҷони Шакурӣ дар
илми адабиётшиносии тоҷик ба масъалаи сабку услуби
нависандагон, махсусан ҷанбаи миллим онҳо камтар
таваҷҷӯҳ зоҳир мешуд. Дикҳати муҳаққиқонро бештар
услубшиносии лингвистӣ ба худ ҷалб карда буд.
Услубшиносӣ дар ин соҳа, чунон ки худи устод
Муҳаммадҷони Шакурӣ қайд кардаанд, аз як силсила
таҳқиқоти Носирҷон Маъсумӣ оғоз ёфта, дигар
забоншиносон равияи эшонро давом доданд.

Устод Шакурӣ масъалаҳои услуби нигорандагиро
дар садам XX ва шаклу сабкҳои нависандагони тоҷикро,
махсусан дар китоби «Диди эстетикии халқ ва насри
реалистӣ» хеле амику ҳартарафа ба таҳқиқ
гирифтаанд. Маҳз он кас нахустин бор дар бораи
ҷараёни романтикии услуб ва ҷараёни услубии
реализми сирф дар зҷодиёти адибони тоҷик сухан ба
миён овардаанд.

Он кас дар асарҳои бадеии устод Айнӣ ду равияро
муайян намуда, аз ҳамин нук^таи назар онҳоро таҳпил
кардаанд: равияи реалистӣ ва романтики.

Устод Шакурӣ махсусиятҳои реализми Айниро аз
фардияти эҷодии худи ӯ, аз муҳимтарин хосиятҳои диди
эстетикии халқ, ки дар фолклор ва адабиёти классикии
форсу тоҷик ифода ёфта буданд, ҷустуҷӯ намуда, айни
замон обуранги романтикии онҳоро таъкид кардаанд.
Он кас навиштаанд: - «Агар моҳияти сабки Айниро ба
таври умумй бо ду калима муайян карданй шавем,
мумкин аст гуфт, ки дар сабки Айнй кӯшише дар
роҳи васеътару амиқтар фаро гирифтани вокеият ва
таҳқиқи иҷтимоиву фалсафӣ бо тасвирҳои
ҳаяҷономез ва рангину пуртаъсир, бо унсурҳои
романтизми классикии тоҷик ба ҳам омадааст».

Устод Муҳаммадҷони Шакурӣ услуби эҷодии
Садриддин Айнӣ ва Ҷалол Икромиро реалистии омехта

183
бо обуранги романтики муайян карда бошанд, ба
ҷараёни услубии реализми сирф асарҳои Сотим
Улуғзода, Пӯлод Толис, Фазлиддин Муҳаммадиевро
мансуб донистаанд. Он кас инчунин ба эҷодиёти
шоирону нависандагони тоҷик Ҷалол Икромй, Сотим
Улуғзода, Мирзо Турсунзода, Лоиқ Шералӣ, Раҳим
Ҷалил, Саттор Турсуну Урун Кӯҳзод, Баҳром Фирӯз ва
Абдулҳамид Самадов мақола ва рисолаҳои алоҳида
бахшида, андешаҳои хеле ҷолиб баён намудаанд.

«Санъате, ки - навиштаанд он кас - аз заминаи
миллӣ канда шудааст, моҳияти аслии худро аз даст
медиҳад. Фақат дар сурате ки санъаткор дар
заминаи халқӣ устувор аст, санъати олиро ба вуҷуд
овардан мумкин аст».

Устод Шакурӣ аз ҳамин нук^аи назар ҷихдтҳои
халқӣ, миллӣ ва байналмилалии назму насри тоҷикро
чи дар мисоли эҷодиёти шоирон (Мирзо Турсунзода,
Лоиқ Шералӣ, Бозор Собир ва дигарон) ва чи носирон
(Ҷалол Икромй, Сотим Улуғзода, Пӯлод Топис,
Фазлиддин Муҳаммадиев, Аабулҳамид Самадов, Урун
Кӯҳзод, Сорбон) бо далелҳои мӯътамад ва боварибахш
нишон дода, дар айни замон таъкид намудаанд, ки «он
чи аз адабиёти дигар халқҳо омад, низ ғайрифаъол
набуда, қобили таъсири ҷиддист. Унсурҳои соф
миллӣ ва унсурҳое, ки аз дигар халқ омадаанд, дар
адабиёт байни худ амали мутақобили диалектики
дошта, ба шаклу мазмуни якдигар таъсир
мерасонанд. Ин амали мутақобил боиси ғанӣ
шудани адабиёт ва яке бар чанд афзудани қувваи
он мегардад».

Дар тӯли беш аз панҷоҳ соли кор дар Институти
забои ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ дар зери роҳбарӣ ва
иштироки бевоситаи устод Муҳаммадҷони Шакурй чй
қадар асарҳои дастаҷамъии бунёдӣ ба миён омаданд:
«Очерки таърихи адабиёти советии тоҷик» дар ду
ҷилд дар Душанбе ва як ҷилди он дар Маскав ба табь
расид. «Таърихи адабиёти советии тоҷик: инкишофи
жанрҳо», ки дар шаш ҷилд пешбинӣ шуда буд ва чор
муҷаллади он дастраси хонандагон гардид, «Фарҳанги
забони тоҷикӣ» дар ду ҷилд, ки 37 сол боз чун китоби

184
рӯйимизӣ ба зиёиён хидмат мекунад. Танҳо китобҳои
худи устод Муҳаммадҷони Шакурӣ 44 номгӯйро ташкил
намуда, теъдоди мақолаҳояшон аз 500 адад
гузаштааст.

Ҳарчанд баъд аз солҳои навадуми асри гузашта
устод Шакурӣ бо масъалаҳои ҷомеашиносӣ,
худшиносии миллӣ, фарҳангу маънавият, мактабу
маориф бештар машғул гардиданд, вале аз таҳқик^
илмӣ лаҳзае дур нашудаанд. Устод доир ба рӯзгору
осори Садри Зиё корҳои зиёдеро анҷом дода, ҳам қарзи
фарзандӣ ва ҳам вазифаи худро ҳамчун олими
адабиётшинос сарбаландона адо намуданд.

Он кас ба адабиёти шӯравӣ бо диди наву фаҳмиши
нав назар афканда, баъзе равандҳои онро аз нав ба
таҳқиқ кашидаанд, чеҳраҳои то ин дам наомӯхтаи
адабиёти қарни XX, аз ҷумла Сиддиқии Аҷзӣ ва
Абдурауфи Фитратро ба хонандагони имрӯз муаррифӣ
намудаанд.

Устод Шакурӣ мунаққиди борикбин буда, ба асари
хоҳ адиби ҷавон ва хоҳ калонсоли соҳибтаҷриба бо
камоли ғамхорӣ ва дилсӯзӣ муносибат мекунанд, аз
рӯйи инсофу адолат хусну қубҳи онро нишон медиҳанд.

Устод ба шогирдонашон, балки на фақат ба
шогирдонашон, ба ҳар касе, ки барои маслиҳат меомад
ва ҳоло ҳам меояд ва ё дастнависи худро барои хондан
медиҳад, дар таҳқиқи асари бадей пеш аз хдма инсони
ҳақиқӣ буданро талқин мекунанд. Дар ҳар асари
таҳқиқшаванда шахсияти муаллифро ба эътибор
гирифтан, ба иззати нафси ӯ нарасида баҳои холисона
додан, аз талабҳои асосии он кас аст. Инро худашон
ҳамеша риоя мекунанд. Муаллифи асари
таҳқиқшаванда аз сатрҳои аввали мақолаи устод
Шакурӣ хайрхоҳ будани он касро ҳис мекунад, бинобар
ин, вақте ки аз нуқсонҳои асараш сухан меравад, асабӣ
намешавад ва хотираш озурда намегардад, баръакс, ба
асараш бори дигар бо назари танқидӣ менигарад, дар
атрофи мулоҳизаҳои устод андеша меронад ва ба
ислоҳи он мекӯшад.

Дигар аз талабҳое, ки устод Шакурӣ риояи онро
ҳамеша исрор мекунанд, қайд ва эътироф намудани

185
хидмати онҳое, ки дар таҳқик,и ин ва ё он мавзӯъ сарф
кардаанд. Иҷрои бекаму кости ин талаби муқаррарӣ дар
таҳқиқоту пажӯҳиши илмӣ ба ҳалолкорӣ ва бовиҷдонӣ
барин хислатҳои ҳамидаи инсонӣ вобаста мебошад.

Дар як сӯҳбат бо кормандони Институти забон ва
адабиёти ба номи Рӯдакӣ нависандаи маъруфи мо
Сотим Улуғзода чунин суханони Абӯрайҳони Беруниро
иқтибос оварда буданд: - «Қабл аз иқдом кардан ба
илм равони худро аз фасод, аз одатҳои ношоиста,
аз шӯҳратпарастӣ ва ғараз пок бояд кард». Устод
Шакурӣ аз зумраи он шахсонеанд, ки дилу равонашон
ҳамеша пок аст ва инро кас метавонад дар ҳар асари
хурду калони эшон эҳсос кунад.

Устод Муҳаммадҷони Шакурӣ дар сафи онҳое қарор
гирифтаанд, ки дониш, кувва ва таҷрибаи ҳаётию
эҷодии худро ба манфиати илм, ҷамъият ва мардум
бедареғ сарф мекунанд. Диққати он касро вазъи забони
адабии тоҷик, ахпоку маънавияти ҷомеа, баланд
бардоштани ифтихори миллӣ, инчунин мероси
гаронбаҳои ниёгонамон «Шашмақом» ва мусик^и
халқию касбии имрӯза, хусни биноҳои шаҳрамон ва
номи кӯчаҳои он, барномаҳои радиову телевизион ва
забону тарзи баёни ровиёни онҳо баробар ба худ ҷалб
мекунад. Устод доир ба ин масъалаҳо на фақат дар
ҷойҳои лозима изҳори ақида кардаанд, балки китобу
мақолаҳои зиёд навиштаанд.

Устоди арҷманди мо ҳоло дар рӯзҳои хдштодумин
солгарди ҳаёти бошарафи худ бо дили пурҷӯш кор ва
эҷод мекунанд. Устоди гиромиро бо ин ҷашни саид
табрик намуда, барояшон тани сиҳат, умри дароз,
комёбӣ ва пирӯзиҳои бештареро таманно дорем.

Мо, шогирдон ва ҳамкорон, аз рӯйи эҳтиром ва
ихлос устодро «Муаллим» мегӯем. Ҳамеша саломат,
бардам ва хушу хуррам бошед, муаллими азизи мо!
Бигзор Шуморо шавқу илҳом ҳеҷ вақт тарк накунад.

2006

186
ҚИССАИ МУХТАСАРИ ЯК ЗАНИ ФИДОИ

Иноят Рустамова - Ходими хизматнишондодаи
маданияти Тоҷикистон, узви Иттифоқи журналистони
Тоҷикистон, нафакдгири шахсӣ барои хидматҳои
шоистааш дар назди ҷумхурӣ, шахсест беш аз 35 соли
умри хешро сарфи пешрафту инкишофи Радиои тоҷик
намуда, дар тарғибу таблиғи адабиёт ва адибони тоҷику
ҷаҳонӣ, хунармандон ва санъаткорон саҳми арзандае
гузоштааст.

Дар хуҷҷатҳои расмӣ ӯ Иноят сабт ёфтааст, вале чи
хешу табор ва чи дӯстону наздикон, чи ҳамсабақону
ҳамкорон ӯро Ина меноманд, на “Инна"-и русӣ, балки
«и»-ро ба тарзи тоҷикӣ дароз талаффуз мекунанд. Ин
аз он сабаб аст, ки ӯ дар мактаби русӣ таҳсил
намудааст ва ҳамсинфонаш номи Иноятро кӯтоҳ карда,
ба Инна табдил додаанд, тоҷикон бошанд, аз он Ина
сохтаанд.

Инак, Ина Рустамова соли 1948 мактаби миёнаи
шаҳри Конибодомро хатм намуда, ба Донишгоҳи
давлатии Тоҷикистон, ки ҳамон сол таъсис ёфта буд, ба
факултаи таъриху филологияи гурӯҳи тоҷикӣ дохил
шуд. Ман бо ӯ ҳамсабақ ҳастам. Дар аввал барои Ина
бисёр мушкил буд. Дар як ҷумла чанд калимаи русиро
ҳамроҳ мекард. Ҳамкурсон ба ӯ ёриву мадад
мерасониданд. Гоҳ ба забонаш эрод мегирифтанду гоҳ
оромона ислоҳаш мекарданд ва ҳарчиро нафаҳмад,
мефаҳмониданд.

Дар ҳамон солҳои донишҷӯиямон Ина орзуи ровии
радио шудан дошт. Овози гӯшнавози ровиёни машхури
он замон Севарой Қосимова ва Санавбар Азизова ба ӯ
бисёр писанд буд. Мегуфт, ки оё ман мисли ҳаминҳо
хонда метавониста бошам? Овозам аз радио чӣ хел
садо медода бошад?

Рӯзе устод Ҳилол Каримов ба мо муроҷиат карда
гуфтанд, ки барои шӯъбаи хориҷии радиои Тоҷикистон

187
як нафар ровии зан лозим аст. Кй майя дорад? Вақти
зиёдеро намегирад, хамагй як соат. Ҳамаамон ба Ина
нигоҳ кардем. Ина гуфт:

-Муаллим, агар мувофиқ донед, ман мехоҳам.

Устод Ҳилол Каримов он вақт муовини вазири
корхои хориҷии ҷумҳурӣ буданд ва бахши хориҷии
радиои тоҷик дар зери назорати он кас буд.

Муаллим аз ҳамкурсамон Абдукрдир Маниёзов,
ки дар шӯъбаи хориҷии радио ровй шуда кор мекард,
хоҳиш намуданд, ки Инаро он ҷо барад ва овозашро
санҷанд. Хушбахтона, овози Инаро писандиданд ва ӯ ба
кор кдбул шуд. Абдуқодир ҳар рӯз бо ӯ машқ мекард ва
ҳар бегоҳ як соат барои форсизабонони хориҷӣ ахбор
мешунавониданд.

Ҳамаи ин барои дарсҳои забону адабиёти
тоҷикро азхуд намудани Ина мусоидат кард ва ӯ ба
ҳамкурсон расида гирифт.

Дар курси якум ҳамроҳи мо Пӯлод Толис низ
таҳсил мекард. Вақте ки Толис ба хондан омад, аллакай
ӯро чун нависандаи ҷавон мешинохтанд. Ҳикояҳояш
дар саҳифаҳои рӯзномаю маҷаллаҳо интишор
меёфтанд. Ҳамон сол, яъне соли 1948 нахустин
маҷмӯаи ҳикояхои ӯ бо номи «Чароғҳо» ба табъ
расида буд.

Толис аз сермутолиатарин нависандагони тоҷик
буд. Ҳар рӯз китоби наве дар даст ба донишгоҳ меомад.
Агар дарси ягон муаллим маъкул нашавад, ба мизи
охирини дарсхона рафта менишасту китоб мехонд.
Боре баъд аз хондани «Дод аз дасти ақл»-и
А.С.Грибоедов нақшҳои асосиро дар байни мо аз рӯйи
хислатҳои ҳар кадомамон тақсим кард. Номи яке аз мо
Софя Павловна, дигаре Чатский, сеюмй Лиза ва
чаҳорумӣ Молчалин буд. Дар намоишномаи Грибоедов
як зану шавҳари ҷавон бо номи Платон Михайлович ва
Наталья Дмитриевна амал мекунанд. Толис худро
Платон Михайлович ва Инаро Наталья Дмитриевна
меномид. Ҳамаамон медонистем ,ки ӯ Инаро дуст
медорад. Баъдтар номи ҳамаамон фаромӯш шуд, вале

188
Инаю Толис ба ҳамдигар баъд аз хонадор шудан ҳам бо
ҳамин ном муроҷиат мекарданд, вале дар курси якум
Ина он қадар хдм ба Толис таваҷҷӯҳ намекард.

Толис баъди хатми курси якум дигар ба даре
наомад. Маълум шуд, ки ӯ номаи камол надоштааст.
Баъд аз синфи ҳафтум мактабро партофта, ба чопхона
ба кор даромада буд ва ба қавли Максим Горкий
«Университети ҳаёт»-ро гузашта буд. Дар гузашта
шахсонеро, ки мадрасаро хатм мекарданд, «хоки
мадрасаро лесида, мулло шудагй» мегуфтанд. Толис
то ба донишгоҳ омадан «хоки чопхонаро лесида»
дониш андӯхт. Шавку ҳавас ба каломи бадеъ ва мехру
муҳаббат ба китоб ҳаёти ӯро ба чопхонаву рӯзнома сахт
пайваста будааст.

Иттиходияи нависандагони Тоҷикистон ӯро ба
Донишкадаи адабии ба номи Горкийи шахри Маскав ба
хондан фиристод, вале ба сабаби номаи камол
надоштанаш курси якумро тамом карду аз он ҷо ҳам
баргашта ба Душанбе омад.

Устод Боқӣ Раҳимзода падарвор Пӯлод Толисро аз
дасташ гирифта, ба мактаби рақами 10 бурданд, то
имтиҳони мактаби миёнаро мустақилона (ба таври
экстерна) супорад. Ҳар дафъа, ки ӯ ба имтиҳон
медаромад, устод Боқӣ дар паси дар менишастанд.
Ҳамин тавр, Толис соҳиби номаи камол шуд, вале дигар
ба Маскав барои идомаи таҳсил нарафт. Албатта,
сабаби асосии он Ина буд. Толис дигар домани Инаро
cap надод ва ӯро ба худ ошиқ кард. Онҳо кдрор доданд,
ки баъди донишгоҳро хатм намудани Ина хонадор
хоҳанд шуд.

Инак, мавриди тӯй расид. Хешу таборон ва дӯстони
Толису Ина бо иштироки устодон Боқӣ Раҳимзода,
Мирзо Турсунзода, Мирсаид Миршакар ва дигар
нависандагон дар рӯйи ҳавлии калоне, ки омӯзгорон ва
аспирантони донишгоҳ зиндагй мекарданд, туи зебое
барпо карданд. Садом суруду мусикй, шеърхонига
қадахгӯйӣ, шӯхию аскияпардозӣ берун аз деворҳои он
ҳавлӣ ба дуриҳо танинандоз шуд... Баъд аз ними шаб

189
келину домодро ер-ергӯен ҳамаи суннатҳои ачдодиро
ба ҷо оварда, ба хонаашон бурдем.

Ина ҳангоми таҳсил дар донишгоҳ_ба корҳои
ҷамъиятӣ фаъолона ширкат меварзид. У муовини
котиби комсомолии донишгоҳ буд. Баъд аз хатми
мактаби олӣ вайро ба аспирантура тавсия намуданд.
Ф.И.Стеклова ном муаллимаи адабиёти хориҷӣ
роҳбарии кори илмии ӯро ба ӯхда гирифт, вале ҳанӯз ба
фаъолияти илмӣ амиқ фурӯ нарафта, ӯро ба Кумитаи
Марказии Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон даъват
намуданд ва гуфтанд, ки вайро ба кори комсомол
гирифтанианд. Дере нагузазашта Анҷумани
комсомолони Ҷумхурии Тоҷикистон ӯро котиби Кумитаи
Марказии ЛКСМ-и Тоҷикистон интихоб намуд. Баъд аз
чанд муддат муовини сармуҳаррири рӯзномаи
«Комсомолн Тоҷикистон» таъйин шуд, аммо
нигоҳубини кӯдакони хурдсол, ки пайи ҳам таваллуд
шуда буданд ва нигоҳубини шавҳари нависандааш,'
рӯзгордорӣ ба ӯ имкон надод, ки ба кори рӯзноманигорӣ
машғул шавад. У ба ҳайси ровии яксоатаи Радиои
Тоҷикистон ифои вазифа намуд.

Ина бозору рӯзгорро низ ба гардани худ плрифт, то
Пӯлод Толис факдт бо шуғли дӯстдоштааш машғул
шуда тавонад. Дар ҳақиқат Толис беҳтарин асарҳояш,
аз ҷумла ҳикояҳои «Лолачинй», «Духтар», «Хотираҳо
дар бораи Садриддин Айнӣ» ва қиссаи «Тобистон»-
ро дар ҳамин давра эҷод кард.

Ба хонаи обод ва рӯзгори пурнишоти онҳо чашм
расид. Толис дар айни камоли умр, айёми хуши
хонадорӣ, айёми шавку шодӣ аз нахустин
қадамгузориҳои Райҳони нӯҳмоҳа, айёми шавку шодӣ аз
суханони ширин ва суолҳои бешумору, шӯхию бозиҳои
тифлонаи Лолаи шашсолаю Азизаи панҷсола дунёро
падруд гуфт.

Толис рафту на фақат дар дили ҳамсари азизаш,
ҳамсаре, ки дӯсташ медошт, захми носур зад, балки
бори гарони хӯрондану пӯшондану хонондани се

190
фарзандашро ба китфони нозуки ӯ гузошту рафт. Ина
ин бори гаронро танҳо худаш кашид.

Баъди даргузаштани Пӯлод Толис Ина ба кори
рӯзонаи радио гузашт. У дар шӯъбаи аз ҳама
калонтарини адабӣ - драмавӣ аввал ба ҳайси муҳаррир
ва пас дар зарфи 25 сол сармуҳарририи шӯъбаи
мазкурро ба ӯхда дошт. Дар ин муддат ба шӯъбаи
адабиёт ҷавонони соҳибистеъдодро ҷамъ намуд. Дар
ин шӯъба Лоик; Шералй, Аскар Ҳаким, Саидалй Маъмур,
Сорбон, Абдунабй Сатторзода, Абдурофеъ Рабиев,
Адаш Истад, Ҷумъа Одинаев, Латофат Кенҷаева ва
дигарон, ки баъдтар ифтихори адабиёти мо гардиданд,
кор мекарданд. У ба онҳо чун модари ғамхор ва хоҳари
дилсӯз муносибат мекард, онҳоро ҳамеша дастгирӣ
менамуд, вале иҷрои нақшахояшонро сахт талаб
мекард. Барой ҳамаи онҳо ӯ Инаойтӣ буд.

Ина на фақат бо ёрии ҳамкоронаш, инчунин
Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон фаъолияти
шӯъбаи адабӣ - драмавии Радиои Тоҷикистонро ба
дараҷаи баланд бардошт, балки худаш барномаҳои
рангин таҳия мекард. Махсусан дар навиштани
сенарияҳо бевосита аз рӯйи асарҳои адибон, таҳияи
барномаи «Театр дар назди микрофон» тахассус
пайдо кард. У дар сафарҳои адибон ба ҷумхуриҳои
дигар онҳоро ҳамроҳӣ мекард, то аз ҷойи воқеа
репортаж ташкил кунад, бо нависандагони дигар халкҳо
ошноӣ пайдо кунаду баъд шунавандагони Радиои
тоҷикро бо рӯзгор ва осори онҳо шинос намояд.
Асарҳои аз рӯйи сенарияҳои ӯ таҳияшуда ба фонди
тиллоии Радиои тоҷик дохил шудаанд. Ду
радиопостановкааш аз рӯйи асари Фазлиддин
Муҳаммадиев - «Кулбаи охирин» ва Ғанӣ Абдулло -
«Абдулло Раҳимбоев» ба фонди тиллоии Радиои
умумииттифоқии Маскав ворид шудаанд.

Ина зани меҳнатӣ, ташкилотчӣ ва дилбар аст. Дар
зарфи 35 соли кориаш дар радио ӯро бисту ду
маротиба котиби ташкилоти партиявии радио ва

191
телевизион ва борҳо узви пленуми ҳизбии ноҳиявӣ ва
шаҳрӣ интихоб намудаанд.

Беш аз чиҳил сол мешавад, ки Ина узви Иттифоқи
журналистони Тоҷикистон мебошад ва ӯ аввалин
занест, ки дар Анҷумани сеюми Иттифоку
журналистони СССР ягона вайро аз Осиёи Миёна узви
раёсат интихоб карда буданд.

Ҳамзамон дар зарфи ин солҳо ӯ понздаҳ маротиба
китобҳои шавҳараш Пӯлод Толисро ба забонҳои русӣ
ва тоҷикӣ дар Маскаву Тошканд ва Эрону Тоҷикистон ба
табъ расонидааст.

Соли 2009 ба пешвози 80-солагии Пӯлод Толис ба
ҳамаи мушкилот нигоҳ накарда, бо кӯмаки Иттифоқи
нависандагони Тоҷикистон ва нашриёти «Адиб» ва
«Офтобак» ӯ китобҳои «Тобистон»,«Лолачинй» ва
«Мӯрчаяк»-ро аз чоп баровард.

Кори радио мисли ҳамаи корҳои идеологи шебу
фарозҳои бисёре дорад. Боре ӯро парешонҳолу'
музтариб дидам. Аҳвол пурсидам. Гуфт:

-Ба Кумитаи Марказии ҳизб даъватам
кардаанд. Роҷеъ ба раиси як колхоз гуфтор ташкил
карда будем. Маълум шуд, ки як рӯз пеш ӯро бо гуноҳе
аз вазифааш гирифтаанд. Барои ин кор Инаро ба
Кумитаи Марказии Ҳизби Коммунист даъват
намудаанд. Уро тасаллӣ доданӣ шуда гуфтам:

-Хайр туро ба маҳбас меандознд ё ба дор
мекашанд? Ин қадар метарсӣ ва ғам мехӯрӣ. Агар ҷазои
сахт доданӣ шаванд, аз кор мегиранд. Гуфт: - Ман аз
ҳамин метарсам. Баъд ба кори рӯзноманигорӣ роҳ
намедиҳанд. Хайрият кораш ба хубӣ ва хушӣ анҷомид.

Ҳамин тавр, Ина кор карду кор кард. Ба нафақа
баромаду кор кард. Фарзандонашро ба камол расониду
хононд.

Лола баъд аз хатми мактаби миёна ба
Консерваторияи шахри Маскав дохил шуд. У ҳафт сол
дар он ҷо аввал дар консерватория баъд дар
аспирантура таҳсил намуд. Модари зор зуд-зуд ба
ҷустуҷӯйи одаме мешуд, ки ба Маскав равон аст.

192
Саҳарии барвак^у нисфи шаб нагуфта ба фурӯдгоҳ
медавид, то ба Лолааш аз бӯстони Толис сабзавоту
кабудии диёр ва меваҳои тару тозаи онро фиристонад.

Ҳоло Лола оҳангсоз ва мисли падараш эҷодкор аст.
Мусиқӣ эҷод мекунад ва мақола менависад. Модараш
нахустин шунавандаи асарҳои ӯст. Вай парвои пулу
моли дунё надорад.

Азиза табиби ҳозик,, номзади илми тиб, мудири
шӯъба, духтури гинеколог аст, то метавонад барои ба
дунё солиму бардам омадани одами нав ба занон ёрӣ
мерасонад. Мисли падару модар ҳалолкор аст ва
чашми тамаъ ба дасти касе намедӯзад.

И на набераҳою домодҳои хуб дорад. Ҳамсари
Азиза - Юнусҷон Мамадҷонов олими геолог буда, дар
арафаи ҳимояи рисолаи докторист. Ҳамсари Лола -
Мурувват Бекназаров рассом аст ва ба унвони
«Рассоми шоистаи Ҷумхурии Тоҷикистон» сазовор
гардидааст. Апбатта, ин ҳама бахти модар ва тасаллои
дили озурдаи ӯст.

Ина дар синни сисолагӣ аз шавҳари маҳбубаш чудо
шуд. Ба ёди ӯ рӯзу мохҳои зиёде хун гирист. Тамоми
умри худро баъд аз ӯ вақфи фарзандон кард, азоби
бисёр кашид, озори бисёр дид, ба хотири фарзандонаш
тоб овард, то ин ки онҳоро ба по монад.

Баъди ба нафақа баромадан аввал ба ҳайси
директори Осорхонаи муттаҳидаи адибон дар назди
Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии
Академияи илмҳои Тоҷикистон ифои вазифа намуд.
Баъд сармуҳофизи осорхонаи устод Мирзо Турсунзода
шуд. Ҳар як нигора ва ё дастнависи ба таваҷҷӯҳи
тамошобинон гузоштаи шоири маҳбубро бо эҳтиёт ҳифз
мекард. Ба бинандагон инчунин доир ба шарҳи ҳол ва
осори устоди зиндаёд маълумот медод, аз сӯҳбатҳояш
бо эшон, аз сафарҳояш ҳамроҳи он кас нақлҳои
шавқовар мекард. Қонеъ аз он ки боз ба ҷамъият
фоидае мерасонад, дар баланд бардоштани
маънавиёти ҷавонон заррае бошад ҳам саҳм мегузорад
ва боз ҳамроҳи адибон аст.

193
Инак, чанд сол аст, ки Ина дигар кор намекунад,
бознишаста асту давлати пирй меронад.

Мо бо Ина моху солҳои зиёдеро паси cap
кардаем. Беш аз шаст сол аст, ки шарики рӯзхои хушу
нохуши ҳамдигар ҳастем, яъне аз давраи
донишҷӯиамон, соли _таъсиси нахустин Донишгоҳи
давлатии Тоҷикистон. У занест, ки забони ҳар касро
ёфта метавонад, ба ҳама зуд унс мегирад, дарди дили
ҳар касро шунида метавонад. Ин хислати ниҳоят муҳим
ва неки инсон аст. Баъзеҳо забони сухангӯй доранд,
вале гӯши суханшунав надоранд. Ина аз ҳеҷ кас ёрии
худро дареғ намедорад, ҳоҷатбарори бисёр касон аст.
Зани боирода ва мардсифат аст.

Мо ба ин инсони некрою нексиришт ва модари
мушфику ғамхор пеш аз ҳама тансиҳатӣ, саодати
фарзандон, ободии рӯзгор ва барори кор ва комёбиҳои
бешумор, хулоса, ҳамаи хубиҳои зиндагиро таманно
дорем! Шод бош, Инаи азиз!

2010

194
МУНДАРИҶА

Пешгуфтори муаллифи китоб................. 3

Зодгоҳи азизам, Истаравшони бостонии ман.. 4

Симоҳои намоёни илму фарҳанг.............. 85

Дили инсонҳост ошёни ӯ.................... 86

Марди соҳибдиле буд....................... 97

Донишманди фозил ва хирадманд............. 102

Манбаъшиноси нуктадон..................... 110

Олим, нависанда, омӯзгор.................. 120

Устоди серталаб, сахтгир ва ғамхор........ 131

Чехранигори камназир...................... 138

Умри дубораи устод Зеҳнй.................. 149

Саҳми Абдуқодир Маниёзов дар пешрафти илму

фархднги тоҷик............................ 156

Марди наҷиб ва донишманд.................. 164

Номи ҷанг гум бод!........................ 167

Фарзанди барӯманди миллат................. 175

Қиссаи мухтасари як зани фидоӣ............ 187

«-V, “ФУЧЧ* -тэдфо иевадх ЭГ\Г *8x03 чееоднА

195
ХУРШЕДА ОТАХОНОВА
ДИЛ МЕХОҲАД, КИ ГӮЯМУ ГИРЯМ...

Дизайни компютери аз Бунафша Ҷабборова
БИ №4448

Ба матбаа 26.05. 2011 супорида шуд. Ба чоп 27.09.2011 имзо шуд.
Андозаи 60x84 1/16. Коғази офсет. Ҳуруфи адабй.

Чопи офсет. Ҷузгьи чопй 12,25. Адади нашр 500.

Нархи шартномавй.

МН «Ирфон»-и Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон
734018, ш.Душанбе, кӯчаи Н.Қарабоев, 17.

Чопхонаи ҶЦММ «Шуҷоиён».
ш.Душанбе, хиёбони «Дӯстии халкҳо», 47